EDICION DE LAS OBRAS COMPLETAS DE SANTIAGO RAMIREZ, Ο. P. ΤΟΜΟ IV I CONSEJO SUPERIOR DE INVESTI G ACIONES CIENTIFICAS JACOBUS M. RAMIREZ, O. P. Pi DE ACTIBUS HUMANIS p IN I-II SUMMAE THEOLOGIAE DIVI THOMAE EXPOSITIO t , (QQ. VI-XXI) η ■ ·. ■· i II il ί ? Editio praeparata INSTITUTO DE a Victorino Rodriguez, O.P. FILOSOFIA «LUIS MADRID, 1972 VIVES» Nihil obstat: Fr. Theophilus Urdanoz, O.P. Fr. Annandus Bandera, O P. Imprimi potest: Fr. Hyacinthus Hoyos, O.P. Provincialis Provinciae Hispaniae. Imprimatur: Dr. Constantius Palomo Vicarius Generalis. Salmanticae, 7 mardi 1972. Deposito Legal: S. 491-1972 Impreso en Espana Printed in Spain FEEHAN Mr“ ‘‘’“I. LIBRARY ST. MARY OF ~ externos et per aestimativam. Ergo motus appetitivi bru­ torum animalium sunt voluntarii. 1 7 15. Secunda pars (quod sunt imperfecti in ratione voluntarii): Ubi datur imperfecta cognitio finis, motus voluntarius, consequens talem cognitionem, est imper­ fectus in ratione voluntarii. Atqui in brutis datur cogni­ tio imperfecta finis. Ergo et motus voluntarii brutorum sunt imperfecti in ratione voluntarii. Etiam, cognitio finis est imperfecta quando non co­ gnoscitur ratio finis, saltem in actu exercito, sed solum res quae est finis; hoc est, quando cognoscitur finis ma­ terialiter, non formaliter. Cognoscitur autem finis for­ maliter quando cognoscitur et finis et medium et pro­ portio medii ad finem et finis ad medium; materialier vero cognoscitur quando talis proportio vel habitudo ignoratur, licet cognoscatur res quae est finis et res quae est medium. Jam vero, cognitio perfecta seu formalis finis, supponit cognitionem universalem et collativam, quae est propria solius hominis; e contra bruta non ha­ bent nisi cognitionem quandam singularem, absque ulla abstractione vel relatione unius ad alterum, ut ostensum est supra, q. 1. art. 2. Ergo in solo homine invenitur per­ fecta ratio voluntarii et soli actui humano convenit per­ fecte et pleno sensu definitio voluntarii. Hinc tamen, ex hoc articulo, iam apparet cur motus sensualitatis sint et dicantur voluntarii; quod prae ocu­ lis habendum est pro quaestione de peccato sensualitatis. Apparet etiam in solo homine inveniri voluntarium liberum, hoc est, deliberatum seu ex deliberatione pro­ Q. VI, § I: De voluntario 19 cedens et cum pleno dominio eius; dum e contra volun­ tarium est semper necessarium. Videantur solutiones ad obiecta apud S. Thomam. 16. conclusio tertia: Voluntarium potest esse abs­ que omni actu, seu omissio omnis actus positivi tum ex­ terioris tum interioris potest esse voluntaria indirecte (art. 3). Probatur. Illud est voluntarium indirecte quod non procedit positive a voluntate, sed tamen est voluntati imputabile. Atqui omissio omnis actus tum exterioris tum interioris, licet non procedat semper ab actu praecedente positivo voluntatis, potest tamen ei imputari, et hoc ideo, quia idem, diversimode, est causa contrariorum, ut doce­ tur in I Metaph. \ 17. Confirmatur in sed contra, quasi a posteriori, ex facto dominii super agere et non agere, velle et non velle. Nam potest accidere quod homo cumulative et possit agere positive, e teneatur positive agere, et tamen positive non agat, sed omittat agere et velle agere; et tunc ipsum non agere et non velle agere est ei imputabile, et indirecte voluntarium. Notat autem S. Doctor quod haec phrasis, «non velle», potest summi dupliciter: ut dictio vel ut oratio. Ut dictio idem est ac velle non seu nolle, et ideo importat volitionem positivam nolendi; ut oratio vero nihil ponit, sed est simpliciter: non velle, quod potest verificari cum sim­ plici privatione vel remotione cuiuscunque volitionis po­ sitivae. Haec enim oratio: non velle, non solum vera est quando volo non velle, sed etiam quando nihil omnino volo ,sed est absolute et simpliciter «non velle». Hucusque ergo consideravimus rationem voluntarii tum perfectam et completam, hoc est, et in ratione actus et in ratione voluntarii; tum imperfectam et incomple­ tam, nempe imperfectam in ratione voluntarii, at non in ratione actus, sicut est voluntarium brutorum; et im1 Cf. S. Thomas, In h. I., lec. 2, n. 776. 20 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico perfectam in ratione actus, at non in ratione voluntarii, ut est voluntarium per omissionem: primus modus est imperfectus ex parte formae vel differentiae ultimae; se­ cundus vero est imperfectus ex parte generis seu elemen­ ti quasi materialis. DE INVOLUNTARIO 18. Consequenter S. Doctor transit ad secundam par­ tem huius quaestionis, nempe ad considerationem invo­ luntarii. Involuntarium autem opponitur voluntario; et ista oppositio potest sumi tripliciter: uno modo, negative, scilicet de illo motu qui non solum non est actu volun­ tarius, sed neque potentia, quia incapax est, ut est motus naturalis corporum non cognoscitivorum; alio modo, privative, quatenus est motus aptus natus esse proprie et complete voluntarius, et tamen non est, quia ei deest elementum specificum, licet habeat elementum genericum, et iste motus potius dicitur non voluntarius quam involuntarius, ut accidit quando omnino deest cognitio perfecta finis; tertio modo, actus dicitur involuntarius contrarie, quatenus adest positiva repugnantia, eo quod deficit ex parte ipsius elementi generici voluntarii, et iste actus proprie dicitur involuntarius. Evidenter, involuntarium negative est extra quaestio­ nem nostram, et solum spectat ad nos considerare involun­ tarium privative et involuntarium contrarie, quorum dif­ ferentiam ita explicat S. Thomas: «quamvis semper igno­ rantia causet non-voluntarium, non tamen semper causât involuntarium; non-voluntarium enim dicitur per solam remotionem ( = privationem) actus voluntatis, sed invo­ luntarium dicitur per hoc quod voluntas (positive) con- Μ Q. VI, § II: De involuntario / 21 trariatur ei quod fit: unde ad involuntarium sequitur tristitia, quae tamen non consequitur semper ad nonvoluntarium» *. Patet autem quod perfectam rationem involuntarii habet involuntarium contrarie, imperfectam vero quo­ dammodo habet involuntarium mere privative. S. Tho­ mas vero, qui semper methodice procedit, primo consi­ derat involuntarium contrarie, quod est involuntarium ex vi et metu (art. 4-6), deinde, involuntarium privative, quod est ex concupiscentia et ignorantia (art. 7-8). Neque aliunde oriri potest ratio involuntarii, quia vis et metus opponuntur elemento quasi generico voluntarii, quod est motus procedens a principio intrinseco; dum concupi­ scentia et ignorantia opponuntur elemento quasi speci­ fico, nempe cognitioni finis. Quam doctrinam ipsemet S. Doctor exprimit his ver­ bis: «involuntaria videntur esse aliqua dupliciter, scili­ cet, vel illa quae fiunt per violentiam vel illa quae fiunt propter ignorantiam. Et ratio uius divisionis est, quia involuntarium est privatio voluntarii; voluntarium autem importat motum appetitivae virtutis, quae praesupponit cognitionem apprehensivae virtutis, eo quod bonum apprehensum mo­ vet virtutem appetitivam. Dupliciter ergo aliquid est involuntarium: uno modo, per hoc quod excluditur ipse motus appetitivae virtutis, et hoc est involuntarium per violentiam; alio modo, quia excluditur cognitio virtutis apprehensivae, et hoc est in­ voluntarium per ignorantiam»12. A. De involuntario contrarie 19. Involuntarium contrarie, ut modo dictum est, di­ citur quando ponitur motus directe et contrarie oppositus motui voluntario, et solet dici violentum, coactum invi­ tum; inter quae tamen nomina est quaedam differentia, 1 De Malo, 3, 8. Vide etiam h. q. art. 8, ubi hanc eandem dis­ tinctionem ponit. 2 HI Ethic., lect. 1. tai ■ P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico 22 quia violentum opponitur directe naturali, et ideo, sicut et ipsum naturale, universaliter dicitur de omnibus na­ turis tam viventibus quam non viventibus; coactum vero ( = contra vel contrarie actum) opponitur spontaneo, quod proprie invenitur in solis viventibus, quatenus proprie agunt, sive sint viventia vita vegetativa, sive sensitiva, sive rationali; sed invitum solum dicitur de motu oppo­ sito motui perfecte voluntario vel potius libero, non au­ tem de motu contrario operationibus vitalibus inferiori­ bus ( = in-vitum=volitum). 20. a) Porro, violentum definitur: «cuius principium est extra, nihil conferente vim passo» b quae est defini­ tio ipsius Aristotelis dicentis: τό βίαιον είναι ού έξωθεν ή αρχή' μηδέν συμβαλλόμενου τοϋ βιασθέντος 2. Hoc est: «quod proce­ dit a principio extrinseco, passo non coopérante, sed po­ sitive renitente»3. Non enim sufficit quod procedat a principio extrinseco, quia etiam artificiale et supematurale procedunt a principio extrinseco, sed ulterius requi­ ritur ut qui vim patitur ab extrinseco, ei non consentiat vel violentiae eius aliquo modo cooperetur; secus enim aliquo modo procederet ab intrinseco, ex parte nempe consensus vel cooperationis; imo requiritur ut positive ei repugnet aut resistat, quia non sufficit mere passive se habere ad rationem violenti, sed omnino requiritur ut reagat aut contranitatur; secus, si sufficeret mere passi­ ve se habere, artificiale et supematurale essent quid vio­ lentum. Ut ergo violentum distinguatur non solum a naturali ei directe opposito, sed etiam ab aliis quae ab extrinseco proveniunt, ut sunt artificiale et supernaturale, debuit exponi illud: passo non conferente vim seu non coopérante, non solum privatim aut negative, sed contrarie, nempe contranitente aut repugnante. Et inde formula: «quod procedit a principio extrinseco cum po- 2 3 Hic., art. 6 ad 1. Aristoteles, III Ethic., cap. 1, η. 12 Cf. S. Thomam, II-II, 175, 1. Q. VI, § II: De INVOLUNTARIO 23 sitiva repugnantia passi seu eius quod vim patitur seu contra inclinationem positivam eius quod vim patitur». Bene ergo Banez, h. 1. ait: «illa particula «passo non conferente vim», intelligenda est passo repugnante actua­ li vel virtuali inclinatione; v. si quis dormientem percutiat aut praecipitet, violentiam facit illi, etiamsi percussus vel praecipitatus non repugnet actualiter; ta­ men virtualiter, secundum voluntatem, quae est inclina­ tio naturalis ad bonum totius suppositi, repugnat» h Ex quo apparet violentum directe et contrarie opponi naturali: naturale enim seu naturalis motus est qui procedit a principio intrinseco ( = naturali) rei positive agentis aut se moventis; violentum vero aut motus vio­ lentus est qui omnino procedit a principio extrinseco (=contra naturali) rei positive patientis, ideoque positi­ ve naturaliter reagentis aut renitentis; contraria enin sunt in eodem genere, et ideo sicut principium motus naturalis est omnino intrinsecum, ita principium motus violenti debet esse omnino extrinsecum, quod maxime est, quando est contrarium naturali, cum contraria inter se maxime distent in eodem genere. Quae contrarietas optime exprimitur verbo «coactum», hoc est, contrarie actum seu passum: «nam hoc dicimus esse violentum, quod est contra inclinationem rei»12. 21. b) Est autem duplex violentia seu coactio: alia totalis vel adaequata vel sufficiens vel simpliciter dicta, quando penitus vincit resistentiam passi, et haec vocatur compulsio; alia vero est partialis vel inadaequata et insufficiens aut secundum quid tantum, quando minoris virtutis est quam resistentia patientis, quam ideo supe­ rare non valet, et haec dicitur impulsio. Quae distinctio maioris est momenti, et a S. Thoma traditur his verbis: «est duplex coactio: quaedam sufficiens, quae compulsio vocatur; quaedam vero insufficiens, quae vocatur im1 Cf. S. Thomam, hic, a. 4, ad 1-2; a. 5c et ad 2-3; a. 6 ad 1. 2 I, 82, 1. 24 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico pulsio» Compulsio vincit seu triumphat absolute et per se: impulsio non potest ex se sola vincere resistentiam passi, sed solum vincit ex suppositione alicuius consen­ sus aut cooperationis passi. Propter quod compulsio re­ tinet simpliciter nomen violentiae vel coactionis; dum impulsio, quae quodammodo procedit ab extrinseco, et deinde consummatur ab intrinseco per consensum et cooperationem aliquam, nomen speciale metus accipere valet ,qui est motus voluntarius simpliciter, sed violen­ tus seu involuntarius secundum quid. Ait enim S. Thomas: «duplex est coactio vel violen­ tia: una quae facit necessitatem absolutam, et tale vio­ lentum dicitur a Philosopho violentum simpliciter, ut cum quis aliquem corporaliter impellit ( = compellit) ad motum; alia, quae facit necessitatem conditionatam, et hanc vocat Philosophus violentum mixtum, sicut cum quis proiicit merces in mare ne periclitetur», et «ista vis idem est quod metus»2. Compulsio aut violentia simpliciter dicta est vis phy­ sica vel corporalis, dum metus vel impulsio est vis psy­ chologica vel spiritualis, quae aliquando etiam solet dici, licet minus proprie, vis moralis per contrapositionem ad vim physicam; sed potius est vis psychologica vel spiritualis, agens super appetitum sensitivum vel intel­ lectivum viventis, licet remote sit vis physica exterior indeclinabilis. Denique notanda est differentia inter violentum et necessarium', necessarium enim latius patet quam violen­ tum, quia necessarium sumitur secundum quatuor cau­ sas, et sic alia est necessitas intrinseca seu ab intrinseco vel naturalis, sive ex parte materiae sive ex parte formae; alia vero est necessitas extrinseca vel ab extrinseco, nem­ pe vel a causa finali, et dicitur necessitas finis; vel a causa efficienti, et appellatur necessitas coactionis seu violentia. Violentum ergo es modus quidam necessarii, II Sent., dis. 25, q. 1, art. 2. IV Sent., dist. 29, art. 1: Suppl., q. 47. art j Q. VI, § II: De involuntario 25 et sic omne violentum est necessarium, sed non omne necessarium est violentum *. Quae quidem differentia est valde notanda alia de causa, quae maxime ad rem nostram spectat; quia vide­ licet necessitas respectu facultatum operativarum pro­ venire potest tum ex parte obiecti tum ex parte subiecti, licet principaliter ex parte obiecti, quod necessario, hoc est, naturaliter eas ad se trahit; sed violentia semper provenit ex parte subiecti, quia violentia solum spectat ad causalitatem efficientem, quae sumitur unice ex parte subiecti vel quoad exercitium, et non ex parte obiecti, quod potius habet rationem finis aut formae. In facul­ tatibus ergo necessitas potest esse vel quoad specificatio­ nem vel quoad exercitium; violentia vero solum quoad exercitium et nullo modo quoad specificationem; quando autem necessitas exercitii provenit ex eadem radice ex qua provenit necessitas quoad specificationem, tum talis necessitas exercitii est necessitas naturalis seu ab in­ trinseco. Quae omnia conspici possunt sequenti schemate: Involuntarium contrarie: I. Notio: A) nominalis: a) violentum—oppositum naturali. b) coactum—oppositum spontaneo. c) invitum—oppositum voluntario. B) realis: a) datur: a’) quod procedit a principio extrinseco, passo non coopérante sed positive renitente. 1 Vide I, 82, 1. : · 26 P. I: De actibvs humaxis in suo esse psychologico b') «in hoc quod aliquid patiatur et nihil ad actum conferat violentiae definitio consistit» (III S. d. 23, 1, lc, n. 20). c’) «violentia est cum aliquid agit secundum impetum exterioris agentis, contra volunta­ tem vim passi» (V Metaph. lect. 6, n. 829). b) explicatur: a’) quasi genus: a principio extrinseco in quo convenit cum artificiali et cum supernatu­ ral!. b’) quasi differentia: 1) non mere passive se habendo ut artifi­ ciale. 2) non consentiendo neque cooperando, ut supematurale. 3) positive repugnando vel contranitendo= actualiter vel virtualiter sive interpre­ tative. II. Divisio violentiae: A) totalis, adaequata, sufficiens, simpliciter dicta: compulsio —vera violentia— physica, corporalis. B) partialis, inadaequata, insufficiens, secundum quid: impulsio, metus: psychologica, spiritualis. 23. conclusio prima: Omnes facultates organicae, tam vegetativae quam sensitivae, sive externae sive inter­ nae, sive cognoscitivae sive appetitivae, possunt necessitari seu necessario moveri tum naturaliter quoad speci­ ficationem et quoad exercitium, tum violenter quoad exercitium tantum seu ex parte subtecti. 24. Probatur. Prima pars (quoad motionem necessa­ riam naturalem). Quandocumque obiectum proprium et adaequatum potentiae operativae debito modo proponitur facultati sanae et expeditae, facultas naturaliter et ne- 4 Q. VI, § II: De involuntario 27 cessario movetur ad illud attingendum. Atqui haec tria cumulative dari possunt, nempe a) obiectum proprium et adaequatum potentiae; b) potentia sana et expedita; c) debita et adaptata seu proportionata propositio obiecti ad potentiam seu debita aproximatio unius ad alterum. Ergo tunc istae facultates naturaliter et necessario ope­ rantur seu attingunt proprium obiectum. Quod patet ex­ perientia, percurrendo singulas facultates. 25. Secunda pars. Istae facultates organicae sublec­ tantur in composito et intrinsece pendent a composito, hoc est etiam a corpore, in operando, ex parte subiecti. Atqui corpus et dispositio subiectiva corporis mutari potest violenter, ex causa extrinseca, non solum quantum ad merum motum localem, sed etiam quantum ad dis­ positiones eius interiores, nempe temperiem, calorem, sanitatem et alia huiusmodi; qua mutatione interna vio­ lenter peracta, organa illa necessario prorrumpunt in ope­ rationes tali alteration! proportionatas. 26. conclusio secunda. Facultates inorganicae, hoc est, intellectus et voluntas, possunt quidem necessitari seu necessario moveri naturaliter tum quoad specifica­ tionem seu ex parte obiecti tum quoad exercitium seu ex parte subiecti; at nequeunt violenter moveri in pro­ priis actibus seu ex parte subiecti. 27. Probatur. Prima pars. Quandocumque proprium et formale obiectum facultatis perfecto modo plene exhibetur facultati rite dispositae, facultas necessa­ rio fertur in illud et quoad exercitium et quoad specifi­ cationem ex naturali inclinatione. Atqui tam pro intel­ lectu quam pro voluntate potest dari et exhiberi obiec­ tum sub his conditionibus. Ergo tunc istae etiam facul­ tates necessario naturaliter feruntur in illud tum quoad specificationem tum quoad exercitium, ut vidimus re­ spectu visionis et amoris beatifici et videmus etiam re­ spectu primorum principiorum. < JÎ ■ i I T !Λ . P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico 28 28. Secunda pars. Ex parte subiecti istae facultates nequeunt directe moveri nisi a solo Deo, non autem ab aliquo agente creato, quia non sunt affixae organis cor­ poralibus. Atqui Deus non agit violenter, quia non est eius naturam destruere et quando facultates istas movet, tantae est potentiae ut eas faciat naturaliter ei consentire. Ergo facultates spirituales non possunt violentiam pati in propriis actibus. Hanc doctrinam, sicut et praecedentis conclusionis, nitide exponit S. Thomas his verbis: «sciendum est igitur quod in partibus animae quaedam sunt quae compelli ( = necessitari) possunt, sed dupliciter: quaedam enim compelluntur (= nec essi tantur) ex subiecto (et quidem per vim seu violentiam), sicut illae vires quae sunt orga­ nis affixae; cum enim sine organis operationes habere non possint, compulsis organis, ipsae virtutes prohiben­ tur vel compelluntur, earum actibus violenter extortis. Quaedam vero sunt quae quidem subiecto non com­ pelluntur ( = non necessitantur per violentiam quoad exer­ citium), quia organis affixae non sunt; compelluntur ta­ men (seu necessitantur naturaliter), obiecto, sicut intel­ lectus; ipse enim non est actus alicuius partis corporis, ut Philosophus dicit in III de Anima, et tamen demon­ strationis vi cogitur... h 29. conclusio tertia: Violentia nequit inferri vo­ luntati quoad actus elicitos seu interiores eius, bene vero quoad aliquos actus imperatos (art. 4). 30. Probatur. Prima pars. Primo ratione communi ex dictis, quia voluntas est facultas anorganica, quae non est obnoxia violentiae. Secundo, ratione propria voluntarietatis et violentiae (hic, corp.). Contraria nequeunt simul eidem secundum idem convenire. Atqui violentia et vo- 1 Ιί Sent., dist. 25, q. 1, art. 2. Vide ibi seoupn»;, u· dam minus accurata. q ntia- u^t sunt quae- Q. VI, § II: De involuntario 29 luntarietas interior seu elicita sunt contrariae. Ergo ne­ queunt simul eidem actui elicito voluntati convenire. Maior est clara, ex lege contrariorum. Minor vero facile patet. Violentum et naturale con­ trarie opponuntur. Atqui voluntarium elicitum contine­ tur sub naturali sicut species sub genere. Ergo violen­ tum et voluntarium contrarie opponuntur. Aliis verbis: quod procedit ab intrinseco et quod ma­ xime procedit ab extrinseco, contrarie opponuntur. Atqui voluntarium maxime procedit ab intrinseco, cum sit na­ turalis inclinatio per definitionem; violentum vero maxi­ me procedit ab extrinseco, ut patet ex dictis. Ergo vio­ lentum et voluntarium contrarie opponuntur. 31. Secunda pars (dixi: quoad aliquos actus impe­ ratos, nempe quoad illos tantum qui exequuntur a facul­ tatibus organicis vel a membris corporis, non autem quoad actus imperatos intellectus vel etiam ipsius vo­ luntatis sub alio respectu, ut constat ex dictis conclusione praecedente). Patitur violentiam executio imperii voluntatis, non vero ipsum imperium, quod elicitum est a ratione et volun­ tate. Facultates organicae et membra corporalia possunt per vim exteriorem impediri ne exequantur imperium voluntatis, vel etiam moveri positive ad actum positive contrarium imperio et motioni voluntatis. Atqui tunc convenit eis definitio violenti, quia et procedunt a prin­ cipio extrinseco, et quidem contra motionem vel inclina­ tionem voluntatis imperantis seu potius hominis impe­ rantis per voluntatem. Ergo tales motus sunt vere vio­ lenti, quia cuicumque convenit definitio convenit et defi­ nitum. Cetera praesertim quae in solutionibus difficultatum traduntur, vide in littera. 32. conclusio quarta: Violentum causât involunta­ rium proprie et contrarie dictum (art. 5). • P. T: De actibus 30 -jf ^4 HUMANIS IN SUO ESSE PSYCHOLOGICO 33. Probatur. Positio unius contrarii causât formam contrariam suo contrario. Atqui violentum est contrarium voluntario et forma contraria voluntario est involunta­ rium contrarie et proprie sumptum. Ergo positio vio­ lenti causât involuntarium proprie et contrarie sumptum. Quae omnia facile patere possunt post notiones supra traditas de violento, quod nempe debet agere contra in­ clinationem naturalem patientis, ideoque patiens reni­ titur positive. Schematice: Motus: A) ab intrinseco: secundum inclinationem naturae: sine cognitio­ ne finis = motus naturalis. b) secundum inclinationem voluntatis: cum co­ gnitione perfecta finis: motus voluntarius. B) ab extrinseco = motus violentus, contra inclina­ tionem: a) naturae: motus innaturalis sive antinaturalis. b) voluntatis: motus involuntarius sive antivoluntarius. Concluditur ergo in genere causae formalis sive pro­ pria sua positione et entitate, quatenus unum contra­ rium causât formaliter expulsionem alterius contrarii ab eodem subiecto: ut lux tenebras, ut album nigrum, ut calor frigus, ut bonum malum, ut verum falsum. Et ra­ dicitus, quatenus contrariatur ipsi generi actus volun­ tarii. 