BIBLIOTECA DE TEOLOGOS ESPANOLES DIRIOIDA POR LOS DOMINICOS DE LAS PROVINCIAS DE ESPAÇA J. M. RAMIREZ, O. P. SAS DE ORDINE PLACITA QUAEDAM THOMISTICA £*.kQUiSfc Missouri 631ϋ8. SALMANTICAE SAN ESTEBAN Apartado 17 1963 J| Nihil obstat: Fr. Vincentius Beltrân de Heredia, Ο. P. Fr. Victorinus Rodriguez, O. P. Imprimi poteet: Fr. Anicetus Fernandez, O. P. Provincialis Imprimatur: * Fr. Franciscus, O. P., Episcopus Salmantinus Salmanticae, die 20 iulii 1062 Deposito legal : BU. - 234 -1962 ;// λ// 7 4 0 16 N.° de Registro: SA. - 306 - 1963 Imprenta de Aldecoa — Burgos 18119 INDEX Pàgs. Prooemium SECTIO I NOTIO ORDINIS Caput I. — Sensus, origo et evolutio semantica verbi Caput Π. — Propriissima "ordo" 3 eius aceptio in rebus humanis et creatis 14 I. Requisita ad ordinem presse dictum............................... 1. Ex parte rerum ordinatarum.................................... 2. Ex parte ipsius ordinationis...................................... 14 14 15 II. Descriptio ordinis stricte dicti.......................................... 16 ΠΙ. Modus analogiae eius......................................................... 17 SECTIO Π GENERA FUNDAMENTALIA ORDINUM Caput I. — Secundum genus causae finalis Caput Π. — Secundum 19 GENUS CAUSAE EFFICIENTIS Caput III. — Secundum GENUS CAUSAE MATERIALIS I. Diversae acceptiones “materiae" Π. Ordo secundum causam materialem “ex qua” .. .. IU. Ordo secundum causam materialem “in qua" .. .. IV. Ordo secundum causam materialem “circa quam" .. 28 28 Caput IV. — Secundum genus causae formalis intrinsecae 36 Art. 1. — Inter formam substantialem et accidentalem 38 29 30 INDEX Pngs. 1I Art. 2 — Inter ipsas formas substantiales I. Analogia inaequalitatis............. II. Analogia attributionis intrinsecae 40 44 45 Art. 3, —Inter ipsas formas accidentales. Inter diversa genera vel modos qualitatis................................. 50 Art. 4. — Inter qualitates corporales et spirituales 53 Art. 5. — Inter qualitates naturales et supematurales 56 ! :· Pars prior. Qualitates naturales I. Potentiae......................................... 1. Potentiae naturales organicae . 2. Potentiae naturales anorganicae 57 II. Habitus operat in naturales............. 1. Facultatum organicarum .. .. 2. Facultatum anorganicarum .. . 64 A. Voluntatis....................... 68 68 69 B. Intellectus possibilis..................................... L Natura habitus intellectualis. An sit idem ac species intelligibiles impressae 71 a. Habitus immediate lud catlvi, sci­ licet intellectus principiorum et synderesis consistunt in solis spe­ ciebus intelligibilibus. Accedunt ad habitus angelorum.............. 73 b. Habitus illativi sive mediate iudicativi, nempe sapientia et scien­ tia, essentialiter coalescunt ex speciebus intelligibilibus et ex habilitate eas inveniendi, colli­ gendi. ordinandi, ipsisque recto modo utendi.................. 80 2. Eorum causa........................................ 3. Opinio................................................... Ars et prudentia.................................. Analogia habituum intellectualium in­ ter se .................................. . . INDEX Xt pÛRe. 6. Analogia inter prudentiam et virtutes morales................... 88 Analogia inter prudentiam et coteras virtutes intellectuales........................... 8. Series ordinata habituum operativorum naturalium..................................... Pars altera. Qualitates I. 100 supbrnaturales Habitus supernaturalea 1. Habitus entitativi.......................................................... 2. Habitus operativi............. ............................................ 103 103 105 A. Eorum natura per comparationem ad ac­ quisitos ........................................................ 105 a. Specialiter habituum supernaturalium cognoscitivorum relate ab habitus naturales speculati­ vos ................................................... 108 b. Item virtutum infusarum relate ad acquisitas.......................... lio B. Analogia inter habitus infusoset acqui­ sitos 118 C. Modusanalogia huius....................................... Proportionalitatis metaphoricae inter habitos entitativos............. b. Quid de analogia inter gratiam habitualem et animam huma­ nam ................................................. c. Proportionalitatis propriae inter habitos operatives........................ d. Attributionis intrinsecae inter ipsos habitus infusos ad invi­ cem comparatos 122 a. II. 122 123 127 132 Potentiae supematurales. Characteres sacramentales. 135 1. Analogia inter cos et naturalem potentiam............. 136 2. Modus analogiae huius. Proportionalitatis propriae cum potentia activa et passiva intellectus agentis et possibilis.......................................................................... 137 3. Analogia attributionis intrinsecae inter ipsos cha­ racteres sacramentales.......................................... 139 INDEX XII Pâgs. Caput V. — Secundum genus causae formalis extrinsecae sive exem­ plaris ................................................................ 142 Art. 1. — Notio et divisio causae exemplaris.................................. 142 Art. 2.— Analogia inter diversos modos causae exemplaris .... 144 I. In humanis....................................................................... 146 Π. In divinis........................................................................... 1. In ordine naturae...................................................... 2. In ordine gratiae.......................... 150 150 155 ΙΠ. Inter humana et divina..................................................... 156 Caput VI. —Ordo et analogia inter ipsa quatuor genera causarum. 164 Art. 1. — Analogia............................................................................. 164 Art. 2. — Modus huiusce analogiae. Analogia attributionis in­ trinsecae .................................................. 167 Art. 3. — Analogia proportionalitatis propriae............................. 173 I. Inter causam finalem et efficientem................................. 174 Π. Inter causam formalem etmaterialem........................... 1. Intra ipsam seriem causae materialis et formalis 2. Intra ipsam seriem causae efficientis et finalis .. 175 177 181 SECTIO ΠΙ CONSECTARIA DUO TRADITAE DOCTRINAE indoles atque divisio philosophiae.................... 187 Art. 1. — Notio et divisio philosophiae sumitur ex causis .. .. 187 Caput I. —Propria Art. 2. — Philosophia naturalis definit ac demonstrat per omnes causas..... ’......................................................... 188 Art. 3. — Logica et Mathematica definiunt et demonstrant per solam causam formalem................................... 194 Art. 4. — Philosophia moralis definit atque demonstrat per om­ nes causas.......................................................... 200 Art. 5. — Metaphysica definit quoque ac demonstrat per omnes causas................................................................. 205 Art. 6. — Universa philosophia ut Sapientia reducitur ad consi­ derationem ordinis............................................ 215 T VC. INDEX XIII Pigs. Caput II. — Bonum conmune totius universitatis creaturarum .... 217 Art. 1. — Universitas creaturarum complectitur omnia praeter solum Deum......................................................... 217 Art. 2. — Bonum eius consistit in ordine.......................................... 218 Art. 3. — Ordo universi contexitur ordine et conexione causarum 219 I. Ordo rerum naturalium.............. 1. Ordo rerum pure corporalium Ordo substantiarum . B. Ordo accidentium .. .. 2. 3. IV. Ordo rerum ex corpore et spiritu coalescentium Ordo rerum pure spiritualium................................. 221 221 222 226 227 Ordo rerum supernaturalium .. . 1. Ordo gratiae gratis datae .. 2. Ordo gratiae gratum facientis 231 234 Ordo totius universitatis creaturarum a Deo et ad Deum 237 Conclusio. Ordo totius universi et perfectio humani intellectus per Sapientiam................................................... 240 Notula Bibliographica 245 Indices 249 Index thomisticus ... · 251 Index rerum analyticus 267 Index rerum generalis I PROOEMIUM Inter verba frequentius usitata, et quidem amplissimo ac diversis­ simo sensu, adnumerandum venit procul dubio nomen ordo. Loquimur enim de ordine motus, de ordine temporis, de ordine loci, de ordine generationis, de ordine dignitatis, de ordine causalitatis, de ordine intentionis, de ordine exacutionis, de ordine inventionis, de or­ dine disciplinae, de ordine sociali, de ordine politico, de ordinibus reli­ giosorum, de ordinibus angelorum, de ordine caritatis, de sacramento ordinis, de ordine assumptionis partium humanae naturae a Verbo Dei, dc ordine divinarum personarum in Trinitate, deque aliis sexcentis. Ideo videtur utile de re tanti momenti nonnulla disserere, ut appareant germana eius notio, genera fundamentalia et praecipua consectaria, duce ac magistro Aquinate. Non quod alios magistros ignoremus vel parvi faciamus; sed quia tanta est excellentia doctrinae eius de ordine, ut dignus sit qui audia­ tur ipse veluti Doctor Communis Ecclesiae in re philosophica et theolo­ gica. Quam ob rem de industria adducimus saepissime atque multiplica­ mus propria eius verba, ut suimet ipse sit interpres. Eo vel magis quod ipse solus tantam praebet doctrinae copiam, ut omnes eius discipulos atque expositores, etiam simul sumptos, longe superet. Equidem facile nobis esset complures alios auctores de ordine loque ri­ tes, sive priores et Thomae coaevos sive posteriores, in medium adducere atque ad trutinam revocare, ut inde doctrinam eius illustraremus et confirmaremus ex omnium comparatione atque contributione. Hoc tamen opus eruditionis et crilices nimis dilataret scriptum nos­ trum absque sufficienti compensatione. Quia revera, studio atque exa­ mine peracto, compcrimus ipsos nihil aut parum addere iis quae Aqui­ nas tradidit, immo et saepe per devia vel anfracta dicurrcrc. Ideo satius duximus tali munere supersedere. Utut sit, hoc unum saltem exploratum habebimus, germanam S. Tho­ mae doctrinam dc ordine. Quod sane alicuius esse utilitatis nemo pru­ dens diffitebitur. 2 — fl I NOTIO ORDINIS CAPUT I SENSUS, ORIGO ET EVOLUTIO SEMANTICA VERBI "ORDO” 1. Quaeritur ergo in primis utrum inter tot et tam varios usus is­ tius nominis detur aliqua unitas vel convenientia, an e contra non adsit nisi pura diversitas. Uno verbo, utrum nomen hoc dicatur de illis om­ nibus pure aequivoce vel analogice. Nam evidens est ipsum non dici univoce, cum nihil dicatur hoc modo de Deo et de creaturis; neque de rebus toto genere differentibus, ut sunt naturalia et supernaturalia, itemque temporalia et aeterna, sub­ stantialia et accidentalia (1). Non est pure aequivocum 2. Atqui non dicitur per puram aequi vocationem. Etenim in pure aequivocis, quae Aristoteles vocat όμώνυμα άπό τύχης (2), nulla datur similitudo neque convenientia neque dependentia inter diversa signifi­ cata vel aceptiones nominis, sed sola unitas vocis, quae mero casu plu­ ribus applicatur, "quia scilicet casu accidit quod unum nomen unus homo imposuit uni rei et alius alii rei, ut praecipue patet in diversis hominibus uno nomine nominatis” (3). Qua de causa historici, qui saepe offendunt eadem nomina et cognomina tributa diversis individuis eius­ dem aetatis et professionis,, insudant plurimum ut aenigmata homonymiae detegant et aequivocationes devitent. (1) S, T1IOMJW. Do Potentia, 7, 7c ct ad 2; Bumma Theol. I, 13, 5c et 2 acd contra. (2) Ethica Nie. I, 0, 1090b 20-27. (3) S. TiroMAH, in I Ethio., loci 7; cd. A. Putam, O. P, η." 96. Taurini, 1!XM. 2 4 diversa nominis acceptio Sicut et casu accidit quod idem nomen Cuba dictum fuerit ab indi­ genis de insula et ab hispanis de dolio vini, absque ullo mutuo respectu, dependentia vel similitudine. Quo fit, ut in pure aequivocis sit totalis et absoluta pluralitas sive multiplicitas sensus, “quia una dictio principaliter plura significat (4), idest aeque primo sive ex aequo, quod est significare plura ut plura. Hoc autem non contingit in casu praesenti de verbo, ordo, ut patet consideranti evolutionem eius semanticam. Sed analogum. Eius etymo atque evolutio semantica 3. Primo namque adhibitum est hoc verbum in arte textili ad sigficandam ex una parte seriem filorum parallelorum in linea recta, ex alia vero seriem filorum illis examussim respondentium in linea trans­ versa, ita quidem ut ex utraque serie fiat trama, quae et orditura nun­ cupatur, atque filum filo conserendo tela con iatur Hinc primordium et exordium signant primo incoeptionem tramae: ac similiter ordiri atque exordiri, initium orditurae vel texiturae pro tela vel panno conficiendo. Quo in sensu dicitur quod araneus orditur telas et piscatores ordiuntur retia. 4. Indeque extenditur nomen al significandam quamcumque seriem plurium rerum vel personarum sive in quiete sive in motu. Ita series dentium superiorum et inferiorum appellantur ordines dentales in ho­ minibus atque in brutis animalibus, ob similitudinem cum serie filorum. Ac postea nomen dentium et ordinis extenditur ad signandas series dentium artificialium atque similium partium serrae vel rotae vel alius machinae in foma externa vel in munere mordendi, frangendi aut con­ terendi. 5. Sic etiam vites et arbores paribus intervallis plantatae dicuntur ordines; et partes orationis rite dispositae atque inter se compositae, iuxta regulas grammatices. Unde et huiusmodi pars grammaticae voca­ tur σύνταξις, idest constructio vel co-ordinatio = σύν - τάξις. 6. Eodem iure milites certis intervallis dispositi ad standum, am­ bulandum vel pugnandum, vocantur ordines: unde et ordinantur agmina et acies. Immo et caput phalangis vel cohortis vel alius fasciculi sive (4) De fallaciis, cap. 5, n.· 9; cd. J. Perrier, O. P., Parisiis. 1949. De eius authentla thoxnlsUca disputatur Inter viros doctos. NOTIO ORDINIS 5 unitatis militum, puta centurio, nomen ordinis sortitur et ordinarius appellatur, iuxta illud lulil Caesaris: “Labienus noctu tribunis militum priinisquc ordinibus convocatis, quid sui consilii sit, proposuit" (5) ; et Flavii Vegetii: “ordinarii dicuntur, qui in praelio primos ordines du­ cunt” (6). Atque horum instar nominantur ordinarii omnes illi qui coe­ tui hominum praesunt ex officio, verbi causa praetor, consul, praefectus ; et similiter episcopi residentiales dicuntur ordinarii loci. Praesunt au­ tem regendo ac ducendo per leges et praecepta, quae ideo appellantur ordinationes, nam et lex est ordinatio rationis ad bonum commune ab eo qui curam communitatis habet, idest ab ordinario, promulgata (7). 7. Consimiliter gradus in theatris dicebantur ordines, utpote qui series paribus intervallis altitudinis efformabant ad sedendum et apte conspiciendum. Qui tamen non omnibus spectatoribus indistincte pate­ bant, sed quidam plebi, alii militibus, alii senatoribus servabantur. Et inde, pro eminentia atque altitudine sedium, sedentes ipsi dignitatis gradus sibi tribuebant, quos ordines nuncupabant, quique postea ad designandas diversas classes sociales extensi sunt, puta ordinem sena­ torium, equestrem, plebeium, gratorum, mercatorum, publicanorum, haruspicum, sacerdotum et aliorum huiusmodi. 8. Quem loquendi morem Ecclesia ipsa imitata est, quae ordines sacros maiores et minores distinguit, inter quos ordo Episcoporum, ordo presbiterorum et ordo ministrorum adnumerantur. Atque naturali veluti passu directorium officii divini recitandi mis­ saeque celebrandae, in quo series modusque eorum indicantur, dicitur ordo. 9. Rursus filorum series cum recta tum transversa ex quibus ordi­ tura resultat, ita disponuntur in loco ut paribus intervallis hinc et inde sibi mutuo respondeant, com-positio nempe sive con-locatio debita, sicque con-textura fiat. 10. Hanc igitur locationis notam super quantitatem continuam, vi cuius signare possumus primum, secundum, tertium..., filum, extendi­ mus naturaliter ad seriem quamcumque significandam corporum locali­ ter dispositorum, cum vel sine intervallis con-locatorum, prout accidit in lapidibus milliaribus vel parietem efformantibus. Et hoc appellamus ordinem localem, qui dis-positionem, com-positionem, con-locationem (5) Op. cW.. Ir-II, G2. 4c. (40) De Pot., 10, lc. "Sunt autem triurn rerum ordines sese consequentes, aciileet magnitudinis. motus et temporia. Nam secundum prius et posterius In magnitudine nt prius et posterius In motu, et secundum prius et posterius In motu est prius et posterius in tempore” (In V Metaph., Icet. 1, n.· 751). (41) "In Trinitate nihil prius aut posterius, nihil malus aut minus, sed totae tres personae coaeternae sibi sunt et coaequales” (Symbolum "Qulcumquc" DM. π.· 80). ΝΟΤΙΟ ORDINIS 11 divinis personis secundum naturalem originem secundae a prima et ter­ tiae ab utraque (42). 26. Haec et alia similia significata quasi naturaliter consequuntur ex primaeva impositione hulusce nominis ordo, ratione similitudinis vel connexionis naturalis cum illa. Conspectus hulusce evolutionis et comprobatio analogiae eius 27. Quae omnia, ut uno veluti conspectu ob oculos proponantur, pos­ sent ita circiter disponi secundum ordinem geneticum impositionis et ampliationis nominis: Prima impositio nominis ordo. Series filorum parallelorum in linea recta = ordo rectus. 2. Series filorum parallelorum in linea transversa = ordo transversus. 3. Utraque series filorum simul = trama, textura, orditura. B. Includit tria: 1. Seriem filorum. 2. Locum in quo disponuntur. 3. Motum sive operationem texendi. Et primum quidem directe, alia vero duo connotative. Π. Extensio sive ampliatio nominis ad alia similia vel connexa sig­ nificanda. Ex parte seriei filorum: omnes et quascumque series, verbi gratia, 1. Seriem dentium tum partialem (superiorum vel inferiorum) cum totalem (omnium dentium); 2. Seriem rem orum cum partialem (inferiorum vel superiorum) tum totalem (omnium remorum); 3. Seriem arborum, lapidum, columnarum; Seriem militum. Et quidem: a. Fasciculos militum Incedentium (agmina) vel pugnantlum (acies) = ordines. (42) Cf. S Thomas, in I Sont., cl. 20, 3. qla. 2; Do Pot., 10, 3; Summa Thcol . fe? DIVERSA NOMINIS ACCEPTIO b. Capita et duces eorum, puta centuriones, qui vocantur ordines., eorumque mandata ordinationes; c. Duces superiores = ordinarios. 5. Gradus sedilium in theatris, superiores, medios, inferio­ res = ordines sedilium. 6. Gradus sedentium in sedilibus superioribus, mediis et inferioribus = ordines sedentium. 7. Gradus vel classes sociales, superiores, medios, inferiores; nobiles, medios, plebeios. Et inde consequenter ordinem senatorium, equestrem, plebeium, sacerdotalem, alios. 8. In Ecclesia, ordinem laicorum, religiosorum, clericorum; et inde Sacramentum ordinis et ordines sacros, inter quos: a. Ordo episcoporum sive praelatorum = ordinarii in Ecclesia militante, ad instar ordinariorum in exercitu ; b. Ordo presbyterorum; c. Ordo ministrorum; d. Ordo (Directorium) Officii divini recitandi missaeque celebrandae I Ex parte loci: dispositio vel collocatio filorum utriusque seriei. ii >1 L. Quantitatis vel in quantitate dimensiva continua: dis-positio vel com-positio partium in loco = con-colocatio, situs, ordo partium in loco, ordo localis secundum prius et pos­ terius. 2. Quantitatis dimensivae discretae sive divisae in fragmen­ ta vel puncta = ordo numeralis sive numerorum ; 3. Quantitatis virtualis seu perfectionis = ordo perfectionis, formarum et specierum sive essentiarum: a. In rebus corporalibus: inanimata et animata, insensibilia et sensibilia, irrationalia et rationalia; b. In rebus incorporalibus = ordines Angelorum. C. Ex parte motus sive operationis texendi. 1. Consequens quantitatem dimensivam: a. Ordo motus localis sive translationis secundum prius et posterius; b. Ordo motus alterationis ; c. Ordo motus generationis et corruptionis; NOTIO ORDINIS d. c. 2. Ordo motus augmenti; Ordo temporis secundum prius et posterius. Consequens operationes sine motu: a. Ordo simplicis emanationis: ad extra, per creationem (43) ; ad intra, per processiones intellectus et voluntatis divinae (generatio Filii et spiratio Spiri­ tus Sancti) ; b. Ordo originis naturalis Filii a Patre et Spiritus Sancti a Patre Filioque. 28. Exinde apparet acceptiones et significationes huiusce nominis ordo, licet tam varias tamque multiplices, similitudinem quamdam atque connexionem retinere, vi cuius in seriem ordinatam reduci possunt. Hoc nempe nomen ordinem habet in diversis atque multiplicibus sensibus et rationibus ab eo significatis. Quo fit, ut sit όμώνυμον άπό διανοίας idest άφ’ ένός vel πρός έν (44). “Nam in his, quae sunt a casu aequivoca, nuTlus ordo aut respec­ tus attenditur unius ad alterum, sed omnino per accidens est quod unum nomen diversis rebus attribuitur: non enim nomen impositum uni sig­ nificat ipsum habere ordinem ad aliud” (45). E contra, in aequivocis a consilio sive ad unum vel ab uno, semper datur aliquis ordo, quia nomen analogum de diversis “praedicatur secundum prius et poste­ rius" (46), atque ideo in eius praedicatione "ordo attenditur” (47). (43) Cf. S. Thomas, Summa Theol., I, 44, 2 ad 1: 45. prol. ; lc; 2 ad 1. "Pro­ ductio universalis entis a Deo non est motus nec mutatio, sed quaedam simplex emanatu»". (In VIII Physicorum, lect 2, n.« 4; Rogerius Marston, O. F. M.. Quaest. disp. Do emanatione aeterna, Quaracchl, 1932. (44) Aristoteles, Ethic. Nicom., I, 6. 1096b, 27-28. (45) S. Thomas, Summa contra Gentiles, I, 33. 1. (46) Summa Theol·, I, 5, 6 ad 3. (47) Summa contra Gentiles, I, 34. rt CAPUT Π EIUS PROPRIISSIMA ACEPTIO IN REBUS HUMANIS ET CREATIS 29. Hoc tamen non obstante, nomen hoc, quod a creatis transfertur ad divina dempto modo humano atque creato significandi, plenam atque propriissimam aceptionem habet in rebus humanis et creatis, prout nem­ pe stat pro ordine reali creato. Atque in hoc sensu tradi potest descrip­ tio quaedam generica ordinis, servato modo nostro humano significandi. Requisita ad ordinem presse dictum 30. Ad cuius evidentiam recolendum est plura requiri ad ordinem realem presse dictum: quaedam nempe ex parte rerum ordinatarum, alia vero ex parte ipsius ordinationis. 1. Ex parte rerum ordinatarum 31. Ex parte rerum ordinatarum requiritur in primis quod sint entia realia, non rationis tantum, ut per se patet. Ideo S. Thomas: “ad hoc quod aliqua habeant ordinem, oportet quod utrumque sit ens" (1). 32. Deinde oportet quod sint realiter ordinabilia inter se vel ad unum tertium, nimirum quod sit “utrumque ordinabile ad aliud” (2). 33. Tertio, necesse est quod sint realiter plura, saltem duo: tum quia in ordine includitur series, quae sine pluralitate ne mente quidem concipi potest; tum etiam quia ordo est relatio (3), quae ad aliud sem­ en Dr Pot., 7. Uc. (2) Ibid. (3) “Relatio quae est in robus constant (n ordine quodam unius rei ad aliam** (S. Thomas, bi V Mctaph., lect. 17. n.· 1004). “Ipsa relatio nihil est aliud quam ordo unius creaturae ad aliam" (Do Pot.. 7. 9 ad 7). “Qui quidem respectus ali­ quando est in Ipsa rerum natura, ut puta quando aliquae res secundum suam NOTIO ORDINIS 15 per est, siquidem "idem ad seipsum non refertur aliqua relatione reali" (4). 34. Quarto, requiritur quod illa plura sint realiter distincta, quia secus pluralitas realis non daretur sed mera unitas. Unde S. Thomas: “non est ordo aliquorum nisi distinctorum” (5). Et iterum: “ordo abs­ que distinctione non est” (6). 35. Quinto, plura illa distincta debent esse realiter inaequalia. Alioquin non haberentur gradus, neque prius et posterius, quae tamen om­ nino requiruntur ad ordinem. Immo neque pluralitas et distinctio presse dicta haberetur, quia aequalitas est unitas in quantitate sive molis sive virtutis (7), et “aequale dicitur quasi per negationem maioris et mi­ noris" (8). Quapropter idem S. Doctor: “si aequalitas omnimoda esset in rebus, non esset nisi unum bonum creatum”; quia nimirum "tolleretur multitudo a rebus, inaequalitate bonitatis sublata” (9). 36. Simul tamen oportet, sexto, ut illa multa distincta et inaequalia sint realiter in aliquo convenientia. Secus essent omnino disparata atque inconnexa, nempe plura ut plura, ut accidit in pure aequivocis, in qui­ bus nullus datur ordo. Et propterea sunt insociabilia (10). Ideo S. Tho­ mas exigit distinctionem simul cum convenientia eorum quae ordi­ nanda sunt: "quia ubi non est distinctio, ordo locum non habet; si autem quae distinguuntur in nullo convenirent, unius ordinis non essent” (11). 2. Ex parte ipsius ordinationis 37. Ex parte autem ipsius ordinationis requiritur, primo, aliquod primum vel maximum respectu cuius illa, quae ordinanda sunt, seriem quamdam constituant, pro maiori vel minori accessu ad illud unum prin­ cipale. Qua de re iterum S. Thomas: “ordo semper dicitur per compara naturam ad invicem ordinatae sunt et ad Invicem inclinationem habent1' (Sum­ ma Theol., I, 28, Ic). Ordo eat relatio" (ibid., 116, 2 ad 3). (4) Op. Cit., I. 42, 1 ad 4. (5) In I Sent d. 20. 3. qla. Ic. (6) De Pot 10, 3c. " Et utrumque distinctum, quia eiusdem ad seipsum non est ordo CDc Pot., 7 11< (7) In I Sent., d. 19. 1, Ic; Summa theol., I, 42, 1, obi. 1. (8) Ibid., corp. (9) Summa contra Gentiles, III, 71, 2. (10) Dc Pot., 3, 18, ob. 16. (11) In librum Dionysii De divinis nominibus, cap. 4, lect. 1, ed. C. Fera, O. P., Taurlni-Romae, 1950. » ; ; » PROPRIISSIMA NOMINIS ACCEPTIO 16 rationem ad aliquod principium11 (12), ex quo praecise sumitur ratio ordinis (13). 38. Deinde exigitur ipsa relatio ordinatorum, tum inter se, tum potissime ad primum illud, respectu cuius ordinem suscipiunt secundum prius et posterius sive secundum magis et minus. Quam ob rem ait Angelicus: “magis et minus dicuntur de diversis secundum quod appropinquant diversimode ad aliquid quod maxime est” (14). Et alio in loco congruenter: “prius et posterius dicuntur in quolibet ordine per comparationem ad principium illius ordinis, sicut in loco per comparationem ad principium loci, in disciplinis per comparationem ad principium disciplinae" (15). Tandem: "prius et posterius dicitur secundum relationem ad ali­ quod principium. Ordo autem includit in se aliquem modum prioris et posterioris. Unde oportet quod ubicumque est aliquod principium, sit etiam aliquis ordo" (16). Immo et "hoc nomen principium, ordinem quemdam importat*1 Descriptio ordinis presse dicti i 39. Itaque, his omnibus perpensis, concludere possumus ordinem essentialiter esse relationem plurium distinctorum et inaequalium simulquc aliquatenus convenientium ad aliquod unum et primum, secun­ dum prius et posterius sive secundum magis et minus. Correlatio autem seu coordinatio illorum plurimorum inter se, secundaria est et a pri­ maria dependens, quae est ipsorum ad illud primum et maximum. 40. Neque ab hac descriptione differt, ad rem quod attinet, illa quam tradit Catechismus Concilii Tridentinl hisce verbis: “est enim ordo, si propriam eius vim et notionem accipiamus, dispositio superio­ rum et inferiorum rerum, quae inter se ita aptae sunt, ut una ad alteram referatur" (18). (12) (13) (14) (15) (W (in (18) Summa thcvl., I. 42. 3c Cf. I* I Sent., d. 20. 3. qla. ic. Op cit., I. 2. 3c. Cf. Summa contra Gcntilcfi, III, 58. QuodL 5. n. 19c. Summa theol., Π-ΙΙ. 20. Ic. In V Metaph , lect. 1. n.” 751. II P., De ordine Sacramento, n.” 19. p. 3S2, Parisiis 1912. NOTIO ORDINIS 17 41. Ubi apparet eam re coincidere cum illa quae de nomine analogo circumferri solet, quod quidem de pluribus dicitur per prius et poste­ rius secundum ordinem vel respectum aut relationem ad aliquid unum et principale (19). Et inde confirmatur in quod paulo supra dicebamus (n.“ 28), scilicet ordinem esse revera nomen analogum. Typus sive modus analogiae eius. Aliis non exclusis, est potissimum modus analogiae attributionis ad unum et ab uno 42. Quo semel dato, naturaliter pulsat animum quaestio de typo vel modo analogiae qui tali nomini convenit. Sunt enim tres modi fun­ damentales analogiae, videlicet inaequalitatis, attributionis et proportionalitatis. 43. Et dicendum est ordinem omnes tres istos modos induere posse, maxime tamen, sicut et ipsa analogia, modum attributionis ad unum vel ab uno. Ut enim ex dictis patet (n." 37-38), ratio fundamentalis totius seriei eorum quae ordinantur, stat in primo vel principio a quo vel ad quod referuntur secundum prius et posterius. Principium siquidem ordinis est “ratio ex qua ordo in speciem contrahitur. Unde unus est ordo secundum locum, alius secundum dignitatem, alius secundum originem, et sic de aliis” (20), pro diversa specie primorum vel principiorum talium ordinum. Immo et “hoc nomen principium, ordinem quemdam importat" (21). (19) (20) (21) Cf. Summa contra Gentiles, I, 32, 6; 34, initio; Summa Thcol., I, 13. fle. In I Sent., <1. 20. 3. qla. Ic. In V Motaph., lect. 1, η.» 751. Cf. in I Physic., lect. 1. n.· 5. r Ie 5i .I GENERA FUNDAMENTALIA ORDINUM Ratio autem principii maxime convenit causae. Et ideo secun­ dum genera causarum potissime distinguuntur ordines, ut scite ani­ madvertit Aquinas (1), “quia et nomen causae ordinem quemdam im­ portat” (2). Quam ob rem “a qualibet causa derivatur aliquis ordo in suos effectus, cum quaelibet causa habeat rationem principii: et ideo secundum multiplicationem causarum, multiplicantur et ordines" (3). 45. Sunt autem quatuor genera causarum, scilicet finalis, efficien­ tis, formalis et materialis. Insuper et modi plurimi intra unumquodque genus. Consequenter et quatuor debent esse genera ordinum, intra quo­ rum unumquodque statuuntur ordines iuxta modos proprios, secundum prius et posterius vel secundum magis et minus. Atque ita tot sunt gene­ ra ordinum quot sunt modi analogiae attributionis, quae praecise fit se­ cundum quatuor causas (4). CAPUT I SECUNDUM GENUS CAUSAE FINALIS 46. Sic habetur ordo et analogia bonorum, quae fit secundum cau­ sam finalem, ad unum primum et maximum bonum, scilicet ad bonum per essentiam, quod est finis ultimus obiectivus omnium. (1) "Sic ergo in ordine naturae dicitur aliquid esse prius per comparationem ad naturae principia, quae quidem sunt quatuor causae”. (Quodlib, 5, a. 19c). (2) In librum De causis, prooemium S. Thomae, p. 3, 12-13. (3) Summa theol., I, 105, 6c. (4) Cf. S. THOMAM, in IV Metaph., lect 1, nis. 537-539; in I Ethic., lect, 7, n.° 95; De principiis naturae, cap. 6, ed. J· J. Pauson, p. 103. Fribourg, 1950. I t 'r 20 SECUNDUM GENUS CAUSAE FINALIS Omne siquidem verum bonum est finis vel medium. Medium autem essentialiter dicit ordinem ad finem, quia natura sua respectum ad finem importat. Unde et dicitur bonum utile; quia totum quantum est, proptei’ finem et ad finem est: sive illud sit mere utile, sive ulterius intestinam quamdam bonitatem habeat 47. Finis vero semper in se bonitatem habet, atque ideo semper est per se appetibilis, diversimode tamen pro modo quo rationem finis sor­ titur. Alius est enim finis ultimus simpliciter, alius finis intermedius, alius proximus et immediatus. Rursus alius est finis obiectivus —res, quae est finis, quaeque finis cuius gratia sive finis qui appellari solet—, alius finis subiectivus, idest adeptio finis obiectivi et quies in eius possesione, qui et finis quo nominari consuevit Quies autem, quae consecutionem finis obiectivi naturaliter comitatur, delectationem quandam importat, cum tamen finis obiectivus sit bonum honestum. Porro evidens est rationem finis per prius convenire rei quae est finis sive fini cuius gratia, et nonnisi per posterius fini quo. Unde et a S. Thoma appellatur finis sub fine (5). Bonum nempe honestum per prius habet rationem boni et finis quam bonum delectabile, quasi bonum sub bono. 48. Ulterius in propatulo est rationem finis qui et quo per prius competere fini ultimo simpliciter quam finibus intermediis et proximis, quibus nonnisi per posterius convenit. Haec enim est differentia inter finem ultimum simpliciter et alios fines, quod finis ultimus simpliciter per se et propter se amatur et non propter alium finem ulteriorem, ceteri vero fines per se quidem amantur utpote per se bona, sed non propter se sed propter ulteriorem finem, videlicet propter finem ultimum simpli­ citer. Quo fit, ut fines proximi et intermedii simul induant rationem finis et medii sub diverso respectu. Relate enim ad pura media rationem habent finis, relate vero ad finem ultimum rationem induunt medii. 49. Et quidem fines proximi et immediati hanc medii rationem ha­ bent duplici veluti passu, scilicet primo ad fines intermedios, ac dein ad finem ultimum simpliciter. At vero finis intermedius —si unus tantum­ modo sit— uno solo titulo rationem medii induit, nempe respectu solius finis ultimi simpliciter. Ac vicissim, finis intermedius rationem habet finis duplici titulo, videlicet respectu finis proximi et respectu mediorum simpliciter; finis vero proximus uno tantum titulo, nempe respectu me­ diorum solummodo. (5) In II Sent, d. 38, 2c, in fine. A'is-.··?.· GENERA FUNDAMENTALIA ORDINUM 21 <. i i. 50. Itaque finis ultimus simpliciter est purus finis, quia ita finit cetera ut a nullo alio finiatur: media vero, quae simul non sunt fines, sunt pura media, quia ita finiuntur a ceteris finibus ut nullum aliud bonum finiant: fines autem proximi et intermedii non sunt puri fines neque pura media, sed partim fines et partim media sub diverso respectu, nempe fines respectu mediorum simpliciter et media respectu finis simpliciter. Non tamen ex aequo, sed secundum prius et posterius. Quia finis interme­ dius plus habet de ratione finis quam de ratione medii, quia finitur so­ lum a fine ultimo simpliciter, sed finit pura media et finem proximum. Hic autem, e converso, plus habet de ratione medii quam de ratione finis, quia tantum finit pura media, sed finitur a fine intermedio et a fine ultimo. » 51. A primo ergo ad ultimum, habetur talis ordo bonorum secun­ dum analogiam attributionis ad unum finem, idest ad finem simpliciter ultimum obiectivum ut ad supremum et maximum analogans: I. Finis ultimus simpliciter: 1. obiectivus iqruiJ = beatitudo obiectiva; 2. subiectivus (quo) = beatitudo formalis. Π. Finis intermedius (ultimus secundum quid): 3. obiectivus —qui—; 4. subiectivus —quo—. III. Finis proximus sive immediatus: -v 'A. 6. subiectivus —quo—. IV. Media sive utilia: 7. cum quadam bonitate propria et intrinseca; 8. sine ulla bonitate intrinseca, sed per puram denomina­ tionem extrinsecam = mere utilia. i· i K » 52. Ordo per se bonorum, quia pura media sunt propter finem pro­ ximum, qui est propter finem intermedium, qui est propter finem ultimum simpliciter. Rursus media pure utilia sunt sub mediis interna bonitate gaudentibus, et finis quo sub fine qui, sive agatur de fine proximo, sive de intermedio, sive de ultimo simpliciter. Nimirum medium pure utile su&ordinatur medio in se et per se bono; itemque finis quo subordinatin' fini qui: ac proinde ordinantur ad finem simpliciter ultimum qui una cum fine intermedio et fine proximo qui, et cum mediis intrinsece bonis. “Sicut enim in aliis generibus causarum [per se ordinatarum] habi­ tudo secundae causae dependet ex habitudine causae primae, primae vero causae habitudo non dependet ex aliquo alio; ita est in causis fina- 9 ’4Λ ‘i * i : ? ■I • SECUNDUM GENUS CAUSAE FINALIS libus [per se ordinatis], quia secundi fines participant habitudinem cau­ sae finalis ex ordine ad ultimum finem, ipse autem ultimus finis habet hanc habitudinem ex seipso” (6). 53. Et quidem secundum modum analogiae attributionis, quo bo­ num dicitur de bono utili et de bono delectabili per ordinem et res­ pectum ad bonum honestum (7). Nam finis simpliciter ultimus qui est bonum maxime honestum, sicut et finis ultimus quo est bonum maxime delectabile: finis vero intermedius et finis proximus qui participant aliquid de bono honesto, sicut et correspondentes fines quibus partici­ pant de bono delectabili ; simul tamen participant de bono utili per res­ pectum ad finem ultimum simpliciter, ad quod se habent in ratione me­ dii. Sed pura media sunt simpliciter bona utilia. 54. Quod si medium nullam habeat in se bonitatem, sed purum dicat respectum ad finem consequendum, ut potio amarissima vel sec­ tio dolorosissima ad sanitatem procurandam, tunc analogia dicitur de ipso per attributionem sive denominationem mere extrinsecam ad boni­ tatem finis. De medio autem intrinsece bono ac de fine proximo et intermedio dicitur bonum per analogiam attributionis intrinsecae (8). (6) De Verit., 21, 1 ad 1. (7) “Bonum non dividitur In ista tria sicut univocum aequaliter de his praedicatum; sed sicut analopum. quod praedicatur secundum prius et posterius. Per prius enim praedicatur de honesto, secundario de delectabili, et tertio de utili* (Summa theoL, I, 5, 6 ad 3). “Utile et honestum non ex aequo se habent* (I-II. 3, 2 ad 2). “Bonum non univoce dicitur de bonis" (De Verit, 21, 4c). (8) Cf. J. M. Rjuûrez, O. P. En torno a un famoso texto de Santo Tomde sobre la analogia (In I Sent., d. 19, 5, 2 ad 1). apud •‘Sapientia” 8 ( 1953), 166-192. I 9 CAPUT Π SECUNDUM GENUS CAUSAE EFFICIENTIS 55. Et simile quid contingit in genere causalitatis efficientis. Alia enim est causa prima, quae est causa incausata sive causa per essentiam, et alia secunda, quae est causa causata sive per participationem. Quae quidem alia est causa per se et alia per accidens. Per se autem alia est causa principalis et alia instrumentalis. Principalis vero alia est causa propria et proxima, alia causa communis et remota. Rursus causa pro­ pria et immediata alia est adaequata sive totalis et alia inadaequata sive partialis. Tandem causa instrumentalis alia est perfectiva, alia dispositiva tantum. Perfectiva autem alia est causa instrumentalis coniuncta, alia causa instrumentalis separata. « f 56. Patet autem vel leviter rem consideranti inter has causas et mo­ dos causae ordinem quemdem vigere secundum analogiam attributionis ad uno primo et maximo, quod est causa prima et incausata, nempe Deus. Causa enim dicitur de causa per essentiam et de causa per participatio­ nem secundum prius et posterius, quia causa secunda tota quanta est dependent in causando a causa prima, a qua tamen deficit in amplitudine et in virtute causali, siquidem causa prima ad plura et vehementius se extendit quam causa secunda (1). 57. Pariter, intra ipsam causam secundam, per prius dicitur causa de causa per se et per posterius de causa per accidens: quia causa per se est illa, quae directe et per virtutem suam producit effectum, sicut aqua est causa infrigidandi; per accidens vero est illa, quae indirecte tantum et non per virtutem suam in effectum influit, puta removendo causam contrariam, sicut removens ignem de domo est causa infrigida(1) “Causa prima est causa secundae” (Summa thcol., II,-II. 9. 2c). “Causae secundae moventes non movent nisi secundum quod moventur a primo movente” (I-II, 1, 6c). “Causa secunda non agit nisi virtute primae causae” (I-II. 19, 4c). “Causa prima vehementius influit quam causa secunda” (I, 21, 4c) ; quia nimi­ rum “ad plura se extendit et efficacius operatur” (Bumma contra Gentiles, II. 98, 2). >■·· It ■> i I I ■ I 24 SECUNDUM GENUS CAUSAE EFFICIENTIS tionis eius (2). Ideo S. Thomas: "causa per se prior est ea quae est per accidens” (3), sicut et universaliter id quod est per accidens est posterius eo quod est per se (4). 58. Eodemque iure, in serie causarum secundarum per se, prior ac potior est causa principalis quam causa instrumentalis : quia prin­ cipalis causai per virtutem propriam, dum instrumentalis causât per virtutem emendicatam atque participatam a causa principali. 59. Et in ipsa serie causarum instrumentalium potior est ac prior causa instrumentalis coniuncta supposito causae principalis, puta manus, quam causa instrumentalis separata, v. g. pugio vel martellus. Unde et manus dicitur instrumentum instrumentorum, quia per ipsam instru­ menta separata fabricantur et applicantur ad operandum (5). Qua etiam ratione humanitas Christi, quae instrumentum coniunctum est personae Verbi Dei, prior et potior est in causando gratiam quam Sacramenta Novae Legis ab eo instituta, quae sunt instrumenta separata (6). 60. Quod et de serie causae principalis totalis et partialis asseren­ dum est, quia totalis se habet ad partialem sicut perfecta ad imperfec­ tam. Perfecta autem dicitur causa per prius, imperfecta vero per pos­ terius. Quapropter S. Thomas congruenter: “est autem aliquid alterius causa dupliciter. Uno quidem modo perfecte, necessitatem inducendo, et hoc contingit quando effectus totaliter subditur potestati causae. Alio modo imperfecte, solum disponendo, quando scilicet effectus non sub­ ditur potestati causas totaliter" (7). 61. Sic ergo ratio causae convenit omnibus istis modis causae effi­ cientis secundum prius et posterius, idest analogice analogia attributio­ nis ab uno primo et maximo, et non univoce sive ex aequo. Primo nam­ que et maxime convenit causae primae incausatae, quae est pura causa : deinde vero et per posterius convenit ceteris modis causae secundae, quae non est pura causa, sed causa causata. Et quidem per ordinem prioris et posterioris. Nam per prius conve­ nit causae per se principali et totali; deinde, causae principali partiali sive incompletae; tertio, causae instrumental! coniunctae; quarto, causae (2) Responsio ad Joannem Vercellensem de articulis quadraginta duobus, art. 25; Opuscula theologica, ed. R. Verardo. O. P., t. I. n.e 798. TaurinlRomae, 1954. (3) Summa contra Gentiles, III, 15. 7. (4) Aristoteles, Physica, II. 6. 10; 198a 8-9. (5) Aristoteles, Dc Anima, IU. 8, 2; 432 a L (6) Cf. S. Tiiomam, Summa theol., III, 62. 5c. (Ί) Op. cit., II-II, S3. Ic. GENERA FUNDAMENTALIA ORDINUM instrumental! separatae completivae sive perfectlvae; quinto, causae instrumental! separatae mere dispositivae ; sexto et ultimo, causae per accidens. Ordo insuper per se. Quia causa secunda dependet per se, idest in causando, a causa prima. Similiter causa instrumentalis a causa princi­ pi, et causa instrumentalis separata a causa instrumental! coniuncta. Ita vg. “baculus movetur a manu, manus a lacertis et nervis, qui moventur ab anima”, quae movetur a Deo (8). 62. Ut enim profunde scribit Aquinas, “operatio reducitur sicut in principium in duo: in ipsum agentem et in virtutem agentis, qua me­ diante exit operatio ab agente. Quanto autem agens est magis proximum et immediatum, tanto virtus eius est mediata, et primi agentis virtus est immediatissima. Quod sic patet in terminis: sint A, B, C, tres causae ordinatae, ita quod C sit ultima quae exercet operationem. Constat tunc quod C exer­ cet operationem per virtutem suam; et quod per virtutem suam hoc possit, hoc est per virtutem B, et ulterius per virtutem A. Unde si quae­ ritur quare C operatur, respondetur: per vi tutem suam. Et quare per virtutem suam? Propter virtutem B. Et sic quousque reducatur in virtu­ tem causae primae... Et ita patet quod, cum Deus sit prima causa om­ nium, sua virtus est immediatissima omnibus. Sed quia ipsemet est sua virtus, ideo non tantum est immediatum principium operationis in om­ nibus, sed immediate in omnibus operans”, immediatione scilicet non solum virtutis sed et suppositi (9). 63. Quae quidem analogia manifeste apparet ex effectibus propriis: quia “secundum ordinem effectuum oportet esse ordinem causarum, eo quod effectus causis suis proportionati sunt” (10). Atqui effectus proprii causae primae et causae secundae non con­ veniunt univoce, sed analogice. Quia effectus proprius primae causae est creatio totius esse ex nihilo, dum effectus proprius causae secundae est productio ex aliquo subiecto praeexistente per eius transformationem “Est enim —ut ait S. Thomas— duplex modus causandi: unus quidem quo aliquid fit praesupposito altero, et hoc modo dicitur fleri aliquid per informationem, quia illud quod posterius advenit se habet ad illud quod praesupponebatur per modum formae; alio modo causatur aliquid nullo praesupposito, et hoc modo dicitur aliquid fieri per creationem (11). (8) Quodlib, 9, 1C(9) In I Sent., d. 37. 1. 1 ad 4. (10) Summa contra Gentiles, II. 15, 3. (11) In librum De causis, prop. IS, p, 104, 4-9. I I I I ■ I I s SECUNDUM GENUS CAUSAE EFFICIENTIS 64. Et quidem merito, quia in creatione fit totum ex nihilo sim­ pliciter, et ideo quod creatur est effectus per essentiam, utpote in quo nihil sit quod non efficiatur. Unde et iure est proprius effectus causae per essentiam, quae est causa incausata. At vero in simplici productione non fit totum ex nihilo simpliciter, quia non fit sublec­ tum vel materia quae praesupponitur, sed forma tantum quae ex potentia materiae educitur et in eam inducitur per transformatio­ nem. Non est ergo effectus per essentiam, sed per participationem tantum, quia una pars tantum efficitur, alia praesupposita et non effecta; et ideo merito est proprius effectus causae per participa­ tionem, quae est causa causata. 65. Patet autem creationem et simplicem productionem sive transformationem non convenire univoce, sed analogice tantum, si­ cut universaliter nonnisi analogice conveniunt id quod est per essen­ tiam et id quod est per participationem. Unde S. Thomas: “fieri et facere aequivoce dicuntur in universali rerum productione et in aliis produc­ tionibus” (12). Non quidem per puram aequivocationem, sed per a equivocationem a consilio, idest per analogiam. “Sicut igitur generatio ho­ minis est ex non-ente [hoc] quod est non-homo; ita creatio, quae est emanatio totius esse, est ex non-ente [simpliciter] quod est nihil” (13). 66. Quod et pulcherrime expendit ex analogia proportionalitatis continuae inter artem et naturam ex una parte, et inter naturam et Deum ex alia. "Sicut —inquit— opus artis praesupponit opus naturae, ita opus naturae praesupponit opus Dei creantis: nam materia artifi­ cialium est a natura, naturalium vero per creationem a Deo" (14). Vide­ licet “agens proximum, ut generans, non operatur in hac re generata nisi educendo de potentia materiae formam: sed operatio causae primae est etiam in creando ipsam materiam. Et ideo agens naturale proximum est tantum generans hanc rem, sed agens primum divinum est creans. Et ex hoc patet quod sicut operatio artis fundatur super operationem naturae, in quantum natura praeparat arti materiam; ita et operatio naturae fundatur super creationem, in quantum ministrat naturae mate­ riam" (15). Non tamen eamdem neque univocam sed analogam sive proportionalem; quia natura praebet arti materiam secundam et acci­ dentalem, dum Deus ministrat naturae materiàm primam et substan(12) (13) (14) (15) loct. 2. In VIII Physic., lect. 2, η.® 4. Summa theol., I, 45, lc. Stemma centra Gentiles, III, 65. 5. In II Sent., d. 1. 1. 3 ad 5. Cf. De Pot., 3. 7 ad 9: in VIlI Phvaiη.® 4. genera fundamentalia ordinum tialem, quae non est generabilis neque corruptibilis, sed tantummodo creabilis a solo Deo (16). 67. Nomen ergo causae dicitur analogice analogia attributionis in­ trinsecae de causis secundis per se tam principalibus quam instrumentalibus per ordinem ad causam primam, a qua per se dependent in causando, quia omnis causa per se est vere et proprie causa. Ordine tamen quodam, quia per prius dicitur de causis principalibus et nonnisi per posterius de causis instrumentalibus. De causis vero per accidens, maxime de causis mere occasion ali bus, non dicitur nomen causae nisi per attributionem vel denominationem extrinsecam respectu causarum secundarum per se, quia pura occasio, idest accepta et non data, non est vere et proprie causa (17). (16) “Materia [prima] est Ingenita et incorruptibilis, non tamen sequitur quod semper fuerit: quia incoepit esse, non per generationem ex aliquo, sed omnino ex nihilo” (In II Sent., d. 1, 1, 5 ad 1) per creationem (Summa theoL, I, 45, 2). “Ad materiam [primam} causalitas creaturae non se extendit, quia actio creaturae super aliquid fundatur; materiae autem non est sublectum aliquod de quo per actionem aliquam educi posset, quia materiae non est materia. Unde non est generabilis nec corruptibilis: quia omne quod generatur, generatur ex materia; et quod corrumpitur, corrumpitur in materiam, quia ipsa est primum ex quo aliquid fit et ultimum in quod abiit quod corrumpitur, secundum Philoso­ phum in I Physicorum, VHI, 192a 25-31. Unde ipsa nonnisi ex nihilo educitur nec nisi in nihilum desinere potest. Sicut autem ex nihilo non potest creatura ali­ quid educere ita nec ex substractione virtutis creaturae corrumpitur aliquid in nihil. Creatura igitur materiam creare non potest" (De natura materiae, cap. 1; ed. J. M. Wyss. Ο. P-, p. 83. 2-13. Fribourg, 1953). (17) Cf. Quodlib. 4 a. 23 ad 3. I I Ί ■ GENERA FUNDAMENTALIA ORDINUM Ordo secundum causam materialem “ex qua caput m SECUNDUM GENUS CAUSAE MATERIALIS 68. Pari modo invenitur ordo et analogia attributionis secundum prius et posterius ad unum et in uno in genere causalitatis materialis. I Diversae acceptiones materiae 69. Materia enim dicitur tripliciter, scilicet materia ex qua, mate­ ria in qua et materia circa quam (1). Materia ex qua dicitur illa ex qua aliquid fit, sicut domus fit ex lignis, ferro et lapidibus, quae propterea dicuntur materialia aedifications. In qua vero dicitur subiectum inhaesionis vel susceptivum alicuius formae accidentalis, puta corpus coloris. Circa quam autem vocatur obiectum materiale vel terminativum in quod incidit et circa quod versatur actus potentiae vel habitus, ut visio circa album et nigrum, intellectio circa verum et falsum, volitio circa bonum et malum. 70. Quae quidem acceptiones ordinatae sunt. Primo enim dicitur de materia ex qua, dein de subiecto vel receptivo —materia in qua—, pos­ tremo de obiecto terminativo —materia circa quam—. Est enim pro­ prium materiae esse ens potentiate potentia passiva, ideoque determina­ bile. Maxime autem determinabilis et in potentia passiva est materia ex qua, sicut cera vel aurum ad multiplices figuras; postea subiectum vel receptivum quodcumque, licet non transformetur neque alteretur, ut paries vel mensa est plurium colorum suscepti va; tertio, obiectum terminativum diversimode attingibile. vg. tuba ut quanta et colorata a visu, ut quanta et frigida vel calida a tactu, ut sonora ab auditu. (1) Summa theoL, Ι-Π. 65. Ic; ίη Π Sent., <1. 36. 5 ad 5. 71. Sed et in unaquaque ex his tribus acceptionibus datur insuper duplex gradus. Nam materia ex qua geminatur in primam et secundam sive in substantialem et accidentalem. Similiter materia in qua sive sub­ iectum dividitur in primum seu quod, nempe suppositum vel sub­ stantia, et secundum sive quo, scilicet aliud accidens prius, quo mediante forma accidentalis inhaeret subiecto primo, puta color corpori mediante superficie, et habitus operativus homini vel animae mediante potentia. Substantia enim subiicitur atque sustentat omnia accidentia, et ideo dicitur subiectum primum (2). Pari etiam modo obiectum materiale —materia circa quam— distinguitur in primarium et secundarium, quod est pure materiale et mere terminativum. Porro nomen materiae ex qua dicitur per prius de materia prima et nonnisi per posterius de materia secunda, eo circiter modo quo ens dicitur per prius de substantia et per posterius de accidente. Ordo secundum causam materialem “in qua” 72. Similiter materia in qua vel subiectum inhaesionis dicitur per prius de supposito sive de substantia quam de accidente: tum quia sub­ stantia est subiectum omnium accidentium, dum accidens, puta quanti­ tas, est subiectum quorumdam accidentium tantum, cum saltem non sit subiectum suiipsius; tum etiam quia substantia est perfectius subiec­ tum quam accidens respectu eorumdem accidentium utrique inhaeren­ tium, puta coloris inhaerentis corpori et superficiei, ouia superficies par­ ticipat a substantia corporea cui inest vim recipiendi et sustentandi colorem (3). lam vero propter quod unumquodque tale, et illud ma­ gis (4). (2) Cf. Summa thcol., I-II, 56, 1 ad 3; De Verity 25, 5 ad 1; Do Virtutibus in communi, 3c. (3) "Unum accidens dicitur esse in alio sicut In sublecto: non quia acci­ dens per seipsum possit sustentare aliud accidens, sed quia unum accidens inhaeret substantiae mediante alio accidente, ut color corpori mediante su­ perficie. Unde superficies dicitur subiectum coloris. Et eo modo potentia animae dicitur esse sublectum virtutis" (Summa thcol., I-II, 56, 1 ad 3. Cf. I. 77. 7 ad 2). (4) Aristoteles, Analytic* Posteriora, I, 2. 72 a 29-30. GENERA FUNDAMENTALIA ORDINUM 30 SECUNDUM GENUS CAUSAE MATERIALIS Substantia ergo est magis et per prius subtectum inhaesionis tum extensive cum intensive quam unum accidens respectu alius accidentis. Ordo secundum causam materialem "circa quam”. Ordo obiectorum materialium. 73. Materia rursus circa qitani, nempe obiectum materiale, dicitur quidem per prius de obiecto principali quam de secundario in ratione communi obiecti terminativi, sed in ratione propria obiecti materialis qua materialis dicitur per prius de obiecto secundario. Istud enim nihil participat de obiecto formali, sed est pure ac totaliter materiate: illud vero e contra participat aliquid de obiecto formali, cum sit formale respectu obiecti secundarii sive pure materialis. Unde et dicitur obiec­ tum formale quod. 74. Sic ergo in genere causalitatis materialis illud est prius quod est magis potentiate potentia passiva sive receptiva, ideoque magis de­ terminabile et imperfectum; posterius vero dicitur illud quod est minus potentiate minusque determinabile et imperfectum. Hinc S. Thomas: "secundum rationem causae materialis imperfectum est prius perfecto, et potentia actu" (5). Atqui in hoc genere causae materia prima est maxime potentialis et passiva vel receptiva, ac proin maxime determinabilis et imperfecta. "Cum enim materia in quantum huiusmodi sit in potentia, oportet quod primum principium materiale sit maxime in potentia, et ita maxi­ me imperfectum" (6). Atque ideo e regione se habet ad Deum, qui est actus purus maximeque perfectus. Quare S. Thomas iterum: "materia prima est potentia pura, sicut Deus est actus purus" (7). Nimirum est ipsa sua potentia passiva sive potentia passiva per essentiam, sicut Deus est ipsa sua potentia activa sive actus per essentiam (8). Cetera vero praeter Deum et materiam sunt composita ex potentia et actu, quasi \ 31 (5) Quodlib., 5. a 19c. Cf. Summa thcoL, II-II, 17. 8c. (6> Summa theol., I, 4, ic. (7> Op. rit.» I. 115, 1 ad 2. Cf. Summa contra Gentiles, I, 17. In fine. (8) HDlco quod materia [prima] est ipsa «ua potentia (pasiva). Et hoc modo te habet materia prima, quae est primum recipiens, ad potentiam passivam, sicut se habet Deus, qui est primum agens, ad potentiam activam. Et Ideo materia est sua potentia passiva, sicut et Deus sua potentia activa” (In I Sent d. 3. 4. 2 ad € Cf. De dnima, 12 ad 12). media participantia aliquid de utroque extremo secundum magis et minus (9). 75. Materia ergo prima est primum atque supremum principium analogans in hoc genere causae, cetera vero, quae plus minusve partici­ pant de ratione passivitatis potentialis receptivae eius atque imperfec­ tionis, dicuntur eius analogata secundaria, prout magis et minus sive secundum prius et posterius ordinantur sub materia prima, pro maiori vel minori accessu et propinquitate ad ipsam (10). Et sic post illam venit materia secunda ex qua; deinde quasi materia in qua, idest subiec· tum quod et quo receptivum accidentium; postea quasi materia circa quam, nempe obiectum pure materiale —secundarium— et non pure materiale, sed aliqualiter formale sive formale quod —principale—. Haec enim quasi materia non semper et necessario est corpus aut pars eius substantialis, ut materia prima ; sed aliquam proprietatem materiae pri­ mae, nempe passivitatem receptivam sive passivam potentialitatem et imperfectionem eius modo suo participat, et hac de causa diminute atque imperfecte rationem materiae induit. Unde et ultimo loco disponitur in serie eorum quae materiae nomen sortiuntur. 76. Quod si partem tantum huiusce seriei totalis accipiamus, puta subiectum inhaesionis accidentium —quasi materiam wi qua— vel obiec­ tum materiale --quasi materiam circa quam—, ordo quidam et analogia attributionis intra propriam cuiusque sphaeram reperitur. 77. Ita accidentia substantiae corporeae dicuntur entia analogice, per ordinem, respectum vel attributionem secundum prius et posterius ad substantiam ut ad subiectum primum inhaesionis. Nam primo inhae­ ret substantiae quantitas, deinde qualitas, postea actio et passio, quarto relatio et inde cetera consequenter. Ut enim ad rem scribit S. Thomas, "inter accidentia quidam ordo considerandus est. Nam inter omnia acci­ dentia propinquius inhaeret substantiae quantitas dimensiva. Deinde qualitates in substantia recipiuntur quantitate mediante, sicut color me­ diante superficie; unde ad divisionem quantitatis,, per accidens dividun­ tur. Ulterius autem qualitates sunt actionum et passionum principia; et relationum quarumdam, ut sunt pater et filius, dominus et servus, et alia huismodi" (11). (9> Ibid, "In robus Invenitur aliquid quod est potentia tantum, ut materia prima; aliquid quod est actus tantum, ut Deus; aliquid quod est actu et po­ tentia, sicut res ceterae" (Summa contra Gentiles, I, 43, 3). "Omnia alia subtecta participant quodammodo materiam primam” (In I Dc generatione et corruptione, lect. 10, n.° 9). (10) "Substantia corporalis habet quod sit subiectum occidentium cx materia sua, cul primo Inest subilcl alteri” (In IV Sent., d. 12, 1, 1, qla. 3c, η.® 44; ed. M. F. Moos, O. P., Parisiis. 1947). (11) Summa contra Gentiles, IV, 53. Cf. op. cit., IV, 14, n.® 7c; in I Ethic., lect. 7. n » 95: in IV Mctaph., lect. 1, nis. 539-543. •',1 32 SECUNDUM GENUS CAUSAE MATERIALIS Et alibi congruenter: “non enim ex toto est eadem ratio qua subs­ tantia est ens et quantitas et alia [praedicamenta] ; sed omnia dicuntur ens ex eo quod attribuuntur substantiae, quae quidem est subtectum aliorum. Et ideo ens dicitur per prius de substantia et per posterius de aliis ; et ideo ens non est genus substantiae et quantitatis, quia nullum genus praedicatur per prius et posterius de suis speciebus, sed praedicatur analogice” (12), analogia attributionis intrinsecae, quia quantitas et cetera praedicamenta sunt vere atque intrinsece entia realia, et non per meram denominationem extrinsecam. 78. Et similiter contingit in obiectis materialibus cuiuscumque po­ tentiae vel habitus, quae sunt eius quasi materia circa quam. Omnis enim potentia et omnis habitus operativus ad multa obiecta materialia po­ rriguntur. Requritur namque ad rationem habitus operative quod potentia quam afficit et complet “possit pluribus modis determinari et ad diversa. Unde, si aliquid sit in potentia ad alterum, ita tamen quod non sit in potentia nisi ad ipsum [et uno tantum modo], ibi dispositio et habitus locum non habet, quia tale subiectum ex sua natura habet debitam habi­ tudinem ad talem actum” (13). 79. Quae quidem materialia obiecta simul et complexive sumpta di­ cuntur obiectum materiale totale vel adaequatum, quantumcumque mul­ ta adque diversa sint, sicut obiectum totale intellectus est omne ens, et voluntatis omne bonum, et visus omne coloratum. Haec tamen multi­ plicitas non cadit sub una potentia vel uno habitu nisi ut aliquo modo ordinata et reducta ad unum. Plura enim ut plura dispersa et disparata sunt, et ideo non possunt aeque primo et principaliter obiici ac terminare impetum unius potentiae vel habitus: tum quia talia obiecta materialia seu terminativa se habent ad impetum potentiae vel habitus ut terminus motus ad motum; constat autem unum motum non posse aeque primo et principaliter simulque plures terminos habere: tum etiam quia illa obiecta essent pure aequivoca, utpote quae aeque primo et principaliter plura exhiberent absque ullo ordine vel respectu unius ad aliud vel mul­ torum ad unum tertium, ac proin non essent qua talia vere attingibilia a potentia vel habitu, sed ansam praeberent continuae deceptioni et errori (14). Quapropter S. Thomas iure ac nervose ait hoc esse prorsus impos(12) De principiis naturae, cap. 6. p. 105-104. (13) Summa theol.. Ι-Π, 49. 4c. (14) Summa theol., I. 58, 2c; 85, 4c; De fallaciis, cap. 5, n.· 9; Summa Op. cU.. IUI, 1. Ic. Cfc 17. 1 ad 2. (2O> Ibid.. 6 ad L Ct. 2. 5c. (21) Op. cit., I. 1, 3 ad 1. (22) /h / 8cnt.t prol., 4c. GENERA FUNDAMENTALIA ORDINUM 35 tura enim non habet esse nisi secundum quod a Primo ente descendit, nec nominator ens nisi in quantum ens Primum imitatur” (23). 85. Et hac de causa S. Doctor in sua Summa theologiae agit, primo, de Deo ipso secundum quod in se est, uno nempe in essentia et trino in personis; deinde, de processu creaturarum ab eo ut a Primo principio efficienti; postea, de motu creature rationalis in eumdem Deum ut in ultimum eius finem; tandem, de Christo qui, secundum quod homo, via est nobis tendendi in Deum (24). Primo ergo et principaliter conside­ ratur ipse Deus prout est in se; deinde cetera, secundum quod egre­ diuntur a Deo, vel regrediuntur in Deum, vel ducunt ad Deum, iuxta illud: Ego sum via; nemo venit ad Patrem nisi per me (25). (23) (24) (25) Ibid-, 2 ad 2. Swmma thcul., I. 2, prol. Joan, 14. 6. CAPUT IV SECUNDUM GENUS CAUSAE FORMALIS INTRINSECAE 86. Idemque, servata proportione, accidit in genere causae forma­ lis, sive intrinsecae et proprie dictae, sive extrinsecae et reductive nun­ cupatae quae exemplaris audit. Utraque enim, pro suo quaequae modo, ordinem atque analogiam attributionis importat. Habitudo et analogia inter causam formalem intrinsecam et extrinsecam sive exemplarem 87. ‘Quinimo ipsa causa exemplaris dicitur formalis per analogiam attributionis ad causam formalem presse dictam, cui primo et maxime convenit ratio per hoc nomen significata. 88. Et quidem, quod causa exemplaris reducatur ad causam for­ malem potius quam ad causam efficientem vel finalem, indubia res est. Sane, negari non potest causam exemplarem aliquo modo influere efficienter atque finaliter. Non tamen immediate et ut quae, sed me­ diante voluntate et ut qua sive ut ratio causandi, eo circiter modo quo finis movet agentem. Movet enim finaliter, quatenus exemplar sive causa exemplaris est perfectior meliorque exemplato (1), et “naturaliter infe­ riora tendunt in similitudinem superiorum” (2). Hoc enim intendit arti­ fex, exemplar imitari illudque exprimere meliori quo potest modo. Unde et “exemplar, si proprie accipiatur, importat causalitatem respectu exem­ platorum, quia exemplar est ad cuius imitationem fit aliud” (3). Cum ergo τό “ad importet ordinem ad finem”, cumque exemplar sit “ad quod formatur aliquid” sive ”ad cuius similitudinem aliquid constituitur”, evi­ dens est causam exemplarem aliquid participare de causalitate finali. Et consequenter de causalitate efficienti, quae movetur a fine ut a ratione movendi. (1) “Exemplar potius quam exemplatum*· (Summa thcol., U-U. 26, 4. arg sed contra). (2) In Heb., cap. 8. 5; lect. 1. n.· as» (3) Dc Vcrit., 8. 8 ad 1. • De Vent., 3. 3c. (14) De Vcrlt., 3. Ic. <15) In librum Dionysii De divinis nominibus, cap 5, IccL 3. n.· 665; Quodhb. 8, a, 2c. "Forma enim accidentalia a substantiali differt, quia forma substan­ tialis facit hoc aliquid, forma autem accidentalis advenit rei lam hoc aliquid exsistenti' (De Spiritualibus creaturis, le. Cf. De Anima, 9c). SECUNDUM GENUS CAUSAE FORMALIS INTRINSECAE 39 95. Subiectum enim immediatum formae substantialis est materia prima, quae est pura potentia passiva vel receptiva; dum e contra su­ biectum proprium formae accidentalis est materia secunda, idest subs­ tantia completa ex materia prima et forma substantiali constituta, quae tamen adhuc est in potentia ad formas accidentales suscipiendas, et ideo non est pura potentia receptiva, sed potentia accidentalis cum actu sub­ stantiali. 96. Similiter efectus formalis, quem forma substantialis praebet materiae primae sese ei immediate communicando, est esse simpliciter, idest esse substantiale in actu; dum e contra effectus formalis, quem forma accidentalis dat materiae secundae sive substantiae actuali com­ positae ex materia prima et forma substantiali, est esse secundum quid seu mere accidentale. 97. Pariter forma substantialis fit per generationem substantialem, et desinit esse per corruptionem substantialem: at vero forma acciden­ talis fit per generationem accidentalem, et corrumpitur per corruptio­ nem accidentalem, quae proprio nomine appellantur alterationes. Se ha­ bent ergo inter se sicut generatio simpliciter dicta et alteratio. 98. Ad rem S. Thomas: “forma substantialis in hoc a forma acci­ dentali differt, quia forma accidentalis non dat esse simpliciter, sed esse tale; sicut calor facit suum subiectum, non simpliciter esse sed esse calidum. Et ideo, cum advenit forma accidentalis, non dicitur aliquid fieri vel generari simpliciter, sed fieri tale aut aliquo modo se habens: et similiter, cum recedit forma accidentalis, non dicitur aliquid co­ rrumpi simpliciter sed secundum quid. Forma autem substantialis dat esse simpliciter. Et ideo per eius adventum dicitur aliquid simpliciter generari, et per eius recessum sim­ pliciter corrumpi” (16). 99. Et quia analoga dicuntur quae partim sunt eadem et partim di­ versa (17), ideo scribit consequenter: “forma substantialis et accidentalis partim conveniunt et partim differunt. 100. Conveniunt quidem in hoc quod utraque est actus, et secun­ dum utramque est aliquid quodammodo in actu. 101. Differunt autem in duobus. Primo quidem, quia forma sub­ stantialis facit esse simpliciter, et eius subiectum est in potentia tan­ tum: forma autem accidentalis non facit esse simpliciter sed esse tale aut tantum aut aliquo modo se habens, subiectum enim eius est ens in actu. (16) Summa theol., I, 76, 4c. (17) In IV Metaph., lect. 1, n.e 535. 40 INTER IPSAS FORM.VS SUBSTANTIALES Unde patet quod actualitas per prius invenitur in forma substan­ tiali quam in eius subiecto. Et quia primum est causa in quolibet gene­ re, forma substantialis causât esse in actu in suo subiecto. Sed, e con­ verso, actualitas per prius invenitur in subiecto formae accidentalis quam in forma accidentali: unde actualitas formae accidentalis causatur ab actualitate subiecti [sicut et forma accidentalis causatur a forma substantiali, nempe qualitas a forma substantiali (18)], ita quod subiectum in quantum est in potentia est susceptivum formae accidentalis, in quantum autem est in actu est eius productivum. Et hoc dico de pro­ prio et per se accidente: nam respectu accidentis extranei, subiectum est susceptivum tantum, productivum vero talis accidentis est agens extrinsecum. 102. Secundo autem differunt substantialis forma et accidentalis, quia, cum mimis principale sit propter principalius, materia est propter formam substantialem; sed e converso forma accidentalis est propter completionem subiecti" (19). 103. Huc accedit tertia differentia, quia “forma accidentalis, quae non est in genere substantiae, non pertinet ad essentiam sive quidditatem subiecti; non enim albedo est de essentia corporis albi. Sed forma substantialis est de essentia sive de quidditate subiecti. Sic igitur anima dicitur forma substantialis, quia est de essentia sive de quidditate cor­ poris animati” (20). Art. 2 INTER IPSAS FORMAS SUBSTANTIALES 104. Nec satis. Nam in ipsis formis substantialibus viget ordo prio­ ris et posterioris sive perfectioris et imperfectioris, sicut et in speciebus per eas constitutis, a mineralibus usque ad hominem. Qua de re iterum S. Thomas: “in rebus naturalibus, inquit, gradatim species ordinatae esse videntur, sicut mixta perfectiora sunt elementis, et plantae corpo­ ribus mineralibus, et animalia plantis, et homines aliis animalibus; et in singulis horum una species perfectior aliis invenitur” (1). (18) “Prima accidentia consequentia substantiam sunt quantitas et qualitas. Et haec duo proportlonantur duobus principiis essentialibus substantiae, scilicet formae et materiae; quia quantitas respondet materiae..., sed qualitas ex parte formae* (In IV Sent., d. 12. 1, 1. qla. 3 ad 1. n·. 47). “Quantitas se tenet ex parte materiae et qualitas ex parte formae* a. 2. qla. Ic., n.· 71). “Qualitas au­ tem sequitur formam* (Do Pot., 9, 7c). (19) Summa thecl., 1, 77, 6c. (20) In II Do anima, lect 2. n.· 236; ed. A. Ptrotta, O. P. (1) Summa theol., I, 47, 2c. SECUNDUM GENUS CAUSAE FORMALIS INTRINSECAE 105. Cuius ratio est, quia formae substantiales et species differunt formaliter sive essentialiter, dum et contra individua unius speciei, utpote quae ex materia signata quantitate individuantur, non nisi mate­ rialiter differunt. “In his autem quae materialiter differunt nihil prohi­ bet inveniri multa ex aequo se habere, nam in substantiis individua unius speciei aequaliter speciei rationem participant; in accidentalibus etiam possibile est diversa sublecta aequaliter participare albedinem. 106. Sed in his quae formaliter differunt, semper quidam ordo invenitur. Si quis enim diligenter consideret, in omnibus speciebus unius generis semper inveniet unam alia perfectiorem, sicut in coloribus albe­ dinem et in animalibus hominem. Et hoc ideo quia quae formaliter dif­ ferunt, secundum aliquam contrarietatem differunt; est enim contrarietas differentia secundum formam, ut Philosophus dicit in X Metaphysicae, 9, 1058b 1-25. In contrariis autem semper est unum nobilius et aliud vilius, ut dicitur in I Physicorum, 5, 189 a 3-4; et hoc ideo, quia prima contrarietas est privatio et habitus, ut dicitur in X Metaphysicae, 4,1055a 33-38. Et propter hoc in m Metaphysicae Philosophus dicit quod species rerum sunt sicut numeri, qui specie diversificantur secundum additionem unius super alterum” (2). 107. Quo in ordine primum locum tenet anima rationalis, quae est altissima omnium formarum substantialium (3), sive perfectissima, ac proin finis omnium formarum naturalium (4), quasi ultima forma comple­ tissima (5) : sicut “homo superior est ordine naturae ad minus omnibus inferioribus corporibus, quanto perfectiorem habet formam” (6), quasi terminus totius generationis naturalis. Nam in genere et ordine causae formalis tanto aliquid est prius quanto perfectius (7). 108. Id, quod S. Thomas limpidissime explicat ex ordine ascendenti effectuum formalium formarum substantialium, ab imperfectissima cor­ poris simplicis inanimati usque ad perfectissimam corporis humani. “Quanto aliquis actus est posterior et magis perfectus, tanto princi­ palius in ipsum appetitus materiae fertur. Unde oportet quod in ultimum et perfectissimum actum, quem materia consequi potest, tendat appeti­ tus materiae quo appetit formam,, sicut in ultimum finem generationis. (2) In librum De causis, prop. 4, p. 31-32. (3) Dc Spiritualibus creaturis, 2 ad 8. Cf. Summa theal., I. 70, 3, obi. 2; 91. 1, obi. 2: nobilissima forma est anima rationale. (4) Dc Spiritualibus creaturis, 2c. (5) Ibid., 3 ad 13. (6> Summa contra Gentile.,, III, 120, 10. (7) •‘Alius autem est ordo perfectionis et formae, secundum quem perfectum naturaliter prius est imperfecto" (Summa theol., II-II, 17. 8c). •-ÎI I I : # 'f INTER IPSAS FORMAS SUBSTANTIALES 109. In actibus autem formarum gradus quidam inveniuntur. Nam materia prima est in potentia primo ad formam elementi. Sub forma vero elementi existens est in potentia ad formam mixti: propter quod elementa sunt materia mixti. Sub forma autem mixti considerata, est in potentia ad animam vegetabilis: nam talis corporis anima actus est. Itemque anima vegetabilis est in potentia ad sensitivam. Sensitiva vero ad intellectivam. 110. Quod processus generationis ostendit. Primo enim in generatio­ ne est fetus vivens vita plantae, posmodum vero vita animalis, demum vero vita hominis. Post hanc autem formam non invenitur in generabilibus et corrupti­ bilibus posterior forma et dignior. Ultimus igitur finis generationis totius est anima humana, et in hanc tendit materia sicut in ultimam formam. Sunt ergo elementa propter corpora mixta, haec vero propter viventia: in quibus plantae sunt propter animalia, animalia vero propter hominem. Homo igitur est finis totius generationis” (8), idest "creaturarum ter­ minus, quasi omnes alias creaturas naturali generationis ordine praesupponens” (9). "Unde usque ad animam rationalem se extendit conside­ ratio [Philosophiae] Naturalis, quae est de formis substantialibus (10). 111. Sed et in ipsis generibus mineralium, plantarum et animalium datur gradus et ordo per se (11), pro specierum diversitate. “Et hoc quidem facile patet, si quis ipsa genera materialium substantiarum con­ sideret. Manifestum est enim quod corpora mixta supergrediuntur ordine perfectionis elementa, plantae autem corpora mineralia, et animalia plantas. 112. Et in singulis generibus, secundum gradum perfectionis natu­ ralis, diversitas specierum invenitur. Nam in elementis terra est infi­ mum, ignis vero nobilissimum. Similiter in mineralibus gradatim natura invenitur per diversas species proficere usque ad speciem auri. In plantis etiam usque ad speciem arborum perfectarum, et in animalibus usque ad speciem hominis: cum tamen quaedam animalia sint plantis propin­ quissima, ut immobilia, quae habent solum tactum; et similiter plan­ tarum quaedam sunt inanimatis propinqua" (12). (8) 5umma contra Gentiles, III, 22. (9»; Op. cit, IV, 55. ad 4. Cf. De anima, 8c. (10) In II Physicorum. lect. 4. n.e 10. (11) “Perfectius autem participant ordinem ea in quibus est ordo per se quam ea in quibus est ordo per accidens tantum. Manifestum est autem quod in omnibus individuis unius speciei non est ordo nisi secundum accidens: con­ veniunt enim in natura speciei, et differunt secundum principia individuantla et diversa accidentia quae per accidens se habent ad naturam speciei. Quae autem specie differunt, ordinem habent per se et secundum essentialia principia” /De Spiritualibus creaturis, 8c). (12) De Animsi, 7. c. Cf. Summn contra Gentiles, ITT, 97. SECUNDUM GENUS CAUSAE FORMALIS INTRINSECAE 43 113. Revera tamen homo quidem generatur, non autem eius anima, quae a Deo immediate creatur et corpori humano infunditur, quod et essentialiter informat ut vera eius forma substantialis. Hoc enim habet proprium anima humana, quod non est forma totaliter immersa, ob-ligata et comprehensa a materia in qua recipitur, ut aliae formae inferiores mineralium, plantarum et animalium irrationalium, sed forma emergens atque transcendens totum hominis corpus eiusque partes (13). Unde si­ mul est anima et spiritus. Anima quidem, in quantum animat et vivificat corpus humanum ut forma eius substantialis: spiritus vero, in quantum non educitur de potentia materiae eius, neque traducitur a parentibus per generationem, sed a solo Deo procedit per creationem. Et hac de causa non corrumpitur corrupto corpore sed esse suum retinet ab eo separata, immortali vita gaudens (14). 114. Gradus ergo isti formarum substantialium et specierum sub genere substantiae corporeae, a speciebus supremis usque ad infimas vel atomas, debent esse potius ascendentes ab imperfectissima forma corporis simplicis mineralis usque ad perfectissimam formam corporis humani, prout exigit ordo causalitatis formalis, secundum ea quae hu­ cusque dicta sunt. 115. Possunt tamen modo inverso disponi, quasi descendentes a su­ prema usque ad infimam: quo in casu primum seu principium radicale ordinis esset materia prima recipiens formam substantialem imperfec­ tissimam. Et in hoc sensu ipse S. Thomas ait: "ubicumque est diversitas graduum, oportet quod gradus considerentur per ordinem ad aliquod unum principium. In substantiis igitur materialibus attenduntur diversi gradus speciem diversificantes in ordine ad primum principium, quod est materia. Et inde est quod primae species sunt imperfectiores, posterio­ res vero perfectiores et per additionem se habentes ad primas: sicut mixta corpora habent speciem perfectiorem quam sint species elemen(13) “Anima humana non est forma a materia totaliter comprehensa” (De Anima, 1 ad 5. Cf. De Spiritualibus creaturis, 1 ad 18). Est forma "culus esse non est materiae obligatum sive immersum" (De Spiritualibus creaturis, Ic). “Ex anima humana et corpore Ita fit unum, quod tamen anima suporexcedit corpons proportionemn (ibid., ad 19); “superat omnem corporis proportionem" (De Anima, 2 ad 13; Cf. De virtutibus in communi, 4 ad 4). (14) Anima humana, "In quantum attingitur a corpore, est forma; In quantum vero superexersiit corporis proportionem, dicitur spiritus vel spiritualis subs­ tantia” (De Spiritualibus creaturis, 2 ad 4). "Anima humana licet sit forma unita corpori, tamen excedit proportionem to­ tius materiae corporalis, et ideo non potest educi in actum de potentia materiae per aliquem motum vel mutationem sicut aliae formae quae sunt immerso» ma­ teriae" (De Anima. 2 ad 12). “Quanto aliqua forma est altior, tanto plus Indiget a potentlorl agente produci. Unde cum anima humana sit altisslma omnium formarum, producitur α potentissimo agente, scilicet Deo", per creationem (De Spiritualibus creaturis, 2 ad 8). “C 1 44 INTER IPSAS FORMAS SUBSTANTIALES torum, utpote habentes in se quidquid habent elementa et adhuc am­ plius; unde similis est comparatio plantarum ad corpora mineralia, et animalium ad plantas” (15). Quibus consonant haec alia verba: "ordo in formis attenditur secun­ dum habitudinem ad materiam primam; prius enim et posterius dicitur per comparationem ad aliquod principium” (16). Nam “in materia con­ siderantur diversi gradus perfectionis, sicut esse, vivere, sentire et intelligere. Semper autem secundum superveniens priori perfectius est. For­ ma ergo quae dat solum primum gradum perfectionis materiae, est im­ perfectissima; sed forma quae dat primum et secundum et tertium, et sic deinceps, est perfectissima" (17). 116. Utut sit, gradus formarum inter perfectissimam et imperfectis­ simam formam remanent realiter iidem. Ordo tamen ascendens ad for­ mam humanam sive rationalem est magis proprius et formalis, quia forma perfectissima est principium eius, respectu cuius ceterae formae dicuntur tales secundum prius et posterius. Hoc enim ordine quod perfectius et dignius est, prius est. 117. Sic ergo patet quod “etiam in causis formalibus prius et pos­ terius invenitur” (18), idest vera analogia. Et quidem duplex: alia se­ cundum esse et non secundum intentionem, quae vulgo analogia inae­ qualitatis dici solet; alia secundum intentionem et secundum esse, quae revera est analogia attributionis intrinsecae (19). I SECUNDUM GENUS CAUSAE FORMALIS INTRINSECAE 45 videntes aliquod genus hoc modo se habent, quod una earum est ut abundans et alia ut deficiens respectu alterius” (21), una ut perfecta et alia ut imperfecta (22) ; quia id quod una ponit, alia removet vel non attingit, ut patet cum dividimus substantiam corpoream in animatam et inanimatam, animatam vero in sensitivam et insensitivam, sensiti­ vam denique in rationalem et irrationalem. “Unde in formis differentia esse non potest nisi secundum quod una perfectior existit quam alia” (23). 119. Quae quidem differentiae eo sunt magis distantes et inae­ quales quo dividunt genus prius et universalius: sicut magis differunt animatum et inanimatum quam sensitivum et insensitivum, et a fortiori magis quam rationale et irrationale. In hac ergo inaequalitate datur magis et minus sive prius et posterius, a differentiis divisivis generis supremi usque ad differentias divisivas generis infimi et constitutivas specierum atomarum (24). Itaque genus supremum est quidem logice univocum, sed revera minimum quid habet de univocitate si comparetur cum univocatione generis subalterni ac praesertim generis infimi mul­ toque magis cum univocatione speciei atomae, cui maxime convenit ratio univocitatis. Sub hac enim non dantur nisi individua, quae solum materialiter differunt et non essentialiter sive formaliter, ac proinde omnino aequaliter participant naturam speciei. 120. Hinc Aquinas congruenter: “impossibile est autem naturam speciei communicari ab individuis per prius et posterius, nec secundum esse, neque secundum intentionem, quamvis hoc sit possibile in na­ tura generis” (25). Et rursus: “in his autem, quae materialiter differunt, nihil prohibet inveniri multa ex aequo se habere; nam in substantiis individua unius speciei aequaliter speciei rationem participant" (26). Analogia inaequalitatis 118. Analogia sane inaequalitatis sive realis, et non mere logica vel intentionalis, quae viget inter species alicuius generis. Species nam­ que se habent inter se sicut differentiae specificae quibus constituuntur; quae quidem essentialiter inaequales sunt, quia omne genus dividitur per opposita oppositione contrarietatis, et ideo participant de opposi­ tione privationis et habitus (20). Privatio autem et habitus se habent sicut negatio et affirmatio in subiecto. Ac proin “omnes differentiae di(15) (10) (17) ; (18) (19) famoso (20) Dc Anima, 7c. Sumina theol., 1. 76. -4 obL 3. Ibid., ad 3. Do Pot., 6. 6 ad 5. Cf. S Thomoî, in I Sent., d. 19. 5. 2 ad 1; J. M. RamIrez, En torno a un texto de Sento Tomâs sobre la analogia, “Sapientia”, 8 (1953). 166-192 In X Metaph., lect 10. nis. 2120-2123. Analogia attributionis intrinsecae 121. At insuper in causis formalibus invenitur analogia attribu­ tionis intrinsecae, quia forma nobilior, nempe anima humana,, est totum (21) In V Physicorum, lect. 3, n.° 5. (22): Summa theol., I, 75, 7c. (23) Summa contra Gentil&s, II, 97. (24) “Si anima humana et anima iumentorum per se collocarentur in genere, sequeretur quod diversorum generum essent secundum naturalem [= phy­ sicam] considerationem; sic enim corruptibile et incorruptibile necesse est diffe­ rre. Licet in aliqua ratione communi possent convenire; ex quo et in uno genere possunt esse secundum logicam considerationem" (De Anima, 14 ad 2). (25) In II Sent., d. 3. 1, 4c. in fine. (26) In librum De causie, prop. 4, p. 31-18-21. “In his quae sunt unius speciei non est Invenire prius et posterius" (Summa theol., 1, 50, 4, sed contra). r 46 INTER IPSAS FORMAS SUBSTANTIALES quoddam potentiate, quod eminenter et unite continet in se quidquid perfectionis repentur dispersum in formis inferioribus, puta in anima sensitiva et vegetativa et in forma infima mineralium, multaque alia altiora. 122. Totum namque potentiate sive postestativum est analogum ana­ logia attributionis intrinsecae, quia "cutest quidem secundum essentiam cuilibet parti, sed secundum completam virtutem est in parte suprema, quia superior potentia habet in se completius ea quae sunt inferioris” (27), in qua nonnisi diminute invenitur (28). Totius enim potestativi "haec est natura, quod totum secundum completam rationem est in uno, in aliis autem est aliqua participatio ipsius". Et sic “tota plenitudo” sacramenti ordinis “est in uno ordine, scilicet in sacerdotio, sed in aliis est quaedam participatio ordinis” (29). Sicut et perfecta virtus obligativa voti invenitur in voto publico solemni, imperfecta vero et dimituta in voto privato et simplici (30). Votum siquidem dividitur in privatum et solemne “ut totum potestativum in partes suas” ; quae quidem divisio est "divisio analogi quod praedicatur per prius et posterius de suis di­ videntibus, sicut ens de substantia et accidenti” (31). Partes ergo totius potestativi "non ex aequo distinguuntur ab invicem, sed ordine quodam” prioris et posterioris (32). 123. Et hoc accidit in forma substantiali corporis humani, quae est anima rationalis, respectu formarum substantialium corporum inferio­ rum, nempe animae sensitivae brutorum animalium, animae vegetativae plantarum et formae substantialis corporum inanimatorum. Ipsa enim sola continet unite et superiori modo ea omnia quae inferiores disperse habent, et alia plura. Et sic "tota virtus animae invenitur in rationali, sed in sensibili anima invenitur diminute, et adhuc magis diminute in vegetabili; quia anima sensibilis includit in se virtutem animae vegeta­ bilis, et non e converso" (33). "Rationalis enim anima tota anima di­ citur, eo quod in ipsa omnes animae potentiae congregantur ·. sensibilis vero in brutis et in plantis vegetabilis dicuntur partes animae, quia aliquid de potestate animae habent, sed non totum" (34). “Talium autem totorum ista est natura, quod tota virtus totius consistit in una partium perfecte, in aliis autem partialiter: sicut in anima virtus animae perfecte consistit in parte intellectiva, in aliis autem partialiter. Unde, cum in ani(27) (28) (29) (30) <3D (32) (33) (34) In II Sent,, d. 9. 3 ad 1. In IV Sent, d. 15. 2. 2. qla. 2c. n.· 246. Op. cit., d. 24. 2. L qla. 1 ad 2 Op. ciL. d. 38. 1. 2. qla. 2c. Ibid., qla. Ic. Summa theol., I-II. 57. 2 ad 2. In IV Sene., d. 15, 2. 2. qla. 2 c. n.· 246. In III Sent., d. 33. 3, 1. qla 2c, n.· 268. SECUNDUM GENUS CAUSAE FORMALIS INTRINSECAE 47 ma separata ramaneant vires intellectivae partis, integra remanebit, non diminuta, quamvis sensitivae potentiae actu non remaneant: sicut nec potentia regis remanet diminuta, mortuo praeposito qui eius potes­ tatem participabat” (35). 124. Et hac de causa, anima rationalis est unica forma substantia­ lis hominis, quia ipsa sola immediate confert humano corpori quidquid formae inferiores conferunt suis propriis materiis, et adhuc amplius. Qua de re S. Thomas egregie: "in hoc homine, inquit, non est alia forma substantialis quam anima rationalis, et per eam homo non solum est homo, sed animal, et vivum, et corpus, et substantia, et ens... Unde perfectior forma facit per unum omnia quae inferiores faciunt per di­ versa, et adhuc amplius. Puta, si forma corporis inanimati dat materiae esse, et esse corpus, forma plantae dabit ei et hoc, et insuper vivere; anima vero sensitiva, et hoc, et insuper sensibile esse; anima '’ero ra­ tionalis, et hoc, et insuper rationale esse” (36). “Unde anima rationalis dat corpori humano quidquid dat anima sensibilis brutis, vegetabilis plantis, ct aliquid ulterius; et propter hoc ipsa est in homine, et vegetabilis, et sensibilis, et rationalis" (37). Univer­ saliter namque “talis est ordo rerum ad invicem, ut quaecumque inve­ niuntur in inferiori natura inveniantur excellentius in superiori’’ (38) ; non quidem divisim et per partes, sed unite et per totum (39). “Ita enim est in omnibus, quod perfectiones, quae attribuuntur inferiori per mul­ ta, superiori attribuuntur per unum: sicut imaginatio una est virtus omnium sensibilium cognoscitiva, quae tamen sensus percipit per diversas virtutes” (40). 