34. conclusio quinta: Metus causai involuntarium, contrarie quidem et proprie dictum, at secundum quid tantum (art. 6). «Est autem metus, secundum iurisperitos (Ulpia­ num), instantis vel futuri periculi causa mentis tre­ pidatio» ’. ■ S. THOMAS, IV Sent., diSt 29, q. 1, art. 1; vel Supp q 47 art h Q. VI, § II: De involuntario 31 Aristoteles definit metum: λύκη τις ή ταραχή έκ φαντασίας μέλλοντος xaxoû φΟαρτικού ή λυπορου *, scilicet perturbatio quae­ dam procedens ex imaginatione vel repraesentatione ali­ cuius gravis mali imminentis. Quoad rem coincidit etiam definitio Tullii, iuxta quem «metus opinio est magni mali impendentis» 2; vel etiam est «differentia expectati et impendentis mali; et si spes est expectatio boni, mali expectationem esse necesse est metum» J. 35. Probatur. Quod non impedit, sed potius causai consensum voluntatis secundum quod est in actu hic et nunc simulque repugnantiam voluntatis provocat secun­ dum quod est abstracte in mentis consideratione, causai involuntarium secundum quid, non autem simpliciter et absolute tale. Atqui metus haec duo facit, nempe ex una parte causât repugnantiam voluntatis ad aliquid facien­ dum vel omittendum secundum quod a mente conside­ ratur in abstracto et quasi theoretice; at in realitate, hic et nunc et de facto, voluntas consentit seu non renititur, quia permittit unum malum potius quam aliud maius quod timet, ut patet in exemplo classico de proiectione mercium in mare. Ergo metus causai involuntarium se­ cundum quid, sed non impedit aut excludit voluntarium simpliciter. Unde quae ex metu fiunt dicuntur mixta ex voluntario et involuntario seu ex violento et ex voluntario, non ta­ men ex aequo, sed plus habet de voluntario quam de violento, quia est voluntarium absolute seu simpliciter, sed involuntarium conditionate seu secundum quid: non vellet facere, sed vult facere; est voluntarium in sensu composito, involuntarium in sensu diviso; voluntarium in partilulari, involuntarium in universali. Procedit ergo metus a principio extrinseco voluntati, at voluntas, licet aegre, attamen non resistit, sed potius P. I: De actibus humanis in suo esse PSYCHOLOGICO consentit in id ad quod metus inducit; ideo metus potius est impulsio vel inductio quam coactio vel compulsio. Differentiam inter id quod fit ex vi et id quod fit ex metu clare exponit S. Doctor his verbis: «ea quae agun­ tur per metum et per vim, non solum differunt secun­ dum praesens et futurum, sed etiam secundum hoc quod in eo quod agitur per vim voluntas non consentit, sed omnino est contra motum voluntatis; sed id quod per metum agitur fit voluntarium, ideo quia motus volun­ tatis fertur in id, licet non propter seipsum, sed propter aliud scilicet ad repellendum malum quod timetur. Suf­ ficit enim ad rationem voluntarii quod sit propter aliud voluntarium; voluntarium enim est non solum quod propter seipsum volumus ut finem, sed etiam quod prop­ ter aliud volumus ut propter finem» B. De involuntario privative 36. conclusio sexta: Concupiscent ia, hoc est, passio respiciens bonum (hic, ad 1) non causât involuntarium absolute', quando vero tollit omnino cognitionem perfec­ tam finis, tollit rationem specificam voluntarii perfecti seu causai involuntarium privative, faciens, non-voluntarium (art. 7). 37. Probatur. Prima pars. Quod non opponitur volun­ tario, sed auget vim principii intrinseci a quo procedit vountarium, non causât involuntarium absolute, sed po­ tius auget ipsum. Atqui concupiscentia seu passio haec duo simul habet: a) non opponitur voluntario, quia tam voluntarium quam concupiscentia procedunt a principio intrinseco vel naturali, ideoque conveniunt in hac for­ mali ratione; b) auget ipsum, quia auget impulsum ap­ petitus in obiectum, et ita disponit ad tendentiam vo­ luntariam in ipsum vel coadiuvat ipsam vel exequitur eam. 1 Hic, ad 1. 7 ·* Q. VI, § II: De involuntario ·' 33 Ceterum, haec pars constat ex dictis art. 2, huius quaestionis. Nam ibi dictum est voluntarium convenire, secundum rationem imperfectam, sed veram, brutis ani­ malibus et motibus appetitus sensitivi; qui sunt passio vel concupiscentia. Voluntarium autem non opponitur voluntario, sed quando additur voluntario, auget ipsum, saltem extensive. 38. Secunda pars. Voluntarium perfectum fit invo­ luntarium privative, hoc est, non-voluntarium, quando tol­ litur perfecta cognitio finis. Atqui quandoque concupis­ centia vehemens et morbosa potest ita obnubilare ratio­ nem per modum transeuntis vel etiam modo habituali et per modum permanentis, ut non amplius discretionem et iudicium perfectum retineat. Ergo passio vel concupis­ centia tunc causât involuntarium perfectum privative. Uno verbo: concupiscentia antecedens auget volunta­ rium et minuit liberum; concupiscentia vero consequens est signum maioris voluntarietatis. 39. conclusio septima: Ignorantia antecedens et in­ vincibilis causai involuntarium simpliciter seu contra­ rie; ignorantia concomitans causai involuntarium priva­ tive seu non-voluntarium; ignorantia consequens non cau­ sât ullo modo involuntarium (art. 8). 40. Probatur. Prima pars. Quod contrarie opponitur elemento specifico voluntarii perfecti causât involunta­ rium simpliciter seu contrarie sumptum, ut patet ex ter­ minis. Atqui ignorantia invincibilis antecedens contrarie opponitur elemento specifico voluntarii perfecti, nempe perfectae cognitioni finis, ut etiam constat ex terminis. Ergo ignorantia invincibilis antecedens causât involunta­ rium simpliciter seu contrarie. Est contra. 41. Secunda pars. Quod privat elementum specificum voluntarii perfecti et tamen ei directe non contrariatur, quia etiam eo posito adhuc sequeretur, causât involunta­ rium mere privative, hoc est, non-voluntarium. Atqui ita I Q. VI, § II: DE involuntario 34 35 ACTIBUS HUMANIS IN SUO ESSE PSYCHOLOGICO se habet ignorantia concomitans, quod non causât volun­ tarium neque causatur a voluntario, sed mere per acci­ dens se habet et privat elementum specificum voluntarii perfecti. Ergo ignorantia concomitans causai involunta­ rium mere privative, seu non-voluntarium. Est praeter voluntatem, agit cum ignorantia sive ignorans. 'At 42. Tertia pars. Causa voluntaria non causât involun­ tarium. Atqui ignorantia consequens est voluntaria, quia est volita a voluntate. Ergo ignorantia consequens non causai involuntarium. Est secundum voluntatem; vult ignorare et agere ex tali ignorantia. Attamen ea supposita vel data, est antecedens respectu alterius voluntarii et illud facit involuntarium in se, licet in causa fuerit volun­ tarium; ista enim ignorantia consequens est media inter duo voluntaria, ita ut sit effectus unius et causa alterius, licet diversimode, ut ex dictis patet; attenta etiam diffe­ rentia ignorantiae indirecte consequentis in directe volitam et indirecte tantum, seu inter ignorantiam affecta­ tam et ignorantiam crassam vel suppinam. Qui modi ignorantiae contemplari possunt sequenti schemate: DIVISIO IGNORANTIAE: OPPOSITIO AD SCIENTIAM: A) Habitualem seu proprie dictam: a) Negativa: oppositio contradictoria = nescientia. b) Positiva: ignorantia proprie dicta: a’) Quid: carentia vel privatio cognitionis de­ bitae. b’) Quotuplex: 1) Divisio per se, ex parte ignoti vel igno­ rati: — speculativa. — practica agibilium: Universalis seu iuris. Particularis seu facti i' · : 1k 2) Divisio per accidens seu ex parle igno­ rantis: — Potentiae vel causae eius: * Vincib ilis=voluntaria: ** Directe, in se=affectata. ** Indirecte, in causa: *** Propter meram negligentiam — vincibilis simpliciter. *** Propter pigritiam: . Nihil facit = crassa. . Parum facit= suppina. — Actus voluntatis seu effectus: * Antecedens: causât et non causatur. * Concomitans: neque causai neque causatur. * Consequens: non causât sed causasatur: pravae electionis. B) Actualem seu advertentiam: a) Privative: mera inadvertentia. Subdividitur si­ cut habitualis proprie dicta. b) Contrarie: errer. 43. Denique notanda venit pulcherrima concatenatio istorum articulorum; nam violentia perfecta omnino op­ ponitur voluntario et causai perfectum et totale involun­ tarium: aliquid autem violentiae participat metus, et ideo statim de metu agitur post violentiam; et quia me­ tus importat quandam passionem retrahentem animum, consequenter agitur de influxu passionis vel concupiscen­ tiae in voluntarium; denique quia concupiscentia quan­ doque adeo vehemens et repentina est ut obnubilet intel­ lectum et ignorantiam causet, finaliter agitur de influxu ignorantiae in voluntarium seu de voluntario ex igno­ rantia. Oportet siquidem prae oculis habere quod in his om­ nibus articulis agitur ex professo de involuntario; con­ sequenter, etiam concupiscentia consideratur ut influit i 36 P. 1: De actibus humanis in suo esse psychologico aut influere potest in voluntarium, et hoc facit non directe et per se, sed indirecte et per aliud quod ipsa causât per se, nempe per ignorantiam vel turbationem cognitionis et iudicii. QUAESTIO VII DE CIRCUMSTANTIIS HUMANORUM ACTUUM Μ> ■ 44. «Quia actus voluntarii habent quasdam circum­ stantias secundum quas diiudicantur», ideo postquam ac­ tum est de actu humano seu voluntario secundum se, «consequenter agendum est de circumstantiis ipsorum actuum» (q. 6, prolg.), quae sunt quasi accidentia vel conditiones particulares seu individuales actus humani. Circa quas S. Doctor considerat: Γ, naturam vel es­ sentiam earum (art. 1); et quia de circumstantiis egerat et Aristoteles et Tullius, qui extra campum theologiae va­ gantur, ideo solvit difficultatem quae statim se offert, quia videntur non spectare ad considerationem theologi, ideoque male a S. Thoma, ut theologo, in opere theologico considerari (art. 2); 2°, divisionem ipsarum (art. 3); et quia non omnes eodem modo eodemque iure se habent ad actum humanum, determinat post Aristotelem, earum hierarchiam vel ordinem (art. 4). En ergo ordo articulorum huius quaestionis: De circumstantiis humanorum actuum: A) natura vel essentia circumstantiae actus humani: a) directe: in esse rei vel psychologico (art. 1). b) reflexe vel critice: in esse scibilis seu moris theologico (art. 2). B) divisio eius: a) absolute vel secundum se (art. 3). b) ordo seu hierarchia divisorum inter se (art. 4). 38 Q. VII, § I: De natura circumstantiae ACTIBUS HUMANIS IN SUO ESSE PSYCHOLOGICO Oportebat siquidem determinare considerationem de circumstantiis spectare ad theologiam moralem, et non solum ad rhetores vel ad iurisconsultos, licet illi for­ tasse primi eis usi sint in causis et orationibus forensibus. f DE NATURA CIRCUMSTANTIAE 45. Opinatus est Vazquez S. Thomam ceterosque theologos nec in nomine neque in re convenire cum Aris­ totele et Tullio respectu notionis et divisionis circumstan­ tiarum, licet ipsi falso putarint se antiquos illos philo­ sophos sequi. Non in nomine, quia Aristoteles, et post ipsum Nemesius et Damascenus, vocant τά εκαατα hoc est, singularia, particularia, per oppositionem ad universalia vel potius universale: το χαθόλον Tullius vero appellat «attributa» personae vel negotii quod in causam trahitur. Primus, qui «attributa» tulliana nominavit «circum­ stantias», fuit Boetius, a quo immediate pendent scholas­ tici, et quoad nomen et quoad rem et quoad divisionem II circumstantiarum. Neque in re, quia scholastici theologi «communiter non vocant circumstantiam actionis id quod ad substan­ tiam vel essentiam actionis primario pertinet, ut obiectum ipsum, sed id quod constitutae actioni ex suo obiecto et natura accidentarie advenit et quasi circumstat»2; e contra, Aristoteles, qui de «singularibus» istis locutus est ratione ignorantiae et ut explicant involuntarium ex ignorantia, per illa intelligit ipsam substantiam vel essen1 Cf. «Bulletin thomiste» 8 (1947-1953) η. 74 et 272 2 Vazquez, h. l., disp. 30, cap. 1, η. 3, edit, cit., p. 19le 39 tiam actionis in seipsa concrete et particulariter sum­ ptam; alia enim —ait— est ignorantia iuris seu legis uni­ versalis, quae nequit involuntarie haberi; et alia ignoran­ tia facti seu particularis, quae partim potest involuntarie haberi et partim non; et loquitur quidem de ipsa essen­ tia vel substantia facti seu actionis, et non de veris cir­ cumstantiis vel accidentibus. Neque aliter sentiunt Nemesius et Damascenus, qui «ea solum de causa, ut inves­ tigarent naturam et definitionem involuntarii, et ex ea definitionem voluntarii colligerent, tractarunt de singula­ ribus in quibus est actio; nam de circumstantiis prout ad bonitas et malitiae augmentum aut decrementum conducunt, ne verbum quidem habent» Positionem Vazquezii tenuit iam pridem Alexander Halensis 2. Ac statim narrat quomodo et quando ad hanc suam sententiam pervenerit. «Hoc autem —prosequitur— mul­ to magis fit manifestum, si ostenderimus quaenam haec singula aut singularia, iuxta mentem et sensum horum auctorum, quem non mediocri labore et consideratione, anno Domini 1580, sum assecuutus, cum hanc I-II S. Tho­ mae, in nostro Collegio Complutensi publice explicarem. Cum enim nihil aliud in scholis theologiae de his circum­ stantiis doceretur quam ea quae supra retuli, atque Aris­ totelem de more evolverem ut viderem qua ratione nu­ merum circumstantiarum nobis tradidisset, plane de­ prehendi etiam alias circumstantias et alia de causa non minus utili quam a theologis nostris assignari; quam doctrinam deinde ab aliquibus comprobatam, ab aliis ve­ ro minus intellectam fuisse comperi; quare in praesenti non solum sensum Aristotelis explicabo et ad quid utilis sit in universum ostendam, sed etiam nonnulla ad mores pertinentia, quae ex illis deducuntur, adnotabo» 3. Tullius vero consideravit illa attributa «quasi locos et sedes, ex quibus argumenta depromant» rhetores in cauVazquez, ibid., cap. 2, η. 11, p. 193b. Vide infra, n. 68. Vazquez, ibid., η. 11, p. 193b. 40 P. I· De actibus humanis in slo esse psychologico sis civilibus aut criminalibus accusandis vel excusandis; nihil vero respectu ignorantiae, ut Aristoteles, neque re­ spectu moralitatis, ut theologi. Boetius autem primus fuit qui et nomen et numerum circumstantiarum, prout a theologis traduntur, induxit, partim tamen recedens a Tullio; secundum quam boetianam conceptionem, paululum adhuc corruptam et deturpatam, theologi traxerunt nomen circumstantiae ad accidentia quaedam actus humani et moralis significanda, quae bonitatem aut malitiam eius augerent aut minuerent. Alio ergo sensu de circumstantiis locutus fuit Aristote­ les —quem bene intellexerunt Nemesius et Damascenus—; alio sensu, Tullius; alio, Boetius —accedens tamen ad Tullium potius quam Aristotelem—; alio denique theolo­ gi scholastici cum S. Thoma, qui notionem tudliano-boetianam extrahunt a rhetorica et applicant ad moralem, alio tamen sensu aliaque ratione ac Aristoteles. Vazquezio responderunt ex Societate Jesu, inter alios, Gregorius de Valentia1 et Suarez2; ex Ordine Praedica­ torum, Joannes a S. Thoma3, et Marcus Serra4. 46. Attamen, ut verum fatear, istae responsiones vel nimis timidae sunt vel non satis accuratae. Oportet ergo meliorem responsionem dare et accuratius rem exponere. 47. Ad nomen ergo quod attinet, certum est neque Aristotelem neque Tullium illud expresse adhibuisse, aequivalenter tamen dedisse compertum est. Aristoteles quidem vocat singularia vel particularia τά εκαατα vel potius actionem consideratam secundum particularia vel in singulari χραξις καθ' εκαστα 5. Sed ista singuaria actionis de facto aequivalent circumstantiis eius, ut expresse tradunt Nemesius et Damascenus, quos Gregorius de Valentia, h. l., disp. 2, art. 2, punct. 1. 2 Suarez, De Voluntario et involuntario, h 1 disn 5 çprt 1 n. 14, edit, cit., t. IV, pp. 237-238. " P’ ' SeCL 3 J. a Sancto Thoma, h. I., nn. 23-26, edit, cit., t. IV pp ? ? 3.774 * Marcus Serra, h. I., art. 3, edit, cit ΡΡ· 167-174. 5 Aristoteles. Ill Ethic. Nie., cap· 1, η. 15. Q. VII, § I: On NATURA CIRCUMSTANTIAE 41 falso adducit Vâzquez, et qui melius quam Vâzquez ipse callebant linguam graecam, quae eis erat naturalis. Postquam enim Nemesius adnotavit cum Aristotele quod singularia inviti, universalia vero sponte ignoramus, inquirit statim quae sunt ista singularia, et respondet: «haec autem sunt quae vocantur a rhetoribus circumstan­ tiae: ταΰτα &ε έστιν, ά καλείται παρά τοΐς ρήτορσι περιστατικά μόρια ’. Similiter Damascenus: καθ' έζαστα δέ έστιν, ά καλείται. παρά τοΐς ρήτορσιν περιστατικά μόρια 12. Idem est ergo, iuxta Nemesium et Damascenum, τό έκαστον quod adhibet Aristoteles, et ή περίστασις quod adhibent rhetores. Atqui ή περίστασις latine est «circum­ stantia». Nam, ut ait Quintilianus, «communia ( = universalia) ex praeceptis accepimus, propria invenienda sunt; hoc genus argumentorum (=ex propriis seu individualibus) sane dicamus ex circumstantia, quia περίστασιν dice­ re aliter non possumus, vel ex his quae cuiusque causae propria sunt»3. En apud Quintilianum commun i bus seu universali­ bus opponuntur propria seu individualia, quae praecise sumuntur ex circumstantiis respondentibus graeco περίστασις et sic eadem est oppositio sicut apud Aristotelem inter universale, το καθόλον; et singulare, πό έκαστον. Non aliter Seneca scribit: «Quidam (Democritus et Epicurus) aera discerpunt et in particulas diducunt, ita ut illi inane (=vacuum) permisceant. Argumentum autem exsistimant non pleni corporis, sed multum vacui haben­ tis quod avibus in illo tam facilis motus, quod maximis minimisque per illum transcursus est. Sed falluntur; nam aquarum quoque similis facilitas est, nec de unitate illarum dubium est, quae sic corpora accipiunt ut semper in contrarium acceptis refluant; hanc nostri circumstantiam, graeci περίστασινζπΐη: άντιπερίστασιν 1 Nemesius, De natura hominis, cap. 31, MG. 40; 725c. 2 S. I. Damascenus, II de fide orthodoxa, cap. 25, MG. 94, 953D. 3 Quintilianus, Inst. Orat., lib. V, cap. 10, nn. 103-104, edit. cit. t. II, pp. 267-8. 42 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico sed melius primo modo, quia debet legi: graeci autem περίσταση») appellant; quae in aere quoque sicut in aqua fit: circumstat (alibi: circumsistit) enim omne corpus a quo impellitur ( = circumvolvit omne corpus a quo impellitur). Nihil ergo opus erit admixto inani (=vano)» *. 48. Tullius autem singularia ista vocat attributa per­ sonae vel negotii2. Attributa autem proprie loquendo sup­ ponunt personam aut negotium quibus attribuuntur iam constituta in eorum essentia vel substantia, et ideo potius dicunt quid secundarium et accidentale quam primarium et substantiale ut notavit S. Thomas, hic, art. 1, ad 1, eo quod ex eis trahitur confirmatio, «et ideo signanter dicit Tullius quod per circumstantiam oratio argumentationi firmamentum adiungit, quasi secundario», vim faciens praecipue super verbum adiungit et firmamentum. Utrum tamen hoc ex textu et contetxu Tullii trahi possit, postea dicemus. Quidquid enim sit de hoc, quod potius ad rem quam ad nomen pertinet, certum est Boetium per attributa Tullii intellexisse circumstantias. «Ut rerum ordo —in­ quit— clarius colliquescat, de circumstantiis arbitror esse dicendum. Circumstantiae sunt quae, convenientes, substantiam quaestionis efficiunt; nisi enim sit qui fece­ rit, et quid fecerit causaque cur fecerit, locus tempusque quo fecerit, modus etiam facultatesque si desunt, causa non stabit. Has igitur circumstantias in gemina Cicero partitur, ut eam quae est quis circumstantia in attributis personae ponat; reliquas vero circumstantias in attribu­ tis negotio constituat» \ 1 Seneca, Quaestiones naturales, lib. II, cap. 7, nn. 1-3, edit. Oltraman, coli. Budé, Paris, 1929, pp. 61-2; edit. Schott, Venetiis, 1681, Opera, t. II, pp. 541-2. 2 Tullius Cicero, De Inventione Rhetorica, lib. I, cap. 24, edit, cit., t. I, p. 27, et cap. 26, p. 28. Vide Ad Atticum, lib. IV, 8, edit, cit., t. 8, p. 190, nomen χβρίστααις et lit. XVI, cap. 11, p. 637, ubi hanc acquipollentem notionem circumstantiae vel adiuncti retinere videtur J Boetius, De differentiis topicis, lib. IV, cap. 3, edit. Venetiis, 1566, coi. 688 . 40-50. Q. VII, § I: De natura circumstantiae 43 49. Quoad rem vero dicendum videtur tam Aristote­ lem quam Tullium et Boetium intellexisse non solum ac­ cidentalia et secundaria, sed etiam substantialia et pri­ maria. Nam quoad Aristotelem certum est ipsum loqui de singularibus quibuscumque concurrentibus ad actionem humanam in concreto sumptam, inter quae ponit quae­ dam essentialia vel constitutiva, alia vero accidentalia et quasi consecutiva vel antecedentia vel concomitantia; neque enim in concreto et in particulari sumpta, actio amittit essentiam suam. Propter quod, inter haec ponit exprese Aristoteles quid·, τί, quod manifeste est nomen essentiae; et sic conceptis verbis intelligunt Nemesius et Damascenus, locis supra citatis; nam etiam essentia vel natura actionis ignorari potest, de qua ibi Aristotelem loqui S. Thomas fatetur, quando ait quod «ignorantia circumstantiarum causai involuntarium, ut Damascenus et Gregorius Nysenus ( = Nemesius) dicunt»1. Bene ergo Suarez scribit: «existimo Aristotelem in communi fuisse locutum de quibuscumque conditionibus aut circumstan­ tiis, quae in actione singulari, prout fit, reperiuntur, sive illae sint essentiales sive accidentales, nam omnes pos­ sunt ad voluntarium vel involuntarium aliquo modo con­ ducere, sub qua ratione ibi Aristoteles de circumstantiis disseruit»2. 50. Quoad Tullium vero ipsemet S. Thomas concedere videtur eum de attributis tam essentialibus quam acci­ dentalibus fuisse locutum. «Oratio quidem —ait— dat firmamentum argumentationi primo ex substantia actus, secundario vero ex his quae circumstant actum» 3. Quod quidem manifeste apparet ex toto contextu Tul­ lii, ex quo verus sensus verborum eius erui debet. Lo­ quitur enim Cicero de partibus orationis, quas rhetor aut orator observare debet in loquendo, et ait: «haec partes S. Thomas, hic, art. 2, sed contra. Suarez, loc. cit., disp. 5, sec. 1, n. 14, fine, p. 328 a fine. S. Thomas, hic, art. 1, ad 1. P. I: De actibus humaxis in suo esse psychologico 44 sex esse omnino nobis videntur: exordium, narratio, par­ titio, confirmatio ( = probatio), reprehensio, conclusio»1. Veniens autem ad probationem, quam ipse confirma­ tionem appellat, ait: «confirmatio est per quam, argu­ mentando, nostrae causae fidem et auctoritatem et firma­ mentum adiungit oratio» 2. Ex quo patet S. Thomam non habuisse prae oculis bonum textum Tullii, dum pro «ar­ gumentando», habet: «argumentationi», quasi esset valoratio argumenti principalis ex natura rei, per argumenta ex circumstantiis vel accidentibus, dum in textu Cicero­ nis non fit talis distinctio. Prosequitur autem Tullius: «huius partis certa sunt praecepta, quae in singula causarum genera dividentur. Verumtamen non incommodum videtur quandam silvam atque materiam universam, ante permixtam et confusam, exponere omnium argumentationum·, post autem tradere quemadmodum unumquodque genus causae, omnibus hinc argumentandi rationibus tractis, confirmari opor­ teat» 3. Quae argumenta in duas series dividit, scribens: «om­ nes res argumentando confirmantur, aut ex eo quod per­ sonis, aut ex eo quod negotiis est attributum. Ac personis has res attributas putamus: nomen, naturam, victum, for­ tunam, habitum, affectionem, studia, consilia, facta, ca­ sus, orationes»4; quae per singula prosequitur. Negotia vero in quatuor quasi momenta considerat: «negotiis autem quae sunt attributa, partim sunt conti­ nentia cum ipso negotio, partim in gestione negotii con­ siderantur, partim adiuncta negotio sunt, partim gestum negotium consequuntur. Continentia cum ipso negotio sunt ea quae semper af­ fixa esse videntur ad rem, neque ab ea possunt separari. Ex his prima est brevis complexio totius negotii, quae summam continet facti, hoc modo: parentis occisio, pa- 2 Tullius Cicero ,4 . 7 Rhet Ibid., cap. 24, p. 26. Ibid., pp. 26-27. Ibid cap· l4’ P· 16· Q. VII, § I: De natura circumstantiae 45 triac proditio ( = substantia facti in se). Deinde, causa eius summae, per quam et quamobren et cuius rei causa fac­ tum sit, quaeritur. Deinde, ante rem gestam quae facta sunt, continenter usque ad ipsum negotium. Deinde, in ipso gerendo negotio quid actum sit. Deinde, quid postea factum sit» ’. Et cetera longe prosequitur exinde. Atque concludit: «omnis autem argumentatio, quae ex his locis, quos commemoravimus, sumetur, aut proba­ bilis aut necessaria debebit esse. Etenim, ut breviter de­ scribemus, argumentatio videtur esse inventum, aliquo ex genere, rem aliquam aut probabiliter ostendens aut ne­ cessarie demonstrans. Necessarie demonstrantur ea qua aliter nec dicuntur nec fieri nec probari possunt, hoc modo: si peperit, cum viro concubuit»2. Optime ergo Alexander Halensis scribit: «malum ex circumstantia aliter accipitur hic et aliter prout deter­ minat Tullius; secundum enim quod accipit Tullius, ma­ lum ex circumstantia continet in re omnia pertinentia ad negotium sive actionem...»3; et hanc vocat circumstan­ tiam large aut generaliter sumptam 4. Boetius autem idem ac Tullius docet, quem lucide et bene exponit per totum illud caput, ut patet legenti. 51. Sed apud theologos paulo aliter res se habet. Sicut enim in ente distinguunt substantiam, quae per se est et in se est, et accidens quod inhaeret vel adiacet sub­ stantiae, ita etiam in actu humano distinguunt duo ele­ menta: unum essentiale vel specificum, quod sumitur ex formali eius obiecto; aliud vero extra essentiam vel speciem eius, sed tamen aliquo modo contingens ipsum, quasi accidens eius, et hoc vocant circumstantiam. Unde apud ipsos, circumstantia proprie dicta pertinet aliquo 1 Ibid., cap. 26, p. 28. Cf. II Rhet., cap. 12, p. 73. 2 Ibid., cap. 29, p. 31. 3 Alexander Halensis, Summa iheol., II P., II libri, Inquis. I, tract. Ill, q. Ill, mernb. I, cap. 2, n. 45, p. 63. 4 Ibid., cap. 1, ad 2, n. 44, p. 63. J * 46 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico Q. VII, § I: De natura circumstantiae modo ad actum humanum, ita tamen ut necessario sit extra essentiam eius, seu non sit de essentia ipsius Nam sicut «circa aliquid dicitur stare omne illud quod non est de essentia rei, sive insit, sicut albedo corpori, sive non insit, sicut locus locato» 2, ita circa actum huma­ num stat omne illud quod non est de eius essentia, ita tamen quod insit vel adiaceat ei aliquo modo. Unde circumstantiae sunt «quaecumque conditiones extra substantiam actus humani existentes, eum tamen aliquo modo attingentes» 3; vel, ut S. Thomas ait alibi, «circumstantiae nihil aliud sunt quam quaedam singula­ res conditiones actus humani» 4. Circumstantiae ergo sunt accidentia individualia actus humani seu accidentia actus humani individualiter vel singulariter considerati5. 52. Quae quidem notio non destruit notionem cir­ cumstantiae traditam ab Aristotele et a Tullio, ut Vâzquez putabat, neque etiam talem notionem serviliter se­ quitur, ut alii putant, sed complet eam et explicite evol­ vit principia in ipsa contenta. Quod quidem fuit ma­ gnum meritum theologorum, corrigentium et perficien­ tium doctrinas philosophorum, easque ad servitium theo­ logiae reducentium. Et merito quidem, Γ, quia haec notio melius respon­ det vi verbi «circumstantia». Nomen enim «circumstan­ tia» sumitur, secundum analogiam proportionalitatis metaphoricae, ex corporalibus exterioribus ad spirituales actus humanos. Atqui in corporalibus vel localibus cir­ cumstans vel circumstantia dicitur omne illud quod est extra rem locatam, ita tamen ut stet vel sistat circa ipsam et aliquo modo contingat ipsam per inhaerentiam seu contactum immediatum, vel per adiacentiam seu appro­ pinquationem, hoc est, per contactum mediatum. Ergo similiter in actibus humanis circumstantia debet dici omS. Thomas, h. l„ art. 1. IV Sent., dist. 16, q. 3, art. 1, qla. 1, ad 2. Hic, art. 1. Ill Ethic., lect. 3. Hic, art. 1, sed contra. i, I / ΪΊ ne illud quod est extra essentiam eius vel constitutivum eius formale, ita tamen ut circum stet vel sistat, hoc est, aliquo modo ad ipsum pertineat et eum contingat, vel immediate per inhaerentiam vel mediate per adiacentiam. Dupliciter enim potest accidens aliquod afficere sub­ jectum vel substantiam: uno modo, per inhaerentiam, hoc est, «quia inest ei, sicut album dicitur accidens So­ cratis; alio modo quia est simul cum eo in eodem sub­ jecto, in quantum conveniunt et quodammodo se con­ tingunt in uno subiecto, et per hunc modum dicuntur cir­ cumstantiae accidentia actuum» ’, isive inhaereant sive simpliciter adiaceant2. Attamen non omnia quae quocumque modo accidere possunt actui humano, dicuntur circumstantiae, sed so­ lum illa quae per se sunt ordinata ad ipsum, sive imme­ diate contingant ipsum, sive mediante alio accidente vel conditione accidentali praevia; nam «accidentia quae om­ nino per accidens se habent, relinquuntur ab omni arte, propter eorum incertitudinem et infinitatem; sed talia accidentia non habent rationem circumstantiae, quia... sic circumstantiae sunt extra actum, quod tamen actum ali­ quo modo contingunt, ordinatae ad ipsum; accidentia autem per se cadunt sub arte»3. 53. 2.°, quia haec notio respondet etiam principiis Aristotelis. Nam iuxta Aristotelem, istae circumstantiae, » sunt conditiones individuales actus humani. Atqui condi­ tiones individuales actus humani sunt accidentia eius individualia, quae sunt accidentia simpliciter dicta, hoc est, contingenter se habentia ad actum humanum. Ita enim se habent circumstantiae individuales actus humani ad actum humanum sicut se habent notae indi­ viduales ad substantiam corpoream individuam. Atqui notae individuales substantiae corporeae sunt extra essen­ tiam eius, et tamen aliquo modo attingunt ipsam per 1 Hic, ad 2. 2 Hic, art. 2, ad 1. 3 Hic, art. 2, ad 2. < 48 P. I: De actibus humanis IN SUO ESSE PSYCHOLOGICO inhaerendam vel aiacentiam, et faciunt eam nobis individualiter et singulariter notam. Quae quidem notae individuales, quae sumuntur ex accidentibus individualibus substantiae corporeae, hoc verso continentur: «forma, fi­ gura, locus, tempus, stirps, patria, nomen; haec ea sunt septem quae non habet unus et alter». Similiter accidentia individualia actus humani sunt notae eius individuales, et haec sunt circumstantiae eius, quae septem pariter sunt, ut postea dicetur, et quas non habet unus et alter ’. Haec approximatio inter notas individuales substan­ tiae corporeae et circumstantias actus humani est valde profunda et notanda. Nam accidentia speciei sunt pro­ pria, sed accidentia individui sunt simpliciter accidentia·. et sicut distinguimus substantiam universalem et parti­ cularem seu secundam et primam, ita distinguimus ac­ tum humanum specifice vel universaliter et individualiter seu particulariter, quo in casu semper commitatur aliqua circumstantia2. 54. 3°, quia fundamentum etiam habet in Tullio. Nam inter alias controversias ponit controversiam generis, de qua haec habet: «generis est controversia cum et quid factum sit convenit, et quo id factum nomine appellari oporteat, constat; et tamen quantum et cuiusmodi et om­ nino quale sit quaeritur, hoc modo: iustum an iniustum; utile an inutile; et omnia in quibus quale sit id quod factum sit quaeritur, sine ulla nominis controversia»3. Et postea hanc controversiam in eo consistere dice­ tur «cum aut quem aut quicum aut quomodo aut apud quos aut quo iure aut quo tempore agere oporteat quae­ ritur, aut omnino aliquid de commutatione aut infirma­ tione actionis agitur. Huius constitutionis Hermagoras inventor esse existi­ matur, non quia non usi ea veteres oratores saepe multi, 1 Vide, hic, art. 1, sed contra. 2 Vide infra, q. 18 art. 8-9, de indifferentia actus humani quoad speciem vel quoad individuum. 4 ueu 3 Tullius Cicero, op. cit., I, cap. 9, p. 10. Q. VII, § I: De natura circumstantiae 49 sed quia non animadverterint artis scriptores eam supe­ riores, nec retulerint in numerum constitutionum. Post autem ab hoc inventam multi reprehenderunt, quos non tam imprudentia falli putamus —res enim perspicua est— quam invidia atque obtrectatione quadam impediri» Ecce haec ad accidentalia personae vel negotii refe­ runtur exclusive, et coincidunt fere quoad numerum eius his quae de circumstantiis a theologis traduntur. 55. Attamen, verum est quod non eodem modo eademque ratione considerantur circumstantiae actuum humanorum a rhetore, a iudice vel politico, a philosopho morali et a theologo morali (art. 2). Ad rhetorem enim pertinet eas considerare quatenus «ex eis argumenta sumit ad excusandum vel accusan­ dum» 2 aliquam actionem humanam coram iudice seu po­ litico ad praemiandum vel puniendum, vel coram populo ad laudandum vel vituperandum; sunt ergo circumstan­ tiae pro rhetore quasi loci vel sedes ex quibus argumen­ ta sunt pro orationibus habendis; ad politicum vero seu indicem, quatenus sunt rationes vel motiva ex quibus aliqua actio est digna praemii vel poenae in foro externo; ad philosophum moralem, «prout secundum eas inveni­ tur vel praetermittitur medium virtutis (moralis acqui­ sitae) in humanis actibus et passionibus», et quidem in foro interno vel conscientiae3, hoc est, secundum quod per eas attingitur vel praetermittitur medium prudentia­ ls in actionibus vel passionibus humanis; denique, ad theologum moralem pertinet de eis considerare «omni­ bus modis praedictis», licet alia ratione; quia considerat eas ut faciunt ad bonitatem vel malitiam seu ad medium rationis prudentiae infusae et quidem coram Deo; et con­ sequenter ut dignae praemio vel poena coram Deo; insu­ per, ut sunt laudabiles vel vituperabiles, accusabiles vel 1 S. Thomas, IV Sent., dist. 16, q. 3, art. 1, qla. 2. 2 S. Thomas, hic, art. 2, ad 3. 3 Ibid cap. 11, p. 13. v 50 P, I: De actibus humanis in suo esse psychologico excusabiles, ad persuadendas vel abominandas in concio­ nibus sacris coram populo christiano l. 56. Ratio autem cur hoc altiori et universaliori modo pertineat ad theologum considerare circumstantias hu­ manorum actuum, est triplex. Prima: Ad theologum moralem pertinet ex propriis considerare proportionem actuum humanorum ad beati­ tudinem seu ad ultimum finem. Atqui proportio actuum humanorum ad beatitudinem pendet multum ex circum­ stantiis debitis, quia actus humanus habet plenitudinem et commensurationem suam ex circumstantiis. Ergo ad theologum moralem pertinet proprie considerare cir­ cumstantias humanorum actuum. Secunda: Ad theologum moralem pertinet proprie considerare bonum et malum, melius et peius in opera­ tionibus humanis. Atqui bonum et malum, melius et peius, secundario quidem, sed vere, pendet ex circumstantiis. Ergo ad theologum moralem pertinet proprie considerare circumstantias humanorum actuum. Maior constat; quia ad eundem habitum vel artificem pertinet considerare proprium genus et species atomas sub eo contentas vel differentias eius specificas. Atqui bonum et malum, melius et peius, sunt species vel dif­ ferentiae moralitatis, quae pertinet proprie ad considera­ tionem theologiae moralis. Ergo ad theologum moralem pertinet proprie considerare bonum et malum, melius et peius in operationibus moralibus. Minor vero ostenditur infra, q. 18, art. 3, 10, 11. Tertia: Ad theologum moralem pertinet proprie con­ siderare voluntarietatem vel involuntarietatem actus hu­ mani, quia ex voluntarietate pendet libertas eius, et ex libertate pendet meritum vel demeritum, saltem ut a con­ ditione sine qua non; meritum autem et demeritum per­ tinent proprie ad considerationem theologi. Atqui voluntarietas et involuntarietas actus humani pendet a cogni. ‘ „Cf' oS■ AT08.1™· ξ'!'·β'·"ί'’Ι“· Hb· III -in Breviario, fest. decollat. S. J. Baptistae, II Nocturno—. - Q. VII, § II: De divisione circumstantiae 51 tione vel ignorantia circumstantiarum particularium, quae sunt quasi principia individuationis actus humani. Ergo ad theologum moralem pertinet proprie considera­ tio circumstantiarum humanorum actuum. Adde quod ad theologum pertinet ex propriis conside­ rare ea omnia quae requiruntur ad integritatem et veri­ tatem confessionis, quae est pars sacramenti poenitentiae. Atqui ad veritatem et integritatem confessionis con­ currunt circumstantiae mutantes speciem peccati enor­ miter aggravantes. Docet enim Cone. Tridentinum «eas circumstantias in confessione explicandas esse quae spe­ ciem peccati mutant» ‘. Ergo ad theologum pertinet ex propriis considerare circumstantias actuum humanorum. § Π DE DIVISIONE CIRCUMSTANTIAE 57. Circa divisionem circumstantiarum tria quaeri possunt: Γ, numerus earum; 2°, ratio vel differentia nu­ meri asignati; 3°, ordo earum secundum diversas cate­ gorias, prout ad rem moralem spectat. A. De numero circumstantiarum 58. Solent theologi communiter assignare septem circumstantias, quas hoc versu comprehendunt: «Quis, quid, ubi, quibus auxiliis, cur, quomodo, quando». Quem numerum attribuunt Tullio, ut videre est, hic, apud S. Thomam, art. 3, et ad illum reducunt enumera­ tionem Aristotelis qui, licet addat aliam, nempe circa quid, continetur tamen sub circumstantia quid, quam po­ suerat Tullius. Et quidem traditionaliter, propter Boe­ tium, auctoritatem Tullii primo loco ponebant, quemad­ modum videre est in ipso S. Thoma in IV Sent., dist. 16, i Concilium Tridentinum, Denz. nn. 899 et 917. p. I: De actibus humanis in suo esse psychologico P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico 52 personae, faciunt 38 attributa vel circumstantias: non ergo septem tantum, ut dicit S. Thomas, neque quatuordecim solum, ut S. Bonaventura opinatur neque viginti, ut indicat sat accurate Alexander Halensis 2, qui tamen potius redolet Boetium, loc. cit., quam ipsum Tullium directe inspectum. Hac ergo de causa, fortasse S. Thomas Aristotelem hoc loco praetulit Tullio in enumeratione circumstantia­ rum, complendum tamen aliquo modo ab ipso Tullio. q. 3, art. 1, qla. 1, qui iustificare conatur enumerationem tullianam, et secundario tantum introducit Aristotelem, ut eum trahat ad Tullium (ibid., qla. 2, ad 5). At hic, in Summa Theologica, auctoritas Philosophi ponitur primo loco, ut patet ex ipso titulo articuli tertii: «utrum convenienter enumerentur circumstantiae in 111 Ethicorum». 59. Et quidem Tullius de facto, non septem, sed mul­ to plura attributa vel circumstantias ponit. Distinguit enim attributa ex parte personae et ex parte negotii. Et ex parte personae ponit undecim, nempe nomen, naturam, victum, fortunam, habitum, affectionem, stu­ dia, consilia, facta, casus, orationes ’. Ex parte vero negotii ponit quatuor series attributo­ rum: a) quaedam continentia cum ipso negotio, b) quae­ dam in gestione negotii, c) quaedam adiuncta negotio, d) quaedam consequentia gestum negotium. Continentia vel inseparabilia cum ipso negotio ponit duo: quid et quamobrem seu cur2. In gestione negotii ponit quinque: locum, tempus, modum, ocassionem et facultatem3. Haec una cum perso­ na, quis, referunt septem praecipuas circumstantias (cf. P- 37). Adiuncta negotio ponit novem: aequale, maius, minus, simile, contrarium, disparatum, genus, partem et even­ tum 4. Consequentia negotio ponit undecim saltem, scilicet, inventorem seu actorem, comprobatorem, aemulum, le­ gem, consuetudinem, actionem, iudicium, scientiam, arti­ ficium, approbationem aut offensionem5. Ex parte ergo negotii assignat Tullius, saltem 27 attri­ buta aut circumstantias; quae si iungantur 11 ex parte 2 3 Tuu-ius Cicero, De Inventione Rhet., cap. 24, edit, cit., t. I, p 27 Ibid., cap. 26, p. 28. ’K Ibid., cap. 26-27, pp. 28-30. Ibid., cap. 28, p. 30. Ibid., cap. 28, pp. 30-37; et Π, cap. 12, p. 74 53 I 60. Aristoteles itaque ponit explicite sex tantum no­ tas individuates seu circumstantias actus humani, nempe :ίς, τι, περί τι, τίνι, ένεκα καί πώς 3 = quis, quid, circa quid, quo, cur, quomodo. Quem senarium numerum pro Aristotele retinet Ale­ xander Halensis4, qui clariori ac meliori versione utitur quam vulgata qua usus est S. Thomas, qui sumpsit du­ plicem formulam: «circa quid vel in quo», quae ponitur inversione, pro duplici circumstantia distincta, quasi «in quo» significaret «mensuram actus ut agentis, id est lo­ cum vel tempus»3, cum tamen, sit duplex formula pro una originali: περί τί. Unde S. Thomas falso putavit Philosophum posuisse septem circumstantias sicut Tullius, licet cum quadam differentia inter utramque assignationem: «Philosophus —inquit— in III Ethic., assignat etiam septem cir­ cumstantias, sed differt a praedicta assignatione sua assignatio in duobus. Primo, quia Philosophus ponit duas circumstantias, «quid» et «circa quid», quae in praedicta assignatione Tullii in una includuntur (nempe «quid») eo quod obiectum quod dicitur «circa quid», dat rationem actui, qui 1 S. Bonavertura, IV Sent. dist. 16, P. I, dub. circa litteram IX, p. 400. * Alexander Halensis, Summa theol. II P., II libri, loc. cit., n. 49, edit, cit., p. 67. 3 Aristoteles, III Ethic., cap. 1, η. 16. Alexander Halensis, loc. cit., p. 67a, initio. S. Thomas, III Ethic., lect. 3, n. 415. * —w ΛΛ 9 ® 1 54 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico dicitur «quid»; sed Philosophus distinguit eas, quia prae­ ter universalem rationem obiecti, quae dat speciem actui, possunt in obiecto considerari speciales conditiones quae diversificant actum in bonitate et malitia in illis actibus qui ex se malitiam non implicant, in quibus etiam mali­ tiae quantitatem diversificant. Secundo, quia Philosophus pro ima circumstantia (in quo) ponit {duas, scilicet) quando et ubi, quasi in quo tempore et in quo loco, propter hoc quod utrumque su­ mitur a mensura extrinseca; sed in praedicta assignatio­ ne (Tullii) distinguuntur propter diversam rationem men­ surae. II Quod autem Philosophus dicit «quo instrumento» idem est ei quod Tullius dicit «quibus auxiliis» (vel po­ tius, facultas), quia omnia auxilia sunt quasi instrumenta actionis quibus agens utitur ad suum finem» Et idem quoad istas differentias innuit in III Ethic., 4 Attamen, melius inspiciens textum Philosophi, postea, in III Ethic., lect. 3, dixit esse tantum sex: «Ponit Phi­ losophus hic sex circumstantias». In hoc vero loco Sum­ mae, praescindit ab hac quaestione critica numeri, et solum intendit numerum septenarium traditionalem. B. De differentia numeri septenarii seu praedictae enumerationis 61. Positis autem vel admissis septem circumstantiis, quae in usu supra dicto continentur, oportet talem numerum iustificare, probando talem enumerationem esse adaequatam, seu con­ tinere de facto omnes et solas veras, et per se circumstantias vel accidentia individualia actus voluntarii. S. Thomas ergo semper retinuit hanc enumerationem esse convenientem sue adaequatam; at in modo ostendendi talem convenientem seu adaequatam; at in modo ostendendi talem tim, progrediendo et meliorando, incedit usque ad praesentem articulum. I IV Sent., dist. 16, q. 3, art. 1, qla. 2, ad 5. Q. VII, § II: De divisione circumstantiae 55 62. Nam in IV Sent., dist. 16, q. 3, art. 1, qla. 2 (circa 1256), rationem duplicem reddidit secundum duplicem considerationem formalem rhetoris et theologi moralis, hoc modo: Circumstantiae considerari possunt duppliciter: I. Rhetorice, et sic: A) ex parte personae: quis. B) ex parte negotii: a) in se ipso: a’) ex parte facti exterioris=quid. b) ex parte intentionis interioris agentis=cur. b) in eius prosequutione: a’) qualitas actus = quomodo. b’) mensura eius: 1) ex parte loci=ubi. 2) ex parte temporis = quando. c’) instrumenta ipsius = quibus auxiliis. II. Moraliter, et sic: A) ex parte ipsius actus: a) quoad substantiam vel speciem eius = quid. b) quoad modum ipsius=quomodo. B) ex parte eius quod est extra actum ipsum: a) per modum causae: a’) finalis=cur. b’) efficientis: 1) principalis=quis. 2) instrumentales=quibus auxiliis. a’) ex loco=ubi. b’) ex Tempore=quando. 63. Postea vero, in III Ethic.t lect. 3 (circa 1266), hoc modo procedit: Circumstantiae actus humani sumuntur aut: A) ex parte ipsius actus, secundum tria quae in ipso consi­ derari possunt, scii.: a) genus actus=quid. b) materia vel obtectum: a’) absolute consideratum=circa quid (=quid). b’) secundum mensuram eius: 1) ex loco=ubi. 2) ex tempore=quando. • · ·*,1.-*7 *·»,-·<·.. · ·*■ -·· - P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico c) B) ex a) b) modus agendi=quomodo. parte causarum actus: finalis=cur. efficientis: a’) principalis=quis. b') instrumentons=quibus auxiliis. 64. Deinde, in quaestione II de Malo, art. 6 (circa 12631268), ita iustificat: Circumstantiae circumstant actum HUMANUM AUT: A) ex parte causae. a) finalis=cur. b) efficientis: 1) principalis=quis. 2) instrumentalis=quibus auxiliis. B) ex parte mensurae: a) temporis=ubi. b) loci=quando. C) ex parte ipsius actus: a) quoad obiectum vel materiam=quid. b) quoad modum agendi = quomodo. 65. Denique, in hac I-II, q. 7, art. 3 (circa 1269-70), concludit: Circumstantia existit extra substantiam vel essentiam actus hu­ mani et tamen slmul attingit vel contingit aliquo modo ipsum; aut ergo attingit: A) ipsum actum et quidem vel: a) per modum mensurae: 1) tempus=quando. 2) locus=ubi. b) per modum qualitatis actus = quomodo. B) causam actus: a) finalem=cur. b) materialem seu obiectum: quid vel circa quid. c) efficientem: 1) principalem=quis. 2) instrumentaient^ quibus auxiliis. C) effectum actus=quid. 66. Ex hac enumeratione, videtur quod De Malo sit inter­ media inter Sententias et Ethica, quia magis accedit ad Sen­ tentias, dum Ethica magis accedunt ad Summam. Et quidem in Q. VII, § II: De divisione circumstantiae 57 tribus istis circumstantia «quid» ponitur ex parte ipsius actus, dum in Summa ponitur ex parte effectus actus; in Sententiis et De Malo «quando» et «ubi» ponuntur extra actum, dum in Ethicis et in Summa ponuntur ex parte ipsius actus, cum hac tamen differentia quod in Ethicis reducuntur ad «circa quid» vel «materiam», dum in Summa considerantur ut propinquiores ipsi actui; materia vero vel circa quid ponitur quasi extra actum, ex parte causae quasi materialis eius. Ceterae vero circumstan­ tiae eodem modo ubique intelliguntur. Non ponit circumstantiam ex parte causae formalis, quia ista dat speciem vel essentiam actui, et iam non potest esse quid accidentale actui; causa vero quasi materialis, hoc est, «circa quid», potest accidentaliter sumi; aliae vero duae causae, nempe efficiens et finalis, sunt extrinsecae, et ideo ut extrinsecae sunt extra essentiam actus, sed ut causae attingunt vel contingunt actum. Nam, iuxta traditam notionem circumstantiae, «conditio causae ex qua substantia actus dependet, non dicitur circum­ stantia, sed aliqua conditio adiuncta» accidentaliterC In his ergo diversis modis iustificandi hanc enumerationem, S. Thomas paulatim sublineat accidentalitatem circumstantiae; nam in Sententiis non satis apparebat accidentalitas circumstan­ tiae «quid»; neque omnino, licet modo magis mitigato, in III Ethicorum; nimis fere radicaliter videtur reagere in De Malo; ac finaliter ad aequilibrium pervenit in Summa Theologica. 