125. Quod si causam formalem largius accipiamus pro forma vel actu substantiali, “prout communiter omnes substantias a materia se­ paratas formas dicimus’’ (41), ordo essentialis et analogia invenitur in angelis per comparationem ad supremum eorum, qui unite et eminentiori modo continet omnes perfectiones inferiorum, et adhuc amplius; maximeque per comparationem ad Deum, qui actus purus est. Omnes enim Angeli specie differunt inter se, et ideo sunt essentiali­ ter inaequales. Et quamvis in genere substantiae incorporeae creatae univocentur secundum intentionem logicam, re tamen et metaphysice (35) (36) (37) (38) (39) (40) (41) in IV Sent., d. 44, 3. 3, qla. 1 ad 1. De* Spiritualibus creaturis, 3c. De Anima, lie. Cf. Summa theol., I, 76, 3c; 4c. De Anima, 18c. Ibid., arg. 9 sed contra. In II De Coelo, lect 13. n.’ 8. Cf. in I Sent., d. 3, 2, 3 ad L In II Sent., d. 3. 6. arg. 2 sed contra. II H * XI » Q 48 INTER IPSAS FORMAS SUBSTANTIALES analogantur analogia inaequalitatis sicut omnes species cuiuscumque generis (42). Immo et analogia attributionis intrinsecae, quia supremus angelus se habet ad inferiores ut totum potentiate sive analogum ad partes potentiales sive analogatas (43). Perfectiones enim spirituales, quae sunt de ratione formae creatae separatae et subsistentis, conveniunt quidem omnibus angelis, diversimode tamen: quia supremo perfecte et emi­ nenter, ceteris vero secundum magis et minus, pro maiori vel minori accessu et propinquitate ad illum. 126. Qua de re optime S. Thomas: "in rebus ordinatis tripliciter aliquid esse contingit, scilicet per proprietatem, per excessum et per participationem. Per proprietatem autem dicitur esse aliquid in re aliqua quod adaequatur et proportionatur naturae ipsius. Per excessum autem quando illud quod attribuitur alicui est minus quam res cui attribuitur, sed tamen convenit illi rei per quemdam excessum r sicut dictum est de omnibus nominibus quae attribuuntur Deo (44). Per participationem autem quando illud quod attribuitur alicui non plenarie invenitur in eo, sed deficienter, sicut sancti homines participative dicuntur dii (45). Si ergo aliquid nominari debeat nomine designante proprietatem ipsius, non debet nominari ab eo quod imperfecte participat, neque ab eo quod excedenter habet, sed ab eo quod est sibi quasi coaequatum. Si­ cut si quis velit proprie nominare hominem, dicit eum substantiam ra­ tionalem; non autem substantiam intellectualem, quod est proprium nomen angeli, quia simplex intelligentia convenit angelo per proprieta­ tem, homini vero per participationem; neque substantiam sensibilem, quod est nomen bruti proprium, quia sensus est minus quam id quod est proprium homini, et convenit homini excellenter prae aliis animali­ bus. Sic igitur considerandum est in ordinibus angelorum quod omnes spirituales perfectiones sunt omnibus angelis communes, et omnes abun­ dantius existunt in superioribus quam In inferioribus. Sed. cum in ipsis etiam perfectionibus sit quidam gradus, superior perfectio attribuitur superiori ordini per proprietatem, inferiori vero per participationem: e converso autem inferior attribuitur inferiori per proprietatem, superiori autem per excessum. Et ita superior ordo a superiori perfec­ tione nominatur" (46). "Nomen tamen commune remanet infimo ordini <421 AiilHTvms.-, Physica. VII, 4. 249 a 21-26. <131 “Divisio hlcrarchlac tn ordines est totius potestativi in partes potentia­ tes' /In II Sent., d. 9, 3 ad 11. (44) Summa theol., I. 13. 3. (45) Op. cit., I. 13. 10. (46) Op. cit.. 1. 108. 5c. SECUNDUM GENUS CAUSAE FORMALIS INTRINSECAE 49 quasi proprium”,, cum sit quid genericum, in quo vel ipsi infimi con­ veniunt (47). 127. At praesertim perfectiones essentiales substantiarum sive for­ marum separatarum dicuntur secundum prius et posterius per ordinem vel analogiam attributionis intrinsecae ad formam supremam increatam sive divinam, quae est actus purus, cuiusque sunt participationes plus minusve perfectae. Quo in sensu idem S. Doctor praeclare dixit: “in substantiis vero immaterialibus ordo graduum diversarum specierum attenditur, non qui­ dem secundum comparationem ad materiam quam non habent, sed se­ cundum comparationem ad primum agens quod oportet esse perfectis­ simum. Et ideo prima species in eis est perfectior secunda, utpote simi­ lior primo agenti; et secunda diminuitur a perfectione primae; et sic deinceps usque ad ultimam earum. Summa autem perfectio primi agentis in hoc consistit, quod in uno simplici habet omnimodam bonitatem et perfectionem. Unde quanto ali­ qua substantia immaterialis fuerit primo agenti propinquior, tanto in sua natura simplici perfectiorem habet bonitatem suam, et minus indiget inhaerentibus formis ad sui completionem. Et hoc quidem gradatim producitur usque ad animam humanam, quae in eis tenet ultimum gra­ dum, sicut materia prima in genere rerum sensibilium” (48). "Invenitur igitur in formis diversitas secundum quemdam ordinem perfectionis et imperfectionis. Nam quae materiae est propinquior, im­ perfectior est et quasi in potentia respectu supervenientis formae. Sic igitur nihil prohibet in spiritualibus substantiis ponere multitudinem quamvis sint formae tantum, ex hoc quod una earum est alia imperfec­ tior: ita quod imperfectior est in potentia respectu perfectioris, usque ad Primam earum quae est actus tantum, quae est Deus" (49). Nam “divina natura dicitur forma (50), non quod sit actus alicuius naturae quia non habet partem sui naturam, nec aliquid potentialitatis in ipsa est” (51), sed quia est Actus Purus. 128. Omnesque formas substantiales tam coniunctas corporibus quam separatas simul iungens, synthetice concludit: "omnis forma est aliqua similitudo primi principii, quod est Actus Purus. Unde quanto for­ ma magis accedit ad similitudinem ipsius, plus participat de perfectio­ nibus eius. Inter formas autem corporum magis appropinquat ad simi­ litudinem Dei anima rationalis, et ideo participat de nobilitatibus Dei, (47) Ibid., ad 1. Cf. U-II, IGO. 1 ad 1. (13) ) De Artlma, 7c. (49) De SubetantiiJf separatis, cap. 6. n.“ 38. (50) Philip., 2, 6: "qui [Filius] cum in /ornia Dei esset". (51) In III Sent., d. 5, exposit. textus, η.® 127. Cf. Summam contra Gentiles, rv, 7, 10; 8. n.’ 3; 24. 3 : 29. 1. % r ! 50 INTER IPSAS FORMAS ACCIDENTALES scilicet quod intelligit, et quod potest movere, et quod habet esse per se; et anima sensibilis minus, et vegetabilis adhuc minus, et sic deinceps" (52). 129. Inter formas vero separatas, quas angelos dicimus, maxime accedit ad Dei similitudinem supremus angelus, et sic inde ordinate descendendo usque ad infimum, qui tamen naturaliter plus participat de perfectione atque nobilitate Dei quam omnes homines, etiam maximo ingenio praediti. Quapropter S. Thomas apposite: “inferior angelus est superior supremo homine" (53). Et iterum: "intellectus angeli plus ex­ cedit intellectum humanum quam intellectus optimi philosophi intellec­ tum rudissimi idiotae; quia haec distantia inter speciei humanae limites continetur, quos angelicus intellectus excedit" (54). Art. 3 Inter formas accidentales sive inter diversa genera vel modos QUALITATIS. 130. Quod si formas accidentales, quae sunt qualitates presse dic­ tae. specialiter consideremus, similis ordo atque analogia apparet. Equidem qualitates sensu primigenio sunt formae accidentales affi­ cientes atque modificantes substantiam corpoream, et in hoc sensu acci­ piuntur ab Aristotele (1), qui eas in quatuor modos geminatos distribuit, in dispositionem scilicet et habitum, in physicam impotentiam et poten­ tiam, in passionem et patibilem qualitatem, atque in formam et figuram. 131. Cum enim proprium sit qualitatis intendi et remitti, in ipsa speclerum vel modorum enumeratione latitudinem graduum huiusmodi ob oculos posuit, indicando gradum remissum sive imperfectum et gradum intensum perfectumque singularum. Dispositio namque se habet ad ha­ bitum ut inchoatio ad consummationem sive ut imperfectum ad perfec­ tum intra primam speciem qualitatis. Et similiter impotentia physica, quae potentia tantum inchoata est et nondum perfecte evoluta, ad phy­ sicam potentiam, quae est potentia robusta pleneque evoluta. Eademque proportione se habet simplex passio adhuc fluxa et vialis ad patibilem qualitatem, quae fixa et manens est. Sicut et mera forma, quae est sim­ plex terminatio quantitatis, ad figuram, quae modulum perfectum praesefert. In I Sent., <1. 8. 5. 2 ad 5. <52> (53) Summa theol., I. 108. 2 ad 3. (M) Summa contra Gentiles, I. 3, 2. 7®. 2; ΙΠ, 42, 1; 84, 5. (5) Summa theol., III. 34, 2 ad 1. 5 52 INTER IPSAS FORMAS ACCIDENTALES tione materiae, multoque magis priora sunt accidentibus supervenien­ tibus ab extrinseco per vim vel per artem (6). Qua de causa, vel ipsa forma et figura naturalis, quae est quarta et ultima species qualitatis, ex principiis oritur speciei, cuius est proprium et manifestum signum, prout videre est in conformatione typica crystallorum secundum di­ versas eorum species, et in plantis atque in animalibus. 136. Etenim, ut ad rem scribit S. Thomas, “in omnibus quae sunt secundum naturam est certus terminus et determinata ratio magnitu­ dinis et augmenti. Sicut enim cuilibet speciei debentur aliqua accidentia propria, ita et propria quantitas, licet cum aliqua latitudine, propter diversitatem materiae et alias causas indi vi duales: non enim omnes ho­ mines sunt unius quantitatis. Sed tamen est aliqua quantitas tam magna, ultra quam species humana non porrigitur; et alia quantitas tam parva, ultra quam homo non invenitur" (7). Cum ergo forma et figura sint qua­ litates quantitatem terminatam consequentes (8), necesse est corpora na­ turalia, maxime viventia, propria gaudere forma et figura, sicut et pro­ priam habent quantitatem (9). Ideo merito concludit: “oportet corpus hominis et cuiusvis animalis habere determinatam figuram et in toto et in partibus" (10). “Signum autem speciei in rebus corporeis maxime videtur esse figura. Videmus enim quod diversorum animalium secundum speciem sunt diversae fi­ gurae" (11). Et alio in loco: "inter amnes qualitates, figurae maxime consequun­ tur et demonstrant speciem rerum. Quod ma e in plantis et animali­ bus patet, in quibus nullo certiori iudicio diversitas specierum diiudicari potest quam diversitate figurarum. Et hoc ideor quia sicut quantitas propinquissime se habet ad substantiam inter alia accidentia, ita figura, quae est qualitas circa quantitatem, propinquissime se habet ad formam substantiae” (12). (6) “Tria sunt genera accidentium. Quaedam enim causantur ex principiis speciei, et dicuntur propria, sicut risibile homini. Quaedam vero causantur ex principiis individui: et boc dicitur, quia vel habent causam permanentem in su­ blecto, et haec sunt accldenUa inseparabilia. sicut masculinum et femininum et alia hulusmodi; quaedam vero habent causam non permanentem in sublecto, et haec sunt accidentia separabilia, ut sedere et ambulare” (Do Anima. 12, ad 7. Cf. a. ISc; De Spiritualibus creaturis, llc). (7> In II De Anima, lect. 8, n® 332. (8) “Terminus quantitatis est sicut forma Ipsius: culus signum est quod figura, quae consistit in terminatione quantitatis, est quaedam forma circa nuantitatom- (Summa theol.. I. 7. 1 ad 2). (9) Quod enim S. Doctor dicit de corpore mathematico, id a fortiori asse­ rendum est de corpore physico vel naturali (Op. cit., I, 7, 3c. in fine). (10) Summa contra Gentiles, IV. 84. 6. (11) Summa theol., I. 35. Ic. (12) In VII Physicorum, lect. 5. η.® 5. ■/fo-'.i INTER QUALITATES 53 137. Apparet ergo sat magna diversitas inter sic dictas species qualitatis, quae procul dubio non sunt species atomae, sed potius genera quaedam sub se continentia plures species. Qua de causa Aristoteles potius genera vel modos (γένος, τρόπος) quam species appellat (13), et insuper ait nomen qualitatis dici multipliciter, πλεοναχώς (14)—: quod certe non est univocorum, quae ex adverso μοναχώς dicuntur (15), sed aequivocorum. Atqui non est nomen pure aequivocum, ut patet ex dictis (n." 134), quia eius significata non sunt penitus diversa et omnino dispara­ ta, sed ordinata secundum prius et posterius ad unum primum, quod est habitus entitativus, idest qualitas perfecta primae speciei sive primi modi, quae maxime accedit ad qualitatem substantialem, nempe ad formam substantialem, ex qua sumitur differentia specifica —ή διαφορά της ούσίας—(16), quaeque ideo praedicatur in quale quid. Est igitur nomen analogum, non solum analogia inaequalitatis, verum etiam attributionis intrinsecae, praesertim si quatuor illis modis consequentibus et afficienti­ bus naturam speciei superaddantur qualités afficientes individua, sive sint quodammodo naturales sive adventitiae et per industriam acquisi­ tae vel fabricatae. 138. Ceterum figura, cum sit "forma quanti in quantum huiusmo­ di’’ (17), “abstrahit secundum suam rationem ab omni materia et for­ ma sensibili”, et ideo est "quoddam mathematicum" (18), idest geome­ tricum, quia tota geometria est de figuris quantitatis dimensivae. Quae quidem figurae, puta plana, sphaerica, triangularis, lenticularis et aliae huiusmodi, specie geometrica differunt inter se, et ideo assimilantur et analogantur in hoc sensu formis substantialibus corporum physico­ rum. “Huiusmodi enim qualitates sunt quasi quaedam differentiae subs­ tantiales mathematicorum" (19). Abt. 4 Inter qualitates corporales et spirituales 139. Quidquid tamen de hoc sit, certum est ab his qualitatibus cor­ poralibus toto caelo differre qualitates spirituales afficientes et modi­ ficantes substantias separabiles —animas humanas— vel separatas (13) Categoriae, 8. 9a 14, 28; 10a 11; Metaphysica, IV. 14, 1020a 33. (14) Categoriae, 8, 8b 26. (15) Physica, II. 185b 31; Metaphysica, II, 1, 995b 15. (16) Metaphysica, IV. 14, 1020a 33. (17) Summa theol., I, 7, 3, ln fine. (18) Summa contra Gentiles, III. 105. 4. (19) In V Metaph., lect. 16, η.» 997. MJLU4UX fil 54 CORPORALES ET SPIRITUALES —angelos—. In his enim, cum incorporeae sintr locum habere non pos­ sunt tertia et quarta species qualitatis, quae circa corporalia essentia­ liter versantur (1), sed solum prima et secunda, depuratae tamen atque elevatae ad res spirituales significandas. Quia enim omnis cognitio nos­ tra naturalis incipit a sensibilibus et corporalibus, et “unumquodque no­ minatur a nobis secundum quod ipsum cognoscimus” (2), nomina, quae rebus espiritualibus signandis imponimus, primo dicta sunt de corporali­ bus sensui obiectis, ac dein, a modo sensibili et quasi materiali vel quantitativo depurata, transferentur ad spiritualia sublimiori modo signi· fleanda. 140. Quod quidem vel in ipso nomine spiritus videre est. Hoc enim “nomen spiritus a respiratione animalium sumptum videtur, in qua aer cum quodam motu infertur et emittitur. Unde nomen spiritus ad omnem impulsum et motum vel cuiuscumque aerei corporis trahitur, secundum illud Psalmi 148,8: ignis, grando, nix, glacies, spiritus procellarum, quae faciunt verbum eius. Sic etiam vapor tenuis diffusus per membra ad eorum motus, spiritus vocatur. Rursus, quia aër invisibilis est, trans­ latum est ulterius spiritus nomen ad omnes virtutes et substantias in­ visibles et motivas. Et propter hoc, et anima sensibilis, et anima rationa­ lis, et angeli, et Deus, spiritus dicuntuf' (3). Patet autem quod impulsus, et vis motiva, et subtilitas, et invisibilitas, non eodem modo dicuntur ie respiratione animalium, de impetu procellae, de spiritibus animali­ bus, de vi animae vitali,, de substantia animae rationalis, de angelorum substantia et de essentia —vel de tertia persona— Dei, sed sensu longe diverso. 141. Ita, ut de una subtilitate loquamur, quam verbum spiritus fundamentaliter significat (4), ait optime S. Doctor: “subtilitas spiritus (1) Nomina enim propria corporalium rerum non dicuntur de spiritualibus nisi per translationem. Idest per metaphoram, sicut lux —quae est in tertia specie qualitatis— et figura —quae est In quarta—. “Non enim Apostoli, ut scite notat S. Thomas, sunt in genere qualitatis quia eis dictum est. Matth. 5. 14: vos estis lui mundi” fin IV Scmt.. d. 4, 1 c. n.· 26). Dicuntur ergo metaphorice tan­ tum. propter similitudinem quamdam effectus, qui est res —et veritatem— mani­ festare et In perspicuo ponere. Quae quidem similitudo quamdam analogiam proportlonalitatls involvit: “dicitur enim lux in spiritualibus Illud quod ita se habet ad manifestationem intellectivam sicut se habet lux corporalis ad manifestatio­ nem sensitivam" (In ll Sent., d. 13. 2c). (2) Summa theol., I. 13, prolog. (3) Summa contra Gentiles, IV. 23, 1. Spiritus creatus “quandoque dicitur ventus, quandoque aer. quandoque flatus hominis, quandoque etiam anima, vel quaecumque substantia invisibilis" (Summa theol.. I. 41, 3 ad 4. in fine). (4) “Spiritus est nomen positum ad significandum subtilitatem alicuius naturae. Unde dicitur tam de corporalibus quam de incorporels. Aër enim dicitur spiritus propter subtilitatem; et extnde attractio aëris et expulsio dicitur inspi­ ratio et respiratio; et exinde ventus etiam dicitur spiritus; et exinde etiam subtitillsslml vapores, per quos diffunduntur virtutes animae in partes corporis. INTER QUALITATES 55 excedit omnem subtilitatem corporis" (5). Subtile namque, ut nomine ipso patet, dictum est primo de fllo tenuissimo atque delicatissimo, quod tramam penetrat undique, atque ideo sub tela transit. Indeque extensum est hoc nomen ad significandum corpus parvae densitatis et materiae, acutum tamen et durum, ut possit alia corpora penetrare. Cui opponitur corpus grossum et densum, idest non penetrativum. Postea vero ad vim penetrativam sensus et intellectus in propria obiecta funditus perscru­ tanda ampliatum est. Qua de re dignus est qui audiatur iterum S. Thomas: “nomen sub­ tilitatis a virtute penetrandi est assumptum... Quod autem aliquod cor­ pus sit penetrativum, contingit ex duobus. Primo, ex parvitate quanti­ tatis, praecipue secundum profunditatem et latitudinem, non autem se­ cundum longitudinem, quia penetratio fit in profundum: unde longitudo penetrationi non obstat. Secundo, ex parvitate materiae: unde rara sub­ tilia dicimus... Et quia res incorporeae quantitate carent et materia, nomen subti­ litatis ad eas transfertur, non solum ratione suae substantiae, sed etiam ratione suae virtutis. Sicut enim subtile dicitur penetrativum quia per­ tingit usque ad intima rei, ita etiam dicitur aliquis intellectus subtilis quia pertingit ad inspicienda intrinseca principia et proprietates natura­ les rei latentes. Et similiter dicitur aliquis habere visum subtilem, quia aliquid minimum potest visu pertingere. Et similiter est de aliis sensi­ bus” (6). 142. Absit ergo ut habitum et dispositionem, itemque potentiam ro­ bustam et nondum perfecte evolutam, quae sunt qualitates primae et secundae speciei —vel potius generis—, eodem modo intelligamus quando dicuntur de rebus materialibus et de rebus immaterialibus. Turpiter si­ quidem erraret qui potentias spirituales angeli vel animae humanae intelligeret ad instar virium physicarum ferri vel petrolei, aut qui gratiam sanctificantem conciperet ad modum sanitatis vel pulchritudinis cor­ poralis. Qui itaque vult qualitates substantiarum immaterialium recte intelligere, debet omnino corporalia et sensibilia transcendere. Hisce enim in rebus, ut monet opportune S. Thomas, “est imaginatio omnino reliquenda” (7). dicuntur spiritus. Et similiter incorporea propter suam subtilitatem·, dicuntur spiritus, sicut dicimus spiritum Deum, et angelos, et animam" rationalem (Jn I Sent., d. 10. 4c>. (5) In IV Sent., d. 44, 2. 2. qla. 1. arg. 1 sed contra. (6> Ifrid., corp. (7) In librum Boethii De Trinitate, expositio cap. 2, n.° 6 (ed. B. Decker. p. 100, 22-23. Delden, 1955); q. 6. a. 2. NATURALES ET SUPERNATU RALES Art. 5 INTER QUALITATES NATURALES ET SUPERNATURALES 143. Quod ut rite et congruenter flat, prae oculis habenda est dis­ tinctio inter qualitates naturales et supernaturales harum substantiarum. PARS PRIOR. QUALITATES NATURALES Potentiae naturales 1. Potentiae organicae 144. Naturales quod attinet, tam anima rationalis quam angelus qualitates habent secundae speciei, idest naturales potentias sive facul­ tates, quae sunt veluti accidentia eorum propria, utpote naturaliter atque sponte ex ipsorum essentia resultantes. Differenter tamen. Quia ange­ lus non habet nisi facultates duas, easque omnino anorganicas et spirituales, intellectum nempe et voluntatem. Homo autem, praeter intellectum et voluntatem, quae remanent etiam actu in anima sepa­ rata, habet quoque facultates organicas, vegetativas scilicet —nutritivam, augmentativam et generativam— et sensitivas, tam exteriores —visum, auditum, odoratum, gustum et tactum— quam interiores —sen­ sum communem, memoriam, imaginationem et cogitativam—; itemque duas appetitivas, concupiscibilem nempe et irasabilem: quae quidem, licet sint ipsius animae sicut principii et radicis, non sunt tamen eius solius sicut sublecti, sed totius compositi ex animae et corpore; et ideo non manent actu in anima separata, sed in radice tantum (1). Neque homini conveniunt qua homo vel rationalis est, sed qua animal et qua vivens, dum e contra facultates anorganicae ei conveniunt reduplicative ut homo. Quo fit, ut intellectus et voluntas sint potentiae sive qualitates maxime propriae animae qua humana vel rationalis est, quia videlicet sunt accidentia propria solius animae, non compositi ex anima et cor­ pore, dum facultates organicae sunt potius accidentia propria totius compositi, et non animae solius (2). (1) Cf. Sumina theoL, I. 77. 8; 78. per totum. (2) Potentiae organicae “non sunt praprietates sollus animae, sed coniuncfi (Summa theol.. I. 77. 8 ad 2). G" QUALITATES NATURALES 2. 57 Potentiae anorganicae 145. Sed et in ipsis potentiis inorganicis adest magna differentia inter angelum et animam humanam. Angelus enim cum sit forma penitus separata et omnino independens a corpore, non accipit obiecta intelligibilia a rebus corporalibus ope sensuum, neque indiget ea reddere imma­ terialia per abstractionem quamdam, sed proprium obiectum intellectus eius est immateriale et per se intelligibile, puta propria cuiusque subs­ tantia et ceterorum angelorum. Qua de causa unum tantum et simplicem intellectum habent. At vero anima humana, quia est forma naturaliter et substantialiter unita corpori, debet obiecta intelligibilia a corporalibus accipere, in quibus, utpote materialibus, non sunt actu intelligibilia, sed in potentia tantum. Ut ergo ea valeat actu intelligere, debet geminas operationes exercere: unam activam, in ipsas res materiales a sensibus et ab imaginatione exhibitas, qua nempe eas facit immateriales sive intelligibiles actu, denudando ipsas a materialitate ceterisque conditio­ nibus materiam necessario comitantibus; aliam quasi passivam, ad re­ cipiendum scilicet species intelligibiles rerum sensibilium per priorem operationem elaboratas, quae ob id dicuntur species impressae, quia inte­ llectus debet eis informari et moveri objective, ut res per ipsas reprae­ sentatas possit actu intelligere. Quae duae functiones sive operationes adeo diversae sunt, ut exigant duas facultates intellectivas distinctas: activam unam, quae ideo vocatur intellectus agens; et aliam passivam, quae ob id appellatur intellectus possibilis (3). Ille facit obiectum suum, nempe intelligibile in actu ex intelligibili in potentia exhibito a phan­ tasmatibus imaginationis; hic vero non facit obiectum suum, sed illud recipit et ab eo obiective movetur, ut tandem eliciat actum secundum cognoscendi ipsum. 146. Intellectus ergo angelicus est alius indolis ac humanus intellectus, quia neque agit in intelligibile proprium, neque ab ipso proprie (3) “Non enim distinguitur potentia activa a passiva ex hoc quod habet operationem. Quia cum cuiuslibet potentiae animae tam activae quam passivae sit operatio aliqua, quaelibet potentia animae esset activa. Cognoscitur autem eorum distinctio per comparationehn potentiae ad obiectum. Si enim obiectum se habeat ad potentiam ut patiens et trasmutatum, sic erit potentia activa; si au­ tem e converso se habet ut agens et movens, sic erit potentia passiva. Et inde est quod omnes potentiae vegetabilis animae sunt activae, quia alimentum trans­ mutatur per potentiam animae tam in nutriendo quam in generando: sed poten­ tiae sensitivae animae omnes sunt passivae, quia per sensibilia oblecta moventur et fiunt in actu. Circa intellectum vero aliqua potentia est activa, aliqua passiva: eo quod per intellectum intelligibile in potentia fit intelligibillc in actu, quod est Intellectus agentis, et sic Intellectus agens est potentia activa. Ipsum etiam intelligibile in actu facit intellectum in potentia esse intellectum in actu, et sic Intellectus possibilis erit potentia passiva” (De Verit., 16, 1 ad 13). κ*.. ίΜ · POTENTIAE loquendo patitur, eo quod nunquam est in pura potentia intellectuali sicut tabula rasa in qua nihil est scriptum (4), sed est naturaliter plenus formis intelligibilibus, semperque actu aliquid intelligit (5). Ipse igitur unus atque unicus existens, eminenter atque unite continet quidquid perfec­ tionis est in utroque intellectu humano, et adhuc amplius. 147. Porro inter has formas accidentales sive qualitates secundi ge­ neris viget ordo prioris et posterioris secundum maiorem vel minorem accessum ad maximum, sive secundum maiorem vel minorem perfectio­ nem, quia ordo formarum est ordo perfectionis et dignitatis. Qua in re priores sunt potentiae angelorum quam potentiae animae humanae, sicut angeli sunt hominibus perfectiores. In quibus potentiae anorganicae prio­ res sunt organicis, atque inter ipsas organicas sunt priores sensitivae quam vegetatlvae. Tandem, sive anorganicas sive organicas considere­ mus, priores sunt cognoscitivae quam appetitivae, puta cogitativa quam appetitus sensitivus, et intellectus quam voluntas non solum in nobis sed et in angelis. 148. Ex quibus facile est ordinem texere omnium huismodi qualita­ tum sive potentiarum. Suprema namque et prima, respectu cuius cete­ rae ordinantur, est intellectus supremi angeli, sub quo immediate venit eius voluntas: et sic inde gradatim descendo per intellectus et voluntates singulorum angelorum usque ad infimum. Qui quidem gradus non sunt mere individuates et numerici, sed specifici atque essentiales. Sicut enim singuli angeli differunt specie inter se, ita intellectus ac voluntates singulorum. 149. Sub angelis autem longe inferius locantur homines. Plus nam­ que naturaliter distat homo ab infimo angelo quam minimus angelus a supremo. Eademque proportione naturales potentiae animae humanae, non solum organicae sed et ipsae anorganicae, multo inferiorem tenent locum respectu potentiarum angelorum. Ideo S. Thomas: “vis intellectiva est multo altior in angelo quam in homine" (6). et comparatur ad vim intellectivam huius “sicut perfectum ad imperfectum" (7). (4) ARtSTVnUK, De /Inima, III, 4 ( 430 a U; V, 1 (430 a 14). (5) Proclus, Jnsttt-ufio theologica, prop. 177; ed. F. DCrntr, p. CVII. 41, Parisiis, 1855. Quae et In libro De caustj iteratur, prop. 10. S. Thomas saepissime eam refert sub verbis: Intelligently est plena formis. (Cf. C. Pira, O. P.t in sua editione libri De causti, p. 71a). Suomque facit sine citatione auctoris: * po­ tentia Intellectiva in substantiis spiritualibus superioribus. Idest in angelis, natumiliter completa est per species intclligibtles, In quantum habent species intelllgiblles connaturales ad omnia Intelligenda quae naturaliter cognoscere possunt” (Summa theol,, I. 55. 2c). (6) Summa theol., ΙΙ-Π, ISO. 6 ad 2. (7) Op. cit, I 79. 8 ad 3. QUALITATES NATURALES 59 150. Unde et homines dicuntur potius rationales sive discursivi quam Intellectuales sive intuitivi, dum e contra angeli sunt proprie loquendo intellectuales, non rationales. Quod autem intellectuales nonnunquam dicantur homines, non est nisi per modicam quamdam et imperfectam intelllgentiae participationem, quam plene possident angeli. 151. Qua de causa S. Thomas iterum: "si quis, ait, velit proprie nominare hominem, dicit eum substantiam rationalem, non autem subs­ tantiam intellectualem, quod est proprium nomen angeli·, quia simplex intelligentia convenit angelo per proprietatem, homini vero per partici­ pationem" (8). Et hac participatione se habet intellectus humanus ad angelicum ut umbra ad corpus lucidum, et ut scintilla ad ignem, nempe ut modicum quid et valde imperfectum ad plenum atque perfectum: “quia illud quod est superioris naturae non potest esse in inferiori natura perfecte, sed per quamdam tenuem participationem” (9). 152. Sed placet audire rursus S. Doctorem dilucide ac profunde ex­ plicantem analogias umbrae et scintillae cum corpore lucido et igne ex una parte, et humani intellectus cum angelica intelligentia ex alia. “Ratioci­ natur homo discurrendo et inquirendo lumine intellectuali per conti­ nuum et tempus obumbrato, ex hoc quod cognitionem a sensu et imagi­ natione accipit; quia secundum Isaac in libro De definitionibus, ratio oritur in umbra intelligentiae. Sed angelus lumen intellectuale purum et impermixtum participat: unde etiam sine inquisitione deiformiter inteUigit” (10). 153. Et alio in loco: "in ordine creatorum oportet quod consequens praecedenti similetur, nec hoc potest esse nisi secundum quod aliquid participat de perfectione eius: quod quidem inferiori modo est in secundo ordine creaturarum quam in primo. Unde hoc quod inferior creatura de similitudine superioris participat, est supremum in inferiori et ultimum in superiori, quia est deficientius receptum quam in superiori sit. Inter creaturas autem talis est ordo, ut primo sit angelus et secundo sit rationalis anima. Et quia rationalis anima corpori coniuncta est, ideo cognitio debita sibi secundum suum proprium ordinem est cognitio quae a sensibilibus in intelligibilia procedit, et non pervenit in cognitionem veritatis nisi inquisitione praecedente: et ideo cognitio sua rationalis dicitur. Quia vero angelus simpliciter incorporeus est, nec corpori unitur, cog­ nitio naturae suae debita est ut simpliciter sine inquisitione veritatem apprehendat : propter quod intellectualis natura nominatur. (8) Op. cU., I. 108, 5c. (9) Dc Verit., 15. Ic. (10) In II Sent., In librum Boethii de divwtone, tract 4. cap. 2. p. 78. 35; ed. P. m: P.. Bonnae. 1913. H»id.. cap. 1. p. 75, 13-19. 23. Summa theol.. Ι-Π. 50. 2. β· Op. ctt.. I, 54. 3: Ι-Π. «· S'· 2 a(1 2 2 FACULTATUM ORGANICARUM agens (33) ; sed tantum in potentiis passivis quae ad multa et diversa se habent in potentia, et quidem diversimode ad unumquodque (34). Prop­ ter quod non omnes potentiae passivae sunt habitus susceptivae, sed illae tantum quae tres conditiones memoratas simul atque cumulative habent. Unde non sunt habitus operativi in sensibus neque in appetitu brutorum animalium, quia operantur ex instinctu naturae et sunt determinata ad unum uno modo producendum. Quod vel ex eo patet, quia omnes aves eiusdem speciei eodem modo garriunt vel canunt, eodemque modo nidos suos faciunt. Possunt tamen nonnulla bruta quodammodo domesticari et assuefieri ad aliquas operationes industria humana, utendo cibis et verberibus, quibus alliciuntur ad quaedam opera sic vel aliter exercenda vel omittenda, quin tamen habitus presse dictos contrahant, “quia non habent dominium utendi vel non utendi, quod videtur ad rationem ha­ bitus pertinere” (35). 1. Facultatum organicarum 171. Sed neque in sensibus exterioribus hominis, quia ad unum et uno modo naturaliter feruntur, idest ad proprium obiectum attingendum. Possunt nihilominus educationem quamdam sive formationem suscipere eorum organa ope artis, qua melius et expeditius exerceant operatio­ nes suas, quin tamen rationem habitus induant, sed merae dispositionis sive habilitatis cuiusdam: sicut et accidit in membris corporis ad cu­ rrendum vel saliendum (36). (33) "Omnes potentiae vegetabilis animae sunt activae (De Verit., 16. 1 ad 13). "Potentiae naturales [= vegetativae] quia sunt ex seipsis determinatae ad unum, habitibus non indigent” (In III Sent., d. 23, 1, Ic, n.° 22; ad 1, η.® 27). "Vires nutriti vae partis non sunt natae obedire imperio rationis, et Ideo non sunt in eis aliqui habitus” (Summa theol., Ι-Π, 50, 3 ad 1). “Intellectus agens est potentia activa” (Do Verit., 16, 1 ad 13). “Similiter etiam nec Intellectus agens, qui habet determina tam actionem, scilicet facere intelllgibllda In actu, sicut lux facere visibilia In actu”, est subiectum alicuius habitus operativi (In III Sent., d. 23, 1, Ic, n.° 22), et ideo “non operatur aliquo habitu mediante” (In III Sont., d. 14, 1 ad 2, n.e 44), “Quod enim Intellectus agens habitu non indigeat ad sul operationem ex hoc contingit, quod intellectus agens nihil recipit ab intelUyibilibus, sed magis formam suam eis tribuit, facien­ do ea intelllgibilia actu” (Do Verit., 20. 2 ad 5). (34) "Ad hoc autem quod aliquid indigeat disponi ad alterum tria requi­ runtur. Primo quidem ut id quod disponitur sit alterum ab eo ad quod dispo­ nitur, ut sic se habeat ad ipsum ut potentia ad actum... Secundo requiritur ut id quod est in potentia ad alterum possit pluribus modis determinari, et ad di­ versa. Unde si aliquid sit In potentia ad alterum, ita tamen quod non sit in potentia nisi ad Ipsum, ibi dispositio et habitus locum non habet, quia tale subiec­ tum ex sua natura habet debitam habitudinem ad talem actuum... Tortio re­ quiritur quod plura concurrant ad disponendum sublectum ad unum eorum ad quae est in potentia quae diversis modis commonsurari possunt, ut sic disponatur bene vel male ad formam vel ad operationem** (Summa thcol., Ι-Π, 49, 4c). (35) Op. cit., MI, 50, 3 ad 2. (36) Cf. ibid, ad 3. 'ti ° ! *·■- 66 HABITUS OPERATIVE 172. Sensus vero interiores quod attinet, excepto sensu communi qui semper eodem modo naturaliter operatur, ceteri omnes pro suo qui­ que modo nati sunt educationem quamdam suscipere atque industriam, et quidem multo perfectiorem ea qua organa sensuum externorum mem­ brorumque corporis ditari possunt. Memoria siquidem valde invatur atque perficitur arte mnemonica, quam appellant (37) ; et similiter imagi­ natio et cogitativa disciplinae cuidam subiiciuntur, ut melius et faci­ lius intellectui subserviant, appropriata phantasmata et similitudines ei ministrando atque experimenta congruenter exercendo (38). 173. Verum tamen a ratione habitus presse dicti declinare videntur: tum quia causas obiectivas necessarias ideoque difficile mobiles non habent, sed potius contingentes et facile mobiles, ut sunt singularia sensibilia et materialia circa quae versantur; tum etiam quia non valent perficere neque consummare opus cognitionis vere humanae, quod est cognitio veritatis /omiaZis, sed hoc est unius intellectus. Se habent ergo ad cognitionem humanam perfectam et consummatam ut praeambula et dispositiones potius quam ut habitus. Hinc Thomas: “virtutes sen­ sitivae cognitivae sunt naturaliter praeviae rationi*’ (39). “Cognitio au­ tem veri non consummatur in viribus apprehensivis sensitivis, sed huiusmodi vires sunt quasi praeparatoriae ad cognitionem intellectivam” (40). (37) “Memoria non solum a natura perficitur, sed etiam habet plurimum artis et industriae. Et sunt quatuor per quae homo proficit in bene memorando. Quorum primum est ut eorum quae vult memorari quasdam similitudines assumat oonuenientos.· nec tamen omnino consuetas, quia ea quae sunt inconsueta magis miramur, et sic in eis animus magis et vehementius detinetur; ex quo fit quod eorum, quae in pueritia vidimus, magis memoremur. Ideo autem necessaria est huiusmodi similitudinum vel imaginum adinventio, quia intentiones simplices et spirituales facilius ex animo eiabuntur, nisi quibusdam similitudinibus corpo­ ralibus quasi alligentur, quia humana cognitio potentior est circa sensibilia: unde et memorativa ponitur in parte sensitiva. Secundo oportet ut homo ea, quae memoriter vult tenere, sua consideratione ordinate disponat, ut ex uno memorato facile ad aliud procedat... Tortio oportet ut homo sollicitudinem apponat et affectum adhibeat ad ea quae vult rememorari: quia, quo aliquid magis fuerit impressum animo, eo minus elabltur... Quarto oportet quod ea frequenter meditemur quae» volumus memorari... Unde quae multotles intelllgimus, cito reminiscimur, quasi naturali quodam ordine ab uno ad aliud procedentes” (Op. ctt., II-II, 49. 1 ad 2). (33) “Experientia proprie ad sensum pertinet’ (De Malo, 16. 1 ad 2). “Est enim in nobis experientia dum singularia per sensum cognoscimus (Summa theol., I, 54, 5 ad 2). Ex pluribus autem experientiis inter se collatis fit experimentum. “Experimentum enrm est ex collatione plunum singularium in memoria recepto­ rum. Huiusmodi autem collatio est homini propria, et pertinet ad vim cogitativam, quae ratio particularis dicitur: quae est collativa intentionum Individ ualium. sicut ratio universalis Intentionum universalium” (In I Mctaph., lect. 1. n.· 15). “In ipsis interioribus viribus sensitivis apprehensivis possunt poni aliqui ha­ bitus, secundum quos homo sit bene memoratlvus, vel cogitativus, vel imaginati vus’’ (Summa theol., I-II. 50, 3 ad 3> (39) De Virtutibus in communi, 4 ad 6. (40) Summa theol., I-II. 56. 5 c. Cf. tn HI Sent.. <1. 39. 2. 4 qla. 2 ad G. n.· 231. FACULTATUM ORGANICARUM 67 u n A 174. Concedi tamen potest hos sensus interiores esse quasi subiecta secundaria vel adnexa habituum intellectualium, qui primo et principa­ liter sunt in ipso intellectu possibili, atque ideo eorum habilitates vel dispositones esse “aliquid adnexum habitibus intellectivae partis” (41). Unde "habitus intellectivus secundario potest esse in istis viribus, principaliter autem est in intellectu possibili” (42). Et in hoc sensu prudentia est in cogitativa sicut in subiecto secundario et adnexo, cum tamen primo et principaliter sit in ratione practica (43). 175. Quod si nonnunquam firmiter inahereant subiecto suo et dif­ ficulter moveantur vel amittantur, hoc non est ratione propriae speciei quae ex eorum obiecto ut ex propria causa vel motivo formali desumitur, sed ex sola conditione subiecti per longum exercitium assuefacti, vi cuius tales dispositiones sive habilitates statum quemdam habitualem in­ duunt, quasi secundam naturam. Unde et Thomas magna cum verborum proprietate eas appellat habitudines consuetudincdes potius quam habi­ tus presse dictos (44) : “quantum ad interiores vires apprehensivas [vim cogitativam cum memorativa et imaginativa, ut paulo antea dicit], ne­ cessarium est eosdem actus pluries reiterari, ut aliquid firmiter memo­ riae imprimatur” (45). 176. Quantum vero ad appetitum sensitivum concupiscibilem et irascibilem, fere est eadem ratio; quia eorum habilitates vel dispositio­ nes operativae non habent immobilitatem neque firmitatem per se, sed per accidens tantum, idest quoad statum ex consuetudine contractum: nam obiecta propria circa quae versantur, idest bona sensibilia et par­ ticularia, sunt essentialiter mobilia; itemque proprium subiectum quo est essentialiter corruptibile, cum sit potentia organica. 177. Dixi tamen fere, quia non est prorsus conditio eadem. Nam appetitus sensitivus non se habet ad voluntatem eodem modo ac sensus relate ad intellectum. Vires enim sensitivae interiores sunt naturaliter praeviae rationi, cui materiam intelligendi ministrant: at vero inferiores appetitivae vires sunt naturaliter posteriores et pedissequae voluntatis, a qua moveri natae sunt (46), et hac de causa, prout a voluntate motae, opus bonum consummare ac perficere valent. Unde et earum dispositiones sive habilitates assiduo exercitio et consuetudine firmatae, veram induunt (41) Ibid. (42) Op. cif., I-II, 50, 4 ad 3, Cf. ibid., 53, 1 c. (43) Op cit., II-II. 47, 3 ad S. (44) “In homine tamen id quod ex consuetudine acquiritur in memoria et in aliis viribus sensitivis apprehensivis non est habitus per se, sed aliquid adnexum habitibus intellectivae partis’’ (I-II. 56, 5 c.) (45) I-II. 51. 3 c. (46) De Virtutibus in communi, 4 ad 6. 6 i: « 68 HABITUS OPERATIVI VOLUNTATIS rationem habitus (47). Qui quidem “nihil aliud est quam quaedam habi­ tualis conformitas istarum potentiarum ad rationem" practicam prudentialem, quae rectam finis voluntatem praesupponit (48). Sunt ergo huiusmodl vires susceptivae habitus operativi moralis, quoad statum tamen potius quam quoad nudam essentiam; et hoc quidem cum neces­ saria atque essentiali dependentia a ratione et voluntate recte dispositis per synderesim et prudentiam et per consequentem appetitionem finis. Quo modo fortitudo est in appetitu irascibili, et temperantia in concu­ piscibili (49). 2. Facultatum anorganicarum 178. Quod si modo ascendamus ad potentias anorganicas passivas, nempe ad intellectum possibilem et ad voluntatem, dicendum est eas esse susceptivas veri habitus operativi, licet diversimode. A. Voluntatis 179. Voluntas enim non eget aliquo superaddito per modum habitus vel dispositionis ad omnia obiecta recte appetenda: tum quia voluntas non operatur mediantibus et cooperantibus speciebus obiecta sua repraesentatibus, sed ipsamet immediate in ea fertur; tum etiam quia ad pro­ pria et connaturalia obiecta sua naturaliter et determinate fertur, ut sunt bonum sive beatitudo in communi et proprium bonum appetentis, verbi gratia proprium esse et proprium vivere, quae in ipso naturali appetitu beatitudinis includuntur. Ipsa nempe naturalis potentia volun­ tatis "naturaliter tendit in bonum sibi connaturale sicut in proprium obiectum. Unde ad hoc quod velit bonum [in communi] non requiritur nisi quod ostendatur sibi per vim cognitivam. Et ideo philosophi in voluntate [ut voluntas sive ut natura] non posuerunt aliquem habitum, nec naturalem, nec acquisitum" (50). 180. Ad ea vero rite appetenda et amanda, quae bonum proprium et individuate appetentis transcedunt, ut sunt bona aliorum hominum, voluntas indiget habitu acquisito superaddito, qui est virtus iustitiae (51). Quae tamen virtus est essentialiter consuetudinalis, quia non uno actu sed pluribus iteratis causatur, sicut et ceterae virtutes morales "Consuetudo enim importat /requentiam quamdam circa ea quae facere vel non facere in nobis est. Naturalia enim et quae semel fiunt, consueta RS&>(47) Summa thcol.. I-II, 56, 5c; 50 3 ad & (48) Op. cit., I-II, 56, 4c. (49) lb\d.t a. 3. arg.aed contra; De VirtuHbwi \n communi, 4 c. (50) De Virtutibun in communi, 4 ad 9; Stemma theol., I-II, 50. 5c; 56, (51) Summa IheoL, Ι-Π, 56. 6c INTELLECTUS 69 non dicuntur" (52). Hac autem frequentia vel iteratione actuum causa­ tur in voluntate habitualis quaedam inclinatio ad eadem similiter appetenda, ac si novam quamdam indueret naturam; "quia consuetudo quodammodo vertitur in naturam, et facit inclinationem similem na­ turali” (53). 181.Subiectum enim quo immediatum iustitiae est voluntas ut ratio sive ut libera, non voluntas ut natura (54), et ideo non est ad unum de­ terminata, sed indifferenter se habet ad multa, et multis modis ad unum­ quodque (55). Cum igitur se habeat ad utrumlibet, idque sit maxime con­ tingens et varium iuxta diversas circumstantias, impossibile est ut eius indifferentia vincatur uno solo actu, “ut feratur in idem ut in pluribus per modum naturae” (56), sed necesse est actus eius circa eadem vel similia obiecta multoties iterare, ut inclinationem ad ipsa consequatur ad modum naturae (57). 182. Quare Thomas apposite: “in agilibus, quia operationes animae non sunt efficaces sicut in demonstrationibus, propter hoc quod agibilia sunt contingentia et probabilia, ideo uns actus non sufficit ad cau­ sandum virtutem, sed requiruntur plures. Et licet illi plures non sint simul, tamen habitum virtutis causare possunt, quia prims actus cau­ sât aliquam dispositionem; et secundus actus, inveniens materiam dispo­ sitam, adhuc eam magis disponit; et tertius adhuc amplis; et sic ultims actus, agens in virtute omnium praecedentium, complet gene­ rationem virtutis, sicut accidit de multis guttis cavantibus lapidem” (58). B. Intellects 183. Sed intellects possibilis indiget omnino aliquo superaddito per modum habitus ad omnia intelligenda in statu praesenti unionis ani­ mae ad corpus. Se habet enim naturaliter in ordine intellectivo sicut pura potentia passiva vel receptiva, idest sicut materia prima in ordine substantiae corporeae, ac proin sicut tabula rasa in qua nihil est scrip­ tum, cum tamen in ea possint omnia scribi (59). Et ideo non potest in (52) /n III Sent., d.23. 1, 4, qla. 2c, n.° 86. (53 > Summa thcol., I-II. 58, 1c. Cf. in II Ethic., lect. 1, n.° 247. (54) Summa thcol., I. 83, 4; III, 18. 4. (55) “Se habet diversimode et ad multa". (Op. cit., I-II. 51. 3c). (56) Ibid. (57) In II Ethic., lect. 1, n.° 249. (58) Dc Virtutibus in communi, 9 ad 11. Cf. Summa theol., II-II, 21. 6 ad 2; »n II Ethic., lect. 1. n.° 249. “Gutta cavat lapidem, consumitur annulus usu” (Ovi­ nius. Pont. 4. 10, 5; Opera, ed M. Nibard. p. 819, Parisiis. 1881. (59) Aristoteles, De Anima, III, 4. 430a 1. “Sicut materia prima secundum sui essentiam considerata nullam formam habet, ita intellectus humanus in sui principio eat sicut tabula In qua nihil est scriptum; sed post modum In eo scientia per sensus acquiritur virtute intellectus agentis" (S. Thomas, De Verit,, 18. 7c.) ; Ο 70 HABITUS INTELLECTUS operationem intellectivam prorumpere, neque quidquam actu intelligere, nisi prius compleatur et fecundetur per species intelligibiles im­ pressas, quia nihil agit nisi secundum quod est in actu. 184. Unde Aquinas iterum: "intellectus substantiam aliquam intelligere non potest nisi fiat actu secundum aliquam speciem informantem ipsum, quae sit similitudo rei intellectae’’ (60). Et rursus: "intellectus noster possibilis se habet in ordine intelligibilium sicut materia prima in ordine rerum naturalium, eo quod est in potentia ad intelligibilia sicut materia prima ad naturalia. Unde intellectus noster possibilis non potest habere intelligibüem operatio­ nem niai in quantum perficitur per speciem intelligibilem alicuius” (61). Quia nimirum est naturaliter in pura potentia “respectu omnium intel­ legibilium, sicut materia prima respectu omnium formarum sensibilium. Et ideo [iure meritoque concludit]: ad omnia intelligenda indiget aliquo habitu” operativo (62). quo reapse intellectus possibilis fiat potens et habilis ad actu intelligendum sicut forma qua operatur (63). Et haec est species intelligibilis impressa, eodem Aquinate dicente: “species, qua intellectus informatur ut intelligat actu, est primum quo intelligitur” (64). Et in eo recipitur non per modum passionis vel dispositionis transeuntis, sed per modum formae quiescentis et permanentis. Unde et in ipso con­ servantur et retinentur species huiusmodi post actum intelligendi. Qua de causa intellectus possibilis dicitur locus specierum intelligibilium qua­ rumcumque (65). Et ideo recipiuntur immobiliter, secundum modum recipientis (66). Si ergo nomine habitus intellectualis accipiantur species intelligibiles superadditae potentiae, indubia res est intellectum nostrum indigere habitu ad omnem cognitionem naturalem (67). “Intellectus autem humanus se habet in genere rerum intelliblgilium ut ens in potentia tantum, sicut et materia prima se habet in genere rerum sensibilium" (Summa theol., I. 87. Ic. Cf. ibid., 79. 2c.) (60) 8umma contra Gentiles, ΙΠ. 51. (61) Summa theol,, I, 14. 2 ad 3. (62) Op. cit., I-II, 50. 6c. “Posibllls Intellectus non intelligit perfecte nisi per habitum perficiatur" (In III Sent., d. 14, 1. qla. 2, arg. 1 sed contra, n.· 16). (63) Op. cit., I, 55. Ic. “Nulla potentia passiva potest in actum exire nisi com­ pleta per formam sui activi per quam fit In actu, quia nihil operatur nisi secun­ dum quod est In actu" (In III Sent,, d. 14. 1. qla. 2 c, n.· 32). (64) De Verit., 3. 2c. (65» Aristoteles, Dc Anima. II. 6. 8b 29. (66) Summa theol., I-II, 67, 2c; I. 89, 5; De Verit., 10 2c, in fine. (67) Quod Ideo dico, quia In visione Dei beatifica nulla intercedit species in­ telligibilia creata. HABITUS INTELLECTUALIS 1. Natura habitus intellectualis. An sit idem ac species intelligibiles impressae 185. Quod an verum sit et germanam Thomae doctrinam exprimat, operosam vestigationem postulat. Saepissime docet hos habitus esse species intelligibiles: “Scientia, quae est habitus, nihil aliud videtur esse quam generatio specierum intelligibilium" (68). ’’Species intelligibiles in intellectu possibili remanet post actualem considerationem, et harum ordinatio est habitus scientiae” (69). ‘‘Habitus in intellectu non videntur aliud esse quam species intelligibilium in ipso" (70). Habitus intellectualis “est collectio specierum ordinatarum ad cog­ noscendum" (71). Intellectus “intelligere aliquid non potest nisi assimiletur ei per speciem intelligibilem. Unde oportet species intelligibiles superaddi, quibus in actum exeat intellectus; specierum autem aliqualis ordinatio habitum efficit" (72). Habitus intellectus “est ordinata aggre­ gatio ipsarum specierum existentium in intellectu, non secundum com­ pletum actum, sed medio modo inter potentiam et actum", idest in ha­ bitu (73). “Cum intellectus sit locus specierum intelligibilium, oportet dicere quod scientia, quae importat ordinationem specierum intelligibilium, seu facultatem et habilitatem quamdam ipsius intellectus ad utendum huiusmodi speciebus, remanet post mortem, sicut et intellectus qui est huiusmodi specierum subiectum“ (74). ‘‘Sic ergo remanet scientia in anima post corporis mortem quan­ tum ad species intelligibiles, non autem quantum ad inspectionem phan­ tasmatum quibus anima separata non indigebit, habens esse et opera­ tionem absque corporis communione" (75). Et in ipsa Summa theologiae: “habitus qui in intellectu est, sunt species intelligibiles" (76). Atque differentiam intellectus in potentia, in actu et in habitu, sumit ex speciebus intelligibilibus, prout sunt in intellectu in pura potentia vel in actu perfecto vel medio quodam modo, idest in habitu. “Species intelligibiles quandoque sunt in intellectu pos­ sibili in potentia tantum, et tunc homo est intelligens in potentia, et indiget aliquo reducente in actum per doctrinam vel per inventionem. (68) (69) (70) (71) (72) (73) (74) (75) (76) •Hi’’:; In III Sent., d. 23, 1, 1 obi. 5. quam ex hac parte concedit Dc Verit., 10. 2c. in fine. Dc Verit., 20, 2, arg. 1 sed contra. Ibid., corp., in fine. De Verit., 24. 4 ad 9. Summa contra Gentiles, I. 56, 5. De Pot., 4, 2 ad 20. In I Cor., 13, 8. lect. 3. n.“ 791. ΙΊΙ. 50, 5, obi. 1. quam concedit ex hac parte. *r ■» 72 EIUS NATURA Quandoque autem sunt in eo in actu perfecto, et tunc intelligit actu. Quandoque autem sunt in eo medio modo inter potentiam et actum, scilicet in habitu, et tunc potest intelligere quando voluerit. Et per hunc modum species intelligibiles acquisitae sunt in intellectu possibili quando actu non intelligit" (77). 186. Proculdubio huiusmodi textuum series, quae continuam et im­ mutatam eius opinionem vertentibus annis exhibet, hoc unum saltem probat, species intelligibiles impressas esse de ratione omnis habitus intellectualis humani ordinis naturalis. 187. Et dico impressas, quae sunt effectus abstractionis intellec­ tus agentis et principium formale quo intellectus possibilis fecundatur ut in actum intelligendi prorumpat, verbumque mentis sive speciem expressam parturiat veluti terminum operationis intellectivae. Habitus enim operativus est aliquid potentiae superadditum per modum perma­ nentis seu difficulter mobilis, quo perficitur ad suam operationem (78). Ac proin habitus intellectualis “in quantum huiusmodi, non est causa cognitionis ut quod est cognitum, sed ut quo aliquid est cognitum” (79). 188. Porro verbum mentis est terminus cognitionis et primum quod cognoscitur (80). Ex adverso, species impressa est intelligendi prin­ cipium et causa: non tamen principium quod intelligit, quia hoc est proprium potentiae sive facultatis intellectivae, scilicet intellectus pos­ sibilis, sed principum quo (81). Atque una cum potentia, quam complet et fecundat, est plenum operationis principium. 189. Quapropter S. Thomas apposite: “aliquid potest dici esse ha­ bitus dupliciter. Uno modo proprie et essentialiter”. Et sic species im­ pressa est habitus, cum ipsa et "habitus sit quo quis agit’’... Alio modo potest dici habitus id quod habitu tenetur, sicut fides dicitur id quod fide tenetur” (82). Quo in sensu verbum mentis, quod est terminus intellectionis “per huismodi actum constitutus” (83), in quantum me­ moriter retinetur transacta operatione, dici potest habitus improprie et figurative, idest per metonymiam. quia videlicet in memoria per­ manet ad modum habitus. (77) De Anima. 15 ad 17. CL Summa theol.. I, 79. 6c et ad 3; In III De Anima, lect. 8, n.· 701. 703; in de Memoria et RemwiUcentia, lect. 2. ns. 315-316, ed A. Pinam, O. P. (78) Do Verit., 20. 1 c. (79) De Verit. 10. 9 ad 3. Cf. ad 9. (80) “Hoc ergo est primo et per se intellectum, quod Intellectus In seipso con­ cipit de re Intellectu, sive Illud sit definitio, sive aliqua enuntiatio, secundum quod ponuntur duae operationes Intellectus.. Hoc autem sic ab intellectu conceptum dicitur verbum interius" (De Pot., 9. 5 c.) (81) Cf. De Pot., 8, Ic. (82) Summa theol., I-II, 94. I (83) Op. cit., I-II. 90. 1 ad X HABITUS INTELLECTUALIS 73 190. Hoc autem semel dato, videndum superest an huiusmodi spe­ cies impressae sint tota ratio vel esentia habitus nostri intellectualis na­ turalis ordinis vel pars eius tantum. 191. Qua in re opus est distinguere inter habitus discursivos sive illativos, puta scientiam et sapientiam, et habitus non discursivos sed mere et immediate iudlcativos, nempe habitum intellectus atque synderesim, qui iudicia omnino immediata et per se nota proferunt. 192. Ut mittam quaestionem de simplici apprehensione, ubi una tantum intercedit species Impressa, quin proprie pertingat ad veritatem vel falsitatem proferendam. Qua de causa non plene atque perfecte induit rationem habitus sive virtutis intellectualis, quia non est com­ pleta cognitio sed inchoata tantum. Habet tamen aliquid de ratione habitus, scilicet speciem illam superadditam intellectui possibili, qua fit capax in praedictum actum prorumpendi. At ex parte ipsius potentiae intellectus possibilis nulla amplius requiritur habilitas, quia nulla datur indeterminatio tollenda neque difficultas superanda, sed nuda facultas illico actum apprehensionis elicit. 193. Cuius aliquid simile invenitur in angelis, in quibus dantur species impressae congenitae et ab eorum intelligentia distinctae ad cognoscenda cetera prêter seipsos —noscunt enim seipsos absque ulla specie impressa—, sed absque ulla compositione vel divisione et sine ullo discursu, per purum simplicemque intuitum et absque ulla difficul­ tate superanda. Tales autem species habent in eis totam rationem ha­ bitus, quia eorum potentia intellectiva nullo eget complemento vel habilitate ex parte sui ut actum perfectum cognitionis eliciat. Natura­ liter enim et sine ullo errore et absque ulla titubatione veritatem cog­ noscunt, maxima cum facilitate atque dexteritate. a. Habitus immediate iudicativi, scilicet intellectus principiorum et synderesis, consistunt in solis speciebus intelligibilibus. 194. Sed redeuntes ad habitus nostros intellectualles iudicativos im­ mediate vel mediate, certum est eos exigere atque includere plures species intelligibiles impresas, saltem duas vel tres. Duas nempe, scilicet subiecti et praedicati, pro primis et immediatis iudiciis speculativis vel practicis quorum est intellectus principiorum et synderesis: tres autem, nimirum termini maioris, minoris et medii, pro iudiciis mediatis specu­ lativis vel practicis quorum est sapientia et scientia. Quod si demonstra­ tiones atque syllogismi ulterius decurrant et protrahantur, species ipsae proportionaliter multiplicantur. 195. Neque sufficit numerus specierum utcumque collectus, sed om­ nino necesse est ut comparentur et ordinentur, ut possint componi vel U : 1 «li • J 4 0 Γξ'ί·.-· i * S? ‘S 2# S '1 74 EIUS NATURA dividi inter se vel cum alia tertia in iudicio immediato vel mediato sive discursivo. Quam ob rem iure meritoque dicebat S. Thomas in locis paulo supra citatis (n/ 185) habitum nostrum intellectualem involvere non solum collectionem vel aggregationem plurium specierum impressarum, verum etiam ipsarum ordinationem. 196. lam vero species intelligibles terminorum primorum iudlciorum vel principiorum tam speculativorum quam practicorum, eorumque sim­ plex apprehensio, nullo negotio habentur sed quasi naturaliter nobis adveniunt. Sunt enim illa quae primo cadunt in intellectu, ut ens et nonens, quae sunt termini principii contradictionis; unum et non-unum, quae sunt termini principii identitatis; bonum et non-bonum sive ma­ lum, quae sunt termini primi principii practici sive syndereseos (84). In­ notescunt autem statim ac homo usum rationis adipiscitur, quia ad occur­ sum rei sensatae, puta coloris vel soni vel magnitudinis, intellectus agens abstrahit speciem intelligibilem entis in eis latentis, atque intellec­ tus possibilis apprehendit ens per eam repraesentatum, absque ulla du­ bitatione et discursu. Ens igitur et non-ens est sensibile per accidens et intelligibile per se, et similiter unum et non-unum ac bonum et nonbonum, quae cum ente convertuntur et nonnisi ratione ab eo differunt. 197. Sic autem apprehensis terminis subiecti et praedicati, eorum compositio vel divisio per affirmationem vel negationem eadem promptitudine atque facilitate perficitur ab intellectu possibili; et quidem na­ tiva sua vi. quin egeat ulteriori complemento ex parte potentiae per modum alicuius habitus vel partis eius. 198. Ita, ut de principio contradictionis, quod est omnium primum, loquamur, eius species subiecti et praedicati, scilicet entis et non-entis, mutuo ac necessario repelluntur tum in re —ontologice— tum in ipso intellectu possibili —psychologice—, quin possibile sit eas simul com­ ponere vel identificare per affirmationem. Ideo sic effertur: impossi­ bile est idem secundum idem simul esse et non esse. Vel etiam: ens non est non-ens, et vicissim non-ens non est ens. 199. Quapropter S. Thomas, post Aristotelem (85), docet huiusmo­ di principium non solum esse necessario verum in se —obiectiv , sed etiam in intellectu nostro —subjective—, quia videlicet non solum neccese est ipsum per se et in se verum esse, sed etiam necesse est (84) “Termini eius [prlnclpU contradictionis) sunt ens et non-ens, qui primo In consideratione Intellectus cadunt" (/η XI Metaph., lect. 5, n.» 2211). "Illud au­ tem quod primo concipit intellectus quasi notissimum, et In quo omnes conceptiones resolvit, est ens” (De Vent, 1, le.) “Primo autem in conceptione intellectus cadit ens" (Summa theol.. I. 5 3c.) “Sicut autem ens est primum quod cadit In appre­ hensione simpliciter, ita bonum est primum quod cadit in apprehensione pracUcae rationis quae ordinatur ad opus” "Istorum nominum transcendentium talis est ordo si secundum se con-•f siderentur, quod post ens est unum; deinde verum; deinde post verum, bonum Op. cit., 1. 5. 3c. (97) Op. cit., I, 85, 6c. “Intellectus enim noster aliqua naturaHfer cognoscit, sicut prima Intelligibilium principia, quorum Intelligibiles conceptiones, quae verba Interiora dicuntur, naturaliter in Ipso exlstunt et ex eo procedunt’ (Summa con­ tra Gentiles, IV. 11). HABITUS INTELLECTUALIS parent atque videntur omnibus vera (98). Unde neque extingui neque obscurari valent manente usu rationis expedito. Ut enim ad rem scribit S. Thomas, "ad proprium obiectum unaquaeque potentia per se ordi­ natur secundum quod ipsa. Quae autem sunt huiusmodi, semper eodem modo se habent. Unde manente potentia non deficit eius iudicium circa proprium obiectum" (99). Intellectus igitur primorum principiorum tam speculativorum quam practicorum non habet rationem habitus superadditi intellectui pos­ sibili nisi propter species intelligibiles impressas subiecti et prae­ dicati abstractas atque illuminatas ab intellectu agente et receptas in intellectu possibili. His enim formatur et fecundatur, atque in actu primo proximo ponitur, ut eis mediantibus in actum intelligendi et indicandi prorumpat propria atque nativa sua vi. 208. De hoc namque intellectu principiorum speculativorum et de synderesi intelligenda sunt ea quae frequenter docet S. Thomas, ha­ bitum nempe intellectivae partis confici ex lumine intellectus agentis et ex speciebus intelligibilibus terminorum ab eo abstractis et in inte­ llectu possibili receptis (100). Quod quidem lumen non est intelligendum fontaliter et active prout est in ipso intellectu agente —cum sit po­ tius ipse intellectus agens, qui est incapax habitus—, sed passive et receptive prout involvitur in speciebus ab eo abstractis et diffunditur in intellectu possibili qui eas recipit. Ideo scribit de habitu intellectus principiorum speculativorum: “ex ipso lumine naturae intellectus agentis prima principia fiunt cognita, nec acquiruntur per ratiocinationem, sed solum per hoc eorum termini in­ notescunt" (101). 209. Atque de synderesi congruenter: "quantum ad ipsum lumen habituale impossibile est quod synderesis extinguatur, sicut impossi­ bile est quod anima hominis privetur lumine intellectus agentis per quod principia prima in speculativis et operativis nobis innotescunt. Hoc enim lumen est de natura ipsius animae, cum per hoc sit intellec­ tualis” (102). 210. De natura scilicet consecutive, ut propnum eius, cum sit na­ turalis potentia ipsius animae, non compositi ex anima et corpore sicut potentiae organicae. Quo in sensu dicit alibi S. Doctor: "intellectus prin­ cipiorum consequitur ipsam naturam humanam, quae aequaliter in om(98) “Circa quae error esse non potest” (De Verit., 16, 2c.) "Circa hoc non potest aliquis errare (Zn rv Metaph., lect. 6, n.· 597). (99) Summa theol., I, 85, 6c. (100) In IU Sent., d. 14. 1. 1, qla. 2c. n.· 37; qla. 3c. n.° 48. et ad 2. n.· 52. < ion» In IV Metaph., lect. 6, n.· 599. (102) De Verit., 16. 3c. 0 78 EIUS NATURA nibus invenitur” (103), quia nimirum lumen intellectus agentis, quod est propria causa specierum intelligibilium subiecti et praedicati, est natu­ ralis eius potentia, sicut et nativa vis apprehensiva et iudicativa inte­ llectus possibilis eis informati ac fecundati. Et ideo “accipitur hic intellectus pro habitu quodam quo homo, ex virtute luminis intellectus agentis, naturaliter cognoscit prima prin­ cipia indemonstrabilia. Et satis congruit nomen. Huiusmodi enim prin­ cipia statim cognoscuntur cognitis terminis" (104). Nam "cognitio quae fit per aliquid naturaliter nobis inditum, est nobis naturalis, sicut principia indemonstrabilia, quae cognoscuntur per lumen intellectus agentis" (105). “Nec tamen intelligendum est quod intellectus agens sit habitus per modum quo habitus est in prima specie qualitatis, secundum quod quidam dixerunt intellectum agentem esse habitum principiorum. Quia habitus ille principiorum est acceptus a sensibilibus, ut probat Aristoteles in Π Posteriorum, 15, 996; et sic oportet quod sit effectus intellectus agentis, cuius est phantasmata, quae sunt intellecta in potentia, facere intellecta in actu”, idest abstrahendo ab eis et producendo species intelligibiles subiecti et praedicati quibus intellectus possibilis apprehendit ea, statimque componit aut divi­ dit (106). 211. Huc accedit quod intellectus noster ut intellectus sive ut na­ tura contingit suo modo naturalem indolem intellectus angelici, quia intellectus, prout a ratione contradistinguitur, est id quod supremum est in facultate nostra cognoscitiva intellectus possibilis, atque ideo attingit infimum supremi, scilicet angelici intellectus, iuxta effatum illud quo exprimitur lex continuitatis: supremum infimi attingit infi­ mum supremi. Porro angeli naturaliter cognoscunt alia a se per spe­ cies intelligibiles innatas simplici intuitu, absque ulla compositione et divisione, et sine ulla inquisitione et discursu, et quidem necessario et infallibiliter. Quo fit, ut habitus intellectualis eorum sit innatus atque omnino immediatus et infallibilis, quia in solis speciebus intelligibilibus eorum consistit, quin potentia ipsorum intellectiva egeat ulterius adiunvari et habilitari ad cognoscendum. Ergo et aliquid simile dari debet in supremo intellectus humani, scilicet in simplici apprehensione primorum terminorum, puta entis et non-entis, boni et non-boni, et in primis iudiciis ex tali apprehensione immediate consequentibus, nempe contradic­ tionis, identitatis et syndereseos. (103) Sunrma thcoL, ΙΙ-Π. 5. 4 ad 3. (104) In VI Ethic., lect. 5, n.· 1179; ed A. Pirotta, O. P. (106) Sunvma contra Gentile*. III. 46. 3. (106) Op. cit., II, 78. 3. Textus leoninus habet: in necunda specie qualitatis. Quae tamen lectio erronea videtur. HABITUS INTELLECTUALIS 79 212. Non quidem quod eadem perfectione et simplicitate inveniantur in homine sicut in angelis, sed tamen accedunt ad ipsos et in quibusdam conveniunt. Intellectus enim angeli non est naturaliter in pura potentia sicut intellectus noster possibilis, sed una cum creatione accepit a Deo species intelligibiles ad cognoscenda alia a se: qua de causa eorum inte­ llectus dicitur naturaliter plenus formis. Neque ad omnia omnino intelligenda indigent speciebus intelligibilius sicut nos, quia non ad cog­ noscendos seipsos. Neque eas acquirunt sicut nos, sed innatas vel congenitas habent. Neque ipsas componunt vel dividunt ut nos, sed simplici intuitu per eas cognoscunt res perfectissime. Neque duas habent operationes distinctas sicut nos, aliam ad terminorum apprehensionem et aliam ad eorum compositionem vel divisionem per iudicium affirma­ tivum vel negativum, sed unam tantum eminenter continentem quidquid perfectionis est in duabus nostris, et adhuc amplius. Neque tandem habitus intellectuales angelorum sunt acquisiti per lumen et abstractionem intellectus agentis ex sensibilibus sicut noster habitus intellec­ tus principiorum et syndereseos, sed omnino innati. 213. Conveniunt tamen in hoc.t quod in solis speciebus intelligibilibus consistunt. Quia sicut naturalis potentia intellectiva angelorum nativa sua vi et absque aliquo adiutorio vel complemento superaddito sufficit ad perfectam cognitionem mediantibus speciebus illis; ita etiam intellectus noster possibilis informatus et fecundatus atque in actum primum proximum reductus per species illas primas entis et non-entis bonique et non-boni, nativa sua virtute atque ex se solo, absque ullo adiutorio superveniente, potens atque habilis est non solum ad termi­ nos primos per tales species perfecte apprehendendos, verum etiam ad componendos vel dividendos per iudicia immediata et per se nota, idest ad proferenda interius in mente, et quidem naturaliter maximaque cum facilitate et omnimoda infallibilitate principia illa prima intellectus spe­ culativi ac syndereseos (107). (107) S. Thomas ipse rationem latam adhibuit hisce verbis praeclarissimis: “sicut dicit Dionysius VIII capite De divinis nominibus, divina sapientia coniungit fines primorum principiis secundorum. Naturae enim ordinatae ad invicem sic se habent sicut corpora contlguata. quorum inferius in sui supremo tangit superius in sui infimo. Unde et inferior natura attingit in sui supremo ad aliquid quod est proplum superioris naturae, imperfecte illud participans. Natura autem animae humanae est infra angelicam, si consideremus natu­ ralem modum cognoscendi utriusque. Naturalis enim modus cognoscendi et pro­ prius naturae angelicae est ut veritatem cognoscat sine inquisitione et discursu; humanae vero proprium est ut ad veritatem cognoscendam perveniat inquirendo et ab uno in aliud discurrendo. Unde anima humana, quantum ad id quod in ipsa supremum est, aliquid attin­ git de co quod proprium est naturae angelicae, ut scilicet aliquorum cognitionem I »· ■ 80 EIUS NATURA I * 214. Itaque exploratum est intellectum nostrum principiorum specu­ lativorum et practicorum sive synderesim esse habitus intellectuales, re atque essentia differentes ab intellectu agente atque possibili ; ac insuper in solis speciebus intelligibilibus terminorum e quibus formantur, con­ sistere. Ipsa namque vis nativa intellectus possibilis necessario determi­ nata ad talia principia naturaliter, facillime atque infallibili ter profe­ renda. maioris est perfectionis et efficacitatis quam quaecumque habilitas acquisita. b. Habitus illativi sive mediate iudicativi, nempe sapientia et scien­ tia, essentialiter coalescunt ex speciebus intelligibilibus et ex habi­ litate eas inveniendi, colligendi, ordinandi, ipsisque recto modo utendi. 215. Quantum vero ad habitus discursivos sive conclusionum, ut sunt sapientia et scientia, aliter dicendum est. Horum enim iudicia propria non sunt immediata neque per se nota ut iudicia intellectus principio­ rum et syndereseos, sed mediata et per aliud nota, scilicet per medium demonstrationis. Qua de causa egent saltem triplici specie impressa ac triplici termino correspondent!, nempe maiori, minori et medio. 216. Quod si agatur de secunda conclusione, oportet addere novam speciem novumque terminum medium, et sic deinceps aliam et aliam pro tertia et subsequentibus conclusionibus, quarum unaquaeque pro­ priam habet demonstrationem. Qua in operatione, quae sat complexa atque difficilis esse solet, ratio decipi potest et in errorem incidere. Et ideo, praeter species illas collectas plus minusve numerosas, eget arte sive habilitate ex parte ipsius naturalis potentiae rationalis ut valeat eas subito et sine inquisitione habeat. Quamvis quantum ad hoc inveniatur angelo inferior, quod in his veritatem cognoscere non potest niai a sensu accxpcndo. Invenitur autem In natura angelica duplex cognitio: speculativa, qua ipsam rerum veritatem slmpHclter et absolute Intuetur; et practica... Unde in natura humana, in quantum attingit angelicam, oportet esse cognitio­ nem veritatis sine inquisitione, et in speculativis, et in practicis. Et hanc quidem cognitionem oportet esse principium totius cognitionis sequentis sive speculativae sive practlcae, cum principia oporteat esse stabiliora et certiora. Unde et hanc cognitionem oportet homini naturaliter inoese, cum hoc quidem cognoscat quasi quoddam seminarium totius cognitionis sequentis, sicut et in omnibus naturis sequentium operationum et effectuum quaedam naturalia semina praeexistunt. Oportet etiam hanc cognitionem habitualem esse, ut In promptu existât ea uti cum tuent nccessc. Sicut autem animae humanae est quidam habitus naturalis quo principia speculativarum scientiarum cognoscit, quem vocamus intellectum principiorum; Ita In ipsa est quidam habitus naturalis primorum principiorum operabllium, quae sunt naturalia principia luris naturalis: qui quidem habitus ad synderesim pertinet" (De Verit., 16. Ic). HABITUS INTELLECTUALIS 81 prompte, faciliter et sine errore ordinare in propositionibus vel iudiciis ad invicem comparatis syllogismi demonstrativi vel inductionis, ipsis­ que recte uti ad concludendum. 217. De his enim habitibus oportet intelligere verba illa praeclara S. Thomae, quae iam supra (n.° 185) retulimus: "scientia importat ordi­ nationem specierum intelligibilium, seu facultatem et habilitatem quam­ dam ipsius intellectus ad utendum huiusmodi speciebus” (108). Ordina­ tionem, inquam, active sumptam et non mere passive vel obiective; et facultatem, idest facilitatem (109) ; et usum utique activum earumdem ad recte ratiocinandum et comcludendum. Et idem de sapientia dici debet. 218. Huismodi ergo habitus illativi essentialiter coalescunt ex spe­ ciebus intelligibilibus et ex habilitate eas inveniendi, colligendi, ordi­ nandi ipsisque utendi recto modo ad demonstrationes perficiendas et conclusiones inferendas. Tam enim scientia quam sapientia sunt ha­ bitus conclusionem per demonstrationem acquisiti. 2. Γ: Eorum causa 219. Et quidem quantum ad essentiam suam causantur uno solo actu demonstrationis presse dictae, quia omnis vera “demonstratio est ex neccessariis et de necessariis” quae non possunt aliter se habere (110). Propositiones enim syllogismi apodictici sunt principia et causae con­ clusionis, et ideo debent esse in materia necessaria (111), quia “neces­ saria non sunt propria principia contingentium, neque ex necessariis potest concludi contingens” (112): et vicissim, ex contingentibus nequit concludi necessarium. Et hoc ideo, quia propria causa et proprii effec­ tus debent sibi mutuo proportionales esse. Unde “ex causa non neces­ saria non potest sequi effectus necessarius" (113). Qua etiam de causa, unius conclusionis non potest esse nisi una demonstratio propter quid (114). 220. Est ergo proprium demonstrationis perfectae ut plene convin­ cat intellectum, eumque necessario determinet et trahat ad assentiendum (108) De Pot., 4, 2 ad 20. (109) “Facul antiqui dicebant, et faculter pro facile; unde facultas et diffi­ cultas videntur” (Festus, Do verborum significatione, p. 59, 18-19. Parisiis, 1584). (110) In I Post., IccL 14, n. 6. "Una demonstratio propter sui certitutudinem et firmitatem facit habitum scientiae” (In I Sent·, d. 17. 2, 3 ad 4). (111) Cf. in I Periherm., lect. 13, n. 3. (112) In I Post., lect 44, n.e 5. (113) In V Mctaph., lect. 5. n.° 838. (114) “In speculativis modium demonstrationis, quod perfecte demonstrat conduaionem, est unum tantum" ( Summa thcol., I, 47. 1 ad 3. Ο L 82 EIUS CAUSA conclusioni: positis namque et admissis praemissis, nequit intellectus recusare conclusionem. Et ideo, cum habitus operative specificentur ex proprio actu per comparationem ad proprium obiectum (115), conse­ quens est ut actus firmissimus et certissimus demonstrationis circa obiecta fixa et necessaria causet in intellectu possibili dispositionem per se stabilem atque difficile mobilem, quam habitum dicimus. 221. Eademque ratione, si quis errat circa medium primae conclu­ sionis, quod est essentialis definitio proprii subiecti scibilis, ac proinde basis et fundamentum ceterarum demonstrationum et conclusionum, scientiam de tali subiecto statim amitteret illo imo actu, ut perspicaciter animadvertit Caietanus (116). 222. Sed quantum ad adnexa mere materialiter concurrentia, ut phantasmata e sensibus accepta, et ad subiectum quo secundarium horum habituum, qui sunt sensus interiores, nempe imaginatio, memoria et co­ gitativa, non sufficit unus actus, sed oportet actus iterare et multipli­ care, usque dum recta dispositio atque habilitas ad subserviendum inte­ llectui radices in ipsis agant et habitualem statum induant, quasi in secundam naturam conversae. Tunc enim prompte atque faciliter aptas imagines et exempla praebebunt intellectui agenti ad species intelligibiles congruas abstrahendas, et intellectui possibili ad eis utendum tum in propria inventione tum in doctrinam tradendo aliis hominibus iuxta modum ipsis magis accommodatum (117). 223. Quam ob rem S. Thomas merito scribit: "quia vires sensitivae interius préparant intellectui possibili proprium obiectum. ideo ex bona dispositione harum virium, ad quam cooperatur bona dispositio corporis, redditur homo habilis ad inteUigendum. Et sic habitus intellectivus se­ cundario potest esse in istis viribus, principaliter autem est in intellectu possibili" (118). Et rursus: “quantum ad interiores vires apprehensivas. necessarium (115) Op. cit., Ι-Π. 54. 2; Π-Π, 4, Ic. (116) "SI erraret in prima conclusione, tunc deperderetur habitus, quia me­ dium primae est medium simpliciter, super quod cetera fundantur” (In Summan theol., Π-Π, 5, 3 n.· 3). (117) “Per aegritudinem corrumplter habitus scientiae quantum ad id quod est materiale in eo, scilicet quantum ad phantasmata, non nutem quantum ad species intelligibiles quae sunt in intellectu possibili* (Summa theol., I-II, 67. 2 ad 2). “Quantum ad ipsa phastasmata, quae sunt quasi materialia in virtutibus in­ tellectualibus virtutes intellectuales destruuntur destructo corpore. sed quan­ tum ad species intelligibiles quae sunt In Intellectu possibili, virtutes intellectuale» manent Species autem se habent in virtutibus sicut formales. Unde Intellec­ tuals virtutes manent post hanc vitam quantum ad id quod est formale in eis. non autem quantum ad id quod est materiale" (Ibid., corp.). (118) Op. clL, 1-11. 50, 4 ad 3. HABITUS INTELLECTUALIS est eosdem actus pluries reiterari, ut aliquid memoriae firmiter impri­ matur” (119). 224. Nec solum quantum ad acquisitionem scientiae, verum etiam quantum ad usum scientiae iam acquisitae. “Ad hoc quod intellectus actu intelligat, non solum acclpendo scientiam de novo, sed etiam utendo scientia iam acquisita, requiritur actus imaginationis et ceterarum vir­ tutum. Videmus enim quod impedito actu virtutis imaginativae per laesionem organi ut in phreneticis, et similiter impedito actu memorativae virtutis ut in lethargicis, impeditur homo ab intelligendo in actu etiam ea quorum scientiam praeaccepit". 225. Praeterea “hoc quilibet in seipso experiri potest, quod quando aliquis conatur aliquid intelligere, format sibi aliqua phantasmata per modum exemplorum,, in quibus quasi inspiciat quod intelligere studet. Et inde est etiam quod quando aliquem volumus facere aliquid intelli­ gere, proponimus ei exempla ex quibus sibi phantasmata formare pos­ sit ad inteUigendum” (120). Qua de causa bonus doctor debet “abundare exemplis et cognitione effectuum, per quos interdum oportet manifestare causas” (121). 3. Opinio 226. Sed quantum ad opinionem, qua intellectus possibilis non necesario adhaeret conclusioni, sed libere et cum formidine oppositi, eo quod propositiones syllogismi dialectici —saltem minor— non sunt in materia necessaria sed contingenti tantum, ac proin mere probabiles, non sufficit unus actus, sed necessario requiruntur plures ut modum sive statum firmum atque difficile mobilem adispiscatur ex parte subiecti quo tam secundarii quam principalis. 227. Qua de re S. Thomas apposite: “quando unus actus non habet firmitatem, non sufficit unus [ad causandum habitum quantum ad eius essentiam neque quantum ad modum sive statum habitualem], sed opor­ tet quod sint plures. Unde ex uno argumento dialectivo non generatur opinio, sed ex pluribus congregatis" (122). “Unde ex multis actibus rationis oportet causari habitum opinativum, etiam ex parte intellectus possibilis" (123). (119, Ibld., 51, 3c. (120) Op. ci/.. I, 84, 7c. 1121) Op. ait.. I-Π, 111, 4c. (1221 In I Sent., d. 17. 2. 3 ad 4. (123) Summa thool., I-II, 51, 3c. 7 84 ARS ET PRUDENTIA “Opino namque, licet si minor scientia, non causatur in nobis per unum syllogismum dialecticum, sed requiruntur plures propter eorum debilitatem” (124). 228. Ideo opinio non habet rationem essentialem habitus per com­ parationem ad proprium actum et proprium obiectum sicut scientia vel sapientia, sed accidentalem tantum vel modalem qua pedetentim transit a statu vel modo simplicis dispositionis facile mobilis ad statum vel mo­ dum difficile mobilem, qui est modus habitualis. Opinio ergo essentialiter est mera dispositio, non habitus presse dictus. Et quidem ex se non postulat nisi modum dispositionis infirmae et facile mobilis: per repe­ titionem tamen actuum potest induere modum habitus, quatenus connaturalizatur subiecto eique inhaeret quasi secunda quaedam natura. Unde et videmus homines aliquando adeo mordicus fimuterque adhae­ rere propiis opinamentis, ut nullatenus ea deponere velint. 4. Ars et prudentia 229. Et aliquid simile accidit in arte et in prudentia quae sunt in ratione practice, atque in virtutibus moralibus acquisitis. Huiusmodi enim omnia versantur circa contingentia (125), praesertim prudentia et virtutes morales appetitus, quarum propria materia circa quam sunt agibilia humana in concreto prout sunt hic et nunc, quae sunt maxime variabilia et contingentia, atque nostro Ubero arbitrio subiecta. Qua de causa Thomas recte dixit quod utraque, scihcet prudentia et ars, “est in opinativa parte animae et circa contingentia aliter se habere” (126). Ideo ars presse dicta, quae est ars mechanica sive fabrilis (127), non acquiritur uno solo actu sed pluribus iteratis, ut experientia quotidiana (124) De Virtutibus in convmuni, 9 ad 11. (125) “Sapientia, scientia et intellectus sunt circa necessaria: ars autem et prudentia circa contingentia. Sed ars circa factibilia. quae scilicet in exteriori materia constituuntur, sicut domus, cultellus et hulsmodi; prudentia autem est circa agibilia. quae scilicet in ipso operante consistunt’ (Summa theol., II-II, 47. 5c.) (126) Op. ctt., Ι-Π. 57. 4 ad 2. (127) Artes enim nonnunquam largius sumuntur prout includunt universas scientias philosophicas, nomlnatim logicam docentem. Unde et Facultas philo­ sophica solebat appellari Facultas artium, et Cursus philosophicos nominabant Cursus artium. Logica vero docens et Grammatica et Arithmetica et Geometria dicebantur artes quatenus quaedam operata producebant, puta “constructionem syllogismi, aut orationis congruae, aut opus numerandi et mensurandi’ (Op. ciL, I-II, 57, 3 ad 3). Revera tamen sunt scientiae, quia “procedunt secundum certas et determi­ natas vias’ sicut aliae scientiae (Op. cit., II-LI, 47, 2 ad 3). HABITUS INTELLECTUALIS 85 constat, licet eius materia sit minus contingens et mutabilis quam ma­ teria prudentiae. 230. At vero prudentia et virtutes mere morales appetitus, nempe iustitia, fortitudo et temperantia, quae essentialiter connexae sunt, ac proin una simul acquiruntur et amittuntur, complures actus exigunt atque diuturnum exercitium ut firmiter inserantur in propriis poten­ tiis, sicque prompte, faciliter, perseveranter et delectabiliter operentur secundum rectam rationem. 231. Quapropter S. Thomas: “in agilibus, inquit, quia operationes animae non sunt efficaces sicut in demonstrationibus, propter hoc quod agibilia sunt contingentia et probabilia, ideo unus actus non sufficit ad causandum virtutem, sed requiruntur plures. Et licet illi plures non sint simul, tamen habitum virtutis causare possunt: quia primus actus facit aliquam dispositionem; et secundus actus inveniens mate­ riam dispositam, adhuc eam magis disponit; et tertius adhuc amplius; et sic ultimus actus agens in virtute omnium praecedentium complet generationem virtutis, sicut accidit in multis guttis cavantibus lapi­ dem” (128). 232. Et similiter non amittuntur per unum actum contrarium, idest per actum peccati, etiam mortalis et gravissimi, sed requiruntur plures. Qua de re iterum Aquinas: "unus actus etiam mortalis, non tollit habi­ tum virtutis acquisitae. Sed si multiplicentur actus in tantum quod generetur contrarius habitus [idest vitii], excluditur habitus virtutis acquisitae: qua exclusa, excluditur prudentia. Quia, cum homo agit contra quamcumque virtutem, agit contra prudentiam. Sine prudentia autem nulla virtus moralis esse potest... Et ideo per consequens exclu­ duntur omnes virtutes morales quantum ad perfectam et formale esse virtutis, quod habent secundum quod participant prudentiam: remanent tamen inclinationes ad actum virtutum non habentes rationem virtu­ tis” (129), quia pertinent ad ipsam naturalem potentiam vel sequuntur naturalem corporis complexionem (130). 233. Propter quod istae virtutes dicuntur consuetudinales, quia "consuetudo importat frequentiam quamdam circa quae facere vel non facere in nobis est. Naturalia enim et quae semel fiunt, consueta non De Virtutibus in communi, 9 ad 11. Cf. Summa theol., Π-ΙΙ, 24 6 ad 51. 3. (129) Summa theol.. I-II. 73, 1 ad 2. Cf. ibid., 63. 2 ad 2; 71. 4c. (130» Cf. in II Sent., d. 39. 2. 1 c et ad 2 et 5; De Varit., 11. lc. ; De Virtutibus i» communi, 8c et ad 10 et 19; Summa theol., I-II, 51, lc; 63. lc et ad 3. (128) * C nV ■i 0 86 HABITUS INTELLECTUALES ARS ET PRUDENTIA dicuntur" (131). Quia naturalia, licet frequentissime fiant, non sunt in nostra potestate: et quae semel tantum aut iterum fiunt, quamvis in nos­ tra sint potestate, non sunt consueta. Ideo ad consuetudinem presse dic­ tam haec duo cumulative requiruntur, et quod actus vel operationes sint frequentes sive pluries iterati atque continuati, et quod sint liberi sive in potestate nostra, ita ut in nobis sit eos ponere vel omitere sic vel aliter. 234. Hac enim actuum repetitione causatur in potentia libere mota quaedam habilitas ad eadem vel similia operanda prompte, faciliter, uniformiter, perseveranter atque delectabiliter, ac si essent nobis connaturalia; quia "consuetudo quodammodo vertitur in naturam et facit inclinationem similem naturali" (132). Et ideo “nihil est aliud habitus consuetudinalis quam habitudo acquisita per consuetudinem, quae est in modum naturae" (133). 235. Non ergo huiusmodi qualitas complens potentiam operativam induit rationem habitus nisi quando ita firmiter inhaeret potentiae ut sit quasi secunda eius natura. Tunc enim modum sive statum sortitur permanentem atque difficile mobilem, qui ad rationem habitus requiritur. 236. At vero ex parte proprii obiecti vel materiae et ex parte sim­ plicis actus non habet illam firmitatem, sed est ex se tam instabilis et facile mobilis sicut ipsa, videlicet mera dispositio. Unde qualitas haec natura sua induit successive statum simplicis dispositionis et statum habitus, quia transit a facili ad difficilem mobilitatem sive ab infirma ad firmam inhaerentiam in proprio subiecto quo. Et ideo ratio habitus in illis se habet potius ex parte modi vel status, quo firmiter radicatur in subiecto, quam ex parte simplicis actus et obiecti. Et qui­ dem tam in subiecto principali, quod est ratio practica, quam in subiecto adnexo et secundario, quod est cogitativa (134). 237. Habent tamen perfectiorem rationem habitus quam simplex opinio, quia haec potest esse veri et falsi, dum prudentia, utpote vera virtus, non est nisi veri, et virtutes mere morales appetitus non sunt nisi boni. Virtutibus namque recte vivitur et nemo male utitur (135). Prudentia enim non est mere cognoscitiva sicut virtutes intellectuales speculativae, sed directiva et regitiva appetitus superioris et inferioris, et ideo eius veritas est practica, quae non consistit proprie in adaequa(131) /n III Sent., d. 23, 1. 