67 Sequentes ergo hanc viam S. Thomae, possemus dicere quod circumstantiae, eo quod sunt accidentia actus humani eum aliquo modo afficientes vel attingentes, dupliciter ipsum attin­ gere possunt: uno modo, directe seu immediate sive per seipsas, et tunc aut per modum qualitatis inhaerentis seu adhaerentis, hoc est, quasi interne et ab intrinseco, et sic est quomodo; aut per modum mensurae adiacentis, hoc est, externe et quasi ab extrinseco, et sic ex parte loci est ubi, ex parte temporis est quando; alio modo, indirecte seu mediate, quatenus non attin­ gunt immediate ipsum actum in seipso, sed vel mediante causa eius, ad quam immediate pertinerent; aut mediante effectu ip­ sius, quo in casu est «quid»; ex parte vero causae, aut extrin­ secae, nempe finalis, et sic habetur «cur»; aut efficientis princi­ palis, et sic est «quis», aut efficientis instrument alis, quo in casu attribuitur «quibus auxiliis»: aut denique ex parte causae quo- 1 Hic. art. 3, ad 3. ■ 58 P. I: De actibus humanis dammodo intrinsecae, sed vergens ad extrinsecami nempe quasi materialis «circa quam», et sic est «circa quid», quae respon­ det «quid». En schema huius justificationis: Circumstantia Q. VII, § II: De divisione circumstantiae IN SUO ESSE PSYCHOLOGICO actus humani ita est extra eius essentiam, ut ta­ men ILLUM ALIQUO MODO ATTINGAT SEU CONTINGAT; AUT ERGO ATTINGIT: A) directe et immediate in seipso: a) quasi interne et per modum qualitatis inhaerentis= quomodo. b) quasi externe et per modum mensurae adiacentis, hoc est: 1) loci=ubi. 2) temporis=quando. B) indirecte et mediante alio quod non est ipse actus, sed necessario connectitur actui, scilicet: a) mediante causa eius: a’) extrinseca: 1) finali—cur. 2) efficienti: — principali=quis. —- instrumentait^quibus auxiliis. b’) intrinseca quodammodo: 1) non formali, ut patet. 2) sed quasi materiali circa quam=circa quid. b) mediante effectu ipsius = quid ut circa quid. 68. Haec tamen, ut supra diximus, non ex omni parte re­ spondent menti Aristotelis neque Tullii, quorum uterque inter attributa ponit quaedam essentialia et quaedam accidentalia. Alexander ergo Halensis, qui videtur putare Aristotelem sex illis conditionibus individualibus indicasse conditiones pure es­ sentiales, enumerationem illam senariam iustificat ex quatuor causis, hoc modo: haec «divisio circumstantiarum attenditur penes ea quae essentialiter se habent ad actionem; sunt enim quatuor causae; efficiens, formalis, materialis et finalis. Efficiens autem dicitur per se vel per alterum (=principalis vel instrumentalis); forma vero actionis dicitur vel ipsa species actionis in se, vel secundum quod refertur ad agentem. Propter quod sex dicuntur in universo; nam per «quis» deno­ tatur efficiens per se (=principalis); per hoc autem quod dicitur 59 «quo agit», notatur causa efficiens media ( = instrumentalis), per quam agit; per «quid» vero notatur forma ipsius actionis in seipsa; per «qualiter» (=quomodo), forma quam ponit agens in actione; per «in quid» vel «in quo» ( = circa quid) notatur materia subiecta; per «cuius gratia» sive «cuius causa» notatur finis» *. Et addit: «locus et tempus non pertinent ad essentiam actio­ nis, sed concomitantur ipsam actionem, et ideo non ponuntur in praedicta divisione»2. In enumeratione vero classica septenaria, quae Tullio tribui­ tur, putat indicari et conditiones essentiales et conditiones acci­ dentales actionis, eamque iustificat his verbis: «in ea expri­ muntur et ea quae essentialiter se habent ad actionem, et quae se habent ut proprietates inseparabiles. Praeter enim causam efficientem, quae in duo dividitur, cum dicitur «quis», «quibus auxiliis», et causam formalem, quae notatur per «quomodo» et in parte per «quid», intelligitur causa materialis per hoc quod dicitur «quid», concernitur enim mate­ ria; et intelligitur causa finalis per hoc quod dicitur «cur». Superadduntur autem duae proprietates per hoc quod dicitur «locus» et «tempus», sine quibus non individuatur actio»3. An vero hoc opus, in hac parte, sit ipsius Alexandri, merito dubitari potest, tum ex eius perfectione technica, quae non con­ sonat stylo generali Alexandri, tum ex bonitate versionis aristotelicae, quae non est textus vulgatus saeculi XIII, tum etiam a textu Bonaventurae, qui multo inferior est, cum tamen sem­ per aut litteraliter fere transcribat Alexandrum, aut meliorem reddat textum. C. De ordine circumstantiarum inter se 69. Non omnes istae circumstantiae attingunt eodem modo actum humanum, sed quaedam sunt principales, quaedam vero secundariae, secundum prius et posterius, eo fere modo quo se habent ad substantiam novem genera accidentium. Aristoteles ipse distinxit circumstantias in has duas catego­ rias fundamentales quando dixit quod principales sunt duae, nempe «cur» et «quid»: χυριώτατα o ’.ναι ΐοχεΐ, εν οίς ή πράξις xcù 06 svcxa ♦. ! Alexander Halensis, loc. cit., cap. 2, n. 50, p. 68a). Ibid, ad 1, p. 68b. Ibid., p. 68b. Aristoteles, III Ethic., cap. 1, n. 18. P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico 60 S. Thomas ergo hic, art. 4, iustificat hanc doctrinam Phi­ losophi, hoc modo: Illae sunt circumstantiae principales actus humani quae maxime influunt in actum voluntarium et intimius eum attingunt. Atqui maxime influunt in voluntarium et inti­ mius et profundius eum attingunt duae circumstantiae, nempe «cur» et «quid». Ergo istae duae circumstantiae sunt principa­ liores ceteris. Maior est per se nota. Minor vero facile patet. Maxime enim influunt in voluntarium et intimius eum attingunt causa finalis et materialis quam cete­ rae, quia finalis se habet per modum motivi, materialis vero per modum obiecti: sive per modum principii ut ratione agendi et per modum termini actionis vel motus; vel etiam per modum obiecti motivi (finis) et terminat ivi (quid ut circa quid). Atqui istis duabus causis respondent illae duae circumstantiae, nempe «cur» causae finali; «quid» vero causae materiali. Et quidem principalissima seu maxima est «cur», quia respondet causae causarum1; deinde post «cur» venit «quid», quae respondet obiecto seu termino actionis; postea veniunt reliquae secundum quod magis vel minus accedunt ad istas duas. Schematice: 70. Ordo circumstantiarum: A) principales: a) principalissima = cur. b) mere principalis, immediate post cur: quid ut circa quid. B) minus principales: a) secundum accessum ad principalissimam: 1) causa principalis sive agens: quis. 2) causa instrumentalis; quibus auxiliis. b) secundum accessum ad mere principalem: quomodo. C) mere secundariae: a) locus. b) tempus. In III Ethicorum ita explicat: «principalissimae circumstan­ tiae esse videntur in quibus est operatio, idest obiectum ( = quid) sive materia actus, et cuius gratia, idest finis (cur); quia actus i S. Thomas, Hic. ad 2. Q. Vif, § II: De divisione circumstantiae 61 specificantur secundum obiecta; sicut autem materia est ob· iectum exterioris actus, ita finis est obtectum interioris actus voluntatis»1. Ex quo aegre defendi potest accidentalitas harum circumstantiarum, quia sumuntur secundum specificativa actus. Unde etiam hic, in hoc articulo 4, distinguit formam ex fine et obiecto actus a forma eius ex modo agendi, quasi inter for­ mam essentialem et accidentalem. «Modus etiam —inquit— non est substantialis forma actus, hoc enim attenditur in actu secun­ dum obiectum et terminum vel finem; sed est quasi quaedam qualitas accidentalis»2; et tamen non vult plene concedere quod sit de essentia actus; nam in ad 2 ait: «finis, etsi non sit de substantia actus, est tamen causa actus principalissima, in quan­ tum movet ad agendum», conformiter ad dicta a. 3 ad 3. S. Thomas in Sententiis cognovit Aristotelem, Tullium et Boetium, vel potius Boetium et Aristotelem; nondum vero co­ gnovit Nemesium et Damascenum; hic vero cognovit, et me­ liori quadam versione Aristotelis usus esse videtur. Nec mirum ergo quod S. Doctor retractet hic, ad 1, id quod dixerat in IV Sent., dist. 16, q. 3, art. 1, qla. 2, ad 5, et in III Ethic., lect. 3, circa circumstantiam «in quo» vel «in quibus». «Quod autem dicitur in quo, dividit in duas circumstantias, sci­ licet, in quando et «bi»3. Hic vero, in hac responsione ad 1, nota­ vit defectum illius versionis «in quo», propter meliorem versionem Nemesii, qui dicit «quid», et coactus est scribere: «per ea in quibus est operatio, Philosophus non intelligit tempus (=quando) et locum (=ubi), sed ea quae adiunguntur ipsi actui. Unde Gregorius Nyssenus ( = Nemesius) quasi exponens dictum Philosophi, loco eius quod Philosophus dixit: in quibus est ope­ ratio, dicit: quid agitur». Et tamen, in textu Aristotelis, illud: «in quo vel in quibus est operatio», potius est περί τί quam simpliciter τί, ut legenti patet. Apparet ergo haec quaestio apud S. Thomam sat deficiens critice, propter defectum boni textus vel potius traductionis qua usus est. 1 III Ethicorum., Icc. 3, η. 425. • Hic, ad 3. 3 III Ethic., lect. 3, n. 415. QUAESTIO VIII DE VOLUNTATE QUORUM SIT UT VOLITORUM I i ’ ' < 71. Consequenter S. Doctor incipit tractare de actibus propriis hominis in particulari. Et quidem secundum dicta in introductione generali ad theologiam moralem, considerat primo actus elicitos, hoc est, exercitos ab ipsa voluntate (q. 8-16); deinde vero actus imperatos a vo­ luntate et elicitos vel exercitos ab aliis potentiis huma­ nis (q. 17). Quantum vero ad elicitos ab ipsa voluntate, conside­ rat duas series: primam, quae est series actuum voluntatis circa finem et constituit id quod dicitur ordo in­ tentionis (q. 8-12); et secundam seriem, quae complecti­ tur actus voluntatis circa media seu id quod appellatur ordo executions (q. 13-16). Prima series actuum seu circa finem continet tres actus, nempe velle seu volitionem, frui seu fruitionem et intendere seu intentionem. Ratio divisionis est, quia finis considerari seu attingi potest et absolute in se, tum in affectu (=volitio) tum quodammodo in effectu ( = fruitio imperfecta); et relative seu comparative ad media, hoc est, quasi obtinendus vel assequendus per media (=intentio). 64 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico 72. Volitionem autem longius considerat S. Thomas per tres quaestiones, et hoc ideo quia est primus et fun­ damentalis actus quem ceteri supponunt et a quo aliquo modo pendent. Considerat ergo volitionem tum ex parte obiecti, a quo habet speciem, quasi fundamentaliter (q. 8), tum ex parte sui in quantum formaliter est actus seu motus vo­ luntatis. Et quia omnis motus essentialiter potest consi­ derari vel active seu ex parte moventis seu motivi, vel passive, ex parte mobilis, ideo circa ipsam volitionem ut formaliter est primus motus voluntatis considerat et motivum eius seu causam moventem (q. 9), et modum quo movetur ex parte mobilis (q. 10). Ad rem Joannes a S. Thoma: «Antequam vero agat de secundo actu, qui est fruitio, interponit D. Thomas duas quaestiones de motivo voluntatis; quod ideo fecit S. Doctor, quia simplex volitio est primus actus volun­ tatis, ad quem non potest moveri voluntas ex aliquo prius volito, siquidem ipse est primus omnium, et ideo origo et motio istius primi actus remanet obscura et latens; cum tamen in aliis actibus motivum et origo illorum manifeste constet reducendo posteriores actus in priores, sicut voluntas eligit media quia intendit fi« nem; et intendit, quia amat. Ipse vero primus amor non potest ex alio priori actu causari; et ideo specialiter D. Thomas inquirit de eius motivo seu origine, quia debet esse ab extra; quod ali­ quo modo videtur contrariari rationi voluntarii. Et ideo quaerit duo de isto motivo: Γ, quodnam sit principium movens ad hunc primum actum, tum ex parte obiecti propositi et specificantis actum, tum ex parte moventis ad illum efficienter; quia voluntas in primo actu non potest seipsam movere effective, cum non supponat prio­ rem actum, in cuius vi reducat potentialitatem suae vir­ tutis in actum, sed moveri debet ab extrinseco agente, quod solum est Deus...; 2 , vero quaerit de modo quo movetur voluntas, scilicet necessario vel libere...1. i Joannes a S. Thoma, Isagoge, ed. cit., t. I, n. 97b Q. VIII: De voluntatis obiectis 65 Aliis verbis; circa hunc primum actum voluntatis, considerat essentiam vel formam eius, per ordinem ad ob­ jectum proprium ad quod dicit relationem transcendentalem et a quo habet speciem; et causam eius efficientem, tum quoad vim causandi, tum quoad modum caùsandi vel potius quoad modum quo effectus producitur. Et quidem necesse erat circa hunc actum haec duo considerare duplici de causa: primo quidem, quia, utpote motus, volitio debet esse ab aliquo movente; utpote vero primus, non potest esse a voluntate sicut a principali seu prima causa; ergo debet esse ab aliquo extra volunta­ tem; et tamen cum ille primus actus sit voluntarius et quidem maxime, de eius ratione est quod sit a prin­ cipio intrinseco, oportebat ex professo hanc difficultatem solvere; eo vel magis quod non habetur scientia nisi per causas proprias cognoscantur proprii effectus; secundo, quia motus primus videtur esse maxime naturalis, et con­ sequenter necessarius, cum tamen libertas sit requisitum necessarium omnino ad rationem actus humani seu mo­ ralis; oportebat ergo, soluta prima difficultate, hanc se­ cundam, quae non est nisi instantia quaedam contra so­ lutionem illam, discutere et solvere. En ergo ratio cur pro primo actu voluntatis S. Doc­ tor ponat tres quaestiones distinctas. Posito autem primo actu, qui est origo et ratio pos­ teriorum, non erat necesse circa ceteras has quaestiones ponere, quia evidenter explicantur ex primo. 73. In hac ergo quaestione octava considerat S. Tho­ mas obiectum volitionis seu primi actus voluntatis, per ordniem ad quod debet constitui et definiri. Et quidem valde methodice procedit, considerans primo obiectum proprium eius in genere (art. 1), quod est bonum ut sic; et quia bonum potest esse absolutum seu finis, et rela­ tivum seu medium, ideo statim considerat illud in specie, utrum scilicet tale obiectum sit unice et absolute finis vel etiam aliquo modo media (art. 2). Quo posito, opor­ tebat etiam distinguere volitionem a facultate voluntatis, !! 66 P. I: De actibus hunlanis in suo esse psychologico praecise ex diverso ordine ad obiectum vel quodammodo ex diverso obiecto (art. 3). Possumus itaque dicere quod in hac quaestione S. Tho­ mas investigat quasi definitionem volitionis, quae mani Π ­ feste constare debet ex duplici elemento: quasi generico et quasi specifico. Investigat ergo quasi genus in articu­ lo primo, in quo convenit cum omni appetitu (facultate) et cum omni appetitione (motu appetitus); deinde vero quaerit differentiam eius specificam tum a ceteris moti­ bus appetitus (art. 2), tum a facultate vel facultatibus appetitivis (art. 3). En ergo ordo articulorum huius quaestionis: X·.· Definitio volitionis venatur ex consideratione proprii obiecti: A) quasi genus: inclinatio ad bonum (art. 1). B) quasi differentia: a) a ceteris eiusdem generis proximi, hoc est, a ceteris acriZ?MS=finis tantum (art. 2). b) a ceteris eiusdem generis quasi remoti, nempe a facultate voluntatis (art. 3). Cum enim velle sit actus seu appetitio elicita, opor­ tebat eam distinguere et a ceteris appetitionibus elicitis (art. 2) et ab appetitione innata, quae est ipsamet volun­ tas ut facultas (art. 3). Art. 1.- Utrum voluntas sit tantum boni DE NOMINE VOLUNTATIS 74. Hoc nomen «voluntas» quandoque sumitur pro­ prie, quandoque metaphorice. Metaphorice dicitur volun­ tas obiective, hoc est, obiectum voluntatis seu volitum, quod aliquando est effectus volitionis, et ideo ad hanc significationem trahitur quae dicitur voluntas signi. Pro­ prie vero dicitur tum facultas volendi seu potentia, tum Q. VIII, a. 1: Utrum voluntas sit tantum boni 67 etiam actus eius, qui dicitur voluntas beneplaciti, et pro­ prius diceretur volitio, si latina lingua permitteret h Sic autem sumpta pro actu volendi, distinguitur duplex vo­ luntas: una est simplex voluntas, quae a theologis appel­ latur voluntas ut natura; alia est voluntas consiliativa vel potius electiva, quae a theologis dicitur voluntas ut ratio, et uno verbo potest dici electio12. Ait ibi S. Thomas quod S. Joannes Damascenus vocat simplicem voluntatem θέλησιν; voluntatem vero ut ratio­ nem, βούληαίν; at hoc minus recte videtur dictum; quia in terminologia Damasceni θέλησις est facultas volendi; βοόλησις vero significat actum quemcumque volendi, in­ distincte, hoc est, volitionem 3. Ad rem S. Thomas: «voluntas dicitur tribus modis: aliquando ipsa potentia volendi; aliquando, ipse actus volendi; aliquando autem, ipsum volitum, et quantum ad hoc unitur voluntas sancti hominis voluntati Dei, non autem quantum ad duo prima» 4; et in hoc ultimo sensu dixit Christus: «quicumque fecerit voluntatem Patris mei, qui in coelis est, ipse meus frater et soror et mater est» 5; et illud orationis dominicae: «fiat voluntas tua, sicut in coelo et in terra»6. Ut ergo aequivocatio tollatur, posset simpliciter dici voluntas sola facultas vel potentia rationalis volendi; volitio actus eius; et volitum obiectum ipsius; attamen, ut dixi, volitio non est nomen latinum, sed voluntas, quae inservit et pro facultate et pro actu volendi quocumque, sive primo et necessario, sive libero seu electivo. Unde Tullius ait quod «cum constanter prudenter que fit (prosequutio boni), eius modi appetitionem stoici βούλησιν appellant, nos appellamus voluntatem» 7. 1 2 3 \(G. 4 s « i Cf. S. Thomam, III Sent., d. 17, III P., q. 18, art. 3. Vide S. Ioannem Damascenum, De 94 948. S. Thomas, III Sent., dist. 17, q. Matt. XII, 50. Matt. VI, 10. Cicero, IV Tusculi., cap. 6, edit, 1, qla. 1 ad 3. fide orthodoxa, lib. II, cap. 22, 1, art. 1, q. 1, ad 3. cit., t. I, p. 241. r 68 ‘ i. -&■ •■ A Theologi vero reservarunt nomen «voluntas» pro pri­ mo et naturali actu voluntatis circa finem aut bonum ut sic, sicut etiam prima operatio mentis dicitur «simplex intelligentia», et primus habitus seu habitus primorum pricipiorum dicitur «intellectus», hoc est, eodem nomine H ac ipsa facultas intelligendi, quia in hanc operationem quasi naturaliter prorrumpit et hunc habitum statim prima operatione acquirit, quasi naturaliter1. In tota ergo hac et duabus sequentibus quaestioni­ bus, agitur de voluntate, non ut est facultas, sed ut est primus omnino actus eius, scilicet, simplex velle, uti apparet ex prologo huius quaestionis, et ex toto tractatu qui est exclusive de actibus, et expresse declarat in art. 1, ad 1. Quod si facultatem tangit vel etiam alios actus, est, ut diximus supra, quatenus conducunt ad melius cognoscendam et definiendam hanc primam volitionem. praesupponit formam aliquam. Haec autem forma pro appetitione appetitus naturalis est ipsa forma vel natura vel essentia naturalis, hoc est, congenita vel innata appe­ tentis, et ideo dicitur appetitio innata, quae nihil est alliud quam naturalis et congenita inclinatio in propriam et connaturalem perfectionem; nec est proprie loquendo actio, sed ordo quidam transcendentalis in actum et per­ fectionem sibi correspondentem: sed pro appetitione appetitus tam sensitivi quam intellectivi seu rationalis, est aliqua forma apprehensa seu acquisita per apprehen­ sionem seu cognitionem, sensitiva quidem et individualis pro sensitiva appetitione; sed intellectiva seu spiritualis et universalis pro appetitione rationali, quae est praecisse volitio de qua agimus. Quae cum ita sint, dicendum est quod genus appetitus dividitur immediate in appeti­ tum naturalem et appetitum animalem vel psychologicum, qui habet duas species, vel sensitivum et intellectivum • seu rationalem. L\··' § π DE RE VOLUNTATIS U' Q. VIII, a. 1: Utruai voluntas sit tantum boni 2 .ACTIBUS HUMANIS IN SUO ESSE PSYCHOLOGICO Modo autem oportet venire ad rem ipsam, quae in hoc et in ceteris articulis investigatur. Notandum est ergo quod iste actus est appetitio quae­ dam, hoc est, actus appetitus rationalis qui dicitur vo­ luntas. Est autem triplex appetitus et consequenter tri­ plex appetitio: quidam est appetitus naturalis vel sub­ stantialis, hoc est, ipsa natura ut natura appetens; alius est appetitus accidentalis, et est facultas quaedam na­ turalis quidem, sed re distincta a natura vel substantia ipsa; qui duplex est: quidam sensitivus, nempe facultas quaedam appetitiva organica (appetitus concupiscibilis vel irascibilis), et alius rationalis seu intellectivus, hoc est, facultas appetitiva spiritualis vel inorganica. Actus vero appetitus dicitur appetitio·, omnis autem appetitio sequitur aliquam formam, cum sit inclinatio quaedam, et omnis inclinatio vel motus aut tendentia 1 Cf. De Verit. 17, Ic. Similiter appetitio ei correspondons dividitur imme­ diate in appetitionem naturalem seu innatam et in appe­ titionem psychologicam vel elicitam, quae rursus divi­ ditur in sensitivam et intellectivam seu rationalem. Cum ergo voluntas, ut facultas appetendi, sit appeti­ tus rationalis; et ut actus, sit appetitio rationalis, pos­ sumus obiectum eius proprium considerare dupliciter: Γ, sub ratione generica appetitus vel appetitionis; 2°, sub ratione propria et specifica appetitus vel appetitionis rationalis. § III CONCLUSIONES conclusio prima: Voluntas ut appetitus seu ut facilitas appetitiva, tam secundum rationem genericam appetitus quam secundum rationem specificam appetitus rationalis, non est tantum boni, sed etiam mali, licet diversimode, boni nempe ut prosequendi, mali vero ut 76. P. 1: De actibls humanis in suo esse psychologico fugiendi seu vitandi: boni per modum attractionis; mali per modum repulsionis. 77. Probatur. Prima pars (est boni et mali secundum rationem genericam appetitus). Eius est voluntas ut ap­ petitus ad quod se extendit aliquo modo omnis appeti­ tus. Atqui omnis appetitus aliquo modo se extendit et ad bonum et ad malum, ut patet inductive; atque etiam a priori, quia quod se habet aliquo modo ad unum con­ trarium, aliquo modo etiam se habet ad suum contra­ rium vel oppositum correlativum, licet diversimode. 78. Secunda pars. Ita se habet voluntas secundum rationem suam specificam seu ut est appetitus rationalis, ad bonum et malum sicut se habet ratio ad verum et falsum. Atqui ratio se habet aliquo modo et ad verum et ad falsum, quia utrumque aliquo modo attingere po­ test. Ergo similiter voluntas, ut appetitus rationalis, se habet aliquo modo et ad bonum et ad malum. Propter quod axiomatice dicitur: eadem est potentia opposito­ rum, hoc est, opposita, secundum quod sunt opposita, sunt attingibilia ab eadem potentia. 79. Tertia pars (quod se habet diversimode). Opposi­ to modo se habere ad bonum et ad malum est diversi­ mode se habere ad illa. Atqui voluntas tam secundum rationem genericam facultatis appetitivae quam sub ra­ tione specifica appetitus rationalis, opposito modo se ha­ bet ad bonum et ad malum, nam ad bonum se habet per modum attractionis vel prosequutionis: ad malum ve­ ro, per modum repulsionis vel fugae; sicut intellectus se habet ad verum per modum affirmationis vel composi­ tionis vel assensus, ad falsum autem per modum nega­ tionis vel divisonis ve dissensus. Eadem enim facultas potest et debet habere actus contrarios relative ad contraria obiecta: et sic videmus quod appetitus sensitivus respectu boni convenientis ha­ bet motus concupiscentiae aut desiderii, e contra respe­ ctu mali seu nociv i habet motum abominationis seu fugae, pariter appetitus rationalis seu voluntas, respectu Q. VIII, a. 1: Utrum voluntas sit tantum boni boni convenientis habet motum amoris, qui dicitur vo­ luntas, sed respectu mali seu nocivi habet motum odii seu abominationis, qui potest dici noluntas; similiter ratio respectu veri cogniti habet motum affirmationis, sed respectu falsi habet motum contrarium, hoc est nega­ tionis *. 80. conclusio secunda: Voluntas ut actus, secundum genericam rationem appetitionis, est solum et exclusive boni et quidem veri- secundum vero rationem specificam appetitionis seu volitionis rationalis, est solum boni intel­ lecti ut intellecti, quod non semper est bonum obiective seu in re, sed solum apparens bonum. 81. Probatur. Prima pars (voluntas ut actus secundum genericam rationem appetitionis, est solum boni). Appeti­ tio ut appetitio est solum appetibilis, ut patet ex termi­ nis, quia appetitio definitur ut motus vel inclinatio in appetibile. Atqui appetibile est bonum per definitionem, ut ostenditur in Metaphysica. Ergo appetitio, hoc est, actus adhaesivus appetitus est tantum boni. 82. Confirmatur Γ. Inclinatio boni non est nisi ad bonum. Atqui appetitio est inclinatio boni. Ergo appetitio non est nisi ad bonum. Maior est clara; quia «nihil inclinatur nisi in aliquid simile et conveniens» (hic), cum haec inclinatio nihil aliud sit quam coaptatio quaedam vel sympathia. Atqui simile et conveniens bono non est nisi bonum, ut patet ex terminis. Ergo inclinatio boni non est nisi ad bonum. Minor autem facile patet; nam appetitio nihil est aliud quam inclinatio appetitus vel appetentis. Atqui appetitus vel appetens est bonum quoddam; quia appetitus vel ap­ petens est aliquod agens, et consequenter aliquod ens (substantia vel accidens); iam vero omne ens in quantum ens est bonum, secundum illud: bonum et ens conver­ tuntur. Ergo appetitio est inclinatio boni. » Hic, ad 1. 72 Q. VIII, a. 1: Utrum voluntas sit tantum boni ACTIBUS HUMANIS IN SUO ESSE PSYCHOLOGICO 87. Respondetur: Dist. mai.: eadem est potentia op­ positorum, secundum eundem actum et secundum eundem modum actus, nego; secundum diversum vel oppositum actum et oppositum modum actus, concedo. Cone. min. Dist. conci.: eo ipso quod voluntas, ut potentia, est boni debet etiam esse mali, conc.; ut actus et eodem modo, nego. Obiectio laborat aequivoco nominis «voluntas» quae quandoque significat facultatem et quandoque significat simplicem actum facultatis. De voluntate autem ut est actus, falsum omnino concludit; de voluntate vero ut potentia, verum infert, licet non sit eodem modo eademque ratione oppositorum. Jam vero, in toto hoc tractatu loquimur de actibus, non de facultatibus; ideo ergo ob­ iectio vagatur extra quaestionem. Et ratio recessus a malo est accesus ad bonum: et ita non ex aequo se ha­ bet ad utrumque. 83. Confirmatur 2\ Omnis appetitio est actus seu motus attractionis (concupiscentia aut volitio) prout di­ stinguitur a motu repulsionis (abominationis aut nolitionis). Atqui iste motus, per definitionem, est tantum boni et nullo modo mali; mali enim tantum est motus abomi­ nationis aut nolitionis. Ergo voluntas, ut actus vel appe­ titio, est tantum boni. 84. Secunda pars (voluntas, ut actus seu ut volitio rationalis, est boni intellecti ut intellecti, hoc est, appre­ hensi per rationem aut intellectum). Omnis inclinatio vel appetitio actualis consequitur formam aliquam proportionatam ei. Atqui forma proportionata appetitioni ra­ tionali seu volitioni est bonum intellectum ut intellectum, secundum illud: bonum intellectum est obiectum volun­ tatis; nihil volitum quin praecognitum. Ergo volitio se­ cundum rationem suam specificam est tantum boni in­ tellecti ut intellecti. 85. Tertia pars (quod istud bonum non est semper vere et in re bonum, sed solum apparens bonum, re au­ tem malum). Intellectio seu cognitio boni, quod est proprium obiectum volitionis, potest esse falsa, cum ap­ parentia veritatis, et sic exhibere potest appetitioni vo­ luntatis falsum bonum quasi verum bonum, cum appa­ rentia veri boni. Atqui tunc et sub hoc respectu potest appetitio voluntatis in illud ferri. Ergo volitio potest esse falsi boni sub ratione apparentis boni. Et ideo accidere potest appetitioni sensitivae in suo genere; appetitio vero innata semper est veri boni in re, quia per definitionem fertur ad bonum in re et non ad bonum ut apprehensum, cum non supponat nec possit habere cognitionem. § IV SOLVUNTUR DIFFICULTATES 86. Obiectio prima. Eadem est potentia opposito­ rum. Atqui bonum et malum sunt opposita. Ergo eo ipso quod voluntas est boni, debet esse etiam mali •·?'λ > 73 I 88. Obiectio secunda. Potentiae rationales se habent ad opposita positive prosequenda per motum attractio­ nis. Atqui voluntas est potentia rationalis. Ergo voluntas se habet ad opposita per motum positivum nolitionis prosequenda. Sed opposita respectu voluntatis sunt bo­ num et malum. Ergo voluntas etiam positive se habet ad malum. 89. Respondetur: Dist. mai.: quaelibet potentia ra­ tionalis se habet ad opposita positive prosequenda, quae de facto continentur intra proprium et formale obiectum prosequutionis eius, conc.; quae sunt extra rationem for­ malem huius obiecti, nego. Conc. min. et nego consequens et consequentiam. Dist. min. subsumptam: opposita respectu voluntatis sunt bonum et malum, ut voluntas dicit meram poten­ tiam diversimode actuandam, conc.: ut dicit actum vo­ lendi positive, nego. Notandum est ergo quod oppositio inter obiecta ali­ cuius potentiae vel actus non stat in indivisibili, sed plures modos habet; nam alia est oppositio contrarieta- * Î «'S - ■ 74 I y u P. I: De Q. VIII, a. 2: Utrum voluntas sit tantum finis ACTIBUS HUMANIS IN SUO ESSE PSYCHOLOGICO tis, qualis est oppositio inter bonum et malum; alia vero est simplex oppositio^ privativa vel relativa et quoad exercitium tantum inter diversa bona, sicut inter moveri et non moveri seu quiescere, loqui et non loqui seu ta­ cere; quorum utrumque potest suscipere rationem boni. Intra latitudinem ergo proprii obiecti formalis, po­ tentia rationalis ut operans potest in contraria actu, sed successive, ferri; non autem circa opposita quoad speci­ ficationem. 90. Obiectio tertia: Sicut bonum et ens convertun­ tur ita malum et non ens. Atqui quandoque positive vo­ lumus non ens, v. gr. non loqui, non ambulare, non man­ ducare. Ergo quandoque positive volumus malum, et sic etiam voluntas, ut actus volendi, est mali. 91. Respondetur: Dist. mai.: sicut bonum et ens convertuntur ita malum et non ens, obiective vel in re, conc.: subiective vel in apprehensione, subdist.: quando non-ens apprehenditur ut non-ens, conc.’, quando appre­ henditur ut aliquo modo ens, nempe ut ens rationis sal­ tem, nego. Contradist. min.: quandoque positive volumus non ens, secundum quod apprehenditur ut non ens et ut malum, nego·, secundum quod apprehenditur ut quod­ dam ens et bonum, conc. Et nego consequens et consequentiam. Ratio solutionis est semper eadem. Et haec distinctio inter non ens in re seu actualiter et non ens in intellectu necessario ponenda est et respectu intellectus et respectu voluntatis, quae fertur in obiectum suum quod est bo­ num et ens non absolute, sed prout est intellectum H et proponitur ei ab intellectu1. i Vide Caietanum, h. I., n. 2. r II eorui Art. 2.-Utrum II voluntas sit tantum finis, an etiam quae sunt ad finem PRAENOTANDA 92. Dato quod voluntas actus sit tantum boni et nullo modo mali, cum bonum in finem (delectabile et honestum) et in media (utile) immediate dividatur, opor­ tet determinare utrum voluntas sit tantum boni quod est finis, vel etiam sit boni quod est medium ad finem. Non autem quaeritur utrum sit medii tantum, quia actus circa media non est primus et simplex actus vo­ luntatis de quo quaerimus in praesenti. Et quia vountas nominare potest et potentiam ratio­ nalem volendi et actum volendi, ideo, ut distinctius pa­ teat actus, tangitur etiam id quod ad potentiam aliquo modo pertinet. § II CONCLUSIONES 93. conclusio prima: Voluntas, ut nominat poten­ tiam appetitivam rationalem, se extendit ad finem et ad ea quae sunt ad finem seu ad media. 94. Probatur: A) A posteriori: Experientia comperimus nos rationabiliter appetere et finem et media ad finem sive totius humanae vitae sive etiam alicuius par­ ticularis negotii. Appetimus autem appetitu rationali seu voluntate, ut patet. Atqui voluntas non est in nobis nisi una, quia sicut non habemus nisi unam rationem, ita non habemus nisi unam voluntatem. Ergo haec una et sola voluntas se extendere debet ad finem et ad media; •1 76 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico secus oporteret voluntatem multiplicare, quod absur­ dum est. 95. B) A priori; arg. propter quid et arg. analogico et quia; 1) ordinis physici corporum moventium (hic, sed contra); 2) ordinis phychologici intellectus respectu veri. a) Argumento proprio et propter quid; Unaquaeque potentia se extendit ad ea omnia attingenda in quibus inveniri potest quocumque modo ratio formalis proprii sui obiecti. Atqui ratio boni —quae est ratio formalis proprii obiecti voluntatis— se extendit non solum ad finem, sed etiam ad media, ut patet ex divisione boni ut sic et ex ratione formali medii. Ergo voluntas, ut nominat potentiam appetitivam rationalem non sistit in solo fine, sed se extendit etiam ad ea quae sunt ad finem. 96. b) Argumento analogico; Γ, ordinis physici; quia in rebus naturalibus per eandem potentiam aliquid pertransit media et pertingit ad terminum» 2°, ordinis psychologici; Eiusdem vigoris et extensionis est volun­ tas respectu boni sicut intellectus respectu veri. Atqui intellectus non solum sistit in principiis, sed etiam se extendit ad conclusiones; in appetibilibus autem finis se habet sicut principium, media vero sicut conclusiones. Ergo et voluntas, ut potentia, non sistit in solo fine, sed se extendit etiam ad ea quae sunt ad finem. 97. conclusio secunda: Voluntas ut nominat actum volendi est tantum finis. 98. Probatur: A) argumento proprio; Voluntas ut nominat actum volendi est primus et simplex actus vo­ luntatis. Atqui primus et simplex actus voluntatis est tantum finis. Ergo voluntas ut nominat actum est tantum finis. Maior constat, quia «omnis actus denominatus a po­ tentia, nominat (primum et) simplicem actum illius po­ i Hic, sed contra. Q. VIII, a. 2: Utrum voluntas sit tantum finis 77 tentiae, sicut intelligere (qui est actus denominatus a potentia intellectiva) nominat (primum et) simplicem actum intellectus» hoc est, primam operationem men­ tis, quae dicitur simplex intelligentia vel simplex appre­ hensio. Atqui voluntas (ut est volitio) est actus denomi­ natus a potentia volendi seu a voluntate. Ergo voluntas, ut nominat actum, est primus et simplex actus voluntatis. Minor patet facile; quia primus et «simplex actus po­ tentiae est in id quod est secundum se obiectum poten­ tiae» 2, hoc est, in primum et simplex et per se obiectum potentiae. Atqui primum et per se obiectum voluntatis est tantum finis, quia finis est primum et per se bonum, quod est obiectum voluntatis, et primum et per se ipsum ap­ petibile, cetera vero propter ipsum. Ergo primus et sim­ plex actus voluntatis est tantum finis. Hoc est. sicut simpliciter ad simpliciter, ita tale ad tale. Ergo primus actus ad primum obiectum; posteriores ad posteriora obiecta. Vel aliter: Primus et simplex actus potentiae est ad primum et simplex obiectum potentiae. Atqui finis est primum et simplex obiectum voluntatis, quia obiec­ tum voluntatis est bonum; finis autem est primum et simplex bonum, quia est per se primo bonum, absque aliqua duplicatione vel relatione ad aliud, sed absolute et in seipso. Ergo primus et simplex actus voluntatis est tantum finis. 99. B) Argumento analogico: a) Analogia quasi ad extra: Ita se habent actus voluntatis ad diversa obiecta materialia voluntatis sicut se habent actus intellectus ad diversa obiecta materialia eius. Atqui actus intellectus ad diversa obiecta materialia eius ita se habent ut pri­ mus et simplex actus, qui est indivisibilium intelligentia vel etiam intellectus principiorum sit solum principiorum primorum et immediatorum; iudicia vero mediata vel discursiva sint conclusionum. Ergo similter simplex vo­ luntas est tantum finis, qui est primum principium ordi> Hic. i Hic. '■-r‘ 'I 78 P. I: De acubus humanis in suo esse psychologico Q. VIII, a. 2: utrum voluntas sit tantum finis nis appetitivi, mediorum vero sunt electio et alii actus post simplicem volitionem. 100. b) Analogia quasi ad intra: Sicut se habent di­ versi actus potentiae inter se, ita se habent diversa obiecta eius inter se. Atqui primus actus voluntatis, qui est velle, est omnino simplex et incausatus a ceteris acti­ bus voluntatis, et ipse causai ceteros vel est radix cete­ rorum. Ergo necesse est quod obiectum proprium eius, in ratione obiecti, eodem modo se habeat ad cetera obiecta voluntatis, nempe quod sit simplex et unum et incausatum a ceteris, ipsum vero causa ceterorum. lam vero, ita se habet finis ad media in ratione ob­ iecti; quia finis est unus, media sunt plura: finis est simplex, media sunt complexa; finis non causatur a mediis in ratione finis et boni, sed ipse causai media in ratione boni, quatenus extendit bonitatem suam ad me­ dia vel potius trahit media ad bonitatem suam. Ergo finis ut finis est proprium et solum obiectum primi actus voluntatis ut est primus. Neque tamen oportet quod semper finem attingat quasi in actu signato vel in abstracto, sed potest etiam illum attingere in concreto et in actu exercito, prout nempe exercet causalitatem suam finalem erga media vel potius prout tota vis mediorum consideratur in fine ipso seu prout bonitas mediorum est resoluta et redacta ad bonitatem finis. Ad rem Caietanus: «scito —inquit— quod sicut, quantum ad propositum spectat, principia dupliciter se habent ad conclusionem, scilicet secundum habitudinem significatam per ly propter, et significatam per ly in —nam propter principia sciuntur conclusiones in demostratione, et in conclusionibus evidenter resolutis relucent ac videntur principia, et primum quidem consistit in actu scentiae, secundum vero in actu intellectus, qui est habitus principiorum— sic proportionabiliter finis du­ pliciter, scilicet secundum praedictas duas habitudines se habet ad id quod est ad finem; est enim propter quem appetitur quod est ad finem, et appetitur in ipso quod 79 est ad finem. Et primum quidem, scilicet appetere quod est ad finem propter finem, ad electionem spectat; se­ cundum vero, scilicet appetere in eo quod est ad finem ipsum finem, ad volitionem pertinet. Unde appetere me­ dicinam propter sanitatem, simplicis volitionis est. Acci­ dit autem hic actus volitionis quando in eo quod est ad finem, clare relucens desideratus finis offertur» ‘. § ni SOLVUNTUR DIFFICULTATES 101. Obiectio prima: Dicit Philosophus quod volun­ tas est finis, electio autem eorum quae sunt ad finem. Ergo voluntas non est mediorum, sed finis tantum. 102. Respondetur: Dist, antecedens: voluntas ut no­ minat simplicem actum voluntatis est finis tantum, con­ cedo; voluntas, ut nominat potentiam, est finis tantum, nego. Dist. consequens: voluntas, ut actus, non est me­ diorum, concedo; voluntas, ut facultas, non est medio­ rum, nego. Revera, Philosophus loquitur unice in illis verbis de voluntate ut nominat simplicem actum voluntatis, ut patet tum ex toto contextu, ubi solum loquitur de actu voluntario, tum ex contrapositione ad electionem, quae est actus quidam voluntatis, tum etiam ex ipso nomine quae utitur, quod, est nomen actus, non facultatis; ait enim quod ή βούλησις του τέλους εστι..., ή δέ προαίρεσις τών προς w τελο'ς2; facultas autem volendi dicitur potius βουλή vel βελημα. 103. Obiectio secunda. Diversa genere obiecta, perti­ nent ad diversas potentias animae. Atqui finis et media sunt diversa genere obiecta, quia finis est bonum de1 Caietanus, hoc l., n. 6. 2 Aristoteles, III Ethic., cap. 2, η. 9. HI P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico lectabile vel honestum, quod est in genere qualitatis (ho­ nestum) vel in genere actionis aut passionis (delectabi­ le); medium vero, quod est bonum utile, est in genere relationis, cum sit essentialiter ad aliquid. Ergo finis et media sunt diversarum potentiarum, ideoque nequeunt pertinere ad voluntatem, quae est una sola potentia animae. 104. Respondetur: Dist. mai.: Diversa genere ob­ iecta formaliter seu in esse obiecti sunt diversarum po­ tentiarum animae, conc.; diversa genere obiecta mate­ rialiter tantum seù in esse rei sunt diversarum potentia­ rum animae, nego. Contradist. min.: finis et media sunt diversa genere obiecta materialiter vel in esse rei tan­ tum, conc.; formaliter vel in esse boni et appetibilis, nego. Et nego consequens et consequentiam. Revera, licet finis et media pertineant secundum esse rei ad diversa praedicamenta, tamen in esse boni et ap­ petibilis sunt eiusdem generis, vel potius eiusdem unita­ tis analogicae analogia attributionis, quatenus finis, qui est bonum honestum et delectabile, est summum analogatum, medium vero est analogatum secundarium quod essentialiter dicitur per ordinem ad finem, ut ostendit S. Thomas in I, q. 5, art. 6. Constat autem quod unitas analogica sufficit ad hoc ut plura materialia obiecta re­ ducantur ad unam potentiam vel habitum, ut patet in medicina et in metaphysica et in intellectu et in volun­ tate. Unde etiam decem praedicamenta, secundum quod conveniunt in una ratione analogica entis, pertinent ad unam potentiam intellectivam *. 105. Obiectio tertia: Habitus proportionantur poten­ tiis in quibus sunt. Atqui finis et media non pertinent ad eumdem habitum, sed ad diversos, ut patet de equestri et phrenofactiva arte, et similiter de gubemativa et navifactiva. Ergo similiter finis et media non pertinent ad eandem potentiam, ideoque non pertinent ad voluntatem. i Cf. S. Thomam, De Verit. 22, arg. 2, sed contra. Q. VIII, a. 2: Utrum voluntas sit tantum finis 106. Respondetur: Dist. mai.: habitus proportionantur potentiis in quibus sunt, salvis utrorumque differen­ tiis et modis diversis, conc.; secundum omnimodam ae­ qualitatem vel identitatem, nego. Dist. min.: finis et media non pertinent ad eumdem habitum, sed ad diversos, ad diversos secundum diver­ sam rationem formalem vel diversum modum, conc.; secundum diversam materiam seu materialia obiecta, ita ut idem finis et eadem media non pertineant ad unum habitum vel ad diversos habitus, nego. Et nego conse­ quens et consequentiam. D. Thomas dat triplicem responsionem: Γ, ad mai., concesso toto, nego consequentiam, quia I t 127 eius in esse rei, nempe essentia vel natura eius, et forma eius in esse reduplicativo causae, et haec est finis, quia finis est causa ipsius causalitatis efficientis, cum sit id propter quod agens ut ûgeiis movet et operatur efficienter. «Finis autem —ait optime S. Thomas— est causa efficientis, non quantum ad esse, sed quantum ad rationem causalitatis; nam efficiens est causa in quantum agit, non autem agit nisi causa finis; unde ex fine habet suam causalitatem efficiens» >. Patet ergo quod causalitas finalis ut quae respondet causae finali, sed ut qua fundat causalitatem efficientem et constituit eam in ratione formali et reduplicativa moventis, et ideo ex hac parte trahitur ad causam efficientem ut ratio formalis qua causa efficiens est causa movens seu effi­ ciens reduplicative. Et ideo in causa efficienti et finali distinguimus duo: rationem entis et rationem causae, dum in formali et materiali non di­ stinguimus illa duo, cum causent ut sunt et per esse suum pro­ prium. Et sicut in essendo distinguimus suppositum quod est et naturam vel formam qua est, ita in causando distinguimus cau­ sam ut quae causât et rationem formalem qua causât. Unde in his est quasi duplex forma, quae tamen se habent ad invicem sicut obiectum formale quod et quo, quatenus illud est ratio rei ut res est, istud vero est ratio rei ut scibilis. Et similiter alia est ratio formalis causae efficientis aut finalis ut ens est et alia ut causa est, et illa comparatur ad hanc ut materia ad formam seu ut obiectum formale quod ad quo. Unde causa efficiens et finalis secundum rationem causandi non sunt irreductibiles, sed e contra se mutuo compenetrant et in idem incidunt saltem specie. Nihil ergo mirum si quandoque idem simul, secundum rationes formales distinctas, causet eun­ dem effectum in triplici genere causae, nempe finali, efficienti et formali, et quidem secundum hunc ordinem naturae, quia in causando prior est finis, postea efficiens ac denique forma, quae generationem complet in essendo. 172. Quae, ut radicitus intelligantur, notare oportet quod cau­ sae possunt considerari dupliciter, nempe reduplicative ut cau­ sae, et specificative ut entia; et quidem ut entia, dicunt quid absolutum et irreductibilitatem habent ad invicem, et hoc modo considerantur ut quae; ut causae vero dicunt quid essentialiter relativum ad invicem relatione transcendental! vel secundum dici, aut quantum ad esse (materia et forma seu causa materialis et 1 V Metaph., lect. 2, n. 775. 128 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico formalis), aut quantum ad fieri seu moveri (efficiens et finis seu causa efficiens et finalis). Et quidem manifestum est quod mate­ ria et forma sunt quid magis absolutum quam efficiens et finis, quia propinquius se habent ad ens, quod est quid absolutum; unde ad invicem non dicunt nisi relationem transcendentalem, dum efficiens et finalis per se primo dicunt quidem relationem transcendentalem, sed per se secundo fundant relationem praedicamentalem aut saltem fundare possunt; et ut correlativae, sunt et debent esse ad invicem reductibiles seu compenetrabiles. Unde videmus quod materia, si consideretur ut quae vel absolu­ te, habet suam essentiam et definitionem essentialiter distinctam ab essentia et definitione formae consideratae ut quae·, sed, si considerentur relative ut propria potentia et proprius actus, hoc est, ut quibus ens simpliciter constituitur, incidunt in idem esse, quia idem de facto est esse quod forma dat materiae seipsam dando, et quod materia recipit seipsam submittendo formae, et quod habet ens completum compositum ex utraque. Et istudmet esse in ordine ad quod et materia et forma dicun­ tur causae, licet sit idem numero et specie pro materia et forma et pro composito, diversimode tamen competit eis, nam formae competit per se primo ut quo seu ut ratio essendi, sed ut quod per se primo competit composito ex materia et forma, et per se secundo formae et quasi per accidens materiae, quasi partibus inaequalibus substantiae primae corporeae. Nihil ergo mirum, si simili modo in suo genere se habeant causa efficiens et finalis respectu fieri seu moveri. Idem enim est fieri seu moveri seu motus ad quem movet finaliter finis et efficienter movens, licet non eodem ordine eis competat; nam causae finali competit motus per se primo ut quo seu ratione movendi, causae vero efficienti convenit per se primo ut quod seu ut quae movet; et propterea quia convenit ei per se primo ut quod ipsum agere, cui formaliter respondet fieri et esse, causa efficiens causât causalitatem formalem, quae sumitur secundum esse et causât rem quae est finis, nempe esse finis in executione, quod incidit in idem numero cum forma et in idem specie cum efficiente. Unde si causa efficiens et finalis considerentur absolute ut quae, multoties incidunt in idem specie; sed si considerentur reduplicative ut quibus, incidunt in idem numero, una ut qua et alia ut quae, sicut forma et compositum incidunt in idem numero, forma ut qua et compositum ut quod Et haec est ratio cur S. Thomas loquens de obiecto formali potentiarum passivarum ei -· tribuit — separatim aut coniunctim Q. IX, a. 1: Motio voluntatis ab intellectu 129 triplex genus causae respectu actuum facultatis, nempe genus causae finalis et genus causae efficientis et genus causae forma­ lis, absque ulla contradictione, quia est causa formalis et finalis per se primo ut quae, causa vero efficiens per se secundo ut qua, nam causa efficiens per se primo ut quae est ipsa facultas vitalis intellectus aut voluntatis. Idem ergo bonum intellectum praesentatum voluntati causai per se primo ut quod in genere causae finalis et formalis specificationem actus voluntatis, et simul, prout est causa finalis, causât illam ut quo in genere causae efficientis, quae ut quae producitur per se primo ab ipsa voluntate modo vitali. Et quia ista specificatio per se primo respondet ut quod cau­ sae formali, quae venit ordine generationis post efficientem et finalem, ideo S. Doctor hanc ultimam valde profunde assignavit in hoc articulo. Nec ista reductio causarum ad invicem est solum tradita a S. Doctore in actu signato et theoretice, sed etiam in actu exercito et relative praecise ad specificationem actus voluntatis, ut videre est in I-II, q. 1, art. 3, ubi transit ab efficienti ad finalem secundum diversam considerationem absque ullo circulo vitioso et absque ulla divagatione a processu formali eiusdem ausae. 