4. qla. 2c. il* 86. (132) Swmma thcol., I-II. 58, Ic. (133) Ibid.. 56. 5c. (134) Op. cit., I-Il. 55. 4c. (13 Ό Op. cit., IMI. 47. 3 ad 3. tione rei et intellectus, sed in adaequatione sive conformitate rationis practicae cum appetitu recto finis. 5. Analogia habituum intellectualium naturalium inter se 238. Ex his omnibus aparet rationem habitus operativi non esse eamdem, sed valde diversam, secundum quod dicitur de habitu ange­ lorum, de habitu primorum principiorum et syndereseos in nobis, de habitu sapientiae et scientiae, de habitu opinionis, de habitu artis, de habitu prudentiae et de habitu virtutum moralium acquisitarum. Alii enim consistunt in solis speciebus intelligibilibus impressis, ut habitus intellectuales angelorum et intellectus principiorum atque synderesis in nobis; alii in sola habilitate potentiae operativae erga actus et obiecta ei propria, absque speciebus intelligibilibus, ut accidit in habitibus morali­ bus appetitus superioris et inferioris ; alii simul in speciebus intelligibili­ bus et in habilitate potentiae operativae ad eas inveniendas, colligendas et ordinandas, eisque utendis ad veritatem speculativam vel practicam rite et expedite capessendam, ut contingit in sapientia et scientia, pru­ dentia et arte. 239. Quae quidem diversitas non videtur esse tantum specifica in­ tra idem genus, quae analogiam inaequalitatis secum fert, sed multo maior, qualis est diversitas analogorum attributionis ad unum vel ab uno. Equidem species intelligibiles angelorum et hominum non videntur esse univocae, sed analogae, quia sunt multo simpliciores et perfectiores quam nostrae. Non abstrahuntur a sensibilibus sicut nostrae, neque ideo proportionaliter multiplicantur ut species intellectus nostri, sed una specie intelligibili plura et profundius ac plenius cognoscunt quam nos per plures, immo et per omnes quas possidemus. Quam ob rem S. Thomas: “formae, inquit, intellectus angelici neque sunt singulares sicut formae imaginationis vel sensus, cum sint penitus immateriales; neque sunt hoc modo universales sicut formae intellec­ tus nostri quibus nonnisi natura universalis repraesentatur, sed in se immateriales existentes exprimunt et demonstrant universalem natu­ ram et particulares conditiones" (136). 240. Neque eis utuntur sicut nos, quia non illas componunt aut dividunt ut nos, sed simplici intuitu eis mediantibus totam rei verita­ tem attingunt. Qui quidem simplex intuitus longe superat nostram sim­ plicem apprehensionem et omnia nostra iudicia. Unus enim existens, (136) De Verit., 8. 11 ad 13. 0 EORUM ANAL IIH 88 eminenter atque unite continet quidquid perfectionis et rigoris habent tres nostrae operationes, et adhuc amplius. 241. Hoc ergo in ordine species intelligibiles supremi angeli, quae pauciores et maximae virtutis sunt, primum atque supremum occu­ pant locum quasi analogum princeps; ceterorum vero angelorum homi­ numque species dicuntur per respectum ad illud primum quasi analogata inferiora, secundum quod magis vel minus accedunt ad illum, sive secundum quod plus minusve participant de eius perfectione. 242. Itaque habitus primorum principiorum speculativorum et practicorum similitudinem quidem et convenientiam habent cum habitibus intellectualibus angelorum, sed analogam tantum et non univocam. Vi­ dentur enim différé in ipsa ratione communi intellectus et speciei intelligibilis, quia intellectus angelicus, unus exsistens, superat differentias intellectus agentis et possibilis humani, quorum perfectiones eminenter continet et longe praetergreditur. 6. Analogia inter prudentiam et virtutes morales 243. Quod si comparemus habitus appetitivos sive morales volunta­ tis et appetitus sensitivi cum habitibus intellectualibus, etiam discursivis, puta scientia, sapientia et prudentia, eorum differentia videtur plus quam mere specifica; quia habitus appetitus solam habilitatem consuetudine contractam ex parte potentiae praeseferunt, absque ullis speciebus intelligibilibus, dum praedicti habitus intellectuales utroque elemento con­ stant, scilicet speciebus intelligibilibus impressis et habilitate eas invenien­ di, colligendi et ordinandi, eisque utendi in cognitione veritatis. Quin ta­ men praedicta habilitas sit eiusdem rationis; quia habilitas appetitus est ad recte eligendum, dum habilitas intellectus est ad recte iudicandum, ratiocinandum et concludendum. Qua de causa S. Thomas iure meritoque scribit: “perfectiones proportionantur suis perfectibilibus, quia proprius actus est in propria potentia, ut dicitur in Π De Anima, 2, 414, a 25. Et ideo non oportet quod habitus cognitivae et affectivae partis sint unius modi, sicut nec ipsae potentiae quae eis perficiuntur" (137). 244. Immo et expresse docet quatuor virtutes cardinales, scilicet prudentiam, iustitiam. fortitudinem et temperantiam, quae veri sunt ha­ bitus operativi, non convenire univoce, sed analogice tantum analogia (137) ■ In III Sent., d. 23. 1. 1 ad 5. n.* 31. HABITUS INTELLECTUALES 89 attributionis intrinsecae ad unum et ab uno ad quod ordinantur et a quo dependant secundum prius et posterius. Quod quidem est prudentia quae, una exsistens, simul est intellectualis et moralis, scilicet formaliter intellectualis et materialiter moralis (138), seseque extendit ad omnem materiam aliarum trium virtutem cardinalium cum omnibus suis partibus, et adhuc amplius, quia in proprios actus revertitur ad eos diri­ gendos: ac insuper materiam illarum virtutum altius atque profundius attingit eisque formam praebet. Et ideo ipsa sola eminenter atque unite continet omnem perfectionem ceterarum, eamque longe superat. 245. Sed placet audire S. Thomam egregie disserentem: “Quando, inquit, genus univocum dividitur in suas species, tunc partes divisionis ex aequo se habent secundum rationem generis, licet secundum natu­ ram rei una species sit principalior et perfectior alia, sicut homo aliis animalibus. Sed quando est divisio alicuius analogi quod dicitur de plu­ ribus secundum prius et posterius, tunc nihil prohibet unum esse prin­ cipalius altero, etiam secundum communem rationem, sicut substantia principalius dicitur ens quam accidens. Et talis est divisio virtutum in diversa genera virtutum, eo quod bonum rationis non secundum eumdum ordinem invenitur in omnibus” (139). Ubi, ut apparet ex toto contextu, agitur de divisione virtutis cardi­ nalis in quatuor genera, scilicet prudentiam, iustitiam, fortitudinem et temperantiam. Quod si divisio est analoga, proculdubio ipsum divisum debet quoque analogum esse. 246. Ac revera ipsis conveniunt omnes conditiones analogiae attri­ butionis intrinsecae, quarum prima est ut una earum sit maxima et prin­ cipalis, et haec convenit prudentiae. Unde Thomas: “prudentia est sim­ pliciter principalior omnibus” (140). Cuius ratio est, quia ita se habet prudentia, quae est in ratione, ad iustitiam, fortitudinem et temperantiam, quae sunt in appetitu, sicut se habet ipsa ratio ad appetium: nam virtutes cum sint perfectiones poten­ tiarum in quibus immediate resident, proportionantur praedictis poten(138) “Prudentia media est inter morales et intellectuales virtutes. Est enim essentialiter intellectualis, cum ait habitus cognitivus et rationem perficiens; sed est moralis quantum ad materiam ; in quantum est dlrectiva moralium virtu­ tum, cum sit recta ratio aglbllium" (In III Sent., 23. 1, 4, qla. 2 ad 3, η.® 93. Cf. De Virtutibus in communi, 12 ad 14; De Virtutibus cardinalibus, 1 ad 3; Summa theol., Ι-Π, 58. 3 ad 1; Π-Π. 181, 2 ad 3). (139) Summa theol., I-II. 61, 1 ad 1. Cf. in IU Sent., d. 33. 2. 1. qla. 1 ad 2, nls. 139-140. (140) Summa theol.. I-II, 61, 2 ad 1. •:;i ii 'V· 3’ 90 EOKUM ANALOGIA tiis sicut perfectio perfectibili et actus potentiae (141). Constat autem rationem esse appetitu superiorem, cum sit maxima et principalis po­ tentia animae (142). Ergo et prudentia est maxima et principalis inter ceteres virtutes cardinales. 247. Quam demonstrationem ita perspicue proponit S. Doctor: “ha­ bitus proportionatur potentiis in quibus sunt. Sed ratio, in qua est pru­ dentia, est superior aliis viribus in quibus sunt aliae virtutes. Ergo prudentia est nobilior aliis virtutibus" (143). Et alio in loco: “principalis pars hominis est pars rationalis. Sed rationale est duplex, scilicet per essentiam et per participationem: et sicut ipsa ratio est principalior quam vires participantes rationem, ita etiam prudentia est principalior quam aliae virtutes” (144). 248. Altera conditio est quod illa maxima et principalis sit prin­ cipium et causa ceterarum virtutum cardinalium. Et haec convenit etiam prudentiae. Qua de re iterum S. Thomas: "prudentia inter alias virtutes cardi­ nales principalior est, et ad ipsam reducuntur omnes aliae quasi ad causam. Unde Antonius dicit in Vitis Patrum, lib. 4, cap. 42 (ML. 73, 841), et in Collationibus Patrum, col. 2. cap. 2 (ML. 49, 526), quod dis­ cretio quae ad prudentiam pertinet est genitrix et custos et moderatrix virtutum” (145). Ab ipsa namque “est rectitudo et complementum bonitatis in om­ nibus aliis virtutibus: unde Philosophus dicit in Π Ethic., cap. 2, quod medium in virtute morali determinatur secundum rectam rationem. Et quia ex hac rectitudine et bonitatis complemento omnes habitus appetitivi virtutis rationem habent, inde est quod prudentia est causa omnium virtutum appetitivae partis” (146). 249. Unde et dicitur virtus generalis in causando, quia non solum determinat medium aliarum virtutum cardinalium per modum osten­ dentis, sed etiam per modum dirigentis et imperantis (147), et ideo illud imponit appetitui ut secundum illud eligat et operetur. “Et hoc modo, ait Aquinas, prudentia dicitur generalis, quia ex ea omnes aliae (141) “Perfectiones proportfonantur suis perfectlblllbus. quia proprius actus est in propria potentia" (In III Sent., d. 23, 1. 1 ad 5. n.· 31». (142) Summa theol., I. 82, 3. (143) In III Sent., d. 33. 2. 5, arg. 2 sed contra, n.’ 250 (144) De Virtutibus cord i no (ibus, 1 ad 11. (145) /n III Sent., d. 33. 2. 5c. n.’ 252. (116) De Virtutibus in cwnmuni, 6c. (147) “.Vedium determinatur per virtutem intellectualem, scilicet prudentiam, et moralem, sed diversimode: quia prudentia determinat por modum diriffcnlis et obtendentia, sed virtus moralis per modum exequenlte « inclinanti» in medium" (Zn III Sent., d. 23. 1. 4. qla. 2 ad 4. n.· 94. Cf. Summa thenl., Π-ΙΙ, 60. 1 ad 1). HABITUS INTELLECTUALES 91 virtutes morales rectitudinem electionis participant, et sic eius actus immiscetur actibus omnium aliarum virtutum” (148). 250. Tertia conditio est ut ratio propria illiusmet virtutis principalis participetur a ceteris quae sub ipsa sunt secundum prius et posterius pro suo quaeque modo, hoc est, secundum quod magis vel minus acce­ dunt ad illam primam, quia participatum est in participante secundum modum participantis (149). Et sic per prius participatur a iustitia, deinde a fortitudine et postremo a temperantia: quia sicut voluntas in qua est iustitia plus accedit ad rationem et magis de ea participat quam appetitus sensitivus in quo sunt fortitudo et temperantia, et quidem plus appetitus irascibilis in quo est fortitudo quam concupiscibilis in quo est temperantia; ita plus participat de ratione prudentiae iustitia quam fortitudo, et haec plus quam temperantia. Hinc Thomas iterum: “prudentia participatur quodammodo in omnibus virtutibus, in quantum est directiva earum” (150). 251. Gradusque vel modos huiusce participationis explicat conse­ quenter, dicens: “causa et radix humani boni est ratio. Et ideo pru­ dentia, quae perficit rationem, praefertur in bonitate aliis virtutibus moralibus perficientibus vim appetitivam in quantum participant ratio­ nem. Et in his etiam tanto est una altera melior quanto magis ad ratio­ nem accedit. Unde et iustitia, quae est in voluntate, praefertur aliis virtutibus moralibus; et fortitudo, quae est in irascibili, praefertur temperantiae quae est in concupiscibili, quae minus participat ratio­ nem” (151). 252. Et alio in loco, imitans exemplum classicum analogiae attribu­ tionis, quo scilicet sanum dicitur formaliter sive essentialiter de animali, effective de medicina et conservative de diaeta (152), scribit: “bonum rationis est hominis bonum, secundum Dionysium, IV capite De divinis nominibus, § 32 (MG 3, 733). Hoc autem bonum essentialiter quidem habet prudentia, quae est perfectio rationis. Iustitia autem est huius (148) In III Sent., d. 9, 1. 1, qla, 2c. η.» 25. (149) In librum Dc causia, proposlt. 5. p. 39-18-20. "Inferiora participant perTectionem superiorum secundum modum suum, et ideo participationes determi­ nantur in participantibus ex capacitate et natura participantium” (in III Sciit,, Ή, 2, 4. qla. 3 ad 5, n.° 184). (150) Summa theol., II-II. 53.2c. (151) Op. ctt., I-II. 66. Ic. Cf. ibid. 4c; II-II. 59. 12c. (152) “Ratio sani secundum quod dicitur dc diaeta consistit in conservando sanitatem; secundum vero quod dicitur de medicina, in faciendo sanitatem...; se­ cundum vero quod dicitur de animali, ratio eius est quoniam est receptivum vel susceptivum sanitatis” (In IV Metaph., lect. 1 n.’ 537). “Jn quo primo perfecta ratio sanitatis Invenitur” (Do Verit., 1, 2c). 92 EORUM ANALOGIA boni (activa, in quantum scilicet ad ipsam pertinet ordinem rationis po­ nere in omnibus rebus humanis. Aliae autem virtutes sunt conservativae huius boni, in quantum scilicet moderantur passiones ne abducant hominem a bono rationis. Et in harum ordine fortitudo tenet locum praecipuum, quia timor periculorum mortis maxime est efficax ad hoc quod hominem faciat recedere a bono rationis. Post quam ordinatur temperantia, quia etiam delectationes tactus maxime inter cetera im­ pediunt bonum rationis. Id autem, quod essentialiter dicitur, potius est eo quod dicitur effec­ tive; et hoc etiam potius est eo quod dicitur conservative secundum remotionem impedimenti. Unde inter virtutes cardinales est potior pru­ dentia; secunda, iustitia; tertia, fortitudo; quarta, temperantia" (153). 253. At haec analogia attributionis non est mere extrinseca et pure denominativa sicut in exemplo de sanitate, sed vere realis et intrin­ seca, quia tam iustitia quam fortitudo et temperantia realiter atque intrinsece participant directionem et imperium prudentiae, cuius actus, ut egregie ait S. Thomas, "immiscetur actibus omnium aliarum virtu­ tum" (154). Prudentiae ergo convenit ars recte vivendi sive recta ratio agibilium essentialiter, participative autem aliis virtutibus prout secun­ dum prudentiam diriguntur (155). "Unde si recte consideretur, virtus appetltivae partis nihil est aliud quam quaedam dispositio sive forma sigillata et impressa in vi appetitiva a ratione. Et propter hoc, quantumcumque sit fortis dispositio in vi appetitiva ad aliquid, non potest habere rationem virtutis nisi sit ibi id quod est rationis” (156). 254. Et inde sequitur quarta conditio, scilicet quod eadem virtus suprema det formam sive modum virtuosum ceteris virtutibus sub ea positis, in quantum ipsa active invenit et imponit illis rectum medium in propria materia singularum, ex cuius attingentia et electione resultat modus vlrtuosus in opere vel exeeutione. Ut enim ad rem scribit Aqui­ nas. haec est lex “in actibus animae, quod actus, qui est essentialiter unius potentiae vel habitus, recipit formam et speciem a superiori po­ tentia vel habitu, secundum quod ordinatur inferius a superiori" (157) ; "quia virtus prioris actus remanet in actu sequenti" (158). 255. Quam ob rem prudentia est forma aliarum virtutum cardi­ nalium. in quantum assignat et imponit eis rectum medium modumque (153) (154) ( 155) (150) (157) (1Λ8) Summa theol., II-II, 123. 12c. /n ill Sent., <1. 9. 1. 1. qla. 2c. n.· 25. Sumnw theol., Ι-Π. 58. 2 ad 1. De Virtulibu* in communi, 9c Cf. Swrnma theol., MI, 56, Summa thr.oL, I-II, 13. Ic. Op ciL·, Γ-Π, 17, Ic. HABITUS INTELLECTUALES 93 rationis, ex quibus naturam virtutis nanciscuntur. Semper enim in quod superioris est, quoque inferius perficitur atque completur, se habet ad ipsum ut formale. Id, quod ita profunde exponitur ab Angelico: "inferiores vires non perficiuntur perfectione virtutis nisi per participationem perfectionis a superioribus. Cum autem superiora sint formalia respectu inferiorum quasi perfectiora, quod participatur a superioribus in inferioribus formale est... Sicut ratio superior est quam concupiscibilis, quasi ordi­ nans ipsam. Et ideo prudentia, quae est perfectio rationis, est forma temperantiae, quae est virtus concupiscibilis" (159). “Et hoc modo prudentia est forma aliarum virtutum moralium, in quantum sigillatus ordo quidam prudentiae in inferioribus viribus dat habitibus qui ibi sunt rationem virtutis" (160). 256. Non quod aliae tres virtutes cardinales non habeant propriam essentiam et formam specificam per ordinem ad proprium obiectum vel materiam, sed quia ulterius recipiunt quamdam formam communem virtutis cardinalis, eo proportionali modo quo caritas est forma quae­ dam communis omnium virtutum meritoriarum vitae aeternae (161). Quod et conceptis verbis docuit S. Thomas: “unaquaeque virtus, quae est in inferiori potentia, habet quamdam formam qua est virtus ex par­ ticipatione perfectionis superioris potentiae; sed formam qua est haec virtus habet ex natura propriae potentiae per determinationem ad proprium obiectum. Et hanc formam et modum ponit unaquaeque virtus circa suum actum, et iterum illam formam vel modum quem habet ex superiori. Sic temperantia in actu suo ponit modum proprium et pru­ dentiae" (162). 257. Et alibi congruenter explicat unitatem prudentiae una cum pluralitate virtutum moralium appetitus; sicut analogum princeps est unum, dum analogata secundaria sunt plura. .“In omnibus, ait, mora­ libus invenitur una ratio veri, quod est verum contingens in hominis actione consistens, et ideo ad unum habitum cognoscitivum pertinent. Invenitur autem in eis ratio boni diversa, secundum quod in diversis diversimode ordo rationis constituitur. Et ideo ex parte appetitivae oportet quod sint diversi habitus, qui dicuntur virtutes morales" (163). (159) In III Sent., d. 27, 2, 4. qla. 3 ad 1, η.» 178. “Ratio imponit modum omnibus viribus quae sunt sub Ipsa” (ibici., ad 3, n.° 182). ( ICO) Ibid., ad 1. η.® 177. (161) ”Λ proprio fine et a proprio oblecto quaelibet virtus habet formaro specialem per quam est haec virtus, sed a caritate habet quamdam formam com­ munem secundum quam est meritoria vitae aeternae” (Do Caritate, 3 ad 9). (162) In Ill Sent., d. 27. 2. 4, qla. 3 ad 5, n° 184. (163) In III Sent., d 33, 1, 1, qla. 1 ad 3 η.® 26. Cf. Dc Virtutibus in communi,, 12 ad 21. EORUM ANALOGIA 258. Indeque consequenter profluit quinta et ultima conditio, quod nempe illamet virtus prima atque praecipua ponatur in definitione ceterarum quae sub ipsa sunt et ab ea essentialiter dependent, quia semper forma debet poni in definitione rei per eam formatae. Qua de re S. Thomas explicite: “quando, inquit, aliqua condividuntur aequaliter recipientia communis praedicationem, tunc unum non ponitur in definitione alterius; sed quando commune praedicatur de eis per prius et posterius, tunc primum ponitur in definitione aliorum, sicut substantia in definitione accidentium. Et propter hoc prudentia ponitur in definitione aliarum virtutum, tn qua per prius bonum ratio­ nis et per consequens ratio virtutis invenitur, quia prius est quod est per essentiam quam quod est per participationem" (164). 259. Quod et alibi explicat uberius, dicens eam non poni in defi­ nitione praedicta ut partem essentialem aliarum virtutum, ad modum quo genus proximum et differentia ultima ponuntur in definitione es­ sentiali, sed ad modum quo virtus superior movet, dirigit ac perficit virtutem inferiorem, motione scilicet causalitatis finalis et efficientis', quia prudentia, cum sit optima virtutum cardinalium, est earum finis, et consequenter movet eas efficienter ut executive et in re talem finem attingant. Ex qua motione attractive et impulsiva efficacissima resultat in viribus appetitivis motis sigillata quaedam impressio firma ac per­ manens ordinis rationis prudentialis, qua habitualiter ei submittuntur et conformantur. “Quia enim bona dispositio potentiae moventis motae attenditur secundum con-formitatem ad potentiam moventem, ideo virtus, quae est in irascibili et concupiscibili [eodemque iure in voluntate], nihil aliud est quam quaedam habitualis con-formitas istarum potentiarum ad rationem” (165). Sicut ergo "caritas dicitur esse forma aliarum virtutum, non quidem exemplariter aut essentialiter sed magis effective [et finaliter], in quantum scilicet omnibus formam [et modum suum] imponit" (166); ita et prudentia dicitur forma ceterarum virtutum cardinalium eodem genere causae. 260. Unde et resolutorie concludit: “ratio recta prudentiae non ponitur in definitione virtutis moralis quasi aliquid de essentia eius existens, sed sicut causa quodammodo effectiva ipsius, vel per partici(1M> Ibid., qla. 2 ad 1. nls 29-30. (IO5> Summa theol.. I-II. 56. 4c. Cf. ibid., 58, 2c. in fine. (160 Op. cit., U-II. 23, 8 ad L Finis namque est raUo et forma agentis qua inite, quia cet causa wt qua ipsius causaUtatls causae efficientis Cf. ibid., corpus articuli. HABITUS INTELLECTUALES 95 potionem. Nam virtus moralis nihil aliud est quam participatio quaedam rationis rectae in parte appetitiva" (167). 7. Analogia inter prudentiam et ceteras virtutes intellectuales 261. Quod si virtutes morales appetitus non conveniunt univoce cum prudentia in ratione communi virtutis cardinalis, sed analogice tantum analogia attributionis per participationem intrinsecam, id a fortiori di­ cendum est si comparentur cum ceteris virtutibus intellectualibus, quia plus distant ab eis quam a prudentia. 262. Eo vel magis quod ita se habent virtutes inter se sicut earum propria obiecta e quibus speciûcantur. Porro obiecta propria habitus intel­ lectus principiorum et syndereseos, itemque sapientiae et scientiae, sunt necesaria; dum obiecta propria prudentiae et ceterarum virtutum car­ dinalium sunt contingentia. Necessarium autem et contingens, cum sint e primis differentiis entis ut sic, non conveniunt univoce, sed analogice tantum. Virtutes igitur cardinales nonnisi analogice conveniunt cum praedictis virtutibus intellectualibus. 263. Et quamvis ars versetur etiam circa contingentia, talis contin­ gentia alius omnino rationis est ac contingentia virtutum cardinalium; quia illius est factibilium, harum vero agibilium. Ac plus differunt virtutes cardinales appetitus ab arte quam a prudentia. Unde et ab arte separari possunt manentibus ipsis, non autem a prudentia, in qua essen­ tialiter ac necessario connectuntur (168). 264. Eademque analogia viget inter ipsos habitus intellectuales ver­ santes circa necessaria, nempe inter habitum principiorum, sapientiam et scientiam. Sapientia enim supremus atque unus habitus est, dum scientiae sunt plures, itemque habitus principiorum, qui distinguuntur in speculativum —intellectum principiorum— et practicum —synderesim—: ac se habet ad scientias et habitus principiorum ut totum potentiale vel supremum analogans ad partes potentiates vel inferiora analogata. Continet enim ipsa omnes perfectiones inferiorum, pluresque alias. 265. Hinc S. Thomas: “si quis, inquit, recte consideret, istae tres virtutes non ex aequo distinguuntur ab invicem, sed ordine quodam. (157> Dc Virtutibus in communi, 12 ad 16. Cf. ibid., a. 9c. in flne. “Recta ratio quae est secundum prudentiam ponitur In definitione virtutis moralis, non tamquam pars essentiae eius, sed sicut quiddam participatum in omnibus virtutibus moralibus, in quantum prudentia dirigit omnes virtutes mora­ les" (Summa theol., I-Π, 53. 2 ad 4). (168) Op. cit., Ι-Π, 65, 1. c -i? 1 Sicut accidit in totis potentialibus, quorum una pars est perfectior altera: sicut anima rationalis est perfectior quam sensibilis ; et sensibilis quam vegetabilis. Hoc enim modo scientia dependet ab intellectu sicut a principaliori; et utrumque dependet a sapientia sicut a principalissimo, quae sub se continet et intellectum et scientiam, ut de conclusionibus scientiarum diiudicans et de principiis earumdem" (169). Nimirum “sapientia comprehendit in se scientiam et intellectum. Est enim quaedam scientia et caput scientiarum" (170). Et utrumque supe­ rat: nam “sapientia praefertur intellectui et intellectus scientiae, sicut prudentia synesi et synesis eubuliae” (171), quae sunt partes potentiates prudentiae (172). 266. Comprehendit quidem et superat intellectum primorum prin­ cipiorum, quia sapientia explicat ea uberius et profundius dum eorum terminos, puta ens et non-ens, unum et non-unum, bonum et non-bonum, illustrat ex maiori penetratione eorum quae sub se continent: non ta­ men per modum totius universalis sive univoci, sed per modum totius potestativi sive analogici; et hoc pacto plenum reddunt sensum atque virtutem quam continent. Magna siquidem est differentia inter sim­ plicem atque vulgarem apprehensionum horum terminorum quam omnes habent et cognitionem plene elaboratam atque philosophicam quam habent metaphysici, post longam et subtilem analysim diverso­ rum generum et modorum entis et non-entis aliorumque terminorum cum eis convertibilium. Prima cognitio est superficialis et confusa; alia est profunda et distincta: illa sponte surgit a principio usus rationis; haec autem obtinetur tantum post multos labores et vestigationes, et quidem in fine usus sive exercitii rationis, hoc est. in termino philoso­ phiae, quando quis ad culmen pervenit Metaphysicae. 267. Propter quod haec duo sunt simul vera, et quod huiusmodi ter­ mini sunt primo cogniti ab homine cognitione intellectuali confusa atque imperfecta per simplicem apprehensionem, et quod sunt ultimo ab eo cogniti cognitione intellectuali distincta et perfecta per viam iudicii reflexivi atque resolutionis. Illa cognitio est vulgaris et facillima; haec vero est sapientialis et difficillima. “Videmus enim, ait ad rem Caietanus, multos per plures annos exercitatos in studiis adhuc nescire distinguere rationem entis a substantia et accidente: quos non habere conceptum (103) (170) (171) (172» op. cit., I-U, 57. 2 ad 2. In II Post., lect. 20. n.« 15. Summa theol., I-II. 58. 7e. II-II. 48. a. unie. HABITUS INTELLECTUALES 97 actualem [atque vulgarem] entis, fatuum est dicere et contra sen­ sum" (173). Ac insuper principia 9ic explicata atque profundius penetrata (174) defendit contra negantes vel impugnantes, reducendo eos ad absurdum si aliquid concedant, vel solvendo eorum argumenta, aut saltem probando ipsa non esse cogentia. 268. Qua in re superat etiam ceteras scientias particulares: tum quia hae accipiunt sua principia a Metaphysica, cuius sunt propria pri­ ma omnino principia e quibus reliqua omnia magis particularia depen­ dent ; tum quia praedictae scientiae non probant neque defendunt effi­ caciter proxima atque pecularia sua principia, quod tamen facit Sapientia ; tum denique quia illae scientiae nihil agere possunt contra negantes pri­ ma principia intellectus et Sapientiae, quae praesupponunt, cum tamen Metaphysica id faciat ex propriis, et quidem vera cum virtute et effica­ citate (175). 269. Quinimo ex hoc ipso quod Sapientia exsuperat atque eminenter comprehendit intellectum principiorum, qui et ipse longe superat scien­ tiam, plane consequitur unam Sapientiam eminenter comprehendere ac superare quidquid vigoris et perfectionis continet scientia. Quam ob rem dicitur "virtus quaedam omnium scientiarum, propter eminentiam quam habet inter alias scientias” (176) utpote “simpliciter principalis inter omnes (177). 270. Hinc praeclara verba S. Thomae: “veritas et cognitio principio­ rum indemostrabilium dependent ex ratione terminorum. Cognito enim quid est totum et quid est pars, statim cognoscitur quod omne totum est maius sua parte. Cognoscere autem rationem entis et non-entis, et totius (173) In Opusculum S. Thomae De ente et essentia, cap. 1, n.° 4, p. 8; ed. H. LAURENT, O. P. Taurini, 1934. (174) “Intellectus principiorum... aequaliter in omnibus invenitur... Et tamen secundum maiorem capacitatem intellectus, unus magis cognoscit virtutem prin­ cipiorum quam alius” (Summa theol,, II-II, 5, 4 ad 3). Nec solum secundum maius ingenium naturale, verum etiam secundum maiorem habilitatem acquisitam per studium philosophiae ac praesertim metaphysicae. (175) “Philosophus enim Primus debet disputare contra negantes principia singularum scientiarum, quia omnia principia firmantur super hoc principio, quod affirmatio et negatio non sunt simul vera, et quod nihil est medium Inter ea. Illa autem sunt propriisima huius scientiae, cum sequantur rationem entis, quod est huius philosophiae primum subiectum” (In IV Metaph., lect. 17. n.° 736). “Considerandum est in scientiis philosophicis quod inferiores scientiae nec pro­ bant sua principia nec contra negantem principia disputant, sed hoc relinquunt superiori scientiae. Suprema vero Inter eas, scilicet Metaphysica, disputat contra negantem sua principia si adversarius aliquid concedit; si autem nihil concedit, non potest cum eo disputare, potest tamen solvere rationes Ipsius” (Summa theol,, I, 1. 8c.) (176) In VI Ethic., lect. 5. n.<> 1183. (177) IbitL, lect. 7, n.«» 1195. ?ί* EORUM ANALOGIA 98 et partis, et aliorum quae consequuntur ad ens, ex quibus sicut ex ter­ minis constituuntur principia indemonstrabilia, pertinet ad Sapientiam; quia ens commune est proprius effectus causae altissimae, scilicet Dei. Et ideo Sapientia non solum utitur principiis indemostrabilibus quorum est intellectus, concludendo ex eis sicut etiam aliae scientiae, sed etiam iudicando de eis et disputando contra negantes. Unde sequitur quod Sapientia sit maior quam intellectus'' principiorum (178). 271. Habitus autem intellectus principiorum est supra habitum scientiae sicut causa est supra effectum, quia principia quorum est intellectus sunt causae conclusionum quarum est scientia. “Principia enim se habent ad conclusiones in demonstrativis sicut causae activae in naturalibus ad suos effectus” (179). Et ideo demonstratio, quae est causa scientiae conclusionum, dicitur syllogismus apodicticus, idest fa­ ciens scire, siquidem procedit ex veris, primis, immediatis, notioribus, prioribus causisque conclusionis (180). “Intellectus enim cognoscit prin­ cipia naturaliter, et ex hac cognitione causatur in homine scientia conclusionum, quae non cognoscuntur naturaliter ab homine, sed per in­ ventionem vel doctrinam" (181). Ob idque “in principiis scientiae virtualiter tota scientia continetur" (182). 272. Sapientia vero superat scientiam sicut ratio superior inferio­ rem (183). Sapientia enim ad multo plura atque profundius se extendit quam scientia; quia, una et unica existens, ad omnia porrigitur, dum scientiae singulae materiam habent limitatam et coarctatam unaquaeque suam; et insuper illa per ultimas et altissimas causas omnia considerat ac de omnibus iudicat, dum istae materiam suam particularem conside­ rant tantum et iudicant per causas proximas et inferiores. Ideo Aauinas: "Sapientia, quae considerat altissimas causas..., conve­ nienter iudicat et ordinat de omnibus, quia iudicium perfectum et uni­ versale haberi non potest nisi per resolutionem ad primas causas. Ad id vero quod est ultimum in hoc vel illo genere cognoscibilium perficit intellectum scientia. Et ideo secundum diversa genera scibilium sunt diversi habitus scientiarum, cum tamen Sapientia non sit nisi una" (184). Equidem “Sapientia est quaedam scientia, in quantum habet id quod est commune omnibus scientiis, ut scilicet ex principiis conclusiones de(178) (1T9) (ISO) (181) (182) (1S3) (184) Sumina f/ieoL, l-ll. 6G. 5 ad 4. In I Post., lect· 3, n.a 1. Ibid., loct. 4. nie.. 9. 15. Summa theol., I, 60, 2c. Op. cit . I-II. 3 6c. In 1 Sent., 24, 2. 2c in Ûnn; Sumina th&l., I. 79. 9c |n fine. Summa theuL, I-II, I HABITUS INTELLECTUALES 99 monstret. Sed quia aliquid habet proprium supra alias scientias, in quan­ tum scilicet de omnibus indicat, et non solum quantum ad conclusiones, sed etiam quantum ad prima principia, ideo habet rationem perfectioris virtutis quam scientia" (185). 273. Et hac de causa Sapientia sive Philosophia Prima dicitur caput ct regina, immo et dea omnium scientiarum (186). earumque archetypus et finis sive coronamentum (187), quas ideo regit et guber­ nat, principia atque directionem eis porrigendo (188), sibique ipsas sub­ mittendo eisque utendo quasi subservientibus ad proprium suum et superiorem finem (189). 274. Unde et forma illarum dici potest, utpote quae omnibus con­ fert ultimum complementum. Quare Thomas apposite: “est in scientiis una scientia specialis ab aliis distincta, scilicet Philosophia Prima, quae omnibus aliis scientiis perfectionem impartitur, in quantum obiectum suum est commune secundum rationem obiectis omnium aliarum scien­ tiarum... Sicut patet de prudentia, quae perficit rationem virtutis in om­ nibus virtutibus moralibus” (190). 275. Perfectio autem superioris habitus participata in inferiori habet rationem formae eius. Quia, “cum superiora sint formalia re(185) Ibid., ad 1. (186) “Est enim Sapientia, ut dicit Philosophus in VI Ethicorum, cap. 7 (1141a. 18-201. caput omnium scientiarhim, regulans omnes alias in quantum de altiselmis principiis est. Propter quod etiam dea scientiarum dicitur In principio Metaphysicae, IA, cap. 2 , 983a 6” (In librum Boethii De Trinitate, q. 2, a. 2 ad 1; ed. E. Dbcker, p. 89-90. Leiden. 1955). (187) “Et quia per causam ludlcatur de effectu, et per causam superiorem de causis Inferioribus, Inde est quod Sapientia habet ludicium de omnibus aliis virtutibus intellectualibus, et eius est ordinare omnes, et ipsa est quasi archi­ tectonica respectu omnium’’ (Summa theol., I-II, 66. 5c). “In omnibus autem scientiis et artibus ordinatis, ad Illam videtur pertinere ultimus finis quae est praeceptiva et architectonica aliarum: sicut ars gubernato­ ris ad quam pertinet finis navis, qui est usus ipsius, est architectonica et prae­ ceptiva respectu navisfactlvae. Hoc autem modo se habet Philosophia Prima ad alias scientias speculativas, nam ab ipsa omnes aliae dependent, utpote ab ipsa accipientes sua principia ct directionem contra negantes principia: Ipsaque Prima Philosophia tota ordinatur ad Dei cognitionem sicut ad ultimum flnem, unde et scientia divina nominatur. I Metaph., 2, 983a 6“ (Summa contra Gentiles, III, 25. 6). "Et sic omnes aliae scientiae In eam ordinatur sicut In UncnT Un I Metaph., lect. 3, n.° 59). (188) Ipsa est “aliarum omnium rectrix*', “maxime aliarum regulatrix”, et “aliarum princeps sive domina1' (In XII libros Mctaphyslc. prooem. S. Thomae). "Sicut enim per sensus qui sunt In capite diriguntur motus et operationes om­ nium aliorum membrorum. Ita Sapientia dirigit omnes alias scientias, dum ab ea omnes aliae sua principia supponunt” (In VI E*thic., lect. 6, n.· 1184). (1^9) "Prima Philosophia utitur omnium scientiarum documentis ad suum propositum ostendendum" (Summa contra Gentiles, II, 4). (190) In III Sent., d. 27, 2. 4, qla. 2 ad 1, nis. 166-167. 8 EORUM ANALOGIA spectu inferiorum quasi perfectiora, quod paticipatur a superioribus in inferioribus formale est” (191). 276. Haec tamen forma non est eiusdem rationis prout dicitur de Sapientia et de prudentia, neque prout dicitur receptive de virtutibus intellectualibus speculativis et de virtutibus moralibus appetitus: quia forma sapientialis est speculativa, dum forma prudentialis est praetica: ac insuper forma illa, prout recepta in intellectu principiorum et in scien­ tia, modum induit cognoscitivum ; haec autem, quatenus recepta atque participata in iustitia, fortitudine et temperantia, induit modum electi­ vum et operativum. Sicut et forma, quam caritas praebet omnibus vir­ tutibus, alius rationis est, tam ex parte virtutis formantis quam ex parte virtutum formatarum, a duabus formis praedictis. Formae quidem ali­ qualiter similes, non tamen ex toto sicut univoca, sed ex parte tantum sicut analoga (192). 8. Series ordinata habituum operativorum naturalium 277. Itaque in serie habituum operativorum pure naturalium seu acquisitorum hominis, primum locum tenet habitus sapientiae quasi su­ premum analogans. Ipsa enim plenam atque perfectam rationem habi­ tus habet: tum ex parte elementorum quibus constituitur, speciebus nempe intelligibilibus compluribus, et habilitate eas inveniendi, colli­ gendi et ordinandi atque ipsis recte utendi ; tum etiam ex parte firmita­ tis et immobilitatis, quam habet maximam secundum essentiam et spe­ ciem suam, quia versatur circa omnino necessaria et immobilia, quorum primum ac praecipuum est Deus ipse. 278. Alii vero habitus, ut scientia, ars et prudentia, licet simul quoque coalescant ex speciebus intelligibilibus et habilitate eas inve­ niendi, colligendi et ordinandi eisque recte utendi, recedunt tamen a fir­ mitate sapientiae: tum quia versantur circa contingentia factibilia vel agibilia, sicut ars et prudentia, ideoque firmitatem vel immobilitatem modalem sive quoad statum habent potius quam presse specificam ex ordine ad propium obiectum; tum etiam quia, licet hoc ipsum habeant, ut scientia, quae de necessariis et ex necessariis quoque est, huiusmodi tamen necessitas obiectiva atque firmitas subiectiva ei correspondens, longe distant a necessitate ac firmitate sapientiae, quia derivatae sunt at­ que participatae, cum scientiae presse dictae, ut a Sapientia distinguun­ tur, versentur circa creata. (191) Ibid., qla. 3 ad 2, n.· 178. (192) Cf. Summa theoL, I. 4. 3c. HABITOS OPERATIVI 101 279. Habitus vero primorum principiorum, firmissimus quidem, so­ lis speciebus Intelligibilibus constituitur, absque habilitate acquisita su­ peraddita potentiae intellectus possibilis. Ac denique habitus virtutum mere moralium appetitus sola habilitate quoad modum vel statum firma constant, sine ullis speciebus intelligibilibus. 280. Quo fit, ut ratio habitus operativi dicatur analogice analogia attributionis intrinsecae de his omnibus secundum prius et posterius, idest secundum quod magis vel minus accedunt ad plenam perfectamque rationem habitus quam Sapientia possidet. Qua in re primo accedit ha­ bitus scientiae, deinde habitus artis, et postea habitus prudentiae. Quia licet isti tres habitus intellectuales coalescant e speciebus intelligibili­ bus et habilitate acquisita eas inveniendi, colligendi et ordinandi atque ipsis recte utendi, inaequaliter tamen sive secundum prius et posterius participant firmitatem et immobilitatem Sapientiae. 281. Scientia enim, quia versatur circa necessaria creata sicut et ratio inferior, minorem habet firmitatem essentialem sive specificam quam Sapientia, quae circa necessarium imparticipatum, scilicet Deum, occupatur, licet et ipsa sit essentialiter firma et non tantum quoad mo­ dum. Deficit ergo essentialiter a dignitate et firmitate Sapientiae. 282. Ars autem et prudentia amplius deficiunt, quia non versantur circa necessaria imparticipata vel participata, sed circa essentialiter contingentia. Quo fit, ut earum firmitas sive immobilitas sit potius quoad modum vel statum, quem habent in proprio subiecto quo, quam quoad substantiam vel speciem, quae eis convenit per relationem ad propria obiecta ex quibus specificantur. 283. Et quidem sub hoc respectu prudentia est minus firma quam ars, quia agibilia circa quae versatur sunt magis contingentia quam factibilia circa quae versatur ars. Quoad modum tamen sive statum ha­ bitualem in subiecto, prudentia ex se superat artem, quia eius exerci­ tium, ex quo talis modus vel status causatur, est continuum absque interruptione et per totam vitam perseverat, sicut et vita moralis vel virtuosa, dum e contra usus atque exercitium artis non durat per totam vitam et plures admittit interruptiones. Ideo habitus artis amittitur otio et oblivione, non autem habitus prudentiae, sed potius actibus con­ trariis imprudentiae et vitiorum oppositorum virtutibus moralibus ap­ petitus. Sicut enim habitus prudentiae ceterarumque virtutum cardina­ lium simul acquiruntur, iisdemque de causis; ita etiam simul amittuntur, iisdemque contrariis causis (193). i 193) Cf. Op. ctt., ML 53, le et ad 3; IMI, 47. 16e. 102 EORUM SERIES ORDINATA 284. Intellectus vero principiorum et synderesis, licet firmiores et immobiliores habitus sint ex parte obiecti et subiecti sive quoad se et quoad nos quam habitus sapientiae, quia versantur circa immediate et per se nota quae nec possunt aliter esse neque videri, attamen deficiunt a pressa ratione habitus. Habitus namque operativus afficit immediate potentiam quam perficit et habiliorem reddit ad promptius, facilius, rectius et perseverantius operandum. Et ideo se habet potius ex parte potentiae quam ex parte obiecti. “Habitus enim, ait S. Thomas, non est dispositio obiecti ad potentiam, sed magis dispositio potentiae ad obiectum" (194). Species autem intelligibiles. cum sit quasd vicariae obiecti, se habent potius ex parte obiecti, licet species impressae ha­ beant quoque rationem principii quo intelligendi : at vero habilitas eas inveniendi, colligendi et ordinandi, ipsisque utendi, tota se habet ex parte subiecti, idest potentiae quam perficit et complet ad melius, faci­ lius et uberius operandum. 285. Cum ergo talis habilitas, ultra species intelligibiles, reperiatur in habitu sapientiae et non in habitu primorum principiorum, sed nuda sola potentia naturalis intellectus possibilis —quae tamen fortior et perfectior est quacumque habilitate acquisita, cum se habeat ad eam ut natura prima ad secundam—, planum est Sapientiam habere pleniorem atque strictiorem rationem habitus quam ipse intellectus principiorum atque synderesis. 286. Patet igitur habitum sapientiae esse primum atque supremum analogans totius seriei habituum operativorum ordinis pure naturalis. Quod ideo dico, quia ultra et supra Metaphysicam adest alia Sapientia sui generis, nempe Sacra Theologia, quae radicaliter quidem sive ori­ ginative est supematuralis, eo quod eius principia propria sunt articuli fidei, formaliter tamen et in seipsa est habitus naturalis et acquisitus humano labore ac studio, sive per simplicem explicationem principio­ rum eius, sive per veram demonstrationem (195). Unde non est habitus intellectualis discursivus mere naturalis sicut Sapientia philosophica, sed alius atque altioris rationis. 287. Haec enim Sapientia, quae est “velut quaedam impressio divi­ nae scientiae quae est una et simplex omnium" (196 ), est longe dignior et altior sapientia philosophica aliisque scientiis: quia non solum est de (194) Op. ctt.. I-II. 50. 4 ad 1. (195) Op. cit., I, 1. 6 ad 3: hacc doctrina, "per studium habetur, licet eius principia ex revelatione habeantur". CI. B. Navarrcti, O. P.. in h. L, Controv 8 fol. 32. ValUsoleti. 1605; Joaxxks λ S. Thoma, Ο. P., ad loc., Cursus theol. t. i’ disp 2. a. 8. ed. Solesm. p. 3S4-3S9. Parisiis. 1931. (196) Summa theol., I. 1. 3 ad 2. HABITUS SUPERNATURALES 103 altissimis, verum et ex altisssimis (197), unaque existens est simul specu­ lativa et practica (198). Quo fit, ut sit "maxime sapientia inter omnes sapientias humanas, non quidem in aliquo genere tantum, sed simpli­ citer” (199). Et ideo ipsa dicenda est eminenter “caput et principalis et ordinatrix omnium scientiarum, et est magis dicenda sapientia quam metaphysica” (200). Unde et ei debent omnes famulatum praebere atque servire, una cum ipsa metaphysica, quae ipsius prima ministra est (201). Et hac ratione convenit theologiae sacrae esse primum atque supremum analogans omnium habituum operativorum naturalium, cum et ipsa simul constet speciebus intelligilibus et habilitate eis utendi, una cum habilitatione ipsas inveniendi, colligendi atque ordinandi. • i 'b ! PARS ALTERA. QUALITATES SUPERNATURALES 288. Nomine qualitatum supernaturalium intelligimus supernatura­ les quoad essentiam vel substantiam,, non autem quoad modum tantum: quia hae non differunt essentialiter a naturalibus, sed solum extrinsece et accidentaliter, idest quoad modum quo producuntur, puta scientia in­ fusa rerum naturaliter cognoscibilium. De naturalibus autem qualita­ tibus satis hucusque dictum est. Superest ergo ut de essentialiter supernaturalibus disseramus. 289. Sunt autem huiusmodi qualitates duplicis generis: quaedam scilicet ad modum habitus, ut gratia santificans et virtutes per se infusae; aliae ad modum potentiae, ut character sacramentalis. Habitus supernaturales Habitus entitativi 290. Ad modum habitus entitativi per se infusi est gratia sanctificans, qua participamus ipsam divinam naturam, cuius et consortes effici(197) In librum Boëthii De Trinitate, q. 2. a. 2 ad 1. p. 88, 1-2: Summa theol., I 1. 5. (198) Summa theol., I, 1. 4. (199) Op. cit., I. 1, 6c. (200) (201) In I Sent., prol.» a. 3. qla. le. Summa theol., I, 1, 5 ad 2; 8 ad 2. « • 1 l' *· 104 HABITUS SUPERNATURALES OPERATIVI ENTITATIVI mur (Π Pet 1, 4) atque recreamur sive regeneramur in fllios Del (Tit. 3, 4-7; Π Cor. 5, 17), quasi ex eo nati (Joan. 1, 13), ita ut filii Dei non solum nominemur sed et revera simus (I Joan. 3, 1). Ipsa ergo, ut ait Catechismus Concilii Tridentini, est “divina qualitas in anima inhaerens ac veluti splendor quidam et lux quae animarum nostrarum maculas omnes delet, ipsasque animas pulchriores et splendidiores reddit” (202). 291. Inhaeret ipsi animae immediate, idest secundum essentiam et non secundum potentias, quia formaliter elevat eam ad ordinem di­ vinum, eique confert novum esse novamque naturam, scilicet naturam filii Dei. Sicut enim creatio et generatio conferunt esse et naturam ordi­ nis naturalis, ita recreatio et regeneratio per gratiam conferunt esse et naturam ordinis supernaturalis. Gratia ergo santificans pertinet primo et per se ad ordinem essendi supematuralem et divinum per participationem, et ideo immediate recipitur in ipsa essentia animae sicut in subiecto quo. Sic enim perfectio respondet perfectibili, nimirum perfectio entitativa perfectibili entitativo, idest ipsi essentiae animae, quae formaliter per­ tinet ad ordinem essendi. 292. Licet enim anima rationalis ut anima, idest ut animat corpus, non sit susceptiva habitus entitativi naturalis, cum sit essentialiter for­ ma et actus primus corporis humani, atque idcirco nullo modo in poten­ tia, tamen ut spiritus et imago Dei est in potentia passiva obedientiali respectu gratiae et filiationis divinae, et hoc modo est susceptiva gratiae sanctificantis, quae modum induit habitus entitativi supernaturalis. Hoc namque in sensu, ut S. Thomas repetit cum S. Augustino (203), anima capax est Dei per gratiam (204), in quantum scilicet spiritus est sive spiritualis et intellectualis naturae. “Id in quo primo consideratur ratio imaginis, est intellectualis natura" (205); "homo, secundum intel· lectualem naturam, ad imaginem Dei esse dictitur” (206). 293. Et idem dicendum de habitu iustitiae originalis collate primis parentibus, siquidem talis iustitia includebat gratiam gratum facien(202) P. U, cap. 2, n.· 50. p. 214. (203) “Eo quippe ipso imago eius eat quo elua capax eat. efusque particepe ease potest" (S. Augustinus, De Tnnitafe, llb. 14, cap. 8, n.· 11; ML. 42, 1044). (204) Summa theol., Ι-Π, 113, 10c; Π-Π. 18, 1, arg. sed contra; ΙΠ. 5, 4c; 6. 2c. (200) Op. dt., I. 93. 3c (200) Ibid, 4c. “Unum et Idem est In nobis quod dicitur et anima et spiritus. Sed anima dicitur secundum quod perficit corpus, spiritus autem proprie secun­ dum mentem, secundum quam spiritualibus substantiis assimilamur" fin i Cor 15. 44. lect. 6, n.· 9S5; ed. R- Cai, O. P., Taurinl-Romae. 1953. Cf. Summa thcol I. 97. 30. 105 tem (207) veluti radicem eius (208). Et ideo "originalis iustitia perti­ nebat primordialiter ad essentiam animae” (209). 294. Et quia contraria nata sunt fleri circa idem subiectum, Ideo peccatum originale, quod directe et immediate opponitur iustitiae origi­ nali oppositione contrarietatis, est sicut in proprio subiecto quo in essentia animae, non autem in carne neque in potentiis (210). Unde est quidam habitus entitativus corruptus, non infusus neque acquisitus per proprium actum personalem, sed per vitiatam originem innatus (211). 2. Habitus operativi 295. Ad modum vero habitus operativi sunt illi qui, e gratia ha­ bituali quasi naturaliter dimanantes et potentias animae susceptivas habitus afficientes ac perficientes, una cum gratia inchoata vel consum­ mata infunduntur a Deo: sicut tres virtutes théologales, quatuor virtutes cardinales cum omnibus suis partibus subiectivis et potentialibus, et septem dona Spiritus Sancti, in hac vita; atque lumen gloriae in vita futura. Nam lumen gloriae non infunditur in statu viae; fides et spes non conservantur in statu termini; caritas et dona Spiritus Sancti per­ manent ibi,, aucta tamen atque perfecta ultima perfectione; virtutes deni­ que cardinales manebunt perfectiores quantum ad id quod formale et principale est in ipsis. 296. Lumen gloriae pertinet formaliter ad intellectum, et vere est habitus intellectualis perfectissimus. Aliorum vero generum quidam habitus pertinent ad intellectum, quidam vero a affectum vel appetitum. Sic fides theologalis spectat ad intellectum, spes autem et caritas ad voluntatem; dona intellectus, sapientiae, scientiae et consilii pertinent ad intellectum; dona vero pietatis, fortitudinis et timoris ad appetitum; denique prudentia est rationis, dum iustitia, fortitudo et temperantia sunt appetitus. A. Eorum natura per comparationem ad acquisitos 297. lam vero constat omnes huiusmodi habitus operatives non so­ lum praebere potentiis animae quibus insunt quasque perficiunt facilita­ tem exercendi actus proprios supematurales, sicut acquisiti eam praebent (207) De Malo, 4, 2 ad 1 tertiae seriei oblectlonum. (208) Simma theol., I, 100. 1 ad 2. (209) Op. oit., I-II, 83. 2 ad 2. (210) Op. cit., Ι-Π. 83. Ic; 2c et ad 2. (211) Op. cit. I-II, 82, 1 ad 1 et 3. i ■· 106 EORUM NATURA pro naturalibus, sed insuper atque principaliter dare ipsum posse agere supematurales actus et quidem supernatural! modo, quia vires naturales nequeunt ex se quidquam essentialiter supematurale producere. Quo fit, ut simul induant rationem habitus et rationem potentiae huius ordinis. Unde et in hoc ordine se habent loco potentiae, quia virtutes infusae profluunt ex gratia habituali, cum qua simul infunduntur, sicut poten­ tiae naturales ex anima, cum qua simul concreantur. Secus, si vires mere naturales, etiam rite excultae per habitus acqui­ sitos, possent actus salutares ac supematurales producere, habitus ipsi infusi possent ex eis causari. Quo semel dato, tales habitus desinerent esse revera infusi et supematurales. Ut praeteream quod in tali hypothesi laederetur principium causalitatis, iuxta quod “nullus actus excedit pro­ portionem principii activi” (212), sive “nulla res potest agere ultra suam speciem, quia semper oportet quod causa potior sit effectu" (213). 298. Insuper tales habitus sunt ex se et quoad essentiam suam fir­ miores atque difficilius mobiles quam habitus naturales sive acquisiti, quia firmiores ac immobiliores causas habent, nempe Deum ipsum, ut accidit in virtutibus theologalibus; vel regulam divinae legis supernaturalis, ut contingit in virtutibus cardinalibus infusis; vel divinum ins­ tinctum sive inspirationem Dei. ut evenit in donis Spiritus Sancti. Quam ob rem S. Thomas ait: “dona infusa sunt permanentiora quam acqui­ sita" (214). 299. Et sic videmus, exempli causa, quod fides theologica est fir­ mior ac certior secundum speciem suam, quam sortitur ex proprio eius motivo formali, quam ipse intellectus primorum principiorum; quia illius motivum est veritas prima et increata. dum motivum istius est lumen secundum et creatum intellectus nostri (215). 300. Possunt tamen esse accidentaliter minus firmi et facilius mo­ biles quantum ad modum vel statum habitus quando primo infunduntur in subiecto peccatis habituato et nondum expulso tali statu per contra­ rium exercitium habitus infusi; vel etiam nullum statum habitualem contrarium neque conformem inveniunt in subiecto, ut accidit in par­ vulis rite baptizatis ante usum rationis. Licet enim habitus infusus di­ recte atque immediate expellat a subiecto proprio habitum contrarium vitii quantum ad eius essentiam, quia directe contraria mutuo ac for­ maliter se expellunt ab eodem subiecto (216), non tamen repente ac <212) Op. cit., Ι-Π. 109. 5c. (213) Ibld.. 112, Ic. (214) In III Sent., d, 23. 3. 4. qla. 1. arg. 1 sed contra, n." 2S0. (215) Op. cit., H-1I. 4, 8c. (21(1) Contraria enim sunt quae maxime distant in eodem genere et ab eo- HABITUS SUPERNATURAL!» OPERATIVI 107 statim secum trahunt modum sive statum habitualem sui in subiecto, sed ad hoc ordinarie requiritur sat longum exercitium eius. 301. Actus namque habitus infusi, maxime si intensiores sunt, ipsum augent atque perficiunt, non solum ut magis et firmius inhaereant vel radicentur in proprio subiecto ut habitus acquisiti, verum etiam ac prae­ cipue ut magis dominentur naturam cui inseruntur eamque magis docilem reddant ad obediendum atque serviendum gratiae sive habitibus prae­ dictis. Non enim gratia debet submitti naturae neque ab ea dominari, sed ex adverso debet natura obsequi atque servire gratiae, iuxta illud Apos­ toli: in captivitatem redigentes omnem intellectum in obsequium Christi (II Cor. 10, 5) ; exhibete vos Deo tamquam ex mortuis viventes, et membra vestra arma iustitiae Deo (Rom. 6, 13). 302. Habitus siquidem acquisiti subserviunt potentiis naturalibus eisque subordinantur in operando, utpote ipsis essentialiter inferiores ; at vero habitus infusi, cum sint veluti connaturales potentiae ordinis supematuralis, sunt essentialiter superiores natura eiusque potentiis, ac proin tota natura eiusque vires debent eis subordinari in agendo. “Cum enim gratia, ait S. Thomas, non tollat naturam sed perficiat, oportet quod naturalis ratio subserviat fidei, sicut et naturalis inclinatio voluntatis obsequitur caritati” (217). 303. Actus ergo habituum infusorum “non causant aliquem habitum [eiusdem neque diversae speciei], sed confirmant habitum praeexisten­ tem; sicut medicina adhibita homini sano per naturam non causât ali­ quam sanitatem, sed sanitatem prius habitam corroborat” (218). 304. Haec autem confirmatio sive corroboratio maiorem vim ac fir­ mitatem praebet illis habitibus, quae potius consistit in tollendis impe­ dimentis naturae per peccatum sauciatae et in eam magis docilem atque submissam redendo gratiae, idest in eam elevando versus Deum, quam in magis accommodando gratiam naturae. Non enim superius perficitur sese attemperando inferiori, sed potius in elevando ipsum ad se et in accedendo ad summam perfectionem quae Deus est. 305. Quod ergo S. Thomas asserit de cognitione Dei per fidem theo­ logicam et per donum intellectus et sapientiae, scilicet quod faciunt cognoscere Deum per modum ~ Dei, “quasi non trahendo divina ad ea quae sunt secundum nos, sed magis totos nos statuentes extra nos in dem sublecto se mutuo expellunt (Aristoteles. Categ. 8. Hb: S. Thomas, Summa theol., I-U. 71. 4 ad 2; II-II. 21. 3 ad 2). (217} Summa thcol., I. 1, 8 ad 2. (218) Op. cit., Ι-Π. 51, 4 ad 3. H”1 P 108 EORUM NATURA Deum” (219), eodem iure dicendum est de ceteris habitibus sive virtu­ tibus infusis intra propriam cuiusque sphaeram. Et ideo modus sive status habitualis ipsis aptatus et quasi conaturalis, quem actus eorum meritorie causant (220), est et ipse revera infusus et supernaturalis. Habitus supematurales cognoscitivi relate ad naturales speculativos 306. Quod si modo comparemus habitus infusos cognoscitivos cum habitibus intellectualibus acquisitis, longa apparet inter utrosque differentia. In acquisitis enim semper et in omnibus requiruntur species intelligibiles impressae, immo in quibusdam, ut in intellectu primorum principiorum et in synderesi, ipsae solae totam rationem habitus constituunt. At vero inter infusos datur unus, scilicet lumen gloriae, quod omnem speciem intelligibilem impressam et expressam excludit, et ideo unice consistit in elevatione et habilitate intellectus possibilis ut valeat ipsum Deum ridere risione intuitiva et faciali sicuti est. 307. Quantum vero ad ceteros habitus infusos intellectus, certum est species intelligibiles non esse de eorum essentia, quia existunt de facto sine talibus speciebus, ut patet in parvulis rite baptizatis, quibus una cum gratia habituali infunduntur in baptismo omnes virtutes supernaturales, inter quas adnumerandae veniunt fides, prudentia et dona Spiritus Sancti intellectiva, nempe donum intellectus, sapientiae, scien­ tiae et consilii. Constat autem parvulos illos ante usum rationis nullam habere speciem intelligibilem. 308. Et quamvis in adultis usumque rationis habentibus dentur huiusmodi species, siquidem omnes isti habitus, una cum intellectu possibili quem elevant atque perficiunt, producunt verbum mentis sive speciem expressam quae necessario exigit ac praesupponit speciem impresam —unum enim lumen gloriae excludit omnem speciem intelligibi­ lem—, tales tamen species non sunt id quod principale est in illis. (219) In librum Dionysii De divinis nominibus, cap. 7. lect. 1. n.° 705. Hoc enim augmento magis accedit ad Deum magisque ei assimllatur virtus Infusa, ac proinde magis perüclt magisque elevat potentiam naturalem cui InesL Cf. tn I Sent., d. 17, 2, 2 ad 3. (2201 “Caritas et aMae virtutes Infusae non augentur active ex actibus, sed tantum dispositive et meritorie" (De Virtutibus in communi, 11 ad 14). “Unde sicut virtutes acquisitae augentur ex acUbus per quos causantur, ita virtutes infu­ sae augentur per actionem Dei a quo causantur” (ibid., corp.). J HABITUS SUPERNATURALES OPERATIVI 109 309. Quod quidem patet vel eo quod praedictae species plerumque et ordinario modo non sunt infusae neque supernaturales sicut habitus ipse, sed naturales et acquisitae, eaedem nempe quae habitibus naturali­ bus inserviunt. Naturales namque sunt, verbi gratia, species unitatis, trinitatis, naturae, personae, Dei, sicut et voces eis respondentes: quas tamen assumimus ad credendum et confitendum mysterium Trinitatis, scilicet quod Deus est unus in natura et trinus in personis. Et simile quid accidit in ceteris. 310. Qua in re valent proportione servata de hisce habitibus illa quae de prophetia tradit S. Thomas, licet haec non sit proprie loquendo habitus. In prophetia enim id quod formale et principale est non sunt species sive repraesentationes sensibiles aut intelligibiles propria nostra virtute acceptae vel a Deo supernatural! modo nobis communicatae, sed habilitas supernaturalis ad eas ordinandas et componendas tali modo qui competat significationi rerum quae debent prophetae ostendi (221), ac praesertim lumen infusum sive supernaturale ad iudicandum de rebus praesentatis secundum sensum Dei (222). Ergo similiter in habitu fidei et in ceteris habitibus infusis intellectus in statu viae, id quod principale ac formale est non sunt verba exteriora neque species intelligibiles, sed earum congrua et recta ordinatio atque compositio ut vere et apprime valeant reddere sensum revelationis et illustrationis divinae, ac proin lumen habituale divinitus infusum ad talem ordinationem faciendam et ad iudicium divinae revelationi vel illustrationi conforme proferendum. 311. In iudicio enim completur humana cognitio naturalis et supematuralis viae, utpote cui formaliter et primo convenit veritas. Unde et actus fidei divinae est iudicium (223). Et idem dic de actibus aliorum habituum infusorum intellectus, ne exceptis quidem donis Spiritus Sancti (224). (221) ..De Verit., 12, 7c. (222) Summa theol., II-II, 173, 2 Legendus est omnino totus articulus, quem pro nimia longitudine non exscribimus hic. (223) “Intellectus nostri est duplex operatio. Una qua format simplices re­ rum quiddltates, ut quid est homo vel quid est animal: in qua quidem operatione non invenitur verum per se vel falsum, sicut nec in vocibus incomplexls. Alia operatio intellectus est secundum quam componit et dividit affirmando et negando: et in hac lam invenitur verum et falsum, sicut et in voce complexa quae est eius signum. Non autem invenitur credere in prima operatione sed in secunda: cre­ dimus enim vera et discredimus falsa" (De Verit., 14, lc). (224) Donum sapientiae, quod est omnibus donis altius, est iudicativum, ut Interato ait S. Thomas (Summa theol., II-II, 45. 1-2). Ergo a fortiori cetera. Quod si dono Intellectus attribuatur et approprletur specialiter penetratio In profundum mysteriorum fidei (II-II, 8, 6c, et ad 2 et 3; 45, 2 ad 3), idest apprehensio, sicut et dono sapientiae approprlatur iudicium. hoc non est nimio rigore urgen­ dum, quia secus donum intellectus non attingeret veritatem formalem fidei. Unde ipse Thomas dicit quod Spiritus Sanctus “per donum intellectus illustrat men- 110 EORUM NATURA 312. Hoc unum tamen est concedendum, dona sapientiae, scientiae et consilii non esse proprie loquendo illativa vel discursiva sicut habitus naturales sapientiae, scientiae et prudentiae, sed solum immediate Judica­ tiva et intuitiva. Quod tamen non excludit discursum improprie dictum, idest secundum meram sucessionem et non secundum veram causalitatem (225), qui et in angelis datur. Et hoc ideo, quia eorum iudicium est per instinctum et inspirationem Spiritus Sancti, quasi per quandam sympathiam vel connaturalitatem, et non per studium et proprium cona­ tum (226). Unde et repente proferunt iudicia et aestimationes suas, quasi a Spiritu Sancto mota et acta. 313. Hac ergo in re dona Spiritus Sancti intellectualia tantae sunt dignitatis et perfectionis ut ad simplicitatem fidei quodammodo accedant, quae non est habitus discursivus secundum causalitatem, sed immediate iudicativus, cum sit quasi intellectus principiorum et synderesis or­ dinis supernaturalis (227). b. Virtutes cardinales infusae relate ad acquisitas 314. Similisque distantia apnaret inter virtutes cardinales infusas et acquisitas. Quamvis enim versentur circa eamdem materiam, nempe agibilia humana, medium tamen sive regula qua mensurantur est alius generis utrobique; quia pro acquisitis est regula rationis humanae na­ turalis, dum pro infusis est regula rationis divinae manifestatae per revelationem supematuralem et acceptatae per fidem. tem hominis ut cognoscat veritatem quamdam supematuralem, in quam oportet tendere voluntatem rectam" (ΙΙ-Π, 8, 4c). Qua etiam de causa hoc ipsum donum, eo teste, “rectam aestimationem de ultimo fine" praebet (ibid., 5c). Eo vel magis quod "tota certitudo intellectus vel scientiae secundum quod sunt dona, procedit a certitudine fidei, sicut certitudo cognitionis conclusionum pro­ cedit ex certitudine principiorum" (Π-ΙΙ, 4. 8 ad 3). Est enim fides theologalis viva principium et radix prima cognitionis supernaturalis ipsorum donorum Spiri­ tus Sancti. Fides autem est formaliter et essentialiter iudicativa. Quia ergo "semper primum salvatur in posteriori" (I. 60. Ic). necesse est concludere talem vim Judicativam suo modo participari ab omnibus donis Intellectualibus. (225) "In scientia enim nostra duplex est discursus. Unus secundum succèssioncm tantum sicut cum postquam Intelllgimus aliquid in actu convertimus nos ad intelligendum aliud. Alius discursus est secundum, causalitatem, sicut cum per principia pervenimus In cognitionem conclusionum" 'Summa theol., I. 14. 8c). (226) Summa 'thooL, I, 1, 6 ad 3; II-II. 45, 2c. (227) "Ita se habet fides in cognitione gratuita sicut intellectus principiorum in cognitione naturali, eo quod articuli fidei sunt prima principia gratuitae cog­ nitionis" (op. cit., II-II. 5. 4 obi. 3. quam concedit ex hac parte). “Fides dirigit Intentionem respectu finis ultimi supernaturalis- tibid., 10, 4 ad 2). HABITUS SUPERNATURALES OPE RATI VI 111 315. Ita, ut de temperantia loquamur, "alterius rationis est modus impositus in huiusmodi concupiscentiis [tactus scilicet] secundum re­ gulam rationis humanae et secundum regulam divinam: puta, in sump­ tione ciborum, ratione humana modus statuitur ut non noceat valetudini corporis nec impediat rationis actum; secundum autem regulam legis divinae requiritur quod homo castiget corpus suum et in servitu­ tem redigat (I Cor. 9, 27) per abstinentiam cibi et potus et aliorum huiusmodi... Et eadem ratio est de aliis virtutibus" (228). Unde et in Praefatione Missae tempore Quadragesimae canitur: qui corporali ieiunio vitia comprimis, mentem elevas, virtutem largiris et praemia. 316. Nimirum homo debet vitam moralem ducere conformem pro­ priae naturae et aptatam fini eius consequendo. lam vero alia est na­ tura hominis ut simpliciter homo est, nempe ut est animal rationale et sociale, et alia longe diversa est natura hominis ut filius Dei est, et civis sanctorum, et domesticus Dei, et membrum Christi,. et templum Spiritus Sancti, et heres Dei. Ergo et alia est vita moralis naturalis vel acquisita conformis naturae rationali et sociali hominis, quae ma­ xime consistit in virtutibus cardinalibus acquisitis, et alia vita moralis supernaturalis vereque Christiana per virtutes cardinales infusas ducen­ tes in vitam aeternam (229). 317. Et ideo magna est differentia inter moralitatem atque virtutes Christianas et inter virtutes ac moralitatem paganas. Norma et motivum vitandi peccata et exercendi virtutes quae in Scripturis traduntur, lon­ ge differunt a motivis et regulis quae a philosophis, puta Aristotele et stoicis afferuntur. 318. Nihil simile his invenitur inter paganos: "sumus filii Dei; si autem filii, et heredes: heredes quidem Dei, coheredes autem Christi. (228) Op. cit., I-II, 63, 4: “Temperantia Infusa et acquisita conveniunt in materia, utraque enim est circa delectabilia tactus; sed non convOniunt in forma effectus vel actus. Licet enim utraque quaerat medium, tamen alia ratione requirit medium temperantia infusa quam temperantia acquisita: nam temperan­ tia Infusa exquirit medium secundum rationes legis divinae, quae accipiuntur ex ordine ad ultimum finem; temperantia autem acquisita accipit medium se­ cundum inferiores rationes in ordine ad bonum praesentis vitae* (De virtutibus rn comuni, 10 ad 8). (229) “Virtutes acquisitae, de quibus locuti sut philosophi, ordinantur tantum ad perficiendum homines in vita civili, non secundum quod ordinantur ad caeles­ tem gloriam consequendam... Sed virtutes cardinales, secundum quod sunt gra­ tuitae et infusae..., perficiunt hominem in vita praesenti In ordine ad caelestem gloriam” (Dc Virtutibus cardinalibus, 4c). “Et per hunc modum differunt specie virtutes morales Infusae per quas homines bene se habent in ordine ad hoc quod sint cives sanctorum et domestici Doi, et aliae virtutes acquisitae secundum quas homo se bene habet in ordine ad res humanas1' (Summa theol., I-II. 68, 4c). 112 EORUM NATURA Si tamen compatimur, ut et conglorificemur” (Rom. 8, 16-17). Quos et "praedestinavit conformes fieri imaginis Filii sui, ut sit ipse primogenitus in multis fratribus” (Rom. 8, 29). "Itaque iam non est servus sed filius: quod si filius, et heres per Deum” (Gal. 4, 7). "Estote ergo imitatores Dei sicut filii carissimi" (Ephes. 5, 1). "Era­ tis enim aliquando tenebrae, nunc autem lux in Domino. Ut filii lucis ambulate. Fructus enim lucis est in omni bonitate et iustitia et verita­ te (ibid. 5, 8). “Nolite inebriari vino in quo est luxuria, sed implemini Spiritu Sancto” (ibid. 5, 18). "Corpus autem non fornicationi, sed Domino, et Dominus corpori... Nescitis quoniam corpora vestra membra sunt Christi? Tollens ergo membra Christi, faciam membra meretricis? Absit... Fugite fornicatio­ nem... An nescitis quoniam membra vestra templum sunt Spiritus Sancti qui in vobis est, quem habetis a Deo, et non estis vestri? Empti enim estis pretio magno. Glorificate et portate Deum in corpore vestro" (I Cor. 6, 13, 15,18-19). “Ut exhibeatis corpora vestra hostiam viventem, sanctam, Deo placentem, rationabile obsequium vestrum ; et nolite con­ Identes... Noli vinci a formari huic saeculo...Nulli malum pro malo r[ϊΊΠΐ malo, sed vince in bono malum" (Rom. 12, 1-2, 17, 21). "Ut sitis filii Patris vestri qui in caelis est. qui solem suum oriri facit super bonos et malos, et pluit super iustos et iniustos... Benefacite his qui oderunt vos... Estote ergo perfecti sicut Pater vester caelestis perfec­ tus est" (Mtth. 5, 44-45, 48). - AΆ 319. Huc accedit alia ratio, quia scilicet virtutes cardinales acquisi­ tae sunt inferiores naturalibus potentiis intellectus et voluntatis erga propria et formalia eorum obiecta. nempe erga ens et non-ens atque erga bonum et non-bonum. Ad haec enim per se ac necessario ordinantur secundum quod ipsae. Unde intellectus principiorum et synderesis, qui naturaliter ac necessario conveniunt potentiae intellectus possibilis, prio­ res ac perfectiores sunt quam prudentia: et similiter naturalis inclinatio voluntatis in bonum ut sic, videlicet in beatitudinem in communi, prior et fortior atque perfectior est virtutibus cardinalibus appetitus, nempe iustitia. fortitudine ac temperantia. Per has ergo naturales potentias una cum habitibus primis et quasi naturaliter eis advenientibus, scilicet inte­ llectu principiorum et synderesi, movetur ipsa ratio speculativa ad de­ monstrationem conclusionum, ex qua causatur habitus scientiae; et ratio practica per synderesim ad recte iudicandum et imperandum circa media sive agibilia humana, indeque causatur habitus prudentiae, quae et ipsa movet appetitum superiorem et inferiorem, imprimendo in eo formam HABITUS SUPERNATURALES OPERATIVI 113 vel modum suum, et consequenter causando habitus sive virtutes morales. 320. Quam ob rem merito scribit S. Thomas: “virtutum acquisita­ rum praeexistunt in nobis quaedam semina sive principia secundum na­ turam. Quae quidem principia sunt nobiliora virtutibus eorum virtute acquisitis: intellectus principiorum speculativorum est nobilior scien­ tia; et naturalis rectitudo rationis est nobilior rectificatione appetitus quae fit per participationem rationis, quae quidem rectificatio pertinet ad virtutem moralem. Sic igitur actus humani, in quantum procedunt ex altioribus principiis, possunt causare virtutes acquisitas huma­ nas" (230). “Unde relinquitur quod prudentia sit nobilior virtutibus moralibus et moveat eas. Sed synderesis movet prudentiam, sicut intel­ lectus principiorum scientiam" (231). 321. At vero virtutes cardinales infusae excedunt omnes vires naturales potentiarum naturalium et primorum habituum intellectus, multoque magis vires habituum ex eis consequentium, nempe scientiae, prudentiae et virtutum moralium acquisitarum. Et ideo nullo modo pos­ sunt ex eorum actibus causari, quantumcumque homo conetur, quia ef­ fectus non potest superare causam. ‘‘Quamvis enim sit idem actus virtutis acquisitae et infusae mate­ rialiter, non tamen est idem actus formaliter: quia per virtutem acqui­ sitam collimitantur circumstantiae secundum proportionem ad bonum civile, sed per virtutem infusam secundum proportionem ad bonum aeternae gloriae. Unde etiam aliquid superfluum secundum virtutem civilem est moderatum secundum virtutem infusam, sicut quod homo ieiunet et se voluntarie morti offerat propter defensionem fidei" (232). 322. Quae quidem identitas materialis est sane intelligenda. quia videlicet uterque actus versatur circa eamdem materiam, nempe circa agibilia humana, et ab eisdem potentiis animae elicitur, scilicet a ratio­ ne practica et ab appetitu superiori atque inferiori. Modo tamen longe diverso. Quia in exercendis actibus virtutum acquisitarum, vis natura­ lis potentiae primas habet partes, eique subordinantur ipsi habitus vir­ tutum. At vero ad elicendo actus virtutum infusarum, cum et ipsi sint essentialiter supernaturales, non sufficiunt vires naturales potentiarum, sed elevari debent per gratiam ut possint concurrere cum ipsis habiti­ bus infusis; et quidem non quasi dominantes sed quasi subservientes, quia primae partes in hoc ordine spectant ad habitus, quibus naturales potentiae subordinari debent. Quo fit, ut in ipso esse reali et psycho(230) Summa theol., I-II, 63. 2 ad 3. Cf. in III Sent., d. 33. 1. 2. qla. 2 ad 3 n.· 67. (231) Op. cit. Π-Π. 47. 6 ad 3. (232) In III Sent . d. 33. 1. 2. qla. 1 ad 2, η.» 77. ïf 114 EORUM NATURA logico differant toto caelo actus virtutum infusarum et actus virtutum acquisitarum. Ultra enim et supra psychologiam philosophicam et naturalem admittenda est psychologia theologica et supernaturalis. Haec ergo identitas materialis est potius exterior et apparens quam interior et realis, realitate essentiali. 323. Quapropter S. Thomas iterum: “virtutibus acquisitis nobilior est naturalis ordinatio in ratione et voluntate ad bonum. Unde non est inconveniens si a naturali potentia earum actus imperentur, cum ex hoc sint virtutes in inferioribus partibus, quod superioribus in eo quod na­ turale est eis obediunt. Sed virtutes infusae sunt nobiliores potentiis naturalibus’’ (233). Quod autem nobilius est. debet in operando potiores habere partes atque in inferiora exercere dominium. Et alio in loco prorsus egregie: "homo non solum est civis terrenae civitatis, sed est particeps caelestis Hierusalem, cuius rector est Domi­ nus, et cives Angeli et Sancti omnes: sive regent in gloria et quiescant in patria, sive adhuc peregrinentur in terris, secundum illud Apostoli, Ephes. 2, 19: estis cives sanctorum et domestici Dei. Ad hoc autem quod homo huius civitatis sit particeps, non sufficit sua natura, sed ad hoc elevatur per gratiam Dei. Nam manifestum est quod virtutes illae quae sunt hominis in quantum est huius civitatis particeps, non possunt ab eo acquiri per sua naturalia. Unde non causantur ex actibus nostris, sed ex divino munere nobis infunduntur. 324. Virtutes autem quae sunt hominis in eo quod est homo, vel in eo quod est terrenae civitatis particeps, non excedunt facultatem hu­ manae naturae. Unde eas per sua naturalia homo potest acquirere ex actibus propriis” (234). 325. Neque tamen illae virtutes infusae, licet directe et immediate procedant a solo Deo ut auctore ordinis supernaturalis, creantur ab eo creatione presse dicta, quae non est accidentium vel qualitatum, sed rerum vel formarum subsistentium (235). Unde S. Thomas: “gratia, inquit, cum non sit forma subsistens, nec esse nec fieri ei proprie per se competit. Unde non proprie creatur per modum illum quo substantiae per se subsistentes creantur. Infusio tamen gratiae accedit ad rationem creationis in quantum gratia non habet causam in subiecto, nec effi­ cientem, nec talem materiam in qua sit hoc modo in potentia quod per agens naturale educi possit in actum, sicut est de aliis formis natura­ libus" (236). (233) In III Seni., <1. 33. 2, 4. qla. 2 ad 3. n.- 228. (234) De virtutibus Up. c«C.. Π-11. 47. 14 ad 3. 1 LABITUS SUPERNATURALES 117 Ideo Angelicus congruenter: “virtus acquisita facit declinare a peccato, non semper sed ut in pluribus. Nec propter hoc sequitur quod simul aliquis sit virtuosus et vitiosus, quia unus actus potentiae neque habitum vitii neque habitum virtutis acquisitae tollit. Et non potest per virtutem acqui­ sitam declinare ab omni peccato: non enim per eas vitatur peccatum infidelitatis et alia peccata quae virtutibus infusis opponuntur” (241). 332. Ex adverso, per virtutem infusas potest homo vitare omne peccatum mortale, non solum contra praecepta Dei supernaturalia, ve­ rum etiam contra praecepta naturalia respicientia virtutes acquisitas; ac insuper resistere omni tentationi quantumvis vehementi, immo et eam vincere atque superare. Et hoc ideo, quia una cum his virtutibus infunditur a Deo gratia et caritas. Porro “minima gratia potest resis­ tere cuilibet concupiscientiae et vitare omne peccatum mortale quod committitur in transgressione mandatorum legis; minima enim caritas plus diligit Deum quam cupiditas millia auri et argenti (242). 333. Et hoc non solum quando auctae sunt et statum habitualem sunt adeptae per diuturnum exercitium earum, sed etiam quando primo infunduntur in adultis vitio deditis post actum contritionis vel debitam absolutionem sacramentalem, quia talis vis eis convenit necessario et secundum speciem suam, quam reapse habent ab ipso momento infu­ sionis. Unde iterum S. Thomas: “perfectio, inquit, quae convenit alicui rei secundum suam speciem, secundum quodeumque tempus ei convenit: sicut homo quolibet tempore et qualibet aetate est perfectus anima rationali. Unde perfectio caritatis quae est secundum quodeumque tempus, est perfectio quae competit caritati secundum eius speciem. Est autem de ratione caritatis ut Deus super omnia diligatur, et quod nullum creatum ei praeferatur in amore. Unde cum omnis tentatio ex amore alicuius boni creati proveniat, vel ex timore mali contrarii quod etiam ex amore derivatur, ex sua specie hoc habet caritas in quolibet statu, quod cui­ libet tentationi resistere possit, ita scilicet quod in peccatum mortale per eam non inducatur: non autem quod nullo modo tentationi afficiatur, hoc enim pertinet ad perfectionem patriae” (243). 334. Consequenter “prevalet virtus infusa quantum ad hoc quod facit quod huiusmodi passiones etsi sentiantur, nullo tamen modo dominentur. Virtus enim infusa facit quod nullo modo obediatur concupiscen­ tiis peccati; et facit hoc infallibiliter, ipsa manente. Sed virtus acquisita (2411 Dc virtutibus in communi, 9 ad 5. (242) Summa theol., III, 70. 4c. Cf. ibid. 62, 6 ad 3. (243) Dc cantato, 10 ad 4. ft 118 EORUM ANALOGIA CUM NATURALIBUS HABITUS SUPERNATU RALES deficit in hoc, licet in paucioribus, sicut et aliae inclinationes naturales deficiunt in minori parte” (244). Unde Apostolus ad rem: “fidelis autem Deus est, qui non patietur vos tentari supra id quod potestis, sed faciet etiam cum tentatione pro­ ventum ut possitis sustinere" (I Cor. 10, 13). Et Concilium Tridentinum, sua faciens verba S. Augustini, docet: ‘‘Deus impossibilia non iubet, sed iubendo monet, et facere quod possis, et petere quod non possis, et adiuvat ut possis” (245). 335. Virtutes ergo infusae, essentia sua, incomparabiliter superant omnes virtutes acquisitas. Nam “virtus acquisita non est maximum bo­ num simpliciter, sed maximum in genere humanorum bonorum; virtus autem infusa est maximum bonum simpliciter, in quantum per eam homo ad summum bonum ordinatur, quod est Deus” (246). B. Analogia inter habitus infusos et acquisitos 336. Haec omnia simul sumpta satis superque evincunt, ni multum fallimur, habitus per se infusos et acquisitos non solum specie sed et genere totoque coelo differre, ac proin non convenire inter se univoce sed analogice tantum. Naturales namque sunt essentialiter ordinis hu­ mani; supematurales vero essentialiter sunt ordinis divini. Inter humana autem et divina nulla est univocatio, sed analogia tantum. 337. Quod si inter ipsos habitus ordinis naturalis vigebat analogia et non univocatio, puta inter sapientiam aliosque habitus intellectuales speculativos, et inter prudentiam aliasque virtutes morales appetitus, ut supra videbamus (ns. 238-287), id a fortiori asserendum est de habi­ tibus supernaturalibus relate ad habitus naturales, quia multo maior est distantia in hoc casu quam in illo. Plus namque differunt habitus per se infusi ab acquisitis quam ipsi acquisiti inter se. 1 I 338. Insuper vita gratiae et virtutum infusarum est mysterium in­ trinsece atque essentialiter supematurale, quod ideo, nisi revelatum divi­ nitus, nobis innotescere non potest Illud tamen, fide praeeunte et illus­ trante, possumus aliqualiter explicare atque intelligere ex analogia eorum quae naturaliter cognoscimus, scilicet habituum acquisitorum, iuxta doc­ trinam universaliter traditam a Concilio Vaticano I (247). (214) De virtuhbus in communi, 10 ad 14. (245) DEXZ. n.· 804; S. Augustinus, De natura et gratia, cap ML». 44. 2T1. (246) De virtutibus in communi, 9 ad 7. (247) Dexz. n.· 1796. 43 n · 50 119 339. Et hoc est quod saepissime satisque aperte inculcat S. Thomas. Ita dicit philosophos per rationem naturalem nihil cognovisse de gratia et de virtutibus infusis, quas ne suspicari quidem poterant. 340. De gratia scribit: “nihil simile gratiae in accidentibus animae, quae philosophi sciverunt, invenitur, quia philosophi non cognoverunt nisi illa animae accidentia quae ordinantur ad actus naturae humanae proportionatos" (248). 341. Similiter de virtutibus theologicis: “cum finis [ad quem divina largitas hominem ordinavit vel praedestinavit, scilicet fruitio sui ip­ sius] sit supra cognitionem naturae, inclinatio in finem non potest per rationem naturalem cognosci, sed per revelationem divinam; et ideo dicuntur theologicae, quia divino sermone sunt nobis manifestatae: unde philosophi nihil de eis cognoverunt" (249). 342. Et idem valet de donis Spiritus Sancti et de virtutibus cardi­ nalibus infusis, quae una cum gratia et caritate infunduntur, et cum quibus necessario connectuntur. 343. Porro evidens est eas non esse naturali rationi omnino imper­ vias et ignotas ita ut philosophi nihil de eis cognoverint si univoce convenirent cum virtutibus acquisitis, quas proculdubio cognoverunt. Convenirent saltem in genere, et ideo cognovissent ipsas secundum ge­ nus, quod esset pars essentialis earumdem atque de earum definitione. Hoc autem non est nihil cognoscere, sed sat multum, sicut scire de homine quod est substantia vel quod est animal. 344. Docet insuper gratiam santificantem non esse habitum presse dictum, qui proprie poneretur in linea recta praedicamenti qualitatis, sed solum improprie et reductive, sicut entitates superiores et analo­ gicae aliquando ponuntur in praedicamento ob aliquam proportionem vel similitudinen cum ipso, et quidem reductione impropria, et non pro­ pria reductione sicut partes intégrales eius (250). "Gratia, inquit, ad genus qualitatis reducitur, et ad primam speciem qualitatis; nec proprie tamen naturam habitus habet, cum non imme­ diate ad actum ordinet: sed est velut habitudo quaedam, sicut sanitas se habet ad corpus” (251), vel "sicut dispositio quae est respectu glo­ riae, quae est gratia consummata" (252). Est ergo ad modum habitus (248) De Verit., 27, 2 ad 7. “Unde non computatur nec inter scientias nec inter virtutes nec Inter alias qualitates quas philosophi numeraverunt, quorum non fuit tractare nisi habitus naturales et acquisitos” tin II Sent., d. 26, 4 ad 1). (249) In III Sent., d. 23. 1. 4, qla. 3c. n." 96. "Quod quidem genus [virtutum] philosophi non cognoverunt" (Ibid. d. 23. 2. 4, qla. Ic, n.’ 199). “Sola revelatione in Sacra Scriptura huiusmodi virtutes traduntur" (Summa theol., I-II. 62, Ic). (250) Cf. De Pot., 7, 3 ad 7. (251) In II Sent., d. 26. 4 ad 1. (252) Dc Verit., 27, 2 nd 7. "Gratia rcdwcihir ad primam speciem qualitatis. Nec tamen est Idem quod virtus. sed habitudo quaedam quae praesupponitur I 4 120 EORUM ANALOGIA CUM NATURALIBUS entitativi animae, eo proportionali modo quo sanitas est habitus entitativus corporis. Gratia ergo non est univoca cum habitibus entitatlvis naturalibus corporis, sed analoga tantum. 345. Idem tradit de virtutibus theologallbus relate ad quosdam ha­ bitus vel dispositiones naturales. Ita negat fidem theologalem et fidem humanam esse univocas (253) ; et similiter fidem Christianorum et fidem daemonum (254). Eodem iure spes theologica non convenit univoce cum spe passione neque cum spe morali sive cum confidentia quae in mag­ nanimitate includitur, sed analogice, eo quod similitudinem quamdam habent (255). Sicut et caritas similitudinem et analogiam habet cum amicitia honesti naturali vel acquisita, cum sit “quaedam amicitia ho­ minis ad Deum, per quam homo Deum diligit et Deus hominem” (256) ; at nulla est inter eas univocatio. 346. Inter has ergo virtutes et habitus vel dispositiones naturales adest simul plus quam generica differentia una cum quadam reali con­ venientia vel similitudine, et non mera unitas nominis, ut accidit in pure aequivocls: et ideo conveniunt analogice. Ob idque merito ait Aqui­ nas: “theologicarum virtutum aliqua respicit cognitionem sicut fides, et habet communionem quamdam cum intellectualibus virtutibus; et aliqua respicit affectionem sicut caritas, et habet communionem cum moralibus”, inter quas est amicitia honesti (257). 347. Quod et de donis Spiritus Sancti asserit relate ad virtutes intellectuales et morales acquisitas eiusdem nominis. Etenim “quia ea quae sunt supra nos non possumus cognoscere nisi ex his quae secundum virtutibus Infusi* sicut earum principium et radix” /Summa theol., I-II, 110. 3 ad 3). (253) 'Cum enim sibi oblecissct quod “credere videtur univoce dici secun­ dum quod credimus articulos et secundum quod dicimur alia credere; sed aliorum non est virtus; ergo nec Udes articulorum”, respondet negando maiorem et conclusionem, quin Udes theologica nititur revelatione divina quae est Infalli­ bilis, dum fides humana fundatur In testimonio humano quod falllblle est. Et Ideo fides theologalls est verus habitus et vera virtus, dum Udes humana deficit a ration·* veri habitus et virtutis, et reducitur ad meram opinionem falllbllcm f/n 111 Sent., d. 23, 2. 4. qla. 1. obi. 2 et reap., nls. 189. 201). (254) “Credere ucquivoce dicitur de hominibus fidelibus et de daemonibus; nec eri in cis fides ex aliquo lumine gratiae Infusa sicut est in fidelibus” 384. Et similiter donum pietatis virtuti pietatis. Nam “sicut per pietatem quae est virtus exhibet homo officium et cultum non solum patri carnali, sed etiam omnibus sanguine iunctis secundum quod pertinent ad patrem: ita etiam pietas secundum quod est donum non solum exhibet cultum et officium Deo, sed etiam omnibus hominibus in quantum per­ tinent ad Deum. Et propter hoc ad ipsam pertinet honorare sanctos, non contradicere Scripturae sive intellectae sive non intellectae, sicut Au­ gustinus dicit in Π De doctrina Christiana, cap. 7 (ML. 34, 39). Ipsa etiam ex consequenti subvenit in miseria constitutis” (306). 385. Idemque dicendum est de dono fortitudinis relate ad virtutem homonymam. Etenim “fortitudinis virtus facultate humana innititur, non respectu omnium difficultatum, sed respectu aliquarum quae sunt maximae in genere humanarum, unde excellenter fortitudinis nomen habet; ad alias autem difficultates sunt ordinatae aliae virtutes, quae sunt facultates quaedam. Sed fortitudinis donum utitur divina potestate quasi sua, secundum quod in Psalmo 17, 1, dicitur: diligam te, Domine, virtus mea. Et ideo unum donum fortitudinis se extendit ad omnes difficultates quae in rebus humanis possunt accidere, etiam supra facultatem humanam, sicut Apostolus dicebat, Philip. 3, 13: omnia possum in eo qui me confortat. Et ideo oportet actum doni fortitudinis accipere circa omnia difficilia, proportionaliter actui fortitudinis virtutis circa quaedam dif­ ficilia" (307). (304) In III Sent., d. 35, 2, 4. qla. 1. arg. 2 sed contra, n.· 177. (305) Summa thcoL, II-II, 52, lc. (306) Op. cit., II-II. 121. 1 ad 3. (307) In III Sent., d. 34. 3. 1, qla. 2c. nis. 28-4-285. “Fortitudinis virtus mensuram sui actus habet humanas vires. Unde ea quae supergrediuntur vires ho10 CÙ 132 eorum analogia cum supernaturalibus Quia nimirum ita donum fortitudinis aggreditur et sustinet omnia omnino difficilia superanda per vires supematurales ex Deo acceptas, sicut virtus fortitudinis aggreditur et sustinet quaedam tantum difficilia, scilicet humana, superanda per rires naturales homini proprias. Utrobique proportionaliter, pro suo quodque modo. Et sic “fortitudo donum et virtus conveniunt in aliqua proprietate, quia utrumque est ad aliquid difficile sustinendum, sed non oportet quod sint omnino idem in re”, idest eiusdem omnino rationis vel essentiae, sicut univoca (308). I I d. Analogia attributionis intrinsecae inter ipsos habitus infusos ad invicem comparatos ■ 386. Ex quibus omnibus hoc etiam consequitur, inter ipsos habi­ tus infusos ad invicem comparatos dari analogiam attributionis intrin­ secae, eo proportionali modo quo dabatur inter virtutes acquisitas ad invicem comparatas. Non enim vere ac plene convenirent proportiona­ liter virtutes infusae et acquisitae nisi talis proportionalitas ad hanc usque analogiam attributionis intra unumquemque ordinem se porri­ geret. 387. Sicut ergo virtutes morales acquisitae, iustitia nempe, fortitudo et temperantia, dicuntur virtutes secundum prius et posterius per res­ pectum ad unam primam et principalem quae est prudentia acquisita; ita similiter virtutes morales infusae correspondentes relate ad pru­ dentiam infusam, quae est supremum analogans earum: eodemque iure donum consilii respectu donorum pietatis et fortitudinis, quae hisce virtutibus moralibus respondent. 388. Pari modo, sicut virtus sapientiae, intellectus principiorum et scientiae non conveniunt univoce, sed analogice tantum analogia attri­ butionis intrinsecae ad primam et supremam earum quae est sapientia; ita donum intellectus et donum scientiae dicuntur secundum prius et posterius per analogiam attributionis intrinsecae ad donum sapientiae, quod est primum et supremum, atque eminenter ac unite continet per­ fectiones utriusque, et adhuc amplius. Et quidem sicut in serie virtutum intellectualium speculativarum venit primo intellectus principiorum minis, neque aggreditur neque sustinet... Sed donum fortitudinis habet pro men­ sura sui actus divinam potentiam de cuius auxilio confidit, sicut dicitur in Psalmo 17, 20: in Deo meo transgrediar murum, Idest omne quod posset humanae infir­ mitati obviare” (ibid.> qla. Ic, nls 278-279). (306) Op cit., qla. 1 ad 1. n.e 280. 1 *? · HABITUS SUPERNATURALES -■y 133 post sapientiam, ac deinde scientia; ita in serie donorum tenet pri­ mum locum donum intellectus post donum sapientiae, ac dein donum scientiae. 889. Eodemque iure omnes virtutes infusae tam théologales quam cardinales et dona Spiritus Sancti dicuntur virtutes pleno atque perfecto sensu, idest vere meritoriae merito de condigno vitae aeter­ nae, atque ideo realiter ac efficaciter ducentes ad praedictam vitam, per respectum et analogiam attributionis intrinsecae ad caritatem, quae est suprema et maxima omnium virtutum et cui primo ac essentialiter convenit esse virtutis meritoriae. Ipsa namque connectit ceteras virtu­ es, easque vivificat et informat, praebendo eis ultimam perfectionem (Colos. 3, 14). Unde et sine ipsa nihil valent, quia revera non du­ cunt ad vitam aeternam (I Cor. 3, 14). Nam qui non diligit manet in morte (I Joan. 3,14) ; atque ipsa fides sine caritate mortua est (Jac. 2, 20), operatur autem ad vitam per caritatem (Gal. 5, 6). 390. Ergo “meritum vitae aeternae primo pertinet ad caritatem, ad alias autem virtutes secundario, secundum quod earum actus a caritate imperantur99 (309). Ad illam essentialiter, ad istas participative. “Unde non potest esse quod aliquis habitus existens in aliqua potentia animae habeat rationem virtutis, loquendo de virtutibus meritoriis,, de quibus nunc loquimur, nisi secundum hoc quod in illa potentia participatur aliquid de perfectione voluntatis quam caritas perficit” (310). i! U·.,; i CAPUT V ORDO ET ANALOGIA INTRA GENUS CAUSAE FORMALIS EXTRINSECAE ίτΈ EXEMPLARIS 418. Causam exemplarem dici formalem diminute et participative, ac proin analogice analogia attributionis relate ad causam formalem intrinsecam presesque dictam, constat ex supra dictis (ns. 87-92). Ve­ rum et intra genus suum invenitur quoque ordo atque analogia,, sicut et intra genus causae formalis intrinsecae, licet aliter et aliter pro suo quaeque modo. Art. 1 NOTIO ET DIVISIO CAUSAE EXEMPLARIS 419. Quod ut recte intelligatur notandum est aliud esse exemplum, aliud exemplar et aliud exemplatum. Ut enim ad rem ait Festus, “exem­ plum est, quod sequamur aut vitemus; exemplar, ex quo simile facia­ mus. Illud animo aestimatur, istud oculis conspicitur” (1). In humanis exemplum pertinet ad ordinem moralem; exemplar vero et exemplatum ad ordinem artis, quia exemplatum dicitur ab exemplari sicut effectus a causa, cui assimilari et conformari debet (2). 420. Exemplar ergo, quod revera est ipsa causa exemplaris, est id ad cuius imitationem aliquid fit per se ex intentione agentis deter­ minantis sibi finem. 421. Dicitur id ad cuius imitationem aliquid fit, quia “illud ad quod aliquid formatur... est forma exemplaris, ad cuius similitudinem aliquid constituitur”, sive “quam aliquid imitatur" (3). Quia nimirum huius(1) Dc verborum significatione, p. 56. 29-31. (2) “Exemplatum oportet conforma™ exemplari secundum rationem formae” (Summa thcol., I. 18. 4 ad 2). “Exemplatum aaaimUntur .vuo excmplarx" (Op. cit., I 47. 1 obi. 2). (3) De Vent., 3, le. “Illud ad cuius similitudinem fit alterum, vocatur exem­ plar” (In I Sent., d. 28. 2. Ic). “Exemplar est Id ad culus similitudinem fit allud“ (in librum Dc causis, proposlt. 14. p. 85, 12-13). “Dlud ad culus similitudinem aliquid procedit, proprie dicitur exemplar" (Summa theol., I, 35. 1 ad 1). r * nJ- NOTIO ET DIVISIO CAUSAE EXEMPLARIS 143 modi formatio non est "per modum inhaerentiae, sicut in formis intrin­ secis", sed "per modum imiiationis, ut in formis exemplaribus” (4). 422, Additur: per se ex intentione agentis, quia non per accidens praeter agentis intentionem. Ut enim apposite scribit S. Thomas, “ali­ quis potest imitari formam aliquam dupliciter. Uno modo ex intentione agentis, sicut pictura ad hoc fit a pictore ut imitetur aliquem cuius figura depingitur. Aliquando autem est praedicta imitatio per accidens praeter intentionem et a casu, sicut frequenter pictores faciunt imaginem alicuius de quo non intendunt. Quod autem imitatur aliquam formam a casu, non dicitur ad illam formari, quia ly ad videtur importare ordinem ad finem. Unde cum forma exemplaris vel idea sit ad quam formatur ali­ quid, oportet quod formam exemplarem aliquid imitetur per se, non per accidens”. 423. Postremo subiungitur: agentis determinantis sibi finem. Nam, ut scite notat S. Doctor, “videmus etiam quod aliquid propter finem dupli­ citer operatur. Uno modo ita quod ipsum agens determinat sibi finem, sicut est in omnibus agentibus per intellectum. Aliquando autem agenti determinatur finis ab alio principali agente, sicut patet in motu sagittae quae movetur ad finem determinatum, sed hic determinatur a proficiente; et similiter operatio naturae, quae est ad determinatum finem, praesupponit intellectum praestituentem finem naturae et ordinantem ad finem ilium naturam, ratione cuius omne opus naturae dicitur esse opus Intelligentiae. 424. Si ergo aliquid fiat ad imitationem alterius per agens quod non determinat sibi finem, non ex hoc forma imitata habebit rationem exem­ plaris vel ideae. Non enim dicimus quod forma hominis generantis sit idea vel exemplar hominis generati, sed solum hoc dicimus quando agens propter finem determinat sibi finem... Haec ergo videtur esse ratio ideae [vel formae exemplaris], quod idea sit forma quam aliquid imitatur per se ex intentione agentis qui determinat sibi finem" (5). Nimirum exemplar non dicitur causa respectu agentis per naturam, ut sunt agentia naturalia vel irrationalia; neque etiam respectu ipsius hominis quando agit per naturam sive ut agens naturale, puta in generatione, nutritione vel augmentatione, sed unice quando operatur per artem. "Artifex enim producit determinatam for­ ti) Dc Verit., 3, 3c. (5) De Verit., 3, Ic. “Exemplar enim est ad cuius imitatf&nem fit aliquid. Un­ de ad rationem exemplaris requiritur quod ipsa assimilatio sit intenta ab agente: alias talis assimilatio casu accideret et non secundum viam exemplaritatis. Sic ergo in ratione exemplaris Includitur intentio agentis" (Quodhb. 8, 2c.) -- Σ' -’··· Λ 144 ORDO SECUNDUM CAUSAM EXEMPLAREM mam in materia propter exemplar ad quod inspicit" (6). "Nam sicut res naturalis agit per formam suam, ita artifex per suum intellectum et voluntatem" (7), sive per formam adventitiam et ab eo excogitatam. "Dicimus enim formam artis in artifice esse exemplar artifleiati" (8). Forman scilicet artifleiati, quam intellectus artificis adinvenit (9). 425. Hoc autem exemplar operis affabre flendi potest esse mul­ tiplex, tum ex parte sui, tum per respectum ad exemplatum. 426. Ex parte sui, aliud est exemplar internum, idest intra arti­ ficem operantem, et hoc est idea vel forma artifleiati ab eo excogitata et in mente eius existens; aliud vero est exemplar externum, puta res pulchra ob oculos posita, ut ager, domus, plantae, animalia, homines et alia sexcenta, quae digna sunt ut artificiose imitentur (10). 427. Per respectum vero ad exemplatum, aliud est exemplar pri­ mum in aliqua serie, quod ideo prototypum dici solet; et aliud exem­ plar secundum, quod et exemplar exemplatum audit, ut cum quis exem­ platum aliquod, puta sculpturam Fidiae, sumit ut exemplar immediate imitandum. Illud vulgo appellatur exemplar originale; istud vero exemplar originatum. Art. 2 ANALOGIA INTER DIVERSOS MODOS CAUSAE EXEMPLARIS 428. Patet autem omnes istos modos causae exemplaris esse es­ sentialiter differentes et inaequales in ipsa communi ratione exemplaritatis. Exemplar enim internum vere et per se habet rationem cau­ sae, et ideo semper ac necessario requiritur ad exemplatum perficien­ dum: at vero exemplar externum non semper neque necessario exi­ gitur, sed contingenter et quasi occasionaliter, in quantum occasionem praebet artifici ut ideam exemplarem ipse excogitet operis faciendi. Et inde est quod praedictum exemplar non vere influit in artificem neque in artiflciatum nisi vi exemplaris interni, quatenus scilicet artifex suum facit (6) Summa theol., I. 41, 3c. (7) Do Pot., 3. 15 ad 5. (8) De Verit., 3, Ic. (8) Quodlib., 8. le (10) “Sive illa forma (exemplarisj ait in agente. sive extra agentem. Dicimus enim formam artis In artifice eiM exemplar artifleiati; et similiter etiam for­ mam quae est extra artificem, ad cuius imitationem artifex aliquid facit” (De Verit., 3. 1er “Artifex enim producit determinatam formam In materia propter exemplar ad quod inspicit: sive Illud sit exemplar ad quod extra Intuetur, alve sit exem­ plar interriur mente conceptum’ (Summa theol., I. 44, 3cj. ANALOGIA INTER DIVERSOS MODOS CAUSAE EXEMPLARIS 145 illud, atque in formam suam idealem cooptat, qua immediate procedit ad opus artificiosum efficiendum, formando illud ad instar eius. Haec enim forma vel idea exemplaris est "principium formationis" exem­ plati (1), quae fit “per modum imitationis” (2). 429. Et sic videmus magnos artifices excogitare per seipsos et ex seipsis formas exemplares, quin egeant stimulo exemplaris externi si­ cut incipientes et imperiti. Nec enim exemplar omnis domus faciendae est alia domus, quia ante primam domum non erat alia domus. Quo in sensu, ait S. Thomas: "forma domus praecedit in artifice, non se­ cundum esse materiale, sed secundum esse immateriale quod habet in mente artificis, non in lapidibus et lignis” (3), sicut exemplar exter­ num. Et sic "domus fit ex domo quae est ars in artifice" (4). 430. Exemplar ergo externum, visibile et materiale, est tantum­ modo exemplaris causa per posterius et per reductionem ad exemplar internum et immateriale quod est forma vel idea artifleiati adinventa et excogitata ab artifice. Unde Tullius Cicero de Fidia merito scribit: “nec vero ille artifex, cum faceret lovis formam aut Minervae, con­ templabatur aliquem e quo similitudinem duceret, sed ipsius in mente insidebat species pulchritudinis eximia quaedam, quam intuens, in eaque defixus, ad illius similitudinem artem et manum dirigebat” (5). 431. Proinde causa exemplaris dicitur de exemplari externo per respectum et analogiam attributionis ad exemplar ideale atque inter­ num, cui primo et perfecte convenit talis causalitas. “Ut cum aliquis artifex ex artificio aliquo viso concipit formam secundum quam ope­ rari intendit” (6). 432. Equidem verum est exemplar, quantum ad impositionem no­ minis, primo dictum fuisse de exemplari externo, sicut et ideam sive formam exemplarem, quae adspectum exteriorem atque directe visi­ bilem vi vocis significat. Dicitur enim Ιδέα ab είδω, quod est videre vel adspicere. Unde quod graeci Ιδέαν, latini speciem appellant, vel etiam formam; quod tantundem valet (7). Exemplar autem, ab eximo (1) Dc Verit., 3, 4c. (2) Dc Verit., 3, 3c. (3) In VIII Motph., lect. 8, η.» 1445. (4) Ibid., π." 1447. (5) Orator, cap. 2; Opera, ed. J. Olivet, t, I, p. 495. Genevae. 1758. (6) De Verit., 3, 3 ad 5. (7) “Quas graeci (δέας» nostri, si qui haec forte tractant, species appellant Non pessime id quidem, sed inutiliter ad mutandos casus In dicendo. Non enim, ne si latine quidem dici possit, specierum ct spe debus dicere: et saepe his ensibus utendum est: at formis et formarum velim. Cum autem utroque verbo idem sig­ nificetur, commoditatem In dicendo non arbitror negllgendam” (T. Cicbro, Topica, cap. 7; t. I. p. 573-574). ... o o 146 IN HUMANIS (= exemo), est e multis unum sumere et seorsum ponere ut visibile omnibus sit et quasi ob oculos (8). Quo fit, ut idea et exemplar in idem vi nominis incidere videantur. Atque exinde utrumque verbum exten­ sum est ad significandum formam et exemplar ideale vel intelligibile, quod uno verbo et pleonastice dicitur forma exemplaris (9). 433. Sed quantum ad rem et rationem per nomen significatam, id est quantum ad id ad quod significandum nomen imponitur (10), est ex adverso. Quia primo et principaliter haec duo verba, ex usu hominum, significant formam exemplarem internam et intelligibilem, quam mens adinvenit et concipit operis artificiosi faciendi. Ideo Aquinas egregie: “idea, inquit, nominat formam exemplarem... Hoc enim significat nomen ideae, ut sit scilicet quaedam forma intel­ lecta ab agente, ad cuius similitudinem exterius opus producere inten­ dit, sicut aedificator in mente sua praeconcipit formam domus quae est quasi idea domus in materia flendae” (11). IN HUMANIS 434. At haec forma exemplaris in intellectu artificis existens non est species intelligibilis impressa, quae solum est principium quo intelligendi, idest primum quo intelligitur, et ideo ex se est principium cognoscendi tantum, non autem operandi: quod tamen necessario requiritur ad formam exemplarem. Ergo oportet quod sit species intelligibilis expressa sive verbum mentis, quod est terminus cogni­ tionis et primum quod intelligitur (12); ac insuper in intellectu practico factivo artificis,, est principium quo operandi. (8) “Emere, quod nunc est mercari, antiqui dicebant pro accipere” (Festus, De verbemrm significatione, p. 54. G-7) Ab cx-emere autem venit er-emptus et ez-imius, extra seriem et conspicuus. (9) Unde ipse T. Cicero pro eodem sumit speciem seu formam et exemplar. “SI is, qui aliquod munus efficere molitur, eam speciem, quae semper est eadem, intuebiiur, atque eam sibi proponat exemplar, praeclarum opus efficiat necesse est" (Timaeus sive De universitate, cap. 2; t III, p. 589). (10) "Aliud est etymologia nominis et aliud est significatio nominis. Etymo­ logia attenditur secundum id a quo Imponitur nomen ad significandum; nominis vero significatio secundum Id ad quod significandum nomen imponitur. Quae quandoque diversa sunt” (Summa theol.. Π-II, 92. 1 ad 2). “Frequenter enim imponitur nomen aliquod ad significandum rem aliquam ab aliquo accidente aut actu aut effectu Illius rei. quae tamen non sunt principaliter significata per illud nomen" (De Pot., 9. 3 ad 1. Cf. Summa theol., I, 13, 2 ad 2; 67, Ic). (11) Quodlib. 4. Ic. Cf. Quodlib. 8, 2. arg. sed contra. (12) “Hoc ergo est primo et per se intellectum, quod intellectus in seipso concipit de re intellecta... Hoc nutem sic ab intellectu conceptum dicitur verbum Interius" (De Pot., 9, ic). ANALOGIA INTER DIVERSOS MODOS CAUSAE EXEMPLARIS 147 435. Qua de re iuvat audire S. Thomam. “Forma, inquit, in inte­ llectu potest esse dupliciter. Uno modo ita quod sit principium intelligendi, sicut forma quae est intelligentis in quantum est intelligens, et haec est similitudo intellecti in ipso. Alio modo ita quod sit terminus actus intelligendi, sicut artifex intelligendo excogitat formam domus: et cum illa forma sit excogitata per actum intelligendi et quasi per actum effecta, non potest esse principium actus intelligendi ut sit pri­ mum quo intelligitur, sed magis se habet ut intellectum quo intelligens aliquid operatur" (13). Aliis verbis, “cum in intellectu dicatur esse aliquid sicut id quod intelligitur et sicut species qua intelligitur, formae artis sunt in mente artificis sicut id quod intelligitur. Nam ex hoc quod artifex concipit formam artificiati, producit eam in materia” (14). 436. Neque tamem omnis forma excogitata et intellecta est forma exemplaris, quia non omne verbum mentis neque omne quod intelligit homo est exemplar operis faciendi, cum plura intelligat quae non sunt ab eo factibilia, puta seipsum, mundum, Deum. Horum ergo est forma intellecta mere cognoscitiva vel speculativa. Ex quo illud necessario con­ sequitur .formam exemplarem esse partum intellectus practici sive operativi. Et ideo non est mere “representativa rei, sed magis praesignativa, sicut exemplar factivum” (15). Atqui non est forma agibilium, quae pertinet ad intellectum practicum activum sive ad prudentiam. Agibilia enim sunt actiones humanae immanentes, quae ad vitam et scientiam moralem spectant, quaeque a prudentia regulantur et formantur. Qua de causa dicitur recta ratio agibilium. Ergo necesse est quod spectet ad intellectum practicum factivum, idest ad artem, quae est recta ratio factibilium, videlicet operationum in exteriorem materiam transeuntium sive in operatum aliquid extra hominem operantem, puta statuam, domum et alia huiusmodi. Ac proin forma exemplaris est revera atque essentialiter forma intellecta facti­ bilium in quantum huiusmodi. Forma nempe “rei flendae" per artem (16), in qua involvitur ordinatio ad tale opus per modum dirigentis et regu­ lantis (17). 437. Non quidem primo et per se ipsius operationis exterioris qua exequatur vel producitur exemplatum, sed potius ipsius operati sive (13) Pe Verit., 3, 2c. (14) De Pot.. 7. 1 ad S. “Idea operati est in mente operands sicut quod IntelUgitur, non autem sicut species qua Intelligitur" (Summa theol., I. 15, 2c). (15) In IV Sent., d. 8. 2. 1. qla. 4 ad 1, n.* 170. (16) 8umma thcoî. t I, 15, le. (17) "Intellectus practicus est motivus, non quasi cxcquens motum, sod quasi I p 148 IN HUMANIS exemplati, licet non excludat directionem operationis illius. Unde Tho­ mas: “forma, inquit, artificialis est similitudo ultimi effectus in quem fertur intentio artificis, sicut forma artis in mente aedificatoris est for­ ma domus aedificatae principaliter, aedificationis autem per conse­ quens" (18). 438. Huiusmodi tamen directio et ordinatio ad opus artificiosum perficiendum non stat in indivisibili, sed suscipere potest magis et mi­ nus. Quandoque enim est directio actualis et quasi in actu secundo; nonnunquam vero est mere virtualis vel habitualis et quasi in actu primo. Qua de re dignus est qui audiatur iterum Angelicus magister. “Cog­ nitio practica dicitur ex ordine ad opus. Quod contingit dupliciter. Quan­ doque tn actu, quando scilicet ad aliquod opus actu ordinatur, sicut artifex praeconcepta forma proponit illam in materiam inducere; et tunc est actu practica cognitio et cognitionis forma. Quandoque vero est quidem ordinabilis cognitio ad actum, non tamem actu ordinatur, sicut cum artifex excogitat formam artificii et scit modum operandi, non tamen operari intendit; et certum est quod est practica habitu vel virtute, non actu" (19). 439. Exemplar ergo sive forma exemplaris non solum dicitur quando actu ordinatur et applicatur ad exemplatum efficiendum, verum etiam quando ordinabile et applicabile est ab ipso artifice, licet actu non ordinetur neque applicetur. Ideo rursus S. Thomas: “exemplar... proprie loquendo ad cognitionem pertinet quae est practica habitu vel virtute, non autem solum ad illam quae est actu practica; quia aliquid potest dici exemplar ex hoc quod ad eius imitationem potest aliquid fieri, etiam si nunquam fiat” (20). 440. Non tamen fieri a quocumque, sed ab ipso artifice tantum qui formam exemplaremn excogitavit et in suo intellectu habet. Siquidem “illa cognitio quam artifex creatus habet per formas operativas de suo artificio, si cognoscit ipsum ut est producibile in esse quamvis operari non intendat, non est usquequaque speculativa sed habitualiter prac­ tica; cognitio autem artificis qua cognoscit artificiata non ut sunt producibilia ab ipso..., est pure speculativa", et ideo non habet proprie ratio­ nem exemplaris (21). dirigens (18) (19) (20) (21) ad motum’’ (Op. cit., I. 79, 11 ad 1). Op. C “Exemplar est prius imagine” eius ab eo exemplata (In I Sent., d. 28, 2, 1 ad 4). (25) “Imago importat ordinem" (ibid., a. 2 obi. 2). quia “praesupponlt ordinem ad aliquod principium” (ib., corp.). (26) In librum Dionysii De divinis nominibus, cap. 4, lect. 18 (27) "In his autem quae ad imitationem alterius producuntur, quandoque id, quod alterum Imitatur, perfecte imitatur ipsum; et tunc intellectus operantis prae- 150 ’»■ IN DIVINIS 446. Exemplatum perfectum non potest esse nisi unum formaliter, licet possit materialiter atque numerice multiplicari indefinite. Perfec­ tum namque est cui nihil dest, sed totum continet quod natum est ha­ bere (28). Et ideo exemplatum perfectum non potest formaliter sive essentialiter multiplicari, quia examussim exemplar imitatur, ita ut nihil exemplaris designari possit quod non repraesentetur ab illo. Mate­ rialiter vero et numerice nihil impedit quominus multiplicetur, sicut videmus plures imagines depictas vel sculptas eiusdem omnino formae et coloris fabricari. Quam ob rem ait S. Thomas: “quando exemplatum perfecte re­ praesentat exemplar, ab uno exemplari non est nisi unum exemplatum, nisi per accidens, in quantum exemplata materialiter distinguun­ tur” (29). 447. Ad vero exemplata imperfecta multiplicari possunt non so­ lum materialiter et numerice, sed etiam formaliter atque essentialiter pro maiori vel minori parte eorum ad exemplar pertinentium quae imitantur, et iterum pro meliori vel peiori modo quo ea ipsa imitantur. Quae quidem gradatio maiorem adhuc imperfectionem importat si pos­ teriora exemplaria imitantur ex ordine alia exemplaria exemplata im­ perfecta, et non directe ipsum exemplar primigenium. IN DIVINIS 1. In ordine naturae 448. Quod si de causa exemplari ordinis humani transferamur ad divina, huiusmodi causalitas et ordo analogicus exemplaris et exem­ plati multo clarius elucescit. Deus enim non casu et praeter inten­ tionem, sed magna sapientia et liberrimo consilio ab initio temporis condidit universa ex nihilo, caelum nempe et terram, mare et omnia quae in eis sunt (Psalm. 145, 6; Act. 4, 24), visibilia et invisibilia (Colos. 1, 16), spiritualia et corporalia, creaturam videlicet angelicam et munconcipicns formam operati habet ut ideam ipsam formam rei imitatae prout est illius rei imitatae: quandoque vero quod est ad Imitationem alterius non perfecte imitatur illud, ct tunc Intellectus operativus non accipit formam rei imitatae abso­ lute ut ideam vel exemplar rei operandae, sed cum proportione determinata, se­ cundum quam exemplatum a principali exemplari deficeret vr’ imitaretur" (De Vcrit.. 3, 2c). (28) In V Metaph., lect 13, n.· 1034: in X Metaph., lect. 5, n." 2027; Summa theol., I. 4. lc. (29) De Pot., 3. 16 ad 12. Cf. Summa theoÎ, I. 47. 1 ad 2. analogia inter diversos modos causae exemplaris 151 danam, ac deinde humanam quasi communem ex spiritu et corpore con­ stitutam (30). 449. Magnifica quidem opera eius, quae omnia et singula in sapien­ tia fecit (Psalm. 1030 24), utpote omnium artifex (Sap.7, 21). Omnia in ipsa et per ipsam ordinata et disposita erant ab aeterno, et antequam fierent caelum, terra et abyssi (Prov. 8, 22-30). Deus igitur ab aeterno habuit ideam sive formam exemplarem totius universitatis creaturarum et singularum partium eius, atque secundum eam initio temporis ipsa condidit. Et quia idea in Deo est ipse Deus, sicut et ipsum intelligere eius (31), necesse est dicere quod “omnia sunt in Deo sicut in primo exemplari” (32) vel sicut in causa exemplari omnium (33). 450. Superest tamen videre secundum quam rationem ipsa divina essentia sit idea vel forma exemplaris omnium et singularum creatu­ rarum. Evidenter non est divina essentia absolute et secundum se sum­ pta, quia hoc modo nullum dicit respectum ad creaturas, sed unice rationem formalem sive constitutivam ipsius esse Dei, cum tamen exem­ plar importet relationem aliquam ad exemplata, quae in Deo utique rationis tantum esse potest (34). 451. Ergo debet esse divina essentia ut intellecta a Deo, quia de ratione ideae sive formae exemplaris est universaliter ut sit intellecta, idest sicut id quod intelligitur et non sicut species impressa qua intelligitur, ut patet ex supra dictis. (n.° 434). Deus autem cognoscit essentiam suam comprehensive, idest, “secundum omnem modum quo cognosci­ bilis est” (35). 452. Est autem cognoscibilis, et secundum quod est in seipsa, et se­ cundum quod est participabilis a creaturis secundum aliquem modum similitudinis. Atqui non est forma exemplaris ut intellecta prout est absolute in seipsa, quia hoc recideret de facto in essentiam qua essen­ tiam, cum Deus essentiam suam infallibiliter cognoscat sicuti est. Su­ perest igitur ut divina essentia, intellecta a Deo, sit formaliter causa exemplaris omnium rerum quatenus intelligitur ut imitabilis et partici­ pabilis a creaturis pro suo quaeque modo. (30) Cone. La-teranense IV, Denz, n.° 428; Cone. Vaticanum I, Denz, n.° 1783. (31) Summa theol, I, 14, 4; 44. 3c. (32) Op. cit., I, 13. 4 obi. 2. (33) Op. cit., 44, 3 c; 4 ad 4. “Quia igitur mundus non est casu factus, sed est factus a Deo per intellectum agente..., necesse est quod in mente divina sit forma ad similitudinem cuius mundus est factus. Et in hoc consistit ratio ideae" (Op. cit., I, 15. lc) ; quia “exemplar est idem quod idea" (Op. cit., I, 44. 3, nrg. sed contra). (34) Op. cit., I. 13, 7c. <35) Op. cit., I, 15, 2c; 14, 4. • . - · · 152 IN DIVINIS 453. Quam ob rem S. Thomas iure scribit: “essentia sua est idea rerum, non quidem ut essentia sed ut intellecta” (36) ; et intellecta rursus non ut essentia absolute et in se, sed ut diversimode ac multi­ pliciter participabitis et imitabilis a creaturis, siquidem “idea non no­ minat tantum essentiam, sed essentiam imitabilem" (37). “Idea non nominat divinam essentiam in quantum est essentia, sed in quantum est similitudo vel ratio huius vel illius" (38). “Sic igitur, in quantum Deus cognoscit suam essentiam ut sic wnitabilem a tali creatura, cognoscit eam ut propriam rationem et ideam huius creaturae. Et similiter de aliis" (39). 454. Est autem divina essentia hoc modo intellecta a Deo, causa exemplaris prima et universalis omnium et singularum rerum creata­ rum tam naturalium quam supematuralium. sive ordinis naturae et gra­ tiae. Quae quidem exemplaritas appropriatur Filio, utpote Verbo Patris. “Quicumque enim aliquid facit, oportet quod illud praeconcipiat in sua sapientia, quae est ratio rei factae, sicut forma in mente artificis praeconcepta est ratio arcae faciendae. Sic ergo Deus nihil facit nisi per conceptum sui intellectus, scilicet Dei Verbum et Dei Filium” (40). Unoque hoc Verbo seipsum dicit et creaturas (41), licet seipsum primario et creaturas secundario et ex consequenti. 455. Hinc Thomas congruenter: "primordiale principium totius pro­ cessionis rerum est Filius Dei, secundum illud Joan. 1, 3: omnia per ipsum facta sunt. Et ipse ideo est primordiale exemplar quod omnes crea­ turae imitantur tamquam veram et perfectam imaginem Patris. Unde dicitur Colos. 1, 15: qui est imago Dei invisibilis primogenitus omnis creaturae, quia in ipso condita sunt universa. Speciali tamen quodam modo exemplar est spiritualium gratiarum quibus spirituales creatu­ rae illustrantur" (42). (30) De Vcrit., 3. 2c. (37) /n 1 Sent., d. 35. 2. 2 ad 1. (38) Summa theol., I, 15, 2 ad 1. (39) Ibid., corp. Ci. De Verit., 3. 2c: Quodllb. 4, le. (40) S. Thomas. In Joannem, 1. 3; lect. 2, n.· 77; ed. R. CâI, O. P., Taurini— Romae, 1952 (41) “Quia Deus uno actu et se et omnia intelllgit. unicum Verbum cIuh est ex­ pressivum non solum Patris, sed etiam creaturarum” (Summa theol., I, 34. 3c. Cf. De Verit., 4. 5c). (42) In I Cor. 11. 1; lect 1. n.· 583. “Artifex enim facit artificium ex hoc quod facit illiud participare formam apud se conceptam, quasi involvens eam exteriori materia: sicut sl dicatur quod artifex facit domum per formam rei quam habet apud se conceptum. Et sic Deus omnia in xua sapientia dicitur facere, quia sa­ pientia Dei se habet ad res creatas sicut ars aedificatoris ad domum factam. Haec autem forma et sapientia est Verbum, et ideo omnia in ipso condita *unt sicut in quodam exemplari'* (In Colon., 1, 15-lfi; lect. 4. n.· 37). ANALOGIA INTER DIVERSOS MODOS CAUSAE EXEMPLARIS 153 456. Et quia nulla res creata potest Deum perfecte imitari, ideo necesse est plures dari creaturas essentialiter inaequales, quarum una­ quaeque suo modo suaque mensura eum imitetur, licet partialiter et im­ perfecte (43). Omnes ergo et singulae res creatae tam naturales quam supematurales sunt revera exemplatae a Deo sicut a primo simpliciter et universali exemplari omnium. Inaequaliter tamen ac diversimode, sive secundum prius et posterius. 457. Rursus quia exemplatum superius et perfectius potest et ipsum rationem induere exemplaris secundarii respectu exemplatorum inferio­ rum, quae sunt exemplata simpliciter, ideo creaturae superiores dici pos­ sunt exemplaria inferiorum, dependenter tamen ab exemplari per essen­ tiam, quod est Deus ipse. Ut enim ad rem scribit Aquinas, “ipse Deus est primum exemplar omnium. Possunt etiam in rebus creatis quaedam aliorum exemplaria dici secundum quod quaedam sunt ad similitudinem aliorum, vel secundum eamdem speciem, vel secundum analogiam ali­ cuius imitationis” (44). Quandoquidem “ita se habet naturalis ordo rerum, quod ea quae sunt inferiora in entibus imitantur ea quae sunt superiora secundum suum posse” (45). "Semper enim id quod est per­ fectissimum [in aliquo ordine] est exemplar quod imitantur minus perfecta secundum suum modum” (46). h » 458. Huiusmodi tamen exemplaria non sunt univoca, sed analoga: tum quia nihil commune Deo et creaturis est univocum sed analogum, tum etiam quia exemplaria exemplata se habent ad purum et primum sim­ pliciter exemplar sicut causa exemplaris secunda ad causam exem­ plarem primam (47), quae evidenter non conveniunt univoce sed ana­ logice. » I 459. Quae quidem analogia est primo et principaliter attributionis intrinsecae; quia Deus est exemplar per essentiam, dum exemplaria exemplata sunt talia per participationem tantum, reallter tamen et non per meram denominationem extrinsecam. (43) ‘'Diversae autem res diversimode ipsam [divinam essentiam] imitantur, et unaquaeque secundum proprium modum suum, cum unicuique sit proprium esse distinctum ab altera" (Dc Vvrit., 3, 2c). (44) Summa theol., I. 44, 3c. (45) In I Cor., 11. 1; lect. 1. n.e 683. (46) Summa theol., III, 56, 1 ad 3. (47) Έλ quae sunt a Deo imitantur ipsum sicut causata primam causam” (Op. cit. I. 3, 7 ad 1). "Effectus Dei Imitantur ipsum non perfecte, sed secundum quod possunt. Et hoc ad defectum imitationis pertinet, quod id quod est simplex et unum non possunt repraesentare nisi per multa” (Op. cit., I, 3, 3 ad 2). “Deus est prima causa exemplaris omnium rerum" (Op. cit., I. 44. 3 c). Ita ergo imitantur ipsam, ut simul a perfecta Imitatione deliciant: “deficit ab ea vel Imitatur eam” (De Vcrit., 3, 2c). * 154 7 K fl I DIVINIS 460. Exemplaritas enim Dei est universalis tam extensive quam intensive; quia ad omnes omnino creaturas se extendit, et quidem ad omnia uniuscuiusque. Est enim divina essentia intellecta a Deo ut imi­ tabilis a creaturis, causa exemplaris prima totius universi creaturarum omniumque partium eius: et quidem non solum quoad earum species vel essentias, verum etiam quoad individua. Causalitas enim Dei se exten­ dit ad omnes res creatas, et ad totum id quod est in unaquaque re: eique exemplaritas eius adaequatur, quia omnia facit sapienti consilio et se­ cundum formas a seipso praestitutas. 461. At vero exemplar creatum sive exemplatum non est universale extensive neque intensive; quia non porrigitur ad omnes creaturas, cum saltem ipsummet excludatur —nihil enim est exemplar suiipsius— neque proprie loquendo ad individua, sed ad solas species, eo quod non causât materiam, quae est individuationis principium, sed eam praesupponit. In idea autem exemplari speciei includitur genus, sicut et genus includitur in specie cuius est pars; et similiter accidentia naturalia con­ sequentia speciem vel individuum, continentur in idea exemplari speciei vel individui (48). Unde S. Thomas: “hoc tamen interest, ait, inter formas exemplares quae sunt in mente divina et in mente artificis creati, quod creatus arti­ fex agit ex praesupposita materia. Unde formae exemplares quae sunt in mente eius non sunt factivae materiae quae est individuationis prin­ cipium, sed solius formae a qua est species artificiati. Et ideo huius formae exemplares non respiciunt directe artificiatum quantum ad individuum, sed quantum ad speciem solum. 462. Formae autem exemplares intellectus divini sunt factivae totius rei, et quantum ad formam et quantum ad materiam; et ideo respiciunt creaturam non solum quantum ad naturam speciei, sed etiam quantum ad singularitatem individui, per prius tamen quantum ad naturam speciei” (49). Et hoc ideo quia species sunt potiores indi­ viduis, et per se ordinantur ad perfectionem universi (50). Universum autem est primum et maximum exemplatum a Deo, qui “totum uni­ versum constituit optimum, secundum modum creaturae" (51). (18) “Genera non possunt habere Ideam aliam ab Idea speciet, secundum quod Idea significat exemplar, quia nunquam genus (It nisi in aliqua specie. Simili­ ter etiam est de accidentibus quae inseparabiliter comitantur sublectum, quia haec simul flunt cum sublecto" (Summa thcoL, I. 15. 3 ad 4). (49) Quodlib. 8, 2c. (50) “Perfectio universi essentialis non attenditur In individuis quorum mul­ tiplicatio ordinatur ad perfectionem speciei, sed in speciebus per se” (In II Sent.. d. 3. 1, 4 ad 3). (51) Summe theol., I, 47. 2 ad 1. ANALOGIA INTER DIVERSOS MODOS CAUSAE EXEMPLARIS 155 463. Atque inter ipsa exemplaria exemplata viget ordo secundum prius et posterius, idest secundum quod magis et melius imitantur divi­ num exemplar, et consequenter etiam magis et melius imitantur ipsa ab inferioribus exemplatis. Inferiora namque imitantur superiora quan­ tum possunt, pro suo quaeque modo. 2. In ordine gratiae 464. Quod quidem contingit non solum in ordine naturae, sed etiam in ordine gratiae. Unde et Christus homo seipsum exhibuit exemplar imi­ tandum ab omnibus discipulis suis: “discite a me, quia mitis sum et humilis corde” (Mtth. 11, 29). “Vos vocatis me Magister et Domine, et bene dicitis: sum etenim. Si ergo ego lavi pedes vestros Dominus et Ma­ gister, et vos debetis alter alterius lavare pedes. Exemplum enim dedi vobis, ut quemadmodum ego feci vobis ita et vos faciatis" (Joan. 13, 13-15). Et ideo scribit S. Petrus: “Christus passus est pro nobis, vobis relin­ quens exemplum ut sequamini vestigia eius. Qui peccatum non fecit, nec inventus est dolus in ore eius; qui cum malediceretur non maledicebat, cum pateretur non comminabatur, tradebat autem iudicanti se iniuste; qui peccata nostra ipse pertulit in corpore suo super lignum, ut peccatis mortui iustitiae vivamus, cuius livore sanati sumus" (I Pet., 2, 21-24). Et Apostolus: "imitatores mei estote, sicut et ego Christi" (I Cor., 11, D. 465. Eademque ratione "resurrectio Christi est causa exemplaris nostrae resurrectionis. Quod quidem necessarium est, non ex parte resuscitantis, qui non indiget exemplari, sed ex parte resuscitatorum, quos oportet illi resurrectioni conformari, secundum illud Philip. 3, 21: reformabit corpus humilitatis nostrae configuratum corpori cla­ ritatis suae. Licet autem efficientia resurrectionis Christi se extendat ad resurrectionem tam bonorum quam malorum, exemplaritas tamen eius se extendit solum ad bonos, qui sunt facti conformes filiationis ip­ sius, ut dicitur Rom. 8, 29” (52). 466. Immo et praedestinatio eius est exemplar praedestinationis nostrae: non quidem ex parte ipsius actus divini praedestinantis, qui aeternus est et idem cum Deo ; sed ex parte termini et effectus praedes­ tinationis qui temporalis est et a praedestinante distinctus. “Et hoc dupliciter. Primo quidem quantum ad bonum ad quod praedestinamur. (52) Op. cit., III. 56. 1 ad 3. Cf. in 7 Thcs., 4, 13; lect. 2. n.· 85. •;i .1 b 156 INTER HUMANA ET DIVINA Ipse enim est praedestinatus ad hoc quod esset Dei Filius naturalis; nos autem praedestinamur ad filiationem adoptionis, quae est quaedam participata similitudo filiationis naturalis. Unde dicitur Rom. 8, 29: quos praescivit, hos praedestinavit conformes fieri imaginis Filii sui. _41io modo, quantum ad modum consequendi istud bonum, quod est per gratiam. Quod quidem in Christo est manifestissimum, quia natura humana in Christo nullis suis praecedentibus meritis est unita Filio Dei: et de plenitudine gratiae eius omnes nos accepimus, ut dicitur Joan. 1, 16" (53). INTER HUMANA ET DIVINA J 467. At praesertim apparet ista analogia attributionis inter exem­ plar divinum et exemplar humanum operis artificiosi. Hoc enim exem­ plar est resonantia quaedam sat debilis et imperfecta exemplaris divini universum mundum creaturarum ex nihilo condentis. 468. Humanus enim artifex plerumque non adinvenit proprio marte ideam sive formam exemplarem operis faciendi, sed exemplar externum respicit, puta hominem, animal, arborem aliaque huiusmodi, et illud imitatur: non tamen serviliter et quasi materialiter ac si esset photo­ graphia quaedam, sed quadam libertate et novitate, servatis tamen qui­ busdam eius lineamentis. Qua de causa solent artifices inter pingendum vel sculpendum prae oculis habere res vel personas vivas veluti exem­ plaria utcumque imitanda. "Deus autem non indiget inspicere ad ali­ quod exemplar extra se” (54), sed intra seipsum habet nativum atque primigenium exemplar omnium. 469. Praeterea, exemplaria humanorum artificum formam tantum ac figuram exteriorem operis perficiendi exhibent, non autem eius in­ testinam naturam. Unde et opus artificiosum imitatur formam exempla­ rem exteriorem, vel interiorem quantum ad accidentia quaedam externa tantum, puta lineamenta, figuram et colorem, non autem quantum ad intimam naturam hominis, equi, rosae vel fluminis. Quo in ordine ait optime S. Thomas: "exemplata oportet conformari exemplari secundum rationem formae, non autem secundum modum essendi. Nam alterius modi esse habet forma quandoque in exemplari et in exemplato: sicut forma domus in mente artificis habet esse immateriale et intelligibile, (53) Op. cU., III, 24, 3c. (54) Op. cit., III, 56, 1 obi. 3. ANALOGIA INTER DIVERSOS MODOS CAUSAE EXEMPLARIS 157 in domo autem quae est extra animam habet esse materiale et sensi­ bile" (55). 470. Et similiter exemplar externum, verbigratia homo aut bos, habet esse vivum ; dum e contra exemplatum sive imago exemplata eius, puta statua vel pictura, non habet esse vivum. Illud tamen imitatur quan­ tum ad accidentia exteriora visibilia, nempe quoad formam, figuram et colorem. Non ergo participat intimam naturam exemplaris quantum ad eius esse, sed tantummodo exteriora et visibilia accidentia, et ideo eius esse est mere repraesentativum. Qua de re iterum S. Doctor: “idea, inquit, et ideatum non oportet esse similia secundum conformitatem na­ turae, sed secundum repraesentationem tantum" (56). 471. Exemplar vero divinum non respicit proprie loquendo formam et figuram exteriorem exemplati, quia Deus, cum non sit corpus sed purus spiritus, non habet formam neque figuram ; sed respicit directe esse exemplati, quod est simile τω esse exemplaris. Et ideo exemplatum creatum non est mere repraesentativum exemplaris increati; sed pri­ mo et principaliter participativum, et nonnisi secundario repraesenta­ tivum. 472. Ut enim ad rem scribit Aquinas, “forma exemplaris est duplex. Una ad cuius repraesentationem aliquid fitr et ad hanc non exigitur nisi similitudo tantum: sicut dicimus res veras picturarum esse for­ mas exemplares. Alio modo dicitur forma exemplaris ad eurus simili­ tudinem aliquid fit et per cuius participationem esse habet: sicut di­ vina bonitas est forma exemplaris omnis bonitatis, et divina sapientia omnis sapientiae” (57). 473. Exemplar ergo humanorum artificum est accidentium tantum, et quidem exteriorum et visibilium ; divinum autem est substantiarum. Et similiter exemplatum humanum est mere repraesentativum exemplaris sui; divinum vero est maxime participativum proprii exemplaris se­ cundum substantiam et esse. Se habent igitur inter se haec duo exem­ plaria sicut substantia et accidens, et sicut esse verum et esse pictum. Quae quidem manifeste involvunt analogiam attributionis. Accidens enim dicitur ens per analogiam attributionis ad substantiam (58) ; et homo pictus vel sculptus dicitur homo per analogiam utique attributionis ad hominem vivum et verum (59). “Non enim est necessarium quod <551 Op. cit., I, 18, 4 ad 2. (56) De Verit., 3, 5 ad 2. Cf. Dt> Pot. 7. 1 ad a (57) In III Sent., d. 27, 2, 4. qla. 3 ad 1, nls. 176-177. (58) “Accidens dicitur ens in ordine ad substantiam, secundum imperfectam rationem entis (Summa theol., Ι,-Π, 88, 1 ad 1). (59) Hoc nomen animal imponitur, non ad significandam figuram exteriorem. in qua pictura imitatur animal verum; sed ad significandam naturam, in qua EU 158 INTER HUMANA ET DIVINA exemplatum exemplari quantum ad omnia conformetur, sed sufficit quod exemplatum aliqualiter imitetur suum exemplar” (60). 474. Immo inter utrumque exemplar datur modus analogiae pro­ portionalitatis propriae; quia ita se habet divinum exemplar ad uni­ versas creaturas ex nihilo condendas, sicut exemplar artificis humani ad sua artificiata efficienda ex materia praesupposita. Se habent nam­ que causa exemplaris divina ad mundum universum et causa exem­ plaris humana ad particularia opera artificiosa, sicut causa prima et universalis ad effectus universales et causa secunda atque particularis ad effectus particulares. Μ i I > I I I I 475. Quae analogia crebro invenitur exposita in scriptis S. Tho­ mae, quorum nonnulla placet in medium afferre. “Eadem est proportio causae particularis ad suos particulares effectus et causae universalis ad suos; quinimmo plus influit causa universalis in suos effectus quam causa particularis" in suos (61). Deus autem est causa exemplaris prima et universalis omnium creaturarum. Ipse enim, “etsi sit in essentia sua unus, tamen intelligendo suam unitatem et virtutem, cognoscit quidquid in eo virtualiter exsistit. Sic igitur cognoscit ex ipso posse procedere res diversas. Huiusmodi igitur quae cognoscit ex se posse prodire, rationes intellectae dicuntur. Non autem omnes huiusmodi rationes exemplaria dici possunt: exemplar enim est ad cuius imitationem fit aliud; non autem omnia quae scit Deus ex ipso posse prodire, vult in rerum natura producere. Hlae igitur solae rationes intellectae a Deo exemplaria dici possunt, ad quarum imitationem vult res in esse producere: sicut pro­ ducit artifex artificiata ad imitationem formarum artis quas mente con­ cepit, quae etiam artificialium exemplaria dici possunt" (62). Proinde “emanatio creaturarum a Deo est sicut exitus artificiatorum ab artifice. Unde sicut ab arte artificis effluunt formae artificiales in materia, ita etiam ab ideis in mente divina exsistentibus fluunt omnes formae et virtutes naturales” (63). Quia nimirum “in mente divina sunt omnium creaturarum formae exemplares quae ideae dicuntur, sicut in pictura non imitatur.· et ideo nomen animalis de vero et picto aequivoce dicitur" ( Dc Verit., 2. 11 ad 8), aequlvocatlone a consilio, idest analogice. Nam “animal dictum de animali vero et picto non dicitur puro aequivoce, sed Philosophus largo modo accipit aequlvoca secundum quod Includunt in se analoga; quia et ens. quod analogice dicitur, aliquando dicitur aequivoce praedicari de diversis” (Summa theol.. I, 13. 10 ad 4). “Domus quae est in mente artificis cum domo quae est in ma­ teria non univoce dicitur domus’ (De Pot., 7, 7 ad 6). (GO) Op. cit., Ill, 24. 3 ad 3. <61 > In librum Dionysii De divinis nominibus, cap. 5. lect. 2 n · 662 (03) Ibid., lect. 3, n.’ 665. (63) In II Sent., d. 18 1. 2c. ANALOGIA INTER DIVERSOS MODOS CAUSAE EXEMPLARIS 159 mente artificis formae artiflciatorum’’ (64). Atque ideo "sicut se habet intellectus artificis ad artificiata, ita se habet intellectus divinus ad om­ nes creaturas" (65). 476. Et alio in loco congruenter: “Verbum Dei est ipse conceptus Dei, quo seipsum et alia cognoscit. Deus autem comparatur ad creaturas sicut artifex ad opus suum. Hoc autem videmus quod artifex, illud quod producit extra, pro­ ducit in similitudinem conceptus sui. Unde facit domum in materia ad similitudinem domus quam in mente sua formavit: quod si domus extra conveniat domui praeconceptae, est opus debito modo ordina­ tum; si non, non. Quia vero tota creatura optime disposita est, utpote producta ab artifice in quo non potest cadere error vel aliquis defectus, ideo plenis­ sime, secundum modum suum, convenit divino conceptui. Unde Boe­ thius, De consolatione, lib. 3, vers. IX: tu cuncta superno ducis ab exemplo, pulchrum pulcherrimus ipse mundum mente gerens similique in imagine formans. Ideo dicit [Apostolus]: intelligimus fide saecula, idest totam universitatem creaturarum, aptata, idest convenienter res­ pondentia Verbo, idest conceptui Dei, sicut artificiatum arti suae" (66). tt 477. Et sic divina essentia, qua intellecta ab ipso Deo secundum totam suam virtualitatem et imitabilitatem a creaturis, est exemplar archetipum omnium earum, tam ordinis naturae quam gratiae. Virtualitas namque sive eminentia deitatis, qua in se continet omnigenas per­ fectiones omnium rerum nobilissimo modo et sine ullo defectu (67), est veluti radix et fundamentum universalis exemplaritatis eius, quae ta­ men formaliter spectat ad eandem deitatem intellectam ut imitabilem et participabilem a praedictis creaturis. 478. Quam ob rem profunde ait S. Thomas: “exemplar rerum est in Deo dupliciter. Vel quantum ad id quod est in intellectu suo, et sic secundum ideas est exemplar intellectus divinus omnium quae ab ipso sunt, sicut intellectus artificis per formam artis omnium artifici a torum. Vel quantum ad id quod est in natura sua, sicut ratione suae bonitatis (04) Quodlib. S. 2c. Cf. in I Sent., d. 19. 5, 2 ad 4. (65) Quodlib. 8. Ic “Opus artificis dicitur esse verum In quantum attingit ad rationem artis, falsum vero In quantum deficit a ratione artis. Et quia omnia etiam naturalia comparantur ad intellectum divinum sicut artificiata ad artem, consequens est ut quaelibet res dicatur esse vera secundum quod habet propriam formam, secundum quam imitatur artem divinam. Et hoc modo ens et verum con­ vertuntur. quia quaelibet res naturalis per suam formam arti divinae conformatur. Unde Philosophus in I Physicae, cap. 9, formam nominat quoddam divinum** (In 1 Perihermcneias, lect. 3, nis. 7-8). (66* In Hcb., 11. 3; lect. 2. n.· 564. (67) In I Sent., d. 2. 2c. ?:i 160 INTER HUMANA ET DIVINA qua est bonus est exemplar omnis bonitatis; et similiter est de veri­ tate” (68). Primo modo est exemplar formaliter; secundo autem funda­ mentaliter, quia ipsa divina essentia, cum infinita virtualitate omnes omnium perfectiones eminenter continente, est veluti fundamentum idearum exemplarium eius. "Unde —concludit— ipse est exemplaris forma rerum, non tantum quantum ad ea quae sunt in sapientia sua, scilicet secundum rationes ideales, sed etiam quantum ad ea quae sunt in natura sua, scilicet attributa" (69). 479. Et sic esse divinum est exemplar omnis esse creati, “in quan­ tum scilicet ab eo omne esse exemplariter deducitur” (70). “Creatura enim non habet esse nisi secundum quod a primo ente descendit, nec nominatur ens nisi in quantum ens primum imitatur. » I l » i 480. Et similiter est de sapientia et de omnibus aliis quae de creatura dicuntur" (71). Nam "a sua sapientia derivatur omnis sapientia, et ita de aliis attributis" (72). Unde nostrum "lumem intelligibile exempla­ tur a lumine divino” (73), et "a veritate intellectus divini exemplariter procedit in intellectum nostrum veritas principiorum” (74). "Unde dico quod sicut est unum esse divinum quo omnia sunt sicut a principio effectivo exemplari..., ita etiam est una veritas, scilicet di­ vina, qua omnia vera sunt sicut principio effectivo exemplari" (75). "Et similiter dico de bonitate, quod est una bonitas, qua sicut principio effectivo exemplari omnia sunt bona" (76). “Est enim una res quae est omnium exemplar, scilicet divina essentia, quam omnia imitantur in quantum sunt et bona sunt” (77). “Sic igitur unumquodque dicitur bonum bonitate divina sicut primo principio exemplari... totius boni­ tatis" (78). ■I (68) Op. cit., d. 19. 5, 2 ad (. (6Θ) Op, cit., d. 2. 2c. “Opera divina possunt comparari ad divina attributa sicut ad causam efficientem exemplarem. Et hoc modo sapientia creaturae est a sapientia Dei. est esse creaturae ab esse divino et bonitas a bonitate” (/η I Sent., d. 1. exp. textus). (70) Op. cit., d. 17. 1. Ic. (71) Op. cit., prol. 2 ad 2. (72) Op. cit., d. 2. 2c. (73) Do Vent., 1. 4. ad 2 sed contra. (74) Ibid., ad 5. (75) In I Seni., d. 19. 5, 2c. In fine. (76) Ibid., ad. 3. (77) Quodlib. 4, le. Cf. De Vertt., 21. 4c. in flne. et ad 1 3 et δ. (78) Summa thecl., I, 6. 4c. >· · ANALOGIA INTER DIVERSOS MODOS CAUSAE EXEMPLARIS 161 481. Et idem dic de pxdchritudine divina, quae exemplar est omnis creatae pulchritudines (79). "Unde omnia quae qualitercumque ad con­ sonantiam pertinent, ex divina pulchritudine procedunt’* (80). ‘Omnia enim facta sunt ut divinam pulchritudinem imitentur” (81). 482. Similiter quantum ad res ordinis supematuralis. Deus enim est exemplar archetypum totius vitae supematuralis, quod omnes imitari debent, iuxta illud Apostoli: estote imitatores Dei (Ephes. 5, 1). Qua etiam de causa S. Thomas totam moralem supematuralem reducit ad imitationem huiusce divini exemplaris (82). Quae quidem imitatio non est per meram repraesentationem vel similitudinem exteriorem, sed per veram participationem exemplaris atque interiorem similitudinem (80;. 483. Et hac de causa ipsa divina natura, quae est vita Dei, est exemplar gratiae nostrae habitualis, quae est principium formale vitae nostrae supematuralis; et divina bonitas sive caritas, exemplar nostrae caritatis; et divina veritas seu cognitio,, exemplar nostrae fidei. Deus enim “dicitur vita animae sicut principium exemplariter influens vitam gratiae ipsi" (84); et caritas “exemplariter manat ab amore, qui est Spiritus Sanctus” (85). “Sicut enim per potentiam intellectivam homo participat cognitio­ nem divinam per virtutem fidei et secundum potentiam voluntatis amo­ rem divinum per virtutem caritatis, ita etiam per naturam animae par­ ticipat secundum quamdam similitudinem naturam divinam per quam­ dam regenerationem sive recreationem" (86). “Unde sicut dicimur boni bonitate quae est Deus, et sapientes sapientia quae est Deus; quia boni­ tas qua formaliter boni sumus est participatio quaedam divinae bonita­ tis, et sapientia qua formaliter sapientes sumus est participatio quaedam divinae sapientiae: ita etiam caritas qua formaliter diligimus proximum est participatio quaedam divinae caritatis" (87). Eodemque iure fides, quae est “quaedam participatio et assimilatio ad cognitionem divi­ nam” (88), "est quasi quaedam sigillatio primae veritatis in mente" nos­ tra (89). (79) In librum Dionysii Dc divinis nominibus, cap. 4. lect 8. n.° 384. (80) Ibid., lect. 5. n.u 349. (81) Ibid., n.° 353. Cf. in II Sent., prolog. S. Thomae. (82) Summa theol., I-II, prolog. (83) In III Sent., d. 27. 2. 4, qla. 1 ad 1, n.«* 177. (84) In I Sent., d. 17, 1, 1 ad 2. (85) Ibid., corp. (86) Summa theol., I-II, 110, 4c. (87) Op cit., II-II. 23, 2 ad 1. (88) In librum Boethii Dc Trinitate, 2. 2c, p, 87, 13-14. (89) Op. cit., 3. 1 ad 4. p. 114. 25-26. 0 ■·" INTER HUMANA ET DBTNA 162 484. Et quia operationes ad extra pertinent ad naturam potius quam ad personas (90), dicendum est Deum esse exemplar archetypum om­ nium rerum creatarum tam naturalium quam supematuralium secun­ dum essentiam suam et non secundum personas, proprie loquendo. 485. Attamen, secundum appropriationem quamdam, ob specialem similitudinem cum propriis personarum, attribuuntur istis singillatim quaedam praedicata reapse communia et essentialia, sicut Patri po­ tentia, sapientia Filio et Bonitas Spiritui Sancto (91). Et hoc modo tribus personis appropriari potest exemplar trium virtutum theologalium, “in quantum ipsae personae divinae quadam sui sigillatione in animabus nostris relinquunt quaedam dona” supematuralia (92), quae maxime sunt virtutes praedictae. Nam “sicut bonitati quae appropriatur Spi­ ritui Sancto respondet caritas, et veritati quae appropriatur Filio res­ pondet fides; ita potestati quae appropriatur Patri respondet spes" (93), quia nimirum “spei respondet divina potentia secundum sublimitatem suae maiestatis, in cuius consecutionem spes tendit” (94). 486. Quo in sensu dici potest gratiam habitualem, quae esse divinum praebet et una est, esse ab essentia divina exemplatam, quae pariter est una; tres autem virtutes théologales, exemplatas a tribus personis. Et sic ait S. Thomas quod supematuralis “imago recreationis consistit in gratia et virtutibus” theologicis (95). 487. Et non solum respectu gratiae et virtutum theologalium est Deus exemplar primigenium, verum etiam respectu virtutum cardina­ lium, praesertim infusarum. Ut enim scite ait S. Doctor, “oportet quod exemplar humanae virtutis in Deo praeexistat, sicut et in eo praeexis­ tunt omnium rerum rationes. Sic igitur virtus potest considerari... prout est exemplariter in Deo, et sic dicuntur virtutes exemplares: ita scilicet quod ipsa divina mens in Deo dicatur prudentia; temperantia vero, con­ versio divinae intentionis ad seipsum, sicut in nobis temperantia dicitur per hoc quod concupiscibilis conformatur rationi; fortitudo autem Dei est eius immutabilitas; iustitia vero Dei est observatio legis aeternae in suis operibus” (96). 488. Et quidem tale exemplar se extendit ad vitam ipsam socialem et politicam, quia “humanum regimen derivatur a divino regimine, et <501 (91) (92) (93) (M> (95) (96) Summa theol.. I. 45, 6. Op. cit., 1. 39, 7-8. Iu 1 Sent., d. 14. 2, 2 ad 2. De Pot., 6, 9 obi. 12. Ibid. ad 12. Dc Verit., 27. G ad 5. Summa thcoL. I-II. 61. 5c. ANALOGIA INTER DIVERSOS MODOS CAUSAE EXEMPLARIS 163 ipsum debet imitari" (97). Ac proinde rex debet esse in regno ‘‘sicut Deus in inundo" (98). 489. Tota ergo vita moralis Christiana debet esse vita propria filio­ rum Dei et membrorum Christi. Qua de causa Apostolus docet: estote imitatores Dei sicut filii carissimi (Ephes. 5, 1), "quia ad filium pertinet patrem imitari" (99) ; et ad membra, capiti obedire atque conformari. Quod si idem Apostolus aliis in locis ait, imitatores mei estote sicut et ego Christi (I Cor. 4, 16; 11, 1), hoc est ita intelligendum, ut eum imi­ tentur “in quantum et ipse Christum imitabatur” (100), qui semper fecit voluntatem Patrisr iuxta illud: descendi de caelo, non ut faciam volun­ tatem meam, sed voluntatem eius qui misit me (Joan. 6, 38). Et ideo oportet usque ad ipsum exemplar prototypum exemplata omnia resol­ vere, sive sint mere exemplata sive exemplata exemplaria, ut postulat ipsa propria indoles analogiae attributionis, siquidem nos omnes Chris­ tiani sumus Christi, Christus autem Dei (I Cor. 3, 23), ut sit divinum exemplar omnia in omnibus quomodocumque ab eo exemplatis. (97) Op. cit., Lt-II, 10, Uc. (9S) De regno, lib. 1. cap. 13, n.° 40. (99) In Ephes., 5. 1; lect. 1, η.» 267. (ICO) In I Cor., 4, 16; lect. 3, n.« 223. CAPUT VI ORDO ET ANALOGIA INTER IPSA QUATUOR GENERA CAUSARUM 490. Sed et inter ipsa quatuor genera causarum ad invicem compa­ rata datur ordo et analogia. Art. 1 ANALOGIA 491. Analogia quidem, quia causalitas sive ratio causae non est eadem sed diversa in illis. Causa enim efficiens et causa finalis influunt in effectum movendo, dum e contra causa formalis et causa materialis influunt essendo; et ideo illae sunt causae τοϋ fieri, hae vero τοΰ esse effectus (1). 492. Atque in ipsa ratione movendi, aliter movet finis et aliter agens; quia finis movet alliciendo et attrahendo, agens vero impellendo. Unde et finis se habet ut terminus ad quem est motus mobilis ab eo causatus; dum agens, ex adverso, se habet ut terminus a quo (2). Proprie enim movere, sicut influere et facere, dicitur de causa effi­ cienti, et nonnisi per quandam extensionem atque similitudinem dicitur de causa finali (3). Quam ob rem Aristoteles ait causam efficientem esse proprie activam, τό ποιητικόν αίτιον, non autem causam finalem, nisi per quandam extensionem et translatam similitudinem, ού ποιητικόν, εΐ μή κατά μεταφοράν (4). Et S. Thomas congruenter: "sicut influere causae (1) Inter quatuor causas efficiens et flnalls sunt causae fieri; forma autem et materia eunt causae essendi rerum, quia infrant eius constitutionem’· (De Verit., 2. 3 obi. 20). (2) “Finis dicitur attrahere** (In IV Physic., lect 1, n.· 7; in VII Physic., lect.. 3, n.· 7). Tractio vero “a pulsione differt, quia In pulsione movens se habet ad mobile ut terminus α quo est motus eius, In tractu vero se habet ut termi­ nus ad quem. Illud ergo trahere dicitur quod movet alterum ad selpsum” (»Md., n.· 7). Quod quidem patet "ex dednltlone utriusque motus. Quia pulsio est motus ab ipso movente... in aliquid aliud...; sed tractus est motus ad ipsum** (ibid., n.· 11). (3) “Diffundere, licet secundum proprietatem vocabuli videatur importare ope­ rationem cause efficientis, tamen largo modo potest importare habitudinem cuiuscumque causae, sicut influere et /acere et alia huiusmodi** (De Verit., 21. 1 ad 4). (4) Dc· Generatione et corruptione, I. 7, 324 b 14. ! ANALOGIA 165 efficientis est agere, ita influere causae finalis est appeti et desidera­ ri" (5) ; siquidem “causalitas finis in hoc consistit, quod propter ipsum alia desiderantur” (6). 493. Nimirum causa efficiens impellit ante se, finalis vero allicit vel atrahit post se: res effecta exit ab agente et ante eum pro-ducitur; res vero attracta venit ad finem atque sponte vadit post ipsum, quia movet ut bonum, quod appetitum sui excitat, ac proin res mota a fine petit ad ipsum in re consequendum (7). Movere igitur diversimode dicitur de causa efficienti et de causa finali; quia de illa proprie, de hac vero lato sensu et quasi per metaphoricam similitudinem, idest per ana­ logiam ad illam. 494. Similiter causalitas causae formalis et materialis est diversae rationis, licet utraque causet entitate sua, quia unaquaeque causât ut est, nempe causa materialis ut potentia receptiva actus essendi, causa vero formalis ut actus entitativus materiae communicatus: illa ut recipiens actum essendi, ista ut dans eundem essendi actum. Causalitas ergo causae materialis et causalitas causae formalis se habent ad invicem ut materia et forma sive ut potentia et actus, quae proculdubio non conveniunt univoce sed analogice tantum. Actus enim et potentia divi­ dunt ens et quolibet genus entis, et ideo afficiunt ens finitum ut sic, antecedenter ad eius divisionem in decem praedicamenta. Unde sicut ens commune ad huiusmodi praedicamenta est analogum, ita etiam prima eius divisio quae per totam eius latitudinem diffunditur (8), eo vel magis quod inaequaliter participant ipsam communem rationem entis divisi (9). 495. Neque univoce conveniunt moveri et esse, quia motus est ens imperfectum et quasi via ad ens in actu. Unde nonnisi analogice dicitur ens (10). Consequenter causae extrinsecae, nempe efficiens et finalis, non conveniunt nisi analogice cum causis intrinsecis, videlicet cum ma­ teriali et formali. (5) De Verit., 22, 2c. (6) Summa contra Gentiles, I, 75, 5. (7) “Agere modo significat ante se pellere, idest minare" (Festus, De verborum significatione. p. 8. 34). Et Inde “agolum, pastorale baculum quo pecudes aguntur" (ibid., p. 9. 7) ; et “agasones, equos agentes, idest minantes" (ibid·, p. 8. 29). (8) In I Physic., lect. 15. η.® 3; in Ill Physic., lect 1. n.° 6; in V Metaph., lect. 9, η.® 897. " Potentia et actus dividunt ens et quodlibet genus entis” (Summa theol., I. 77. Ic.) (9) “Aliqua participant aliquid unum secundum prius et posterius [analo­ gice]. sicut potentia et actus rationem entis” (In I Sent., prol., 2 ad 2). (10) ‘‘Quaedam autem dicuntur entia quia sunt via ad substantiam, sicut gene­ rationes ct motus" (In IV Metaph., lect. 1, n.° 539). r k 1 166 INTER IPSA QUATUOR GENERA CAUSARUM 496. Quae conclusio efficaciter confirmatur ex his quae naturaliter consequuntur causas et secundum ipsas distinguuntur, ut necessarium, possibile et impossibile. Ut enim ait S. Doctor, “postquam Philosophus distinxit nomina quae significant causas, hic distinguit nomen quod sig­ nificat aliquid pertinens ad rationem causae, scilicet necessarium. Causa enim est ad quam de necessitate sequitur aliud. Et circa hoc duo facit: primo distinguit modos necessarii, secundo reducit omnes ad unum pri­ mum" (11). Quod certe pertinet ad artem analogandi atque pertrac­ tandi notiones analogas. Unde et “necessitas dicitur multipliciter” (12), sicut et causa (13) —πολλαχώς (14)—, quod de ente et aliis analogis dici consuevit —πολλαχώς λέγεται τό ôv (15)—. Et ideo deceptus est Parmenides, qui ens uno modo, idest univoce accipiebat —απλώς—, cum tamen multis atque diversis modis —πολλαχώς—, hoc est, analogice sumi debeat (16). 497. Ergo “necesse est quod non potest non esse. Quod quidem con­ venit alicui uno modo ex principio intrinseco: sive materiali, sicut cum di­ cimus quod omne compositum M<< ex contrariis necesse est corrumpi; sive formali, sicut cum dicimus quod necesse est triangulum habere tres angu­ los aequales duobus rectis. Et haec est necessitas naturalis et absoluta. Alio modo convenit alicui quod non potest non esse ex alio extrinseco, vel fine, vel agente. Fine quidem, sicut cum aliquis non potest sine hoc conse­ qui, aut bene consequi, finem aliquem, ut cibus dicitur necessarius ad vi­ tam et equus ad iter: et haec vocatur necessitas finis, quae interdum etiam utilitas dicitur. Ex agente autem hoc alicui convenit, sicut cum aliquis cogitur ab aliquo agente, ita quod non possit contrarium agere: et haec vocatur necessitas coactionis" (17). Et necessitas horum duorum mo­ dorum est extrinseca et conditionalis, scilicet si finis intendatur et si agens compellat: necessitas vero ex causa formali et materiali est intrin­ seca et absoluta. Primam alibi vocat S. Thomas necessitatem secun­ dum quid; secundam vero, necessitatem simpliciter (18). 498. Patet autem hos quatuor modos necessitatis dici secundum prius et posterius, quia per prius dicitur de necessitate intrinseca et absoluta et per posterius de necessitate extrinseca et conditionata vel secundum quid. Et quidem necessitas intrinseca per prius de necessitate (U) In V Metaph., lect 6, n.* 827. (12) Suiivma theol., I, 82. Ic. (13) In U Physic., lect 5. n.· 7. (14) Aristoteles. Physica, Π. 3. 195 a 4. (15) Op. cit., I. 2, 1S5 a 21: Metaph. Ill, 1, 1003 a 33 (16) Op. cit.. I. 3. 186 a 24-25. (17) Summa theol., I, 82. le. Cf. De principiis noturae cap ’ (18) In V Metaph., lect 6. nie S32-S35. 1 p 96-97 ANALOGIA ATTRIBUTIONIS INTRINSECAE 167 ex causa formali, et per posterius de necessitate ex causa materiali. Pariterque necessitas extrinseca per prius dicitur de necessitate coactionis, et per posterius de necessitate finis (19). 499. Simili modo possibile et impossibile dicuntur multipliciter se­ cundum quatuor genera causarum. Alia enim sunt possibilia intrinsece et absolute secundum causas intrinsecas, scilicet materialem et forma­ lem, sicut corpus organicum potest informari anima rationali et fieri revera humanum, et ideo possibile est aliquod animal, scilicet hominem esse essentialiter compositum ex anima rationali et corpore. Alia vero sunt possibilia extrinsece et relative secundum causas extrinsecas, idest alicui sive respectu alicuius, tam ex parte agentis quam ex parte finis. Ex parte quidem agentis sive secundum potentiam activam, quia potest hoc vel illud agere aut movere, sicut homo potest loqui et sapiens potest docere. Ex parte vero finis, ut cum aliquod bonum est huic vel illi appetibile, puta doctoratus, cum sit ei assequibile. 500. Et idem de impossibili. Est enim aliquid intrinsece et abso­ lute impossibile pro omnibus et semper, quia essentialiter non potest esse neque ideo fieri. Et hoc est impossibile secundum causam formalem et materialem: sicut impossibile est idem et secundum idem simul esse et non esse, vel substantiam spiritualem corrumpi. Alio modo est aliquid impossibile extrinsece et relative,, quia licet possit esse, non potest tamen fieri vel intendi ab hoc aut illo, eo quod excedit potentiam eius produc­ tivam vel assecutivam: sicut creatura non potest facere aliquid ex nihilo, neque ex propriis viribus miracula facere, quae tamen Deus facit; vel sicut rusticus ignorans et ineptus non potest appetere neque intendere esse regem, quia hoc non est ei naturaliter assequibile secundum ordi­ narium cursum rerum humanorum (20). 501. Itaque indubia res est notionem causae communem esse analo­ gam. eamque analogice dividi in quatuor causarum genera. Art. 2 MODUS ISTIUS ANALOGIAE. ANALOGIA ATTRIBUTIONIS INTRINSECAE 502. Hoc autem dato, videndum superest quo modo vel typo analo­ giae analogentur. Ad quod responderi debet quatuor haec causarum genera duplici modo analogari. Primo quidem et maxime analogia attributionis intrin(19) Cf. ibid., nis 83&-S37. (20) Cf. in V Metaph.. lect. 14. nis. 954-976; in 1 De caelo, lect. 25. nis. 2-7; Surrrma theol., I. 25, 3. I ft secae, sive considerentur quatuor simul quasi in totalitate causalitatls, sive respiciantur separatim binae et binae causae extrinsecae et causae intrinsecae. 503. Si enim comparentur inter se causa materialis et causa formalis, evidens est materialem dici per respectum vel analogiam ad formalem. Cum enim huiusmodi causae causent essendo, idest propria entitate sua, manifeste se habent inter se sicut materia ad formam in ratione naturae physicae sive entis mobilis, vel sicut potentia ad actum in ratione entis creati sive finiti. J ■? I • . 504. lam vero constat rationem naturae physicae per prius conve­ nire formae, et nonnisi per posterius materiae; quae ideo tota quanta est, ad formam est, neque participat esse naturae nisi vi formae. Quo fit, ut materia non sit intelligibilis neque definibilis nisi per ordinem vel analogiam sive respectum ad formam. Hinc Thomas: “alius et alius est modus quo materia dicitur natura et quo forma dicitur natura” (1), quia forma est natura per modum actus primi, materia vero per modum potentiae primae. Qua de causa "forma est magis natura quam materia, quia unumquodque magis dicitur secundum quod est in actu quam secundum quod est in potentia. Unde forma, secundum quam aliquid est naturale in actu, est magis natura quam materia, secundum quam est aliquid naturale in potentia” (2). "Dicitur tamen ad formam” relatione transcendental!, sicut potentia ad actum (3). 505. Et quia “unumquodque cognoscibile est secundum quod est in actu et non secundum quod est in potentia..., inde est quod [intellec­ tus] non cognoscit materiam primam nisi secundum proportionem ad formam" (4). Ipsa namque “materia secundum se neque essse habet neque cognoscibilis est" (5). Et ideo sicut non habet esse nisi per for­ mam, ita non est intelligibilis nisi per formam. Haec quidem est absolute separabilis a materia, sicut anima humana; ac de facto existunt formae separatae a materia, sicut angeli; ipsaeque formae naturales immersae in materia possunt per rationem abstrahi a materia sensibili individuals ac proinde sine hac materia intelligi. "Materia vero non potest inteUigi sine intellectu formae, cum non apprehendatur nisi ut ens in potentia ad formam" (6). (1) In II Physic.. lect. 2. n.· 3. (2) Ibid., n.» S. (3) Ibid., lect. 4. n.« 9. (4) Summa theol., I. 87. 1c. (5) Op. cit., I. 15. 3 ad 3. (6) In VIII Metaph., lect- 1, n.· 1687. Quibus auctor opellae De natura ma­ teriae. congruenter: “cum potentia Impediat cognitionem, cum unumquodque non cognoscatur nisi secundum quod est actu, ut dicitur In IX Metaphvslcorum. 9. ANALOGIA ATTRIBUTIONIS INTRINSECAE 169 506. Idemque proportionaliter dicendum est ai inter se conferantur causa efficiens et causa finalis. Efficiens enim non habet rationem cau­ sae nisi per respectum ad finem et dependenter a fine. Huiusmodi nam­ que duae causae, cum sint extrinsecae, non causant entitate sua, idest essendo, ut materialis et formalis, sed motione sua. Materia siquidem et forma sunt causae quibus substantia physica sive natura essentialiter constituitur et est; agens vero et finis sunt causae quibus praedicta natura fit. Fit autem motu generationis. Et ideo de ratione causae effi­ cientis et finalis est movere. Diversimode tamen. Quia finis movet agentem, sed non movetur ab agente. Et ideo causa efficiens se habet ad causam finalem ut movens mota, finalis vero ad efficientem ut movens immota. Motio ergo dicitur de illis secundum prius et posterius, ita ut per prius conveniat cau­ sae finali, et nonnisi per posterius ac dependenter a fine, causae effi­ cienti. 507. At praesertim apparet huiusmodi diversitas motionis in ipso genere movendi. Quia finis movet ut bonum, idest per modum obiecti attrahentis et quoad specificationem motus ab eo excitati; agens e con­ tra movet per modum subiecti impellentis et quoad exercitium tan­ tum motus ab eo producti. Finis movet ut ratio agendi vel movendi; agens vero ut excitatus vel attractus a praedicta ratione, atque ut exer­ cens vel exequens motum ipsum. Finis ergo ut finis movet ut quo; agens vero ut agens movet ut qui. Ideo finis est ratio vel causa cur agens re­ vera agat, quia iste non agit nisi propter illum et causa illius. Qua de re sapienter atque profunde scribit S. Thomas: “tam finis quam efficiens movere dicuntur, sed diversimode, cum in qualibet ac­ tione duo considerentur, scilicet agens et ratio agendi; ut in calefac­ tione ignis est agens, et ratio agendi calor. In movendo dicitur finis movere sicut ratio movendi, sed efficiens sicut agens motum, hoc est, educens mobile de potentia in actum. 508. Ratio autem agendi est forma agentis per quam agit. Unde oportet quod insit agenti ad hoc ut agat. Non autem inest secundum esse naturae perfectum..., sed inest agenti per modum intentionis, nam finis est prior in intentione" (7). 1051 a 29-33, ideo materia non. est scibilis ni$i in ordine ad formam, ut dicitur in I Physicorum, 7. 191a 7-12. Ideo formam praecognoscere oportet, et per eam in­ quirere naturam materiae" (cap. 1, p. 89. 117-121: ed. J. M Wtss, O. P.. Friburgi Helvetiorum, 1953). (7) De Verit., 22. 12c. 170 INTER IPSA QUATUOR GENERA CAUSARUM Nimirum finis intentus est ratio vel forma agentis ut reduplicative agens est, non autem ut ens vel natura quaedam est. Ratio ergo vel for­ ma agentis ut causa vel movens est, non ut est res quaedam. 509. Quod quidem huc denique redit, ut causa finalis sit causa ip­ sius causalitatis causae efficientis, ut ipse S. Doctor expresis verbis tradidit multis in locis maxima cum insistentia, e quibus liceat hoc unum afferre: “finis dicitur causa efficientis, cum non operetur nisi intentione finis... Non autem est causa illius quod est efficiens, sed est causa ut efficiens sit efficiens. Unde finis est causa causalitatis efficien­ tis, quia facit efficiens esse efficiens" (8). Non est causa causae efficien­ tis ut haec res quaedam est, sed ut reduplicative causa est. Aliis verbis: non est causa entitatis causae efficientis, sed causalitatis eius. 510. Hoc autem manifeste importat ordinem prioritatis et posterioritatis in ipsa ratione causae utrique communi, idest analogiam attri­ butionis, cuius primum atque supremum analogans est causa finalis, secundarium vero analogatum causa efficiens. 511. Quod si respiciamus quatuor genera causarum simul, easque inter se comparemus, ordinatas quoque inveniemus secundum prius et posterius per relationem ad unam primam et maximam, quae est causa finalis. Ut enim ad rem scribit Aquinas, "in causis est talis ordo quod materia completur per formam, et forma per efficientem, et efficiens per finem" (9); quia “finis est prima causa in ratione causalitatis” (10), et ideo iure appellatur “causa omnium causarum” (11). Ac revera “finis est causa causalitatis efficientis, quia facit efficiens esse efficiens ; et similiter facit materiam esse materiam et formam esse formam, cum materia non suscipiat formam nisi propter finem, et forma non perficiat materiam nisi propter finem. Unde dicitur quod finis est causa causarum, quia est causa causalitatis in omnibus cau­ sis” (12). 512. Finis ergo "in causalitate est prior semper. Unde dicitur causa causarum, quia est causa causalitatis in omnibus causis. Est enim causa causalitatis efficientis, ut iam dictum est. Efficiens autem est causa causalitatis et materiae et formae; nam facit per suum motum mate­ riam esse susceptivam formae, et formam inesse materiae. Et per con­ sequens etiam finis est causa causalitatis et materiae et formae” (13). V (8) De principiis naturae, cap. 4. p. 94. 5-6. 11-15. (9) In IV Sent., d. 3. 1. qla. Ic, n.· 16. (10) In I Sentÿ, 11. flS) De Verit.. 28. 7c. (19) Quam dependentiam atque analogiam perspicue tradidit etiam S. Al­ bertus Magnus hisce verbis: “prior est finis et secundo efficiens et tertio forma et ultimo materia, quia efficiens non dlctur causa nisi quia movet, sed non movet nisi quia prius movetur a fine. Unde finis est causa quod efficiens sit causa. ' · 172 INTER IPSA QUATUOR GENERA CAUSARUM 515. Et quia omnis cognitio vere scientiflca, puta definitio et de­ monstratio, fit secundum causas vel ex causis prius cognitis, ideo ordo et analogia causarum relucet atque reflectitur in diversis modis defi­ niendi ac demonstrandi, atque idcirco cognoscendi. Quapropter Angelicus Doctor merito docet: “contingit definitiones diversas dari eiusdem rei sumptas ex diversis causis. Causae autem ad invicem ordinem habent, nam ex una sumitur ratio alterius. Ex forma enim sumitur ratio materiae: talem enim oportet esse materiam qualem forma requirit. Efficiens autem est ratio formae: quia enim agens agit sibi simile, oportet quod secundum modum agentis sit etiam modus for­ mae quae ex actione consequitur. Ex fine autem sumitur ratio efficientis; nam omne agens agit propter finem. Oportet ergo quod definitio quae sumitur a fine sit ratio et causa probativa aliarum definitionum quae sumuntur ex aliis causis” (20). 516. Et idem contingit in modis demonstrandi. “Manifestum est enim in rebus habentibus quatuor causas quod una causa est quodam­ modo causa alterius. Quia enim materia est propter formam et non e converso, ut probatur in Π Physic., cap. 2, definitio quae sumitur ex causa formali est causa definitionis quae sumitur ex causa materiali eiusdem rei. Et quia generatum consequitur formam per actionem ge­ nerantis, consequens est quod agens sit quodammodo causa formae et definitio definitionis. Ulterius autem agens agit propter finem; unde et definitio quae a fine sumitur est quodammodo causa definitionis quae sumitur a causa agente. Ulterius autem non est procedere in generibus causarum; unde dicitur quod finis est causa causarum" (21). ‘‘Et ideo potissimae demonstrationes sumuntur a fine in illis in quibus agitur aliquid propter finem, sicut in naturalibus, in moralibus et artificiali­ bus" (22). 517. "Ponamus ergo duas definitiones domus [quae est res quae­ dam artificialis]. Quarum una sumatur a causa materiali, quae sit talis: domus est cooperimentum constitutum ex lapidibus, cemento et lignis. Alia sumatur ex causa finali, quae sit talis: domus est coo­ perimentum prohibens nos a pluviis, frigore et calore. Potest ergo priPraeterea generans generat sibi simile. Unde cum forma generati sit talis, hoc est quia efficiens fuit talis: ergo efficiens est causa quod talis forma Inducatur. Sed propter formam est materia. Unde finis movet efficientem, et efficiens de­ terminat formam, et forma determinat sibi materiam*’ (Questiones super Dc animalibiM, Hb. 11. q. 5; ed. E. Filthalt. O. P.. t ΧΠ, ed coloniensla, p. 220. 14-24: Monasterii Westf, 1955). (20) In I Post., lect 16. n.· 5. (21) In II Post. lect. 8, n.* 3. (22) In V Metaph., lect. 3, n.· 782. ANALOGIA PROPORTIONALITATIS PROPRIAE 173 ma definitio demonstrari ex secunda hoc modo: omne cooperimentum prohibens nos a pluviis, frigore et calore oportet quod sit constitutum ex lapidibus, cemento et lignis; domus est huiusmodi; ergo... Patet ergo quod definitio quae sumitur a fine est principium demonstrationis; illa autem quae sumitur a materia est demonstrationis conclusio’’ (23). 518. Et iterum “definitiones secundum materiam factae possunt ha­ bere medium, quia scilicet definitiones quae dantur secundum causam materialem possunt demonstrari per definitiones quae dantur secundum causam formalem. Definitio autem quae datur secundum causam for­ malem non potest ulterius demonstrari per aliquod principium intrin­ secum rei quod proprie pertineat ad quod quid est, utpote intrans essentiam rei. Sed etsi demonstretur per causam efficientem et finalem, dicendum erit quod semper causa superior se habet ut formalis res­ pectu inferioris” (24). Et sic finis est maxime formalis respectu cete­ rarum causarum, utpote ratio earum in causando. 519. Idemque accidit universaliter in cognitione scientifica, ut ipse S. Doctor subtiliter animadvertit. “Quia id quod est ultimum in cogni­ tione est materia. Nam materia est propter formam, forma autem est ab agente propter finem, nisi ipsa sit finis: ut puta dicimus quod propter secare serra habet dentes, et ferreos oportet eos esse ut sint apti ad se­ candum” (25). “Non enim finis est talis quia materia est talis, sed potius materia est talis quia finis est talis” (26). “Quia in omnibus habentibus materiam ratio determinationis materiae sumitur ex ordine ad finem, sicut materia serrae est ferrum, ut sit apta sectioni” (27). Ap.t. 3 ANALOGIA PROPORTIONALITATIS PROPRIAE 520. Sed praeterea analogantur analogia proportionalitatis propriae si sumantur binae et binae, scilicet formalis et materialis inter se, et finalis atque efficiens ad invicem comparatae. Hoc enim habent huius­ modi duae series causarum, quod in ambabus una est causa alterius et vicissim in diverso genere causae. (23) (24) (25) (26) (27) In I Post., lect.. 16. n.° 5. In II Post., lect. 8, η.® 3. In I Physic., lect. 1. η.® 5. In I Physic., lect. 15, n.· 5. Summa theol., ΠΙ, 74, 2c. 174 INTER QUATUOR GENERA CAUSARUM I Inter causam finalem et efficientem 521. Causa enim finalis est causa causalitatis causae efficientis, non autem entitatis eius. Ita sanitas, quae est finis medicationis, non est causa entitatis medici, sed operationis eius medicativae tantum, quae est eius causalitas qua talis (1). Et vicissim causa efficiens est causa entitatis finis, non vero causalitatis eius. Quia per operationem agentis obtinetur finis in re. idest res quae est finis, non autem causatur causalitas eius, quae natura prior est operatione illa. “Unde efficiens est causa illius quod est finis, ut puta deambulatio ut sit sanitas, non ta­ men facit finem esse finem, et ideo non est causa causalitatis finis, idest non facit finem esse causam finalem: sicut medicus facit sanitatem esse in actu, non tamen facit quod sanitas sit finis" (2). 522. Causalitas finis pertinet ad ordinem intentionis, quia finis prout est in intentione habet rationem causae (3) ; causalitas vero agen­ tis spectat ad ordinem executionis, respectu cuius entitas realis sive res quae est finis habet rationem causati. Ad hunc enim ordinem per­ tinet operatio agentis in finem ducens, quae quidem ”vel est factiva [rei quae est] finis, quando finis non excedit virtutem eius quod operatur propter finem, sicut medicina est factiva sanitatis; vel est meritoria finis, quando finis excedit virtutem operantis propter finem, unde exspectatur finis ex dono alterius’’ (4). Finis ergo in executione, sive finis effectus vel obtentus in re, est posterior causalitate causae efficientis eiusque effectus; sed finis in intentione, qui est finis ut causa, est prior causalitate causae efficien­ tis eiusque causa. Quam ob rem ait S. Thomas quod finis, “etiamsi primatum obti­ neat in causando secundum quod est in intentione, est tamen in essendo posterior" (5). Aut brevius: “finis est posterior tn esse, sed prior in (1) "Sanitas enim non facit medicum esse medicum, et dico sanitatem quae fit operante medico, sed facit ut medicus sit efficiens" 0 rfi 552. Unde et Thomas, qui hanc applicationem ad ordinem supematuralem expresse fecit, ait: “quod autem ad hoc [scilicet ad praepara­ tionem ad gratiam] indigeamus auxilio Dei moventis, manifestum est. Necesse est enim, cum omne agens agat propter finem, quod omnis causa convertat suos effectus ad suum finem. Et ideo, cum secundum ordinem agentium sive moventium sit ordo finium, necesse est quod ad ultimum finem convertatur homo per motionem primi moventis, ad finem autem proximum per motionem alicuius inferiorum moventium: sicut animus militis convertitur ad quaerendum victoriam ex motione ducis exercitus, ad sequendum autem vexillum alicuius aciei ex motione tribuni. Sic igi­ tur, cum Deus sit primum movens simpliciter, ex eius motione est quod omnia in ipsum convertantur secundum communem intentionem boni per quam unumquodque intendit assimilari Deo secundum suum mo­ dum... Sed homines tus tos convertit ad seipsum sicut ad specialem finem quem intendunt et cui cupiunt adhaerere... Et ideo quod homo conver­ tatur ad Deum, hoc non potest esse nisi Deo ipsum convertente. Hoc autem est praeparare se ad gratiam, quasi ad Deum converti... Unde patet quod homo non potest se praeparare ad lumen gratiae suscipien­ dum nisi per auxilium gratuitum Dei interius moventis" (48). 553. Uno verbo, “converti ad beatitudinem ultimam [ = ad Deum ut est finis ultimus supematuralis] est supra naturam", et non suffi­ ciunt vires naturales hominis vel angeli (49). Et hac de causa homo sanus et angelus per vires suas naturales possunt "Deum diligere super omnia prout est principium et finis naturalis boni", non autem “secun­ dum quod est obiectum beatitudinis" aeternae "et secundum quod homo habet quandam societatem spiritualem cum Deo", prout nempe est principium et finis boni supematuralis, sed ad hoc requiritus caritas, quae est ex gratia Dei (50). 554. Et sic plene intelliguntur quae alibi dicit congruenter: "finis ad quem res creatae ordinantur est duplex. Unus qui excedit proportionem naturae creatae et facultatem: et hic finis est vita aeterna, quae in divina visione consistit; quae est supra naturam cuiuslibet creaturae... Alius autem est finis naturae proportionatus, quem scilicet res creata potest (48) Summa theol., I-II, 109. 6c. (49) Op cit., I. 62, 2 ad 2. C50) Op. oiL, I-II. 109. 3 ad L Cf. 60. 5 ad 4. ANALOGIA PROPORTIONALITATIS PROPRIAE 185 attingere secundum virtutem truae naturae. Ad illud autem ad quod non potest aliquid virtute suae naturae pervenire, oportet quod ab alio transmitattur" (51), scilicet a Deo per gratiam, iuxta illud Apostoli: gratia Dei vita aeterna (Rom. 6, 23). "Unde nulla creatura rationalis potest habere motum voluntatis ordinatum ad illam beatitudinem nisi mota a supernaturali agente, et hoc dicimus auxilium gratiae” (52). (51) (32) Op. cit., I. 23. ic. Op. cit., I, G2. 