173. Sed ad hoc oportet semper sumere causas proprias et immediatas et adaequatas, et tunc omnes radices suas immittunt ad idem fundum rei et essentiae; unde et quartus modus dicendi per se est proprie loquendo modus causandi per se in genere ausae efficientis et finalis et aliarum, prout nempe ut quo sub diverso respectu respondet fini et formae. Et hoc modo unumquodque genus causae fundat propositio­ nem per se seu immediatam et potest servire veluti medium ad demonstrationem propter quid et consequenter ad definienda ea quae per ordinem ad aliud et per additionem definiuntur, ut sunt omnia correlativa, non exceptis relativis transcendentaiibus Haec enim praepositio per designat habitudinem causae, non solum intrinsecae, sed etiam extrinsecae, «et praecipue efficien­ tis, sicut cum dicitur quod aqua calescit per ignem»2, et conse­ quenter finalis. Unde idem S. Doctor ait quod Philosophus «ponit quartum modum (dicendi per se), secundum quod haec praepo1 II Post., lect. 9, n. 1. 1 / Post., lect. 10, n. 2. 130 Q. IX, a. 1: Mono voluntatis ab intellectu P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico sitio per designat habitudinem causae efficientis vel cuiuscutique alterius·, et ideo dicit quod quidquid inest unicuique propter seipsum per se dicitur de eo, quod vero non proprie propter seipsum inest alicui, per accidens dicitur, sicut cum dico: hoc ambulante coruscat; non enim propter id quod ambulat, coruscavit, sed hoc dicitur secundum accidens. Si vero quod praedi­ catur inest subiecto propter seipsum, per se inest, ut si dicamus quod interfectum interiit, et non est accidens quod interfectum interierit» Et quando ita fit demonstratio ista propter quid, tunc id quod se habet ut conclusio vel conclusum aut effectum est definitio seu quid, et tale medium non solum significat absolute quid, ut in absolutis et proprie definibilibus, sed etiam est «quasi demonstratio quaedam ipsius quod quid est, et non differt a demonstratione nisi sola positione, id est ordine terminorum et propositionum»2, et hac de causa dicitur propter qtdd\ Obiectum ergo formale causans ut causa per se in genere causae formalis et finalis et efficientis specificationem actus, definit ipsum actum voluntatis, assignans non solum quid eius, sed etiam propter quid. • hL 174. Unde ipse Joannes a S. Thoma ait quod «potentia passi­ va non specificatur a movente ut movens est quoad exercitium, I sed a movente quoad specificationem et per modum principii formalis, quod est ipsa -forma ut ratio agendi formalizans, non a motione efficientis ut efficiens est»; quod tamen ita explicat ut dicat quod «D. Thomas non sumit specificationem a principio effectivo quomodocumque, sed ut fundante seu habente propor­ tionem formalem, quatenus scilicet est causa efficiens per se perseitate quarti modi, ut calidum calefacit; sic enim calefactio I specificatur a calido ut a ratione formali; per se enim petit talem proportionem, nec potest intelligi calefactio per se in quar­ to modo nisi a calido, et sic intrat in conceptu essentiali cale­ factionis, non quatenus efficiens illius passive, sed quatenus proportionem perseitatis quarti modi fundans» 4. Obiectum enim potentiae passivae causât specificationem potentiae et actuum eius per modum causae activae seu efficientis 1 1 Ibid., n. 7. 2 II Post., lect. 8, n. 8. 3 Vide etiam IV Sent., dist. 3, q. 1, art. 1, q|a. 1. de tribus genenbus definitionum. 6 * Joannes a S. Thoma, Phil. Naturalis, III Pars, q. 2, art. 3, Edit. Vives, t. III, pp. 240-241. in quarto modo dicendi per se, et sic tangit rationem formae; unde possumus dicere quod movet ad specificationem efficienter per modum formae, vel formaliter per modum efficientis; ob­ iectum autem potentiae activae comparatur ad ipsam ut finis, ideoque causai specificationem eius et actuum ipsius per modum causae finalis in quarto modo dicendi per se, hoc est, finaliter per modum formae, vel formaliter per modum finis. S. Thomas autem diversimode diversis locis locutus est, quia diversimode considerabat potentias et actus, nam in hoc tractatu de actibus humanis considerat facultates ut agentes actus suos, et sic sub aspectu potentiarum activarum, ideoque obiecta con­ siderantur ut forma et finis; sed non oportet oblivisci aspectum fundamentalem potentiae passivae quando ad obiecta compa­ rantur primo, et hoc sublineavit Caietanus. Ex quibus constat Caietanum bene dixisse, non negans ea quae Capreolus post S. Thomam tradiderat, sed complens et resolvens ad rationes formales causarum, prout applicantur tellectui et voluntati. I - 131 175. Unde ad argumenta aliorum thomistarum facile est respondere. Nam ad illud quod nequeunt causae esse ad invicem causae in eodem genere, respondetur distinguendo: nequeunt esse ad invicem causae in eodem genere et eodem modo, nempe ut quae vel ut qua, concedo; alio modo, nempe una ut quae et alia ut qua seu ratione causandi ut causa est, nego; quia praecise ista ratio ut qua est eadem ratio alterius generis causae ut quae. Et idem dic ad illud: forma qua agens agit debet esse intrin­ seca agenti, distinguo: debet esse intrinseca agenti ut reduplica­ tive agens est, concedo; ut specificative est ens, subdistinguo: debet esse intrinseca, forma quae, concedo; forma qua ut ratio­ ne agendi, nego, Imo debet esse extrinseca, quia causalitas efficiens comparatur ad finalem ut effectus proprius ad pro­ priam causam. Similiter ad aliud, quod scilicet causa efficiens non causât nisi habeat esse reale, respondetur, distinguo: non causât ut quae et per se primo, concedo; non causai ut qua seu ut ratio­ ne formali causandi, subdistinguo: ut ratione formali in esse entis, concedo; ut ratione formali in esse causae, nego, quia praecise ista ratio formalis causalitatis causae efficientis est ipsamet causalitas ut quae causae finalis, quae causât cum solo esse apprehenso vel intentionali. 10 I P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico 132 176. Et si quis quaerat cur adeo communiter derelinquitur Caietanus et accipitur Capreolus in hoc problemate, facile re­ spondetur. Duplex enim est causa vel motivum huiusmodi: 1°, quia posi­ tio Capreoli melius consonat litterae S. Thomae in locis propriis; 2°, quia facilior est, utpote obviis et materialibus contenta; e contra positio Caietani est subtilior et difficilior. Quia ergo homines faciliora melius accipiunt et thomistae generaliter adhaerent litterae S. Thomae, mirum non est si explicatio Ca­ preoli tot habeat defensores. Et tamen explicatio Caietani rite intellecta respondet spiritui S. Doctoris et litterae eius prout consideratur in toto contextu. Denique, non videtur esse tanta oppositio inter istos duos modos dicendi, sed ] tius videtur esse modus quidam distinctus respiciendi res et principia, quod quidem sat bene videtur ani­ madvertisse Caraffa ’. 177. Corollaria'. A) Voluntas ut movet intellectum se habet ut univer­ salior et superior in suo ordine. B) Intellectus ut movet voluntatem se habet ut uni­ versalior et superior in suo genere. C) Absolute: a) genus motionis intellectus est supe­ rius utpote per modum finis et formae quae est prima et perfectissima causarum=quoad specificationem et non quoad exercitium; b) intellectus movet voluntatem antecedenter et independenter a voluntate quantum ad pri­ mum velle: voluntas autem non movet intellectum nisi cum dependentia a motione intellectus, qui apprehendit hoc movere ut bonum: ergo intellectus movet per se vo­ luntatem; voluntas vero movet intellectum quasi per accidens vel potius per aliud, nempe per ipsum intel­ lectum 12. 1 Caraffa, h. I., disp. 1. edit. Neapoli, 1628, p. 397, n. 22. Notandum denique quod ad Caietanum accedunt Aversa, De ani· rna, q. 58, lect. 7. edit. Romae, 1626; p. 828b, et recenter Frobes. Psych, specui, t. II. thesi 12, coroll. 2, p. 132, quamvis ruditer intelligat hanc coefficientiam. 2 Cf. S. Thomam, II contra Gent., cap. 26, ad 5, in fine capitis, intellectus movens non motum, voluntas movens motum q. IX, a. 1: Motio voluntatis ab intellectu 133 § III SOLVUNTUR DIFFICULTATES 178. Obiectio prima: Posita motione moventis sequitur motio mobilis, quia motio moventis se habet ad mo­ tionem mobilis sicut causa ad effectum, posita autem causa sequitur effectus. Atqui posita motione intellectus non semper sequitur motio voluntatis, secundum illud Augustini: «praevolet intellectus, sequitur tardus aut nullus affectus». Ergo motio intellectus non est causa motionis voluntatis seu intellectus non est motivus vo­ luntatis. 179. Respondetur: Posita motione moventis sequitur motio mobilis, quando motio moventis est adaequata vel superabundans et quando de necessitate movet mobile, cone.’, quando non est adaequata et perfecte adaequata, et non de necessitate movet mobile, nego. Contradist. min.: atqui posita motione intellectus non semper sequitur motio voluntatis, quando motio intel­ lectus non est adaequata aut superabundans vel plene adaequata voluntati, conc.; quando est vere adaequata aut superabundans et plene adaptata voluntati, nego. Et nego consequens et consequentiam. Ratio distinctionis est clara; quia effectus non sequi­ tur ad quamlibet causam, sed ad causam propriam et immediatam et adaequatam et adaptatam, ad quam se­ quitur per se in secundo modo dicendi per se prout re­ spondet quarto modo dicendi per se. Et hic videmus quod quando intellectio est propria et immediata et adaequata et plene adaptata voluntati, naturaliter sequitur motio voluntatis et quoad specificationem et quoad exercitium, ut in ultimo iudicio practico-practico et in visione bea­ tifica. Q. IX, a. 2: Mono voluntatis ab appetitu sensitivo 134 P. I: De actibus humanis in 135 SUO ESSE PSYCHOLOGICO Ceterum, specificatio actus voluntatis sequitur sem sem·­ per in actu primo, hoc est, semper voluntas apta nata est specificari ab intellectu et non nisi ab intellectu pro­ ponente obiectum suum vel potius ab obiecto proprio proposito per intellectum. 180. Obiectio secunda. Ita se habet intellectus ad appetitum rationalem, qui est voluntas, sicut se habet imaginatio ad appetitum sensitivum. Atqui imaginatio non movet appetitum sensitivum. Ergo neque intellectus movet voluntatem. 181. Respondetur. Distinguo maiorem: ita se habet intellectus ad voluntatem sicut imaginatio ad appetitum sensitivum, intellectus mere speculativus, conc.; intel­ lectus practicus, nego. Contradist. min.: imaginatio non movet appetitum sensitivum, simplex et mere imaginatio, conc.; imagi­ natio ut extensive fit cogitativa vel aestimativa, nego. Et nego consequens et consequentiam. Solutio patet ex dictis supra, in prima parte exposi­ tionis huius articuli ’. 182. Obiectio tertia: Idem respectu eiusdem nequit esse movens et motum. Atqui voluntas etiam movet in­ tellectum, ut patet experientia, quia intelligimus aut con­ sideramus quando volumus. Ergo voluntas nequit moveri ab intellectu. Respondetur: Dist. mai.: idem respectu eiusdem ne­ quit esse movens et motum secundum eandem rationem formalem, hoc est, secundum idem genus causae et eun­ dem modum causandi intra idem genus, conc.; secundum aliam rationem formalem, idest secundum aliud genus causae et alium modum causandi intra idem genus, nego. Contradist. min.: voluntas movet intellectum, eodem genere causae eodemque modo ac ipsa movetur ab intel­ lectu, nego; diverso genere causae diversoque modo ac ipsa ab intellectu movetur, concedo. 1 Cf. S. THOMAM, I Contra Gent. cap. 62, arg. 5. Et nego consequens et consequentiam. Nam voluntas movet intellectum in genere causae efficientis ut quae, ut patebit art. 3; intellectus vero mo­ vet voluntatem in genere causae finalis ut quae, quae simul et eadem ratione est genus causae efficientis ut qua, quatenus est ratio essendi causae efficientis, et genus causae finalis ut qua per se primo, prout finis est ratio causandi causalitatis efficientis et ex utraque parte accedit ad genus causae formalis, per modum principii et per modum termini. Nec mirum, quia et bonum et verum secundum di­ versam considerationem excedunt et exceduntur, inclu­ dunt et includuntur, sunt prima et posteriora, et ideo secundum diversam considerationem possunt fundare diversum genus et modum causae et causandi L II voluntas moveatur ab appetitu sensitivo Art. 2.- Utrum 184. Duplex quaestio ocurrit in hoc articulo sat dif­ ficili: prima, utrum voluntas de facto moveatur ab appe­ titu sensitivo; secunda, concesso facto, quomodo movea­ tur, vel potius de essentia vel natura talis motionis. DE EXISTENTIA MOTIONIS VOLUNTATIS AB APPETITU SENSITIVO 185. conclusio: Voluntas movetur de facto ab appe­ titu sensitivo seu a passionibus. 1 Vide litteram et praesertim I, 82, 4 ad 1. r . : 136 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico Q. IX, a, 2: Morio voluntatis ab appetitu sensitivo tinuo et vehementer nos tentet et alliciat ad peccatum. «Quid ira, quid cupiditas in nobis possit, quotusquisque est qui magno suo malo id non experiri cogatur?; quis non his lacessitur stimulis?; quis hos non sentit acu­ leos?; quis subiectis non uritur ardentibus facibus? Et quidem tam varii sunt ictus, tam diversae petitiones, ut difficillimum sit gravem aliquam plagam non accipere» ’. 186. Probatur primo ex Sacris Litteris, in quibus frequenter depingitur vivide oppositio inter carnem et spiritum et pugna unius contra alterum et quandoque victoria carnis contra spiritum: a) Oppositio quidem, secundum illud: «caro concu­ piscit adversus spiritum et spiritus adversus carnem; haec enim sibi invicem adversantur» ’. b) Pugna autem, secundum illud: «ideo autem aliam legem in membris meis repugnantem legi mentis meae et captivantem me in lege peccati, quae est in membris meis: infelix ego homo, quis me liberabit de corpore mortis huius?»2; «datus est mihi stimulus camis meae, angelus satanae, qui me colaphizet» 3. c) Processus pugnae usque ad victoriam camis supra spiritum, secundum illud: «nemo cum tentatur, dicat quoniam a Deo tentatur; Deus enim intentator malorum est, ipse autem neminem tentât: unusquisque vero ten­ tatur a concupiscentia sua abstractus et illectus', deinde concupiscentia, cum conceperit, parit peccatum; pecca­ tum vero, cum consummatun fuerit, generat mortem» .* Quae graphice depingitur in historia Susannae. Duo enim senes videbant eam «quotidie ingredientem et deam­ bulantem, et exarserunt in concupiscentiam eius; et everterunt sensum suum et declinaverunt oculos suos ut non viderent coelum neque recordarentur iudiciorum iustorum, erant ergo ambo vulnerati amore eius»5; et, ut dixit postea Daniel uni ex illis: «semen Chanaam et non Judae, species decepit te, et concupiscentia subvertit cor tuum»6. 187. Secundo constat experientia quotidiana, qua noscimus qualis inimicus sit caro nostra et quam con1 2 6 ' ·/’< Gal. V, 17. Rom. VII, 23-24. II Cor. XII, 7. Jacobi, I, 13-15. Dan. VII, 7-10. Ibid., v. 56. 137 § Π DE ESSENTIA VEL NATURA MOTIONIS VOLUNTATIS AB APPETITU SENSITIVO I 188. In hac motione oportet distinguere duo: Γ, naturam vel essentiam eius, quae importat duo, scilicet, a) genus causae quo voluntas movetur ab appetitu sensi­ tivo, et b) modum huius generis quatenus afficit ipsam causam, immediate vel mediate, directe vel indirecte; 2’, modum huius motionis prout se tenet ex parte mobilis seu effectus, utrum scilicet voluntas moveatur ab appe­ titu sensitivo necessario vel contingenter, et iste modus non spectat ad praesentem articulum neque ad praesen­ tem quaestionem, sed ad art. 3 quaestionis sequentis. L A. De genere causae quo voluntas movetur ab appetitu sensitivo 189. Quaestio est utrum voluntas moveatur ab appe­ titu sensitivo ex parte obiecti tantum et consequenter per modum causae formalis et finalis tantum, proprie loquendo; an etiam moveatur ab appetitu sensitivo ex parte subtecti, ideoque per modum causae quodammodo efficientis. 1 Catechismus Rom. Pars. IV, de sexta petitione, n. 5, edit, cit p. 687. i ··’ 'f m· ·. 138 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico 190. Duplex sententia invenitur in hac re, etiam inter thomistas. Quidam tenent voluntatem moveri ab appetitu sensitivo ex parte obiecti tantum, hoc est, quatenus appe­ titus sensitivus, excitatus ab apprehensione sensitiva et a bono sensibili, de novo superexcitat sensus internos, hoc est, cogitativam et imaginationem, et his mediantibus, intellectum, nempe iudicium intellectus, quod ideo, iuxta colorationem appetitus sensitivi, praesentat illud volun­ tati ad appetendum. Ita plerique thomistarum, ut Caietanus, Gregorius Martinez, Joannes a S. Thoma, Serra et alii communiter; quibus ex Societate Jesu Vazquez et fere omnes maiores theologi. 191. Alii, ultra hunc modum, docent voluntatem mo­ veri posse ab appetitu sensitivo ex parte subiecti propter quandam redundantiam appetitus sensitivi in volunta­ tem. At haec redundantia motus et impressionis appe­ titus sensitivi in voluntatem intelligitur et explicatur du­ pliciter: uno modo, per meram sympathiam, ut dicunt, potentiarum animae inter se et cum essentia animae, ex qua resultat mutua refluentia et quasi repercussio vel hosmosis et endhosmosis unius in alteram, et sic imme­ diate et directe, absque ulla mutatione et interventu sen­ suum et intellectus, passiones appetitus sensitivi provo­ cant similes in voluntate eamque hoc modo movent ad idem appetibile prosequendum. Ita Salas, S. J., h. I., et videtur satis invaluisse apud philosophos et theologos Societatis Jesu. Eam docet Joannes Baptista Ptolomaei ’; sed clarius Donat, qui scribit: «licet magnum sit discri­ men inter voluntatem et appetitum sensitivum, tamen, sicut intellectus et sensus, utpote similes facultates eius­ dem animae coniunctim agere solent, ita uterque etiam appetitus naturali quadam necessitate simul agit, ut vix sit actus in uno quocum non simul sit actus in altero, saltem tenuis... Appetitus sensitivus in voluntatem dupli- Q. IX, a. 2: Motio voluntatis AB APPETITU SENSITIVO 139 ci modo influere solet, directe et indirecte: directe influit, quatenus actus appetitus sensitivi in voluntatem redun­ dant, similia in ea sentimenta et affectus provocantes, idque propter radicationem utriusque facultatis in eadem anima; quia igitur appetitus sensitivus multum a dispo­ sitione corporis pendet, a valetudine, sexu, aetate, etiam voluntas ab illis continuum influxum patitur; indirecte influit, quatenus phantasiam regit, quae intellectum et per intellectum voluntatem secum trahit: ita amor, odium, ira appetitus sensitivi, maxime si intensi sunt, phantasiam suis obiecti s considerandis applicant, ad ea exaggeranda impellunt, a contrariis attendendis retra­ hunt, itaque fit ut etiam intellectus iisdem intendat, deli­ beratio impediatur idque saepe usque ad obcaecationem»1. Consentit etiam Frôbes2. 192. Alio ergo modo explicatur illa redundantia appe­ titus sensitivi in voluntatem indirecte et mediate, hoc est, mediante nova sensatione inde provocata, quae in­ super novum iudicium intellectus excitat, vel saltem -etiam absque ulla mutatione sensationis et iudicii in­ tellectus— imperium intellectus mutat, illud efficax red­ dendo, per fortem attractionem appetitus sensitivi ad unam partem potius quam ad aliam. Ita, ut videtur, Conradus Koellin3; et certe Medina, qui ait: «haec sententia videtur mihi admodum probabilis, quam proinde libenter amplector; ex ea tamen non sequitur quod vehementius moveatur qui habet passiones vehementiores ceteris pa­ ribus ex parte intellectus et voluntatis, nunquam enim sunt paria ex parte intellectus. Quando enim passio trahit secum voluntatem ex col­ ligatione et redundantia, semper immutatur intellectus, non quidem in iudicio, sed in imperio', passio enim est 1 Dosât, Psychologia, cap. 4, art. 4, η. 396, edit. 4 et 5, pp. 263-4, i Ioannes Baptista Ptolomaei, Philosophia mentis et sensuum Phy­ sica particularis de corpore animato, dissert. 6, sec. 2 (edit Romae, 1696, p. 596b. Oeniponte, 1923. ... 1 FroBES, Psychologia speculativa, lib. II, cap. 1, § Π, T^ct.lQ^Ls voluntatis, III, quomodo facultates inter se agant, 2, p. 152, t. 11, 1«/. J Conradus Koellin, I-I, q. 22, art. 3. ItO P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico causa quod intellectus imperet efficaciter hoc vel illud esse faciendum, sine quo imperio voluntas nunquam mo­ vetur. Itaque, sicut passio ex colligatione quam habet cun voluntate, trahit secum voluntatem, etiam trahit secum intellectum, non ut semper iudicet esse bonum id ad quod passio inclinat, sed ut vel dissimulando vel in· conssiderando imperet secundum passionem esse facien­ dum» Il Adhaeret etiam Banez, h. /., qui scite animadvertit motionem voluntatis ab appetitu sensitivo ex parte sub­ iecti seu per redundantiam quandam posse dupliciter intelligi: Γ, «quod, nullo stante iudicio quo intellectus iudicet aliquod obiectum esse conveniens et bonum, vo­ luntas per redundantiam ex passione appetitus sensitivi moveatur ad appetitionem illius obiecti, v. gr., quod in­ tellectus non iudicet bonum esse rem alienam subripere, et tamen quia appetitus est male dispositus per passio­ nem avaritiae, voluntas inclinetur ad furandam rem alie­ nam; 2°, quod in intellectu reperitur quidem iudicium de convenientia illius obiecti ad quod afficitur appetitus sensitivus, sed tamen antequam insurgeret passio in ap­ petitu sensitivo, illud iudicium non sufficiebat ut volunta­ tem moveret, sed erat inefficax; passione autem excitata in appetitu, efficitur efficax illud iudicium movetque vo­ luntatem, nulla immutatione facta ex parte iudicii, nec quoad intensionem nec quoad extensionem, nec quoad considerationem alicuius novae circumstantiae». Statimque ait quod intellecta redundantia in primo sensu est falsa et improbabilis, sed in secundo sensu est probabilis et forsam probabilior quam opposita. Positionem Medinae ita clare exprimit: «docet —in­ quit— appetitum sensitivum movere voluntatem per quandam naturalem redundantiam et colligationem utriusque potentiae in eadem essentia animae; sed tamen aliqualis immutatio est necessaria ex parte intellectus, non in iudicio practico, sed in imperio practico. Itaque i B. Medina, h. I., fine. edit, cit Q. IX, a. 2: Motio voluntatis ab appetitu sensitivo 141 perseverante eodem indicio de convenientia aut repu­ gnantia obiecti, propter passionem appetitus sensitivi movetur intellectus ad imperandum voluntati ut sequatur affectionem appetitus sensitivi». 193. conclusio prima: Voluntas movetur ab appetitu sensitivo non solum ex parte obiecti, sed etiam ex parte subiecti per abstractionem vel distractionem quandam. 