2c. A [H CONSECTARIA DUO TRADITAE DOCTRINAE 555. Ex hac porro ordinis consideratione atque divisione facile est eruere nonnullas conclusiones maximi momenti, tum circa notionem ac divisionem scientiae vel philosophiae, tum etiam circa bonum com­ mune universitatis creaturarum. CAPUT I PROPRIA INDOLES ATQUE DIVISIO PHILOSOPHIAE Art. 1 NOTIO ET DIVISIO PHILOSOPHIAE SUMITUR EX CAUSIS 556. Philosophia namque, si nomen ipsum iterpretari velis, idem est ad studium sapientiae (1), sive amor vehemens atque assidua mentis applicatio ad scientiam comparandam (2). Scientia autem est cognitio rerum per suas causas (3). Et quia, ut ex dictis patet (ns. 44-45), "no­ men causae ordinem quemdam importat et in causis ordo ad invicem inve­ nitur" (4), ad philosophiam qua scientiam pertinet ex causis veritatem (1) “Neque enim quidquam aliud est φιλοσοφία sl Interpretari velis quam studium sapientiae" (T. Cicero, De Officito, lib. 2, cap. 2; t. III. p. 327). (2) “Studium autem est animi assidua et vehemens ad aliquam rem magna cum voluntate applicatio, ut philosophiae, poetices, geometriae, litterarum (T. Cicero, Dc Inventione Rhetorica, lib. 1, cap. 25; t. I, p. 2S). Cf. S. Thomas, in [ Mctaph., lect. 3, n.° 56; in Mat th. 5, 6; ed. R. Cai. O. P.. n." 427. TaurlniRomae. 1951; Summa theol., Π-Il, 1S6, 2 ad 1; 166, Ic. (3) ARISTOTELES, I Pont., 2, 71b 13: S. Thomas, In h. I. lect. 4, n.· 5. Summa contra Gent., 91, 2. ($) In librum De causis, prooem. S. Thomae, p. 3, 12-13. » *»* -X > ’ 188 naturalis cognoscere definiendo et demonstrando (5), qua sapientiam vero ordinem perscrutari atque perpendere. "Sapientis enim est ordinare. Cuius ratio est, quia sapientia est potissima perfectio rationis, cuius proprium est congnoscere ordinem. Nam etsi vires sensitivae cognoscant res aliquas absolute, ordinem tamen unius rei ad aliam cognoscere est solius intel­ lectus aut rationis" (6). 557. Diversae ergo partes philosophiae sumuntur secundum diver­ sum modum definiendi et demonstrandi, atque ideo secundum diversa genera causarum quae in definitionem atque demonstrationem ingre­ diuntur. Ut enim docet S. Thomas, “tota ratio divisionis philosophiae sumi­ tur secundum definitionem et modum definiendi. Cuius ratio est, quia definitio est principium demonstrationis rerum" (7). Art. 2 Til U PHILOSOPHIA NATURALIS DEFINIT AC DEMONSTRAT PER OMNES CAUSAS 558. Quaedam ergo pars, ut physica sive philosophia Naturalis, quia considerat ens mobile sive corpus naturale, quod essentialiter cons­ tituitur ex materia prima et forma substantiali et necessario dependet ex movente et fine, definit atque demonstrat per omnes causas. 559. Nonnunquam quidem definit per causam materialem, v. gr. domus est operimentum quoddam ex lapidibus, lateribus et lignis; ira est accensio sanguinis circa cor. Aliquando autem per causam materia­ lem et formalem simul, exempli gratia, domus est operimentum ex lapi­ dibus, cemento et lignis constitutum sub forma quadrangulari, quo pro­ tegimur a pluviis, frigore et calore. Interdum vero per omnes causas simul, ut si praedictae definitioni addatur: iuxta regulas artis domificativae structum ad condignum hominis habitaculum (1). 560. Definitio ergo ex sola causa materiali est imperfecta; ex cau­ sa materiali et formali, perfectior (2) ; ex omnibus causis simul, perfec­ tissima. Nam "si inveniretur aliqua definitio quae diceret esse rei secundum comparationem ad omnes causas ipsius proprias, esset per<5> “Nam sicut demonstrationes sunt ex causis ita et definitiones** fin I Physic., lect. 1. n.° 5). (6) S. Thomas, in l Ethic, lect. 1. n.· 1. (7» In I Dc Anima, lecL 2, n.· 29. ■ (1) (2) : Ibid , nis. 26-27; In I Dc /Ini nui. Icci Post.. lect. 16. n.· 5. PHILOSOPHIA 189 fectissima et una tantum” (3). Atque “ita definitio colligens finem et formam et materiam, comprehendit totum processum generationis na­ turalis" (4). 561. Eademque ratione pars haec philosophiae demostrat per omnes causas, ut ipse Thomas saepissime repetit. "Cum quatuor sint causae... ad Naturalem [Philosophiam] pertinet et omnes cognoscere et per omnes naturaliter demonstrare, reducendo questionem propter quid in quam­ libet dictarum quatuor causarum, scilicet formam, moventem, finem et materiam” (5). Ita vg. demonstrat hominem esse mortalem ex parte causae mate­ rialis, quia habet corpus corruptibile; per causam vero formalem de­ monstrat eius animam esse immortalem, quia est immaterialis et spi­ ritualis; per causam efficientem autem demonstrat eum esse animal rationale, quia generatur ex alio animali rationali, sicut equus ex equo et quercus ex quercu; per causam denique finalem demonstrat animam eius plures habere potentias, et quidem numerosiores quam alia viven­ tia inferiora, puta plantae et animalia bruta, quia eius anima dignior est et maioris boni capax, quod nonnisi pluribus motibus et operationibus assequi potest. Nam quatenus anima, idest animans corpus, debet habere plures facultates organicas tam vegetativas quam sensitivas; quatenus vero spiritus, hoc est, proportionem corporis excedens, habere debet plures facultates anorganicas, intellectum nempe et voluntatem. Et qui­ dem organicae eius facultates tantae ac tales debent esse, ut congrue atque efficaciter subservire possint facultatibus superioribus. Unde et eius sensus interiores sunt multo perfectiores quam interiores sensus inferiorum animalium (6). 562. Et quia causa finalis est omnium prima atque potissima, ut supra ostensum est (ns. 511-519), consequitur demonstrationes ex vero ac reali fine esse quoque potissimas in hac parte philosophiae. Ita videmus partes et organa plantarum et animalium sic esse structas et dispositas ut apprime exerceant functiones suas pro bono communi totius viventis, idest pro conservatione, evolutione et salute individuorum et speciei. Qua de re Doctor Communis: “videmus autem in operibus naturae accidere vel semper vel frequenter quod melius est; sicut in plantis folia Î3) /n (4) In (5) In (6) Cf. I Sent., d. 1, exp. textus. Cf. in II Sent., d. 27. 2 ad 9. II Physic., lect, 15, η.® 5. II Physic.. lect. 11, η.® 1. Cf. iMd, nis. 5-9: lect 15, n.· 5. Summa theol., I, 77. 2. Λ C. 190 NATURALIS sic esse disposita ut protegant fructus, et partes animalium sic disponi ut animal salvari possit” (7). 563. Quod demonstrationis genus potissime contingit quando ani­ mam viventium perspectam habemus. Quia “sicut dicitur in Π de Ani­ ma, 4, 415b 7, anima se habet ad corpus non solum in habitudine formae et finis, sed etiam in habitudine causae efficientis. Est enim comparatio animae ad corpus sicut comparatio artis ad artificiatum, ut dicitur in «II [ de Animalibus [ = de Generatione animalium, II, 4, 740b 25]. Quidquid autem explicite in artificiato ostenditur, hoc totum implicite et originaliter in ipsa arte continetur. Et similiter quidquid in partibus corporis apparet, totum originaliter et quodammodo implicite in anima continetur. Sicut ergo artis opus non esset perfectum si artificiato ali­ quid deesset eorum quae ars continet, ita nec homo posset esse perfec­ tus nisi totum, quod in anima implicite continetur, exterius in corpore explicaretur; nec etiam corpus animae ad plenum proportionaliter res­ ponderet” (8). Anima ergo plantarum et animalium, eo ipso quod est animans tan­ tum et corpori immersa, non autem spiritus, explicat totam suam virtualitatem in corpore. Et ideo possumus eam perfecte cognoscere ex organis et functionibus corporis sui sicut causam ex effectibus, sicut formam ex materia et sicut finem ex mediis, ac vicissim. rt» 4 Γ η 564. At vero anima humana, cum non solum sit anima sed etiam spiritus. ideoque emergens a suo corpore illudque transcendens, non explicat totam virtualitatem suam in corpore, puta vim intelligendi et volendi, sed dispositionem tantum ac praeparationem ad illam, quia sensus sunt praeambula et quasi dispositiones ad operationes intellectus et voluntatis. Qua de causa animae inferiores plantarum et animalium, quae nonnisi animae sunt, totae sunt in toto corpore fatalitate virtutis; quod non contingit in anima humana, “quia virtus eius capacitatem corporis excedit” (9), in quantum est spiritus. Est tamen tota in toto corpore totalitate virtutis in quantum est anima, idest animans atque informans corpus, nempe quantum ad eius virtutem vegetativam et sensitivam. 565. Quod et S. Thomas explicite docuit. “Si autem, inquit, accipia­ tur totalitas quantum ad virtutem et potestatem, sic non est tota in qualibet parte corporis nec etiam in toto, si loquamur de anima horni(7) Summa contra Gentiles, III. 3. 8 (8) In IV Bent., d. 44, L 2. qla. le. Cf. tn II De Anima, lect 7. nls. 321-323. (9) De Spiritualibus creaturis, le, in fine. ψ PHILOSOPHIA 191 nis". Huic enim animae, "quia excedit corporis capacitatem, remanet virtus ad operationes quasdam sine communicatione corporis, sicut inte­ lligere et velle. Unde intellectus et voluntas non sunt actus alicuius organi corporalis. Sed quantum ad alias operationes, quas exercet per organa corporalia, tota virtus et potestas eius est in toto corpore, non autem in qualibet parte corporis, quia diversae partes corporis sunt proportionatae ad diversas operationes animae. Unde secundum illam po­ tentiam tantum est in aliqua parte quae respicit operationem quae per illam partem corporis exercetur” (10). 566. Semper tamen suprema ratio structurae et complexionis cor­ poris organici sumitur ex anima eius, quia anima est finis corporis sicut forma materiae et actus potentiae. Unde iterum Aquinas: “cum materia sit propter formam et non e converso, ex parte animae oportet accipere rationem quale debeat esse corpus cui unitur; unde in Π de Anima, 4, 415b 7, dicitur quod anima non solum est corporis forma et motor, sed etiam finis" (11). Et ideo unaquaeque species animae pos­ tulat et exigit corpus organicum specie distinctum. Unde corpus belluinum, etiam perfectissimi animalis, non potest animam humanam recipere neque ab ea informari ; neque corpus humanum informari anima belluina. “Non est igitur possibile quod anima canis ingrediatur corpus lupi, vel anima hominis aliud corpus quam hominis”. Immo nec anima unius hominis corpus alius hominis. Nam “quae est proportio animae hominis ad corpus hominis, eadem est porportio huius hominis ad corpus huius hominis. Non est igitur possibile animam huius hominis ingredi aliud corpus quam istius hominis” (12). 567. Consequenter structura organica corporis humani eiusque complexio tales esse debent ut congruenter serviant animae in opera­ tionibus suis, non solum vegetativis et sensitivis ut accidit in corpo­ ribus plantarum et animalium, sed etiam, idque potissime, in operatio­ nibus eius specificis et maxime propriis, intellectus scilicet et volun­ tatis. Quae quidem operationes indigent sensibus ex parte obiecti, quia humanus intellectus non habet naturaliter species intelligibiles inditas sicut angeli, sed debet eas acquirere per abstractionem intellectus agentis e sensibilibus a sensibus perceptis eique oblatis. Unde et expe­ rientia comperimus quod “deficiente aliquo sensu, deficit scientia eorum quae apprehenduntur secundum illum sensum, sicut caecus natus non potest habere notitiam de coloribus” (13). (10) (11) (12) (13) De Anima, 10 De Anima, 8c. Summa contra Summa theol., c. in fine. initio. Cf. Summa theol., I, 76, lc. Gentiles, II, 73, 3. I, 84, 3c. ! * u 192 NATURALIS 568. Oportet ergo “quod species intelligibiles a rebus exterioribus accipiat mediantibus potentiis sensitivis, quae sine corporeis organis operationes proprias habere non possunt. Unde et animam humanam necesse est corpori uniri. Si ergo propter hoc anima humana unibilis est corpori quia indiget accipere species intelligibiles a rebus mediante sensu, necessarium est quod corpus cui anima rationalis unitur tale sit ut possit esse aptissimum ad repraesentandum intellectui species sensi­ biles ,ex quibus in intellectu intelligibiles species resultent. Sic ergo opor­ tet corpus, cui anima rationalis unitur, esse optime dispositum ad sentiendum" (14) secundum sensus exteriores et maxime secundum interiores. 569. Semperque redit idem principium. “Cum enim anima humana sit intellectiva in potentia, unitur corpori ut per sensus accipiat species intelligibiles quibus fit intelligens actu. Non enim unio animae ad corpus est propter corpus, sed propter animam; non enim forma est propter materiam, sed materia propter formam’’ (15). 570. Et quia sicut se habet tota anima ad totum corpus ita se habet pars potentialis animae ad partem corporis (16), ideo "potentiae non sunt propter organa, sed organa propter potentias. Unde non prop­ ter hoc sunt diversae potentiae quia sunt diversa organa., sed ideo natura instituit diversitatem in organis ut congruerent diversitati po­ tentiarum” (17). Talis ergo est organica structura oculi qualis requiritur ad viden­ dum, et similiter structura auris ad audiendum, aliorumque organorum ceterorum sensuum ad functiones eisdem correspondentes. Immo sicut in potentiis datur ordo causalitatis finalis in quantum vegetativae sunt propter sensitivas et inferiores propter superiores, ita et in organis respectiris. Homo namque est totum quoddam. et simi­ liter organismus corporalis eius. “Si autem alicuius totius et partium (14) De An.ma, 8c. "Xntma unitur corpori propter intelhgere, ijuod est pro­ pria et principalis eius operatio, et Ideo requirit quod corpus unitum animae rationali sit optime dispositum ad serviendum animae in his quae sunt necessaria ad Intelllgcndum" (ibid., ad 15). (15) De Halo 5. 5c. Cf Summa theol., I, 76, 5c. (1G> “Partes animae se habent ad partes corporis sicut tota anima ad corpus totum. Unde si pupilla esset animal, visus esset anima cius " fin I Sent., d. S, 5. 30 "SI oculus esset animal, oporteret quod visus esset anima eius; quia visus v.it substantialis forma oculi, et oculus est materia visus, sicut corpus organicum materia animae” (In II de Anima lect. 2. n.· 239). “Sicut oculus est aliquid com­ positum ex pupilla sicut materia et visu sicut forma, ita animal est compositum ex anima sicut forma et ex corpore sicut materia” (ibid., n.· 241). (17) Summu theol.. 1. 78. 3c. Cf. De Anima. 13 ad 6. PHILOSOPHIA 193 eius velimus finem assignare, Invenimus primo quidem quod singulae partes sunt propter suos actus, sicut oculus ad videndum; secundo vero quod pars ignobilior est propter nobiliorem, sicut sensus propter inte­ llectum et pulmo propter cor; tertio vero omnes partes sunt propter perfectionem totius, sicut et materia propter formam, partes enim sunt quasi materia totius” (18). 571. Sumendo igitur totalitatem organicam corporis humani, quia “finis proximus humani corporis est anima rationalis et operationes eius: materia enim est propter formam, et instrumenta propter actiones agentis”, dicendum est “quod Deus instituit corpus humanum in op­ tima dispositione secundum convenientiam ad talem formam et ad tales operationes” (19). Qua de causa, “quia ad bonam habitudinem potentiarum sensitiva­ rum interiorum, puta imaginationis et memoriae et cogitativae virtu­ tis, necessaria est bona dispositio cerebri, ideo factus est homo habens maius cerebrum inter omnia animalia secundum prop rtionem suae quantitatis: et ut liberior sit eius operatio, habet caput sursum posi­ tum, quia solus homo est animal rectum, alia vero animalia curva incedunt” (20). 572. Ut enim scribit alibi, uberius prosequens demonstrationem istam, “habere staturam rectam conveniens fuit homini propter qua­ tuor. Primo quidem quia sensus sunt dati homini non solum ad vitae necessaria procuranda sicut aliis animalibus, sed etiam ad cognoscen­ dum. Unde cum cetera animalia non delectentur in sensibilibus nisi per ordinem ad cibos et venerea, solus homo delectatur in ipsa pul­ chritudine sensibilium secundum seipsam. Et ideo, quia sensus prae­ cipue vigent in facie, alia animalia habent faciem pronam ad terram quasi ad cibum quaerendum et providendum sibi de victu; homo vero habet faciem erectam, ut per sensus, et praecipue per visum qui est subtilior et plures differentias rerum ostendit, libere possit ex omni parte sensibilia cognoscere et caelestia et terrena, ut ex omnibus intel­ ligibilem colligat veritatem. 573. Secundo, ut interiores vires liberius suas operationes habeant, dum cerebrum in quo quodammodo percipiuntur non est depressum, sed super omnes partes corporis elevatum. 574. Tertio, quia oporteret, si homo haberet pronam staturam, quod '18) (19) (20) Op. cit., I. 65, 2c. Op. Cit.. I. 91. 3c. De Anima, Sc. 194 *3 LOGICA et mathematica uteretur manibus loco anteriorum pedum, et sic utilitas manuum ad diversa opera perficienda cessaret. 575. Quarto, quia si haberet pronam staturam et uteretur mani­ bus loco anteriorum pedum, oporteret quod cibum caperet ore, et ita haberet os oblongum, et labia dura et grossa, et linguam etiam duram ne ab exterioribus laederetur, sicut patet in aliis animalibus; et talis dispositio omnino impederet locutionem, quae est proprium opus raiionis” (21). Art. 3 33 LOGICA ET MATHEMATICA 33 DEFINIUNT ET DEMONSTRANT PER SOIAM CAUSAM FORMALEM ' -ii1! (·< « 576. In aliis vero partibus vel scientiis, ut in Logica et in Mathe­ matica, solummodo dantur definitiones ac demonstrationes per causam formalem. Utraque enim est de secundis intentionibus quas ratio adinvenit in rebus secundum quod sunt intellectae. Res enim prout intellec­ tae induunt modum abstractum a materia singulari vel sensibili, et ratione huiusce status universalitatem quandam praeseferunt atque praedicabilitatem, ita ut aptae sint inesse multis ac de illis praedicari. 577. Ad quod requiritur reflexio et comparatio. Reflexio quidem intellectus in res primo ac directe cognitas prout cognitas vel intellectas, idest prout statum induunt abstractum et immaterialem. Comparatio autem ad easdem res primo cognitas prout res sunt extra animam existentes, nimirum prout statum habent concretum in materia singulari et sensibili; vel etiam ad alias proprietates aut attributa quae eis con­ veniunt in statu abstractionis. Et huiusmodi attributa sive proprietates intellectae qua intellectae, puta universalitas et praedicabilitas, quas intellectus in eis adinvenit quaeque relationes rationis sunt, dicuntur entia rationis objective —non mere effective neque subiective, quia tunc essent vel possent esse entia realia— et secundae intentiones inte­ llectae. 578. Primae namque intentiones sunt attributa vel proprietates rei prout in se est, quas ideo intellectus detegit primo actu atque directo quo in rem extra animam fertur. Secundae vero appellantur proprie­ tates vel attributa rei prout intellecta est, quasque proinde intellectus adinvenit secundo actu atque reflexo quo fertur in rem intra animam. (21) Summa theol., I, 91. 3 ad 3. PHILOSOPHIA 195 579. Non agitur ergo de intentione subiectiva prima vel secunda, qua scilicet intellectus primo vel secundo intendit sive applicat vires suas ad inteUigendum per actum directum vel reflexum, sed de inten­ tione obiectiva prima vel secunda, idest de obiecto intentionis subiectivae primae vel secundae. “Prima enim intellecta sunt res extra animam, in quae primo intellectus intelligenda fertur. Secunda autem intellecta dicuntur intentiones consequentes modum intelligendi: hoc enim secundo intellectus intelligit in quantum reflectitur supra seipsum, intelligens se intelligere et modum quo intelligit" (1). "Sunt autem quaedam rationes quibus in re intellecta nihil res­ pondet, sed ea quorum sunt huiusmodi rationes intellectus non attribuit rebus prout in seipsis sunt, sed solum prout intellectae sunt, sicut patet in ratione generis et speciei et aliarum intentionum intellectualium: nam nihil est in rebus quae sunt extra animae cuius similitudo sit ratio generis vel speciei. Nec tamen intellectus est falsus: quia ea, quorum sunt istae rationes, scilicet genus et species, non attribuit rebus secundum quod sunt extra animam, sed solum s rrt quod sunt in intellectu. Ex hoc enim quod intellectus^* seipsum reflectitur, sicut intelligit res existentes extra animam, ita intelligit eas esse intellectas: et sic, sicut est quae­ dam conceptio intellectus vel ratio cui respondet res ipsa quae est extra animam, ita est quaedam conceptio vel ratio cui respondet res intellecta secundum quod huiusmodi: sicut rationi hominis vel conceptioni homi­ nis respondet res extra animam, rationi vero vel conceptioni generis aut speciei respondet solum res intellecta" (2). 580. Licet ergo huiusmodi intentiones secundo intellectae non sint qua tales nec possint esse in rerum natura, quia “esse intentionis inte­ llectae in ipso intelligi consistit" (3), non sunt tamen purae fictiones mentis vel potius imaginationis ut chimera, sed fundamentum habent, remotum quidem in re, proximum vero in intellectu (4). il) De Pot., 7, 9c. Cf. In I Sent., d. 23. 3c; d. 26, 1, 1 ad 1; in III Sent., d. 6. 1, 1. qla. 1. nis. 23-24. (2) De Pot., 7, 6c. (3) Summa contra Gentiles, IV, 11, § Dico autem intentionem intellectam. (4) “Aliquando enim hoc quod intellectus concipit est similitudo rei eristentis extra animam, sicut hoc quod concipitur de hoc nomine homo, et talis conceptio intellectus habet fundamentum in re immediate, In quantum res ipsa ex sua conformitate ad intellectum facit quod intellectus sit verus et quod nomen significans Illum intellectum proprie de re dicatur. Aliquando autem hoc quod significat nomen non est similitudo rei existentis extra animam, sed est aliquid quod consequitur ex modo intelligendi rem quae est extra animam, et huiusmodi sunt intentiones quas intellectus noster adinvenit; sicut significatum huius nominis genus non est similitudo alicuius rei extra ani­ mam existentis, sed ex hoc quod intellectus Intelligit animal ut In pluribus specie- R 196 LOGICA ET MATHEMATICA 581. Et huiusmodi secundae intentiones intellectae sunt proprium obiectum Logicae, quae, ut ait S. Doctor, est “de secundo intellectis" (5). Nam “ens est duplex: ens scilicet rationis et ens naturae. Ens autem rationis dicitur proprie de illis intentionibus quas ratio adinvenit in rebus consideratis, sicut intentio generis, speciei et similium, quae qui­ dem non inveniuntur in rerum natura, sed considerationem rationis con­ sequuntur. Et huiusmodi, scilicet ens rationis, est proprium subiectum Logicae” (6). Ens vero reale est obiectum aliarum scientiarum, quae de primo intellectis occupantur, ut philosophia Naturalis et philosophia Prima. Metaphysica enim est de ente redii communi, quia versatur “circa ipsas res communes”. Logica vero est de ente rationis communi, quia versatur circa secundas intentiones rationis “quae ad omnes res se habent” (7). 582. Et aliquid simile contingit in Mathematica, quae in hac parte merito a Thoma aequiparatur Logicae. “Et simile est, inquit, de aliis quae consequuntur ex modo intelligendi, sicut est abstractio mathe­ maticorum et huiusmodi” (8). Abstrahit enim mathematica a materia singulari et sensibili, idest a corpore vel substantia physica eiusque accidentibus quae sensibus obji­ ciuntur, et solum considerat quantitatem abstractam continuam et dis­ cretam, idest magnitudinem et multitudinem,ut mensurabilem vel nume­ rabilem. Quod quidem fit secundum rationes et proportiones, quae revera sunt relationes quantitatis dimensivae ad quantitatem dimensivam prout una est maior, minor vel aequalis alteri (9). Et sic mathematica tota est in adinveniendis huiusmodi relationibus, quasi intentionibus, entis mathematici, quod est mera et pura quantitas ut sic. Nec enim mathe­ matica considerat quantitatem ut est primum accidens substantiae cor­ poreae —hoc enim spectat ad philosophiam Naturalem—, sed unice et formaliter ut est pura quantitas, idest ut mensurabitis —trina dimensio— et divisibilis ac numerabilis. 583. Et hac de causa corpori vel quantitati mathematicae alia at­ tributa vel proprietates conveniunt, et alia corpori sive quantitati phybus, attribuit el Intentionem generis. Et huiusmodi intentionis, licet proximum fundamentum non sit tn re sed in intellectu, tamen remotum fundamentum est res ipsa. Unde Intellectus non est falsus qui has intentiones adinvenit” (In I Sent., d. 2, 3c). (5) In librum Bodthii De Trinitate, 6. 1 ad 3, p. 210, 14. (6) In IV Metaph., lect. 4. n.’ 574. (7) In I Post., lect. 20, n.· 5. “Aliae scientiae sunt de rebus et aliae de inten­ tionibus intellectis” (Summa contra Gentiles, IV, 11). (8) In I Sent., d. 2. 3c. (9) Cf. in V Metaphy., lect. 17 nls. 1006-1022. 197 PHILOSOPHIA sicae. Illa enim quantitas est augmentabilis et diminuibilis sive divisibilis in indefinitum ; haec autem terminum habet definitum, cum quadam tamen latitudine, in augmento et diminutione. Qua de re Thomas apposite: “licet corpus mathematice acceptum sit divisibile in infinitum, corpus tamen naturale non est divisibile in infinitum. In corpore enim mathematico non consideratur nisi quan­ titas, in qua nihil invenitur divisioni repugnans. Sed in corpore natu­ rali invenitur forma naturalis, quae requirit determinatam quantitatem, sicut et alia accidentia. Unde non potest inveniri quantitas in specie carnis nisi infra aliquos terminos determinata” (10). 584. Insuper figurae geometricae ideales, secundum quod conci­ piuntur et definiuntur a geometra, non possunt examussim in re com­ poni neque generari, quia superficies physica in qua describi debent non patitur geometricam acribeiam. “Unde non est idem iudicium quandoque de linea mathematica quod est de linea sensibili; sicut in hoc quod recta linea tangit sphaeram solum secundum punctum, quod convenit rectae lineae separatae [= mathematicae], non autem rectae lineae in materia’’, idest lineae physicae, puta lineae lapideae vel argenteae (11). 585. Itaque dicendum est quod huiusmodi praedicata sive proprie­ tates aut intentiones quantitatis, quas mathematicus adinvenit, non con­ veniunt quantitati physicae quae est extra animam, sed quantitati ut intellectae et abstractae a statu reali physico, atque induenti statum ac modum idealem mathematicum. Quo fit, ut tales intentiones obiectivae sint entia quaedam rationis ad puram quantitatem limitata, et non sicut ens rationis logicum ad omnia se porrigens. Sunt ergo, sicut intentiones logicae, non merae fictiones chimericae, sed fundamentum habentes remotum quidem in quantitate physica, proximum autem in intellectu abstrahente quantitatem mathematicam cui tales intentiones natae sunt convenire. 586. Omnes tamen huiusmodi intentiones logicae et mathematicae, nempe universalitas, singularitas et praedicabilitas ex parte Logicae, atque divisibilitas et mensurabilitas ex parte Mathematicae, sunt pure formales et a materia abstrahentes, et ideo utraque scientia non definit neque demonstrat aliquid nisi per causam formalem. (10) In I Physic., lect. 9. n.” 9 Cf. in II Sent., d. 14, 1 ad 4, d. 30. 2. 2c; De Determinare de dimensionibus corporum in quantum huiusmodi, Pot., 4, 1 ad 5. __ per se pertinet ad mathematicum" (In I de Caelo, lect~ 2. n.° 7). “Omnes species quantitatis sunt mathematica quaedam" fDe Pot., 9. 7c). (11) In librum Boëthii De Trinitate, 6. 2c, p. 216. 23-26. I • 1 198 LOGICA KT MATHEMATICA 587. Quae quidem conclusio pro scientia mathematica ex eo etiam comprobatur, quod mathematica omnis aut est de quantitate continua ut Geometria, aut de quantitate discreta ut Arithmetica. 588. Geometria autem considerat quantitatem continuam maxime ut flgurabllem et mensurabllem. Ut figvrabilem quidem, prout scilicet figuras quasdam geometricas induere potest, puta figuram trianguli, circuli, quadrati, sphaerae, pyramidis. Ut menxurabilem autem, prout tanta vel quanta dicitur, vg. linea trium vel quatuor palmorum, super­ ficies vlglntl pedum, altitudo vel profunditas quindecim cubitorum. Porro figura est forma quaedam, eo quod essentialiter est "forma quanti in quantum huiamodi (12), idest "quaedam forma circa quantita­ tem" (13). Et ideo "figura abstrahit secundum suam rationem ab omni materia et forma sensibili, cum ait quoddam mathematicum" (14). Et similiter mensura respectu mensurati habet rationem formae, cum sit principium cognitionis eius, siquidem "mensura nihil aliud est quam id quo quantitas rei cognoscitur" (15). % 589. Quod quidem maxime apparet in numeratione quantitatis dis­ cretae quam Arithmetica considerat, quia unitas "est prima mensura numeri, qua omnis numerus mensuratur" (16). Unitas autem respondet formae, a qua unaquaeque res sicut habet esse, habet etiam unita­ tem (17). Et inde est quod "unumquodque sicut custodit suum esse, ita custodit suam unitatem" (18). Divisio e contra atque pluralitas vel multitudo inde consequens, respondet potius materiae. 590. lure igitur S. Thomas docet definitiones Logicae et Mathemati­ cae esse pure formales, utpote In quibus nihil materiae ponitur. Ita est mere dialectica et pure formalis haec definitio irae: appetitus vindic­ tae, quia in ea "nihil est ex parte corporis", sed "considerat formam tantum" (19). "Unde et logici definitiones dicuntur formales" (20). Et similiter "mathematica, ut par et impar, et rectum el curvum, et nu­ merus et linea et figura, definiuntur sine motu et materia” (21). Eo (12) Humma thcol., I. 7. 3c. (13) Op, I, 7. 1 a<| 2. *FlgUra ril (11) Summa contra Gcntitoo, III, 106 6. 3c. p. 184. 20-22. (16) /n X Metaph. loct 2, n.· 1933 (16) /n V Mctaph., l«ct 8. n.· 872. (17) Bum πια contra G enti let, H. 53. (18) Bumma theoL, I, 11. le. (19) In I De Anima, led.. 2. nla. 24. (20) hi librum Botithii l)f Trinitate, (21) tn /I Dhy/tlc lee. 3. n.· 7. quaedam forma*’ (Do Dut., C, 7 ad 13). 3 Cf. ia librum /Jodthii De Trinitate, χ 27. 4, 2r. p. 111. 23 ΡΗΙ!Χ)30Ρ!ΙΙΛ 199 enim Ipso quod nbstrahunt a materia physica et sensibili et a quali­ tatibus activis et passivis, "In eorum definitionibus non ponitur materia sensibilis" neque motus (22). 591, Atque una simul Logicam et Mathematicam sumens, scribit: "principia quarundam scientiarum, ut Logicae, Geometriae et Arith­ meticae, sumuntur ex solis principiis formalibus rerum ex quibus essen­ tia rei dependet" (23). "Logicus et Mathematicus considerant tantum res secundum principia formalia. Unde nihil est impossibile In logicis et mathematicis nlsl quod est contra rei formalem rationem" (24). Et hac ratione, quia "in scientiis mathematicis proceditur per ea tantum quae sunt de essentia rei", hulusmodl scientiae "demonstrant solum per causam formalem" (25), et nullo modo per causam efficientem et finalem, cum abstrahant a materia et motu atque n qualitatibus activis et passivis. Ut enim profunde alt S. Thomas, "a/jerc et pati non convenit entibus secundum quod sunt in consideratione, sed secun­ dum quod sunt in esse. Mathematicus autem considerat res abstractas secundum considerationem tantum. Et ideo illae res, prout cadunt in consideratione mathematici, non convenit esso principium et finis motus: et ideo mathematicus non demonstrat per causas efficientem et fina­ lem" (26). 592. Et quando scientiae mathematicae confluunt cum scientia physica, ut videre est in optica et in astronomia, quae ob id dicuntur mixtae vel mediae sive physico-mathematlcae, Id quod se habet ex parte mathematicae est formale respectu eius quod se tenet ex parte physicae. Tales enim scientiae "magis sunt affines mathematicis, quia in earum consideratione id quod est physicum est quasi materiale, quod autem est mathematicum est quasi formale: sicut musica considerat sonos, non in quantum sunt soni, sed secundum quod sunt secundum numeros proportlonabiles, et similiter est in aliis” (27). <22~ In librum Boûthii Dn Trinitate, 0, le, p. 165, 27-28. "Non recipiunt In nui definitione materium" (Op. cit., 5. 3, arg. 2 Bed contra, p. 181. 8). (23) Summa contra Gentileλ, II, 25, 10, (24) De Pot., 0, 1 ad 11. Ic, p, 207, 1-2, (25) !n librum Pofithii Do Trinitate, (2β) Op. cit., 5, 4 ad 7. p. 100, 14-10, Cf. In //1 Netaph., lect. 4. nls. 375, 3M5; 8urn ma thcol., I. 5, 3 ad 4 'Mathematica accipiuntur ut abetracta Mgcundum rationem, cum tamen non nlnt abetracta Arcundum anso. Unicuique autem con­ venit habere caunam acentem necundum quod habet caac Licet ergo ca quae Aunt mathematica habeant caueam agentem* non tamen nncundum habitudinrm quam habent ad caudam apnntrm cadunt gub consideratione mathematici. Et Ideo In MdentHu mnthernatlcle non demonntratur nllquld per causam agentem·· (dum· ma theol., I. 44, 1 ad 3). (27) In librum DoCthii Dr Trinitate. 5, 3 ad 0, p. 1R9, 2-β. Cf. Summa theol , ILII. q. 2 ad 3. 200 MORALIS Art. 4 PHILOSOPHIA MORALIS DEFINIT ATQUE DEMONSTRAT PER OMNES CAUSAS **· I r n' 593. In scientia vero Morali dantur definitiones et demonstrationes per omnes conisas, ita tamen ut pro causis materiali et formali non sumantur materia et forma presse dictae, quia moralitas non est subs­ tantia corporea composita ex materia et forma, sed sensu quodam lar­ giori et analogo pro materia in qua vel circa quam, scilicet pro subiecto psychico vel objecto materiali, et pro objecto formali specificante atque pro ipso especificato —actu vel habitu virtutis et vitii. 594. Et hac de causa virtus, cuius consideratio maxime ad scien­ tiam moralem pertinet, perfecte definitur per quatuor causas hisce ver­ bis: bona qualitas mentis qua recte vivitur, qua nullus male utitur, quam Deus in nobis sine nobis operatur. Quod si agatur de virtute na­ turali vel acquisita, loco verborum: quam Deus in nobis sine nobis operatur, poni debent: quam nos ipsi propriis actibus comparamus. Causa enim efficiens huius virtutis sicut et causa habitus —virtus enim est habitus operativus bonus— sunt actus nostri, ut experientia con­ stat. Nam citharizando efficiuntur citharistae, pingendo pictores, et sic de aUis (1). 595. Hinc S. Thomas egregie: "ista definitio perfecte complectitur totam rationem virtutis. Perfecta enim ratio uniuscuiusque rei colli­ gitur ex omnibus causis erus. Comprehendit autem praedicta definitio omnes causas virtutis. Causa namque formalis virtutis, sicut et cuiuslibet rei, accipitur ex eius genere et differentia, cum dicitur qualitas bona. Genus enim virtutis qualitas est; differentia autem, bona. Esset tamen convenientior definitio si loco qualitatis, habitus poneretur, qui est genus propinquum. Virtus autem non habet materiam ex qua, sicut nec alia accidentia, sed habet materiam circa quam et materiam in qua, scilicet subtec­ tum. Materia autem circa quam est obiectum virtutis, quod non potuit in praedicta definitione poni, eo quod per obiectum determinatur virtus ad speciem, hic autem assignatur definitio virtutis in communi. Unde ponitur subtectum loco causae materialis, cum dicitur quod est bona qualitas mentis. Finis autem virtutis, cum sit habitus operativus, est ipsa operatio. 596. Sed notandum est quod habituum operativorum aliqui sunt semper ad malum, sicut habitus vitiosi; aliqui vero quandoque ad bo(1) Cf. Summa theol. I-II. 51, 1: 93. 2; De Virtutibus in communi, 9. ■ PHILOSOPHIA num et quandoque ad malum, sicut opinio quae se habet ad verum et falsum. Virtus autem esi habitus semper se habens ad bonum. Et ideo, ut discernatur virtus ab his quae semper se habent ad malum, dicitur: qua recte vivitur; ut autem discernatur ab his quae se habent quandoque ad bonum, quandoque ad malum, dicitur: qua nemo male utitur. Causa autem efficiens virtutis infusae, de qua definitio datur, Deus est. Propter quod dicitur: quam Deus in nobis sine nobis operatur. 'Quae quidem particula si auferatur, reliquum definitionis erit commune omni­ bus virtutibus et acquisitis et infusis” (2). 597. Cuius ratio fundamentalis est, quia Scientia Moralis subalternatur proprie Psychologiae in sensu pleno et classico acceptae. Ita enim se habet Moralis ad Psychologiam sicut Medicina ad Physiologiam, Biogiam, et Anatomiam (3). Atqui Medicina proprie subalternatur praedic­ tis scientiis de corpore humano (4). Ergo et Moralis subalternatur pro­ prie Psychologiae sive scientiae de anima humana. 598. Unde iterum Thomas: “non possumus perfecte ad scientiam moralem pervenire nisi sciamus potentias animae. Et inde est quod Philosophus in Ethicis attribuit quaslibet virtutes diversis potentiis ani­ mae” (5). Cum enim virtutes et vitia sint habitus operativi subiectati in potentiis animae rationalibus vel rationem aliquo modo participan(2) Summa theol., Ι-Π, 55. 4c. Cf. ί» II Sent., d. 27, 2c. (3) “Sic ergo se habet politicus [et moraliste.] ad considerandum de Anima sicut medicus ad considerandum de corpore, cuius sanitatem quaerit. Unde manifestum est quod oportet politicum aliqualiter cognoscere ea quae pertinent ad animam, sicut medicus qui curat oculos et totum corpus oportet quod con­ sideret de oculis et do corpore toto. Et tanto magis hoc pertinet ad politicum ut consideret animam culus virtutem Inquirit, quanto est melior Ipsa quam scientia medicinae... Et Ideo oportet quod eius consideratio sit magis completa. Videmus autem quod excellentes medici multa tractant circa cognitionem corporis, et non solum circa medicinales operationes. Unde politicus habet aliquam considerationem de anima” fin I Ethic., lect. 10. η.® 227). (4) “Aliqua scientia continetur sub alia dupliciter. Uno modo ut pars ipsius, quia scilicet sublectum eius est pars aliqua sublecti Illius, sicut planta est quae­ dam pars corporis naturalis. Unde scientia do plantis continetur sub scientia natu­ rali ut pars. Alio modo continetur una scientia sub alla ut ei subaltcrnata, quando scilicet In superiori scientia assignatur propter quid eorum de quibus scitur in Inferiori solum quia, sicut musica [«■ muslcologlaj ponitur sub arith­ metica. Medicina ergo non est pars sublecti scientiae naturalis secundum Illam ra­ tionem qua est sublectum medicinae. Quamvis enim corpus sanabile sit corpus naturale, non tamen est sublectum medicinae prout est sanabile a natura, sed prout est sanabile ab arte. Sed quia In sanatione quae fit etiam per artem, ars est ministra naturae, quia ex aliqua naturali virtute sanitas perficitur auxilio artis, Inde est quod propter quid de operatione artis oportet accipere ex proprie­ tatibus rerum naturalium. Et propter hoc Medicina subalternatur Physicae9* (In librum BoCthii De Trinitate, 5, 1 ad 5, p. 170-171. (5) In I de Anima, lect. 1, n.* 7; ARrSTOTBU», Ethica Nicom. 1. 13. 1102α 18-23. 202 MORALIS tibus, non possunt perfecte cognosci neque definiri ignorantis potentiis illis. Neque rursus earum actus, qui a potentiis una cum habitibus egre­ diuntur. Quod si de habitibus naturalibus et acquisitis fiat sermo, hi naturalibus potentiis animae, quibus insunt, subordinantur. 599. Uno verboP moralitas, idest bonitas vel malitia moralis, est accidens quoddam actus et habitus humani psychologici sine quo dari non potest, cum sit veluti proprium atque immediatum subiectum quo eius. Qua ratione esso morale actus humani comparatur ad esse natu­ rale vel psychologicum eius "sicut quale ad substantiam" (6). Et ideo ethica non induit proprie loquendo rationem scientiae nisi accipiat prin­ cipia a psychologia eique continuetur. Haec enim duo cumulative re­ quiruntur ad scientiam subaltematam presse dictam, scilicet accipere principia propria a scientia subalternante, et cum eadem connecti et continuari. 600. Ideo scribit Doctor Communis quod scientiae subalternatae "supponunt conclusiones probatas in superioribus scientiis [ = subalternantibus] et eis utuntur pro principiis...: sicut Perspectiva, quae est dc linea visuali et subaltematur Geometriae, a qua etiam supponit quae probantur de linea in quantum linea, et per illa tamquam per principia probat conclusiones quae sunt de linea in quantum visualis" (7). Et rursus ait "quod ille qui habet scientiam subaltematam non per­ fecte attingit ad rationem sciendi nisi in quantum eius cognitio conti­ nuatur quodammodo cum cognitione eius qui habet scientiam subalternantem” (8). 601. Quod quidem maxime obtinet quando unus idemque homo utramque possidet scientiam. Secus enim non videbit qui habet subalternatam sua principia, quia non videt conclusiones subalternantis, sed eas tenebit per fidem tantum. Quod si haec fides sit mere humana, non sufficit ad fundandam scientiam subaltematam, quia fides humana est infra scientiam (9). At vero si divina sit, eam satis superque fundare valet, quia talis fides nititur verbo Dei falli et fallere nescii. Unde ve­ ritas atque certitudo divinae fidei est incomparabiliter maior quam cer­ titudo et veritas non solum scientiae, sed etiam cuiuscumque virtutis intellectualis acquisitae. Et hac de causa theologia sacra viatorum, Dc Mato, 2. 6 ad 3. (7) In I Sent., prolog. 3, qla. 2c. (8) De Verit., 14, 9 ad 3. (9) Fides namque humana, licet ait “opinfo vehement”, idest firmata vel fortlflcfita rationibus, tota nititur in verbis hominis testlflcanthi. qui fallibilis eat. et Ideo non excedit limites opinionis quae non est virtus intellectualis, sed est infra scientiam (In til Sent., 23. expos, textus, n.· 301: ibfd., <1. 23, 2. 2, qla. 3 ad 1. n.· 1D9; tn / Sent., proi. 3. qla. 3c; D- Verit.. 14. 2c; Summa theol., II-II. 129, βο). (β) PHILOSOPHIA quae subalternatur theologiae Dei et beatorum ab eaque per fidem di­ vinam accipit propria principia quae sunt articuli fidei, est vera atque authentica scientia (10). Perfectus ergo moralista debet ipse apprime callere psychologiam humanam et universam anthropologiam, ut possit scientiam suam pos­ sidere et applicare modo vere scientifico, et non mere empirico. 602. Porro Psychologia, utpote pars quaedam integralis Philosopiae Naturalis (11), definit ac demonstrat per quatuor causas, ut patet ex dictis (ns. 558-575). Ergo similiter Ethica debet per eas omnes de­ finire et demonstrare. Et sic videmus S. Thomam plura de anima, de potentiis, de habitibus, de passionibus ac de actibus eius disseruisse in Commentario suo super ΙΠ librum Sententiarum, in Quaestionibus disputatis de Virtutibus et de Malo, ac praesertim in I et Π P. Summae theologiae, ut exinde funda­ menta sumeret vere scintifica ad res morales pertractandas. 603. Ex natura enim animae humanae qua rationalis et spiritualis ideoque libero gaudens arbitrio, principia haurit moralis consideratio­ nis, quia “nullus motus ponitur in genere moris nisi habita compara­ tione ad voluntatem...; et ideo ibi incipit genus moris ubi primo domi­ nium voluntatis invenitur" (12). Voluntas autem in ratione est et a ratione fluit, atque ex utraque participat appetitus sensitivus, qui liber­ tate quadam gaudet. Et ideo moralitas, idest bonitas vel malitia mo­ ralis, quae primo convenit actibus et habitibus voluntatis liberae, ab ipsa voluntate profluit atque extenditur ad actus et habitus potentiarum ab ea dependentium et motarum, nempe ad intellectum et ad appetitum sensitivum, immo et ad ipsa membra corporis prout voluntate libera moventur in bonum vel malum opus exercendum (13). 604. Maxime vero Scientia Moralis definit ac demonstrat per cau­ sam finalem, eo quod bonitas et malitia moralis definiuntur secundum conformitatem vel disconformitatem obiecti, actus et habitus ad regulas et principia morum,, quae ex fine potissime sumuntur.Et hoc ideo, quia finis est proprium atque formale obiectum voluntatis (14). Finis autem (10) Summa theol., I, 1, 2c; II-II, 1, 5 nd 2. (11) “Terminus considerationis Scientiae Naturalis est circa formas quae quidem sunt aliquo modo separatae, sed tamen esso habent in materia. Et huiusmodi formae sunt animae rationales, quae quidem sunt separatae In quan­ tum Intellectiva virtus non est actus alicuius organi corporalis sicut virtus vlsiva est actus oculi, sed in materia sunt in quantum dant esse naturale tali corpori" In 111 Sent., d. 6. 3. 1, arg 1 wed contm. η.· 105. Cf. ibid.. <1. 2. 1. 3, qla. 10. n.* 64; Mln 3. arg. 2 wd contra, n * 62. d. 7. 1. 1 ad 3, n.* 36; Summa contra Gentile*. IV. 49 n.l n. (H) Cone. Trident. Dxnx., nil. 7994MX). (V) Cf. Summa tMol, MI. 3. 1. (10) Op. cit , I. 61. 3 ad 2. Cf. I. 4. 2. 14, 6 (11) Op. cit., 1. 28. 1 ad 3. (1) !)c Suitantiin trpanttijt cap. 10, n.- W Cf. cap. 14. n.” 86; !>«· Pot.. 6. i a<» 7. (2) /h / Rent., d. 44. 2c. Dupl»‘X ont bonum uni verni Quoddam reparatum, «ClllCtt «|
  • Cf. Summo theol., I. <50, Be et nd 3 et 5; JI-II, 20, 3c). H) De nub»tantii» eeparati», cap. 10, n.“ 00. (5) Summa contra Gentile», II. 4B, 7. /0) Op. cit., 11. 42, 2; Amtrrr/rnjai, Kthic. Nie., I, 2, 1004b, Cf. In I Sent., 32. 2. 2c. (7) Op. cit., II. 42, 4. (S) Summa theol., 1, 22, 4. (9) Summa contra Gentile», II, (1) De Verit., 11, le. 1· 220 ORDO UNIVERSI ulla creatura aliquid operetur et causet, “stulta sit, quia ordinem tol­ lit universi" (2). Consequenter “ordo universi attenditur secundum-quod una creatura agit in aliam, et secundum quod una fit ad similitudinem alterius, et secundum quod una est finis alterius" (3): quatenus scilicet "partes universi habent ordinem ad invicem secundum quod una agit in alteram, et est finis alterius, et exempla)'" (4). "i n 659. Quod quidem triplex genus causae non est exclusive sumen­ dum, quia etiam genus causae materialis et genus causae formalis conferunt ad ordinem universi. Ad hunc enim ordinem requiritur ordi­ natorum multitudo, una cum eorum distinctione et inaequalitate, quae ex causis formali et materiali, sensu stricto vel latiori aceptis, sumuntur. Unde rursus S. Thomas : “forma universi consistit m distinctione et ordi­ ne partium eius” (5), quandoquidem “bonum et optimum universi con­ sistit in ordine partium eius ad invicem, qui sine distinctione esse non po­ test. Per hunc enim ordinem universum in sua totalitate constituitur, quae est optimum ipsius" (6). Distinctio autem formalis vel essentialis, quae potissima est in ordine universi, secum fert semper inaequalita­ tem (7). 660. Qua in re semper prae oculis habendum est id quod sapienter tradidit Aquinas, dicens “quod a qualibet causa derivatur aliquis ordo in suos effectus, cum quaelibet causa habeat rationem principii. Et ideo secundum multiplicationem causarum multiplicantur et ordines, quo­ rum unus continetur sub altero sicut et causa continetur sub causa. Unde causa superior non continetur sub ordine causae inferioris, sed e converso. Cuius exemplum apparet in rebus humanis. Nam ex patrefamilias dependet ordo domus, qui continetur sub ordine civitatis, qui procedit a civitatis rectore, cum et hic contineatur sub ordine regis a quo totum regnum ordinatur" (8). 661. Et quidem talis subordinate vel concatenatio ordinum inter se intelligenda est non solum intra idem genus causae quatenus causa (2) /n II Sent., d. 1. 1, 4c. (3) Summa theol., I, 47, 3 ad 3. Qui textus una cum toto articulo, licet solum Inveniatur in Cod. 138 bibliothecae Casinlensis. ut notant editores leonini, videtur omnino authenticus, cum ad ipsum expresse provocet Ipse S- Thomas In quaes­ tioni sequenti, a. 1 ad 5. ■(4) Op. cit., I. 48. 1 ad 5. (5) Summa contra Gentile*. II, 39. S. (6) Op. cit., II. 39, 6. (7) Summa theol., I. 47. 2c. (8) Op. cit.» I. 105, 6c. Cf. Summa contra Gentile*, III. 98 initio BONUM COMMUNE UNIVERSI inferior et particularis continetur sub causa superiori et universali, verum etiam inter diversa genera causarum, in quantum et ipsa ordi­ nem habent inter se et sunt ad invicem causae in diverso genere, prae­ sertim respectu causae finalis, quae causa causarum merito appellatur. Quo fit, ut ordo immanens totius universi creaturarum et partium eius inter se debeat intelligi atque explicari non solum per unum genus causae iuxta diversos modos eius, sed etiam, et quidem praecipue, per omnia genera causarum simul sumpta et inter se mutuo ordinata. 662. Possumus autem distinguere in ordine totali universitatis crea­ turarum duplicem seriem fundamentalem: aliam rerum naturalium, aliam supernaturalium. Ordo rerum naturalium 663. Quod naturalium seriem spectat, eam in triplicem classim com­ mode distribuitur, nempe in res pure corporales sive terrestres sive cae­ lestes, in res pure spirituales quas angelos dicimus, et in res ex corpore et spiritu conflatas quas homines appellamus (9). 1. Ordo rerum pure corporalium 664. Res pure corporales, si ex amussim considerare velimus, infini­ tas propemodum varietates complectuntur. Ut enim scite animadvertit Doctor Communis, “ille qui perfecte cognoscit res aliquas, potest usque ad minima et actus et virtutes et naturas earum distinguere; qui au­ tem cognoscit eas imperfecte, non potest distinguere nisi in universali. quae quidem distinctio fit per pauciora. Sicut qui imperfecte cognos­ cit res naturales, distinguit earum ordines in universali, ponens in uno ordine caelestia corpora; in alio corpora inferiora inanimata; in alio plantas; in alio animalia. Qui autem perfectius cognosceret res natura­ les, posset distinguere et in ipsis corporibus caelestibus diversos ordi­ nes, et in singulis aliorum’’ (10). 665. Nostrum non est in praesentiarum considerare ordinem sin­ gularum rerum pure corporalium in concreto, quia id muneris est par­ ticularium scientiarum naturalium. Alioquin sermo noster indefinite protraheretur. Satis ergo erit ipsa genera causarum inspicere atque de­ finire, ex quibus ordo rerum mere corporalium quoad fundamentalia dependet. i9) Summa theol., I, 50. prol. (10) Op. cit.. I. 108. 3c. BONUM COMMUNE UNIVERSI 223 ORDO RERUM NATURALIUM 666. Hisce ergo in rebus duo sunt: substantia et accidentia na­ turalia. A. Ordo substantiarum 667. Et quidem in substantia duo iterum reperiuntur, scilicet spe­ cies et individua. Species autem respondet formae, individua vero mate­ riae. Principium namque individuationis est materia, speciei autem forma (11). Ita ergo se habent individua eiusdem speciei ad speciem suam sicut materia ad formam sive ut causa materialis ad causam for­ malem. Constat autem causam formalem esse superiorem materiali, quae ideo formali subordinatur. Ergo similiter species sunt superiores individuis, et consequenter ordo individuorum est sub ordine specierum. H 668. In serie igitur substantiarum pure corporalium, ordo specie­ rum est principalis et per se spectans ad bonum universi, dum ordo individuorum est mere secundarius et non pertinens per se ac directe ad tale bonum, sed solummodo indirecte atque reductive, ratione speciei sub qua continentur: quod est pertinere ad bonum ordinis universi quasi per accidens et ratione alterius. Quam ob rem S. Thomas: "perfectio, inquit, universi essentialis non attenditur in individuis quorum multiplicatio ordinatur ad perfectionem speciei, sed in speciebus per se" (12). Etenim "oportet quod superiores universi partes magis de bono universi participent, quod est ordo. Per­ fectius autem participant ordinem ea in quibus est ordo per se quam ea in quibus est ordo per accidens tantum. Manifestum est autem quod in omnibus individuis unius speciei non est ordo nisi secundum accidens: conveniunt enim in natura, et differunt secundum principia individuantia et diversa accidentia, quae per accidens se habent ad naturam speciei. Quae autem specie differunt, ordinem habent per se et secundum essen­ tialia principia” (13). “Universi enim perfectio attenditur quantum ad species, non au­ tem quantum ad individua, cum continue universo plurima individua addantur praeexistentium specierum” (14). Ac praecise "ad hoc sunt plura individua in una specie in rebus corruptibilibus, ut natura spe­ ciei, quae non potest perpetuo conservari in uno individuo, conservetur in pluribus” (15). (11) “Materia est principium Individuationis” (Summa theol., /, 86. 3c). "Per formam unumquodque in specie constituitur” (op. cit., I. 5. 5c). “Denominatio flt a forma, quae dat speciem rei” (In I Pcriherm , lect. 8. n.·· 9). (12) In II Sent., d. 3. 1. 4 ad 3. (13) De spiritualibus creaturis, 8c. (14) Summa contra Gentiles, II. 84 ad 3. (15) Op. cit.. II. 93, 3. Cf. Op. at., II, 45, 5: Summa theol., I. 47 2c 669. Forma autem non solum est principium essendi, verum etiam agendi, quia “unumquodque agens agit per suam formam" (16), et sic "agens per naturam agit per suam formam naturalem” (17), et produ­ cit sibi simile in specie, sicut equus equum et homo hominem (18). Non tamen causât ipsam speciem, sed solum individuum vel individua, quia secus causaret seipsum, cum et ipsum sub specie contineatur. Individua tamen producit propter speciem, ut scilicet species conservetur et per­ ficiatur. 670. Atque ita “tres causae possunt incidere in unum, scilicet for­ ma, finis et efficiens, sicut patet in generatione ignis. Ignis enim gene­ rat ignem: ergo ignis est causa efficiens in quantum generat. Et iterum ignis est forma in quantum facit esse actu quod prius erat in potentia. Et iterum est finis in quantum est intentus ab agente et in quantum ter­ minatur ad ipsum operatio agentis... Sciendum tamen est quod finis incidit cum forma in idem numero; quia illud, idem numero quod est forma generati est finis generationis. Sed cum efficiente non incidit in idem numero, sed in idem specie. Im­ possibile enim est ut faciens et factum sint idem numero, sed possunt esse idem specie: ut quando homo generat hominem, homo generans et generatus sunt diversi numero, sed idem specie" (19). B. Ordo accidentium 671. Similiter accidentia naturalia sunt duplicis classis: alia spe­ ciei, quae et propria dicuntur, et respondent formae; alia individui, quae commune nomen accidentis retinent et contingenter adveniunt substan­ tiae, et materiae respondent. “Accidentia —ait S. Thomas— quae consequuntur materiam sunt ac­ cidentia individui, secundum quae etiam individua eiusdem speciei differunt ad invicem; accidentia vero quae consequuntur formam sunt propriae passiones generis vel speciei, unde inveniuntur in omnibus par­ ticipantibus naturam generis vel speciei, sicut risibile consequitur in homine formam, quia risus contingit ex aliqua apprehensione animae hominis” (20). Et alio in loco: accidens “quod consequitur speciem... pertinet ad <16) Summa theol., I. 3. 2c. (17) Summa contra Gentiles, II, 92, 2. Cf. Summa theol., I, 47, 1 ad 1. (18) Summa theol·, I. 4. 3c; 19, 3c; 27. 2. ‘Omne producens aliquod per suam actionem, producit sibi simile quantum ad formam qua agit: sicut homo genitus est similis generanti in natura humana, cuius virtute pater potest generare ho­ minem" (Op. cit., I. 41. 5c). (19) De principiis naturae, cap. 4. p. 97-98. Cf. in II Physic., lect. 11. n.0 2. (20) De ente et essentia, cap. 7; ed. Lu Baur, p. 56-57. Münster in Westf, 1926. ORDO RERUM NATURALIUM 224 formam; accidens vero quod est individui, non consequens totam spe­ ciem, consequitur materiam, quae est individuationis principium" (21). 672. Hia causantur per emanationem vel naturalem resultantiam ex principiis speciei et ordinantur ad bonum eius ut ad finem; haec vero causantur ex principiis individui, coopérante quandoque exteriori causa, quae in bonum vel in malum individui vergere potest. Qua de causa S. Thomas ait quod illis assignari potest causa finalis, non vero his, nisi materialis: quia revera “intentio naturae est principaliter ad speciem conservandam ; unde quamvis generatio terminetur ad hunc hominem, tamen intentio naturae est quod generet hominem" (22) 673. Verumtamen accidentia naturalia non pertinent per se neque principaliter ad ordinem et perfectionem universi, sed ratione speciei vel individui ad quae reducuntur sicut in principia et causas. Quod quidem, ut per se patet, valet maxime de accidentibus individui. Verum etiam de ipsis accidentibus speciei asserendum est, multo magis quam de substantiis individuis; quia semper accidentia quaecumque natu­ ralia sunt infra substantias, et ordo atque perfectio universi potius est in substantiis quam in accidentibus. 674. Ex quibus omnibus id necessario consequitur, ordinem ac bonum universi, vel in ipsis rebus pure corporalibus, maxime in specie­ bus sive formis substantialibus repositum esse, ut S. Thomas praeclare dicit: “ex diversitate formarum sumitur ratio ordinis rerum" (23). 675. Requidemvera, ut constat ex supra dictis cum de ordine se­ cundum causam formalem ageremus (ns. 104-117), formae vel species vel essentiae sunt essentialiter inaequales et gradatim constitutae, ita ut una sit alia perfectior, absque solutione tamen continuitatis, in mineralibus, in plantis et in animalibus, iuxta effatum illud a Pseudo Dionysio accep­ tum: supremum infimi attingit infimum supremi (24). Atque ita summa specierum varietas gradatim disposita unitatem quamdam ordinis eamque pulcherrimam constituit, quam vel ipsi philosophi pagani iure κόσμον appellabant (25). 676. “Ex hac enim diversitate formarum secundum quas rerum spe- (21» Summa theol., 1. 54. 3 ad 2. Cf. tbid., 100. Ic; in I Sent., d. 3. 4. 2c; De Verit., 3. 8c; De Anima, L8c ; 12 ad 7; De Spiritualibus crccrtuns, lie; De Mado, 5, 5c; 'n i Post., lect. 14. n.· 2. (221 De Verit., 3. 8c; De Anima, 18c; 12 ad 7. (23> Summa contra Gentiles, IU. 97. (24) De divini* nominibus, cap. 7. § 3. MG. III. 872. (25» Videsla elegantem mundi sensibilis descriptionem apud T. ClCBKONEM, Do natura deorum, lib. II, cap. 37-39. 45,-53; ed. cit, L II, p. 587-590. 594-601. nr*·· «· BONUM COMMUNE UNIVERSI cies diversiflcantur, sequitur et operationum diversitas", ac proin agen­ tium, quia unumquodque agit secundum formam vel speciem suam. Indeque etiam consequitur finium naturalium varietas et ordinatio, quia ordo finium respondet ordini agentium. “Quia enim per propriam actionem res quaelibet ad proprium finem pertingit, necesse est et pro­ prios fines diversiflcari in rebus” ex quo ponimus diversa agentia se­ cundum diversas formas vel species. 677. Et quia agens disponit materiam super quam operatur secun­ dum exigentiam finis et formae, quia materia est propter formam sicut propter finem proprium atque immanentem, “necesse est quod diversis formis diversae materiae respondeant”. 678. Rursus, cum inferiora se habeant ad superiora sicut imper­ fecta ad perfecta, et ideo sicut materialia ad formalia —materia enim se habet ad formam sicut potentia ad actum, ac proin sicut imperfectum ad perfectum—, “oportet quod illa, quorum formae sunt perfectiores et minus materiales, agant in illa quae sunt magis materialia, et quorum formae sunt imperfectiores". Superiora igitur et potentiora naturaliter influunt in inferiora et minus valida, ut ea compleant atque perficiant; sicut sol luce, calore et radiatione suis mirum in modum influit in agentia terrestria, ut debito ac potenti modo proprias exerceant operationes suas. Quo in sensu Aristoteles (Physica, I„ 2, 194b 13) praeclare dixit: άνθρωπος άνθρωπον γεννά καί ήλιος. 679. Quin etiam formarum diversitas rationem reddit vel acciden­ tium diversitatis, quandoquidem “ex diversitate formarum et materia­ rum et agentium sequitur diversitas proprietatum et accidentium. Cum enim substantia sit causa accidentium sicut perfectum imperfecti, opor­ tet quod ex diversis principiis substantialibus diversa accidentia pro­ pria consequantur. Rursus, cum ex diversis agentibus sint diversae impressiones in patientibus, oportet quod secundum diversa agentia diversa sint accidentia quae ab agentibus imprimuntur” (26). 680. lure igitur dixit Aquinas quod "secundum haec duo invenitur ordo in rebus, secundum scilicet quod una est melior alia et secundum quod una ab alia movetur" (27). 681. Cum autem ordo finium respondeat ordini agentium, semel dato superiora agere in inferiora, necesse est concludere inferiora esse (26) (27) Summa contra Gentiles, III, 97. Summa theol., I. 103. 4 ad 1. 226 ORDO RERUM NATURALIUM propter superiora sicut propter finem, mineralia nempe propter vegetalia, vegetalia propter animalia, et animalia propter hominem. Hinc Thomas: "ea quae sunt imperfecta in natura ordinantur ad perfecta sicut ad finem. Unde... cum animalia habeant vitam imperfectam respec­ tu vitae humanae quae simpliciter perfecta est, et plantae respectu ani­ malium; —plantae sunt propter animalia praeparatae eis in cibum a natura, animalia vero propter hominem necessaria ei ad cibum et ad alia auxilia” (28). Nimirum "animalia et plantae ad vitam animalem hominis ordinantur” (29). 2. Ordo rerum ex corpore et spiritu coalescentium 682. Homo autem non est purum animal, licet perfectius ceteris, sed classim specialem constituit ratione animae vel formae substantialis eius, quae spiritualis substantia est et universa corpora transcendit. Ut enim Aquinas docet, "omnis creatura corporalis quantumcumque sit magna quantitate, est tamen inferior homine ratione intellectus" (30) ; quia "substantiae intellectuales et incorporeae, inter quas sunt animae separatae [et separabiles], excedunt totum ordinem corporum” (31). 683. Et ratione huius excessus, inferiores creaturae inserviunt ho­ mini non solum qua animali ad nutrimentum, vestimentum et adiumentum in labore producendi et procurandi victum, sed etiam obiective qua rationali ad cognoscendum auctorem earum ipsiusque hominis, et consequenter diligendum ac religiose colendum. Quo in sensu S. Tho­ mas iterum: "omnia corporalia propter hominem facta esse creduntur. Unde et omnia dicuntur ei esse subiecta (Psalm. 8, 7-9). Serviunt autem ei dupliciter: uno modo ad sustentationem vitae corporalis; alio modo ad profectum divinae cognitionis, in quantum homo per ea quae facta sunt, intellecta, invisibilia Dei conspicit" (32). 684. Anima namque humana, utpote "perfectisima omnium forma­ rum, est finis omnium formarum naturalium et habet operationem om­ nino execedentem materiam neque fit per organum corporale, scilicet intelligere” (33). Et ideo non continetur in potentia materiae neque est (28) De Pot.. 5. 9c. (29) Ibid., arg. 2 sed contra. “Finis ultimus omnium Deus est Sunt tamen et fines alii sub isto fine secundum quod una creatura ad aliam ordinatur, im­ perfectiora scilicet ad perfectiora, ut materia ad forman, elementa ad mixta, plantae ad animalia, animalia ad homines” (Summa theol., I, 47, 3 ad 3. e Cod. Casinicnsi 138. Of. etiam I. 65, 2c; ■ 742. Ad quem proculdubio alludit S. Thomas, cuius verba, etsi ali­ quatenus longiora, exscribere placet. ‘‘Res aliqua invenitur perfecta du­ pliciter. Uno modo secundum perfectionem sui esse, quod ei competit secundum propriam speciem. Sed quia esse specificum unius rei est di­ stinctum ab esse specifico alterius rei, ideo in qualibet re creata huiusmodi perfectioni habitae in unaquaque re tantum deest de perfectione simpliciter quantum perfectius in aliis speciebus invenitur; ut cuiuslibet rei perfectio in se considerata sit imperfecta, veluti pars perfectionis universi, quae consurgit ex singularum rerum perfectionibus invicem congregatis. Unde ut huic imperfectioni aliquod remedium esset, invenitur alius modus perfectionis in rebus creatis, secundum quod perfectio, quae est propria unius rei, in altera invenitur: et haec est perfectio cognoscentis in quantum est cognoscens, quia secundum hoc a cognoscente aliquid cognoscitur, quod ipsum cognitum aliquo modo est apud cognoscentem; et ideo in ΙΠ de Anima, 8, (431b 21) dicitur animam esse quodammodo omnia, quia nata est omnia cognoscere. Et secundum hunc modum possibile est ut in una re totius universi perfectio exsistat. Unde haec est ultima perfectio ad quam anima potest pervenire secundum philosophos, ut in ea describatur totus ordo universi et causarum eius. In quo etiam finem ultimum hominis posuerunt, qui (104) Metaphyaica. tract 9, cap. 7; ed. mstatica bibllothecea Collegii lovanlensis Societatis lesu. ex ed. veneta 1508. folio l(J7ra. Lovanil, 1961 Quae fere ad litteram repetit In suo Compendio Mctaphy sicae, llb. 2, tract. 1, cap. 1. η.® 9. 230-231; ed. N. Caramb, Romae. 1926. Atque exinde excerpsisse videtur. Algazîl (Metaphysica, P. I. prop. 1. p. 2. 5-11; ed. J. T. Mcckle, Toronto. 1933), quem exscripsit Dominicus Gundissalinus (De divisione philosophiae, prol., p. 15-16; ed. b. Baur, Münster. 1903). BONUM COMMUNE UNIVERSI 243 secundum nos erit in visione Dei; quia, secundum Gregorium, quid est quod non videant qui videntem omnia vident?” (105). 743. Avicenna enim videtur loqui de perfectione et fine ultimo natu­ rali. quem philosophus potest per proprias vires assequi philosophiam excolendo, ut ipse S. Thomas innuit alio in loco. “Cuiuslibet, inquit, existentis in potentia perfectio naturalis est ut in actum educatur. Intel­ lectus autem possibilis naturaliter est in potentia ad intelligibilia. Unde antequam in actum educatur est imperfectus, perficitur autem cum in actum educitur, ut rerum notitiam habeat. Et ideo quidam philosophi, attendentes naturalem perfectionem ho­ minis, dixerunt ultimam felicitatem hominis in hoc consistere, quod in anima describatur ordo totius universi" (106). 744. Et propterea S. Thomas ipse, qui plus ceteris videtur attigisse ordinem totius universitatis rerum creatarum tam naturalium quam supernaturalium et causarum eius, quique in suis operibus mirabilem doctrinae ordinem adinvenit, ita ut merito doctor ordinis salutatus fuerit, sapientissimus est habendus. Atque haec eius placita de ordine, quae ex verbis ipsius fere conte­ ximus absque aliorum iniuria vel contemptu, valorem perpetuum retinere videntur, demptis fortasse paucis accidentalibus ornamentis. (105) (106) 17 De Verit.. 2, 2c. Op. cit.. 20, 3c NOTULA B1BLIOGRAPHICA Colligimus tantum nonnulla opera quae plus minusve attingunt mate­ riam hic directe pertractatam vel ad eam quoquo modo referuntur. A. — La cause exemplaire. Notion de cette cause et nature de sa causalité, apud “Revue Augustinienne”, 11 (1907) 685-709. BIssen, J. M., O. F. M.— L’exemplarisme divin selon Saint Bonaven­ ture, Paris, 1929. Beaurecueil, J. M., de Ο. P. — L’homme, image de Dieu selon Saint Tho­ mas d’Aquin, apud “Études et Recherches”, 6 (1952) 45-86 ;9 (1955) 33-95. Berg, C., van der, O. P. — De ideis divinis. Buscodoci. 1872. — Beatissima Virgo, imago Dei et Sanctissimae Trinitatis, iuxta mentem Doctoris Angelici. Buscodoci, 1874. Berg, L. — Die Gottebenbildlichkeit in Moral subjet nach Thomas von Aquin, Mainz, 1948. Boyer, Ch., S. J. — L’image de la Trinité, synthèse de la pensée augusti­ nienne, apud "Gregorianum”, 27 (1946) 173-199; 333-352. Camelot, Th., O. P. — La théologie de l’image de Dieu, apud “Revue des sciences philosophiques et théologiques”, 40 (1956) 443-471. Casares, J. — Introduction a la Lexicografia moderna. § 30, p. 74-91. Madrid, 1950. Chambat, L„ O. S. B. — La "quarta via" de Saint Thomas, apud “Revue Thomiste", nouv. sér., 11 (1928) 412-422. Dubois, E., C. SS. R. — De exemplarismo divino, seu doctrina dc trino ordine exemplari et de trino rerum omnium ordine exemplato. Romae. 1897. Ercilla, J. de, S. J. — De la imagen a la idea. Madrid, 1959. ÀNCIAUX, F., A. •Ii' I' <3 "The New Scolasticisme", 13 (1939) 49-70. Fabro, C., C. P. S. — La nozione metafisica di partecipazwne seconde San Toninraso d’Aquino. Torino, 1950. τ 246 h* Md { NOTULA Partecipazione e causalita seconde San Tommaso d’Aquino. To­ rino, 1960. Garcia Alvarez, J., O. P. — Los hâbitos intelectuales y la perfeccién del conocimiento especulativo. Caldas de Besaya, 1961. Garcia Bacca, D. — De metaphysica multitudinis ordinatione et de tri­ bus simpliciter diversis speciebus eiusdem, secundum Divi Thomae principia, apud “Divus Thomas" (Piae.), 31 (1928) 83-109, 607638;32 (1929) 43-56. De rebus metaphysics perfectis. Barcinone, 1930. Geiger, L. B., O. P. — La participation dans la philosophie de Saint Thomas. Paris, 1953. Giardini, F., O. P. — Similutidine e principio di assimilazione, apud “Angelicum", 35 (1958) 300-324. Gradi di causalita e di similitudine, ibid. 36 (1959) 26-50. La struttura deU’ ordine cosmico, ibid. 37 (1960) 19-52. Girardi, G., S. D. B. — Metafisica della causa esemplare tn San Tom­ maso d’ Aquino. Torino, 1954. Hislop, L, O. P. — Man, the Image of the Trinity, according to St. Tho­ mas, apud “Dominican Studies", 3 (1950) 1-9. HorvAth. A., O. P. — Influxus Christi in evolutione imaginis Dei, apud “Angelicum”, 6 (1929) 125-142. Hübscher, L, O. S. B. — De imagine Dei in homine viatore, secundum doctrinam S. Thomae Aquinatis. Lovanii, 1932. Isaïe, G., S. J. — La théorie de la mesure et ï existence d’un maximum selon Saint Thomas d’Aquin. Paris, 1940. Joannes a S. Thoma, O. P. — Isagoge ad D. Thomae theologiam. Expli­ catio connexionis et ordinis totius Sumae Theologicae D. Thomae per omnes eius materias. "Cursus Theologicus”, ed. Solesm., t. I, p. 143-209. Paris, 1931. Kwant. R., O. E. S. A. — De gradibus entis. Paris, 1946. tr»< Lafond, G.. O. S. B. Le sens du thème de l’ image de Dieu rdans l’ an­ thropologie de Saint Thomas d’Aquin, apud “Recherches de scien­ ce religieuse", 47 (1959) 560-569. Legrand, J., S. J. — L’Univers et V Homme dans la philosophie de Saint Thomas. Bruxelles, 1946. Marling, M. J. — The Order of nature in the philosophy of St. Thomas Aquinas. Washington, 1934. Matthijs, M., O. P. — De imagine Dei in homine, secundum doctrinam S. Thomae Aquinatis. Pro manuscrip. dactyl. Romae. 1952. Parente, P. — Raporto tra partecipazione e causalité, apud “Acta Pont. Acad. Rom. S. Thomae Aquinatis", 7 (1941) 157-172. '» A ' BIBLIOGRAPHIE 247 Paluscsâk, P., O. P. — Imago Dei in homine. “Xenia Thom isti ea", to­ mo Π, p. 119-154. Pérez Muniz, F., O. P. — La “cuarta via” de Sto. Tornds para demostrar la existencia de Dios, apud “Revista de Filosofia”, 3 (1944) 385-433; 4 (1945) 49-101. Ramîrez, J. M., O. P. — Doctrina S. Thomae Aquinatis de distinctione inter habitum et dispositionem, apud “Studia Anselmiana”, 7-8 (1938) 121-142. Robertus a Sta. Teresia a Jesu Infante, O. C. D. — De habitibus ani­ mam Trinitati assimilantibus. Romae, 1958. — De inhabitatione SS. Trinitatis. Doctrina S. Thomae in Scripto super Sententiis. Romae, 1960. Rodriguez, V., O. P.—Diferencia substantial y unidad especifica entre las almas humanas, apud “Estudios Filosôficos”, 6 (1957) 153-157. — La cogitativa en los procesos de conocimiento y afectiôn, ibid., 6 (1957) 245-278. — La memoria humana, sus leyes y su education, ibid., 8 (1959) 249-270. Rossi, A., C. M.— Similitudo Dei in creaturis, apud “Divus Thomas” (Piae.), 31 (1928) 417-448. Schultes, R., O. P. — De caritate ut forma virtutum, apud “Divus Thomas” (Piae.), 31 (1928) 5-28. Sparks, T. M., O. P. — De divisione causae exemplaris apud S. Thomam. Somerset, 1936. Squire, A., Ο. P. — The Doctrine of the Image in the De Veritate of St. Thomas, apud “Dominican Studies”, 4 (1951) 164-177. Turiel, B., Ο. P. — El habito-cualidad. Madrid, 1961. Urmanovicz, V. — De formatione virtutum a caritate. Vilnae, 1931. Utz, F. A., Ο. P. — De connexione virtutum moralium inter se, secun­ dum doctrinam S. Thomae Aquinatis. Vechta in Oldenburg, 1937. Vespignani, A. M. — Dell’esemplarismo divino. Saggio teoretico secon­ de i principi dell-Aquinate. Parma, 1932. Weber, J., Ο. P. — Saint Thomas, le genie de VOrdre, Paris, 1934. Williams, C., O. P. — De multiplici virtutum forma, iuxta doctrinam S. Thomae Aquinatis. Romae, 1954. Wright, J. H., S. J. — The Order of the Universe in the Theology of Thomas Aquinas. Romae, 1957. Pâgs. I. Index thomisticus............ II. Index rerum alphabeticus III. Index rerum generalis ... Indicantur adiectam. 251 267 paginae. Littera « notam designat in calce paginae • ?»·.·· - ·3ίί INDEX THOMISTICUS Pag. “ ‘. IN SACRAM COMMENTARIA SCRIPTURAM In Epistolam ad Colossenses Pag. In I Epistolam ad Thessalonicense» In Evangelia (ed. R. Cai, Ο. P.) Cap. IV, 13; lect. 2, n.° 95 . 155 n In Evangelium secundum Matthaeum In Epistolam ad Hebraeos Cap. V, 6, n.° 427 ......................186 n Cap. I, 12; lect. 15. n.‘ 75i . Cap. νΠΙ, 5; lect. 1. n. 389 Cap. XI. 13; lect. 2, n. 564 JÎÎ In Evangelium secundum Joannem <1 Cap. I, 15-16; lect. 4. n.° 37. 152 n Cap. I, 3, n.° 77 . 36 159 Λ 152 . COMMENTARIA IN ARISTO­ TELEM In Epistolas S. Pauli Apostoli (ed. R. Cai. Ο. P.) IN LIBROS PERIHERMENEIAS (ed. leonina) In Epistolam ad Romanos « > CH- Cap. VIH, 2; lect. 6. nis. 696697 .............................. .... Cap. XIII, 1; lect. 1, n." 1024 In librum I 236 239 In I Epistolam ad Corinthios Cap. Cap. Cap. Cap. IV, 16; lect. 3, XI, 1; lect. 1, XIII, 8; lect. 3. XV, 44; lect. 6, n.° 223 n." 683 n." 791 n°. 985 163 153 71 104 n In Epistolam ad Ephesios Cap. II, 10; lect. 3. n.° 99 Cap. V, 1; lect. 1, 1. n? n.° 267 Lect. 3, nis. 7-8 ■ · Lect. 8, n.° 9 . · Lect. 13, n.° 3 . · . 159 n . 221 n 81 n IN LIBROS POSTERIORUM ANAL.YTICORUM (ed. leonina) In librum I 115 n 163 Lectio 3. n.° 1 98 252 INDICES Pag. Lectio Lectio Lectio Lectio Lectio Lectio Lectio Lectio Lectio Lectio 4, n.* 5 . 4, n.“ 9 . 4. in? 15 . 14. n.* 2 . 14, n.* 6 . 16, n.* 5 . 19. nis. 2-3 20, n? 5 . 27. n.* 3 . 44. n.* 5 . • · • • • 4 . • • > · 1 · · · · 172, · · · · • 9 186 98 98 . 223 n • 81 173. 187 • 75 195 • 75 • 81 • • · 9 9 9 · • · · In librum II Lectio 8, n’ 3 . • · 4 172. 173 Lectio 20, n." 15 . 4 · · 96 In librum II Lectio 1, n.· 7 Lect. 17. n.· 6 . ’ 164 n 9 In librum V Lectio 3. η.* 5 Lectio 7, η." 7 45 8 In librum VIT Lectio 3, n.a 7 Lect. 3. n.· 11 Lect. 5, n.° 5 . 164 n 164 n 52 9 In librum VTH In Lectio 2, n.e 4. Lect. 8. n.· 3 Physicorum (ed. leonina) octo libros llj .11» In In librum I tres libros de Caelo (ed. leonina) Lect. 1, η." 5 . 17 n. 173, 187 n. 214 Lect. 9. η.* 9 . .................. 196 Lect. 11. η.* 10 .................. 212 Lect. 13. η.’ 9 ...................... 178 n Lect. 15. n.“ 3 .................. 165 Lectio 15. n. 5 .................. 173 In librum II Lectio 2, n." 3 . Lectio 2. n.’ 5 . Lect. 3, n.’ 7 . . Lect. 4, n.’ 9 . . Lect. 4, n? 10 . . Lect. 5. n? 7 . . Lect. 5, n? 11 . . Lect. 11, n.’ 1 . Lect. 11, n..’ 2 . Lect. 11. nis. 5-9 Lect. 15, n.“ 5 . 13 n. 26. 26 n • · · 9 n In librum I Lectio 2, n? 7 Lectio 25, nis. 2-7 196 n 167 n In librum II Lectio 13. n.A 8 . . . . . . . . . . . . . 168 168 197 168 42. 202 n 166 170 n. 171 188 222 n 188 n 188 • 44 • 4 • · · 9 • 9 4 • · · • < libros de Generatione et Corruptione (ed. leonina) In librum I Prooemium S. Thomae, η.” 1. 9, 9 n Lectio 10, n? 9......................... 31 n 9 In libros Meteorologicori'M (ed. leonina) In librum III Lect. 1, n.e 6 . , . Lect. 5, n.” 15 . . Lect. 12, n? 6 . . In • 9 9 9 9· • 99 165 9 177 In librum I Lectio 2. n.· 4 . . 170 -· .t THOMISTICUS 253 Pag. In librum III IN TRES LIBROS DE ANIMA (ed. A. Pirotta, O. P.) Lect. 4, n.“ 375 . Lect. 4, n.° 384 . Lect. 4, n.’ 385 . In librum I 200 197 Lectio 1, n.° 7 . Lect. 2, n.° 24 . . Lect. 2. nis. 26-27 Lect. 2, n.’ 27 . . Lect. 2, n.° 29 . . . 187. 197 187 In librum II Lect. Lect. Lect. Lect. Lect. Lect. Lect. Lect. 40 191 n 191 n 63 189 n 226 n 52 33 η 2, n.” 236 . . 2. n." 239 . . 2, V-Î O 241 . . 5, η. 279 . . 7, nis. 321-323 7, n.° 323 . . 8, n.° 332 . . 13, nis. 383-396 In librum ΙΠ 72 n 72 n Lect. 8, n." 701 Lect. 8, n." 703 In LIBRUM DE MEMORIA ET Reminiscentia (ed. A. Pirotta, O. P.) Lect, 2, nis. 315 - 316 In . 72 η Metaphysicorum (ed. R. Cathala. O. P.) duodecim libros Prooemium S. Thomae . 99 η. 210 In Jibrnm I Lect. 1, n." 15 Lectio 3 n.· 56 Pag. 66 n 186 n 99 n • 198 n • 211 n . 198 n In librum IV Lect. Lect. Lect. Lect. Lect. Lect. Lect. Lect. Lect. Lect. 1, n.“ 535 . . 1, nis. 527-539 1, n.° 537 . . 1, n.° 539 . . 1, nis. 539 - 543 4, n.e 574 . . 6. n.· 597 . . 6, n." 599 . , 6, n.° 601 . 17. n.“ 736 . 39 19 n 91 n 165 n 31 n 195 75 In librum V Lect. 1. n.° 749 . . . . Lect. 1, n.° 751 .. . 10 n, Lect. 1, n.’ 762 . . Lect. 2. n.’ 764 . . Lect. 2. n." 775 . 174 η. 17 5, Lect. 3, n." 782 . . Lect. 3. n.“ 786 . . Lect. 6, n.° 827 . . Lect. nis. 832-833 Lect. 6, nis. 836-837 Lect. 6, n.° 838 Lect. 8, n." 872 Lect. 9, n.e 879 Lect. 13, n. 937 Lect. 14, nis. 954-956 Lect. 16, n.° 997 . . Lect. 17, n.” 1.004 . Lect. 17, n.· 1.005 . Lect. 17, nis. 1.006-1.022 Lect. 18, n? 1.034 . . Lect. 18. nis. 1.036-1.038 210 n 16, 17 201 37 176 n 172 170 n 166 166 167 n 81 197 165 8 167 n 53 14 n 6 195 n 150 7 n In librum VI Lect. 1, n.” 1.145 210 INDICES Pag. Τη librum VIT 145 145 Lect. 8, n.’ 1.445 . Lect. 8. n.· 1 447 . COMMENTARIA IN LIBRUM PROCLI DE CAUSIS (ed. H. D. Saffrey. O. P.) In librum VITI 168 In Jibrum IX Lect 1, nis. 1.779-1.780 . . 139 n In librum X Lect. 2. n.° 1.938 . . . Lect. 5, n.* 2.027 . . . Lect. 10, nis. 2.120-2.123 197 150 In librum XI Lect. 5, n.· 2.211 . Lect. 12. n." 3.377 74 n. 76 6 IN DECEM LIBROS ETHICORUM (ed. A. Pirotta, O. P.) In ilbrum I Lect. Lect. Lect. Lect. 1, η.* 1 . 1. nis. 1-2 7, n.’ 95 . 19, n.* 227 187, 214 n n 3, 19 n, 31 n . . . 200 n In librum II Lectio 1, n." 247 Lect. 1, n.° 249 69 n 69 In librum VI Lect. Lect. Lect. Lect. 5, 5. 6. 7, n.* 1.179 n? 1.183 n.* 1.184 n.’ 1.195 78 97 99 n 97 Prooemium S. Thomae . . 19. 186 Propositio 2......................... 216 n Proposit. 4........................ 4. 41. 45 206 Proposit. 9......................... Proposit. 14......................... 142 n Proposit. 17......................... 63 Proposit. 18......................... 25 COMMENTARIA IN LIBRUM DIONYSII DE DIVINIS NOMINIBUS (ed. C. Pera, O. P.) Cap. Cap. Cap. Cap. Cap. Cap. Cap. Cap. Cap. Cap. Cap. Cap. Cap. 1, lect. 3. n’ 87 . . 2, lect. 4, nis. 176-177 3. lect. 2. n.‘ 227 . 4, lect. 1, n." 283 . 4, lect. 5. n.° 349 . 4. lect. 5, n.· 353 . 4, lect. 8, n.° 384 . 4, lect. 18, n? 522 . 5. lect. 2, n.° 662 . 5, lect. 3, n.° 955 . . 7. lect. 1, n.° 705 . 7. lect. 2, n.° 714 . 13. lect. 2, n.· 979 . 171 121 171 15 161 161 161 149 158 38. 158 . 108 . 62 . 236 . . . . . . . . . COMMENTARIA IN LIBRUM BOETHII DE TRINITATE (ed. B. Decker) Cap. 2. expositio textus, n.e 6 . 55 Quaest. 1. art. 3. arg. 1 sed contra................... 210 Q. 2, a. 2 c . . . . • · · 161 Q- 2. 2 ad 1 . . . 99 n Q. 2, 3 ad 1........................ 103 Q· 3, 1 ad 4........................ 161 THOMISTICUS Pag. Pag. 197 198 200 n 198 n 197 n 198 209 212 210 n 195 196 19, 1, 1 c . 15 D. 19, 5, 1 ad 1 205 19, 5, 2 c . 160 D. 19, 5, 2 ad 1 D. 19, 5, 2 ad 3 , . 160 D. 19, 5, 2 ad 4 159 n. 160 20, 3, qla. 1 c 15, 16 n D. 20. 3, qla. 2 2 c . 9 c . 206, 213 n 3 c 194 n D. 24 2, 2 c 98 D. 26, 1, 1 ad 1 194 n SCRIPTUM SUPER SENTENTIIS D. 28, 2.1 c . . . 142 n, 149 n PETRI LOMBARDI 2, 1, obi. 149 n 2, 1 ad 4 149 n D. 32, 2, 2 c . 218 n In librum I (ed. piana) c . . 205 n 36. 2 2 ad 1 152 Prologus, a. 2 ad 2 . 35, 160, 165 n D. 37, 1 1 ad 4 Prolog., a. 3, qla. 1 c . 103 D. 39 2 ad 5 . ... 240 Prolog., a. 3, qla. 2 c . 201 ... 139 n D. Prolog., a. 3, qla. 2 ad 2 1 ... 139 n Prolog., a. 3, qla. 3 c . 201 n 2 c ... 75 Prolog., a. 4 c . . . 2 ad 6 ... 75 Dist. 1, exposit. textus . . 160 n, ... 217 D. 44, 2 c . 170, 188 . . 202-203 n ad 1 D. 2. a. 1 ad 1 . . 207 D. 45, 2 D. 2, a. 2 c . . 159, 160 In librum II (ed. piana) D. 2, a. 3 c . . 194, 195, 195 n D. 3, q. 2, a. 3 ad 1 . . . 47 n 161 Prologus S. Thomae . . D. 3, 2 c........................ 223 n D. 1, 1, 3 ad 5 26 D. 3, 4, 2 ad 4................... 30 n 219 D. 3, 2 ad 5.................... n D. 1. 1, 5 ad 1 27 n D. 3.4.3 c........................ 60 D. 1, 2, 3 c 218 n D. 4, 3, 3 ad 2 . . . . 212 ad 2 D. 8,1, 3 c........................ 170 D. 1. 2, 3, ad 3 . . . 216 D. 1, 2, 3, D. 8, 2 ad 1.................... 209 n . . . 45 D. 8, 5, 1, arg. 2 sed contra ISO. D. 3,1, 4 c . . 154, 221 207 D. 3, 1, 4 ad 3 47 D. 8, 5, 2 ad 5 . . . 50 D. 3, 6. arg. 2 sed contra 59 D. 10, 4 c.................... . 54-55 D. 8, 1, 2 c........................ 46. 48 162 D. 9. 3 ad 1................... 14, 2. 2 ad 2 . . . 54 n 17. 1. 1. obi. 2 et resp . 123 n D. 13, 2 c........................ 122 n D. 17. 1. 1 ad 2 1*61 D. 13 3 c........................ 196 n 160. 161 D. 14. ad 4................... 17. 1, 1 c 226 D. 17, 1, 2 ad 2 . . 212 D. 16, 2 ad 3................... 158 D. 17, 2, 2 ad 3 . . . 108 n D. 18, 1, 2 c 61 n 81 n. 83 D. 20. 2. 2 ad 2 17, 2. 3 ad 4 . . 60 n, 62 D. 18. expos. textus . 205 n D. 24, 1. 2 c Q. 4. Q. 5, Q. 5. Q. 5. Q. 5, Q. 5. Q. 5, Q. 5, Q. 5. Q. 6. Q. 6, 2 c . 1 c . 1 ad 5 3, arg. 2 sed contra . 3 c 3 ad 6 4 c 4 ad 4 198, ad ad 3 . 2 c I « INDICES Pag. .tjl H», liv 202 D. D. 24, 3. 2 c....................... 69. 86 D. 23, 1. 4. qla. 2 ad 3. n.’ 93 . 1, obi. 5 et resp. . . 123 n 89 124 23. 1, 4. qla. 2 ad 4, n.· 94 . 90 n D. 26. 4 c........................... 4 ad 1 ... . 119, 119 n D. 119 n 126 23. 1. 4. qla. 3 ad 4, n.” 100 D. 26. 4 ad 5....................... 120 23. 2. 1 ad 1, n.· 117 . ’ D. 26. 5 c............................ 213 D. 23, 2, 2. qla. 3 ad 1, n.* 159 . 201 n D. 200 n D. 23, 2. 4, qla. 1, obi. 2 et D. resp., nis. 189, 201 . . 120 n D. 27. 2 ad 9 134 D. 23, 3. 1. qla. 1 c. n.’ 233 133 196 n D. 23. 3, 1. qla. 1 ad 3. n. D. 30, 2, 2 c 127 237 .................................. D. 32, 2. 2. arg. 2 sed contra . D. 36, 5 ad 5 . . . 205 D. 23, 3, 3, qla. 1 ad 3, n.° 37, 1, 2 ad 2 . . 120 n . 205 n 274 ................................. D. 37, 1, 2 ad 3 . . 182. 238 n D. 23, 3, 4. qla. 1. arg. 1 sed 38. 1 c ... . 106 contra, n.’ 280 ................ . . 20 D. 38, 2c . . . . 85 n D. 23, expos, textus, n.’ 301 . 201 n D. 39. 2.1 c . . . D. 24, 2. qla. 1. obi. 2 et resp., D. 39. 2,1 ad 2 . . 128 n n? 53............................... D. 39, 2.1 ad 5 . . 135 60 D. 24. 3, qla. 3. n.’ 98 . . D. 39. 3. 1 c . . . In librum III (ed. F. Moos, O. P.) t i t* ·< Prologus S. Thomae . . . D, 1. 1. 1 ad 3. n.· 19 . . . D. 1, 1, 2 ad 6. n.” 45 . . . D. 2, 1, 3. qla. 1, arg. 2 sed contra, n.· 62.............. D. 2. 1. 3. qla. 1 c, n.’ 64 . D. 5, expos, textus, n.· 127 . D. 6. 1, 1. qla. 1. nis. 23-24 . D. 6. 3. 1. arg. 1 sed contra. n.· 105............................... D. 7. 1. 1 ad 3. n.’ 36 . . D. 9. 1, 1. qla. 2 c, n." 25 . D. 10, 2. 1. qla. 3 c. n.’ 77 . D. 13, 1. 1 c. n.’ 13 . . . D. 14. 1. qla. 2, arg. 1 sed contra, n.· 16 . . . D. 14. 1, qla. 2 c. n? 32 D. 14. 1. qla. 2 c. n.* 37 D. 14. 1, qla. 2 ad 2, n." 44 D. 14. 1. qla. 3 c. n.” 48 . D. 14, 1. qla. 3 ad 2. n/ 52 D. 23. 1. 1. obi. 5 . · ■ 216 177 218 n 218 n 49 194 n 217 217 n 91. 92 37 127 n 70 n 70 n 65 n 71 . 65 n D. 23. 1, 1 ad 5. n.’ 31 . 88. 90 n 121 D. 23, 1. 2, qla. 4 c. n.' 74 D. 26. 2. 1, ad 3, n.’ 90 . . 120 n D. 26, 2, 2 ad 4. n." 108 . . 120 n D. 26. 2. 3, qla. 1. arg. 2 sed n contra, n." 111................ 27. 2, 1 c. n.° 108 . - · 120 n 134 27, 2, 4, qla. 2 ad 1. n.‘ 168 . 133 27. 2, 4. qla. 3 c, n.’ 175 . 27, 2. 4, qla. 3 ad 1. nis. 176-177 ............................. 99, 157 D. 27. 2. 4, qla. 3 ad 1. n.’ ’ . . 93 n· 161 ιπ D. 27. 2, 4, qla. 3 ad 2. n." 100 178 2, 4, qla- 3 ad 2. n. 126 180 2, 4, qla. 3 ad 3, n. 93 n 182 2. 4. qla. 3 ad 5, n. 91 η. θ3 184 134 D. 30. 3 . ....................... D. 30. 5 ad 1, n.” "6 . 133 D. 30. 5 ad 3, n." 78 93 D. 33. 1. 1. qla. 1 ad 3. n." 26 . D. 33, 1. 1, qla. 2 ad 1. nis. 29-30 ................................. 113 D. 33. 1. 2. qla. 2 ad 3, n.' 67 . D. D. D. D. ‘J TiioMisncus 257 Pag. Pag. 147 D. 8, 2,1, qla. 4 ad 1, n.® 170 31 n D. 12, 1, 1, qla. 3 c, n.® 44 89 D. 12, 1, 1. qla. 3 ad 1. n.® 47 40 n 40 n 212 D. 12,1, 2, qla. 1 c, n.® 71 . 46 15, 2, 2, qla. 2 c, n.® 246 175 17, 1, 4, qla. 1 c, n.' 125 114 123 18, 1, 2, qla. 1, nis. 52-53 D. 33, 2, 4. qla. 3 ad 6, n.” 140 24, 1, 2, qla. 2c... 66 n 231 D. 24, 2, 1. qla. 1 c . . . 140 p. 33, 2, 5, arg. 2 sed contra, 46 90 D. 24, 2,1, qla. 1 ad 2 . . n.· 250 ............................... 14 90 D. 24, 3,2, qla. 3 ad 3 . . p. 33, 2, 5 c, n.° 252 . . . 234 n 46 D. 31. 1, 3 c................... p. 33. 3, 1, qla. 1 c. n.° 268 . D. 38, 1,2, qla. 1 . . . . 46 p 34, 1, 1. arg. 2 sed contra, 46 121 D. 38, 1.2, qla. 2 ... . η.’ 17.................................. 189 121 D. 44, 1, 2, qla. 1 c . . . D. 34, 1. 1 ad 3, n.® 42 . . D. 44, 2, 2, qla. 1, arg 1 sc D. 34, 3, 1. qla. 1 c, nis. 278contra ........................ 55 279 ................................ 131-132 n 2, 2, qla. 1 c . . . 55 D. 34. 3, 1, qla. 1 ad 1, n.” 3, 3, qla. 1 ad 4 . . 47 132 D. 280 ....................................... D. 47, 2, 2, qla. 1 c . . D. 34, 3, 1, qla. 2 c, nis. 2841 c................... 131 D. 48, 2, 49, 2, 1 ad 6 ... . 176 n D. 35, 2, 1, qla. 1 ad 1, n.® D. 49, 2, 2 c................... 33 n 130 128 D. 35, 2, 2. qla. 1 c, n.“ 141 . D. 35, 2, 2, qla. 3, arg. 2 sed QUAESTIONES DISPUTATAE . 127, contra, n.° 135 . . 131 (ed. piana) D. 35, 2, 4. qla. 1, arg. 2 sed p 33, 2, 1, qla. 1 ad 2, nis. 139-140 ............................... D. 33, 2, 4, qla. 1 c, nis. 218219 D. 33. 2, 4, qla. 2 ad 3, n.° contra. n.° 177 . D. 36, 2 c, n.° 33 . . 127 135 In librum IV (D. 1-22, ed. F. Moos, O. P.; D. 23-50, ed. piana) D. 1. 1, 1, qla. 5 ad 3, n.° 52 . 122 D. 3, 1, qla. 1 c, n.® 16 . . 170 D. 4, 1, 1 c, nis. 25-29 . . 136 D. 4, 1, 1 c, n.° 26 . D. 137 D. 4, 1, 1 ad 2, n.° 35 . . 136 138 D. 4, 1, 3, qla. 1 c, n." 64 . 137 D. 4, 1, 3, qla. 3 c, n.” 72 . 138 D. 4, 1, 4, qla. 3 c, nis. 99-100 139 D. 4, 1. 4, qla. 3 c, η." 100 . D. 5 1, 3, qla. 1, n.® 46 D. 7, 2,1. qla. 1 c, nis. 105-106 138 n 139 D. 7, 2, 1, qla. 1 c. n." 105 . 139 D. 7. 2. 1. qla. 1 ad 1. n.® 107 D. 7, 2. 1. qla. 1 ad 3, η.’ 110............................ 138 n. 139 Quaestiones de Veritate Q. 1, a. 1 c...................... 74 n, 205 91 n 1, 2 c............................ 1. 4 ad 2 sed contra . . 160 160 1, 4 ad 5....................... c................................ 2, 2, 2 c................................ 243 2. 3, obi. 20................... . 164 n 122 2, 11 c............................ 2, 11 ad 8 ....................... 157-158 n . . 37 n, 38, 142, 143, 144 3, 3, 2 c , . 70, 147, 149-150 n, 152. 152 n, 153 n ... 37, 38. 143, 145, 148 3. 3 3. 3 ad 3............................ 148 145 3. 3 ad 15............................ 148 3. 3 ad 2 sed contra . . . 3, 4 c . ................................. 145 3, 5 ad 2 3, 6 ad 3 . 37 n J ■ » ·;> MMI INDICES 258 peg- iM ll 3, 8 c 152 η 5 c 5, 5, 1 ad 9 5, 3 c.................................... 218 η 5, 8, arg. 10 sed contra . . 151 8, 4 ad 13 ........................... 8, 8 ad 1........................... 8. 11 ad 13....................... 3 ad 6........................... 10, 2 c................................ 70,71 63 10. 5 ad 5........................... 63 10, 6 ad 2........................... 10, 9 ad 3........................... 10. 9 ad 9............................ 10, 10, titulus art. in capite Quaestionis....................... 10, 12, obi. 6....................... 10, 12, obi. 10....................... 10, 12, arg. 2 sed contra . . n. 218 109 7 c 109 n c 14. 201 14. 2 c 127 14, 5 c 14, 5 ad 6 201 n 14, 9 ad 3 120 n 14. 9 ad 4 15. 1 c . . 79-80 c 16. 57 n. 65 n 16. 1 ad 13 . 75-76 n 16. 2 c 16. 3 c 69 n 18, 20. 2 c...................... 71 20. 2, arg. 1 sed contra 20, 2 ad 5.................. 20. 3 c 75-76 n. 243 21, 1 c . 61 21, 1 ad 165 n 21, 1 ad 4 21, 4 c 165 2 c 169 12 c 37 206 1 ad 3 160 24, 4 c 160 24, 4 160 24, 4 ad 3 160 24. ad 5 24. 4 ad 9 5 ad 1 1, obi. 1 et resp. 27, 1 ad 4 . . . 27. 2 3 ad 9 5 5 ad 5 27, 5 ad 17 27, 5 ad 6 ad 5 7 c 3 c 29 n 123 n 119 114 162 149 171. 175 7 Quaestiones de Potentia 2 ad 1 3 3 ad 1 sed contra 178 218 75 76 114 208 n 209 209 26 n 114 144 150 15 216 n 216 n 196 n 3, 3, 5 c . . 3, 5 ad 1 3, 5 ad 2 7 ad 9 3, 8 ad 3 . 3, 16 ad 5 3, 16 ad 12 3, 18, obi. 16 18 c . . 3 18 ad 16 ad 5 . 2 ad 20 . 5 c . . . 235 5 5 ad 6 . 235 5 5 ad 13 . 235 n 6 c....................... 5, 9, arg. sed contra 5. 9 c....................... 235 n 5, 9 ad 8 · . . . 5, 10 c....................... 6. . 217 n 232 n 198 6. 1 ad 11 232 6, 1 ad 20 6. 1 ad 21 6, 2, obi. 5 6, 2 ad 9 . 6, 6, obi. 1 37 THOMISnCUS Pag. 259 Pag. 9 £ 44 38 n 10 c.................................. . 197 n 190 11 c.................................. . 122 n 47 133 arg. 1 sed contra . . 181 n 12 ad 7 162 52 n, 223 162 12 ad 8 125 n 147, 157 n 12 ad 12 30 n . 205 n 13 ad 6 191 n 175 n, 183 15 ad 17 ................................. 72 119 18 c........................ 47, 52 n, 223 n 194 18, arg. 7 sed contra . . . 229 . 3, 32 18, arg. 9 sed contra . . . 47 3 168 n Quaestio de Spiritualibus Creaturis n, 205 n (ed W. L. Keeler, S. J.) 14 n . 14,15 n 1 c . . . ...................... 38 n, 43 n . . 72 n 1 ad 18 . ..................................43 n . . 145 n 1 ad 19 . ................................. 43 n . . 145 n 2 c . . , ...........................41, 225 . . 72 n 2 ad 4 . ................................. 43 n . . 40 n 2 ad 8 . . ...................... 41, 43 n, 226 . . 10 3c... ............................ 47 . . 11 3 ad 3 . - ............................ 41 15 , 8c . . . 8, 8 n, 42. 217-218 n, 221 11 c . . . . 52 n, 125, 181, 223 n Quaestiones de Malo 11 ad 3 · ................................ 125 n ................................ 125 n 1, 1 c.............................. . . 183 11 ad 12 . ................................ 125 n 1,1 ad 19.................... . . 205 11 ad 17 . 2, 3 c............................. 175 Quaestio de Virtutibus in communi 2, 6 ad 2........................ . . 204 2, 6 ad 3.............................. 201 3c... ..................................29 n 4. 2 ad 1 tertiae seriei obiec68 4 c . . . ............................ tionum........................ . . 105 ................................. 43 n 4 ad 4 4, 2 ad 9.................... . . 212 ................................ 66,67 5. 5 c............................. 191, 223 n 4 ad 6 . ............................ 68 4 ad 9 . . 66 n 16, 1 ad 2 .... ............................ 90 16. 1 ad 3.................... . . 122 n 6c.. ..................................85 n 8 c 8 ad 10 - .................................. 85 n Quaestio de Anima 8 ad 19 · .................................. 85 n 1 ad 5............................. . . 43 n 9 c . . . . . 92, 95 n, 114, 199 n 69 2 ad 12 ......................... . . 43 n 9 ad 1 . ............................ ............................ 117 2 ad 13 ........................ . . 43 n 9 ad 5 118 5 ad 10 ....................... . . 61 n 9 ad 7 . ............................ 206 9 ad 11 . ................................ 84,85 6 c.............................. . . 42. 44, 49 10 ad 8 · ................................ Ill n 7 c............................. 8 c . . . 42 n. 174 n, 190, 191. 192 10 ad 13 . ................................ 115 n 118 . 191 n 10 ad 14 . ............................. 8 ad 15 6, 6 ad 5 6. 7 ad 13 6, 8c . · 6, 9 c . . 6, 9. obi. 12 6, 9 ad 12 7. 1 ad 8 . 7, 2 ad 1 7, 2 ad 10 . 7, 3 ad 7 7, 6 . 7, 7 c . 7, 7 ad 2 7, 7 ad 6 94, 7, 9c . 7. 9 ad 7 . 7. 11 £......................... 8, 1 c............................. 9. 1 c............................. 9, 3 ad 1.................... 9, 5 c............................. 9, 7 c............................. 10, 1 c......................... 10, 3............................. 10, 3 c......................... 260 INDICES Pag. 11 . ................................. . . 108 η 11 ad 14................................ 108 η 12 ad 14................................ 89 η 12 ad 16................................ 95 12 ad 21........................... . 93 η De ente et essentia (ed. L. Baur) CaPCap. n 133 37 93 126 226 11" 182 Quaestio de Virtutibus Cardinalibus 51 222 De principiis naturae (ed. J. J. Pauson) Quaestio de Caritate 1, obi. 1 et resp....................... 123 3 ad 3..................................... 3 ad 8........................... - . 3 ad 9..................................... 3 ad 19................................ 7 ad 5..................................... 10 ad 4................................ 11 ad 2................................ 1.................................. 7.................................. Cap. 2 ............................. 175,178 η Cap. 4 ... 166 η, 170, 174, 222 Cap. 6.................................. 19 η, 32 De natura materiae (ed. J. M. Wyss» Ο. P.) Cap. 1....................... 27 n, 168-169 n De operationibus occultis naturae (ed. J. Perrier. O. P.) 1 ad 3.................................... 89 n 1 ad 11................................ 90 3 c........................................ 134 4 c................................... 111 n, 189 N.· 8 ....................................... 228 n QUAESTIONES QUODLIBETALES Responsio ad Joannem de Vercellis de articulis quadraginta duobus 1, 8 c.................................... 218 n 2, 3 c.................................... 205 3, 6 c.................................... 8 n 3, 7 c.................................... 6 4, 1 c.................. 146, 152 n. 160 4. 3, arg. sed contra . . . 239 4, 23 ad 3........................... 27 n 5, 19 c........................... 16. 19 n θ· H c.................................... 13* J: î : : : : : : : : : : 8, 8, 8, 9. 9 9, 2 .................. 38, 143 n, 154. 159 2, arg. sed contra . . . 146 n 2 ad 1............................... 175 1 c.................................... J5 3c . . 20o 6 ad 3............................... 206 OPUSCULA De Fallaciis led. J. Perrier. O. P.) Cap. 5, n.· . ...........................4· 32 (ed. R. Spiazzi, O. P. Opuscula philosophica) Art. 25, n.e 793 .................... 2 De regno (ed. J. Perrier. O. P.) Lib. 1. cap. 12. n.· 4 . . . 163 De Substantiis Separatis (ed. J. Perrier, O. P.) Cap. Cap. Cap. Cap. 5, il* 24......................... 178 6. n.° 39........................ 49 10, η.” 66 ... . 217, 218 14, η.· 86....................... 217 η De duobus praeceptis caritatis et decem Legis praeceptis (ed. R Spiazzi. Ο. P. Opuscula theologica, t. II) De quarto praecepto, n.* 1245 . 234 261 THOMISTICUS Pag. Pag. Compendium Theologiae (cd. R. Verardo, O. P. Opuscula theologica, t. I) I, 18, n.” 35 .................... 180, 207 181 I, 30, n.° 62 ......................... I, 60, n.’ 117 ......................... 208 n SUMMA CONTRA GENTILES (ed. leonina) Liber I Cap. 1.................................. Cap. 3, 2........................ 17, in fine........................ 21, 4................................. 25, 4.................................. 32, 6.................................. 33. 1.................................. 34, initio............................. 34....................................... 43....................................... 43, 2.................................. 43, 8.................................. 56, 5.................................. 72, 2.................................. 75. 5.................................. 78. 3.................................. 94, 2.................................. 95....................................... 211 . 50 . 30 n 206 206 . 17 n . 13,32 . 17 n 13 31 180, 207 207 71 60 165 338 186 7 Liber II 4 . . 15 . 15, 3 21, 3 25, 10 39, 5 39, 6 42, 2 42. 4 42, 6 44, 1 45, 5 ...... 99 n . . 208 n ........................ .......... 25 237 198 ............................. ........ 219 .................................. 219 ’ 218, 237 ........................ ........ 218 ..................................... 238 .................................. 218 ........................ . 221 n 45, 7 46, 1 52, 4 58, 2 60, 1 68 . 73, 3 78. 3 79, 2 81 ad 83, 6 83, 18 84 ad 92, 2 92, 3 93, 4 97 . 98, 2 . . . . . . . . . 1 . . 3 . . . . . 218 226 208 n 197 61 8, 216 190 78 51 n 176 176 221 222 227 n 216, 227 8 n, 45 23 n, 216 Liber III ... 189 ... 205 ............ 183 .... 24,171 n ’....................... 174 ................................42 ...................99 n ... 51 n .................. .... 78 .····* ... 70 ...................... ....... . 16 ....................... ....... . 237 .................. ............ 26 .................. .......... 175 .................. ....... . 51 ................... "... 15 ...................... ....... . 212 ....................... ......... 229 .................. ”... θ ................... ... 228 51 n ....................... 42 n, 223-224 .................. ... 219 .................. ... 183 232 ‘ ’..................... ... 197 ................... ... 53 .................. ... 227 8 . 9 . 17, 17, 18, · . 6 7 1 ’ ‘ 25, 42, 46, 51 58, 64, 65, 66, 69, 71. 75. 77. 82. 83 84, 97 98 100 101 105, 105, 112, 6 1 3 . 2 9 5 3 8 2 6 6 6 5 . . . . 3 4 3 •·>Λ . g- THOMISTICUS INDICES 198 n 170 n 5, 3 ad 4 5, 4 c . 2 ad n, 204 Liber IV 42,1, obi. 1 42, 1 ad 4 11 n, 16 42, 3 c . . 208 n 44, 1 c . 208 44. 1 . 198 n 44, 1 . 13 n 44, 2 . 151 n 44, 3, arg. sed contra 44, 3 c ... . 144, 144 n, 151, 153 n prologus 2 ad 2 . 13, 13, 13, 14, 14, SUMMA THEOLOGIAE (ed. leonina) 10........................ 10 ad 4 . . . . 11, arg. sed contra 2 ad 1 . . . , 2 ad 3 . . . . Prima Pars 15, 15, 15, 15, Q, 1, a. 2 c 1, 3 ad 1 . . 1,3 ad 2 . . 1, 5 ad 2 . . 1, 6 c . . . 1,6 ad 3 . . 1,8 c . . , 1. 8 ad 2 . . 2, prologus . 2. 3 c . . . 2. per totum 3. 2 c . . 3, 3 ad 2 3, 4 c . . . 3. 5 ad 1 . . 3, 7 ad 1 . , 4. 1 c . . 4. 3 c 5. 3 c 5, 3 ad 1 2 c 2 ad 3 ad 3 ad 44, 45, 45, 45, 45, • ... 217 n .... 110 n • · 147, 151 n 147, 151, 152, 237 4 ad 4 prologus 1 c . 2 c . 2 ad 1 . 13 n 13 n. 26 27 n,208 . 13 n 114 3 ad 2 1, obi. 1 ad 1 1 ad 2 142 81 n 221 n 219 . 97 n 103, 107 210 n 240 n 14-15 74 n, 76 n, 76 ·.. 170 n 61, 3 ad 2 61, 4 c . . 62, 2 c . 62, 2 ad 2 62, 3 ad 3 65, 2 c . . 67, 1 c . . 70, 3, obi. 2 73, 1 c................... 75, 7 c................... 76. 1 c................... 76, 3 c....................... 76, 4 c....................... 76, 4, obi. 3 et resp 76, 5 c.................. 77, 1 c....................... 77, 1 ad 7 . . . 77, 2 c................... 77, 4 c....................... 77, 6 ad 2 . · · 77, 7....................... 77, 7 ad 2 . . · · prologus . . . . 1 c................. 2, obi. 4 et resp 2 ad 4 . . . 3c.... 50, 4, arg. sed contra 52, 3 ad 2 . . . . 181 n 152 n 216 n, 217 174, 216 n 184 235 225 n 146 n 47 n 47 n 10. 60 n 213 iO n, 213 19 n, 212 . 56 n . 56 n 191 33 n 240 n, 240 30. 150 217 n 218 n 61, 208 216 n 78, 79, 79, 79, 79. 79, 79, 81, 82. 82, per totum 2 c . . 6c . . 6 ad 3 . · 8ad 3 . 9c . . 11 ad 1 3 c . ■ 1c . . · 3 . . 147-148 n 203 r· .>4ίΚ> INDICES 264 Pag. 69 190 83 10 83, 4 84, 3 c . . 84, 7 c . . ad 1 o; till ,U· 10 Ci C .1' 6 c 86. 3 c 87, ad 5 . . 88, 3 . . 89, 5 . . 90, 2 ad 1 91, 1, obi. 2 91, 3 c 91. 3 ad 3 93. 2 ad 3 93, 3 c 93. 4 c 97, 3 c 100, 1 c 100, 1 ad 2 100, 2 c 103, 2 c 103, 2 ad 2 103, 2 ad 3 103, ad 1 105, 6 c . 105, 8 106, 1 108, 2 ad 3 108, 3 c . 108. 5 c . 108, 5 ad 1 108, 6 c . 110. 2 ad 2 111, 1 112, 2 c 113, 1 115, 1 ad 2 116. 2 ad 3 . 33 n, 221 n 70 n. 168 210 70 180, 206 41 192 193 226 104 104 104 n 223 n 105 238 n 218 n 238 224 19 219 50 220 48,59 49 8 n n, 230 30 15 n Prima Secundae Prologus 161 1. 1 ad 1 174 1, 2 c . 170. 171 n 1. 6 c ....................................23 n. 182 2, 8, obi. 1........................... 8 n 2, 8 ad 2 . . . . 216. 226 n. 238 Pag. 3, 6 c 8, 2 c 9, 3 c 13, 217 n 98 8 n 203 203 92 92 19. 4 23 n 21, 4 176 37 , 4 c ... .................... 6 49i 1 ad 2 . . .................... 64 49 ,3 . ... .................... 49.1, 4 C ... . . . 5, 32, 65 n 122 50, 1-2 .. . .................... 50,.2 ■ · · - ................... 64 50, 2 ad 2 50. 2 ad 3 64 50, 3 ad 65 n 50. 3 ad 2 65,68 50, 3 ad 3 65 n 50. 4 ad 102 50. 4 ad 3 50. 5, obi. 50. 5 c 68 50. 6 . 64,70 51, 1 c n, 199 51. 3 c 51, 4 ad 3 107 52, 7 n c . . 67 n 101 n 1 ad 3 101 n 2 4 c 33 55. 4 c ........ 86, 200 56. 1 ad 3 . . . • 29 n, 212, 212 n 56, 3. arg. sed contra. . . . 68 • . 68. 92 n, 94 θβ. 67, 67 n. 68. 86 56. 6 c . • . . . . 68 57. 2 c . ................... 98 57. 2 ad 1 .... 89-90 57, 2 ad 2 57. 3 ad 3 84 n 57. 4 ad 2 58, c 69,86 58, 2 c 94 n 58, 2 ad 92 58, 2 ad 4 95 n 265 TIIOMISTICUS Pag. Pag. 58. 3 ad 58, 7 C 61. ad 61. 2 ad c c 63, 1 c ad 3 63,2. . 63. 2 ad 2 63, 2 ad 3 63. C 1 65, 4 c 65. 5 c c 66, 66, 5 c 66. 5 ad 2 c 67. 2 ad 68. 8 c 4 c 4 ad 73, ad 74, ad 82. ad c 83, 83. 2 c 2 ad 83, 2 ad c 86. 88, ad 89,1c . 90, 1 ad . . . . 4 2 2 2 3 2 3 2 94. 2 c 109, 3 ad 1 . . . 109, 5c.... 109, 6c.... 110, 1, obi. 2 et res 110, 2, arg. sed con r 110, 2 ad 3 110, 3 ad 3 110, 4 c . 110, 4 ad 1 110, 4 ad 3 111, 89 >6, 130 89 89 119 n 10 85 n 85 n 199 n 85 n 113 111 111 n 95 129 162 91 99 n 98 70 134 85 n 107 202 n 105 105 105 105 105 125 n 123 n 157 123 n 72 72 74 η 76, 76 n 184 106 184 123 n 114-115 119-120 n 161 . 124 n . 125 n 230, 231 111, 111, 112, 113, 113, 113, 113, 114, 114, 114, 2c.... 5c.... 1 c . . . . le.... 7 c .... 9 ad 2 . . . 10 c . . . . 3c.... 4c.... 5c.... .... 125 .... 231 ... 106, 207 .... 123 .... 115 n .... 229 .... 104 .... 207 .... 133 .... 127 Secunda Secundae Prologus .... .... 121 1, 1 c................... . ... 33,34 202 1, 5 ad 2 . . . . .... 1, 6 ad 1 . . . . .... 34 1, 7 c . . 34 η 2, 5 c . . 4, 1 c . . 128 4. 5 ad 2 . 4, 5 ad 3 . 106 4, 8 c . . 110 n 4, 8 ad 3 110 n 5, 4, obi. 3 78,97 5, 4 ad 3 . 231 6, ad 2 8, 109-110 n 4 c . . 110 n 8, 5 c . . 109 n 8, 6 c . . 109 n 8, 6 ad 2 . 109 n 8, 6 ad 3 23 n, 130 9, 2 c . . 198 9, 2 ad 3 . 110 n 10, 4 ad 2 163 10, 11 c . 129 17, . 34 n 17, 1 ad 2 17, 8 c................................. 30, 41 n 104 18, 1, arg. sed contra . . 107 21. 3 ad 2....................... 120 n, 129 . 123 n 23, 2, obi. 2 et resp. 161 ad 1 . . . 134 obi. 1 . . . 134 23, 4 ad 1 . . . 94 η, 20-1 23, 8 c . . . . 94 23, 8 ad 1 . . . INDICES Pag. H 24, 6 ad 2 . . . · . 69 n, 85 n 16 26, 1 c.................. . . . 26, 3 c.................. . . . 218 n 26, 4, arg. sed contra . . 36. 149 31, 3 c.................. . . 127, 230 45, 1-2................... . . . 109 n 45, 2, c.................. . . . 110 45, 2 ad 2 . . . . . . . 109 n 47. 2 ad 3.................. ... 84 n 47. 3 ad 2 . . . . . ... 86 47, 3 ad 3 . . . . . . . . 67 47, 5 c .................. . . . 84 n 47, 6 ad 3 . . . . . . . 113 47, 14 ad 3 . . . . ... 116 47, 16 c.................. ... 101 n 48. a. unie.................. ... 96 49, 1 ad 2 . . . . . . . 66 52, 1 c.................. ... 131 53. 2 c.................. ... 91 54, 5 ad 2 . . . . ... 66 n 59. 12 c.................. 60, 1 ad 1 . . . . 83, 1 c .................. ... 24 92, 1 ad 2............... . . . 146 n 121, 1 ad 3 . . . . ... 131 123. 12 c .... ... 92 129, 6 c.................. ... 201 n 160, 1 ad 1 . . . . ... 49 n 166. 1 c ... . 173, 2....................... 178. 2 c.................. • . . 232 180, 6 ad 2 . . . • · . 58 186, 2 ad 1 . . . . • . . 186 n Tertia Pars 5. 4 c 6. 2 c 6. 5 c 7, 2 c 11. 1 c 18. 4 24, 3 24. 3 ad 3 56. 1, obi. 3 56, 1 ad 3 . 62, 5 c . . . 62. 6 ad 3 63, 2 c . . 63. 2 ad 63. 2 ad 2 63, c 4 ad 2 . . 63. 4 ad 3 . . 3 c 70, 4 c 72. c 72. 6 72. 9 c 74. 2 c ad 2 2 ad 78. 2 80, 51 n 104 104 137 124 n 115 69 156 158 156 . 27 n. 153, 155 24 n 117 n 136 n, 138 136 136 136 138 n 137 139 117 138 138 138 173 206 212 148 124 n a INDEX RERUM ANALYTICUS A Accidens Imperfectam habet rationem entis, 157 n. Aliud naturale, aliud supernaturale, 56, 224. Naturale dicitur novem modis pro novem generibus accidentium, 31-32. 206. Naturalia accidentia, alia propria sive speciei, quae ct necessaria au­ diunt; alia communiter dicta sive individui, quae et contingentia nuncu­ pantur. 51-52, 52 n, 56. Accidentia individui, alia connaturalia et inseparabilia: alia separabilia et adventitia, 52 n. Accidentia dicuntur entia in ordine ad substantiam, 157 n; et quidem analogice, analogia attributionis intrinsecae, 31, 38, 157, secundum triplex genus causae: quasi materialis in qua, ut ad primum subiectum inhaesionis, 31. 38. 157; officientis, ut ad primum principium et fontem unde dima­ nant, 52 n, 56. 213; finalis, ut ad terminum in quem ordinantur et cui sub­ serviunt, 213, 214. Ordo eorum inter se per respectum ad substantiam secundum idem tri­ plex genus causae, 212-214. Secundum genus causae quasi materialis in qua sive subiectum inhaesionis: primo quantitas, deinde qualitas, postea actio et passio, quarto relatio, et inde cetera consequenter, 31, 40 n. Nullum accidens potest esse subiectum primum inhaesionis sive subiec­ tum quod alius, sed hoc est proprium et exclusivum substantiae, 212. Potest tamen unum accidens esse subiectum secundarium quo alius vel aliorum accidentium, priora nempe respectu posteriorum, 212-213. Non tamen per seipsum et virtute propria, sed virtute a substantia par­ ticipata, cui inhaeret et a qua sustentatur, 29 n, 212-213. Secundum genus causae efficientis dimanativae, 52, 56, 213-214. Accidens naturale causatur ex principiis sublecti, 213. Subiectum est principium accidentis quod de eo praedicatur, 213. Accidentia consequuntur substantiam sicut causam. 213, Subiectum se habet ad accidentia non solum ut potentia passiva sive receptiva, sed etiam quodammodo ut potentia activa, 213. Substantia est causa efficiens propriorum et connaturalium accidentium per modum dimanationis vel resultantiae potius quam per modum produc­ tionis presse dictae, 214. 268 INDICES Accidentia propria naturaliter ac sponte resultant ex substantia cui in­ haerent, 56. Accidentia propria causantur ex principiis speciei; communia vero sive communiter dicta, ex principiis individui, 52 n, 224. Nullum accidens potest per seipsum causare aliud accidens, sed solum per \drtutem participatam a substantia, 213. Accidens ex seipso non habet virtutem producendi aliud accidens, sed a substantia potest procedere unum accidens mediante alio. 213. Secundum genus causae ftnaZis, 213, 214, 224. Accidentia sunt propter substantiam, ut per eam perficiantur, 213. Unum accidens non potest esse finis principalis alterius, sed sola subs­ tantia, praesertim specifica, 224. Potest tamen unum accidens esse finis secundarius alius vel aliorum per virtutem finalizandi participatam a substantia, scilicet perfectum minus perfecti, ut videre est in potentiis animae, 214. Subiectum sive substantia est fundamentum et basis omnium aliorum entium, 214. Est causa proprii accidentis, et finalis, et quodammodo activa, et etiam materialis in quantum est susceptivum accidentis, 214. Accidentia non pertinent per se neque principaliter ad ordinem et per­ fectionem universi, sed ratione substantiae specificae vel individuals ad quam reducuntur sicut in principium et causam, 224. Accidentia quaecumque naturalia sunt infra substantias. 224. Ordo atque perfectio universi potius est in substantiis quam in acciden­ tibus. 224. Actus Actus duplex: primus, qui est forma vel esse, et secundus, qui est ope­ ratio, 139 n. Analogantur inter se analogia attributionis intrinsecae. 139 n. Actus primus. In actibus formarum gradus quidam inveniuntur, 42. Quanto aliquis actus est posterior et magis perfectus, tanto principalius in ipsum appetitus materiae fertur, 41. Actus et potentia dividunt ens finitum et omne genus entis, 165, 205. Semper actus proportionatur ei cuius est actus. 181. Proprius actus respondet propriae potentiae. 176, 177. Oportet esse proportionem actus et potentiae, 176. Proprius actus est in propria potentia, 88. 90 n. Proprius actus in propria potentia fit. 176. Talis est actus qualis est potentia, 176, 177. Oportet quod secundum diversitatem actuum sit diversitas potentia­ rum, 177. Quantum unumquodque est in potentia, tantum potest esse in actu, 177. Sicut se habet actus ad actum ita se habet potentia ad potentiam. 178. Nullus actus invenitur finiri nisi per potentiam quae est vis receptiva, 180. 208. ANALYTICUS 269 Omnis actus alteri inhaerens terminationem recipit ex eo in quo est, 180. Actus in nullo existons nullo terminatur, 180. Esse non receptum in aliquo non est finitum, 180. Actus secundus. Nullus actus excedit proportionem principii activi, 106. Actus humani tam in esse psychologico quam morali specificantur a fine, 204: in esse quidem psychologico a fine operis, in esse autem morali a fine operis et a fine operantis, 204. Sicut actus in communi recipit speciem ab obiecto, ita actus moralis re­ cipit speciem ab obiecto morali, 205. In exercendis actibus virtutum acquisitarum, vis naturalis potentiae, cui insunt, primas habet partes, eique subordinantur ipsi earum habitus: at vero in eliciendis actibus virtutum infusarum, primae partes spectant ad habitus earum, quibus naturales potentiae subordinari debent, 113. Actus virtutum acquisitarum et actus virtutum infusarum toto caelo dif­ ferunt nedum in esse morali et meritorio, verum et in ipso esse reali et psychologico, 113-114. Actus habituum infusorum non causant novum habitum eiusdem neque diversae speciei, sed solum augent et confirmant habitum praeexistentem a quo eliciuntur, maxime si intensiores ac ferventiores sint, 107. Neque tamen eos augent effective ut actus habituum acquisitorum ha­ bitus suos, sed mere dispositive et meritorie: proprie autem augentur effec­ tive per actionem Dei a quo causantur, 107, 108 n. Quo quidem augmento firmius ac profundius inhaerent proprio subiecto cui insunt, et praesertim magis ipsum dominantur magisque docile reddunt ad subserviendum sibi et gratiae, 107. Actus secundus et potentia activa proportionales sunt : nullus actus ex­ cedit proportionem principii activi, 106. Aequivoca Sunt duplicis generis: alia a casu, quae et pure aequivoca dicuntur; alia a consilio, quae vulgo analoga vocari solent, 3, 13, 157-158 n. Vide Analogia. Pure aequivoca sola voce conveniunt, 3. Plura ut plura dispàrata et absque ullo ordine aeque primo significant, 4, 53, 73. Non sunt intelligibilia neque possunt terminare impetum unius poten­ tiae vel habitus, 32. Agens Exercitium sive operatio agentis est agere, 164-165. Agere nominat vi vocis ante se pellere, idest minare, 165 n. Et inde agolum, pastorale baculum quo pecudes aguntur, 165 n; et aga­ sones, equi agentes, idest minantes, 165 n. Agere sequitur esse, 51. Nihil agit nisi secundum quod est in actu, 70, 70 n. 270 “I INDICES Agere et pati non convenit entibus secundum quod sunt in considera­ tione, sed secundum quod sunt in esse, 199. Unicuique convenit habere causam agentem secundum quod habet esse 199 n. Agens non agit nisi propter finem, 171 n. Omne agens agit propter finem, 172. Agens non operatur nisi intentione finis, 170. Agens non movet nisi ex intentione finis, 171 n. Omne agens intendit facere aliquid determinatum. 241. Causalitas agentis spectat ad ordinem executionis. 174. Agens dupliciter operari potest propter finem: per intellectum, quando determinat vel praestituit sibi finem; et per naturam, quando non deter­ minat neque praestituit sibi finem, sed ei determinatur ab alio per intel­ lectum agente, 143. Operatio agentis in finem ducens potest esse duplex; alia factiva rei quae est finis, quando finis est proportionatus viribus propriis agentis; alia meritoria tantum, si finis excedat nativas et proprias vires agentis, sed ex­ spectat eius assecutionem ex dono alterius, 174. Omne agens agit per suam formam. 223. Agens quidem per naturam agit per suam formam naturalem. 223; agens vero per intellectum agit per formam apprehensam, 144. Semper tamen omne agens agit sibi simile quantum ad formam qua agit, 223 n. Nulla res potest agere ultra suam speciem, 106. Quod nobilius est, debet in agendo et operando primas partes habere atque in inferiora dominium exercere, 114. Agibilia sunt propria materia prudentiae et virtutum moralium appeti­ tus, 85. Sunt maxime contingentia et mere probabilia, 85. Et ideo unus actus circa ipsa non sufficit ad causandam virtutem, sed requiruntur plures. 69. Alteratlo Alteratio est motus circa qualitates tertiae speciei. 51. Se habet ad generationem ut accidens ad substantiam. 3. Analogia Analoga. Una voce conveniunt, 13. Plura tamen significant, non quidem ut plura et aeque primo, ut pure aequivoca, sed ut unum unitate ordinis sive relationis prioritatis et posterioritatis ad aliquid primum et principale, 13, 53. Sunt ea quorum nomen est unum sive commune, ratio vero per illud significata est partim eadem et partim diversa. 39: quia nimirum dicitur de pluribus secundum prius et posterius per ordinem, respectum vel relationem ad aliquod unum primum et maximum. 17. Dicuntur etiam aequivoca a consilio, 3, 13, 157-158 n. ANALYTICUS 271 Triplex modus fundamentalis analogiae: inaequalitatis, attributionis et proportionalitatis, 17. Analogia inaequalitatis dicitur etiam realis, sive secundum esse et non secundum intentionem, et viget inter species alicuius generis, 44, 53. Admittit plures gradus, a speciebus supremis generis supremi usque ad species infimas generis ultimi vel proximi, 45. Analogia attributionis gemina: alia intrinseca sive per participationem intrinsecam, quae etiam dicitur secundum esse et secundum intentionem; alia extrinseca sive per meram denominationem extrinsecam, quae appe­ llatur etiam secundum intentionem tantum et non secundum esse, 32, 44. Intrinseca duplex: alia unius ad unum, alia duorum vel plurium ad unum, Analogum analogia attributionis intrinsecae dicitur de pluribus secun­ dum prius et posterius, et dividitur in partes vel modos suos sicut totum potentiate in partes potentiates, 89. Quinque conditiones huiusce analogi: a) quod habeat unum primum et maximum ad quod cetera referantur vel a quo cetera dependeant, 89, 90; b) quod illud primum sit, qua tale, principium et causa ceterorum se­ cundum aliquod genus causae, 90-91; c) quod ideo illudmet participetur a ceteris secundum prius et poste­ rius, 91, 92; d) quod det eis formam et perfectionem, 92-93; e) quod ponatur in definitione eorumdem inferiorum analogatorum qua talium, 94-95. Fit quatuor modis iuxta quatuor modos vel genera causarum, 19. Secundum genus causae materialis. Analogia attributionis intrinsecae inter diversas acceptiones materiae, 28, 29, 30, 31. Secundum causam materialem ex qua: inter materiam primam sive sub­ stantialem et secundum sive accidentalem. Nomen materiae ex qua dicitur per prius de materia prima et nonnisi per posterius de materia secunda, eo circiter modo quo ens dicitur per prius de substantia et per posterius de accidente, 29. Secundum causam materialem in qua: accidentia dicuntur entia per ordinem, respectum et attributionem ad substantiam ut ad subiectum pri­ mum inhaesionis, 31-32. Secundum causam materialem circa quam: diversa obiecta materialia alicuius potentiae vel habitus ordinantur et analogantur secundum prius et posterius ad unum primum et maximum quod est obiectum per se et principale, a quo habet unitatem, 32-35. Unus habitus non se extendit ad multa nisi in ordine ad unum, ex quo habet unitatem, 33. Una potentia ad multa se extendit secundum quod conveniunt in ali­ quo uno ad quod referuntur et reducuntur, 33. Secundum genus causae formalis. Analogia attributionis intrinsecae in­ ter causam formalem intrinsecam et causam formalem extrinsecam sive exemplarem, quae se habet ad illam ut imperfecta ad perfectam quam ali­ qualiter participat, 36, 3i-38. 272 INDICES Secundum genus causae formalis intrinsecae sive presse dictae: inter formam intrinsecam secundam vel accidentalem et formam intrinsecam pri­ mam vel substantialem, quae se habent ut accidens ad substantiam, 38. Secundum genus causae formalis extrinsecae vel exemplaris: inter exem­ plar divinum ex nihilo creans mundum universum et exemplar humanum operis artificiosi producendi, 150, 153-155, 156-158. Secundum genus causae efficientis. Nomen causae efficientis dicitur pri­ mo et maxime de causa prima incausata, deinde vero et per posterius de causis secundis, quae sunt causae causatae, 23-24. Et quidem ex ordine quo appropinquant ad causam primam secundum magis et minus sive secundum prius et posterius: per prius nempe dicitur de causa per se principali et totali; postea, de causa principali partiali sive incompleta; deinde, de causa instrumentait coniuncta; quarto, de causa instrumental! separata perfectiva; quinto, de causa instrumental! separata mere dispositiva; tandem, de causa per accidens, 23-27. Quod si haec causa per accidens sit mere occasionalis, nomen causae dicitur de illa per solam denominationem sive per analogiam attributionis mere extrinsecae, 27. III Cl Secundum genus causae finalis. Nomen finis sive causae finalis dicitur per prius de fine obiectivo quam de fine formali, qui est sub illo sicut finis sub fine, 20, Rursus finis tam obiectivus quam subiectivus sive formalis dicitur per prius de fine ultimo quam de fine intermedio et de fine proximo, qui sunt fines non-ultimi sed ultimati, 20-21. Nomen ergo finis dicitur de fine simpliciter ultimo obiectivo sicut de primo atque supremo analogante. de ceteris vero finibus dicitur secundum prius et posterius pro maiori vel minori accessu ad illum primum et ma· ximum, 19-21. Sicut enim in aliis generibus causarum per se ordinatarum habitudo seeundae causae dependet ex habitudine causae primae, primae vero causae habitudo non dependet ex aliquo alio; ita est Ln causis finalibus per se ordi­ natis, quia secundi fines participant habitudinem causae finalis ex ordine ad ultimum finem, ipse autem ultimus finis habet hanc habitudinem ex seipso. 21-22. Ordo et analogia bonorum fit secundum causam finalem, 19-20. Bonum non univoce dicitur de bonis, 22 n; sed analogice, analogia attri­ butionis intrinsecae, de fine et de mediis, 20-22; itemque de fine obiectivo et de fine iormali, 20, 22; ac denique de bono honesto, de bono delectabili et de bono utili, 20, 22, 22 n. Quod si medium nullam habeat in se intestinam bonitatem, sed purum dicat respectum ad finem consequendum, tunc dicitur bonum mere utile, 20, 21; et nonnisi per attributionem sive denominationem mere extrinsccam ad bonitatem finis appellatur bonum. 22. Analogia attributionis intrinsecae inter quatuor genera causarum simul sumpta, 170-173. Genera causarum ordinata sunt secundum prius et posterius per res- ANALYTICUS 273 pectum ad unum primum et maximum, quod est genus causae finalis, 170. In causis talis est ordo quod materia completur per formam, et forma per efficientem, et efficiens per finem, 170. Finis est prima et potissima omnium causarum. 170, 171. Est causa causarum, quia est causa causalitatis in omnibus causis, 170, 171. A causa finali omnes aliae causae recipiunt quod sint causae, 171. A fine omnes aliae causae habent quod sint causae in actu, 171 n. Idem modus analogiae viget inter causas intrinsecas ad invicem com­ paratas, nempe inter causam materialem et causam formalem; quia ma­ terialis se habet ad formalem sicut materia ad formam in ratione naturae physicae sive entis mobilis, et sicut potentia ad actum in ratione entis creati vel finiti, 168. Ratio naturae physicae per prius convenit formae, et nonnisi per poste­ rius materiae: itemque ratio entis finiti per prius convenit actui, potentiae autem per posterius, 168. Materia dicitur natura per respectum vel analogiam ad formam, 168. Et similiter potentia dicitur ens per respectum vel analogiam ad actum, 139 n. Idemque videre est inter causas extrinsecas, efficientem scilicet et fina­ lem, ad invicem comparatas, quia efficiens non habet rationem causae nisi per respectum ad finem et dependenter a fine, 169. Finis movet sicut ratio movendi, sed efficiens sicut agens motum, 169. Causa efficiens se habet ad causam finalem sicut movens mota, finalis vero ad efficientem sicut movens immota, 169. Causa finalis est causa causalitatis causae efficientis, quia est causa ut efficiens sit efficiens, 170. Eadem analogia habetur inter quatuor modos necessitatis, possibilitatis et impossibilitatis, qui sumuntur secundum quatuor genera causarum ad quae consequuntur, 166-167. Habetur quoque idem modus analogiae inter habitus operatives ordinis naturalis, nempe inter habitus intellectuales angelorum hominumque ad invicem comparatos, 87-88; et inter habitus ipsorum hominum, 88-100; puta inter prudentiam et virtutes morales, 88-95; inter prudentiam et ceteras virtutes intellectuales versantes circa ne­ cessaria, 95-100; inter prudentiam et artem, quae versantur circa contingentia, 95; inter ipsas virtutes intellectuales versantes circa necessaria, scilicet inter sapientiam, intellectum et scientiam, 95-100, 118. Similiter inter habitus operatives ordinis supematuralis ad invicem com­ paratos, 132-135. Nimirum inter prudentiam infusam aliasque virtutes morales infusas. 132; inter donum consilii et dona pietatis ct fortitudinis, 132: inter donum sapientiae et dona intellectus ct scientiae. 132-133; inter caritatem et ceteras virtutes infusas tam théologales quam mora­ les et dona Spiritus Sancti, in ratione virtutis meritoriae de condigno vitae aeternae. 133. Meritum vitae aeternae primo pertinet ad caritatem, ad alias autem vir- 274 INDICES tutes secundario, secundum quod earum actus a caritate imperantur et in­ formantur, 133. Omnes virtutes habent efficaciam merendi a caritate, ab eaque ipsam participant, 133. Caritas ponitur in definitione virtutum meritoriarum qua talium. 133 133 n, 134. Valor meritorius descendit a caritate ad ceteras virtutes ab ea motas et informatas secundum magis et minus sive secundum prius et posterius, 134. Duplex ratio ordinandi virtutes sub caritate, 134-135. Pariter inter diversos characteres sacramentales ad invicem comparatos, 139-141. Inter characterem baptismi atque characterem ordinis et confirmationis sicut inter potentiam passivam et activam. 139. Inter characterem confirmationis et characterem ordinis, 140. Inter ipsos characteres ordinum diaconatus, presbyteratus et episcopatus eos imprimentium. 139-140: per respectum ad characterem episcopalem, qui maxime competit Romano Pontifici qua Christi Vicario, veluti ad supremum analogans, 140, 141. Rursus inter gratiam gratis datam et gratiam gratum facientem, 232. Inter ipsas gratias gratis datas, verbi gratia inter miracula, 233-234. Incarnatio Verbi est miraculum miraculorum, et ad ipsum ordinantur omnia alia miracula, 234. ι· Η* Analogia proportionalitatis duplex: alia proportionalitatis propriae, alia proportionalitatis metaphoricae, 54 n. 59, 60, 122-132. 173-181, 231, 241. Analogia proportionalitatis propriae gemina: alia continua et alia dis­ continua sive disiuncta. 26-27. Disiuncta vero alia directa, alia inversa sive permutata. 181 n. I · gH *· er Analogia proportionalitatis propriae fundatur in similitudine entitativa, formali sive essentiali eorum quae analogantur. 122. Datur inter causas intrinsecas, scilicet materialem et formalem, ex una parte, et causas extrinsecas, efficientem nempe et finalem, ex alia, 173-177. Sicut causa materialis et causa formalis sunt ad invicem causae pro suo quaeque modo et genere, ita causa efficiens et causa finalis sunt ad invicem causae pro suo, 177. Sicut materia et forma sibi invicem correspondent et proportionantur, ita agens et finis inter se. 176. Datur etiam intra ipsam seriem causarum intrinsecarum, idest inter materiam et formam, atque inter potentiam et actum, 177-181. Sicut forma potest dare esse, ita materia potest recipere idem esse. 177. Sicut nihil recipit in ordine essendi nisi ratione materiae primae, quae est prima potentia passiva vel receptiva; ita nihil dat in eodem ordine nisi ratione formae substantialis, quae est primus actus. 177-178. Sicut nihil patitur nisi ratione primae potentiae passivae quae est ma­ teria prima, ita nihil actuat vel perficit nisi ratione actus primi qui est forma prima sive substantialis, 178. Sicut se habent materia prima et forma substantialis in constitutione ANAbYTICUS 275 physica entis mobilis, ita se habent essentia et esse in constitutione metaphysica entis finiti sive creati: utrobique sicut potentia et actus sui ordinis 178-179. Sicut materia prima et forma substantialis realiter differunt inter se in omni ente mobili, ita essentia et esse realiter differunt inter se in omni ente creato sive finito, 180-181. Sicut differentia realis materiae primae et formae substantialis est dif­ ferentia potentiae et actus ordinis physici, ita differentia realis essentiae et esse est differentia potentiae et actus ordinis metaphysici, 179-180. Sicut forma substantialis limitatur per materiam primam in qua reci­ pitur, ita esse creatum limitatur per essentiam in qua recipitur, 180. Et universaliter proprius actus limitatur per propriam potentiam in qua recipitur, 180. Viget insuper intra seriem ipsam causarum extrinsecarum, scilicet inter causam efficientem et causam finalem, 181-185. Ordo agentium est sicut ordo finium, 183. Secundum ordinem agentium est ordo finium, 182, 183, 184. Ad ordinem agentium sequitur ordo in finibus, 183. Ultimus finis hoc modo se habet in movendo appetitum, sicut se habet in aliis motionibus primum movens, 182. Sicut in causis efficientibus virtus primae causae manet in omnibus causis sequentibus, ita etiam intentio principalis finis virtute manet in om­ nibus finibus secundariis, 182. Sicut est ordo in causis agentibus, ita etiam in causis finalibus, ut scili­ cet secundarius finis a principali dependeat sicut secundarius agens a prin­ cipali dependet, 183. Sicut supremum agens movet omnia secunda agentia, ita ad finem su­ premi agentis oportet quod ordinentur omnes fines secundorum agentium, 183. Sicut causae primae et universali respondet finis ultimus et universalis, ita causae secundae et particulari correspondet finis secundarius et particu­ laris, 182. Primo agenti respondet finis ultimus, et proportionaliter per ordinem alii fines aliis agentibus. 183. Quanto aliquod agens est superius et universalius, tanto et finis propter quem agit est universalius bonum. 183. Cum secundum ordinem agentium sive moventium sit ordo finium, necesse est quod ad ultimum finem convertatur homo per motionem primi moventis, ad finem autem proximum per motionem alicuius inferiorum mo­ ventium, 184. Sicut ad finem naturalem consequendum requiruntur et sufficiunt vires naturales agentis, ita ad finem supernaturalem merendum atque attin­ gendum postulantur vires supernaturales gratiae, quin mere naturales sufficiant. 183-185. Locum habet quoque inter ordinem naturalem et supernaturalem, 231. Gratia et virtus imitantur naturae ordinem, qui est ex divina sapientia institutus. 231. Sicut natura et naturalia, atque idcirco naturalis ordo rerum, ex causis naturalibus dependent et per eas explicantur, ita proportionali modo gratia 1:» 2Ί6 ;lt! Ο h <»♦· I 4 INDICES et virtutes totusque ordo supernaturalis ex causis supematuralibus intelligi ac explicari debent, 231. .Inter gratiam habitualem et animam humanam, 123-127. a) Sicut anima humana dat formaliter vitam naturalem corpori, eique praebet esse humanum; ita gratia habitualis dat formaliter vitam supernaturalem animae, cui et confert esse quoddam divinum, 123. b) Sicut anima rationalis est prima radix et principium vitae naturalis corporis, ita gratia habitualis est principium et radix prima vitae superna­ turalis animae, 124. c) Sicut ab essentia animae naturali quadam resultantia emanare intelliguntur ordine quodam eius potentiae, cum tamen omnes simul cum ani­ ma concreentur; ita ab essentia gratiae connaturaliter fluunt virtutes infusae ordine quodam, primo nempe théologales, deinde dona Spiritus Sancti et postremo virtutes cardinales, cum tamen omnes simul cum gratia infun­ dantur, 124, 124 n. d) Sicut essentia animae est una tantum, dum potentiae eius sunt plu­ res; ita gratia habitualis est tantum una, virtutes autem infusae plures, 124. e) Sicut essentia animae est naturaliter prior potentiis eius ab eisque essentialiter differens, ita essentia gratiae est naturaliter prior virtutibus infusis et ab eis essentialiter differens, 124, 125 n. /) Sicut gratia habitualis respicit essentiam animae ut subiectum quo inhaesionis, ita virtutes infusae respiciunt immediate eius potentias ut subiecta quibus inhaerent. 124 n. g) Sicut essentia animae non est immediate operativa, sed operatur per potentias eius; ita gratia habitualis non est immediate operativa, sed operatur mediantibus virtutibus infusis, 124, 125. h) Sicut essentia animae est perfectior potentiis eius, ita essentia gra­ tiae est perfectior virtutibus infusis ex ea profluentibus, 125, 125 n. i) Sicut essentia animae est forma potentiarum eius per modum ori­ ginis et radicis, ita gratia habitualis est forma omnium virtutum infusarum per modum radicis et originis, 125-126. Sicut anima est totum quoddam potentiate sive analogum respectu poten­ tiarum eius, ita gratia habitualis est veluti quoddam totum analogum sive potentiate respectu virtutum infusarum, 135. Inter habitus operativos supernaturales et naturales sive inter virtutes infusas et acquisitas, 127-132. Inter virtutes morales infusas et acquisitas. 118, 121, 132. Inter dona Spiritus Sancti et virtutes eis correspondentes, tam infusas quam naturales, 120-121, 129. Inter donum consilii et virtutem prudentiae, 130-131; inter donum fortitudinis et virtutem fortitudinis, 131-132, 131-132 n; inter donum intellectus et intellectum principiorum. 128; inter donum pietatis et virtutem pietatis, 131; inter donum sapientiae et sapientiam philosophicam atque theologicam. inter donum scientiae et naturalem virtutem scientiae, 129. Inter virtutes théologales et alias virtutes vel dispositiones eiusdem nominis, tam naturales quam supernaturales, 120. 128-129. Inter fidem theologicam et fidem humanam. 120, 128; inter fidem infusam hominum et fidem acquisitam daemonum. 120, 120 n; inter fidem theologalem et habitum primorum principiorum naturalium ANALYTICUS tam speculativorum quam practicorum, idest intellectum principiorum et synderesim, 128; inter praedictam fidem et donum intellectus, 128. Inter spem Christianam sive theologicam et spem humanam, 120, 120 n, 128-129. Inter caritatem et amicitiam honestam naturalem, 120, 129. Analogia proportionalitatis propriae inter artificem humanum operantem per sapientiam suam et artificem divinum conditorem mundi per suam, 239240, 241. Et quidem proportionalitatis continuae inter opus artis et naturae ex una parte, et inter opus naturae et Dei ex alia: sicut opus artis praesupponit opus naturae, ita opus naturae praesupponit opus Dei, 3o; idest sicut ope­ ratio artis fundatur super operationem naturae, in quantum natura praepa­ rat arti materiam, ita et operatio naturae fundatur super creationem, in quantum ministrat naturae materiam, 26. Analogia proportionalitatis propriae inversae sive permutatae: sicut se habet essentia ad esse, ita posse ad agere; ergo permutatim, sicut se ha­ bent esse et agere ad invicem ita se habent potentia et essentia, 181 n. Analogia proportionalitatis metaphoricae non fit secundum similitudi­ nem formalem et essentialem eorum quae analogantur, sed secundum simitudinem mere virtualem sive dynamicam vel operativam relucentem in effectibus, 122, 122 n. Inter corporalia et spiritualia non attenditur similitudo per partici­ pationem eiusdem qualitatis, sed per proportionalitatem metaphoricam, quae est similitudo dynamica proportionatorum, scilicet in effectu vel in operatio­ ne, 122 n. Analogia proportionalitatis metaphoricae umbrae et scintillae cum cor­ pore lucido et igne ex una parte, et humani intellectus cum angelica intelligentia ex alia, 59, 60: sicut scintilla est modicum ex igne evolans, ita virtus intellectiva humana est quaedam modica participatio intellectualitatis an­ gelicae, 60. Lucis corporalis et spiritualis: dicitur enim lux in spiritualibus quod ita se habet ad manifestationem intellectivam sicut se habet lux corporalis ad manifestationem sensitivam, 54 n. Aquae corporalis et spiritualis: sicut se habet aqua ad delendas corpo­ rales maculas ita gratia ad abluendas spirituales, 122. Medicinae corporalis et spiritualis: sicut medicina expellit morbum cor­ poris, ita gratia expellit morbum animae, qui est peccatum, 122-123. Nitoris corporalis et spiritualis: sicut corpora pulchra et perlucida sen­ sibiliter nitent, ita animae pulchrae ac perlucidae gratia Dei spiritualiter refulgent. 123. Angehis Angeli sunt formae separatae ab omni materia, 47, 57. Dicitur substantia spiritualis, 54, 54 n; et penitus separata atque independens a corpore, 57. 278 INDICES Omnes differunt inter se non solum numero, sed et specie, 8, 47, 227-228. Sunt essentialiter inaequales, 47. Metaphysice analogantur inter se analogia inaequalitatis, 47-48. Immo et analogia attributionis intrinsecae, quia supremus angelus se habet ad inferiores ut totum potentiate vel analogum ad partes potentiates sive analogas, 48. Divisio hierarchiae angelicae in ordines est totius potestativi in partes potentiates, 48 n. Superior perfectio attribuitur superiori ordini per proprietatem, inferiori vero per participationem, 48. Perfectio inferior attribuitur inferiori ordini per proprietatem, superiori autem per excessum, 48. Nomen commune angeli remanet inferiori ordini quasi proprium, 48-49. Ordo superior a superiori perfectione ei propria nominatur, 48. Perfectiones spirituales, quae sunt de ratione formae separatae et sub­ sistentis, conveniunt quidem omnibus angelis, diversimode tamen; quia su­ premo pefecte et eminenter, ceteris vero secundum magis et minus sive secundum prius et posterius, pro maiori vel minori accessu et propinqui­ tate ad illum, 48. Maxime tamen dicuntur de ipsis omnibus secundum prius et posterius per ordinem ad formam supremam increatam vel divinam, quae est actus purus, cuiusque sunt participationes plus minusve perfectae, 49. Ideo prima species in eis est perfectior secunda, utpote similior et pro­ pinquior Deo; et secunda diminutur a perfectione primae; et sic deinceps usque ad ultimam, 49. Inter formas separatas, quas angelos dicimus, maxime accedit ad Dei similitudinem supremus angelus, et sic inde ordinate descendendo usque ad infimum. 50. Excedunt secundum multitudinem substantias materiales quasi incom­ parabiliter, 228. Inferior angelus est superior supremo homine, 50. Plus distat naturaliter homo ab infimo angelo quam minimus angelus a supremo. 58. Intellectus angeli plus excedit intellectum humanum quam intellectus optimi philosopni intellectum rudissimi idiotae, 50. Angelus non habet nisi facultates duas, easque omnino spirituales et anorganicas, intellectum nempe et voluntatem, 56. Intellectus angeli est unus tantum et simplex, non geminatus in agentem et possibilem sicut intellectus humanus, 57. Non recipit intelligibilia a rebus corporalibus ope sensuum, neque per abstractionem. sed eius proprium obiectum est immateriale et per se intelli­ gibile. 57. Non agit in intelligibile proprium, neque ab ipso proprie loquendo pa­ titur, sed est naturaliter plenus formis intelligibilibus. semperque aliquid actu Intelligit, 57, 58, 58 n. Eminenter atque unite continet quidquid perfectionis est in intellectu humano agente et possibili, et adhuc amplius, 58. Angelus est proprie ac plene intellectualis, 59. Lumen intellectuale purum et impermixtum habet. 59. Intelligit deiformiter, sine inquisitione et discursu, 59, 79 n. ANALYTICUS 279 Quo differt intellectus angelicus ab intellectu humano, 78-79. Virtus cognoscitiva angeli; quae non dividitur per sensitivam et intel­ lectivam, est fortior quam virtus cognoscltiva humana tam circa sensibilia singularia quam circa intelligibilia cognoscenda, 62-63. Est speculativa et practice, 80 n. Habitus intellectualis eius consistit in solis speciebus intelligibilibus, 73. Excedunt perfectione totum ordinem corporeum, 226. Sunt quaedam pars universi, 217; et quidem nobilior ac principalior, 217; utpote in summo rerum vertice constituti, 229. Agunt in homines et in creaturas inferiores, et quidem excellentiori modo movent atque transmutant materiam corporalem quam ipsa agentia supe­ riora corporalia, 229. Agunt etiam superiores angeli in inferiores, 229. Anima Anima se habet ad corpus non solum in habitudine formae et finis, sed etiam in habitudine causae efficientis, 196. Est forma substantialis corporis, quia est de essentia sive de quidditate corporis animati, 40. Anima non solum est corporis forma et motor, sed etiam finis, 191, 192. Anima non est propter corpus, sed corpus propter animam, sicut forma non est propter materiam sed materia propter formam, 92. Unio animae ad corpus non est propter corpus, sed propter animam, 192. Ex parte animae oportet accipere rationem quale debeat esse corpus cui unitur, 191. Unaquaeque species animae postulat et exigit corpus organicum specie distinctum, 191. Quidquid in partibus corporis apparet, totum originaliter et quodam­ modo implicite in anima continetur, 190. Anima plantarum et animalium explicat totam suam virtualitatem in corpore, 190. Est forma immersa in materia, idest in corpore quod informat, 43. Anima humana sive rationalis superexcedit corporis proportionem, 43 n. Superat omnem corporis proportionem, 43 n. Excedit proportionem totius materiae corporalis, 43 n, 125 n. Est forma emergens atque transcendens totum hominis corpus, non autem forma comprehensa, ob-ligata vel totaliter immersa materiae in qua recipitur, 43. Est simul anima et spiritus, 104, 190. Anima quidem, in quantum attingitur a corpore ut forma substantialis eius; spiritus autem, in quantum superexcedit corporis proportionem, 43 n. Anima, in quantum animat corpus eique praebet vitam et sensum; spi­ ritus vero, in quantum emergit a suo corpore illudque transcendit, 190, 191. Anima, secundum quod perficit corpus; spiritus autem, secundum mentem, qua spiritualibus substantiis assimilatur, 104 n. Quatenus anima, est forma substantialis et actus primus corporis hu­ mani. et ideo non est susceptiva habitus entitativi naturalis; sed quatenus 280 INDICES spiritus et imago Dei, est in potentia passiva obedientiali respectu gratiae, ac proinde susceptiva habitus entitativi supematuralis, 104. Ut spiritus nempe sive ut intellectualis naturae est capax Dei per gra­ tiam, 104, 104 n; et ad imaginem Dei esse dicitur. 104. t Anima rationalis quolibet corpore nobilior est, et ipso caelo. 236. Est perfectissima omnium formarum naturalium, 41, 226. Est finis omnium formarum naturalium, 41, 226. Usque ad animam rationalem se extendit consideratio philosophiae Natu­ ralis, 42. Anima rationalis, quatenus anima et forma substantialis corporis hu­ mani, est terminus considerationis philosophiae Naturalis. 203 n. Non continetur in potentia materiae, neque est educibilis ex ipsa per actionem ganerantis, 226-227. Non educitur de potentia materiae, 43, 43 n. Non traducitur a parentibus per generationem, 43. Est altissima et nobilissima omnium formarum substantialium, 41, 41 n. Est ultima forma completissima, 41. Anima humana, utpote altissima omnium formarum, producitur a potentissimo agente, scilicet Deo, 43 n. Est solum productibilis a potentissimo agente, nempe Deo. per creatio­ nem, 227. Non generatur, sed a solo Deo immediate creatur. 43. A solo Deo procedit per creationem, 43. Est incorruptibilis et immortalis, 43. Est totum potentiate vel analogum respectu ceterarum animarum et formarum substantialium, quia ipsa sola continet unite et superiori modo ea omnia quae inferiores animae et formae substantiales disperse habent, aliaque plura. 46. Tota virtus animae invenitur in rationali, sed in sensibili anima inve­ nitur diminute, et adhuc magis diminute in vegetabili, 46. Anima rationalis est unica forma substantialis hominis, quia ipsa sola immediate confert humano corpori quidquid formae inferiores conferunt suis propriis materiis, et adhuc amplius, 47. Inter omnes formas substantiales corporum, magis appropinquat ad si­ militudinem Dei anima humana. 49. Anima humana est finis corporis, sicut forma materiae et actus poten­ tiae, 192. Finis proximus humani corporis est anima rationalis et operationes eius, 192. Ordo causalitatis finalis in toto corpore et in singulis eius partibus re­ late ad animam, 192-193. Suprema ratio structurae et complexionis corporis organici sumitur ex eius anima, 191. Necesse est quod corpus cui unitur anima rationalis tale sit. ut possit esse aptissimum ad repraesentandum intellectui species sensibiles, ex quibus resultent in intellectu especies intelligibiles, 192. Oportet corpus cui anima rationalis unitur esse optime dispositum ad sen­ tiendum secundum sensus exteriores et maxime secundum interiores, 192, 193. ANALYTICUS 281 Anima rationalis unitur corpori propter intelligere, quod est propria et principalis eius operatio, 192. Ratio staturae rectae in humano corpore, 193-194. Non est possibile quod anima hominis ingrediatur aliud corpus quam hu­ manum, neque quod anima huius hominis ingrediatur aliud corpus quam istius hominis, 191. Anima humana habet operationem omnino excedentem materiam neque fit per organum corporale, scilicet intelligere, 226. Essentia animae comparatur ad potentias eius sicut principium activum et finale, et sicut principium susceptivum, 214. Tota virtus animae perfecte consistit in parte intellectiva, in aliis au­ tem partialiter, 46; et ideo rationalis anima dicitur tota anima, eo quod in ipsa omnes animae potentiae congregantur, 46. Quantum ad virtutem eius vegetativam et sensitivam, tota anima est in toto corpore totalitate virtutis, quam totam explicat in eo, 190. Quantum ad operationes quas exercet per organa corporalia, tota virtus et potestas eius est in toto corpore, 191. Anima rationalis non est tota in toto corpore humano totalitate virtutis, quia non explicat in eo totam suam virtutem, scilicet virtutem intelligendi et volendi, siquidem talis virtus capacitatem corporis excedit, 190, 191. Ex immaterialitate essentiae animae sequitur immaterialitas potentiae intellectivae eius, 125. Ex hoc quod anima est immunis a materia secundum essentiam suam, sequitur quod habeat virtutem intellectivam, 125 n. Appetitus zXppeti et desiderari nominat influxum causae finalis, 165. Appetitus sensitivus est naturaliter posterior et pedissequus voluntatis, a qua natus est moveri imperio politico, 67. Prout a voluntate motus, opus bonum morale consummare potest, 67. Est susceptivus habitus operativi moralis prout a ratione et voluntate movetur, 68. Est duplex: concupiscibilis et irascibilis, 67, 68. Irascibilis est superior concupiscibili, 61, 61 n. Concupiscibilis est subiectum quo temperantiae, irascibilis vero forti­ tudinis, 68. Araneus Araneus orditur telas, 4. Arbor Arbores ordinatae, 4. * Γ· ANALYTICUS 282 283 INDICES Arithmetica Arithmetica est de quantitate discreta sive de numeris. 198. Definit ac demonstrat per solam causam formalem. 199. Arithmeticae subaltematur Musica, 199. 201 n. Adnumerabatur antiquitus inter artes liberales. 84 n. Al’S Ars bifarie: large et presse dicta. 84-85. Presse dicta est ars mechanica sive fabrilis. 84. Versatur circa contingentia factibilia. quae scilicet in exteriori materia constituuntur. 84. 84 n. Est recta ratio factibilium, 95. Eius materia est minus contingens et mutabilis quam materia pruden­ tiae, idest quam agibilia humana particularia et omnino concreta. 84-85, 95. Est in ratione practica sicut in subiecto. 84. Non est acquisibilis uno solo actu, sed pluribus repetitis, 84-85. Est ordo quem ratio considerando facit in exterioribus rebus per eam constitutis, sicut in arca et domo. 216 n. Forma artis in artifice est exemplar artificiati, 144. Artifex intelligendo excogitat formam domus. 147. Formae artis in intellectu artificis sunt sicut id quod intelligitur, non sicut species intelligibilis impressa qua intelligitur. 147. Ex hoc quod artifex concipit formam artificiati. producit eam in ma­ teria, 147. Artifex il] ud quod producit extra, producit ad similitudinem conceptus sui, 158. Artifex artificiata producit ad imitationem formarum artis quas mente concepit, quae etiam artificialium exemplaria dici possunt, 158. Artifex facit artificium ex hoc quod facit illud participare formam apud se conceptam, quasi involvens eam in exteriori materia. 152 n. Ab arte artificis effluunt formae artificiales in materia. 158. Artifex producit determinatam formam in materia propter exemplar ad quod inspicit. 143-144. Aedificator excogitat determinatam mensuram domus, et determinatum numerum mansionum quas vult facere in domo, et determinatum numerum mensurarum parietis vel tecti; non autem eligit determinatum numerum lapidum, sed accipit tot quot sufficiunt ad explendam tantam mensuram parietis. 241. Humanus artifex plerumque non adinvenit proprio marte ideam vel for­ mam exemplarem operis faciendi, sed exemplar externum respicit. 156. Operatur per suum intellectum et voluntatem. 144. Formae exemplares quae sunt in mente artificis creati non sunt factivae materiae, quae est individuationis principium; sed solum formae, a qua est species artificiati. Et ideo huius formae exemplares non respiciunt directe artificiatum quantum ad individuum, sed quantum ad speciem solum. 154. Opus artificiosum imitatur solum formam exemplarem exteriorem: quod si interiorem imitetur, hoc est quantum ad accidentia quaedam externa tantum, non autem quantum ad intimam naturam, 155, 156-157 n. Forma artis in mente aedificatoris est forma domus aedificatae princi­ paliter, aedificationis autem per consequens, 148. Quidquid explicite in artificiato ostenditur, hoc totum implicite in ipsa arte continetur, 190. Opus artis non est perfectum, si artificiato aliquid deest eorum quae ars continet, 190. Opus artificis dicitur esse verum in quantum attingit ad rationem artis, falsum vero in quantum deficit a ratione artis, 159 n. Sicut se habet intellectus artificis ad artificiata, ita se habet intellectus divinus ad omnes creaturas, 159. Sicut opus artis praesupponit opus naturae, ita opus naturae praesupponit opus Dei creantis, 26. Ars large dicta sive liberalis: grammatica, mathematica, logica docens, 84 n; quae proprie tamen sunt scientiae, 84 n. Astronomia Astronomia est scientia physico-mathematica, 199; magis tamen mathe­ matica quam physica, 199; subaltematur Geometriae. 199. Attractio Attractio est tractio ad se, 164 n. Opponitur impulsioni. 164, 165. Impulsio est motus mobilis a movente in aliud, quod ante se pellit; attrac­ tio autem est motus mobilis ad movens, quod ad se et post se trahit, 165. Pulsio est motus ab ipso movente in aliquid aliud; sed tractus est motus alicuius alius ad ipsum movens. 164 n. Illud trahere dicitur quod movet alterum ad seipsum; pellere autem quod movet aliud a seipso cum quadam vehementia et in quamdam dis­ tantiam, 164 n. Finis dicitur attrahere vel allicere, provocando appetitum vel desiderium sui; agens vero dicitur impellere, pro-ducendo et minando mobile ante se in quamdam distantiam, 164 n, 165, 165 n. B Bonum Bonum est quod omnia appetunt, 165. Dicitur multipliciter, 19-22. 11 INDICES De fine et de mediis, 20; de diversis finibus, 20-21; de diversis mediis. 20. 21, 22; de bono honesto, delectabili et utili, 20, 21, 22, 22 n. Non univoce dicitur de bonis, 22 n. Utile et honestum non ex aequo se habent, 22 n. Non dividitur in tria illa sicut univocum aequaliter de eis praedicatum, sed sicut analogum, quod praedicatur secundum prius et posterius, 22 n. Per prius praedicatur de honesto, secundario de delectabili; et tertio de utili, 22 n. Huiusmodi analogia est attributionis ad unum, secundum genus causae finalis, 19. Et quidem duplici veluti passu, videlicet intra ambitum boni humani immanentis, quo bonum dicitur de bono utili et delectabili per analogiam ad bonum honestum. 22; et supra ambitum boni humani, quo bonum dicitur de omni bono tam creato quam increato, et sic dicitur bonum de diversis bonis creatis et participatis per ordinem vel analogiam ad bonum per ess­ entiam et increatum ut ad primum et maximum bonum, quod est ultimus finis obiectivus omnium, 19-22. Quod si bonum utile nullam habeat in se bonitatem propriam ultra me­ ram utilitatem, sed sit pure utile, nomen boni non convenit ei nisi per solam denominationem vel analogiam extrinsecam, 20, 21, 22. It C' Bonum et malum sunt termini primi principii intellectus practici sive syndereseos, 74. Bonum totius est melius quam bonum partium, 219. In omnibus perfectio totius praeeminet perfectioni singularum par­ tium. 219. Bonum commune est melius quam bonum particulare. 219. Bonum gentis est divinius quam bonum unius, 219. Bonum morale —humanum, rationis— dicitur analogice de bono ipsius rationis, de bono voluntatis et de bono appetitus sensitivi, atque ideo de bono virtutum cardinalium. 91-93. Bonum universi duplex: immanens, in ipso universo sive in rebus ipsis universum constituentibus; et transcendens universum, sive separatum, nem­ pe Deus, 217, 218 n. Est bonum ordinis, quia consistit in ordine, 218. Et quidem duplici: in ordine partium universi ad invicem; et in ordine totius universi ad finem, qui est ipse Deus. 218. Ordo iste ad finem est praecipuus, et propter ipsum est ordo vel coordi­ natio partium inter se. 218. Utrumque bonum est commune: Deus quidem, quatenus principium et finis omnium creaturarum ordinisque ipsarum inter se, est bonum commune transcendens; ipse autem ordo sive coordinatio creaturarum inter se, est bonum commune immanens, 219. Optimum in rerum universitate est bonum ordinis. 219. Optimum in omnibus entibus causatis est ordo universi, in quo bonum universi consistit, 219. Optimum in rebus creatis est perfectio universi, quae consistit in ordine distinctarum rerum. 219, 220. Bonum universi est a Deo volitum secundum se. et ad ipsum ordinantur omnes partes universi, 237. ANALYTICUS 285 Quidquid fit in mundo, etiamsi malum sit, cedit in bonum universi. 236. Post bonitatem divinam, quae est finis a rebus separatus, principale bo­ num in ipsis rebus existons est perfectio universi, quae in eius ordine con­ sistit, 219. Summa perfectio primi agentis in hoc consistit, quod in uno simplici habet omnimodam bonitatem et perfectionem, 49. c Caritas Caritas est quaedam amicitia hominis ad Deum, per quam homo diligit Deum et Deus hominem, 120. Est amor benevolentiae mutuus inter hominem iustum et Deum, fun­ datus in communicatione vitae divinae ac supernaturalis bonorumque ei correspondentium, quae maxime consistit in communicatione beatitudinis in re vel in causa, idest gloriae vel gratiae, 129. Analogiam quamdam proportionalitatis propriae habet cum amicitia ho­ nesti naturali inter homines virtuosos, 120, 129. Est exemplata ab ipsa caritate divina sive increata, 161; quae appropriatur Spiritui Sancto, 162. Bonitati, quae appropriatur Spiritui Sancto, respondet caritas, 162. Caritas exemplariter manat ab amore, qui est Spiritus Sanctus, 161. Ponitur in definitione omnis virtutis, non quia sit essentialiter omnis virtus, sed quia dependent ab ea aliqualiter omnes virtutes, 134. Ponitur in definitione virtutis meritoriae, 133, 134 n. Meritum vitae aeternae primo pertinet ad caritatem, ad alias autem virtutes secundario, secundum quod earum actus a caritate imperantur et informantur, 133. Omnes virtutes habent et participant efficaciam merendi a caritate, 133. Vis merendi pertinet ad caritatem per essentiam, ceteris autem virtuti­ bus per participationem, 133. Valor meritorius descendit a caritate ad ceteras virtutes ab ea motas et informatas secundum prius et posterius, 134. Parvum opus ex magna caritate factum est magis meritorium quam magnum ex parva, 134. Semper quantitas meriti attenditur secundum radicem caritatis, 134-135. Caritas dicitur esse forma aliarum virtutum, non quidem exemplariter neque essentialiter, sed magis effective et finaliter, 94. Non tamen forma propria et specifica qua unaquaeque virtus est talis virtus, sed forma quaedam communis qua omnis virtus a caritate formata est meritoria vitae aeternae. 93 n. Neque per modum originis vel radicis et quoad ipsos habitus immediate sicut gratia habitualis, sed per modum termini et quoad earum actus directe et immediate, 125, 126. Caritas est forma virtutum ex parte actus, in quantum format opera­ tiones earum, 126. 286 INDICES Dicitur forma virtutum, in quantum formaliter complet earum actus, praebens eis efficaciam merendi, 126 n. Caritas ex sua specie hoc habet in quolibet statu, quod cuilibet tentationi resistere possit, ita scilicet quod in peccatum mortale per eam non inducatur, 117. Minima caritas plus diligit Deum quam cupiditas millia auri et ar­ genti, 117. Oportet quod naturalis inclinatio voluntatis obsequatur caritati, 107. Causa c? Causa est ad quam de necessitate sequitur aliud. 166. Quaelibet causa habet rationem principii, 1, 9, 220. Nomen causae ordinem quemdam importat, 19, 187. A qualibet causa derivatur aliquis ordo in suos effectus, 19, 19 n. Causarum sunt quatuor genera, scilicet finalis, efficiens, formalis et ma­ terialis, 19. Duae sunt intrinsecae, formalis nempe et materialis; duae vero extrinsecae, videlicet finalis et efficiens, 165-167, 169. Intrinsecae sunt causae του esse effectus, extrinsecae autem sunt causae τού fieri eiusdem. 164, 164 n. 169. Illae causant esse effectus entitate sua, in eumque influunt essendo; hae autem causant fieri effectus, in eumque influunt movendo, 164, 164 n, 165,169. Sed et in ipsa ratione movendi aliter se gerit agens et aliter finis, 164. Finis movet alliciendo et attrahendo, et ideo se habet ut terminus ad quem est motus mobilis ab eo causatus; at vero agens movet impellendo, ac proin se habet ad motum mobilis ut terminus a quo, 164. Causa efficiens impellit ante te; finalis autem allicit vel attrahit post se, 165. Res effecta exit ab agente et ante eum pro-ducitur; res vero attracta venit ad finem atque sponte vadit post ipsum, idest petit ad ipsum-ap-petitin re consequendum. 165. Ac similiter in ipsa ratione estendi aliter se habet causa materialis et aliter causa formalis, 165, Causa materialis causât ut est, quia causât entitate sua, 165. Causât nempe ut potentia passiva sive receptiva actus essendi, scilicet ut recipiens actum essendi. 165. Causa etiam formalis causât ut est, nimirum entitate sua, 165; sed cau­ sât ut actus entitativus materiae communicatus, sive ut ei dans actum es­ sendi, 165. Causalitas causae materialis et causalitas causae formalis se habent ad invicem ut materia et forma sive ut potentia et actus, 165. Notio communis causae non est univoca in quatuor generibus causarum, sed analoga, 164-167. Et quidem duplici modo analogiae, scilicet attributionis intrinsecae, 167173, et proportionalitatis propriae, 173-185. ANALYTICUS Sunt praeterea ordinata, et dicuntur secundum prius et posterius, idest analogice analogia attributionis intrinsecae ad unum primum et maximum, quod est genus causae finalis, 170, 171. In causis talis est ordo, quod materia completur per formam, et forma per efficientem, et efficiens per finem, 170. Prima inter omnes causas est causa finalis, 170 n: quae primo habet rationem causae; cui primo competit ratio causandi; quae inter alias causas primatum obtinet; quae potissima, est inter alias causas, 171. Primatus quidem absolutus, idest essentialis et universalis sive intensivus et extensivus, 171. Vide Finis. Causae ad invicem ordinem habent, nam ex una sumitur ratio alte­ rius, 172. Causarum duae series vel combinationes: respectu τού fieri —efficiens et finalis— et respectu του esse —materialis et formalis—, 173. Utrobique causae ad invicem sunt causae in diverso genere, 172. 173. Ambae series sunt proportionales sive analogae analogia proportionali­ tatis propriae, 173, 177. Causae materialis et formalis sunt ad invicem causae in diverso genere et pro suo quaeque modo, 175-176. Materia est causa formae, in quantum forma non est nisi in materia; et similiter forma est causa materiae, in quantum materia non habet esse in actu nisi per formam, 175. Secundum genus causae materialis materia est causa formae quasi sus­ tentans ipsam; et forma est causa materiae quasi faciens eam esse actu secundum genus causae formalis, 175. Forma est causa materiae, in quantum dat esse actu; materiae vero est causa formae, in quantum sustentat ipsam, 175. Forma perficit materiam, et materia sustinet formam, 175. Forma, in quantum perficit materiam dando ei esse, quodammodo supra ipsam effunditur; materia autem, in quantum perficitur a forma recipiendo ab ea esse in actu, quodammodo colligitur et congregatur sub ipsa, 175. Forma quodammodo finitur per materiam et materia pei' formam: et quidem materia perficitur per formam per quam finitur, non autem forma per materiam, sed magis per eam eius amplitudo contrahitur, 175, 176. Materia prima habet rationem primae potentiae passivae in ordine es­ sendi; forma vero substantialis habet rationem actus primi in eodem or­ dine, 177. Forma et materia semper oportet esse ad invicem proportionata et quasi naturaliter coaptata, 176. Formas oportet esse propriis materiis proportionatas, 176. Talis est materia qualis est forma. 176. Causae efficiens et finalis sunt ad invicem causae in diverso genere et pro suo quaeque modo, 169-170. Finis est causa ipsius causalitatis causae efficientis, non autem entitatis eius; efficiens vero est causa entitatis finis, non autem causalitatis eius, 170, 212. r ! INDICES II c. d c.::i Finis est causa causalitatis efficientis secundum quod est in intentione; efficiens vero est causa entitatis finis secundum quod est in executione, 169. Finis movet agentem per modum attractionis et obiecti desiderati sive quoad specificationem motus; agens autem movet ad rem quae est finis de facto assequendam per modum impulsus sive subiecti impellentis et quoad exercitium motus, 164-165, 169. Finis movet ut ratio agendi vel movendi; agens vero movet ut motus et excitatus a praedicta ratione, 169. Finis ut finis movet ut quo; agens vero ut agens movet ut qui, 169. Finis movet agentem, sed non movetur ab agente: et ideo causa efficiens se habet ad causam finalem ut movens mota, finalis vero ad efficientem ut movens immota, 169. Movere, sicut facere, influere et diffundere, dicitur proprie de actione vel impulsione causae efficientis; et nonnisi per extensionem quamdam vel similitudinem analogicam dicitur de allectatione vel attractione causae fi­ nalis, 164-165, 164 n, 165 n. Sicut influere causae efficientis est agere, ita influere causae finalis est appeti et desiderari. 164-165. Causalitas finis in hoc consistit, quod propter ipsum alia desiderantur. 165. Finis semper in se bonitatem habet, atque ideo semper est per se appe­ tibilis. 20. Multiplex est: alius nempe finis simpliciter ultimus, alius intermedius et alius proximus sive immediatus. 19-22. Multipliciter dicitur: videlicet res quae est finis, quaeque etiam dicitur finis obiectivus. materialis, cuius gratia et qui; et adeptio sive possessio eius, quae etiam nominari consuevit finis subiectivus. formalis et quo, 20-22. Ratio finis per prius convenit rei quae est finis sive fini cuius gratia, et nonnisi per posterius possessioni eius sive fini quo, 20. Finis quo se habet ad finem qui sicut finis sub fine. 20. Per prius etiam ratio finis tam obiectivi quam formalis convenit fini simpliciter, et nonnisi per posterius, et quidem ordine quodam, finibus in­ termediis et finibus immediatis. 19-22. Finis obiectivus simpliciter ultimus est finis purus sive non finitus alio ulteriori fine, ceteri vero fines sunt fines non puri, sed finiti alio fine ulte­ riori. 20-21. Causa efficiens causai movendo quoad exercitium actus, 164-165, 169. Movet agendo, impellendo, producendo. 164. 165. Multiplex est et multipliciter dicitur, 23-27. Alia prima, incausata, per essentiam; alia secunda, causata, per parti­ cipationem, 23. Causa causata alia per se, et alia per accidens. 23. Causa per se alia principalis, alia instrumentalis. 23. Principalis alia propria et proxima, alia communis et remota. 23. Propria et immediata alia totalis vel adaequata, alia partialis vel inadaequata, 23. Instrumentalis vero alia perfectiva. alia mere dispositiva. 23. Perfectiva autem alia coniuncta, alia separata, 23. Causa prima est causa pura, secunda vero est causa causata, 24. Causa prima causât per creationem nullo praesupposito, secunda autem causât per informationem vel transformationem praesupposito altero, 25. ANALYTICUS 289 Effectus causae primae est effectus purus et per essentiam, effectus vero causae secundae est effectus per participationem et non purus, 26. Causa prima est causa causae secundae, 23, 23 n, 25. Causa secunda non agit nisi virtute causae primae, 23 n. Causa prima vehementius influit quam causa secunda tam extensive quam intensive, quia ad plura se extendit et efficacius operatur in unum­ quodque, 23 n. Plus influit causa universalis in suos effectus quam particularis in suos, 158. Causa prima est immediatissima omnibus tam immediatione virtutis quam immediatione suppositi; secunda vero est semper mediata mediatione virtutis, et solum potest esse immediata immediatione suppositi quando est et dicitur immediata, 25. Quanto agens est magis proximum et immediatum, tanto virtus eius est magis mediata, 25. Semper causa superior se habet ut formalis respectu inferioris, 173. Inter omnes istas causas et modos causae efficientis datur ordo et ana­ logia attributionis per respectum ad unam primam et maximam, quae est causa incausata sive per essentiam, 24. Et quidem secundum prius et posterius: quia videlicet, sub causa prima, ratio causae convenit per prius causae per se principali et totali; deinde, causae principali partiali sive incompletae; tertio, causae instrumental! coniunctae; quarto, causae instrumetali separatae perfectivae; quinto, cau­ sae instrumental! separatae mere dispositivae; sexto et ultimo, causae per accidens, 24-25. Haec autem analogia est attributionis intrinsecae; nisi de causis mere per accidens et pure occasionalibus, de quibus solum dicitur nomen causae per meram denominationem vel attributionem extrinsecam, 26. 27. Semper in causa est aliquid nobilius quam in causato, 208. Semper oportet quod causa potior sit effectu, 106, 208. Nobilior est ordo causarum quam effectuum, 230. Nihil agit ultra suam virtutem, 208. Effectus non potest extendi ultra suam causam, 208. Nulla res potest agere ultra suam speciem, 208. Propria causa et proprii effectus debent sibi mutuo proportionales esse, 81. Oportet effectus proportionales esse causis, 238. Effectus suis causis proportionaliter respondent, 238. Ex causa contingenti non sequitur effectus necessarius, neque ex causa necessaria effectus contingens, 81. Id quod est optimum in rebus causatis reducitur ut in propriam causam in id quod est optimum in causis, 238. Eadem est proportio causae particularis ad suos particulares effectus et causae universalis ad suos, 158. Causa efficiens et causa finalis sunt ad invicem proportionales analogia proportionalitatis propriae. 181-185. Secundum ordinem agentium est ordo finium. 182, 183. 184. Ad ordinem agentium sequitur ordo in finibus. 183. Ordo finium est sicut ordo agentium, 183. ■ 290 INDICES Sicut est ordo in causis agentibus ita etiam in causis finalibus, ut scilicet secundarius finis a principali dependeat sicut secundarius agens a princi­ pali dependet, 183. Ultimus finis hoc modo se habet in movendo appetitum sicut se habet in aliis motionibus primum movens. 182, Sicut in causis efficientibus virtus primae causae manet in omnibus cau­ sis sequentibus, ita et intentio principalis finis manet in omnibus finibus se­ cundariis, 182. Primo agenti respondet finis ultimus, et proportionaliter per ordinem alii fines aliis agentibus. 183. Necesse est quod ad finem ultimum convertatur homo per motionem primi moventis, ad finem autem proximum per motionem alicuius inferio­ rum moventium, 184. Sicut ad finem naturalem consequendum requiruntur et sufficiunt vires naturales agentis, ita ad finem supematuralem merendum atque attingen­ dum postulantur vires supematurales gratiae, quia mere naturales non sufficiunt, 183-185. Quanto aliquod agens est superius et universalius, tanto et finis propter quem agit est universalius bonum. 183. ;r c Causa formalis multipliciter dicitur. 36-38. Intrinseca et extrinseca sive exemplaris. 36; quae reductive dicitur for­ malis, et per analogiam attributionis ad causam formalem presse dictam, 36. Causa formalis largius sumpta nominat formam vel actum substantia­ lem, etiam separatum et per se subsistentem, prout communiter omnes substantias a materia separatas dicimus formas, 47. In causis formalibus prius et posterius invenitur, idest analogia, 44. In genere et ordine causae formalis tanto aliquid est prius quanto per­ fectius, 41. In genere causae formalis perfectum naturaliter est prius imperfec­ to, 41 n. In causis formalibus invenitur analogia attributionis intrinsecae, quia forma nobilior est totum quoddam potentiate quod eminenter et unite con­ tinet in se quidquid perfectionis reperitus dispersum in formis inferioribus. 45-46. Tres causae possunt incidere in unum, scilicet forma, finis et efficiens. 222. Et quidem finis cum forma in idem numero, sed forma et efficiens in unum specie tantum, 223. Idem numero quod est forma generati, est finis generationis, 223. In quolibet genere causae causa est naturaliter prior causato. 171. Cerebrum Homo habet maius cerebrum inter omnia animalia secundum proportio­ nem suae quantitatis. 193. Bona dispositio cerebri est necessaria ad bonam habitudinem potentiarum sensitivarum interiorum, 193. ANALYT1CUS 291 Character Character sacramentalis est effectus secundarius trium sacramentorum Novae Legis, nempe baptismi, confirmationis et ordinis, 135-136. Est indelebilis, 135. Re et essentia differt non solum a gratia habituali et a virtutibus infusis ex ea consequentibus, sed etiam a gratia sacramentali, quae est effectus pri­ marius sacramentorum Novae Legis, 136. Differunt realiter et essentialiter inter se sicut sacramenta a quibus cau­ santur, 136. Est spirituale signaculum animae indelebiliter impressum a tribus prae­ dictis sacramentis, 136. Reducitur ad secundam speciem vel modum qualitatis, scilicet ad poten­ tiam. 136, 136 n; et quidem reductione impropria, 136-137. Et sic est spiritualis quaedam potestas ordinata ad recipienda vel tradenda ea quae sunt divini cultus secundum ritum Christianae religionis, 136. Per characterem sacramentalem configuramur Deo, quasi signaculum eius recipientes, 137. Quae quidem configuratio reducitur ad imaginem Dei, 137; quia character respicit imaginem, 137. Non imprimitur neque recipitur in ipsa essentia animae, cum character sit inmediate operativus, non autem essentia animae, sed in potentia spi­ rituali eius in qua est imago Dei, scilicet in potentia intellectiva, 137-138: siquidem tota imago est in intellectuali parte sicut in radice, 137. Est in eadem potentia in qua est fides, scilicet in intellectu, quia cha­ racter ordinatur ad cultum divinum qui est quaedam fidei protestatio per exteriora signa, 137. Analogia proportionalitatis propriae inter characteres sacramentales et humanum intellectum agentem et possibilem, 138. Per characterem baptismi accipit homo potestatem recipiendi cetera sacramenta, 138. Per characterem vero confirmationis potestatem accipit profitendi ac de­ fendendi f idem quasi ex officio contra eam negantes et impugnantes, 138-139. Per sacramentum ordinis accipit homo potestatem conficiendi sacramen­ tum corporis Christi, 138, 139 n, 140. Analogia attributionis intrinsecae inter ipsos characteres sacramentales, 139-141. Inter characterem baptismi ex una parte et characteres confirmationis et ordinis ex alia, sicut inter potentiam passivam et activam, 139. Inter characterem confirmationis et characterem ordinis, 140. Inter ipsos characteres ordinum diaconatus, presbyteratus et episcopatus eos imprimentium, 139-140; per respectum ad characterem episcopalem qui maxime competit Romano Pontifici qua Christi Vicario, veluti ad supremum analogans, 140, 141. Christus Homo dicitur univoce de Christo et de aliis hominibus. 218. Christus ut homo sive humanitas Christi est pars quaedam universi, 218. 20 ANALYTICUS INDICES Minima actio Christi hominis plus valet quam totum bonum naturae hu­ manae, 230. Ex plenitudine gratiae Christi omnes nos accepimus, 166. Christus est exemplar imitandum ab omnibus Christianis, 155. Praedestinatio Christi est exemplar praedestinationis nostrae, tum quoad bonum ad quod praedestinamur, tum quoad modum illud consequendi, 155156. Resurrectio nostra debet conformari resurrectioni Christi, et corpus hu­ militatis nostrae configurari corpori claritatis eius. 155. Alia est exemplaritas et alia efficientia resurrectionis Christi respectu ceterorum hominum: quia eius efficientia se extendit ad omnes omnino tam bonos quam malos, exemplaritas autem eius se extendit solum ad bonos, quia soli boni facti sunt conformes filiationis ipsius, 155. Consuetudo Consuetudo importat frequentiam quamdam circa ea quae facere vel non facere in nobis est, 68, 85. Consuetudo quodammodo vertitur in naturam, 69, 84, 85, 86. Facit inclinationem similem naturali, 69, 86. Est quasi secunda quaedam natura, 69, 84. Virtus consuetudinalis vel moralis, 68, 69. Habitus consuetudinalis nihil est aliud quam habitudo acquisita per con­ suetudinem, quae est in modum naturae, 86. Contrarietas Cogitative Cogitativa dicitur ratio particularis, et est collativa intentionum particu­ larium sive plurium singularium expertorum et in memoria receptorum. 66 n. Est subiectum secundarium sive adnexum prudentiae. 67, 82-83, 86. λ Cognitio Omnis cognitio vere scientifica, puta definitio vel demonstratio, fit secun­ dum causas, vel ex causis prius cognitis, 172. Unumquodque cognoscibile est secundum quod est in actu et non secun­ dum quod est in potentia. 168, 168 n. Ille qui perfecte cognoscit res aliquas, potest usque ad minima et actus et virtutes et naturas earum distinguere; qui autem eas cognoscit imper­ fecte, non potest distinguere nisi in universali: quae quidem distinctio fit per pauciora. 221. Compositio Com-positio nominat positionem ordinatam duorum vel plurium in loco, 5. Com-positio et dis-positio, 5. Collocatio Con-locatio est ordinatio duorum vel plurium in loco, sive ordinata lo­ catio, 5-6. Collocationis est componere et struere, 6. Eadem vis est ordinis localis et collocationis, 6. Contrarietas est differentia secundum formam, 41. Prima contrarietas est privatio et habitus, 41 In contrariis semper unum est nobilius et aliud vilius, 41. Contraria nata sunt fieri circa idem subiectum, 105. Contraria maxime distant in eodem genere et ab eodem subiecto se mu­ tuo expellunt, 106-107 n. Corpus Corpus duplex: physicum sive naturale et mathematicum, 197. Alia sunt attributa vel proprietates corporis physici et alia corporis ma­ thematici, 196-197. Corpus naturale non est augmentabile neque divisibile in infinitum: se­ cus autem corpus mathematicum, 197. Corpus mathematicum est pura et sola quantitas, 197. Non quidem quantitas physica sive ut accidens primum substantiae cor­ poreae, sed quantitas mathematica sive ut pure mensurabitis vel numerabilis secundum rationes et proportiones a ratione adinventas, 196-197. Determinare de dimensionibus corporum in quantum huiusmodi, per se pertinet ad Mathematicam, 197 n. Omnes species quantitatis qua tales sunt mathematica quaedam, 197 n. Vide Quantitas. Corpus naturale est obiectum Medicinae, non ut naturale sed ut sana­ bile; et quidem non ut sanabile a natura, sed ut sanabile ab arte, 201 n. Corpus est propter animam et non anima propter corpus, 191, 192. Finis proximus corporis humani est anima rationalis et operationes eius, 193. Deus instituit corpus humanum in optima dispositone secundum conve­ nientiam ad talem formam et ad tales operationes, 193. Cur corpus humanum staturam rectam habet, 193-194. Corpus belluinum, etiam perfectissimi animalis, non potest recipere ani­ mam humanam neque ab ea informari, 191. • - INDICES Corruptibile Corruptibile et incorruptibile differunt genere. 45 n. Creatio, Creator, Creatura Creatio et simplex productio quo differant, 212. Omnis res creata est composita ex potentia et actu, 30-31. 31 n. In omni re creata ipsa simplex essentia se habet sicut materiale, esse autem in ea receptum et participatum se habet ut formale, 180. Creator et creatura reducuntur in unum, non communitate univocationis sed analogiae. 34; non quidem quasi duorum ad unum tertium utroque prius ac superius, sed unius ad unum, scilicet creaturae ad creatorem, 34. Creatura non habet esse nisi secundum quod a Primo ente descendit, nec nominatur ens nisi in quantum ens Primum imitatur. 35. D i: Definitio Definitiones sumuntur ex causis rei definiendae. 172. 188 n. Contingit diversas definitiones unius rei dari secundum diversas eius causas. 172. Definitio ex sola causa materiali est imperfecta; ex causa materiali et formali, perfectior; ex omnibus causis simul, perfectissima. 188. Definitio quae diceret esse rei secundum comparationem ad omnes cau­ sas ipsius proprias, esset perfectissima et una tantum, 188-189. Definitio colligens finem et formam et materiam, comprehendit totum processum generationis naturalis, 189. Perfecta ratio vel definitio uniuscuiusque rei colligitur ex omnibus causis eius. 200. Definitio intrinseca et essentialis sumitur ex genere proximo et ultima differentia rei definiendae, 200. Sicut demonstrationes sunt ex causis, ita et definitiones. 188 n. Una definitio potest demonstrari per aliam. 