194. Probatur: Eo modo potest voluntas moveri ab appetitu sensitivo quo ab eo quadantenus immutari et modificari potest. Atqui voluntas immutari et modificari potest ab appetitu sensitivo tum ex parte obiecti et quasi ab exteriori, tum ex parte subiecti et quasi ab interiori. Ergo voluntas moveri potest ab appetitu sensitivo non solum ex parte obiecti, sed etiam ex parte subiecti. Maior est per se nota ex terminis, quia moveri est immutari et modificari aliquo modo. Minor, ubi unice stat difficultas, sic ostenditur; appe­ titus sensitivus habet duas portas quibus intrare potest ad voluntatem eamque consequenter tangere et commo­ vere seu immutare, nempe: a) unam quasi exteriorem vel ordinariam ex parte obiecti, quatenus passio appetitus sensitivi excitat aestimativam seu cogitativam, quae in­ fluit immediate in imaginationem, in qua provocat ima­ gines obiecti sensibilis secundum actuales dispositiones passionales aestimativae et appetitus sensitivi; istae au­ tem imagines seu phantasmata, cum sint materia causae intelligendi, nempe materia circa quam immediate adlaborat intellectus agens, influit in species exinde abstra­ hendas ab illo et consequenter imprimendas in intellectu possibili, et sic sub hac coloratione passionali apprehen­ ditur illud obiectum ab intellectu possibili practico, et cum his coloribus praesentatur voluntati eamque movet quoad specificationem; b) aliam insuper habet portam quasi interiorem et extraordinariam ex parte subiecti, quatenus tam voluntas quam appetitus sensitivus radi­ cantur in una essentia animae, cuius ambae sunt poten­ tiae, et ideo in sua radice mutuo se tangunt et communi- «WW* 142 ACTIBUS HUMANIS IN SUO ESSE PSYCHOLOGICO Q. IX, a. 2: Motio voluntatis ab appetitu sensitivo eant; et quia energia animae humanae est finita de facto, quando una facultas vel potentia multum aut nimis inten­ ditur aut roboratur, alia debilitatur vel impeditur quo­ dammodo, et consequenter immutatur vel modificatur: unde, quando appetitus sensitivus, fervescente passione, maxime intenditur in suo impulsu erga obiectum sensi­ bile prosequendum vel fugiendum, appetitus rationalis seu voluntas debilitatur seu impeditur quominus toto suo vigore, quo absolute capax est, tendat in bonum spi­ rituale. «Manifestum est enim —ait S. Doctor— quod quandocumque una potentia intenditur in suo actu, alia po­ tentia vel impeditur vel totaliter avertitur a suo actu; sicut cum aliquis intentus est ad aliquem audiendum, non percipit hominem pertranseuntem. Et hoc quidem contigit, quia omnes potentiae radicantur in una anima cuius intentio applicat unamquanque potentiam ad suum actum, et ita cum aliquis fuerit fortiter intentus circa actus unius potentiae, minuitur eius intentio circa actum alterius» 195. Quod autem haec sit mens expressa S. Thomae apparet primo ex loco parallelo huius articuli in quo sumus, nempe in I-II, q. 77, art. 1, ubi quaerit «utrum voluntas moveatur a passione appetitus sensitivi», vel, ut habet in distributione articulorum, «utrum passio ap­ petitus sensitivi possit movere vel inclinare voluntatem», qui titulus evidenter respondet titulo articuli praesentis: «utrum voluntas moveatur ab appetitu sensitivo», licet hic quaerat generaliter ad motum voluntatis ut sic, ibi autem specialiter in ordine ad motum voluntatis peccaminosum. Respondet ergo S. Doctor ibi hisce verbis: «passio appetitus sensitivi non potest directe trahere aut movere voluntatem, sed indirecte potest·, et hoc dupliciter·, uno quidem modo secundum quandam abstractionem. Cum 1 S. Thomas, De Malo, q. 3, art. 9. Vide etiam De Veritate, q. 13, 3, initio corp. art. t 143 enim omnes potentiae animae in una essentia animae radicentur, necesse est quod quando una potentia inten­ ditur in suo actu, altera in suo actu remittatur vel etiam totaliter impediatur, tum quia omnis virtus ad plura dispersa fit minor, unde e contrario quando intenditur circa unum minus potest ad alia dispergi; tum quia in operibus animae requiritur quaedam intentio quae, dum vehementer applicatur ad unum, non potest alteri vehe­ menter attendere: et secundum hunc modum, per quandam distractionem, quando motus appetitus sensitivi fortificatur secundum quamcumque passionem, necesse est quod remittatur vel totaliter impediatur motus pro­ prius appetitus rationalis, qui est voluntas. Alio modo, ex parte obiecti voluntatis, quod est bo­ num ratione apprehensum; impeditur enim iudicium et apprehensio rationis propter vehementem et inordinatam apprehensionem imaginationis et iudicium virtutis aestimativae, ut patet in amentibus. Manifestum est autem quod passionem appetitus sensitivi sequitur imaginatio­ nis apprehensio et iudicium aestimativae, sicut etiam dispositionem linguae sequitur iudicium gustus. Unde vi­ demus quod homines in aliqua passione exsistentes, non facile imaginationem avertunt ab his circa quae afficien­ tur; unde per consequens iudicium rationis plerumque sequitur passionem appetitus sensitivi, et per consequens motus voluntatis, qui natus est sequi iudicium rationis». Secundo, ex doctrina frequenti S. Thomae iuxta quam perfectiones animae redundant modo suo in corpus, sicut dotes gloriosae corporis resuscitati redundant ex gloria animae1, et perfectiones omnis potentiae in aliam, sicut etiam omnis virtutis in aliam. Ait enim: «ex aliquo apprehenso per intellectum potest sequi passio in appe­ titu inferiori dupliciter: uno modo, in quantum id quod intelligitur universaliter per intellectum, formatur in imaginatione particulariter et sic movetur inferior appe­ titus, sicut cum intellectus credentis accipit intelligibili1 III, 45, 2 et IV Sent., dist. 45, q. 2, art. 4, qla. 1. P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico ter futuras poenas et earum phantasmata format, imagi­ nando ignem urentem et vermen rodentem et alia huiusmodi, ex quo sequitur passio timoris in appetitu sensi­ tivo; alio modo, in quantum ex apprehensione intel­ lectus, movetur appetitus superior, ex quo per quandam redundantiam vel imperium, appetitus inferior com­ movetur» Quantum vero ad redundantiam unius virtutis in aliam haec habet: «per modum enim cuiusdam redun­ dantiae praedictae virtutes sunt circa illas materias in quibus potissime commendantur praedictae generales quatuor virtutis conditiones. Unde secundum hoc fortitu­ do temperans est et temperantia fortis, quia qui potest frenare appetitum suum ne consequatur concupiscentias delectationum, quod pertinet ad temperantiam, multo ·· et similiter qui potest stare firmus contra pericula mor­ tis, multo magis potest stare firmus contra illecebras voluptatum; et secundum hoc id quod est principaliter temperantiae transit ad fortitudinem et e converso, et eadem ratio est in aliis» 2. Et alibi: «potest dici —ait— quod istae quatuor vir­ tutes denominantur ab invicem per redundantiam quan­ dam. Id enim quod est prudentiae redundat in alias vir­ tutes in quantum a prudentia diriguntur; unaquaeque vero aliarum redundat in alias ea ratione quod, qui po­ test quod est difficilius, potest et id quod minus est difficile. Unde qui potest refrenare concupiscentias de­ lectabilium secundum tactum, ne modum excedant, quod est difficillimum, ex hoc ipso redditur habilior ut re­ frenet audaciam in periculis mortis, ne ultra modum procedat, quod est longe facilius, et secundum hoc for­ titudo dicitur temperata; temperantia etiam dicitur for­ tis ex redundantia fortitudinis in temperantiam, in quan­ tum scilicet ille qui per fortitudinem habet animum fir1 De Veritate, q. 26, art. 3, ad 13. Vide ibid., art 6 ad 1 2 De virtutibus cardinalibus, art. 1, ad 1. Q. IX, a. 2: Mono voluntatis ab appetitu sensitivo 145 mum contra pericula mortis, quod est difficillimum, est habilior ut retineat animi firmitatem contra impetus delectationum» *. Immo S. Bonaventura ponit quandam circumincessionem virtutum et potentiarum animae inter se. «Cum una virtus —ait— denominat alteram vel actus unius attribuitur alteri, hoc non est intelligendum fieri propter omnimodam ipsorum habituum indifferentiam, sed prop­ ter mutuam circumincessionem et concomitantium, sicut dicimus de potentiis animae quod se invicem circumcedunt et supra se mutuo reflectuntur, non quia omnino idem sint, sed quia, cum sint in eodem et possint reflecti supra illud in quo sunt —quia anima intelligit se et amat se —per consequens et super se invicem reflectuntur. Et propterea, quia reflexio non tantummodo fit propter om­ nimodam indivisionem convenientiae, verum etiam prop­ ter circumincessionem concomitantiae, ideo non cogimur ponere nec potentias animae nec habitus, secundum id quod sunt, ab invicem non differre» i2. 196. conclusio secunda: Voluntas movetur ab appe­ titu sensitivo per prius per viam obiecti et per posterius per viam subiecti. 197. Probatur: Quod autem iste influxus ex parte subiecti per quamdam abstractionem vel distractionem, sit secundarius respectu influxus ex parte obiecti, con­ stat tum ex eo quod S. Doctor indirecte reducit illum ad influxum ex parte obiecti, quatenus redundat primo in sensus interiores, ex quibus, per viam obiecti, influit in intellectum et per intellectum in voluntatem, ut videre est in illa quaestione 77, art. 1, ad 1 et art. 2, et in hoc articulo praesenti, ubi ponit duos modos quibus variari potest aestimatio obiecti voluntatis, nempe «ex condi­ tione eius quod proponitur et eius cui proponitur», hoc i MI, 61, 4, ad 1. i S. Bonaventura, III Sent., dist. 27, art. 1, q. 1, p. 591. Vide etiam II Seni. dist. 27, art. 1, q. 2, ad 1 et ad 5, p. 658. ■ ■■■■■ "I Xe P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico 146 est, ex meritis obiecti et subiecti, quatenus dispositio subiecti redundat in modo iudicandi de bonitate vel ma­ litia obiecti; tum etiam quia S. Thomas generaliter non admittit refluentiam inferioris in superius, sed superioris tantum in inferius, eo vel magis quod via normalis est illa psychologica ex parte obiecti. Haec autem motio est quasi accidentalis, nempe ad modum removentis prohibens. Aliis verbis, probatur, primo, quia ordine naturae prior est motio quoad specificationem quam motio quoad exercitium, neque secunda haberi potest sine prima: illa autem est motio per modum obiecti, ista per modum subiecti; secundo, quia, intra proprium genus causandi, appetitus sensitivus movet voluntatem per modum ob­ iecti positive, scilicet ad ponendum actum circa proprium obiectum passionis; at per modum subiecti solum mo­ vet negative, scilicet ad removendum seu impediendum actum contrarium voluntatis circa proprium obiectum eius quod est obiectum virtutis. lam vero attractio est I prius quam distractio; quod est per se est prius quam quod est per accidens; positivum et per se est causa negativi et per accidens. B. De modo quo voluntas movetur ab appetitu sensitivo tam ex parte obiecti quam ex parte subiecti ' 198. Ut supra dictum est, inter illos qui admittunt influxum appetitus sensitivi tam ex parte subiecti quam ex parte obiecti, est diversa opinio in modo intelligendi talem influxum; quidam enim dicunt esse directum et immediatum, ut Salas, Ptolomaei, Donat et Frobes, sal­ tem prout se tenet ex parte subiecti; alii vero, hoc est, thomistae admittentes duplicem illum influxum, non ad­ mittunt nisi influxum mediatum et indirectum ex utra­ que parte. Et haec, sine dubio, est mens S. Thomae, nam \ dicit expresse, «illud quod est inferius voluntate, ut Q. IX, a. 2: Morio voluntatis ab appetitu sensitivo 147 corpus vel appetitus sensibilis, non immutat voluntatem quasi directe in voluntatem agendo, sed solum ex parte obiecti» «passio appetitus sensitivi non potest directe trahere aut movere voluntatem, sed indirecte potest» 2. 199. conclusio prima: Appetitus sensitivus nequit movere directe et immediate voluntatem neque ex parte obiecti neque ex parte subiecti. 200. Probatur prima pars (non ex parte obiecti). Nulla potentia movetur directe et immediate ex parte ob­ iecti nisi per obiectum proprium et formale eius. Atqui proprium et formale obiectum voluntatis non est bonum sensibile et corporale et singulare, quod est proprium obiectum passionis seu appetitus sensitivi, sed solum bonum intelligibile et spirituale et universale. Ergo vo­ luntas nequit moveri directe et immediate ab obiecto proprio et formali appetitus sensitivi, ideoque a tali ap­ petitu nequit ex parte obiecti seu per viam obiecti di­ recte et immediate moveri. Maior constat, quia nulla potentia passiva movetur directe et immediate nisi ab obiecto motivo eius. Atqui obiectum motivum, prout distinguitur ab obiecto terminativo, est praecise obiectum formale et proprium po­ tentiae, contradistinctum ab eius obiecto materiali. Ergo nulla potentia movetur directe et immediate ex parte obiecti nisi per obiectum proprium et formale eius. Minor patet tum ex dictis, q. 1, art. 2, ad 3, et q. 8, art. 1; tum etiam ratione generali, nempe: potentiae specifice distinctae habent obiecta propria et formalia specifice distincta. Atqui appetitus sensitivus et voluntas, quae est appetitus rationalis, sunt potentiae specifice distinctae. Ergo appetitus sensitivus et voluntas habent obiecta propria et formalia specifice distincta. Confirmatur. Ita se habent bona corporalia et singu­ laria et sensibilia, quae sunt propia et formalia obiecta i S. Thomas, De Verit., 22, 9, ad 6. 1*48 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico appetitus sensitivi, ad movendum voluntatem ex parte obiecti, sicut se habent entia sensibilia et singularia et corporalia, quae sunt propria obiecta sensuum, ad mo­ vendum intellectum ex parte obiecti. Atqui intellectus possibilis nequit moveri immediate et directe ex parte obiecti ex sensibilibus propriis et singularibus, et propterea intellectus noster non potest cognoscere singularia materialia directe et immediate, sed solum indirecte et per quandam reflexionem \ et hac de causa indiget in­ tellectu agente, qui faciat universale in phantasmatibus singularibus, nam «ex parte phantasmatum intellectualis operatio a sensu causatur, sed quia phantasmata non suf­ ficiunt immutare intellectum possibilem, sed oportet quod fiant intelligibilia actu per intellectum agentem, non potest dici quod sensibilis cognitio sit totalis et perfecta causa intellectualis cognitionis, sed magis quodammodo est materia causae»12. Ergo neque voluntas potest imme­ diate et directe immutari ex parte obiecti ex bonis sensi­ bilibus et singularibus, quae sunt obiecta propria appe­ titus sensitivi. 201. Probatur secunda pars (neque ex parte subiecti per redundantiam). Nulla dispositio unius potentiae ani­ mae redundat in alteram potentiam directe et immedia­ te, nisi ambae sint in eodem subiecto proximo, et poten­ tia a qua fit redundantia, sit superior alia quae redun­ dantiam suscipit. Atqui appetitus sensitivus —qui passio­ nibus afficitur— non est in eodem subiecto proximo in quo est voluntas neque est superior voluntate, sed essen­ tialiter inferior. Ergo appetitus sensitivus cun suis af­ fectionibus nequit directe et immediate movere volunta­ tem per modum redundantiae seu ex parte subiecti. Maior constat quoad utramque partem, quia ad mo­ tum immediatum et directum per redundantiam requiri­ tur, ex una parte, contactus immediatus potentiarum quae ad invicem redundant, qui contactus non habetur nisi 1 I. 86. 1. 2 I. 84, 6. mv ■ I Q. IX, a. 2: Motio voluntatis ab appetitu sensitivo I F I 149 conveniant in eodem subiecto proximo·, ex alia vero, re­ quiritur superioritas quaedam influentis per redundan­ tiam super alias in quas fit talis redundantia, sicut sem­ per movens superat mobile in quantum huiusmodi; haec enim secunda conditio est generalis pro omnibus causis et influentiis, prima vero est conditio specialis pro motio­ ne per modum redundantiae. Minor etiam patet facile quoad utramque partem. Nam in primis, voluntas et appetitus sensitivus non sunt in eodem subiecto proximo. Aliud enim subiectum est com­ positum ex anima et corpore, et aliud anima secundum seipsam prout est spiritualis et transcendens corpus. At­ qui appetitus sensitivus, utpote facultas organica, sub­ jectatur in composito ex anima et corpore, dum e contra voluntas, utpote facultas inorganica et spiritualis, sub­ jectatur immediate in ipsa anima, non quidem prout est anima vel forma corporis, sed prout est spiritus seu trans­ cendens corpus. Ergo voluntas et appetitus sensitivus non sunt in eodem subiecto proximo et immediato, et ideo non se contingunt immediate, quod necessario requiri­ tur ad immediatam influentiam per viam redundantiae x. Neque enim passiones appetitus sensitivi possent di­ recte et immediate influere in voluntatem nisi per com­ positum humanum ex anima et corpore, hoc est, nisi tangerent ipsam unionem animae et corporis, cuius ani­ ma est actus seu forma. Hoc autem non habetur, quia «voluntas non oritur ex essentia animae secundum quod est corpori communicata»2, hoc est, secundum quod est animans corpus, sed secundum quod transcendit corpus et totum ordinem corporeum. Et hac de causa diximus in tractatu de caritate quod peccatum veniale ex genere —quod est proprium appeti­ tus sensitivi, cum sit motus sensualitatis inordinatus— non diminuit directe caritatem, quia non tangit eam, eo ipso quod non tangit proprium eius subiectum quod est 1 Vide I, 77, 5. 2 De Verit., 5, 10, ad 3. • ■ * · . ·- P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico ISO voluntas ut voluntas est. «Veniale —inquit S. Doctor— non potest adimere aliquid de caritate, quia non attingit ad illam partem animae ubi est caritas» l; «peccatum ve­ niale non secundum idem est in anima secundum quod inest ei caritas»2. 202. Confirmatur haec ratio hac consideratione: si appetitus sensitivus posset voluntatem movere ex parte subiecti directe et immediate per viam redundantiae, qui­ cumque potest immutare directe et immediate appetitum sensitivum et concitare passiones eius, posset ipso facto directe et indirecte immutare voluntatem ipsam ex parte subiecti seu ab interiori. Atqui angeli et daemones pos­ sunt directe et immediate immutare sensus et appetitum sensitivum hominis, concitando passiones eius, ut docet S. Thomas in I, q. Ill, art. 3-4, et tamen nequit directe et immediate immutare ipsam voluntatem, ut tradit ibid. S. Doctor ,art. 2. Ergo appetitus sensitivus nequit directe et immediate movere voluntatem ex parte subiecti per viam redundantiae. Quoad alteram vero partem statim etiam apparet, quia ad movendum ex parte subiecti per viam redundantiae, oportet quod potentia movens sit naturaliter superior potentia mota, cum talis motus per viam redundantiae sit motus naturalis et per modum naturae procedens. Atqui appetitus sensitivus est naturaliter inferior volun­ tate et voluntas naturaliter non est apta nata moveri a tali appetitu, sicut intellectus natus est moveri obiective a sensu; et ideo «quantumcumque appetitus inferior per­ turbetur per aliquam passionem irae vel concupiscentiae, non oportet quod voluntas perturbetur, imo habet po­ tentiam repellendi huiusmodi perturbationem, ut dicitur Gen. IV, 7: «sub te erit appetitus tuus et tu dominaberis illius»\ 2 3 I Seni., dist. 17. q. 2, art. 5. 5, ad 33. De 2· VidC ΠΠ· ’■ *"· 1 « 10· Q, IX, a. 2: Motio voluntatis ab appetitu sensitivo 151 Ergo nullo modo potest directe et immediate moveri voluntas ab appetitu sensitivo per viam redundantiae na­ turalis. 203. Solum ergo manet ut possibilis immutatio in­ directa et mediata, et cum non possit esse mediante ipsa essentia animae, ut patet ex dictis, superest ut dicamus quod debet esse mediante aliqua animae potentia, quae ex una parte potest immutari ab appetitu sensitivo et ex alia potest ipsa sic immutata, immutare voluntatem. Jam vero, ponere immutationem mediatam per viam potentiae, est idem ac ponere immutationem per viam obiecti sive directe sive reductive. Et quidem Medina et Banez concedunt quod haec immutatio non solum potest fieri per viam sensuum inte­ riorum et his mediantibus per intellectum, cuius iudicium et imperium immutatur, et sic moveret voluntatem ad J ea ad quae passiones inclinant, sed etiam absque immu­ tatione nova sensuum et iudicii intellectus, imo neque imperii, quod tamen, ex motu passionali et ex commoI tione totius hominis, confortaretur et efficax redderetur ad trahendam voluntatem. Qui quidem modus explicandi videtur esse partim mediante motu ipsius animae, partim mediante facultate. En explicatio Banezii: «notandum L quod, cum in homine, natura rationalis sit eadem cum natura sensitiva, quotiescumque fit immutatio in natura sensitiva hominis, consequenter et immutatur natura ra­ tionalis. Per passionem autem appetitus realiter immu­ tatur natura animalis, et ex consequenti, per naturalem redundantiam, immutatur etiam rationalis natura. Cum autem voluntas sit appetitus naturae rationalis, necesse est ut, facta immutatione circa naturam rationalem, im­ mutetur etiam voluntas et afficiatur quasi per modum na­ turalis. inclinationis ad illud obiectum quod est proportionatum passioni appetitus, ex qua orta fuit tota immu­ tatio naturae animalis et rationalis. Unde voluntas conformatur cum illo iudicio, scilicet bonum est furari rem alienam, cum quo, ante excitatam ia'3 ,9 152 P. I: De actibus humanis in suo esse PSY LOGICO passionem avaritiae, non se conformabat, et idcirco illud indicium redditur efficax, non propter aliquam mutatio­ nem sui, sed propter immutationem novam quae ex na­ tura animali immutata per passionem, redundavit in vo­ luntatem. luxta istum modum, efficitur probabilis secunda sen­ tentia, quae ita explicanda est, quod stante iudicio de convenientia obiecti, quamvis nulla fiat in ipso iudicio immutatio, propter passionem excitatam in appetitu, re­ sultat in intellectu quoddam novum imperium a quo ef­ ficaciter movetur voluntas ad appetendum obiectum proportionatum passioni appetitus. i Sed est advertendum quod eiusmodi imperium non provenit immediate ex passione appetitus, sed mediante libera inclinatione voluntatis; nam alias, passio appeti­ tus tolleret omnem libertatem ab operatione voluntatis, quod sic probo: imperium efficaciter movet voluntatem, sic adeo ut, stante imperio, voluntas non possit non operari; ergo si ex passione appetitus immediate resul­ tat imperium in intellectu, passio appetitus nécessitât voluntatem ad operandum. Sed arguitur contra istum secundum sensum primae opinionis. Intellectus immediatior potentia est naturae rationali quam voluntas; ergo immutatio naturae ratio­ nalis non refunditur immediate ad voluntatem, sed me­ diante intellectu·, et, ex consequenti, prius natura debet fieri immutatio in iudicio intellectus quam in inclinatione voluntatis. Respondetur primo hoc argumentum fortassis convin­ cere ita revera esse, quod ex passione appetitus nunquam immutatur voluntas quin prius fiat aliqua immutatio in iudicio intellectus; nos autem id tantum definivimus quod, si forte contigerit nullam fieri immutationem in iudicio intellectus, poterit nihilominus voluntas, propter naturalem redundantiam, inclinari in obiectum proportionatum passioni, quia satis est quod sit illi propositum per indicium practicum, quamvis iudicium, quantum erat de se, non esset efficax ad movendum voluntatem. Q. IX, a. 2: Mono voluntatis ab appetitu sensitivo 153 Secundo respondetur quod immutatio facta in volun­ tate praesupponit immutationem intellectus, sed non im­ mutationem actualem, sed immutationem quae est quasi per modum habitus; nam ex passione appetitus manet intellectus quasi habitualiter dispositus ut ferat iudicium proportionatum passioni» 204. Attamen haec explicatio videtur falsa. Primo, quidem, quia ponere immutationem voluntatis ab appe­ titu sensitivo per viam essentiae animae et naturae ani­ malis et rationalis ex passione commotae, antecedenter et independenter a quolibet iudicio et imperio intellectus, est incidere in thesim de influxu directo et immediato per viam redundantiae, quam supra reprobavimus et ipse Bafiez impugnat; secundo, quia talis immutatio, si daretur, esset penitus naturalis, et ideo nec libera nec voluntaria; et quia voluntate sic disposita, naturaliter sequeretur immutatio imperii practici intellectus et red­ deretur efficax ex inefficaci, quo posito, naturaliter et necessario sequitur actus voluntatis, dicendum esset ta­ lem immutationem secum trahere naturaliter destructio­ nem libertatis; quod de facto accidebat in explicatione de influxu directo et immediato, et propterea impugnata fuit ab ipso Banezio; tertio, quia est impossibile immutare imperium non immutato ultimo iudicio practico, quia de facto novum motivum provocans imperium effi­ cax, in actu exercito saltem includit novum iudicium practico practicum; antequam enim esset efficax, bonum sensibile alliciens non apparebat hic et nunc ut omnino bonum ut melius, sed quando ita practice apparet, iam efficax redditur. Adde aequivocationem esse in verbo «natura». Natura enim proprie loquendo, est compositum ex anima et corpore, et ideo appetitus sensitivus est qui­ dem per se primo facultas naturae, sed voluntas non est facultas naturae, sed animae solius ut est spiritus. l 1 Banez, h. I. conci. 