172-173; et sic definitio ex causa efficienti demonstrari potest per definitionem ex causa finali; et defi­ nitio ex causa materiali per definitionem ex causa formali, 173. Definitio quae sumitur ex causa formali est causa definitionis quae su­ mitur ex causa materiali eiusdem rei. 172; et definitio quae a fine sumitur est quodammodo causa definitionis quae sumitur ex causa agente. 172. Definitio quae sumitur ex fine est principum demonstrationis definitionis quae sumitur ex agente. 173. Quia finis est causa causarum, definitio quae sumitur ex fine est ratio et causa probativa aliarum definitionum quae sumuntur ex aliis causis, 172. ANALYTICUS 295 Demonstratio Demonstrationes fiunt secundum causas rei demonstrandae, 188 n. Demonstratio presse dicta est ex necessariis et de necessariis quae non possunt aliter se haberi, 81. Est causa conclusionis, 82, 98. Plene convincit intellectum, eumque necessario determinat et trahit ad assentiendum conclusioni, 81-82. Unius conclusionis non potest esse nisi una demonstratio propter quid, 81· In illis in quibus agitur propter finem, sicut in naturalibus, in moralibus et in artificialibus, potissimae demonstrationes sumuntur ex fine, 172. Denominatio Denominatio fit a forma, quae dat speciem rei, 222 n. Dentes Dentes ordinati, 4. 11. Naturales, artificiales, similitudinarii, 4. Desiderari Desiderari et appeti nominant influxum causae finalis, 165. Deus Deus est actus tantum, 31 n. Deus est actus purus, 30. Deus est ipsa sua potentia activa sive actus per essentiam, 30. Solus Deus est actus purus et Ipsum suum esse; cetera vero praeter Deum sunt composita reali compositone ex actu et potentia in ordine essendi, scilicet ex esse et essentia, 178-180. In solo Deo est idem esse, posse et agere; in ceteris autem praeter ip­ sum tria haec realiter differunt, 181 n. Deus dicitur spiritus, 54; peculiariter tertia persona Trinitatis, 54. Deus non intrat essentiam rerum creatarum, 209, 210. Deus non est aliqua pars universi, sed supra totum universum, praehabens in se eminentiori modo totam universi perfectionem. 218. Deus est extra ordinem totius creaturae, 218. ■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■ INDICES Deus est bonum commune totius universi et partium eius, cum ex eo universorum bonum dependeat, 219 n. Deus est alpha et omega, principium et finis omnium, 211. Est causa efficiens prima et causa finalis ultima omnium rerum quae praeter ipsum sunt, 212. Bonitas Dei est veluti ratio motiva creationis rerum, in quas copiosisssime ac diversimode diffunditur, 212. Amor Dei est infundens et creans bonitatem in rebus, 212. Ipse Deus primo movet omnia per modum finis, 212. Deus est primum exemplar sive causa exemplaris omnium rerum, 151, 153 n. Ipse Deus vel ipsa divina essentia est idea sive forma exemplaris om­ nium et singularum rerum creatarum tam naturalium quam supernatu­ ralium, 152. Non tamen absolute vel secundum se sumpta, sed ut intellecta, 151. Et quidem intellecta, non mere secundum quod est in seipsa. sed prout imitabilis et participabilis a creaturis pro suo quoquo modo, 151. Essentia sua est idea rerum, non quidem ut essentia sed ut intellecta; et intellecta rursus, non ut essentia absolute et in se, sed ut diversimode participabilis et imitabilis a creaturis. 152. Idea divina non nominat divinam essentiam in quantum est essentia, sed essentiam ut imitabilem, idest in quantum est similitudo vel ratio huius vel illius rei, 152. ü 9 03 Ί Divina tamen exemplaritas appropriatur Filio utpote Verbo Patris, 152: et ideo ipse est primordiale exemplar quod omnes creaturae imitantur tam­ quam veram et perfectam imaginem Patris, 152. Speciali tamen modo est exemplar spiritualium gratiarum, quibus spi­ rituales creaturae illustrantur, 152. In Verbo Dei omnia sunt condita sicut in quodam exemplari. 152 n. Deus nihil facit nisi per conceptum sui intellectus, scilicet Dei Verbum et Dei Filium, 152. Deus uno actu et se et omnia intelligit unico Verbo, quod est Filius eius, 152. Divina essentia, qua intellecta ab ipso Deo secundum totam suam virtualitatem et imitabilitatem a creaturis, est exemplar archetypum omnium rerum tam ordinis naturae quam gratiae, 159. Deus est exemplar archetypum omnium rerum creatarum tam natura­ lium quam supernaturalium secundum essentiam suam proprie loquendo, et non secundum personas, 162. Per quamdam tamen appropriationem, ob specialem similitudinem cum propriis personarum, divinae personae dici possunt exemplaria rerum prae­ sertim supernaturalium. in quantum ipsae divinae personae quadam sigillatione sui in animabus nostris relinquunt quaedam dona supernatural!a, 162. Et sic imago recreationis consistit in gratia et virtutibus theologicis, 162. Gratia enim, quae una est et praebet animae esse quoddam divinum, exemplatur ab essentia vel natura Dei, quae una sola est, 162. ANALYTICUS 297 Tres vero théologales virtutes exemplantur a tribus divinis personis, cari­ tas nempe a Spiritu Sancto, fides a Filio, et spes a Patre, in quantum motivum formale spei est divina omnipotentia auxilans, quae Patri appropriatur, 162. Exemplar rerum est in Deo dupliciter: formaliter, quantum ad id quod est in intellectu suo; et fundamentaliter, quantum ad id quod est in na­ tura sua, 159-160. Ipse est forma exemplaris rerum non tantum quantum ad ea quae sunt in sapientia sua, sed etiam quantum ad ea quae sunt in natura sua, scilicet attributa, 160. In mente divina sunt omnium creaturarum formae exemplares, quae ideae dicuntur, 158. Deus non indiget inspicere ad aliquod exemplar extra se, sed intra seipsum habet nativum atque primigenium exemplar omnium, 156. Divina bonitas est forma exemplaris omnis bonitatis, et divina sapientia omnis sapientiae. 157. Esse divinum est exemplar omnis esse creati, 160. Bonitas divina, omnis bonitatis creatae; divina pulchritudo, omnis pul­ chritudinis creatae; sapientia divina, omnis sapientiae creatae; veritas di­ vina, omnis creatae veritatis, 160-161. Et similiter quantum ad res ordinis supernaturalis, Deus est exemplar archetypum totius vitae supernaturalis tam individualis quam socialis, quod omnes imitari debent, 161, 162-163. Divina natura est exemplar gratiae habitualis; divina veritas vel cog­ nitio, fidei theologicae; divina bonitas sive caritas Dei, nostrae caritatis, 161. Deus dicitur vita animae sicut principium exemplariter influens vitam gratiae ipsi, 161. Caritas exemplariter manat ab amore qui est Spiritus Sanctus, et est participatio quaedam divinae caritatis, 161. Fides est quaedam participatio et assimilatio ad cognitionem divinam, 161. Oportet quod exemplar humanae virtutis in Deo praeexistat, et secundum hoc dicuntur virtutes exemplares, 162. Humanum regimen debet imitari regimen divinum a quo derivatur, 162-163. Rex debet esse in regno sicut Deus in mundo, 163. Deus comparatur ad creaturas sicut artifex ad opus suum, 159. Omnia naturalia comparantur ad intellectum divinum sicut artificiata ad artem, 159 n. Quaelibet res naturalis dicitur esse vera secundum quod habet propriam formam, secundum quam imitatur artem divinam, 159 n. Deus omnia in numero, pondere et mensura disposuit, 239. Omnia in sapientia fecit, 240. Quae a Deo sunt, ordinata sunt, quia Deus omnia fecit per suam sapien­ tiam, 240. Ipse Deus est primum exemplar omnium, 153. exemplaria secundaria respectu inferioCreaturae vero superiores sunt Btaar rum, 153. 298 INDICES Deus et creaturae superiores non sunt exemplaria univoca sed analoga tantum, et quidem analogia attributionis intrinsecae, 153. Exemplaritas Dei est universalis intensive et extensive, idest ad omnes creaturas et ad omnia uniuscuiusque; secus autem exemplaritas creata, quia neque ad omnes creaturas porrigitur, neque ad omnia uniuscuiusque. 154. Formae exemplares intellectus divini sunt factivae totius rei, et quan­ tum ad formam, et quantum ad materiam; et ideo respiciunt creaturam non solum quantum ad naturam speciei, sed etiam quantum ad singularitatem individui, 154. Deus non est nobis per se notus neque primo cognitus cognitione naturali, sed ultimo cognitus ex creaturis sicut causa prima ex effectibus, 211. Deus non est obiectum directum Metaphysicae, sed indirectum tantum et in obliquo, nempe ut causa proprii obiecti eius directi, quod est ens crea­ tum commune decem praedicamentis et compositum ex potentia et actu sive ex essentia et esse, 210. In rebus divinis perscrutandis et pertractandis est omnino imaginatio relinquenda. 55. Divina non sunt trahenda ad humana et ad modum humanum, sed po­ tius humana ad divina et ad modum divinum, 107-108, 108 n. Deus impossibilia non iubet, 118. Divinitas significatur in Deo ut se habens ad Deum per modum causae formalis, 207. Differentia Differentia specifica praedicatur in quale quid, 53. Differientiae eo sunt magis distantes et inaequales quo dividunt genus prius et universalius. 45. Diffundere Nominat proprie operationem causae efficientis, sed per quamdam exten­ sionem nominare potest operationem cuiuscumque causae. 1G4 n. Discursus Discursus duplex: proprie dictus sive secundum causalitatem, et impro­ prie dictus sive secundum meram successionem. 110, 110 n. Dispositio Dispositio bifarie sumitur: quantitativa, scilicet ordo sive positio ordi­ nata (dis-positio) corporum in loco, 5 — positio enim non addit supra ubi nisi ordinem partium determinatum in loco, 0—; et qualitativa, quae con- τΊ ANALYTICUS 299 tradistinguitur ab habitu, ad quem se habet ut inchoatio ad consummatio­ nem sive ut imperfectum ad perfectum in prima specie vel modo quali­ tatis, 50. Doctor Doctor debet abundare exemplis et cognitione effectum, per quos oportet interdum manifestare causas, 83. Dona Spiritus Sancti Dona Spiritus Sancti intellectualia sunt essentialiter iudicativa, 109-110. Non tamen illativa vel discursiva discursu presse dicto, scilicet secun­ dum causalitatem, sed solo discursu secundum meram successionem, ut accidit in cognitione angelorum, in cognitione primorum principiorum specu­ lativorum et practicorum, et in cognitione fidei, 110. Et hoc iudicium est per connaturalitatem vel sympathiam, et non per studium vel proprium conatum, 110, Ad simplicitatem fidei quodammodo accedunt, 110. Efficiens Causa efficiens est ratio formae, quia omne agens agit sibi simile, 172. Secundum modum agentis debet esse modus formae quae ex actione consequitur, 172. Vide Causa. Effusio Forma, in quantum perficit materiam dando ei esse, quodammodo supra ipsam effunditur, 175. Electio Electio importat discretionem et desiderium, 61. Discretio rationi debetur, desiderium voluntati, 62 n. Eligere est alterum alteri praeoptare, 61. Emanatio Utimur nomine processionis ubi est aliqua emanatio alicuius ab aliquo, sicut dicimus quod radius procedit a sole, 10. r 300 INDICES ANALYTICUS Emanatio vel dimanatio reducitur ad causalitatem efficientem, 208. Potentiae animae naturaliter et ordinate fluunt sive emanant ab eius essentia, 60-61. Productio universalis entis a Deo per creationem non est motus ncc mutatio. sed quaedam simplex emanatio, 13 n. Ens Ens est quod primo concipit intellectus quasi notissimum et in quod resolvit omnes conceptiones suas, 74, 74 n. Est proprium obiectum intellectus, ideoque primum intelligibile, 76. 76 n. Ens et non-ens sunt termini primi principii, scilicet contradictionis, 74, 74 n. Ens et non-ens est sensibile per accidens et intelligibile per se. 74. Quod est ens et non-ens, neque est ens neque non-ens, 75. Esse tollit non-esse, et non-esse tollit esse, 75. Sicut ens est primum quod cadit in apprehensione intellectus simplici­ ter, ita bonum est primum quod cadit in apprehensione intellectus prae­ fici. 74. c 0·! Ens duplex: aliud reale sive extra animam, aliud rationis sive in anima. 205-206; ens naturae et ens rationis, 199. Ens reale sive prout est in rerum natura significat essentiam rei extra animam existentis. 206. Importat rem, idest essentiam rei, 206. Convertitur cum re, 206. Non est genus neque univoce dictum. 32. 166. Sed analogum sive multipliciter dictum. 29, 166. Significat essentiam rei et dividitur analogice in substantiam et accidens, sive in decem genera vel praedicamenta, 29. 32, 206. Ens ut res sive ut essentia commune decem praedicamentis non est esse existentiae eius, sed ab eo realiter distinctum, 206. Ens divisum in decem praedicamenta, eaque transcendens, non est ens increatum, neque ens commune analogum Deo et creaturis, sed ens crea­ tum tantum, 210, 210 n. Ens reale ut res sive ut essentia est ens transcendens praedicamenta, in quae tamen dividitur sicut analogum in analogata; et est obiectum di­ rectum Metaphysicae, quae ob id nomen accipit Ontologiae, 205, 206, 207, 210. Ens reale est obiectum scientiarum realium, quae de primo intellectis occupantur : ut mobile quidem est obiectum Physicae sive philosophiae Na­ turalis; ut ens autem transcendens praedicamenta eisque commune, est obiectum philosophiae Primae sive Metaphysicae, 196. Ens rationis trifarie dicitur: effective, subiective et objective, 194-196. Effective est ens a ratione causatum vel productum, vg. actus intelligendi ut ab intellectu, 194. Subiective est ipsummet ens a ratione causatum prout in ipsa inhaerens quasi in subiecto quo, actus nempe intelligendi ut in intellectu, 194. 301 Mere objective est ens a ratione adinventum et cognitum, quin tamen habeat esse obiectiuum nisi in intellectu et prout intellectum, sive cuius totum esse est intelligi: attributa scilicet vel proprietates convenientes rei intellectae qua intellectae, quaeque ideo dicuntur secundae intentiones obiectivae intellectae, 194-196. Est quid pure mentale, quod non habet esse obiectivum nisi in inte­ llectu, et totum consistit in intelligi, 206. Significat compositionem aut divisionem quam anima facit, idest veri­ tatem propositionis affirmativae vel negativae, 205-206, 206 n. Dividitur contra ens divisum in decem praedicamenta, et ipsum divi­ ditur in quinque praedicabila, 206 n. Ens ratonis obiective duplex: aliud commune, nempe secundae inten­ tiones obiectivae quae ad omnes res intellectas qua intellectas se habent, et ideo ad omnia porrigit; et aliud proprium quantitatis purae qua mensurabilis et numerabilis secundum rationes et proportiones a ratione men­ surante et numerante adinventas, 197. Primum est obiectum proprium Logicae, quae ob id appellatur philoso­ phia Rationalis; secundum est proprium obiectum Mathematicae purae, 195-199. Esse et Essentia Essentia nominat causam formalem, 207. Significat quidditatem ut est forma totius, 207. Significatur per modum formae, 207. Essentia omnis creaturae non est suum esse existentiae, sed res cui de­ betur vel competit esse, 206. Susbtantia est res cui debetur esse non in subiecto; accidens vero est res cui debetur esse in subiecto. 207. Esse non potest esse essentia alicuius creaturae, substantiae scilicet vel accidentis, neque ideo ponitur in eius definitione, 207. In omni re creata esse comparatur ad essentiam sicut actus ad poten­ tiam, vel sicut forma ad materiam in omni re sive ente mobili, 179,179 n, 180. Realiter differunt in omni re creata, sicut materia et forma in omni re corporea, 180. Novum argumentum ad probandam illam distinctionem ex analogia proportlonalitatis inter essentiam et esse ex una parte, et inter potentiam operativam et actum operandi ex alia, 180-181, 181 n. Ipsa essentia formae per se subsistentis et incorruptibilis comparatur ad esse sicut potentia ad proprium actum, 207. In anima humana est sicut materiale ipsa simplex essentia, ut formale autem in ipsa est esse participatum, 207. Ipsa forma separata et subsistens, idest substantia vel essentia angeli, comparatur ad suum esse in ea participatum sicut potentia ad actum et ut materia ad formam. 207. Et hoc esse limitatur per essentiam in qua recipitur, quia esse non recep­ tum in aliquo non est finitum, 208. Omnis ergo res creata debet duo haec ad minus habere, scilicet esse et id quod esse recipit, 208. n ANALYTICUS 302 303 INDICES Esse non causatur efficienter ab essentia causalitate proprie dicta, quia est maius ac perfectius quam essentia, 208. Neque causalitate large ac reductive dicta per modum dimanationis, quia non est accidens proprium eius, nec in ea continetur eminenter ut in radice vel origine, 208. Esse quod rebus creatis inest et in earum essentia recipitur, non potest intelligi nisi ut deductum ab esse divino, 210. Esse creatum non est proprie in categoria vel praedicamento, sed re­ ductive tantum; et quidem reductione impropria, ut superius in inferiori, 208. Essentia creata simul causatur cum esse eius, 210. Ex hoc ipso quod quidditati esse attribuitur, non solum esse, sed ipsa quidditas creari dicitur, 210. Esse est prius natura quam agere, 51. Excessus Per excessum dicitur esse aliquid in re aliqua, quando illud quod ei attribuitur est minus quam res cui attribuitur, ut sensus homini. 48. Exemplar Exemplar, ab eximo (= ex-emo) est e multis unum sumere et seor­ sum ponere ut visibile omnibus sit et quasi ob oculos, 145-146. Ex eodem verbo venit quoque ex-emptus et ex-imius, extra seriem et conspicuus, 146. Et quidem quantum ad impositionem nominis primo dictum fuit de exemplari externo seu visibili; sicut et nomen ideae, quae speciem sive formam exemplarem, idest adspectum exteriorem atque directe visibilem vi vocis significat, 145. Quo fit, ut idea et exemplar in idem vi nominis incidere videantur, 146. Atque exinde utrumque verbum extensum est ad significandum formam et exemplar ideale vel intelligibile, quod pleonastice dicitur forma exem­ plaris, 148. Sed quantum ad rem et rationem per nomen significatam, idest quantum ad id ad quod significandum nomen imponitur, est ex adverso: quia primo et principaliter haec duo verba, ex usu hominum, significant formam exem­ plarem internam et intelligibilem quam mens adinvenit et concipit operis artificiosi faciendi, 146. Exemplar est revera ipsa causa exemplaris. 142. Importat causalitatem respectu exemplatorum. 36. Participat aliquid de causalitate efficienti et finali, maxime tamen de causalitate formali. 36-37. Est causa formalis extrinseca, 37-38. Dicitur formalis per analogiam attributionis ad causam formalem in­ trinsecam seu presse dictam. 36, 37, 38, 142. Reducitur ad genus causae formalis ut imperfectum et participatum ad perfectum et plenum, 38. Exemplar est id ad quod formatur vel conformatur exemplatum, 36, 37. Est id ad cuius similitudinem sive imitationem formatur exemplatum, 36, 142, 142 n. 143 n. Est id ad cuius similitudinem aliquid fit per se ex intentione agentis de­ terminantis sibi finem, 142. Ad rationem exemplaris requiritur quod ipsa assimilatio exemplati ad exemplar sit intenta ab agente, 143. Exemplar proprie loquendo ad cognitionem pertinet quae est practica actu vel habitu seu virtute, et non mera possibilitate, operis faciendi ab ipso artifice excogitante, maxime tamen cum est actu, 148-149. Exemplar est potius quam exemplatum, 36 n, 149 n. Est perfectius et prius exemplato, 149, 149 n. Exemplar semper importat relationem aliquam ad exemplata, 151. Exemplar duplex: primum, prototypum, originale; et secundum, exem­ platum, originatum. Exemplar prototypum omnium est Deus, qui ab aeterno ideam sive formam exemplarem habuit totius universitatis creaturarum et singularum partium eius, 151. Omnia sunt in Deo sicut in primo exemplari vel sicut in causa exemplari omnium, 151. Vide Deus. Exemplar secundum sive creatum vel humanum duplex: internum et in­ telligibile, ab ipso artifice excogitatum et intra ipsum existens; et externum et sensibile, ab alio acceptum et extra ipsum positum. 144, 144 n, 145-146. Internum duplex: actuale et virtuale sive habituale, 149. Dicitur analogice analogia attributionis intrinsecae de externo per respec­ tum ad internum, de virtuali vel habituali per relationem ad actuale, et de secundo vel creato per ordinem ad primum sive increatum, 144-146, 149. Exemplaria humanorum artificum formam tantum ac figuram exterio­ rem operis perficiendi exhibent; exemplar vero divinum non respicit proprie loquendo formam et figuram exteriorem exemplati, sed directe respicit esse et naturam intimam exemplati, 156, 157. Forma exemplaris duplex: una ad cuius repraesentationem aliquid fit, et ad hanc non exigitur nisi similitudo tantum; alia ad cuius similitudinem aliquid fit et per cuius participationem esse habet, 157. Illae solae rationes intellectae a Deo exemplaria dici possunt ad quarum imitationem vult res in esse producere, 158. Exemplar omnium Christianorum Christus, 155. Resurrectio Christi, causa exemplaris resurrectionis nostrae, 155. Praedestinatio Christi exemplar praedestinationis nostrae, 155-156. Vide Christus. Exemplatum Exemplatum comparatur ad exemplar ut effectus ad causam, 142. Exemplatum oportet conformari exemplari, 142 n. I 304 INDICES Exemplatum oportet conformari exemplari secundum rationem formae, non autem secundum modum essendi, 156. Non est necessarium quod exemplatum exemplari quantum ad omnia conformetur, sed sufficit quod exemplatum aliqualiter imitetur suum exem­ plar, 157-158. Exemplatum creatum non est mere repraesentativum exemplaris increati; sed primo et principaliter participativum, et nonnisi secundario repraesen­ tativum, 157. Unius exemplaris dari possunt plura exemplata, 149. Exemplatum duplex: aliud perfectum vel adaequatum, et aliud imper­ fectum sive inadaequatum. 149, 149-150 n. Perfectum potest materialiter sive numerice esse multiplex, formaliter vero sive essentialiter non potest esse nisi unum. 150. Imperfectum autem potest multiplicari tam materialiter quam formaliter, 150. Exemplatum superius et perfectius potest et ipsum rationem induere exemplaris secundarii respectu exemplatorum inferiorum, 153. Creaturae superiores possunt esse exemplaria secundaria inferiorum, 153. Ita se habet naturalis ordo rerum, quod ea quae sunt inferiora in entibus imitantur ea quae sunt superiora secundum suum posse, 153. Semper id quod est perfectissimum in aliquo genere est exemplar quod imitantur minus perfecta secundum suum modum, 153. Exemplum Exemplum differt ab exemplari, 142. Exemplum est quod sequamur aut vitemus; exemplar, ex quo simile faciamus, 142. Illud animo aestimatur, istud oculis conspicitur. 142. In humanis exemplum pertinet ad ordinem moralem; exemplar autem et exemplatum, ad ordinem artis, 142. Experientia Experientia proprie ad sensum pertinet, 66n; et singularium est, 66 η. Experimentum Experimentum est plus quam simplex experientia, quia fit ex pluribus experientiis inter se collatis. 66 n. Est ex collatione plurium singularium in memoria receptorum. 66 n. Huiusmodi collatio est homini propria, et pertinet ad vim cogitativam. ANALYTICUS 305 Experiri Hoc quilibet in seipso experiri potest, quod quando aliquis conatur aliquid intelligere, format sibi aliqua phantasmata per modum exemplorum, in quibus quasi inspiciat quod intelligere studet, 83. F Facer© Facere nominat proprie operationem causae efficientis, large tamen di­ citur de operatione cuiuscumque causae, 164, 164 n. Facere et fieri analogice dicuntur de creatione et de simplice generatione vel productione, 26. Facultas Facultas, vi vocis, idem est ac facilitas, 81. Facul antiqui dicebant» et faculter pro facile; unde facultas et difficultas, 81 n. Fides - * Fides duplex: humana et divina, 128, 202. Fides humana non est virtus intellectualis, 202 n. Non excedit limites opinionis, licet sit quaedam opinio vehemens, 202 n. Est infra scientiam, 202. Non sufficit ad fundandam scientiam subalternatam, 202. Fides divina est quaedam sigillatio divinae veritatis in mente, 161. Non est habitus discursivus, sed immediate iudicativus, 109, 110, 110 n, 128. Est quasi habitus intellectus et syndereseos ordinis supernaturalis, 110, 110 n. Fides dirigit intentionem respectu finis ultimi supernaturalis. 110 n. Articuli fidei sunt prima principia cognitionis gratuitae, 110 n, 128. Sunt per se nota habenti fidem sicut prima principia habenti intellectum. 128 n. Fides divina est verior et certior quacumque virtute intellectuali acqui­ sita, 202. Est firmior ac certior secundum speciem suam quam ipse habitus primorum principiorum, 106. 306 INDICES Satis superque fundare potest scientiam subalternatam, nempe Theo­ logiam Sacram viatorum. 202-203. Ab ea derivatur tota certitudo Theologiae et donorum intellectualium Spiritus Sancti, 110 n. Fidei divinae obiectum formale et materiale, 33-34. Materiale principale et secundarium, 34. Eius obiecta materialia ordinantur et analogantur ad unum primum et principale, quod Deus est, 33-34. Fides formatur a gratia mediante caritate, 127. Figura Figura est forma quaedam, 198 n. Est forma sive qualitas circa quantitatem, 52 n. Est quaedam forma circa quantitatem, 198. Est forma quanti in quantum huiusmodi, 53, 198. Est terminus quantitatis, 52 n. Consistit in terminatione quantitatis, 52 n. Differt a mera forma sicut qualitas perfecta quartae speciei ab im­ perfecta, 50. i Cl 3· Figura duplex: physica sive sensibilis et mathematica, 52-53. Figura sensibilis est proprium et manifestum signum speciei, 52. Signum speciei in rebus corporeis maxime videtur esse figura. 52. Inter omnes qualitates, figurae maxime consequuntur et demonstrat spe­ ciem rerum, 52. Diversorum animalium secundum speciem sunt diversae figurae, 52. Corpus hominis et cuiuslibet animalis habet determinatam figuram in toto et in partibus. 52. In plantis et in animalibus nullo certiori iudicio diversitas specierum diiudicari potest quam diversitate figurarum, 52. Figura propinquissime se habet ad formam substantiae. 52. Figura mathematica, idest geometrica, abstrahit secundum rationem suam ab omni materia et forma sensibili, 53. 198. Figurae mathematicae specie geometrica differunt inter se, 53. Huiusmodi figurae sunt quasi quaedam formae substantiales mathema­ ticorum. 53. Assimilantur vel analogantur formis vel qualitatibus substantialibus cor­ porum physicorum. 53. P·· Filiatio Filiatio adoptiva iustorum est quaedam participata similitudo filiationis naturalis Christi, 156. ANALYTICUS 307 Finis Finis habet rationem boni honesti vel delectabilis, 20-22. Contradistinguitur a medio, quod habet rationem boni utilis, 20, 21, 22, 22 n. Est unum e quatuor generibus causarum, 19, 164. Finis bifarie considerari potest: prout est in intentione agentis, et prout est in executione, 174. Secundum quod est in intentione, habet rationem causae respectu cau­ salitatis causae efficientis; at vero secundum quod est in executione, ha­ bet rationem effectus respectu eiusdem causae efficientis, utpote finis ef­ fectus vel obtentus in re, 174. Causalitas finis pertinet ad ordinem intentionis, 174. Finis movet attrahendo et alliciendo, 164. 165. Finis primatum obtinet in causando sive prout est in intentione, est ta­ men in essendo posterior, 174. Finis est posterior in esse, sed prior in intentione, 174-175. Primum in intentione est ultimum in executione, 175. Ultimum in generatione est primum in intentione, 175. Finis est ratio et forma agentis qua talis, 94 n. Est causa ut qua ipsius causalitatis causae efficientis, 94 n. Finis est prima causa in ratione causae, idest in ratione formali causalitatis, 170, 171. In causalitate est semper prior, 170. Est causa causarum, 170, 171, 172: immo omnium causarum, 170; quia est causa causalitatis in omnibus causis, 170; et a causa finali omnes aliae causae recipiunt quod sint causae, 171. Finis enim facit efficiens esse efficiens, et similiter facit materiam esse materiam et formam esse formam, cum materia non suscipiat formam nisi propter finem, et forma non perficiat materiam nisi propter finem, 170. In omnibus habentibus materiam, ratio determinationis materiae sumitur ex ordine ad finem, 173. Non enim finis est talis quia materia est talis, sed potius materia est talis quia finis est talis, 173. Finis est maxime formalis respectu ceterarum causarum, utpote ratio earum in causando, 173. Vide Causa. Finis multiplex : proximus sive immediatus, intermedius et ultimus, 19-22. Obiectivus sive materialis —res, quae est finis— et subiectivus vel for­ malis (adeptio rei quae est finis), 19-20. Finis cuius gratia sive qui, et finis quo, 20, 22. Finis quo est sub fine qui sicut finis sub fine, 20-21. Finis purus sive non finitus alio fine superiori, et finis finitus alio fine sive finis non purus, 20-21. Finis non ultimus, scilicet proximus et intermedius, non est purus finis, sed finis finitus a fine ultimo simulque finiens media, 20. 21. Diversimode tamen: quia finis intermedius, si unicus sit, finitur tantum a fine ultimo, sed ipse finit finem proximum et media; at vero finis proximus finit tantum media, sed finitur a fine intermedio et a fine ultimo, 20 . * 308 i. INDICES Finis ultimus simpliciter appetitur per se et propter se et non propter alium finem ulteriorem, ceteri autem fines et media appetuntur propter ip­ sum, 20. Est finis purus, quia ita finit cetera ut a nullo alio finiatur, 21. Finis ultimus duplex: alius naturalis sive naturae proportionatus; alius supernaturalis sive excedens proportionem et facultatem naturae creatae, 184-185. Finis ultimus naturalis hominis secundum Avicenam in eo consistit, ut in anima humana describatur totus ordo universi et causarum eius; secun­ dum fidem vero catholicam finis ultimus supernaturalis eius consistit in vi­ sione faciali et intuitive Dei sicuti est, 242-243. Finis ultimus obiectivus omnium Deus est. Sunt tamen et alii fines pro­ ximi et intermedii sub isto fine, secundum quod una creatura ad aliam ordi­ natur, imperfectiora scilicet ad perfectiora, ut materia ad formam, elementa ad mixta, plantae ad animalia et animalia ad hominem, 226 n. Horum omnium finium datur ordo et analogia attributionis intrinsecae ad purum finem obiectivum. qui est finis simpliciter et absolute ultimus, 19-20. Finis se habet in appetibilibus sicut principium in speculabilibus, 203204. Finis ultimus totius humanae vitae habet rationem supremi principii universi ordinis moralis, 204. Forma Forma sive causa formalis duplex: alia presse dicta, intrinseca, inhaerens —specie ; alia large accepta, extrinseca. exemplaris —exemplar, idea—, 37. Forma exemplaris est extra rem cuius est exemplar. 38. Vide Exemplar, Idea. Causa formalis presse dicta, utpote causa intrinseca, 165, est in re et intra rem cuius est, 37. De ratione formae est quod sit in eo cuius est forma, 37. 3 tr i’ * Forma intrinseca duplex: prima et secunda sive substantialis et acci­ dentalis, 38. Forma accidentalis est in genere qualitatis, 38. Vide Qualitas. Non conveniunt univoce, sed analogice tantum, ut qualitas et substan­ tia, 38. Partim conveniunt et partim differunt, 40. Conveniunt in duobus, quia utraque est actus et secundum utramque est aliquid in actu. 39. Sed differunt multipliciter: a) ex parte proprii subiecti informationis, quia subiectum formae subs­ tantialis est materia prima----- in potentia tantum—, dum subiectum for­ mae accidentalis est materia secunda— aliquo modo in actu—, 39; b) ex parte sui; tum quia actualitas per prius convenit formae substan­ tiali quam eius subiecto, ex adverso autem formae accidentali. 40; tum etiam quia forma substantialis est de essentia subiecti. non autem forma accidentalis. 40: •V ANALYTICUS 309 c) ex parte effectus formalia, quia forma substantialis facit hoc ali­ quid, accidentalis vero facit aliquale tantum, siquidem advenit rei iam hoc aliquid existent!, 39 n; d) ex parte finis, quia subiectum est propter formam substantialem, for­ ma vero accidentalis est propter subiectum, 40. Eademque proportione vel analogia se habent inter se : a) quantum ad subiectum quod informant, quia subiectum immedia­ tum formae susbstantialis est materia prima, accidentalis vero est mate­ ria secunda, 39; b) quantum effectum formalem quem ei praebent, quia effectus forma­ lis formae substantialis est esse simpliciter sive substantiale, accidentalis vero est esse secundum quid sive mere accidentale, 39; c) quantum ad fieri et corrumpi, quia forma substantialis fit per gene­ rationem substantialem et desinit esse per corruptionem substantialem, for­ ma autem accidentalis fit et corrumpitur per alterationem, idest per gene­ rationem et corruptionem accidentalem, 39. Forma subsrantialis gemina: coniuncta materiae sive corpori et sepa­ rata a materia sive corpore. 46-49, 168. Coniuncta vero duplex: alia immersa in materia ab eaque inseparabilis, ut pote ab ipsa intrinsece dependens; et alia emergens sive transcendens materiam ab eaque separabilis utpote intrinsece independens a corpore, 168. Forma coniuncta et materia cui unitur sunt ad invicem causae atque mutuo proportionatae, 168, 175-177. Forma et materia semper oportet esse ad invicem proportionata et quasi naturaliter coaptata, 176. Forma est actus primus materiae, 175. Est magis natura quam materia, 168. Nominat quoddam divinum, 159 n. Ex forma sumitur ratio materiae, 172. Ex forma oportet rationem accipere quare materia sit talis, et non e converso, 177. Forma non est propter materiam, sed potius materia propter formam, 177, 192. Forma proprie limitatur et finitur per materiam in qua recipitur, 175, 176. Materia perficitur per formam, forma autem non perficitur per materiam, sed magis per eam eius amplitudo contrahitur, 176. Vide Causa. Forma est principium speciei, 222. Per formam unumquodque in specie constituitur, 222 n. Denominatio fit a forma, quae dat speciem rei, 222 n. Forma causât formaliter, seipsam communicando subiecto quod informat, Semper forma debet poni in definitione rei per eam formatae, 94. Forma non solum est principium essendi, verum etiam agendi, 223. Unumquodque agit per suam formam, 222. Formae substantiales differunt formaliter sive essentialiter, sicut et spe­ cies per eas constitutae, 41. In his quae formaliter differunt, semper quidam ordo essentialis invenitur prioris et posterioris sive perfectioris et imperfectioris, 40, 41, 49. INDICES 310 Ordo formarum est ordo perfectionis et dignitatis, 58. Quanto aliqua forma est altior tanto plus indiget a potentiori agente produci, 43 n. In formis differentia esse non potest nisi secundum quod una perfectior existit quam alia, 45. Perfectior forma facit per unum omnia quae inferiores faciunt per di­ versa, et adhuc amplius, 47. Inter formas separatas, prima et suprema est Deus, 47. Divina natura dicitur forma, utique pura et separata, 49. Omnis forma est aliqua similitudo primi principii, quod est Actus Pu­ rus, 49. Forma nominat quoddam divinum, 159 n. In formis separatis ordo attenditur secundum comparationem ad formam primam, 49. Maxime accedit ad Dei similitudinem supremus angelus. 50. In formis invenitur diversitas secundum quemdam ordinem perfectionis et imperfectionis. 49. Ordo formarum est ordo perfectionis et dignitatis. 58. Forma virtutum duplex: alia specialis ex proprio fine et obiecto, per quam est haec virtus; et alia communis, quae rursus gemina est: una moralis, nempe prudentia, per quam est virtus cardinalis ; et alia theologalis, sci­ licet cantas, per quam est virtus meritoria vitae aeternae, 93, 93 n. Theologalis autem sive meritoria geminatur etiam: quia alia est ipsa caritas, et alia gratia habitualis, 125. Esse forma virtutum diversimode convenit gratiae habituali, caritati, dono sapientiae, virtuti sapentiae et prudentiae. 126. Gratiae convenit per modum radicis vel originis, ceteris vero per modum termini. 126. Gratiae immediate quoad habitus et mediate quoad actus; virtutibus quae sunt aliarum formae, immediate quoad actus et mediate quoad habitus, 126, 127. Gratia est forma sicut perfectio prima, virtutes illae sicut perfectio secunda, 127. Quoad extensionem etiam, quia gratiae convenit esse forma omnium om­ nino virtutum, etiam ipsius caritatis; caritati vero convenit esse forma omnium, ipsa sola excepta; dono Sapientiae ceterorum donorum Spiritus Sancti; virtuti sapientiae, ceterarum virtutum intellectualium; et pruden­ tiae, ceterarum virtutum moralium sive cardinalium, 100, 126. Forma sapientialis Sapientiae respectu aliarum scientiarum non est uni­ voca cum forma sapientiali doni Sapientiae respectu aliorum donorum Spi­ ritus Sancti, neque cum forma prudentiali prudentiae respectu ceterarum virtutum moralium, neque cum forma caritativa vel meritoria caritatis respectu omnium virtutum, sed analoga tantum. 100. Formal is Semper causa superior se habet ut formalis respectu inferioris, 173. £5?: ANALYTICUS 311 Formatio Formatio duplex: per modum informationis vel inhaerentiae, et per modum conformationis sive conformitatis vel imitationis, 38, 143. Illa est secundum quam aliquid formatur, haec vero ad quam formatur aliquid, 38. Prima est formatio intrinseca, respondens formae intrinsecae; secunda autem est formatio extrinseca, respondens formae extrinsecae sive exem­ plari, 38, 145. Generatio Unus actus non sufficit ad generandam virtutem moralem sive consuetudinalem acquisitam, sed requiruntur plures, 69, 85. Et quidem primus causât aliquam dispositionem, secundus eam magis perficit, tertius adhuc amplius, et sic inde usque ad ultimam et adaequa­ tam dispositionem exigitivam virtutis : qua semel obtenta, supervenit ultimus actus qui agens in virtute omnium praecedentium complet generationem vir­ tutis, 69, 85. Genus Omne genus dividitur per oppositas differentias, 44. Omnes differentiae dividentes aliquod genus, hoc modo se habent, quod una earum est ut abundans et alia ut deficiens respectu eiusdem, 44-45; una ut perfecta, alia ut imperfecta, 45. Geometria Geometria est de quantitate continua, maxime ut figurabili et mensurabili secundum rationes et proportiones, 196, 198. Est de linea in quantum linea, dum Optica est de linea in quantum vi­ sualis, et ideo se habet ad hanc ut scientia subalternans ad subalternatam, 202. Gloria Gloria est gratia consummata, 119. Gratia est semen gloriae, 218. Vita gratiae non habet rationem finis, sed rationem eius quod est ad finem, in quantum vita gratiae ordinatur ad gloriam, 234. r · 312 INDICES Gloria angelorum et hominum est finis operationis ipsius naturae per gra­ tiam adiutae, 236. Perfectio gloriae est ultima rerum consummatio, 236. Ultima perfectio, quae est finis totius universi, est perfecta beatitudo sanctorum, 236. Gradus Gradus formarum substantialium et specierum corporalium duplex: as­ cendens et descendens, 43. Ascendens, a forma inanimata usque ad animam humanam, 43. Descendens, ab anima humana usque ad formam inanimatam. 43. Materialiter sive re coincidunt, sed formaliter sive ratione differunt, 44. Ubicumque est diversitas graduum, oportet quod gradus considerentur per ordinem ad aliquod principium, 43. Ordo ascendens formarum coniunctarum attenditur secundum habitudi­ nem ad perfectissimam earum, quae est anima humana, 42, 44. Ordo descendens earumdem, attenditur secundum habitudinem ad for­ mam imperfectissimam et materiam primam. 43, 44. Gratia Vita naturalis quasi nihil est in comparatione ad vitam gratiae, 235. Bonum gratiae unius maius est quam bonum naturae totius universi, 230. Perfectio gratiae est dignior perfectione naturae, 235 n. Esse gratiae est supra esse naturale et hominis et angeli, quae sunt supremae creaturae, 235. Gratia elevat hominem ad vitam quamdam quae est supra conditionem omnis naturae creatae, 235. Ordo gratiae non habet alium superiorem ordinem, 230-231. Gratia non tollit naturam, sed perficit. 107. Gratia non debet submitti naturae neque ab ea dominari, sed ex adverso debet natura obsequi atque subservire gratiae. 107. C’ rH Gratiae duplex genus: gratum faciens et gratis data. 231. Gratum faciens gemina: habitualis et actualis. 231. Utraque rursus, maxime habitualis, duplex: sanans et elevans. 122-123. Gratia sanctificans non est habitus presse dictus, sed reductive tantum, et quidem reductione impropria ut analogum superioris ordinis, 119. Reducitur ad genus qualitatis, et quidem ad primam speciem vel mo­ dum, nempe ad habitum et dispositionem, 119. Est velut habitudo quaedam animae, sicut sanitas se habet ad corpus 119. Est sicut dispositio quae est respectu gloriae, quae est gratia consum­ mata, 119. Est habitudo quaedam praesupposita virtutibus infusis sicut earum prin­ cipium et radix, 119-120 n. ANALYTICUS 313 Est ad modum habitus entitativi animae, eo proportionali modo quo sani­ tas vel pulchritudo est habitus entitativus corporis, 119, 120, 123. Quae analogia est proportionalitatis metaphoricae, ob similitudinem ef­ fectus, 122-123. Est divina qualitas in anima inhaerens ac veluti splendor quidam et lux quae animarum nostrarum maculas omnes delet, ipsasque animas pul­ chriores et splendidiores reddit, 104. Est habitus quidam entitativus deificans animas nostras, sive formaliter praebens eis esse quoddam divinum, quo regeneramur in filios Dei adop­ tivos, 103-104, 234. Gratia non creatur proprie et metaphysice loquendo, sed moraliter tan­ tum, in quantum a Deo nobis confertur ex nihilo meriti nostri. 114-115 n. Accedit tamen infusio gratiae ad rationem creationis, in quantum non habet causam in subiecto, 114. Educitur proprie a Deo supernaturaliter ex potentia obedientiali animae sine ullis meritis praecedentibus, 115. Gratia et gloria sive beatitudo formalis, itemque virtutes infusae et dona Spiritus Sancti sunt quid creatum, et ideo sunt partes quaedam to­ tius universi creaturarum, 218. Sanatio et nitor animae non est effectus primarius gratiae habitualis, sed elevatio eius ad quoddam esse divinum et supernaturale, quo iustus revera efficitur consors divinae naturae et filius Dei adoptivus, 123. In Angelis et in primis parentibus ante praevaricationem et in Beata Virgine non fuit gratia sanans, sed elevans tantum, 123. Gratia habitualis est forma omnium virtutum infusarum et donorum Spiritus Sancti, etiam ipsius prudentiae et ipsius doni sapientiae ipsiusque caritatis, 125. Per modum originis vel radicis, 126. Ut habitus entitativus habitus operatives, 126. Immediate quantum ad ipsum habitum virtutum et donorum, et me­ diate, idest mediantibus virtutibus et donis quae sunt formae aliarum, nempe mediante prudentia, dono sapientiae ac praesertim caritate, quantum ad actus vel operationes, 126-127. Gratia habitualis est principium remotum et radicale meriti, caritas vero et ceterae virtutes ab ea formatae sunt principium proximum, 127. Gratia habitualis se habet ad omnes virtutes infusas, ne excepta ipsa caritate, ut totum potentiate vel analogum ad partes potentiates vel analogata, 135. Est supremum analogans respectu omnium virtutum infusarum et dono­ rum Spiritus Sancti, 135. Gratia et virtus imitantur naturae ordinem, 127. Minima gratia potest resistere cuilibet concupiscentiae et vitare omne peccatum mortale, 117. Gratia gratis data datur ad utilitatem aliorum, 231. Concurrit efficienter tantum atque extrinsece et ministerialiter ad alio­ rum iustificationem, 232. Est gratia quaedam diminuta respectu gratiae gratum facientis, 232. Est supematuralis quoad modum tantum, gratia vero gratum faciens est supematuralis quoad substantiam. 232. I INDICES Ordo inter miracula secundum causalitatem efficientem et secundum causalitatem finalem. 233-234. Gutta Gutta cavat lapidem, non semel sed saepe cadendo, 69. 85. Gutta cavat lapidem, consumitur annulus usu, 69 n. Habitus Habitus pertinet essentialiter ad primum genus vel modum qualitatis, et quidem essentia vel statu perfectum. 50, 51, 53, 55, 64. Importat firmitatem, stabilitatem siye immobilitatem quamdam, per contrapositionem ad infirmitatem, labilitatem et facilem mobilitatem sim­ plicis dispositionis, 50, 51. 53. 66, 67, 68. Multiplex est et multipliciter divisus: entitativus et operativus, 64, 103, 105. Connatus sive congenitus, acquisitus et infusus. 103-106. Entitativus duplex: corporis, ut sanitas et pulchritudo; et animae. 51, 103-105,122. Animae geminus: bonus ut gratia sanctificans et iustitia originalis; et malus, ut peccatum originale, 103-105. Gratia et iustitia originalis sunt habitus infusi et supematurales, 103-105. Peccatum vero originale, quod directe et immediate opponitur iustitiae originali oppositione contrarietatis. est quidam habitus entitativus corrup­ tus. non infusus, neque acquisitus per proprium actum personalem, sed per vitiatam originem innatus. 105. Habitus operativus afficit immediate potentias animae, 64, 105. Non quidem activas, ut intellectum agentem et potentias végétatives, quae semper ac necessario operantur eodem modo, 64, 65, 65 n, 77. Sed solum potentias passivas quae ad multa et diversa se habent, et quidem diversimode ad unumquodque, 65. Ad rationem habitus operativi requiritur quod potentia, quam afficit et complet, possit pluribus modis determinari et ad diversa, 32. Habitus operativus est aliquid potentiae superadditum per modum per­ manentis sive difficulter mobilis, quo perficitur ad suam operationem, 72. Est quo quis utitur cum voluerit, 72. Habitus operativus non est dispositio obiecti ad potentiam, sed magis dispositio potentiae ad obiectum. 102. Subiectum habitus operativi duplex: quod sive suppositum, et quo sive potentia operative passiva. 64. - ANALYTICUS 315 Quod vero geminatur, nimirum angeli et homines, 64 Subiectum habitus et dispositionis est ens in potentia, 64. Nulla essentia vel substantia creata est immediate susceptiva habitus vel dispositionis naturalis, 64. Non habitus entitativi, quia tam angelus quam anima rationalis sunt essentialiter formae substantiales, ideoque actus in hoc ordine, 64. Neque habitus operativi, quia eorum essentia non est immediate opera­ tiva; subiectum autem immediatum habitus operativi debet esse immediate operativum, 64. Subiectum immediatum quo habitus naturalis operativi est semper ali­ qua potentia passiva angeli et animae rationalis, 64, 65, 65 n, 77. Tres conditiones simul atque cumulative requisitae ex parte praedictae potentiae: a) esse potentia passiva sive susceptiva talis habitus; b) esse in potentia ad plura pluribus modis et non ad unum et uno modo tantum; c) esse in potentia pluribus modis ad unumquodque eorum, 65 n. Sensus et appetitus brutorum animalium non sunt susceptivi habitus ope­ rativi presse dicti, quia sunt determinati ad unum et uno modo operandum ex instinctu naturae, 65. Quid de quorumdam brutorum cicuratione et domesticatione, 65. Sensus exteriores hominis eorumque organa possunt esse susceptiva alicuius dispositionis sive habilitatis ad melius et expeditius exercendas ope­ rationes suas, quin tamen rationem habitus presse dicti induant, 65, 82-83. Sensus interiores —uno excepto sensu communi, qui semper eodem modo naturaliter operatur— nati sunt educationem atque industriam sive habi­ litatem suscipere sub influxu ac directione rationis et voluntatis, quin ta­ men rationem habitus presse dicti attingant, 66. Huiusmodi habilitates possunt esse per modum dispositionis praeviae et quasi praeparatoriae ad habitus intellectuales proprie dictos, vel per modum sequelae sive redundantiae in viribus illis ex habitu residente in intellectu, 66-67, 82-83. Tales ergo sensus interiores possunt esse subiectum secundarium et quasi adnexum habituum intellectualium, atque induere statum firmum modumque quemdam habitualem ex actuum repetitione, 67. Deficiunt tamen a ratione propria habitus duplici de causa: a) quia tales potentiae non attingunt necessaria, universalia et Immo­ bilia. sed contingentia, particularia et mobilia tantum; b) quia non pertingunt ad veritatem formalem capessendam, quae in solo iudicio intellectus residet, 66. Vide Memoria, Cogitativa, Imaginatio. Appetitus sensitivus concupiscibilis et irascibilis est capax habitus consuetudinalis, idest quoad statum et modum habitualem ex consuetudine contractum. 67, 68. Hic habitus est habitualis quaedem conformités istarum potentiarum ad rationem rectam prudentialem, 68. In concupiscibili est temperantia, et fortitudo in irascibili, 68. Intellectus possibilis et voluntas sunt habitus presse dicti susceptivi, 68. Vide Intellectus, Voluntas. Similiter intellectus et voluntas angelorum, 73, 78. Habitus operativi specificantur ex proprio actu per comparationem ad propria obiecta. 82. 316 INDICES Proportionantur potentiis in quibus sunt. 90. Habitus operativi triplicis generis: quidam semper ad bonum, ut virtus; quidam semper ad malum, ut vitium; quidam quandoque ad bonum et quandoque ad malum, ut opinio. 200-201. Habitus intellectuales, 69-81. Quaedam formulae S. Thomae: sunt species intelligibiles. 71; sunt generatio specierum intelligibilium. 71; sunt ordinatio specierum intelligibilium, 71; sunt ordinata aggregatio specierum intelligibilium. 71; sunt collectio specierum ordinatarum ad cognoscendum. 71; est facultas et habilitas quaedam intellectus possibilis ad utendum spe­ ciebus intelligibilibus collectis et ordinatis. 71. Habitus intellectualis duplicis generis: alius angelorum et alius homi­ num, 69-73. Habitus intellectualis angelicus totus consistit in speciebus intelligilibus, quarum angelorum intellectus est naturaliter repletus. 73. Habitus intellectualis humanus geminatur: alius est intuitivus sive imme­ diate iudicativus, et alius discursivus sive mediate iudicativus, 73. Immediate iudicativus est duplex: unus speculativus, qui appellatur intellectus principiorum; et alius practicus, qui nomen accipit syndereseos. 73. 95. Ad habitum intellectualem angelorum requiritur et sufficit una sola species intelligibilis; ad habitum intellectualem hominum requiruntur plures, 73. Ad arninno immediate indicativos, nempe ad intellectum principiorum et ad synderesim. sufficiunt duae species intelligibiles. videlicet subiecti et praedicati, 73. Ad mediate vero iudicativos sive discursivos vel illativos, puta sapien­ tiam. scientiam, prudentiam et artem, requiruntur saltem tres, extremo­ rum videlicet et medii, 73. Intellectus principiorum et synderesis consistunt in solis speciebus intel­ ligibilibus subiecti et praedicati, quin nova qualitas vel habilitas superad­ datur intellectui possibili. 74. 77-80. Re et essentia differunt ab intellectu agente et possibili, et in solis spe­ ciebus intelligibilibus e quibus formantur consistunt. 80. 81. Habitus primorum principiorum tam speculativorum quam practicorum non habent rationem habitus superadditi intellectui possibili nisi propter species intelligibiles impressas subiecti et praedicati abstractas atque illu­ minatas ab intellectu agente et receptas in intellectu possibili, 77. Quomodo intelligenda sunt verba S. Thomae, habitum nempe intellecti­ vae partis confici ex lumine intellectus agentis et ex speciebus intelligibilibus terminorum ab eo abstractis et in intellectu possibili receptis, 77. Intellectus primorum principiorum non est ipse intellectus agens, sed effectus eius. 78. Habitus primorum principiorum quomodo se habeant ad habitus intellec­ tuales angelorum. 78-79. Se habent inter se sicut species intelligibiles in quibus consistunt, 88. Species intelligibiles impressae angelorum et hominum non conveniunt univoce, sed analogice tantum. 87. ANALYTICUS 317 Species angelorum sunt multo simpliciores quam nostrae, 87. Non abstrahuntur a sensibilibus neque multiplicantur sicut nostrae, sed una sola specie multo plura atque plenius et profundius cognoscunt quam nos per plures, immo et per omnes quas possidemus, 87. Eorum species exprimunt ac demonstrant universalem naturam et par­ ticulares conditiones, nostrae autem universalem naturam tantum, 87. Aliter utuntur ac nos, quia non ipsas componunt nec dividunt iudicando sicut nos, sed simplici intuitu eis utuntur, 87-88. Species intelligibiles supremi angeli sunt pauciores et maximae virtu­ tis, 88. Ideo primum ac supremum locum occupant, quasi analogum princeps, 88. Habitus illativi sive mediate iudicativi, nempe Sapientia, scientia, pru­ dentia et ars, essentialiter coalescunt ex speciebus intelligibilibus et ex habi­ litate eas inveniendi, colligendi, ordinandi, ipsisque recto modo utendi, 80.81. Egent saltem triplici specie impressa et triplici termino correspondent i, maiori scilicet, minori et medio, 80. Quod si agatur de conclusionibus sequentibus post primam, oportet ad­ dere tot species intelligibiles quot sunt novae conclusiones, et adhuc amplius, 80. Sapientia et scientia sunt habitus conclusionum per demonstrationem acquisiti, 81. Habitus morales appetitus superioris et inferioris, puta iustitia, fortitudo et temperantia, consistunt in sola habilitate potentiae respectivae cui insunt erga proprios actus et obiecta, absque ullis spccicbus intelligibilibus, 87. Causa habituum operativorum naturalium sive acquisitorum sunt proprii actus, 68, 81-87. Habitus intellectus principiorum, qui consistit in solis speciebus intelli­ gibilibus terminorum primorum iudiciorum immediatorum, causantur dis­ positive et quasi ministerialiter a sensibus propriis, perfective autem et pro­ prie a lumine intellectus agentis; et quidem statim maximaque cum faci­ litate, 74-78. Eorum termini sunt sensibiles per accidens et intelligibiles per se, 74. Causantur uno actu facillimo atque spontaneo sensus proprii et inte­ llectus agentis in primordio usus rationis, 74. Notitia horum terminorum ope sensationis et abstractionis intellectus agentis naturaliter nobis advenit nobisque imponitur absque ulla dubita­ tione et discursu; nec est demonstratio presse dicta, sed quid praevium et fortius, nempe simplex naturalisque monstratio, 74-75. Habitus sapientiae et scientiae, quantum ad essentiam suam, causantur uno solo actu demonstrationis in intellectu possibili, 81, 81 n. Sed quantum ad adnexa mere materialiter concurrentia et respectu su­ biecti secundarii quo, imaginationis nempe, memoriae et cogitativae, plures actus requiruntur ut statum modumque habitus nanciscantur, 82. Habitus opinativus causatur argumentis dialecticis, non argumentis apo­ dicticis, 83. Non generatur uno solo argumento dialectico, sed ex pluribus repetitis et congregatis, ex parte subiecti principalis quod est intellectus possibilis, 83-84. 318 INDICES Nec tamen est habitus intellectualis presse dictus, sed simplex dispositio, quae modum sive statum habitualem in subiecto ex repetitione actuum in­ duere potest, 84. Idem circiter valet de arte, quae non versatur circa necessaria et immo­ bilia, sed circa contingentia factibilia, 84. Ideo non acquiritur uno solo actu, sed pluribus iteratis, 84-85. Et a fortiori currit de prudentia, quae tota quanta est versatur circa maxime contingentia et variabilia, nempe circa agibilia humana omnino con­ creta et singularia, 84. Ipsa et ars sunt in parte opinativa animae et circa contingentia aliter se habere, 84. Prudentia et virtutes mere morales appetitus, nempe iustitia, fortitudo et temperantia, utpote essentialiter connexae, una simul acquiruntur et amittuntur, 85. Non sufficit unus actus, sed complures actus requiruntur ac diuturnum exercitium ut firmiter inserantur in propriis potentiis, sicque ut veri habitus prompte, faciliter, perseveranter et delectabiliter operentur secundum ra­ tionem rectam. 85. Sunt essentialiter habitus consuetudinales, qui nihil aliud sunt quam habitudo acquisita per consuetudinem, quae est in modum naturae, 86. Habituum operativorum naturalium ratio valde diversae, 87. Alii, ut habitus intellectuales angelorum et intellectus principiorum at­ que synderesis in nobis, consistunt in solis speciebus intelligibilibus im­ pressis. 87. Alii, ut habitus appetitus superioris et inferioris, nempe iustitia, forti­ tudo et temperantia, in sola habilitate potentiae operativae erga actus et propria obiecta, absque ullis speciebus intelligibilibus. 87, 88. Alii, ut sapientia, scientia, prudentia et arte, in speciebus intelligibilibus una cum habilitate potentiae operativae ad eas inveniendas, colligendas et ordinandas, eisque utendis ad veritatem speculativam vel practicam rite et expedite capessendam, 87. Huiusmodi diversitas videtur esse plus quam specifica quae sola indu­ ceret analogiam inaequalitatis, sed vere analogica qualis viget inter ana­ loga attributionis ad unum vel ab uno, 87. Habitus cognitivae et affectivae partis non sunt unius rationis, sed ana­ logice tantum conveniunt, 88. Illi necessario requirunt species intelligibiles impressas, isti eas exclu­ dunt, 88. Habilitas habitus intellectualis est ad recte iudicandum, ratiocinandum et concludendum; habilitas vero habitus moralis sive appetitus est ad recte eligendum et agendum, 88. Series ordinata habituum operativorum naturalium per respectum ad habitum sapientiae quasi ad supremum analogans, 100-103. Habitus supematurales quoad substantiam sive per se infusi duplicis generis: entitativi et operativi, 103-105. Entitativi conferunt esse divinum, et recipiuntur in ipsa essentia ani­ mae secundum potentiam eius obedientialem, prout spiritus et imago Dei est, 103-105. Sunt duo: gratia sanctificans. 103-104; et iustitia originalis collata pri­ mis parentibus, 104-105. Cui contrarie opponitur peccatum originale, 105. ANALYTICUS 319 Operativi conferunt posse et agere supematurales operationes, et imme­ diate afficiunt potentias animae susceptivas habituum secundum earum po­ tentiam obedientialem, 105. Complures sunt, 105. Habitus operativi per se infusi se habent loco potentiae in suo ordine su­ pernatural!, 106, 107. Conferunt potentiis animae quibus insunt non solum facilitatem exer­ cendi actus proprios supematurales. verum etiam ac principaliter ipsum posse agere supematurales actus et quidem supernatural! modo, 105-106. Simul induunt rationem habitus et rationem potentiae sui ordinis super­ naturalis, 106. Sunt ex se et quoad essentiam suam firmiores ac difficilius mobiles quam habitus naturales sive acquisiti, 106. Dona infusa sunt permanentiora quam acquisita, 106. Per accidens tamen et quantum ad modum inhaerendi subiecto, possunt esse aliquando minus firmi et facilius mobiles quam acquisiti, 106. Possunt dari sine modo vel statu habituali in subiecto: verbi gratia, quando primo infunduntur in parvulis ante usum rationis, vel quando in­ funduntur in adultis assuefactis peccatis mortalibus, 106. Modum sive statum habitualem in subiecto ordinarie non induunt nisi post longum exercitium actus virtutis, 106-107. Habitus infusi sunt essentialiter superiores natura eiusque potentiis, 107. Tota natura eiusque vires debent subordinari in agendo gratiae et habi­ tibus infusis, 107. Habitus infusi cognoscitivi comparati cum habitibus intellectualibus ac­ quisiti respectu specierum intelligibilium, 108-109. Illae species impressae semper atque essentialiter requiruntur in omni­ bus habitibus intellectualibus acquisitis, 108. Non semper neque essentialiter requiruntur in infusis, 108-109. In parvulis rite baptizatis ante usum rationis infunduntur fides theologalis, prudentia et dona Spiritus Sancti intellectiva, puta donum intellectus, sapientiae scientiae et consilii, quoad habitum, quin tamen ullae in eis dentur species intelligibiles, 108. In beatis datur habitus luminis gloriae, quod positive excludit omnem speciem intelligibilem creatam; et ideo talis habitus unice consistit in ele­ vatione et habilitate intellectus possibilis ut valeat ipsum Deum videre vi­ sione intuitiva et faciali sicuti est, 108. In adultis viatoribus gratiam habentibus dantur habitus fidei theologicae et quatuor donorum intellectualium una cum speciebus intelligibilibus eis correspondentibus, 108. Et quidem tales species necessario et connaturaliter requiruntur et con­ currunt ad eorum actus una cum lumine infuso 109-110. Non tamen ex aequo, quia lumen se habens ex parte potentiae semper est infusum et supernaturale. dum species illae sunt plerumque et ordina­ rie acquisitae et naturales; Itemque lumen concurrit una cum intellectu ab eo elevato ut causa principalis, dum species illae solum concurrunt ministerialiter et quasi per modum causae instrumentalis, 109. Habitus in inferioribus viribus residentes formantur per habitus qui sunt in superioribus, 127. 320 INDICES Habitus entitativus supernaturalis, nempe gratia sanctificans, est for­ ma ceterorum omnium habituum supernaturalium quasi e radice, ac prae­ terea supremum analogans eorum, 135. Hierarchia Hierarchia angelorum dividitur in ordines ut totum potestativum vel analogum in partes potentiales sive analogata, 48. Homo Homo proprie est rationalis vel discursivus, non intellectualis vel intuitivus, nisi per quamdam imperfectam participationem, 59, 60. Homo est finis totius generationis naturalis, 41, 42. Homo est finis totius mundi adspectabilis, 226. Omnes creaturae corporales ordinantur ad spirituales, et totus motus deserviens generationi et corruptioni ordinatur ad generationem hominis, 236. Homo f generatur, non autem eius anima, 43. Omnia corporalia sunt propter hominem facta, eique dupliciter serviunt: qua animali, ad nutrimentum, vestimentum et adiumentum in labore pro­ ducendi et procurandi victum; et objective qua rationali, ad cognoscendum eorum ipsiusque hominis Auctorem, et consequenter diligendum ac religiose colendum, 226. Homo non est perfectus nisi totum, quod in anima implicite contine­ tur, exterius in corpore explicetur, 190. Plures habet potentias sive facultates naturales tam organicas quam anorganicas, 56. r. S"3 Homo comparatur ad creaturarum universitatem sicut pars ad totum, 217. Homo medium tenet inter partem supremam et infimam totius universi, nempe inter angelos et corpora, 217. Homo est quasi horizon et confinium spiritualis et corporalis creaturae, 217. Homo ordinatur ad perfectionem universi ut essentialis pars ipsius, 227. Omnis creatura corporalis, quantumcumque sit magna quantitate, est tamen inferior homine ratione intellectus, 217, 226. Ad rationalem naturam omnes aliae creaturae ordinantur. 227. Secundum ordinem finis nihil homine existit altius nisi solus Deus. 227. In bono universi sicut principale continetur rationalis natura, 227. Homo univoce dicitur de Christo et de aliis hominibus, 218. Homo pictus vel sculptus dicitur homo per analogiam attributionis extrinsecae ad hominem vivum et verum. 157, 157-158 n. ANALYTICUS Idea Idea dicitur ab είδω, quod est videre vel adspicere, 145. Est species vel forma exemplaris, 145, 146 n, Nominat formam exemplarem, idest formam intellectam ab agente, ad cuius similitudinem exterius opus producere intendit, 146. Forma exemplaris vel idea est ad quam formatur aliquid. 143. Idea vel forma exemplaris in intellectu artificis existens non est species intelligibilis impressa, sed expressa sive verbum mentis, 146. Non sicut principium intelligendi, sed sicut terminus actus intelligendi, 147, 147 n. Sicut id quod intelligitur, et non sicut species qua intelligitur, 147. De ratione ideae sive formae exemplaris est universaliter ut sit inte­ llecta, idest sicut id quod intelligitur et non sicut species impressa qua intelligitur, 151. Neque tamen sufficit quod sit forma mere speculativa vel repraesentativa, sed debet esse practica et praesignativa, 147. Et quidem factiva et non mere activa, ut sit revera exemplar factivum, 147. Forma nempe factibilium in quantum huiusmodi, et ad artem pertinens quae est recta ratio factibilium, 147. Forma rursus factibilium et effectionis; per prius tamen exemplati vel artificiati exterius producti, et nonnisi per posterius operationis producti­ vae, 147-148. Forma artificialis est principaliter similitudo ultimi effectus in quem fertur intentio artificis, secundario autem operationis productivae, 148. Idea est forma quam aliquid imitatur per se ex intentione agentis de­ terminantis sibi finem, 143. Idea et ideatum non oportet esse similia secundum conformitatem na­ turae, sed secundum repraesentationem tantum, 158. Idea generis includitur in idea exemplari speciei, 152, 154 n. Accidentia naturalia consequentia speciem vel individuum, continentur in idea exemplari speciei vel individui, 154, 154 n. Imaginatio Imaginatio est susceptiva disciplinae ad melius subserviendum intellec- Imago Imago importat ordinem, 149 n. Praesupponit ordinem ad aliquod principium, 149 n. 322 INDICES Imitatio Imitatio formae alicuius dupliciter fieri potest: ex intentione agentis et praeter eius intentionem, sive de industria et a casu, 143. 143 n. Creatura non nominatur ens nisi in quantum ens Primum imitatur, 35. Nulla res creata potest Deum perfecte imitari, 153. Effectus Dei imitantur ipsum non perfecte, sed secundum quod possunt, 153 n. Unaquaeque creatura imitatur Deum suo modo suaque mensura, licet partialiter et imperfecte, 153. Tota vita moralis supernaturalis reducitur ad imitationem Dei, 161. Immateriale Immateriale duplex: praecisive tantum et positive, 216. Individuum Principium individuationis est materia signata quantitate, 41. Individua eiusdem speciei atomae solum differunt materialiter, et non formaliter sive essentialiter. 41. 45. Individua eiusdem speciei se habent ad speciem suam sicut materia ad formam, sive ut causa materialis ad causam formalem. 222. Individua sunt propter speciem. 222-223. Individua ex aequo sive omnino aequaliter participant naturam speciei, 41. 45. Impossibile est naturam speciei communicari ab individuis per prius et posterius, nec secundum esse, nec secundum intentionem. 45. In his quae sunt unius speciei non est invenire prius et posterius, 45 n. In omnibus individuis unius speciei non est ordo nisi secundum accidens. 42 n. Accidentia individuantur ex subiecto cui insunt, 41. Possibile est diversa subiecta aequaliter participare accidentia, puta albedinem vel aliam qualitatem, 41. Infinitum Infinitum, secundum quod attribuitur materiae, est mere potentiate et habet rationem imperfecti; at vero secundum quod se tenet ex parte for­ mae. est actuale et habet rationem perfecti, 176. Influere Influere, diffundere et facere important secundum proprietatem voca­ buli operationem causae efficientis; largo tamen modo sive per quamdam extensionem importare possunt operationem cuiuscumque causae, 164. 164 n. ANALYTICUS 323 Influere causae efficientis est agere vel pro-ducere aut impellere; in­ fluere autem causae finalis est allicere, appeti, desiderari, attrahere, 164-165. Intellectus Intellectus dicitur dupliciter: facultas intellectiva et habitus intellectualis, 57, 60, 77. Intellectus ut habitus nominat habitum primorum principiorum speculativorum, 60, Intellectus ut potentia est duplex: agens et possibilis, 57. Intellectus agens est potentia activa, eiusque munus est facere intelligibilia in potentia intelligibilia in actu, 57, 57 n. Intellectus vero possibilis est potentia passiva, euisque officium est fa­ cere intelligibile in actu intellectum in actu, scilicet capere sive intelligere in actu id quod erat factum intelligibile in actu ab intellectu agente, 57, 57 n. Intellectus agens facit obiectum intellectus possibilis; hic autem perci­ pit sive intelligit illud, 57. Intellectus agens est superior intellectu possibili, 61, 61 n. Intellectus possibilis fluit ab anima mediante intellectu agente, 61. Intellectus possibilis est pura potentia intellectualis, sicut tabula rasa in qua nihil est scriptum, 58, 69, 69 n, 70, 70 n. Intellectus possibilis indiget omnino aliquo superaddito per modum ha­ bitus ad omnia intelligenda in statu praesenti unionis animae ad corpus, 69. Intellectus noster possibilis non potest habere intelligibilem operationem nisi in quantum perficitur per speciem intelligibilem alicuius, 70. Intellectus possibilis non intelligit perfecte nisi per habitum perficiatur, 70 n. Intellectus possibilis dicitur locus specierum, 70, 71. Obiectum totale vel adaequatum intellectus possibilis est omne ens, 32. Intellectus possibilis, qui non dividitur per multas potentias, est efficacior ad cognoscendum quam sensus qui per multas potentias diversificatur, 62. Intellectus ut intellectus sive ut natura et intellectus ut ratio, 76, 78. Intellectus cognoscit principia naturaliter, et ex hac cognitione causatur in homine scientia conclusionum, 98. Intellectus nostri duplex operatio: simplex apprehensio et indicium, 109n. Intellectus subtilis dicitur qui pertingit ad inspicienda intrinseca prin­ cipia et proprietates naturales rei latentes, 55. Intentio Intentio intellectus duplex: subiectiva, idest actus intendendi vel appli­ candi vires suas ad intelligendum; et obiectiva, nempe obiectum intentionis subiectivae, 195. Intentio subiectiva gemina; prima seu directa, quae est actus directus intellectus applicati ad intelligendum res extra animam; et secunda vel reflexa, quae est actus intellectus applicati ad intelligendas res intra ani­ mam sive iam primo intellectas eiusque relationes, 195. r _ 324 INDICES Intentio obiectiva iterum duplex: prima, idest obiectum intentionis sub­ jectivae primae, sive natura et proprietates rei prout in se est extra ani­ mam positae; et secunda, videlicet attributa, proprietates vel praedicata qua conveniunt rei prout est intellecta et in intellectu, et sunt obiectum intentionis subiectivae secundae, puta intentio universalitatis et praedicabilitatis, generis, speciei et aliorum huiusmodi, 195. Prima intellecta sunt res extra animam, in quae primo intellectus intelligenda fertur; secunda autem intellecta dicuntur intentiones consequentes modum intelligendi, quae scilicet intellectus secundo intelligit in quantum reflectitur super primo intellecta ut intellecta et secundum modum essendi quem habent in intellectu sive intra animam, 194-195. Primae intentiones obiectivae habent immediatum fundamentum in re extra animam, 195 n. Secundae vero intentiones obiectivae habent remotum quidem fundamen­ tum in re, proximum autem in intellectu, 195, 196 n, 197; easque intellectus adinvenit reflexione et comparatione, 195, 196. Secundae intentiones intellectae qua tales non sunt nec possunt esse in rerum natura, quin tamen sint purae fictiones mentis, 195, 196. Earum esse totum consistit in ipso intelligi, 195. Sunt proprium obiectum Logicae, quae est de secundo intellectis, 196. Reducuntur ad relationes rationis subiecti et praedicati, universalitatis et inferioritatis et id genus alias, quae dicuntur entia rationis objective. Vide Ens. Intentiones secundae intellectae duplicis generis: aliae universales om­ nium rerum, quae sunt intentiones logicae; aliae restrictae ad solam quan­ titatem qua talem ut mensurabilem vel numerabilem, videlicet rationes et proportiones, et hae sunt intentiones mathematicae, 215-216. Intentio naturae est principaliter ad speciem conservandam, 224. Indicium Secundus actus intellectus, in quo completur humana cognitio, est in­ dicium, 109. In eo formaliter invenitur verum vel falsum, 109 n. ludicium duplex: immediatum et mediatum sive discursivum, 110. Immediatum iterum duplex: aliud speculativum, sive per studium et proprium conatum; aliud affectivum et vitale, sive per connaturalitatem vel sympathiam, 110. <· ».-* ·* > ANALYTICUS 325 J Lex Lex est ordinatio rationis ad bonum commune ab eo qui curam com­ munitatis habet, idest ab eius ordinario, promulgata, 5. Lex causalitatis efficientis ordinatae superiorum in inferiora, necessario sequitur ex ordinata causalitate formali ipsarum rerum, 229. Lex continuitatis naturalis: supremum infimi attingit infimum supremi, 8, 78, 79 n, 224. Liberum Liberum arbitrium est facultas rationis et voluntatis, 61-62. Locutio Locutio est proprium opus rationis, 194. Logica Logica est de secundis intentionibus quas ratio adinvenit in rebus seeundum quod sunt intellectae, 194. Est de ente rationis objective, et quidem communi, ob idque appellatur philosophia Rationalis, 196, 218. Logica considerat ordinem quem ratio facit in suo actu, idest ordinem secundarum intentionum intellectarum omnium rerum, 216. Logica definit ac demonstrat per solam causam formalem, 194, 197. Definitiones logicae sunt pure formales, utpote in quibus nihil materiae ponitur, 197, 198. Lumen ii. Lumen intellectus agentis quomodo intelligatur esse de natura ipsius animae intellectivae, 77-78. Lumen gloriae est habitus intellectualis perfectissimus, 105. Excludit omnem speciem intelligibilem creatam, 108. ■ Lux lustltia lustitia est factiva boni rationis, in quantum ad ipsam pertinet ordinem rationis ponere in omnibus rebus humanis, 91-92. Lux in spiritualibus dicitur metaphorice, idest per analogiam proportio­ nalitatis metaphoricae cum luce corporali, ob similitudinem quamdam dynamicam sive effectus, 54 n. Lux mundi, quomodo apostoli dicantur, 54 n. t 326 INDICES Μ Materia Materia dicitur tripliciter: ex qua. in qua et circa quam. 28. Et quidem secundum prius et posterius sive analogice analogia attri­ butionis, ita ut primo dicatur de materia ex qua, deinde de materia in qua» et postremo de materia circa quam, 28, 31. Materia ex qua duplex: prima et secunda, sive substantialis et acciden­ talis, 29. Dicitur analogice analogia attributionis intrinsecae de materia prima et de materia secunda, sicut forma de forma prima sive substantiali et de forma secunda sive accidentali, et sicut ens de substantia et de accidenti, 29. In genere causae materialis illud est prius quod est magis potentiate, imperfectum et determinabile, 30. cr Materia prima est primum atque supremum principium analogans in genere causae materialis. 31. Materia prima est potentia passiva tantum. 31 n. Est maxime potentialis potentia passiva, 30. Est pura potentia passiva, 30. Est ipsa sua potentia passiva, 30 n. Est potentia passiva vel receptiva per essentiam. 30. Est ingenita et incorruptibilis. 27 n. Ad materiam primam non se extendit causalitas creaturae, 27 n. Dicitur ad formam substantialem relatione essentiali et transcenden­ tal!, 168. Materia prima secundum se non habet esse neque cognoscibilitatem, 168. Sicut non habet esse nisi per formam substantialem, ita non est intelligibilis nisi per formam illam. 168. Non potest intelligi sine intellectu formae substantialis, 168. Non est scibilis nisi in ordine ad praedictam formam, 169 n. Non apprehenditur nisi ut ens in potentia ad formam substantialem, 168. Formam praecognoscere oportet, et per eam inquirere naturam mate­ riae, 169 n. Intellectus non cognoscit materiam nisi secundum proportionem ad for­ mam, 168. Ultimum in cognitione est materia prima, 173. Materia prima non est nobis cognoscibilis nisi per analogiam ad mate­ riam secundam, 178. 178 n. Materia prima est potentia passiva substantialis; secunda autem est po­ tentia passiva vel receptiva accidentalis. 39. Materia prima est pura potentia passiva vel receptiva; materia vero secunda non est pura potentia receptiva, sed potentia receptiva accidentium tantum, cum ipsa iam sit in actu substantiali, 39. Materia prima signata quantitate est principium individuationis sub­ stantiae corporalis, 222. 222 n. ANALYTICUS 327 Materia in qua est subiectum inhaesionis vel susceptivum formae ac­ cidentalis, 28, 29. Duplex est: subiectum quod —primum—. scilicet substantia prima vel suppositum respectu omnium accidentium; et subiectum secundum sive quo, nempe aliud accidens quo mediante quaedam alia accidentia vel qualitates inhaerent subiecto primo, 29. Materia circa quam est obiectum materiale vel terminativum in quod incidit et circa quod versatur actus potentiae vel habitus, 28, 30. Est duplex: totale vel adaequatum et partiale sive inadaequatum, 32, 33. Partiale geminum: per se et per accidens, 33. Per se iterum duplex: principale sive primarium et secundarium, 29, 33. Omnia haec obiecta materialia ordinata sunt et analogantur analogia attributionis, 33. Obiectum materiale qua obiectum dicitur per prius de principali quam de secundario, qua materiale vero dicitur per prius de secundario quam de principali, 30. Obiectum secundarium est pure et totaliter materiale vel terminativum; primarium autem non est pure et totaliter materiale vel terminativum, cum sit formale et motivum respectu secundarii, et ideo dicitur etiam obiectum formale quod, 30. Mathematica Mathematica assimilatur Logicae, quia utraque considerat res secundum principia formalia tantum, 199, 215. Obiectum Mathematicae est pura et mera quantitas prout mensurabilis et numerabilis, idest secundum rationes et proportiones eius, quae sunt purae relationes quantitatis ad quantitatem ut sic, 196, 216. Mathematica considerat intentiones secundas intellectas quas ratio con­ siderando facit in proprio actu versante circa nudam quantitatem, 216. Mathematica definiuntur sine materia et motu, 198. In eorum definitionibus non ponitur materia sensibilis neque motus, et ideo non demonstrat per causam efficientem et finalem, 199. In scientiis mathematicis non demonstratur aliquid per causam agen­ tem, 199 n. Mathematicus non demonstrat per causam efficientem et finalem, 199. In scientiis mathematicis proceditur per ea tantum quae sunt de essen­ tia rei, 199. Mathematica duplex: pura et applicata sive physico-mathematica, 199. Mathematica pura gemina: arithmetica, quae est de numeris sive de quantitate discreta; et geometria, quae est de magnitudinibus sive de quanti­ tate continua, 198, 216. Mathematica mixta sive physico-mathematica multiplex, puta Astrono­ mia, Optica, Musicologie. 199, 211 n. Scientiae mixtae vel physico-mathematicae. quae et mediae dicuntur, plus habent de mathematica quam de physica, 199. Quod in eis est physicum est quasi materiate, quod autem est mathema­ ticum est quasi formate, 199. 328 INDICES Musica sive Musicologia est scientia physico-mathematica, quia conside­ rat sonos non in quantum sunt soni, sed in quantum sunt proportionales secundum numeros. 199. Subalternatur Arithmeticae, 201 n. Medicina Medicina subalternatur Physicae, scilicet Anatomise, Biologiae et Physio­ logiae, 201. 201 n. Obiectum Medicinae est corpus naturale humanum: non quidem ut na­ turale —tunc enim esset obiectum Physicae vel Somatologiae—, sed ut sa­ nabile; et quidem non ut sanabile a natura, sed ut sanabile per artem, 201 n. Obiectum Medicinae duplex: per se. corpus humanum ut sanabile per artem; et per accidens, idem corpus ut aegrotabile vel aegritudinibus ob­ noxium, 33. Obiectum per se geminum: principale, ipsa sanitas per artem procuran­ da; et secundarium, ea omnia quae per se dicunt ordinem ad talem sani­ tatem, ut pharmacum sanum, cibus sanus, aer sanus et alia id genus, 33. Medium β Η Medium est bonum utile, 20-22. Duplex: purum vel solum medium, et medium quod simul est finis pro­ ximus vel intermedius. 20-22. Purum medium geminum: aliud per intrinsecam participationem boni; aliud per merum respectum ad bonum intrinsecum finis, quo in casu dicitur bonum mere utile. 20, 21, 22. Medium virtutis diversimode determinatur a prudentia et a virtutibus moralibus appetitus: quia a prudentia per modum ostendentis et dirigentis; a virtutibus vero mere moralibus appetitus per modum inclinantis, eligen­ tis et exequentis, 90 n. Memoria Memoria non solum a natura perficitur, sed habet plurimum artis et industriae, 66 n. Valde iuvatur atque perficitur arte mnemonica. 66. Regulae bene memorandi fundamentales quatuor: a) similitudines quasdam sensibiles et convenientes, nec tamen omnino consuetas, assumere eorum quae quis memorari vult; b) ordinem ponere atque ordinate disponere ea quae quis memoriter tenere vult; c) sollicitudinem apponere et affectum adhibere ad ea quae vult me­ morari; d) frequenter ea recolere ac meditari. 66 n. f ANALYTICUS 329 Mensura Mensura est id quo quantitas rei cognoscitur, 198. Mensura respectu mensurati habet rationem formae, 198. Prima mensura numeri, qua omnis numerus mensuratur, est unitas, 198. Unitas respondet formae, 198. Meritum Opus meritorium de condigno vitae aeternae radicaliter et remote est a gratia habituali, formaliter autem et immediate est a caritate eliciente vel imperante, 127. Meritum vitae aeternae primo pertinet ad caritatem, ad alias autem vir­ tutes secundario, secundum quod earum actus imperantur et informantur a caritate, 133. Omnes virtutes habent et participant efficaciam merendi a caritate, 133. Vis merendi pertinet ad caritatem per essentiam, ceteris autem virtuti­ bus per participationem, 133. Valor meritorius descendit a caritate ad ceteras virtutes ab ea motas et informatas secundum prius et posterius, 134. Quanto maiori caritate et gratia actus informatur, tanto est magis me­ ritorium, 134. Parvum opus ex magna caritate factum est magis meritorium quam magnum ex parva, 134. Semper quantitas meriti attenditur secundum radicem caritatis, 134-135. Ille actus est magis meritorius qui est excellentioris virtutis, 134. Metaphora Nomina propria corporalium rerum non dicuntur de spiritualibus nisi per translationem, idest per metaphoram, 54 n, 122 n. Metaphorice dici est idem nomen sortiri propter quamdam similitudi­ nem operationis vel effectus, 54 n. 122 n. Inter corporalia et spiritualia non attenditur similitudo entitativa vel formalis per participationem eiusdem formae vel qualitatis, sed similitudo dynamica tantum vel virtualis sive quantum ad operationes vel effectus, 122, 122 n. Huiusmodi similitudo importat analogiam quamdam proportionalitatis metaphoricae: vg., sicut aqua naturalis delet maculas corporis; ita aqua sacramentalis —baptismalis—, quae causât gratiam, delet maculas animae quae sunt peccata, 122. Metaphysics Metaphysics abstrahit ab omni materia, et ideo transcendit materiam et formam presse dictas, 205. r·· 330 INDICES Obiectum eius proprium et directum est ens reale ut essentia commune decem praedicamentis et compositum ex potentia et actu ordinis essendi sive ex essentia et esse, 205, 207, 210. Metaphysica considerat ordinem rerum immaterialium tam praeclsive quam positive sumptarum, 216. Deus non cadit sub Metaphysica nisi ut causa propria sui obtecti directi, idest entis finiti divisi in decem praedicamenta, et ideo nonnisi indirecte et in obliquo, 210. Ipsa propria indoles Metaphysicae ut scientia et maxime ut Sapientia postulat ut ad Deum usque se porrigat, veluti ad propriam et primam cau­ sam sui proprii oblecti, 211. Metaphysica est scientia specie una, non obstante infinita distantia ma­ teriali inter Deum et creaturas, quia non considerat haec obiecta materia­ lia ex aequo, sed unum directe et aliud indirecte, sive unum in recto et aliud In obliquo: ens nempe commune creatum divisum in decem praedica­ menta, directe et propter seipsum: Deum vero sive ens increatum, indirecte et propter ens creatum, veluti causam propriam et primam eius, 211. Ad eamdem scientiam pertinet considerare proprium suum obiectum et causam propriam eius, 211, Ad eamdem scientiam Metaphysicae pertinet considerare ens commune finitum et causam propriam eius, quae Deus est, 211. Metaphysica toto caelo differt a Theologia Sacra quae etiam de Deo et creaturis agit, quia modo et ratione differentibus de utrisque pertractant: Metaphysica quidem, sub lumine rationis naturalis, agit primo et directe de ente communi finito diviso in decem praedicamenta, dein vero et in obli­ quo de causa propria et prima talis entis, quae Deus est; at vero Theologia Sacra, sub lumine divinae ac supernaturalis revelationis, tractat primo et in recto de ipso Deo sub ratione deitatis ut de obiecto proprio, ac dein et in obliquo de ente creato sive finito, prout nempe est effectus Dei vel ad Deum quoquo modo relatum. 210. ΒΓ *5 Metaphysica definit ac demonstrat per omnes causas, 205. Non tamen definit neque demonstrat per causam materialem et per cau­ sam formalem presse dictas sicut philosophia Naturalis, sed sensu quodam ampliori et analogico sumptas, pro potentia scilicet et actu, quae dividunt ens commune finitum et omne genus eius, idest omnia et singula eius prae­ dicamenta. 205. Potentia siquidem habet rationem sublecti receptivi, actus vero ratio­ nem perfectionis receptae; et ambo simul analogiam important proportionalitatis propriae cum materia et forma ad invicem comparatis. 205. Maxime definit ac demonstrat per causam formalem, eo quod obiectum cius directum est ens reale ut wentia commune decem praedicamentis, 205. Essentia siquidem significatur per modum formae, et nominat quidditatem rei ut est forma totius. 207. In quantum Metaphysica est considerativa entis, considerat maxime cau­ sam formalem, 207, Definit quoque ac demonstrat per causam quasi materialem iti qua, quia haec ipsa essentia praedicamentalis comparatur ad esse existentiae ut re­ cipiens ad receptum, sive ut potentia receptiva ad actum receptum. 207-208. ANALYTICUS 331 Dcflnit etiam atque demonstrat per causam efficientem entis communis finiti sive participati, quae est Ens per essentiam, scilicet Deus, 208. Omne quod est per participationem causatur ab eo quod est per essen­ tiam, 209, 210. Definit tandem ac demonstrat per causam finalem universi entis finiti sive praedicamentalis, quae est Deus ipse, quia ordo finium respondet ordini agentium, 211, Universa propter semetipsum operatus est Deus, 211, 212. Et quidem, utpote Sapientia, maxime demonstrat per causam finalem ultimam, quae revera est simpliciter prima omnium causarum, 212, 212 n. Quin etia/m intra proprium ac directum eius obiectum, quod est ens com­ mune finitum divisum in decem praedicamenta, Metaphysica definit ac de­ monstrat per omnes causas, 212-215. Demonstrat per causam formalem et finalem praecipue, et etiam agen­ tem, 215. Per causam quidem formalem, quatenus considerat ens commune reale finitum ut essentiam, quae nominat causam formalem, 212. Per causam quasi materialem tn qua, quatenus unum ens est subiectum alterius, puta substantia completa est sublectum omnium accidentium, et unum accidens, vg. quantitas, alius vel aliorum, 212-213. Vide Subiectum, Substantia, Accidens. Per causam efficientem, in quantum accidentia connaturalia causantur vel emanant a substantia cuius sunt, 213. Unumquodque accidens procedit ab alio virtute participata a substantia, 213-214. Per causam finalem, quatenus accidentia sunt propter substantiam, sub­ stantiae inferiores propter superiores, et nonnumquam unum accidens prop­ ter aliud, 213. Moralis Philosophia Moralis considerat ordinem quem ratio considerando facit in operationibus voluntatis, 216. Nullus motus ponitur in genere moris nisi habita comparatione ad vo­ luntatem, 203. Ibi incipit genus moris ubi primo dominium voluntatis invenitur, 203. Actus et habitus humani bifarie considerari possunt: in esse naturali vel psychologico et in esse morali, 202. Moralités sive bonitas et malitia moralis est quoddam accidens actus et habitus humani psychologici, 202. Esse morale actus humani se habet ad esse naturale vel psychologicum ut quale ad substantiam, 202. Moralités analogice convenit actibus et habitibus rationis et voluntatis ceterarumque potentiarum hominis prout a ratione et voluntate depen­ dent, 203. Non possumus perfecte ad scientiam moralem pervenire nisi sciamus potentias animae, 201. Moraliste perfectus debet apprime cognoscere psychologiam humanam ct universam Anthropologiam. 203. i·. 332 INDICES Philosophia Moralis sive Ethica non induit proprie loquendo rationem scientiae nisi accipiat principia a Psychologia eique continuetur. 204. 204 n. Philosophus moralis accipit supremum principium suae scientiae, sci­ licet doctrinam de ultimo fine hominis naturali, a Psychologia; theologus autem moralis a fide, quae et finem ultimum hominis supernaturalem os­ tendit, 204, 204 n. Scientia Moralis subalternatur proprie Psychologiae sive scientiae de anima humana, 201. Moralis et Medicina analogantur, in quantum sicut Medicina subalter­ natur Somatologiae ita Moralis Psychologiae; et sicut Medicina agit de corpore humano ut sanabili per artem, ita Moralis agit de anima ut sa­ nabili per virtutes, 201. In moralibus forma actus attenditur principaliter ex parte finis. 205. Finis duplex: operis et operantis. 204. Actus humani in esse psychologico specificantur a fine operis; in esse autem morali a fine operis et a fine operantis. 204. Tota moralis supernaturalis fundatur in imagine Dei et in exemplari divino quod omnes imitari debent, 161. Vita Christiana vel supernaturalis est propria filiorum Dei et membro­ rum Christi, quem imitari eique conformari debent, 163. Philosophia Moralis demonstrat per omnes causas sicut Psychologia cui subalternatur, 203. In moralibus praecipuae demonstrationes ex fine sumuntur, 205. Motus Motus generationis est via ad substantiam, 165 n. Est ens imperfectum et quasi via ad ens in actu, 165. Motus localis est primus omnium motuum. 8-9. Movere Moveri et esse sive fieri et esse non conveniunt univoce, sed analogice in ratione entis, 165. Movere dicitur proprie de causa efficienti, et nonnisi per quamdam ex­ tensionem atque similitudinem dicitur de causa finali. 164, 165. De ratione causae efficientis et finalis est movere, 169. Finis movet agentem, sed non movetur ab agente, 169. Causa efficiens se habet ad causam finalem ut movens mota, finalis vero ad efficientem ut movens immota, 169. Aliter movet finis et aliter agens. Finis movet ut bonum, idest per mo­ dum obiecti attrahentis et quoad specificationem actus ab eo excitati; agens e contra movet per modum subiecti impellentis et quoad exercitium actus ab eo producti, 169. Finis movet ut ratio agendi, agens vero ût exercens vel exequens mo­ tum ipsum, 169. Ex fine sumitur ratio efficientis, 172. ANALYTICUS 333 Finis ut finis movet ut quo, agens autem ut agens movet ut qui, 169. Finis movet ut est in intentione, agens vero ut est in re, 169-170. Finis non est causa entitatis causae efficientis, sed causalitatis eius; agens vero est causa entitatis causae finalis, sed non causalitatis eius, 170, 174, 174 n. Causalitas finis pertinet ad ordinem intentionis, causalitas vero agentis spectat ad ordinem executionis, 174. Μ. N Natura Natura a nascendo dicta, quasi nascitura, 51 n. Primo nominat generationem viventium, quae nativitas dicitur, 51 n. Significat principium per se motus vel operationis naturalis, 51. Significat essentiam vel substantiam corpoream viventem, secundum quod habet ordinem ad propriam operationem, 51. Naturalia et quae semel fiunt, consueta non dicuntur, 85-86. Natura et Deus, 26-27. Vide Analogia. E r «Ό Necessarium Necessarium et contingens sunt e primis differentiis entis, et nonnisi analogice conveniunt, 95. Necessarium est quod non potest non esse, 166. Necessarium consequitur ad rationem causae, 166. Necessarium dicitur multipliciter sicut et causa, et quidem multiplicitate analoga, 166. Modi necessitatis reducuntur ad quatuor, iuxta quatuor genera causarum, 166. Necessitas ex causa formali et ex causa materiali, quae sunt causae intrinsecae, dicitur intrinseca, absoluta et simpliciter accepta; necessitas vero ex causa finali et efficienti, quae sunt causae extrinsecae, dicitur et ipsa extrinseca, conditionalis et secundum quid, 166. Et quidem necessitas ex causa agenti vel efficienti dicitur necessitas coactionis; necessitas vero ex causa finali dicitur necessitas medii, et interdum etiam utilitas, 166. Hi quatuor modi necessitatis dicuntur analogice sive secundum prius et posterius: per prius nempe de necessitate intrinseca, et per posterius de necessitate extrinseca, 166-167. Et quidem necessitas intrinseca vel absoluta dicitur per prius de neces­ sitate ex causa formali, et per posterius de necessitate ex causa materiali, 167. ; 334 INDICES Necessitas extrinseca similiter dicitur per prius de necessitate coactionis quam de necessitate finis, praesertim cum ad simplicem utilitatem vel ad melius esse reducitur, 167. ANALYTICUS 335 Obiectum triplex: pure formale —motivum, formale quo—, pure ma­ teriale —pure terminativum, materiale secundarium—, et partim mate­ riale et partim formale, sive partim motivum et partim terminativum —for­ male quod, materiale primarium: terminativum respectu pure motivi, et motivum respectu pure terminativi—, 30. Nitor Nitor proprie dicitur de corporalibus perlucidis, cui directe opponitur macula, 123. Metaphorice vero dicitur nitor de spiritualibus, cui directe opponitur peccatum, ut nitor animae, ad similitudinem nitoris corporis, 123. Nomen Aliud est etymologia nominis, aliud eius significatio, 146 n. Nomina propria corporalium rerum non dicuntur de spiritualibus nisi per translationem sive per metaphoram, 54 n. Vide Analogia proportionalitatis metaphoricae. Nominibus pertinentibus ad motum localem utimur ad significandum alios motus, 8n. Unumquodque nominatur a nobis secundum quod ipsum cognoscimus, 54. Nomina quae rebus spiritualibus signandis imponimus, primo dicta sunt de corporalibus sensu obiectis, 54. Ontologia Ontologia, nomen invectum a Rodulpho Goclenio, 205, 205 n. Est scientia de ente reali ut essentia, communi decem praedicamentis in eaque analogice diviso, 205, 207. Proprium ac directum obiectum Ontologiae est ens creatum sive finitum transcendens decem praedicamenta in eisque tamen imbibitum, non ens increatum, neque ens reale in tota sua latitudine prout commune est Deo et creaturis, 210. Operatio Operatio agentis in finem ducens potest esse duplex: /activa rei quae est finis, quando finis non excedit virtutem eius quod operatur propter finem; et meritoria tantum rei quae est finis, quando finis excedit virtutem operan­ tis propter finem, 174. Actio sive operatio est proprie actualités virtutis, sicut esse est actualitas substantiae vel essentiae, 181. Ο Opinio Obiectum Res iactata sive proiecta contra potentiam vel habitum operativum et coram eis posita, vocatur obiectum: eique respondet actus vel motus po­ tentiae vel habitus exinde provocatus, qui ad illudmet terminatur, et nomen accipit materiae circa quam, 28. Vocatur etiam obiectum materiale vel terminativum, quia in illud inci­ dit et in illo terminatur impetus potentiae vel habitus, 28. Obiectum terminativum duplex: totale vel adaequatum et partiale vel inadaequatum, 32. 33. Inadaequatum duplex iterum: per se et per accidens, 33. Rursus per se geminum: primarium et secundarium, 28. 29, 32. Obiectum materiale in ratione obiecti dicitur per prius de obiecto prin­ cipali quam de secundario, sed in ratione obiecti materialis dicitur per prius de obiecto secundario quam de principali, 30. Obiecta materialia alicuius potentiae vel habitus ordinantur et analogantur secundum prius et posterius ad unum primum et maximum quod est obiectum per se et principale, a quo habet unitatem. 32, 33. Opinio est effectus syllogismi dialectici, 83. Habitus opinativus non habet rationem habitus per se et quoad essen­ tiam suam, sed solum quoad statum vel modum habitualem ex parte subiecti, 84. Non causatur uno solo actu, etiam ex parte subiecti principalis sive inte­ llectus possibilis, sed pluribus iteratis et congregatis, 83-84. Quantum ad nudam essentiam suam, per comparationem ad obiectum proprium et formale eius a quo specificatur, non est habitus presse dictus, sed mera dispositio, 84. Ars et prudentia sunt in opinativa parte animae, et circa contingentia aliter se habere, 84. Optica Optica est scientia physico-mathematica, 199. Subaltematur Geometriae, cuius conclusiones accipit ut principia pro­ pria, 202. 336 INDICES Est de linea in quantum est visualis, dum Geometria est de linea in quantum linea, idest ut pure mensurabilis vel figurabilis. 202. Opus Opus naturae est opus Intelligentiae, 142. Onio Nomen ordinis, 1-13. Unde sumatur, 4. Plura et diversissima signifi­ cat, 1, 3. Non est nomen univocum, 3. Neque pure aequivocum, 3-4. Sed analogum, 4, 13, 17. Evolutio eius semantica, 4-13. Prima eius impositio in arte textili, 4, 11. Series recta filorum, 4, 11. Series transversa, 4, 11. Trama sive orditura, 4. 11. Primordium et exordium, 4. Eius extensio sive ampliatio ad alia similia vel connexa significanda, 4, 11. Series ordinata dentium naturalium, 4, 11; artificialium, 4, 11; rota­ rum et machinarum, 4, 11. Ordinata series remorum, 4 11; arborum, la­ pidum, columnarum. 4, 11. Series ordinata militum stantium, incedentium, pugnantium, 4, 11-12. Duces militum —ordinarii—, 5. 12. Duces militae Christianae, scilicet episcopi residentiales —ordinarii loci—, 5. Ordinatio­ nes —leges vel decreta eorum—, 5. Ordines sedilium, 5, 11; sedentium, 5, 12; classium socialium, 5, 12; ordo laicorum, clericorum religiosorum in Ecclesia 12. Ordines sacri maiores et minores 5, 12. Ordo officii divini recitandi Missaeque celebrandae, 5, 12. Ordo quantitas continuae —conlocatio, situs, ordo localis—. 5, 6, 7, 12; quantitatis discretae —numerorum—, 6, 12; quantitatis virtualis sive per­ fectionis. 6-8, 12; ordo motus localis, augmenti, alterationis et generatio­ nis —sequitur quantitatem— 8-9, 12-13; ordo temporis —sequitur ordinem motus—. 9-10, 13; ordo simplicis emanationis sine motu, 10, 13; ordo natu­ ralis originis, 10-11, 13; ordo naturalis originis Filii a Patre et Spiritus Sancti a Patre Filioque, 13. Res per nomen ordinis significata, 6, 14-17. Descriptio Stoicorum, Quintiliani, S. Augustini, 6. Proprlissima eius acceptio in rebus creatis, 14. Ordo est relatio, 14-15 n. Requisita ad ordinem presse dictum, 14-16. Ex parte rerum ordinatarum requiruntur sex: αλ existentia realis, 14; b) pluralitas sive multiplicitas realis, 14-15; c) ordinabilitas earum inter se vel ad unum tertium, 14; d) realis distinctio inter se. 15; e) inaequalitas realis. 15; f) aliqua realis covenientia, 15. Ex parte ipsius ordinationis requiruntur duo: a) aliquod primum vel maximum respectu cuius in seriem ordinatam rediguntur, 15-16; 81 ANALYTICUS 337 b) ipsa relatio rerum ordinatarum cum inter se tum potissime ad illud primum et maximum, quod est principium et ratio ordinationis, 16. Descriptio ordinis presse dicti: relatio plurium distinctorum et inae­ qualium simulque aliquatenus convenientium ad aliquod unum et primum, secundum prius et posterius sive secundum magis et minus, 16. Descriptio Catechismi Concilii Tridentini: dispositio superiorum et infe­ riorum rerum, quae inter se ita aptae sunt, ut una ad alteram referatur, 16. Re concidit cum notione analogiae, et quidem attributionis, 17. Genera fundamentalia ordinum, 19-185. Respondent generibus causarum, 19; et modis analogiae attributionis, 19; atque ideo secundum multiplicationem causarum multiplicantur et ordines, 19. A qualibet causa derivatur aliquis ordo in suos effectus, 220. Secundum multiplicationem causarum multiplicantur et ordines, 220. Unus ordo continetur sub alio sicut una causa sub alia, sive in eodem sive in diverso genere causae, 220-221. Vide Causa. Ordo et analogia attributionis bonorum secundum genus causalitatis finalis, 19-22. Vide Bonum, Finis. Ordo et analogia attributionis secundum genus causalitatis efficientis, 23-27. Vide Agens, Efficiens. Ordo et analogia attributionis secundum genus causalitatis formalis, 36-163. Secundum genus causae formalis intrinsecae, 36-141. Vide Forma. Secundum genus causae formalis extrinsecae sive exemplaris, 142-163. Vide Exemplar, Idea. Ordo et analogia secundum genus causae materialis, 28-35. Vide Materia. Ordo et analogia inter diversas acceptiones formae, 36-40. Ordo et analogia inter diversas acceptiones materiae, 28. Ordo et analogia inter ipsa quatuor genera causarum, 164-185. Ordo universi duplex: immanens, idest partium universi ad invicem; et transcendens, totius nempe universi ad Deum, 218. Ordo transcendens est praecipuus, et propter ipsum est ordo immanens, 218. Ordo universi est bonum eius commune, 219. Bonum commune universi duplex: immanens, quod consistit in ordine vel coordinatione partium eius ad invicem; et transcendens, quod situm est in ordine totius universi ad Deum, 218-219, 239, 239 n. Ordo sive bonum commune immanens universi est optimum in tota re­ rum creatarum universitate, 219; et maximum bonum post divinam boni­ tatem, quae est bonum commune transcendens et separatum, 218-219. Ordo immanens universi ordine et connexione causarum contexitur, 219. Partes universi habent ordinem ad invicem secundum quod una agit in aliam, et est finis alterius, et exemplar, 220. Ordo universi attenditur secundum quod una creatura agit in aliam, et secundum quod una fit ad similitudinem alterius, et secundum quod una est finis alterius, 220. Totus ordo universi coalescit ex ordine causarum et ex ordine effectuum, 230. INDICES Per ordinem partium ad invicem constituitur universum in sua totalitate, quae est optimum ipsius, 220. Ordo immanens totius universi creaturarum et partium eius debet intelligi et explicari non solum per unum genus causae iuxta diversos modos eius, sed etiam, et quidem praecipue, per omnia genera causarum simul sumpta et inter se mutuo ordinata, 221. Ordo partium universi inter se triplex: alius rerum sive partium natu­ ralium; alius partium sive rerum supernaturalium; tertius rerum natura­ lium et supernaturalium simul inter se, 221, 231, 235, 236. Ordo naturalis sive rerum naturalium universi inter se triplex: alius rerum pure corporalium sive terrestrium sive caelestium; alius rerum pure spiritualium, scilicet angelorum; tertius rerum ex spiritu et corpore coa­ lescentium, nempe hominum, 221. Horum ordinum tam omnium quam singulorum cognitio duplex: alia perfecta, alia imperfecta, 221. Ordo rerum pure corporalium duplex: unus substantiarum, alius acci­ dentium, 222. Substantiarum geminus: alius formalis, specierum, per se; alius mate­ rialis, individuorum, per accidens. 222. Ordo specierum est principalis et per se spectans ad bonum universi, dum ordo individuorum est mere secundarius et non pertinens per se ad tale bonum, sed solum indirecte ratione speciei sub qua continetur, 222. Perfectius participant ordinem species quam individua, idest ea in qui­ bus est ordo per se quam ea in quibus est ordo per accidens tantum, 42. Perfectio universi essentialis non attenditur in individuis, sed in spe­ ciebus per se, 222. Universi perfectio attenditur quantum ad species, non autem quan­ tum ad individua, 222. Ordo individuorum est sub ordine specierum, 222. Etiam causa materialis et causa formalis conferunt ad bonum univer­ si, 220. Ad ordinem universi requiritur multitudo partium eius una cum earum distinctione et inaequalitate, quae ex causa formali et materiali sensu stricto vel latiori acceptis sumuntur, 220. Distinctio formalis sive essentialis, quae potissima est in ordine univer­ si, secum fert semper inaequalitatem, 220. Ordo partium alicuius totius est sicut forma eius. 219. Ordo universi est quasi ultima forma eius, 219. Forma universi consistit in dinstinctione et ordine partium eius, 220. Ordo accidentium duplex: accidentium speciei, quae et propria dicun­ tur et respondent formae; et accidentium individui, quae materiae respon­ dent et commune nomen accidentis retinent, 223-224. Accidentia naturalia non pertinent per se neque principaliter ad ordinem et perfectionem universi, sed ratione speciei vel individui ad quae reducun­ tur ut ad principia et causas, 224. Ordo atque perfectio universi potius est in substantiis quam in accidentibus, 224. ANALYTICUS 339 Ordo ac bonum universi vel in rebus ipsis pure corporalibus maxime in speciebus sive in formis substantialibus reponitur, 224. Ex diversitate formarum sumitur ratio ordinis rerum, idest actionum et agentium, finium et materiae, 224-225; siquidem unumquodque agit se­ cundum suam formam, 225; ordo finium respondet ordini agentium, 225; et diversis formis diversae materiae respondent, 225; ac denique ex diver­ sitate formarum et materiarum et agentium sequitur diversitas proprieta­ tum et accidentium, 225. Cum actio sequatur naturam rei, quorumcumque naturae sunt ordinatae oportet etiam actiones sub invicem ordinentur, 229. Ordo rerum ex corpore et spiritu coalescentium, 226-227. Vide Homo. Homo est finis totius mundi adspectabilis, 226-227. Ad hominem omnes aliae creature corporales ordinantur, 227. Homo est pars principalis et essentialis universi, 227. Ordo rerum pure spiritualium, idest angelorum, 227-230. Vide Angelus. Ordo ac perfectio universi maxime consistit in substantiis separatis, 228. Angeli sunt partes principales universi, 227-228. In substantiis separatis tot sunt species quot individua, 227-228. In ipsis invenitur semper ordo formalis et per se, 228. Ordines angelorum sunt partes potentiates hierarchiae, 48. Numerosiores sunt quam res corporales et homines simul, 228. Habent rationem finis respectu rerum corporalium et irrationalium in­ tra ambitum totalitatis universi, 228. Sola intellectualis natura est propter se quaesita in universo, alia au­ tem propter ipsam, 228. Ordo causalitatis finalis inter angelos ceterasque creaturas, 228. Ordo causalitatis efficientis inter ipsos angelos, et inter eos et creaturas inferiores, homines nempe et creaturas pure corporales, 228. Ordo integralis omnium rerum naturalium resultat ex tribus praedictis ordinibus mutuo coordinatis, 229-230. Talis est ordo rerum ad invicem, ut quaecumque inveniuntur in inferiori natura inveniuntur excellentius in superiori, 47. Ita enim est in omnibus, quod perfectiones quae attribuuntur inferiori per multa, superiori attribuantur per unum, 47. In rebus ordinatis tripliciter aliquid esse contingit, scilicet per proprie­ tatem, per excessum et per participationem, 48. Secundum haec duo invenitur ordo in rebus, secundum scilicet quod una est melior alia et secundum quod una ab alia movetur, 225. Quia nimirum superiora agunt in inferiora, 225; et inferiora sunt propter superiora sicut propter finem, 225-226. Finis ultimus omnium Deus est. Sunt tamen et alii fines sub isto fine, secundum quod una creatura ad aliam ordinatur, imperfectiora scilicet ad perfectiora, ut materia ad formam, elementa ad mixta, plantae ad anima­ lia, animalia ad homines, 226 n. Universaliter loquendo, in omnibus coordinatis ad invicem prima agunt in posteriora, 229; superiora in inferiora. 229; angeli in homines et in crea­ turas inferiores, 229; atque etiam superiora in entibus sunt exemplaria inferiorum, 230. 23 INDICES Ordo universi totus consistit in ordine causarum unius creaturae in aliam, maxime autem in ordine causae formalis, efficientis et finalis, 230. Ordo supernaturalis sive rerum supernaturalium, 230-237. Ordo rerum supernaturalium proprie vel reductive pertinet ad ordinem gratiae, 231. Ordo supernaturalis intelligitur et explicatur ex causis supernaturalibus sicut ordo naturalis ex naturalibus, 231. Ordo gratiae non habet alium superiorem ordinem, 230-231. Ordo gratiae duplex: ordo gratiae gratum facientis et ordo gratiae gra­ tis datae, 231. Ordo gratiae gratum facientis pendet ac sumitur ex omnibus causis eius, 234. Ex causa finali, quae est gloria Dei et Christi et vita aeterna, 234, 235. Ex causa efficienti duplici: physica et morali sive meritoria. 234, 235. Causa physica gemina: propria et principalis —ipse Deus—, et instrumentalis, tam coniuncta —Humanitas Christi— quam separata —Sacra­ menta Novae Legis—. 234, 235. Causa meritoria universalis duplex: principalis et de condigno —Chri­ stus Homo— et secundaria ac de congruo —Beata Virgo—. 234, 235. Ex causa formali, quae est ipsa gratia habitualis, habitus nempe entitativus deificans animas nostras. 234, 235. Ex causa quasi materiali in qua: ipsa essentia animae secundum poten­ tiam eius obedientialem, 234. Ex causa exemplari: ipsa divina natura quam per gratiam participamus et imitamur, 234. Atque ex ipsa gratia habituali ordinate procedunt per quamdam quasi emanationem connaturalem omnes virtutes infusae ac dona Spiritus Sancti, Ordo gratiae gratis datae, 231-234. Gratia gratis data ordinatur ad gratiam gratum facientem ut medium ad finem, 232. Datur ad utilitatem, ut scilicet per eam unus homo cooperetur alteri ad hoc quod ad Deum reducatur. 231. Est gratia quaedam exterior ministerialiter concurrens ad salutem alio­ rum per verba et facta supematuralia, 232. Ad facta supematuralia confirmantia doctrinam vel sanctitatem praedi­ cantis veritatem divinam reducuntur miracula, 232. Ordo miraculorum quoad substantiam facti, quoad subiectum in quo fit et quoad modum quo fit, iuxta triplicem excessum facti miraculosi supra vires vel facultates naturae, 233. Ordo miraculorum secundum causalitatem finalem, per respectum ad summum et maximum miraculum, nempe ad incarnationem Verbi, quod miraculum miraculorum appellatur, 233-234. Ordo rerum naturalium et supernaturalium inter se, 231. 235-237. Gratia et virtus imitantur naturae ordinem, 231. Inter ordinem naturae et ordinem gratiae sive inter ordinem naturalem et supcrnaturalem nulla est oppositio, sed mutua harmonia et concentus secundum analogiam quamdam proportionalitatis, 231. ANALYTICUS 341 I Ordo naturae et gratiae sive rerum naturalium et supernaturalium est et ipse ad invicem ordinatus sive coordinatus secundum causam formalem et maxime secundum causam finalem, 235-237. Secundum genus causae formalis totus ordo naturae est sub ordine gra­ tiae, 235. Praesertim vero tota natura subordinatur gratiae et gloriae secundum genus causae finalis. 236. Totus ordo naturae est propter ordinem gratiae et gloriae, 236. Gloria angelorum et hominum est finis operationis ipsius naturae per gratiam adiutae, 236. Perfectio gloriae est ultima rerum consummatio, 236. Ultima perfectio, quae est finis totius universi, est perfecta beatitudo sanctorum, 236. Tota generatio hominis ordinatur ad complendum numerum electorum, 236. Motus caeli est propter implendum numerum electorum, 236. Finis motus caeli est multiplicatio rationalium animarum, 236. Completio numeri electorum est finis motus caeli, non secundarius sed principalis, 236. Perfectio universi duplex: prima, quae consistit in partibus essentialibus universi et diversis speciebus; et ultima, quae surgit ex consummatione ordinis beatorum, 236, 241. Ordo transcendens totius universitatis creaturarum ad Deum, 218-219. Ordo totius universitatis creaturarum inter se reducitur in Deum sicut in propriam causam exemplarem, efficientem et finalem, 238. Exemplarem quidem, quia ipse est agens per intellectum, et ideo necesse est quod ipse habeat ideam ordinis universi. 238. Efficientem etiam: tum quia talis ordo est optimum in omnibus entibus creatis, et id quod est optimum in causatis reducitur ut in primam causam in id quod est optimum in causis; tum etiam quia est bonum commune totius universi, quod reduci debet sicut in propriam causam in causam communem sive universalem, 238. Oportet ordinem universi reducere in Deum sicut in causam propriam, 238. Id quod maxime curat Deus in rebus creatis est ordo universi. 238. Finalem denique, quia ordo partium ad finem est fini propinquior quam ordo partium ad invicem et quodammodo causa eius, 238-239. Ordo omnium diversorum ordinatorum ad invicem est propter ordinem eorum ad aliquid unum, quod est principium et finis eius, 239. Est ergo finis quidam universi aliquod bonum commune immanens in ipso existens, scilicet ordo ipsius universi; sed ultra et supra talem finem est alius finis, nempe bonum commune transcendens et divinum, ad quod ordinatur totus ordo immanens universi ut ad ultimum finem, 239, 239 n. Universum est unum unitate ordinis, non unitate substantiae, 237. Omnia quae sunt in mundo vel ad mundum pertinent, sunt ordinata inter se et ad Deum, idest ordinata uno ordine et ad unum, quod est pri­ mum et universale principium totius ordinationis, 237. Totum ergo universum creaturarum est effectus divinae sapientiae, et ideo ordinatissimum in omnibus et singulis eius partibus, 240. Quidquid est in mundo, totum ordinatum est, 240. 342 ANALYTICUS INDICES In mundo quaelibet pars suum locum ordinatissime tenet, 240. Partes mundi sunt optime et ordinatissime dispositae secundum suam naturam, 240. Deus per suam Sapientiam praeordinavit in qua mensura deberet esse totum universum, et quis numerus esset conveniens essentialibus partibus universi, et eorum quae per se ad talem ordinem pertinent, ut species: alio­ rum vero, ut individuorum, secundario et ratione principalium ordinavit, 241. Universa philosophia ut Sapientia reducitur ad considerationem ordinis naturalis. 215-216. Ordo est proprium et formale obiectum Sapientiae, 215. Divisio Sapientiae vel philosophiae sumitur secundum diversas habitudines eius ad ordinem, 215. 216. Ordo quem Sapientia considerat tantum et non facit, est ordo obiectivus in rebus ipsis extra animam constitutus. 216. Qui quidem geminus est est: alius physicus, in rebus corporalibus et sensibilibus mundi huius adspectabilis. et talis ordo est proprium obiectum philosophiae Naturalis; alius vero metaphysicus. rerum scilicet immate­ rialium et insensibilium, et iste pertinet ad Metaphysicam. 216. Ordo quem Sapientia considerando facit est duplex: alius rationalis, idest in operationibus rationis; alius moralis, nempe in operationibus volun­ tatis libere agentis, 215-216. Ordo moralis, quem scilicet Sapientia considerando facit in operationi­ bus voluntatis libere agentis tam elicitis quam imperatis, pertinet ad philo­ sophiam Moralem, 215. Ordo rationalis, quem nimirum Sapientia considerando facit in opera­ tionibus rationis, idest in secundis intentionibus rerum intellectarum ut in­ tellectarum, rursus duplex est: alius universalis omnium rerum, nempe ordo logicus, et hic spectat ad Logicam; alius restrictus ad quantitatem tantum qua talem, scilicet ordo mathematicus, et hic pertinet ad Mathe­ maticam, 215-216. Ultima perfectio naturalis quam homo consequi potest per philosophiam est ut in intellectu eius possibili describatur totus ordo naturalis universi et causarum eius, 241-243. P Participatio Illud habetur per participationem quod deficienter et non plenarie ha­ betur. 48, 59. Perfectio superioris attribuitur inferiori per participationem. 48. Inferiora participant perfectionem superiorum secundum modum suum, 91 n. Participatum est in participante secundum modum participantis. 91. Participationes determinantur in participantibus ex capacitate et na­ tura participantium. 91 n. Quod participatur a superioribus in inferioribus formale est. 93. 99-100. 343 Passio Passio et patibilis qualitas pertinent ad tertium genus vel modum qua­ litatis, 50, 51. Se habent ad invicem ut remissum vel imperfectum ad intensum vel per­ fectum in suo genere, 50, 51. Passio est qualitas tertii generis fluxa et vialis; patibilis vero qualitas est qualitas eiusdem generis fixa et permanens, 50. Peccatum Unum peccatum, etiam mortale, non tollit habitum virtutis acquisitae, 85. Peccatum originale directe et immediate opponitur iustitiae originali, 105. Peccatum originale est in essentia animae sicut in proprio subiecto quo, non in carne neque in potentiis animae, 105. Peccatum originale est quidam habitus entitativus corruptus, non infusus neque acquisitus per proprium actum personalem, sed per vitiatam originem innatus. 105. Penetratio Penetratio, penetrativum : fit in profundum, 55. Perfectio Perfectio duplex: alia rei ut res est in seipsa et secundum propriam speciem vel naturam; alia cognoscentis ut cognoscens est, et tunc perfectio unius rei potest esse intelligibiliter in alia, immo et perfectio totius uni­ versi omniumque rerum: et sic anima est quodammodo omnia, quia nata est omnia cognoscere. 242. Perfectio quae convenit alicui rei secundum speciem, secundum quodcumque tempus ei convenit, 117. Perfectiones proportionantur suis perfectibilibus, 88, 90 n. Superiora sunt formalia respectu inferiorum, quasi perfectiora, 99-100. Perfectio superioris habitus participata in inferiori habet rationem for­ mae eius, 99. Superius non perficitur sese attemperando inferiori, sed potius elevando inferius ad seipsum magisque sibi assimilando, 107. Perfectio universi est illud quod praecipue Deus intendit in creatione rerum, 228. Quanto aliqua sunt magis perfecta, tanto in maiori excessu sunt a Deo creata, 228. Perfectio universi duplex: prima et ultima. Prima consistit in partibus essentialibus universi et in diversis speciebus; ultima est in consummatione ordinis beatorum, 236. ANALYTICUS INDICES Philosophi Philosophi non cognoverunt nisi potentias naturales, non autem poten­ tias supernaturales quae sunt characteres sacramentales, 136. Philosophi non cognoverunt nisi illa animae accidentia quae ordinantur ad actus naturae humanae proportionates, 119. Philosophi non tractaverunt nisi de habitibus naturalibus et acquisitis, 119 n. Nihil simile gratiae et virtutibus infusis invenitur in accidentibus ani­ mae quae philosophi sciverunt, 119. Gratia et virtutes infusae non computantur inter scientias nec inter vir­ tutes nec inter alias qualitates quas philosophi numeraverunt, 119 n. Hoc genus qualitatum et virtutum philosophi non cognoverunt, 119 n. Philosophi nihil cognoverunt de virtutibus theologicis, nec de donis Spi­ ritus Sancti, neque de virtutibus cardinalibus infusis. 119. Secundum philosophos, ultima perfectio ad quam anima potest perve­ nire, est ut in ea describatur totus ordo universi et causarum eius, 242. Quidam philosophi, attendentes naturalem perfectionem hominis, dixe­ runt ultimam felicitatem hominis in hoc consistere, quod in anima descri­ batur ordo totius universi, 243. Philosophia Philosophia vi nominis est studium sapientiae, sive Amor vehemens at­ que assidua mentis applicatio ad sapientiam comparandam, 187. Ad philosophiam qua scientiam pertinet ex causis veritatem cognoscere definiendo et demonstrando; qua sapientiam vero ordinem perscrutari atque perpendere, 187-188. Tota ratio divisionis philosophiae sumitur secundum definitionem et mo­ dum definiendi, sive secundum diversa genera causarum quae in definitio­ nem atque demonstrationem ingrediuntur, 188. In omnibus et singulis partibus philosophiae datur ordo causarum per quas definiunt ac demonstrant, 215. Hic ordo est id quod maxime perfectum et formale est in ipsis, 215. Ad philosophiam ut Sapientiam praecipue spectat consideratio et per­ pensio huius ordinis. 215. Universa philosophia ut Sapientia reducitur ad considerationem ordinis, 215-216. Partes philosophiae distinguuntur secundum diversam habitudinem sa­ pientiae humanae ad ordinem, 215, 216. Philosophia Naturalis sive Physica considerat ens mobile seu corpus na­ turale, 188-189. Physica sive philosophia Naturalis considerat ordinem obiecti vum rerum corporalium et sensibilium huius mundi adspectabilis. 216. Philosophia Naturalis se extendit usque ad considerationem animae ra­ tionalis, quae est forma substantialis corporis humani. 203 n. Philosophia Naturalis definit ac demonstrat per causam materialem et per causam formalem presse dictas, 205. 345 In physicis vel naturalibus praecipuae demonstrationes sumuntur ex fine, 205. Ad Naturalem philosophiam pertinet et omnes causas cognoscere et per omnes naturaliter demonstrare, 189, 215, Ad philosophiam Naturalem spectat demonstrare praesertim ex causa finali, quae est omnium causarum prima et perfectissima, 189-190. Philosophia Moralis definit ac demonstrat per omnes causas, ita tamen ut causa materialis et causa formalis sumantur sensu quodam largo et ana­ logico pro materia in qua et circa quam, idest pro subiecto psychico et obiecto materiali, et pro obiecto formali, 203. Vide Moralis. Philosophia Prima sive Metaphysica definit ac demonstrat per omnes causas, ita tamen ut causa materialis et causa formalis accipiantur sensu largiori et analogico pro potentia et actu atque pro essentia et esse, quae dividunt ens finitum et omne genus eius, 205-215. Prima philosophia definit ac demonstrat potissimum per causam forma­ lem et per causam finalem, 207, 212. Philosophia Rationalis definit ac demonstrat per solam causam forma­ lem, 194-196. Philosophiae rationali sive Logicae assimilatur ex hac parte Mathema­ tica, quae etiam definit ac demonstrat per solam causam formalem, 196199. Vide Mathematica. < Piscatores Piscatores ordiuntur retia, 4. Potentia Potentia et actus dividunt ens et quodlibet genus entis, 165, 165 n. Potentia et actus afficiunt ens finitum ut sic, antecedenter ad divisionem eius in decem praedicamenta, 165. Potentia et actus participant rationem entis secundum prius et poste­ rius, 165 n. Unumquodque magis dicitur secundum quod est in actu quam secundum quod est in potentia, 168. Unumquodque cognoscibile est secundum quod est in actu et non secun­ dum quod est in potentia, 168. Potentia physica et impotentia sunt in secundo genere vel modo quali­ tatis, 50. Impotentia physica se habet ad potentiam ut potentia debilis et nondum perfecte evoluta ad potentiam robustam et plene evolutam, 50. Potentia duplex: activa et passiva, 139. Potentia activa et passiva analogantur analogia attributionis intrinse­ cae, 139 n. 346 INDICES Potentia activa duplex: alia naturalis, ad agendum vel dispensandum res profanas et naturales; alia supernaturalis, ad agendum vel dispensan­ dum res sacras et supernaturales, 138. Potentia passiva gemina: alia naturalis, per comparationem ad agens naturale; alia obedientialis, per comparationem ad agens primum, quod Deus est, 115, 115 n. s Potentiae naturales animae humanae multiplices sunt: organicae et anorganicae, 56; activae et passivae. 57, 57 n; cognoscitivae et appetitivae, 56. Potentia anorganica duplex; intellectus et voluntas, 56. Potentia intellectiva gemina: activa —intellectus agens— et passiva —intellectus possibilis—, 57. 57 n. Potentiae anorganicae conveniunt homini qua rationalis est; et ideo sunt proprietates sive propria accidentia solius animae, non compositi ex anima et corpore, 56. Huiusmodi potentiae manent actu in anima separata. 56. Potentiae organicae duplicis generis : sensitivae et vegetativae. 56. Sensitivae geminantur in cognoscistivas —sensus tam exteriores quam interiores— et appetitivas —appetitum concupiscibilem et irascibilem—, 56. Vegetativae omnes sunt potentiae activae, dum sensitivae sunt omnes passivae, 57 n, 65 n. Potentiae organicae non sunt proprietates solius animae, sed coniuncti, 56. 56 n. Sunt quidem animae ut principii vel radicis; non tamen solius animae ut subiecti, sed totius compositi ex anima et corpore. 56. Non manent actu in anima separata, sed in radice tantum, 56. Conveniunt homini qua animal —sensitivae— vel qua vivens —vegeta­ tivae—, non reduplicative qua rationalis. 56. Potentiae organicae non sunt propter organa, sed organa propter po­ tentias. 192. Qua ratione potentiae animae distinguuntur in activas et passivas. 57 n. Non distinguuntur per ordinem potentiae ad operationem, quia omnis potentia operative habet aliquam operationem, sed per comparationem po­ tentiae ad obiectum, 57 n. Obiectum se habet ad potentiam activam ut patiens et transmutatum. ad passivam vero ut agens et movens. 57 n. Omnes potentiae animae ab eius essentia oriuntur et fluunt, ordine ta­ men quodam naturali, unaque mediante alia, 60. Potentia suprema oritur immediate ab essentia animae, ceterae vero con­ sequenter una ex alia pro ordine quo accedunt ad illam primam, 60. 61, 127. Suprema potentia animae rationalis est intellectus, et quidem agens, qui est altior atque nobilior quam intellectus possibilis. 61. 61 n. Potentiae animae sunt veluti totum potentiale vel analogum attribu­ tionis presse dictum, 62, 63-64. In praedicto ordine potentiarum semper prius salvatur in posteriori. 61. Nulla potentia passiva potest in actum exire nisi completa per formam sui actus, per quam fit in actu, 70 n. Potentiae supernaturales sunt characteres sacramentales, 135. Huiusmodi characteres reducuntur ad secundum genus vel modum qua­ litatis. 136. gΛ - ANALYTICUS 347 Haec potentia supernaturalis est duplicis classis: activa, ad tradenda ea quae sunt divini cultus secundum ritum Christianae religionis; et pas­ siva, ad eadem recipienda, 136-139. Passiva est character baptismi; activa autem est character confirma­ tionis et ordinis, 138-139. Analogia proportionalitatis propriae inter has potentias supernaturales et potentiam activam et passivam intellectus agentis et possibilis, 136-139. Positio Positio non addit supra ubi nisi ordinem partium determinatum in loco, 6. Possibile Possibile et impossibile multipliciter sive analogice dicuntur secundum quatuor genera causarum, 167. Proportionem habent ad quatuor modos necessarii: et sic aliqua dicuntur possibilia vel impossibilia intrinsece, absolute et simpliciter, scilicet secundum causas intrinsecas; alia vero dicuntur possibilia vel impossibilia extrinsece, relative et secundum quid, nempe secundum causas extrinsecas, 167. Princlpium Hoc nomem principium ordinem quemdam importat, 17, 18, 18 n. Principium ordinis est ratio ex qua ordo in speciem contrahitur, 17. Prius et posterius dicitur per comparationem ad aliquod principium, 44. Semper secundum superveniens priori, perfectius est, 44. Propter quod unumquodque tale, et illud magis, 29. Prima principia intellectus sunt tria: duo intellectus simpliciter, nempe principum contradictionis et principium identitatis; et unum intellectus practici, scilicet primum principium syndereseos, 74, 75. Ordinantur inter se sicut termini ex quibus constant, nempe entis, unius et boni, 75. Primum omnium est principium contradictionis, quod fundatur super ens; secundum est principium identitatis, quod fundatur super unum; ter­ tium est principium syndereseos, quod fundatur super bonum, 75, 75-76 n. Naturaliter, necessario et infallibiliter proferuntur ab omnibus, 76-77. Sunt necessario vera in se —ontologice— et necessario apparent vera omnibus —psychologice—, 64-75. Est illorum eadem veritas apud omnes et aequaliter nota, 76-77. Non possunt extingui neque obscurari, 77. Nullus potest ea ignorare neque mente denegare, licet oretenus ne­ get. 75. Sunt principia intellectus ut intellectus sive ut natura, non intellectus ut ratio, 76. ■r t·· I 348 INDICES Principium contradictionis; ens non est non-ens; et vicissim, non-ens non est ens; impossibile est idem secundum idem simul esse et non-esse; impossibile est idem secundum idem affirmare et negare de eodem, 75. Principium identitatis: ens est ens, non-ens est non-ens, 75. Primum principium syndereseos sive intellectus practici: bonum est appetendum et malum fugiendum vel abominandum; bonum est faciendum et malum vitandum, 75. Principia sunt stabiliora et certiora, 80 n. Principia sunt quasi quoddam seminarium totius cognitionis sequentis 80 n. In principiis scientiae tota scientia continetur, 98. Propositiones syllogismi apodictici sunt principia et causae conclusionis, 81; debent esse in materia necessaria, 81. Principia se habent ad conclusiones in demonstrativis sicut causae ac­ tivae in naturalibus ad suos effectus, 98. Privatîo Privatio et habitus se habent sicut affirmatio et negatio in subiecto, 44. Processio Nomen processionis primo est inventum ad significandum motum loca­ lem, secundum quem aliquid ordinate ab uno loco per media ordinatim in extremum transit, 10. Deinde extenditur nomen processionis ad significandum omne illud in quo est aliquis ordo unius ex alio vel post aliud, cum motu vel sine motu, 10. Processus generationis naturalis humanae: primo est fetus vivens vita plantae, postmodum vivens vita animalis, demum vero vivens vita homi­ nis, 42. Prophetia In prophetia tria concurrunt: species, lumen et iudicium, 109. In prophetia species sensibiles vel intelligibiles se habent ut materiale, ut formale autem se habent habilitas ad eas ordinandas et componendas modo congruenti veritati et lumen supernaturale ad recte iudicandum iuxta sensum Dei, 109. n Proportio Proportio est habitudo ordinis, 177. Proportio duplex: directa sive ordinata et inversa sive permutata, 178, 181 n. Proportionalitas est proportio proportionum, 177. ANALYTICUS 349 Proprietas Per proprietatem dicitur esse aliquid in re aliqua, quod adaequatur et proportionatur naturae ipsius, ut rationale homini et intellectuale angelo, 48, 59, 79 n. Providentia Hoc habet ordo divinae providentiae non solum in angelis sed etiam in toto universo, quod inferiora per superiora administrentur, 229 n. Prudentia Prudentia est circa maxime contingentia et variabilia, scilicet circa agibilia humana in concreto prout sunt hic et nunc, quae in ipso operante con­ sistunt. 84, 84 n, 95. Habet perfectiorem rationem habitus quam opinio, 86. Est virtus media inter virtutes morales et intellectuales, 89 n. Est virtus formaliter intellectualis et materialiter moralis, 89. Una existens, sese extendit ad totam materiam omnium virtutum mo­ ralium, et adhuc amplius; eamque amplius atque profundius attingit, 89. Sine prudentia nulla virtus moralis esse potest, 85. Se habet ad ceteras virtutes morales sicut ratio ad appetitum, 89-90. Est potior et nobilior inter virtutes cardinales, 90, 92. Est simpliciter principalior omnibus virtutibus moralibus, 89, 90; et optima earum, 94. Est supremum analogans virtutum cardinalium, 89. Est principium et causa ceterarum virtutum cardinalium. 90. Ad prudentiam reducuntur omnes aliae virtutes morales quasi ad causam, 90. Prudentia est causa omnium virtutum appetitivae partis, 90. Prudentia est genitrix, custos et moderatrix, omnium virtutum mora­ lium, 90. Prudentia est rectitudo et complementum bonitatis in omnibus aliis vir­ tutibus, ad eamque pertinet discretio. 90. Est recta ratio agibilium, 89 n, 92; et ars recte vivendi, 92. Est virtus generalis in causando et dirigendo per modum ostendentis et imperantis, 90,90 n, 91. Participatur quodammodo in omnibus virtutibus, in quantum est directiva earum, 91. Actus prudentiae immiscetur actibus omnium aliarum virtutum. 92. Prudentia assignat et imponit rectum medium modumque rationis cete­ ris virtutibus moralibus, 92-93. Est forma aliarum virtutum cardinalium, 92, 93. Non quidem forma specialis sive specifica, sed communis: nec tamen essentialis neque exemplaris, sed effectiva et finalis, 94, 100, Est una tantum pro tota materia morali, quia in omnibus moralibus in­ venitur una ratio veri, 93. h*. 350 INDICES Prudentia ponitur in definitione ceterarum virtutum moralium ut ea­ rum forma et analogum princeps, 94. Non ponitur in definitione ceterarum ut aliquid existons de earum essen­ tia, ad modum quo genus proximum et differentia ultima ponuntur in defi­ nitione essentiali, sed sicut causa quodammodo effectiva et finalis ipsa­ rum. sive per participationem: idest ut quiddam participatum in omnibus virtutibus moralibus, in quantum prudentia eas omnes dirigit, 95 n. Prudentia est finis ceterarum virtutum moralium. 94. Movet ceteras finaliter, per attractionem ad bonum rationis; et efficienter, per impulsum imperativum ad tale bonum exequendum et assequendum, 94. In prudentia ceterae virtutes morales essentialiter ac necessario connectuntur. 95. Prudentia perficit rationem virtutis in omnibus virtutibus moralibus, 99. Prudentia acquisita causatur ex exercitio actuum unaque simul cum ceteris virtutibus moralibus quas informat; gratuita vero causatur ex infu­ sione a Deo simul cum gratia habituali ceterisque virtutibus infusis. 116. Psychologia Psychologia duplex: alia naturalis et philosophica, alia supernaturalis et theologica, 114. Psychologia naturalis est quaedam pars integralis philosophiae Naturalis, 203. PuHulatio Pullulatio vel nativitas est primaeva acceptio nominis natura, 51 η. Pulsio Pulsio et impulsio est motus a movente in aliquid aliud, et ideo in ipsa movens se habet ad mobile ut terminus a quo est motus eius, 164. Q Qualitas Qualitas proprie dicta est quaedam forma accidentalis, 50. Qualitates sensu primigenio sunt formae accidentales afficientes atque modificantes substantiam corpoream. 50. Proprium est qualitatis intendi et remitti. 50. Qualitatis quatuor genera vel modi bini et bini, scilicet habitus et dis­ positio. naturalis potentia et impotentia, passio et patibilis qualitas, forma et figura, 50, 51. ANALYTICUS 351 Naturalis ordo inter quatuor genera qualitatis et inter binos modos uniuscuiusque generis, 51. Qualitas naturaliter venit post quantitatem inter accidentia substan­ tiae corporeae, 51. Qualitates sunt accidentia propria substantiae corporeae, 51, 56. Qualitas sensu proprio nominat formam accidentalem, sensu vero lar­ giori formam substantialem vel essentialem, ex qua sumitur differentia specifica quae praedicatur in quale quid, 53. Nomen qualitatis dicitur analogice de his duobus acceptionibus, sicut nomen entis de substantia et accidenti, 53. Qualitas dicta de quatuor modis vel generibus qualitatis, nominat plura, ordinata tamen secundum prius et posterius ad unum primum quod est ha­ bitus entitativus, idest qualitas perfecta primi modi, quae maxime accedit ad formam substantialem, 53. Nomen qualitatis videtur esse analogum ad quatuor illa genera, non solum analogia inaequalitatis, sed etiam attributionis intrinsecae, 53. Qualitates primi et secundi generis, depuratae tamen et elevatae, ex­ tendi possunt ad res spirituales significandas sensu proprio, licet analo­ gico; qualitates vero tertii et quarti generis, quia circa corporalia essen­ tialiter versantur, extendi non possunt in sensu proprio ad res incorporeas significandas, sed sensu tantum metaphorico, 53. Qualitates spirituales afficientes et modificantes substantias spiritua­ les separabiles vel separatas, toto caelo differunt a qualitatibus corpora­ libus, 53-54, 55. Inter qualitates secundi generis, idest inter potentias naturales hominum et angelorum, datur ordo prioris et posterioris, idest analogia, 58. 62-63. Similis ordo vel analogia viget inter diversas potentias naturales unius hominis, organicas nempe et anorganicas, vegetativas et sensitivas, appetitivas et cognoscitivas, passivas et activas, intellectum possibilem et agentem, 58. Quin etiam inter potentias anorganicas diversorum angelorum, 58, 60. Qualitates duplicis generis: naturales et supernaturales, 56. Qualitates supernaturales geminae: quoad substantiam et quoad mo­ dum, 103. Quoad substantiam sunt intrinsece et essentialiter supernaturales; quoad modum vero sunt extrinsece et accidentialiter tantum, 103. Qualitates supernaturales quoad substantiam sunt duplicis classis: aliae ad modum habitus, ut gratia et virtutes infusae; aliae ad modum poten­ tiae, ut characteres sacrament ales, 103. Ad modum habitus geminantur: aliae ad modum habitus entitativi, ut iustitia originalis et gratia sanctificans; aliae ad modum habitus operative, ut virtutes infusae et dona Spiritus Sancti, 103-105. Ad modum etiam potentiae duplicantur: aliae ad modum potentiae pas­ sivae, ut character baptismi; aliae ad modum potentiae activae, ut charac­ ter confirmationis et character ordinis, 135-141. Quantitas Quantitas duplex: alia molis sive dimensiva et alia virtutis sive pefectionis, 5, 7, 12. > • 6 * 352 INDICES Quantitas dimensiva gemina: alia physica vel sensibilis et alia mathe­ matica vel intelligibilis, 196, 199. Utraque duplex: alia continua —magnitudo— et alia discreta —multi­ tudo-, 5-6, 7, 12, 196, 198-199. Quantitas dimensiva physica est primum accidens substantiae corpo­ reae, 51. Propinquissime se habet ad substantiam inter alia accidentia, 52. Omne corpus naturale sive physicum, praesertim vivum, habet certum aliquem et determinatum terminum magnitudinis et augmenti, cum aliqua tamen latitudine, 52. Quantitas continua pure ut mensurabilis et figurabilis, et non ut acci­ dens substantiae corporeae, est obiectum Geometriae, 198. Quantitas discreta ut numerabilis est obiectum Arithmeticae, 198. Quantitas pura ut sic. secundum meram rationem mensurabilitatis aut numerabilitatis, est obiectum Mathematicae, 196, 197, 216. Mensuratio et numeratio quantitatis purae continuae et discretae fit se­ cundum rationes et proportiones, 196, 197. Rationes et proportiones mathematicae sunt quaedam rationes intellec­ tae, sive quaedam entia rationis objective ad puram quantitatem ut sic per­ tinentia et limitata, 197. Huiusmodi entia rationis habent fundamentum remotum in re, pro­ ximum vero in solo intellectu, 197. Non possunt taliter qualiter inveniri in rerum natura, neque ex amus­ sim convenire quantitati reali et physicae, 197. Quantitas et qualitas ο•h ο < 5» · ·» K r tr S X Quantitas respondet materiae, qualitas vero formae, 40 n. Quantitas se tenet ex parte materiae, qualitas ex parte formae, 40 n. Quantitas et qualitas sunt prima accidentia consequentia substantiam corpoream, et proportionantur duobus principiis essentialibus eius, scilicet materiae et formae, 40 n. ·* i R Ratio Ratio oritur in umbra intelligentiae, 59. Lumen intellectuale hominis, idest rationis eius, est obumbratum per continuum et tempus, 59. Ratio particularis dicitur cogitativa. 61; quae est collativa intentionum indlvidualium, 66 n. Proprium rationis est cognoscere ordinem, 188. 215 n. Ordinem cognoscere unius rei ad aliam rem est solius intellectus aut rationis, 188. Ratio imponit modum omnibus viribus quae sub ipsa sunt, 93 n. ANALYTICUS 353 Ratio est causa et radix humani boni, 91. Bonum rationis est bonum hominis, 91. Hoc autem bonum rationis essentialiter habet prudentia, participative autem habent ceterae virtutes morales secundum quod magis vel minus accedunt ad praedictum bonum, 91. Effective nempe bonum illud rationis dicitur de iustitia, conservative autem de fortitudine et temperantia, 91-92. Oportet quod naturalis ratio subserviat fidei, 107. Rationale Rationale est duplex: per essentiam et per participationem, 90. Inter omnes creaturas principalius ordinantur ad bonum universi crea­ turae rationales, 217, 241; et potissime illae quae beatitudinem consequun­ tur, 241. Rationalis Philosophia, 216. Vide Logica. Relatio Relatio est ordo, 14 n. Res Nomen rei exprimit quidditatem sive essentiam entis, 206. Res significat entitatem realem prout dividitur in decem praedicamenta, 206. Resonantia Resonantia nominatur infimum cuiuslibet processionis, 62. S Sacerdotium Tota plenitudo sacramenti ordinis est in sacerdotio, in aliis vero ordi­ nibus est quaedam participatio eius, 46. Sacramentum Sacramentum ordinis est totum quoddam potentiate sive analogum, 140. ■ □ i! 354 ANALYTICUS INDICES Sagacitas Instinctus et sagacitas quorumdam animalium est aliqualis participatio rationis practicae ac veluti prudentia quaedam naturalis, 62. Sanitas Sanitas est habitus quidam entitativus corporis viventis, 51. 64. 120, 122. Sanitas, quae est finis artis medicinalis, non facit medicum esse medi­ cum, sed facit ut medicus sit efficiens. 174 n. Medicus facit sanitatem esse in actu, non tamen facit quod sanitas sit finis, 174. Sanum dicitur analogice, analogia attributionis, de animali, de diaeta et de medicina, 91 n. Gratia sanans dicitur per analogiam proportionalitatis metaphoricae ad sanitatem corporis, 122-123. Sanatio animae est effectus formalis secundarius gratiae habitualis, 123. Saneti Sancti Dei excellunt inter omnes partes universi, 237. Sanctis Dei et electis omnia cooperantur in bonum, 236. 237. Tam homines sancti in terra quam angeli et animae beatae in caelo sunt partes totius universitatis creaturarum. 237. Potissime ordinantur ad bonum universi inter omnes creaturas sancti, idest creaturae rationales quae beatitudinem consequuntur, utpote imme­ diatius attingentes ultimum finem. 241. Sapientia Nomen simpliciter sapientis illi soli reservatur cuius consideratio circa finem universi versatur, qui item est universitatis principium, 212. Sapientia duplex: alia naturalis vel philosophica, alia supernaturalis vel theologica, 102. Non conveniunt univoce, sed analogice tantum, 102. Sapientia naturalis dicitur etiam Metaphysica. 96. 97 n, 103; et Philoso­ phia Prima. 99, 99 n. Est habitus intellectualis speculativus circa necessaria et primas cau­ sas rerum, 84 n. Ut habitus, non consistit in solis speciebus intelligibilibus, sed importat etiam earum ordinationem activam et obiectivam. et facultatem sive habi­ litatem ad utendum ipsis. 81. Est habitus conclusionum per demonstrationem acquisitus, 81. Quantum ad essentiam habitus causatur uno solo actu demonstrationis presse dictae. 81. 355 Uno etiam actu erroris corrumpitur, si talis error cadat super medium primae conclusionis, quod est definitio essentialis proprii subiecti scibilis, 82. Sapientia, scientia et intellectus, qui sunt habitus intellectuales spe­ culativi circa necessaria, non ex aequo distinguuntur ad invicem sicut spe­ cies alicuius generis univoci, sed ordine quodam prioris et posterioris sicut partes alicuius totius analogi, 95-96. Sapientia se habet ad scientias et ad habitum principiorum ut totum potentiate vel supremum analogans ad partes potentiates vel inferiora analogata, 95-96. Sapientia comprehendit in se et continet sub se intellectum principiorum et scientiam, 96. Sapientia praefertur intellectui et intellectus scientiae, sicut prudentia synesi et synesis eubuliae, 96. Sapientia superat intellectum primorum principiorum duplici ratione: a) quia uberius explicat et profundius penetrat sensum terminorum e quibus illa prima principia coalescunt, 96, 97-98. b) quia non solum utitur huiusmodi principiis indemostrabilibus sicut aliae scientiae, verum etiam de eis iudicat eorumque valorem ac veritatem defendit contra negantes et impugnantes, 96, 97, 97 n, 98. Sapientia est simpliciter principalis inter omnes scientias, et virtus quaedam omnium scientiarum, 97, 99. Est suprema inter omnes scientias, 97 n. Superat scientiam ut ratio superior inferiorem, 98. Considerat altissimas causas simpliciter, 98. Iudicat et ordinat de omnibus scientiis non solum quantum ad conclusiones, sed etiam quantum ad prima principia, 98, 99, 99 n. Est una tantum, dum scientiae sunt plures, 98. Est caput et regina omnium scientiarum, 99. Est aliarum scientiarum rectrix et maxime regulatrix, 99 n. Est aliarum princeps sive domina, 99 n; aliarum archetypus et coronamentum, 99; et quasi architectonica respectu omnium, 99 n. Est dea scientiarum, 99, 99 n; ab ipsa omnes dependent, 99 n; scientia divina nominatur, 99 n; et ipsa tota ordinatur ad Dei cognitionem, 99 n. Omnes aliae scientiae in eam ordinantur sicut in finem, 99 n. Utitur omnium scientiarum documentis ad suum propositum ostenden­ dum, 99 n. Dirigit omnes alias scientias, 99n; quae ab ea sua principia supponunt et mutuantur. 99 n. Est aliarum scientiarum forma, utpote quae omnibus perfectionem et ultimum complementum impartitur, 99. Haec tamen forma est alius rationis a forma prudentiae et caritatis res­ pectu aliarum virtutum, 100. Est forma speculativa tam in se quam ut recepta vel participata in aliis scientiis. 100. Est supremus habitus operativus naturalis, quasi primum analogans, 100, 102. Ei maxime ac perfectissime convenit ratio habitus operativi, 100. Sapientia est potissima perfectio rationis, 188, 215 n. Sapientis est ordinare, 188. 215 n. Ordo est proprium atque formale obiectum sapientiae, 216. ;· 21 I ·- 356 INDICES Sapientis est potissime cognoscere ordinem et omnia secundum ipsum ordinate disponere, 215, 240. Ad philosophiam qua Sapientiam pertinet ordinem perscrutari atque per­ pendere, 188. Sapientia se habet ad ordinem dupliciter: active, in quantum ipsa facit ordinem quem considerat; et quasi passive, quatenus ipsa non facit talem ordinem, sed considerat tantum ordinem aliunde oblatum vel obiectum. 215. Maxima sapientia et perfectio naturalis humanae mentis est cognoscere quantum possibile est ordinem totius universi et causarum eius, qui revera est ordo divinae Sapientiae, 241. Ultima perfectio naturalis ad quam anima potest pervenire secundum philosophos haec est, ut in ea describatur totus ordo universi et causarum eius, 242, 243. Sapientia theologica vel supernaturalis gemina: alia formaliter super­ naturalis et infusa, quae est donum Sapientiae; alia radicaliter tantum et originative supernaturalis, formaliter tamen studio acquisita, quae est Theologia Sacra, 102, 109-110 n. 129-130, 132-133. Theologia Sacra est maxime Sapientia inter omnes sapientias humanas, non quidem in aliquo genere tantum, sed simpliciter, 103. Est magis dicenda Sapientia quam Metaphysics, 103. Non solum est de altissimis, sed ex altissimis. 103. Ei omnes scientiae subservire debent, etiam Metaphysics, 103. Una existens, est simul speculativa et practica, 103. Qua ratione sit veluti supremum analogans omnium habituum operativorum naturalium, 103. Est radicaliter et originative supernaturalis, formaliter tamen est ha­ bitus naturalis et acquisitus humano studio et labore ex principiis fidei theologalis, 102. Donum Sapientiae est supremum inter cetera dona Spiritus Sancti, 130. Superat cetera dona cognoscitiva. intellectus nempe, scientiae et con­ silii, eaque eminenter continet, 130, 132. Complet quodammodo nativam imperfectionem fidei divinae quae obs­ cura est et de non visis, praebendo quamdam intelligentiam sapidam et vitalem articulorum fidei. 130. Donum Sapientiae procedit ad quamdam deiformem contemplationem et quodammodo explicitam articulorum, quos fides sub quodam modo invo­ luto tenet, 130. Donum Sapientiae est forma ceterorum donorum Spiritus Sancti, 126. ANALYTICUS 357 Scientia subalternans et scientia subalternata se habent ad invicem ut superior et inferior in propria ratione sciendi et modo demonstrandi: quia subalternans demonstrat propter quid, subalternata vero demonstrat quia, 201 n. Scientia subalternata supponit conclusiones probatas a scientia subal­ ternante, eisque utitur ut principiis ad suas proprias conclusiones inferen­ das. 202. Scientia subalternata non est perfecta nisi continuetur cum scientia subalternante, 202. Ad scientiam subaltematam perfectam duo cumulative requiruntur, sci­ licet accipere propria principia a scientia subalternante, et cum eadem con­ necti et continuari, possidendo ipsam, 202. Conclusiones scientiae subalternantis sola fide humana acceptae non sufficiunt ad fundandam scientiam subaltematam: quod si fide divina te­ neantur, possunt scientiam subaltematam fundare, licet in statu imper­ fecto, 202. Theologia Sacra viatorum subalternatur theologiae Dei et beatorum, et est vera scientia, licet in statu imperfecto, 202-203. Eiusdem scientiae est considerare causas proprias alicuius generis subiecti et genus ipsum, 211. In scientiis speculativis medium demonstrationis propter quid sive per­ fecte demonstrans est unum tantum, 81 n. Scintilla animae Superior pars rationis, scintilla dicitur, 59, 60. Sicut scintilla est modicum ex igne evolans, ita haec pars superior ratio­ nis est quaedam modica participatio intellectualitatis respectu eius quod de intellectualitate in angelo est, 59, 60. Id quod primum et supremum in ratione est, modica participatio est in­ tellectus infimi angeli, 60. Sensibile Sensibile duplex: per se et per accidens, 33. Sensibile autem per se geminum: sensibile proprium et sensibile com mune, 33. Scientia Sensus Scientia est cognitio rerum per causas. 187. Est habitus conclusionum per demonstrationem acquisitus. 81. Ad philosophiam qua scientiam pertinet ex causis veritatem cognoscere definiendo et demonstrando. 187-188. Scientia una continetur sub alia dupliciter; ut pars quaedam integratis eius, vg. scientia de plantis sub scientia Naturali; et ut ei subalternata, qua­ tenus ab illa accipit principia, 201 n. Sensus dati sunt homini non solum ad vitae necessaria, sed etiam ad cog­ noscendum, 193. Sensus sunt praeambula et quasi dispositiones praeviae ad operationes intellectus et voluntatis, 190. Sensus sunt propter intellectum et non e converso, 214. ■M— INDICES ANALYTICUS Deficiente aliquo sensu, deficit scientia eorum quae apprehenduntur secundum illum sensum, 191. Sensus est quaedam deficiens participatio intellectus, 62, 214. Situs Situs est ordo partium in loco, 60. Species Species sunt potiores individuis et per se ordinantur ad perfectionem universi, 154. Species sunt essentialiter inaequales, 7-8, 44. Species differunt formaliter sive essentialiter, 41. Species se habent inter se sicut differentiae specificae quibus consti­ tuuntur, 44. In omnibus speciebus unius generis semper una invenitur perfectior alia. Species gradatim naturam entis possidunt, 7. Species sunt gradatim et essentialiter ordinatae. 7-8, 40, 224. In singulis generibus, secundum gradum perfectionis naturalis, diver­ sitas specierum invenitur, 42. 0 c tot c 3 * K Species intelligibilis duplex: impressa et expressa, quae etiam verbum mentis appellatur, 72. Species intelligibiles impressae sunt effectus abstractionis intellectus agentis, 72. Sunt principium formale quo intellectus possibilis informatur et fe­ cundatur ut In actum intelligendi prorrumpat, 70, 72. Sunt principium et causa intellectionis una cum intellectu possibili quem complet et fecundat, 72. Sunt primum quo intelligitur, itemque similitudo rei intellectae, 70. Recipiuntur in intellectu possibili immobiliter, per modum formae quies­ centis et permanentis. 70. Possunt esse in intellectu possibili in triplici veluti statu, scilicet in po­ tentia, in actu et in habitu, 71-72. Requiruntur semper ad omnem actum naturalem intellectus possibi­ lis, 70. Sunt de ratione omnis habitus intellectualis humani ordinis naturalis, 72, 108-109. Requiruntur semper et in omnibus habitibus intellectualibus acquisitis, 108. Habitus intellectus primorum principiorum speculativorum et syndereseos consistit in solis speciebus intelligibilibus impressis suorum termino­ rum, 108. Una sola species inchoative tantum et imperfecte habet rationem habitus intellectualis, sicut et simplex apprehensio cui correspondet non pertingit ad operationem propriam habitus, quae in iudicio sita est. 73. Non semper neque essentialiter requiruntur in habitibus cognoscitivis supernaturalibus vel infusis, 108-109. 359 Quandoque excluduntur omnino, ut in lumine gloriae, 108; nonnumquam adesse et abesse possunt salva eorum essentia, ut in habitu fidei theologi­ cae in adultis credentibus et in parvulis rite baptizatis, 108; saepissime sunt naturales et acquisitae, cum tamen habitus sint quoad lumen intelligibile essentialiter supernaturales, 109. Analogia quaedam eorum cum prophetia, 109. Species expressa est verbum mentis sive verbum interius, 72, 72 n. Est effectus intellectus possibilis, terminus cognitionis et primum quod intelligitur, 72, 72 n. Non est proprie et essentialiter habitus, sed habitualiter retineri potest; et ideo improprie tantum et per metonymiam potest dici habitus, 72. Vide Habitus intellectualis. Spes Spes duplex: humana sive naturalis, et Christiana sive supematuralis vel theologica, 128-129. Analogia proportionalitatis propriae inter eas, 129. Actus spei Christianae est exspectare futuram beatitudinem a Deo, 129. Spes est maior quam fides, 134. Spiritus Nomen spiritus a respiratione animalium sumptum videtur, 54. Eius evolutio semantica, 54. 54-55 n. Nomen spiritus positum est ad significandam subtilitatem alicuius na­ turae, 54 n. Spiritui Sancto appropriatur caritas, 37. Studium Studium est animi assidua et vehemens ad aliquam rem magna cum voluntate applicatio, 187 n. Subiectum Subiectum inhaesionis formae accidentalis —materia in qua— duplex: pri­ mum, quod, substantia prima; et secundum vel secundarium, quo, unum ac­ cidens alius vel aliorum accidentium, 28, 29, 212-213. Esse subiectum inhaesionis per prius et perfectius tam extensive quam intensive convenit substantiae quam uni accidenti respectu alius vel alio­ rum, 29, 31-32. Substantia est subiectum inhaesionis omnium accidentium; accidens vero non omnium, sed alicuius vel quorumdam tantum, 29. 360 ANALYTICUS INDICES Illamet accidentia, quae simul subiectantur in substantia et in alio accidenti priori, substantia sustentat per seipsam, accidens vero prius nonnisi vi substantiae, 29, 30. Substantia corporalis habet quod sit subiectum accidentium ex materia prima, cui primo convenit subiici alteri, 31 n. Esse subiectum inhaesionis convenit subiecto primo et secundo sive sub­ stantiae et accidenti analogice, analogia attributionis intrinsecae, 31-32. Subsistere Subsistere dicit determinatum modum essendi. prout scilicet aliquid est per se et in se et non in alio sicut accidens, 214. 361 Superius Superiora sunt formalia respectu inferiorum, 93. Sustentare Sustentare vel sustinere convenit substantiae respectu accidentium, quia ab ipsa et in ipsa tenentur, 214. Accidentia sustentantur in esse subiecti vel substantiae, 213. Syllogismus Substantia Substantia est res vel essentia cui convenit esse in seipsa et non in alio sicut in subiecto, 206-207, 212. Substantia est primum subiectum et fundamentum omnium accidentium, nempe subiectum quod et radicale, 212. Est fundamentum et basis omnium accidentium, 214. Ei conveniunt duo respectu accidentium: substare illis, eaque sustentare vel sustinere, 214. Substantia est causa finalis suorum accidentium, quatenus accidentia sunt propter substantias, ut per ea perficiantur, 213. Est etiam eorum causa efficiens, quatenus est principiorum ipsorum, 213. Omnia accidentia consequuntur substantiam sicut principium et causam, 213. Substantia est causa proprii accidentis, et finalis, et quodammodo ac­ tiva. et etiam materialis in qua, in quantum est susceptiva eius, 214. Substare Substare idem est quod sub alio stare vel sub alio poni. 214 n. Substare accidentibus convenit substantiae primae, quia accidentia sunt in ipsa, et ipsa non est in alio sicut in subiecto, 214. Substantia substernitur omnibus accidentibus, 214 n. Syllogismus apodicticus constat ex propositionibus necessariis, ex eisque procedit, 81. Causât scientiam conclusionis, 81. 98. Syllogismus dialecticus vel mere probabilis non constat neque procedit ex propositionibus necessariis, sed probabilibus vel contingentibus tantum; et ideo non causât scientiam, sed meram opinionem tantum, etiamsi plu­ ries repetatur, 83-84. Synderesis Synderesis est habitus primorum principiorum practicorum, 73, 75, 77, 78-80. Principia practica syndereseos sunt naturalia principia luris naturalis, 80 n. Dicitur quandoque scintilla animae, 60. Syn taxis Syntaxis est ordo partium orationis grammaticalis, con-structio nempe vel co-ordinatio, 4. Subtile Subtile dictum est primo de filo tenuissimo atque delicatissimo quod tramam penetrat undique, atque ideo sub tela transit, 55. A virtute penetrandi est assumptum hoc nomen. 55. Eius evolutio semantica: corpus subtile, visus subtilis, intellectus subti­ lis, argumentum subtile, 55. Termini Termini primorum principiorum: ens et non-ens, unum et non-unum, bonum et non-bonum, 96. 362 INDICES Eorum cognitio vulgaris et exercita est naturalis, superficialis et con­ fusa; sapientialis vero sive philosophica et signata est acquisita, profunda et distincta, 96. Sunt primo cogniti confuse et imperfecte per simplicem apprehensionem; ultimo autem cogniti cognitione perfecta et distincta, per viam indicii» 96. Prima cognitio est facillima et omnibus communis; secunda vero est difficillima et solis metaphysicis propria, 96-97. Veritas et cognitio horum principiorum dependet ex ratione suorum terminorum, 97. Secundum maiorem capacitatem intellectus, unus magis cognoscit virtutem principiorum quam alius, 97. Theologia Theologia duplex: alia naturalis sive pure philosophica, quae non considerat Deum directe ut obiectum proprium, sed indirecte et in obliquo ut principium et causam entis finiti divisi in decem praedicamenta, et redu­ citur ad Metaphysicam; alia supernaturalis, quae ex revelatione et fide divina procedit, et haec considerat Deum directe et propter seipsum. ut obiectum proprium atque directum, 210. Vide Sapientia. Theologia naturalis, semel demonstrata existent! a Dei veluti causa pri­ ma efficiens et ultimus finis omnium rerum, demonstrat consequenter Deo convenire quaecumque sunt de ratione primae causae et ultimi finis: vg. Deum creare ex nihilo res omnes, eas conservare in esse semel accepto; ipsas movere in omnibus operationibus suis, atque in omnibus esse imme­ diate et intime praesentem; Deum quoque, utpote finem ultimum omnium, omnia convertere atque dirigere ad seipsum, ac proin de omnibus et singu­ lis providentiam habere, eaque sapientissimo consilio regere et gubernare. Theologiae Sacrae obiectum materiale duplex: principale et secunda­ rium, sive Deus et creaturae, 34. Haec duo obiecta analogantur analogia attributionis intrinsecae, 34-35. Theologia viatorum est scientia subalternata scientiae Dei et beatorum, 202-203. Thomas, S. tr ü S. Thomas est Doctor Communis Ecclesiae in re philosophica et theolo­ gica, 1. Plus ceteris videtur attigisse ordinem totius universi et causarum eius, 243. Mirabilem doctrinae ordinem in suis operibus adinvenit, 243. Hic doctrinae ordo maxime relucet in sua Summa theologiae. 35. Doctor ordinis per antonomasim salutatus est, 243. Cum ergo sapientis sit ordinare et ordinem cognoscere, S. Thomas iure meritoque sapientissimus est habendus, 243. * 1 -.»· · ANALYTICUS 363 Totum Totum potentiale. potestativum vel virtuale, unde dicatur, 63-64. Eius haec est natura, quod totum secundum completam rationem est in uno, in aliis autem est aliqua participatio eius, 46. Tota virtus totius potentialis consistit in una partium perfecte, in aliis autem partialiter et imperfecte, 46. Est analogum analogia attributionis intrinsecae, quia adest quidem se­ cundum essentiam cuilibet parti, sed secundum completam virtutem est in parte suprema, quandoquidem superior potentia habet in se completius ea quae sunt inferiorum, 46. Partes totius potestativi non ex aequo distinguuntur ab invicem, sed ordine quodam prioris et posterioris, 46. Partes totius potestativi vel analogi sunt partes potentiales vel ana­ logae, quae imperfecte et inaequaliter participant perfectionem totius; par­ tes vero totius universalis sunt partes subiectivae vel species, quae per­ fecte et aequaliter participant perfectionem totius, 62, 63-64. Anima rationalis est totum potestativum relate ad animam sensitivam et ad animam vegetativam, 45-47. Similiter anima rationalis relate ad potentias eius, et gratia habitualis relate ad virtutes infusas, 135. Sacramentum ordinis est totum potestativum relate ad singulos ordi­ nes, 46. Tota plenitudo ordinis est in uno ordine, scilicet in sacerdotio, in ceteris vero est quaedam ordinis participatio, 46, 140. Votum est totum potentiale relate ad votum privatum et publicum, itemque simplex et solemne, 46. Tractio Trahere dicitur quod movet alterum ad seipsum, 164 n; illud ad-trahendo et ad-liciendo, 165. Tractio est motus mobilis ad moventem, qui ideo se habet ad ipsum ut terminus ad quem, 164 n. Trama Trama est ordinata immixtio seriei rectae et transversae filorum, quae orditura vel contextura dicitur, 4. Transcendental!» Transcendentalia dicuntur quae communia sunt omnibus et singulis praedicamentis, quin tamen in eis claudantur, sed potius superexcedant. ut ens, unum, verum et bonum, 75-76 n. Γ Γ* INDICES U Ultimum Ultimum in generatione est primum in intentione, 175. Primum in intentione est ultimum in executione, 175. Unitas Unitas est prima mensura numeri, qua omnis numerus mensuratur, 198. Unitas respondet formae. 198. Unumquodque sicut custodit suum esse, ita custodit suam unitatem. 198. Univocum Genus univocum dividitur in species suas, ex aequo participantes ra­ tionem generis. 89. Univocitas dicitur uno modo tantum, μοναχώς, 53. Univocitas maxime convenit speciebus atomis. 45. Nihil dicitur univoce de rebus toto genere differentibus, puta de sub­ stantia et accidenti, de temporalibus et aeternis, de naturalibus et supernaturalibus. de Deo et creaturis, 3. Universum Universum dicitur ab uno —multa versus unum— 237 n. Nomine totius universitatis creaturarum intelliguntur omnia omnino creata, tam corporalia quam spiritualia, tam visibilia quam invisibilia, tam naturalia quam supernaturalia. solo Deo excepto. 217. Universum est unum, non unitate substantiae sed unitate ordinis, se­ cundum quod singulae eius partes sunt ordinatae inter se et omnes simul ad Deum, 237. Unitas universi procedit ab unitate divinae mentis, 237. Universum est primum et maximum exemplatum a Deo, 154. Bonum universi est bonum ordinis, 218. Et quidem duplex: immanens, sive partium universi ad invicem; et transcendens, sive totius universi ad Deum, qui est eius finis et causa, 218. Utrumque bonum est bonum commune, unumquodque suo modo. 219. Post divinam bonitatem, quae est bonum commune transcendens et se* paratum, optimum in rebus creatis est ordo immanens universi, 219. Totum universum constituit optimum secundum modum creaturae, 154. Bonum universi est a Deo volitum secundum se, et ad ipsum ordinantur omnes partes universi, 237. Il* .<*·*·. ANAL YTICUS 365 Quidquid fit in mundo, etiamsi malum sit, cedit in bonum universi. 236, Perfectio universi est id quod praecipue Deus intendit in rerum crea­ tione, 218. Universum est perfectius in bonitate quam intellectualis creatura ex­ tensive et diffusive, sed intensive et collective similitudo divinae bonitatis magis invenitur in intellectuali creatura, 227. Similitudo divinae bonitatis quantum ad nobilissimas participationes ipsius, non resultat in universo nisi ratione nobilissimarum partium eius, quae sunt intellectuales naturae, 227. Inter partes universi minus nobiles ordinantur ad nobilissimas, de qui­ bus propter se Deus curam habet, de aliis autem propter ipsas, 237. Inter omnes creaturas principalius ordinantur ad bonum universi crea­ turae rationales, et potissime illae quae beatitudinem consequuntur, 241. Inter omnes partes universi excellunt sancti, 237; de quibus Deus propter seipsos curam habet, de aliis autem propter ipsos, 237; et ideo quidquid accidit vel circa ipsos vel circa alias res, totum in bonum eorum cedit, 237. Perfectio universi duplex: prima, quae consistit in partibus essentiali­ bus eius et diversis speciebus; et ultima, quae est consummatio ordinis beatorum, 236. Ultima perfectio, quae est finis totius universi, est perfecta beatitudo sanctorum, 236. Unum Unum et non-unum sunt termini principii identitatis, 74. Unum et non-unum est sensibile per accidens et intelligibile per se, 74. Ab uno naturaliter non exit nisi unum, 60. V Verbum Verbum mentis nostrae est terminus cognitionis et primum quod intelligitur, 72, 146, 146 n. Dicitur etiam species expressa, 72, 146. Verbum Dei est ipse conceptus Dei, quo seipsum et alia cognoscit, 159. Verbum Dei est unum et unicum, eoque dicit Seipsum et creaturas om­ nes; licet Seipsum primario, et creaturas secundario atque ex consequenti, 152. Unicum Verbum eius est expressivum non solum Patris. sed etiam crea· turarum, 152 n. Universitas creaturarum convenienter respondet Verbo, idest conceptui sive ideae Dei, sicut artificiatum arti suae, 159. Incarnatio Verbi Dei est miraculum miraculorum, quia est maius omnibus miraculis, 234. . . Ad istud miraculum ordinantur omnia alia miracula sicut in nnem, Τ' 366 INDICES Veritae Veritas speculativa consistit proprie in adaequatione rei et intellectus» 86-87. Veritas prudentiae est veritas practica, non speculativa. 86. Consistit huiusmodi veritas in adaequatione vel conformitate rationis practicae cum appetitu recto finis. 87. Vires Vires mere naturales, etiam rite excultae per habitus et virtutes acqui­ sitas, nequeunt ex se quidquam essentialiter supernaturale producere, idest nullum actum salutarem neque meritorium vitae aeternae elicere, 106. Id quod potest vis inferior potest et superior, non similiter et eodem modo, sed sublimius et superiori modo. 63, 229. Virgo Beata Beata Virgo est pars quaedam universi, et quidem principalissima, 218. Virtus p G I·· < B' 3»· < rBi tr S i, Definitio perfecta virtutis sumitur ex omnibus causis eius, 200. Virtus non habet materiam presse dictam ex qua, sed solum large et analogice sumptam, scilicet in qua —subiectum psychicum— et circa quam —obiectum materiale—, 200. Virtus determinatur ad speciem per obiectum eius formale, 200. Generatim virtus est habitus operativus bonus, idest semper se habens ad bonum et numquam ad malum, 200, 201. Virtutis duplex genus supremum: aliud naturalium seu acquisitarum, aliud supernaturalium seu infusarum, 56. 64, 103. Perfecta definitio virtutis acquisitae ex omnibus causis eius: bonus ha­ bitus mentis quo recte vivitur, quo nemo male utitur, quem nos ipsi pro­ priis actibus comparamus, 200. Item definitio perfecta virtutis infusae: bonus habitus mentis quo recte vivitur, quo nemo male utitur, quem Deus in nobis sine nobis operatur, 201. Brevis et vera definitio virtutis infusae iuxta S. Augustinum est: ordo amoris, 133; vel etiam: summus amor Dei, 134. Virtutes infusae et acquisitae differunt multipliciter: a) ratione sui: virtutes infusae propria essentia sua incomparabiliter superant omnes virtutes acquisitas. Virtus namque acquisita non est ma­ ximum bonum simpliciter, sed tantum in genere bonorum humanorum; vir­ tus autem infusa est maximum bonum simpliciter, in quantum per eam ordinamur ad Deum qui summum bonum est, 118. ANALYTICUS 367 b) per comparationem ad naturales potentias animae quibus inserun­ tur: virtutes acquisitae sunt inferiores naturalibus potentiis intellectus et voluntatis erga propria et formalia obiecta; infusae vero exsuperant omnes naturales vires ac potentias animae, 112, 113, 114: Virtutibus namque acquisitis nobilior est naturalis inclinatio et ordi­ natio intellectus et voluntatis ad bonum; at vero virtutes infusae sunt no­ biliores et ad melius bonum ordinatae quam naturales potentiae, 114; c) ratione efficacitatis ad bonum faciendum et malum vitandum: vir­ tutes infusae sunt potentiores et efficaciores quam acquisitae, quia semper possunt implere omnia mandata naturalia et supematuralia et vitare omne peccatum mortale; virtutes vero acquisitae non possunt implere mandata supematuralia, neque ab omni peccato mortali declinare semper, sed ut in pluribus tantum, 116-117: Virtus infusa facit quod nullo modo obediatur concupiscentiis peccati, et hoc infallibiliter ipsa manlate; sed virtus acquisita deficit in hoc, licet in paucioribus, 117-118; d) ratione causae efficientis: virtutum acquisitarum praeexistunt in nobis quaedam semina vel principia secundum naturam, quae nobiliora sunt ipsis virtutibus; non autem virtutum infusarum, quarum semen est gratia a solo Deo supernaturaliter nobis collate, 113: Causa efficiens virtutis infusae Deus est; acquisitae vero sunt nostri proprii actus, 200, 201: Virtutes infusae directe et immediate procedunt a solo Deo ut auctore ordinis supernaturalis, 114: Non tamen creantur proprie loquendo, sed educuntur supernaturaliter a Deo ex potentia obedientiali facultatum animae quibus insunt, 115: Nihilominus possunt dici moraliter creari in quantum nobis infunduntur a Deo ex nihilo meriti nostri, 114-115 n: Virtutes per se infusae profluunt ex gratia habituali cum qua simul infunduntur, sicut potentiae naturales ex anima cum qua simul concrean­ tur, 106. Causantur et infunduntur a Deo uno ictu et in instanti; acquisitae vero, praesertim morales vel consuetudinales causantur pedetentim pluribusque actibus successivis, 69, 115; e) ratione status vel modi essendi in subiecto et operandi cum eo: in acquisitis moralibus vel consuetudinalibus non separantur ratio habitus et status vel modus habitualis essendi in subiecto; dum in infusis separari possunt, ita ut detur revera habitus virtutis sine modo vel statu habituali in subiecto, 115-116: Acquisitae, consequenter, facilitatem, promptitudinem et delectationem in operando secum ferre solent; quod tamen non semper accidit in exercitio virtutum infusarum, quando scilicet nondum adeptae sunt modum sive sta­ tum habitualem in subiecto, 116; f) ratione medii obiectivi eas cognoscendi: virtutes acquisitae sunt no­ bis naturaliter cognoscibiles, ac de eis phlosophi multa locuti sunt; infusae vero non sunt nobis cognoscibiles nisi sola divina revelatione, ac de ipsis nihil philosophi noverunt, 119. E." Specialis comparatio inter virtutes cardinales vel morales infusas et acquisitas, 110-114. Virtutes cardinales infusae et acquisitae conveniunt in materia in qua I ■■■■■ 368 μ INDICES et circa quam, sed differunt essentialiter sive in forma multiplici modo, 110, 111, 111 n : a) ex parte regulae vel mensurae: pro acquisitis est regula, rationis humanae naturalis, dum pro infusis est regula rationis et legis divinae supernaturalis, 110-111, 111 n: Pro acquisitis est regula rationis inferioris, dum pro infusis est regula rationis superioris, 111 n; b) ex parte finis: pro acquisitis est finis naturalis vitae praesentis, dum pro infusis est finis supernaturalis et ultimus futurae vitae» 111 n: Per virtutes acquisitas ordinatur homo ad vitam civilem, per infusas vero ad vitam caelestem. 113; c) ex parte subiecti quod regulandi et ordinandi in finem: pro acqui­ sitis est homo ut animal rationale et sociale et per comparationem ad res humanas; dum pro infusis est homo ut filius Dei, et civis sanctorum, et domesticus Dei. et membrum Christi, et templum Spiritus Sancti, et heres Dei, et per comparationem ad res divinas. Ill, 111 n, 112. 114. Convenientia utriusque generis virtutis in subiecto psychico quo et in obiecto materiali solum fundare potest analogiam quamdam proportionalitatis, cum revera toto caelo differant nedum moraliter verum etiam psy­ chologice, 113-114. Virtus appetitivae partis est quaedam dispositio sive forma sigillata et impressa in vi appetitiva a ratione, 92, Est sigillatus quidam ordo prudentiae in inferioribus viribus, 93. Inferiores vires non perficiuntur perfectione virtutis nisi per participa­ tionem perfectionis a superioribus, 93. Virtus in viribus appetitivis nihil est aliud quam quaedam conformitas istarum potentiarum ad rationem, 94. Virtus moralis nihil est aliud quam participatio quaedam rationis rectae in parte appetitiva, 95. Virtutes cardinales non conveniunt univoce, sed analogice tantum, ana­ logia attributionis intrinsecae, 88-95. Bonum morale —humanum, rationis— per prius dicitur de prudentia —essentialiter, formaliter— et participative de ceteris, nempe effective de iustitia et conservative de fortitudine et temperantia. 91-92; et quidem par­ ticipatione reali et intrinseca, et non per meram denominationem extrinsecam, 92. Virtutes mere morales acquisitae appetitus, scilicet iustitia, fortitudo et temperantia, sunt essentialiter connexae cum prudentia, 85. Sunt essentialiter consuetudinales, et ideo non acquiruntur uno solo actu neque amittuntur uno solo actu contrario, etiam peccati mortalis, sed plu­ ribus, 85-86. Rationem habitus induunt potius ex parte modi vel status habitualis in subiecto quam ex parte sui, 86. Plus differunt virtutes morales ab arte quam a prudentia. 95; separari possunt ab arte, non a prudentia. 95. Ita se habent virtutes inter se sicut earum propria obiecta e quibus specificantur, 95. Virtutes intellectuales in ratione habitus excedunt virtutes mere mora­ les appetitus, 130. ANALYTICUS Visus Obiectum totale et adaequatum visus est omne coloratum, 32. Visus subtilis dicitur qui aliquid minimum potest pertingere, 55. In visione beatifica nulla intercedit species intelligibilis creata, 70 n. Vita Vita gratiae et virtutum infusarum est mysterium intrinsece et essentialiter supernaturale, quod nisi revelatum divinitus, nobis innotescere non potest. 118. Illud tamen, fide praeeunte et illustrante, possumus aliqualiter intelli­ gere et explicare ex analogia eorum quae naturaliter cognoscimus, scilicet habituum acquisitorum, 118. Voluntaa Voluntas naturaliter sequitur intellectum, quia nihil volitum quin prae­ cognitum. 60. Voluntas proprie in intellectu est, 60. Obiectum voluntatis totale et adaequatum est omne bonum, 32. Proprium et formale obiectum voluntatis est finis, 203-204 n. Obiectum et quasi forma voluntatis est finis, 205. Voluntas ut natura et voluntas ut ratio vel libera, 68, 69. Voluntas ut natura non eget habitu ad recte appetenda propria et connaturalia eius obiecta, ut est bonum sive beatitudo in communi, ad quae est naturaliter et necessario ordinata, et non operatur mediantibus specie­ bus intelligibilibus superadditis sicut intellectus possibilis, 68. Ut ratio tamen sive ut libera, scilicet ad illa bona recte amanda et ap­ petenda quae bonum proprium et individuale appetentis transcendunt, ut sunt bona aliorum hominum, eget habitu virtuoso qui appellatur iustitia. 68, 69. Quae quidem virtus est essentialiter consuetudinalis, 68-69. Voluntas humana, una existens, porrigitur ad multa alia, eaque altiora, ad quae non se extendunt appetitus concupiscibilis et irascibilis, 63. Voluntas angelica, una existens, ad plura et perfectius se extendit quam humana voluntas et appetitus sensitivus simul, 63. Votum Votum est totum potentialc sive potestativum, 46. Dividitur in privatum et publicum, itemque in simplex et solemne, ut totum potestativum in partes potentiales, 46; et quidem divisione analoga, sicut ens in substantiam et accidens, 46. Praedicatur secundum prius et posterius de suis dividentibus, 46.