2.*. 154 P. I. De actibus humanis in suo esse psychologico 205. conclusio secunda: Appetitus sensitivus movet motione positiva voluntatem indirecte et mediate, immu­ tatione se tenente proprie aut reductive ex parte obiecti 206. Probatur ex dictis. Nam certum est appetitum ‘ sensitivum movere de facto voluntatem; certum est etiam eam non movere directe et immediate; certum est quo­ que eam non movere indirecte et mediate mediante es­ sentia animae per viam redundantiae, sed solum me­ diante aliqua potentia, quae necessario debet esse intel­ lectus, quia solus intellectus est aptus natus movere vo­ luntatem, utpote spiritualis sicut ipsa, et superior volun­ tate simpliciter loquendo. Eo ergo modo appetitus sen­ sitivus potest movere voluntatem quo potest movere in­ tellectum. Atqui nequit movere intellectum nisi ex parte obiecti, tum per viam praesentationis obiecti per sensus externos vel internos —quae est via ordinaria— tum per viam distractionis vel abstractionis, quatenus, per acci­ dens, causai inconsiderationem obiecti vel motivorum contrariorum, et sic facilius trahitur ad assensum indi­ cativum obiecti passionalis, et hoc est movere reductive aut per accidens ex parte obiecti. Ergo stat conclusio, quod scilicet appetitus sensitivus movet indirecte et me­ diate voluntatem per viam obiecti. Unde et supra diximus quod S. Doctor motionem ex parte subiecti non explicat per viam redundantiae proprie dictae, sed per viam indirectam obiecti, quatenus dis­ trahit attentam considerationem obiecti contrarii et colorationem auget obiecti passionalis. Movere per redundantiam est movere directe et im­ mediate ex parte subiecti: cum ergo S. Doctor neget mo­ tionem directam et immediatam et per se appetitus sen­ sitivi in voluntatem, simulque admittat motionem quan­ dam ex parte subiecti, dicendum est eam motionem esse indirectam et mediatam et per accidens: et revera sic est, quia solum admittit per quandam abstractionem vel distractionem virium animae, quod est causare indirecte et per accidens, quasi removens prohibens. Omnino ergo Q. IX, a. 2: Motio voluntatis ab appetitu sensitivo I I 155 per accidens appetitus sensitivus movet ex parte subiecti voluntatem. Et haec est sine dubio mens S. Thomae, qui diversis verbis idem docuit semper, nempe in De Verit., q. 22, art. 9, ad 6, et in hoc art. praesenti et infra in q. 77, art. 1-2. Ponit enim hic duplicem viam qua obiectum seu appe­ tibile potest videri conveniens et prosequendum appeti­ tui, nempe «ex conditione eius quod proponitur ( = ex coloratione ipsius obiecti in se) et eius cui proponitur» (=ex coloratione proveniente ex termino correlativo, hoc est, ex parte subiecti, quod modo aliquo determinato affectum est ex passione appetitus sensitivi); et ita, quia cognitio contingit secundum quod cognitum est in cognos­ cente, et quidquid recipitur ad modum recipientis reci­ pitur, ex hac dispositione subiecti, colorationem bonita­ tis vel malitiae induit obiectum et sub hoc colore apparet intellectui et ab intellectu praesentatur voluntati se­ cundum illud Philosophi: «qualis unusquisque est, talis finis videtur ei» \ Et ad hunc secundum modum reducitur prima via quam ponit infra in q. 77, art. 1, quatenus impedit videre actu aut considerare practice contrarios colores boni honesti. Contraria enim sunt in eodem genere; impedire ergo ne contrarium obiectum appareat, est movere per accidens ex parte obiecti, licet illud impedimentum pro­ cedat ex conditione subiecti. Unde merito S. Doctor con­ cludit: «et per hunc modum, ex parte obiecti, appetitus sensitivus movet voluntatem»12. Et alibi: «illud quod est inferius voluntate, ut corpus vel appetitus sensibilis, non immutat voluntatem quasi directe in voluntatem agendo, sed solum ex parte obiecti. Obiectum enim volun­ tatis est bonum apprehensum; sed bonum apprehensum a ratione universali non movet nisi mediante apprehen­ sione particulari, ut dicitur in III de Anima, eo quod 1 S. Thomas, III Ethic., cap. 5, lect. 13, n. 516. t Hie., corp. 156 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico actus sunt in particularibus. Ex ipsa autem passione ap­ petitus sensitivi cuiusdam potest esse interdum comple­ xio corporalis, quaecumque impresio corporalis, quia ex hoc quod appetitus ille utitur organo, impeditur et inter­ dum totaliter ligatur ipsa particularis apprehensio vel id quod ratio superior dictat in universali, ut non appli­ cetur actu ad hoc particulare; et sic voluntas in appe­ tendo movetur ad illud bonum quod sibi nuntiat appre­ hensio particularis, praetermisso illo bono quod nuntiat ratio universalis, et per hunc modum huiusmodi passio­ nes voluntatem inclinant, non tamen de necessitate im­ mutant, quia in potestate voluntatis est huiusmodi com­ primere ut usus rationis non impediatur, secundum illud Gen. IV, 7: subter te erit appetitus illius, scilicet pec­ cati» 207. Processus autem huiusmodi motus passionis in voluntatem potest fieri dupliciter. Primo, ex visione vel sensatione externa obiecti sensi­ bilis surgit motus sensus interni, nempe phantasiae et aestimativae vel cogitativae, quae repraesentat illud ut delectabile, et tunc statim sequitur motus concupiscen­ tiae appetitus sensitivi in illud cum delectatione quadam, ex qua magis adhuc excitatur aestimativa, quia nova ra­ tio delectationis apparet in obiecto illo; cogitativa autem et phantasia concrete rationi practicae exhibent tale ob­ iectum ut bonum, et hoc modo ad illud attractae et sub inluxu apetitus passionalis, non possunt faciliter diverte­ re ad alia concreta sensibilia, et sic non praebent rationi materiam pro alio iudicio, quo fit ut ratio practica, sub tali impulsu et coloratione partis inferioris, iudicet practi­ ce et in concreto hic et nunc pro me hoc esse simpliciter bonum prosequi, et sic exhibeat illud obiectum voluntati, quae in tale iudicium consentit et eligit bonum illud sen­ sibile. Alio modo potest procedere, non ex causa immediate psychologica, sed physiologica, quando v. gr. ex calore i De Veritate, 22, 9, ad 6. Q. IX, a. 2: Motio voluntatis ab appetitu sensitivo i 157 naturali vel artificiali, immutantur organa appetitus sen­ sitivi, ex qua immutatione sequitur perceptio quaedam delectationis vel tristitiae: haec autem perceptio provo­ cat actum cogitativae et imaginationis vivide repraesen­ tantium ut optimas sensationes et emotiones illas et earum obiecta; et quidem quandoque adeo vehementer et persistenter, ut impediant ne ratio ad alia divertat, et sic facilius ad illa attendat et practice iudicet esse bona, et conseqenter imperet voluntati ut ea eligat. Caietanus explicavit valde bene processum huiusmodi a psychologicum his verbis: «modus igitur est quod passio afficiens appetitum, afficit proportionaliter, per viam re­ dundantiae, phantasiam; sunt enim, ut in II de Anima dicitur, appetitivum et phantasticum animae indistincta loco, entomis decissis attestantibus; et sicut ad linguam cholera infectam gustus iudicium erroneum fit, ita ad appetitum passione infectum immutatur phantasia, et iudicium etiam aestimativae consequenter. Et quia intel­ lectus movetur a phantasmate, consequens est ut a phan­ tasmatibus sic compositis iudicio aestimativae, moveatur intellectus ad iudicandum idem; praesertim quia iudi­ cium est de singulari, in quo plurimam vim obtinet iudi­ cium cogitativae. Rursus, ex hoc quod appetitus sensitivus passione ( vehementi afficitur, hic homo non solum secundum illam partem, sed absolute mutatur animaliter, et est aliter dispositus. Et ratio est, quia appetitus animalis est primo i propter totum suppositum, ut ex dictis in I, q. 80, art. 1, ; ad 3, patet ; in hoc enim differt ab appetitu naturali sin­ gularum potentiarum et partium, et propter hoc datus est a natura animali. Ex hoc autem quod hic homo est aliter dispositus, sequitur ut aliquid sit sibi, durante illa dispositione, conveniens, quod prius non erat, quodque absolute et secundum rationem est disconveniens; incipit namque convenientia ex altero extremorum variato. Ex hoc autem quod aliquid est conveniens modo huic sic disposito, se­ quitur et quod secundum iudicium aestimativae et ratio- * C. 1... 4 158 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico nis, iudicet illud sibi nunc conveniens, quia qualis unus­ quisque est, talis ei finis videtur; et sic dispositio subiecti passione facta, mutat iudicium rationis de obiecto, quod est motivum voluntatis, et sic ex parte obiecti passio mo­ vet voluntatem. Haec via ex parte obiecti est tutior', primo ex parte ipsarum potentiarum hanc admisitl, quae traditur hoc loco, et de facto fit ex parte obiecti. Et Joannes a S. Thoma scribit: «appetitus sensitivus et eius obiectum sensibile non agit immediate in intel­ lectum immutando ipsum, sed in phantasiam, quae est immediatum directivum et regulativum appetitus; ibi enim repraesentatur appetitui bonum proportionatum ei; et rursus ipsa passio et affectus talis appetitus iterum in phantasia repraesentatur, sicut affectus voluntatis co­ gnoscuntur ab intellectu. Phantasmata autem movent in­ tellectum virtute intellectus agentis, et intellectus possi­ bilis intelligit per conversionem ad phantasmata et cum dependentia ab illis et connotando illa, quatenus ab eis intellectus agens abstrahit species, quas ponit in intel­ lectu possibili. Unde videns intellectus relucere in phan­ tasmate affectum appetitus sensitivi et convenientiam eius ad obiectum, ipse quoque intellectus tali repraesen­ tatione pulsatur eique obiectum sic dispositum repraesen­ tatur, atque eodem modo praesentat ipsum voluntati. Omnis autem motio, quae fit in voluntatem media re­ praesentatione obiecti, dicitur moralis, quia fit per con­ tactum representativum, non entitativum seu physicum»2. Et haec est vera explicatio psychologica huius mo­ tionis. 1 Caietanus, /n t-II, q. 77, art 1 2 Joannes A S. Thoma, h. 1. disp. 5, art. 4. n. 14, edit, cit., p. 2451) q ix, a. 2: Mono voluntatis ab appetitu sensitivo § in SOLVUNTUR DIFFICULTATES ) 208. Obiectio prima. Inferius nequit movere superius, quia movens et agens est praestantius patiente. Atqui ap­ petitus sensitivus est inferior voluntate. Ergo appetitus sensitivus nequit movere voluntatem. 209. Respondetur: Dist. mai.: inferius nequit movere superius motione quoad exercitium, conc.; motione quoad specificationem seu ex parte obiecti, subdist.: directe et immediate seu per seipsum, conc.', indirecte et mediate, hoc est, mediante alio superiori quod materialiter et ali. quo modo movet, nego. [ Conc. min. et nego consequens et consequentiam. 210. Obiectio secunda. Nulla virtus particularis po­ test facere effectum universalem. Atqui appetitus sensi­ mus est virtus particularis, dum motus voluntatis est universalis, hoc est, ad universale terminatus. Ergo appe­ titus sensitivus nequit movere voluntatem. I 211. Respondetur: Conc. mai.: Dist. min.: motus appetitus sensitivi est particularis, dum motus voluntatis I est universalis, aliquis motus voluntatis est circa univer­ salia conc.·, omnis, nego. Et nego consequens et consequentiam, quia respectu 1 huiusmodi particularis volitionis movetur indirecte vo­ luntas ab appetitu sensitivo. , 212. Obiectio tertia: Movens non movetur a mobili. Atqui voluntas est movens naturaliter respectu appetitus 1 sensitivi. Ergo voluntas non movetur ab appetitu sensii tivo. 213. Respondetur: Dist. mai.: movens non movetur a mobili in quantum est mobile, conc., in quantum sub .2^5* P. 1: De actibus humanis in suo esse psychologico alio respectu potest esse movens, subdist.'. nequit moveri directe et immediate, conc.\ nequit moveri indirecte et mediate, nego. Cone. rnin. et nego consequens et consequentiam. n υΐΙΨΙ· L-JIO !· h § I PRAENOTAMINA 214. Hucusque vidimus motivum voluntatis quoad specificationem seu ex parte obiecti; modo autem oportet videre motivum eius quoad exercitium seu ex parte sub­ iecti. Motio ex parte obiecti dicitur etiam motio moralis et metaphorica, quia est motio per modum finis, qui pro­ prius est ordinis moralis, finis autem movet metaphorice, ut docent scholastici post Aristotelem e contra, motio ex parte subiecti est motio physica et proprie dicta, quia est motio per modum agentis vel impellentis, agens autem et impellens movent motione proprie dicta. Circa huiusmodi autem motionem per modum agen­ tis possunt duo inquiri: Γ, utrum voluntas moveat alias animae vires et seipsam per modum agentis seu quoad exercitium actus; 2°, hoc stabilito, quomodo producat hanc motionem sui et aliarum potentiarum animae seu in quo consistat motio ista. Quia tamen ista secunda pars proprio loco discutitur infra, q. 16 et 17, ideo satis erit pro momento considerare primam partem seu factum motionis voluntatis et alia­ rum potentiarum animae a voluntate et quidem in genere. 215. In hac quaestione prae oculis habeatur integra­ tio partium animae humanae, sequenti schemate con­ templabilis: i Aristoteles, I de Generatione et Corruptione, cap. 7, n. 12. Q. IX, a. 3: Motio voluntatis a seipsa Partes I 161 animae humanae: I) quoad potentias vel facultates: A) pars apprehensiva vel cognoscitiva: a) superior: ratio vel intellectus. b) inferior: sensus exteriores et interiores. B) pars appetitiva seu affectiva: a) superior: voluntas. b) inferior: appetitus sensitivus concupiscibilis et irascibilis. II) quoad actus et influxum mutuum: A) in linea quasi recta: a) potentiae apprehensivae in apprehensivam: 1) superioris in inferiorem. 2) inferioris in superiorem: objective mate­ rialiter. b) potentiae appetitivae in appetitivam: 1) superioris in inferiorem. 2) inferioris in superiorem: non est nata immutare sicut sensus intellectum. c) superioris in superiorem: 1) apprehensivae in appetitivum: intellec­ tus in voluntatem. 2) appetitivae in apprehensivam: voluntatis in intellectum. d) inferioris in inferiorem: 1) apprehensivae in appetitivam: sensus in appetitum sensitivum. 2) appetitivae in apprehensivam: appetitus sensitivi in sensus. B) in linea reflexa vel obliqua: a) apprehensivae in appetitivam: 1) intellectus in appetitum sensitivum: me­ diante sensu (superioris in inferiorem). 2) sensus in appetitum rationalem: me­ diante intellectu (inferioris in supe­ riorem). P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico b) appetitivae in apprehensivam: 1) voluntatis in sensus: directe quoad ex­ ercitium (superioris in inferiorem). 2) appetitus sensitivi in rationem: indirecte quoad exercitium ut removens prohi­ bens. CONCLUSIONES 216. conclusio prima: Voluntas movet quoad exerci· tium seu ex parte subiecti alias animae vires. 217. Probatur. Primo, a posteriori, ex experientia quotidiana. Illae enim potentiae animae moventur a vo­ luntate quoad exercitium quarum operationes pendent a voluntate quoad usum, nempe agere vel non agere. Atqui aliarum potentiarum animae operationes pendent a vo­ luntate quoad usum seu agere vel non agere; «intelligo enim quia volo, et similiter utor omnibus potentiis et habitibus quia volo; unde et Commentator definit habi­ tum in III de Anima quod habitus est quo quis utitur i cum voluerit» *. Ergo aliae potentiae moventur a volun­ tate quoad exercitium. 218. Secundo, a priori. «In omnibus potentiis ordi­ natis, illa potentia quae respicit finem universalem movet quoad exercitium ceteras potentias quae respiciunt fines particulares sub fine universali contentos»2. Atqui po­ tentiae animae sunt ad invicem ordinatae ita quidem ut voluntas respiciat finem universalem, dum ceterae po­ tentiae respiciunt fines particulares sub fine universali S. Thomas, De Malo, 6, a. unie •. ·χ * 0. IX. a. 3: Motio voluntatis a seipsa I 163 contentos. Ergo voluntas movet quoad exercitium ceteras animae potentias. Maior constat tum inductive tam in naturalibus quam in artificialibus et in moralibus, naturalibus et supernaturalibus, quia videmus quod agens universale, v. gr. systema solare respectu nostri, ad quod pertinet finis universalis, nempe conservatio et perfectio omnium eorum quae sub tali systemate continentur, movet quoad exercitium cetera inferiora et particularia corpora, «quo­ rum unumquodque agit ad conservationem propriae spe­ ciei vel etiam individui»; in artificialibus sicut videmus in machinis organum centrale, nempe motorem vel par­ tem fundamentalem motoris, quae suo motu movet cete­ ra illius mechanismi; vel in centrali electrica relative ad centra particularia vel ad particulares applicationes; si­ militer, Rex, «qui intendit bonum commune totius regni, movet per suum imperium singulos praepositos civitatum qui singulis vivitatibus curam regiminis impendunt» r; pariter, «dux exercitus, qui intendit bonum commune, sci­ licet ordinem totius exercitus, movet suo imperio» tribu­ nos qui intendunt ordinem unius vel alterius2; eodem modo, «militaris —ad quam pertinet universalior finis— movet frenorum factricem ad operandum» 3; et hac de causa, prudentia movet ad exercitium ceteras virtutes morales, et sapientia ceteras virtutes intellectuales, et caritas ceteras virtutes théologales, et universaliter reli­ quas virtutes humanas; tum ex ratione, quia causa uni­ versalis movet quoad exercitium causas particulares sub ea contentas. Atqui potentia quae respicit finem univer­ salem est causa universalis respectu potentiarum quae respiciunt fines particulares sub universali contentos, quia ordo agentium respondet ordini finium. Ergo potentia quae respicit finem universalem movet quoad exercitium ceteras potentias quae respiciunt fines particulares sub universali contentos. I, q. 82, art. 4. MI, 9, 1. De Malo, q. 6, art. unie. 12 P 164 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico Minor etiam constat quoad singulas partes. Nam: Γ, potentiae animae sunt ad invicem ordinatae secundum diversa genera causarum, maxime secundum genus causae finalis et efficientis, tum inter se tum in ordine ad ani­ mam et ad totum hominem, ut ostendit S. Thomas in I, q. 77, art. 2, 4 et 7; neque enim ex aequo procedunt ab anima, sed secundum prius et posterius, neque etiam ex aequo ordinantur ad perfectionem totius hominis adi­ piscendam, sed secundum magis et minus; 2°, voluntas respicit finem universalem, dum ceterae respiciunt fines particulares sub universali contentos, nam voluntas, cum sit appetitus proprius hominis ut homo est, respicit per se primo bonum totius hominis, hoc est, bonum univer­ sale vel totale hominis; ceterae vero potentiae respiciunt per se primo, et quidem appetitu innato vel naturali, pro­ prium bonum, quod est proprium obiectum earum, et sic intellectus appetit intelligibile et intelligere; visus, visibile et videre, et sic de ceteris sed «per voluntatem non solum appetimus ea quae pertinent ad potentiam voluntatis —hoc est, velle—, sed etiam ea quae pertinent ad singulas potentias et ad totum hominem. Unde natu­ raliter homo vult non solum obiectum voluntatis, sed etiam alia quae conveniunt aliis potentiis, ut cognitionem veri, quae convenit intellectui; et esse et vivere et alia huiusmodi, quae respiciunt consistentiam naturalem; quae omnia comprehenduntur sub obiecto voluntatis si­ cut quaedam particularia bona» 2. Voluntas enim, ut est natura vel ens quoddam, habet naturaliter suum appeti­ tum innatum ad proprium obiectum sicut ceterae poten­ tiae; sed ut essentialiter est potentia appetitiva humana, comprehendit sub se naturaliter totum bonum humanum sicut proprium obiectum. Unde manifestum est quod «fines et perfectiones omnium aliarum potentiarum com­ prehenduntur sub obiecto voluntatis sicut quaedam par­ ticularia bona» ’ sub fine universali. > I, 80, 1, ad 3. a MI, 10, 1. 3 MI, q. 9, art. 1. 0. IX, a. 3: Motio voluntatis a seipsa 165 Et confirmatur. Quia potentia ad quam per se primo pertinet finis ut proprium obiectum, prius et universa­ lius et formalius respicit finem quam ceterae potentiae, quae non nisi per posterius et diminute respiciunt finem, nempe rem quae est finis et non formaliter ipsum finem 1 ut reduplicative finis est. Atqui ad voluntatem per se ' primo pertinet finis sub ratione finis, non autem ad cete­ ras potentias. Ergo voluntas respicit finem universalio­ rem vel saltem secundum rationem magis formalem et universalem quam ceterae animae potentiae. ( 219. conclusio secunda: quoad exercitium. Voluntas movet seipsam 220. Probatur. Primo, a posteriori, ex experientia uniuscuiusque. Potentia quae est domina sui actus, quate­ nus in eius potestate est agere vel non agere, seipsam movet quoad exercitium. Atqui voluntas est domina sui actus, quatenus in eius potestate est agere vel non agere; experimur enim nos non solum velle, sed etiam velle nos velle et quandoque velle nolle et nolle velle. Ergo volun­ tas movet seipsam quoad exercitium \ 221. Secundo, a priori, ex ratione. Ita se habet vo­ luntas in volitione mediorum et volitione finis sicut se habet intellectus in cognitione conclusionum et cogni­ tione principiorum. Atqui intellectus se ipsum movet quoad exercitium ad cognitionem conclusionum ex cogni­ tione principiorum. Ergo et voluntas seipsam movet quoad exercitium ad volitionem mediorum ex volitione finis. Maior constat, quia hoc modo se habet finis et me­ dium in appetibilibus sicut principium et conclusio in speculabilibus, ut saepius dictum est; sicut autem se ha­ bent obiecta, ita se habent potentiae et actus, quae ad obiecta dicunt relationem transcendentalem vel sunt ob­ jectis correlativa. Ergo ita se habet voluntas ad voli1 Hic, sed contra. P. I: Dii actibus humanis in suo esse psychologico tionem finis et mediorum sicut se habet intellectus ad cognitionem principii et conclusionum. Minor patet. Cognoscere enim conclusiones ut conclu­ siones, hoc est, ex et per principia, est eas cognoscere per demonstrationem. Atqui per demonstrationem intellectus seipsum movet a principiis ad conclusionem, quia de­ monstratio est syllogismus faciens scire seu est discursus secundum causalitatem ‘. Ergo intellectus, intelligens principia, reducit se ipsum quoad exercitium ad actum cognoscendi seu sciendi conclusiones. Ad rem S. Thomas: «considerandum est quod, cum voluntas sequatur intellectum, eodem modo contingit esse causam alicuius volentis ut velit et alicuius intelligentis ut intelligat. In intellectu autem sic est quod, si seorsum intelligat principium et seorsum conclusionem, intelligentia principii est causa ( = efficiens) scientiae conclusionis; sed, si intellectus in ipso principio inspi­ ceret conclusionem, uno intuitu apprehendens utrumque, in eo scientia conclusionis non causaretur ab intellectu principiorum, quia idem non est causa suiipsius, sed ta­ men intelligeret principia esse causas conclusionis. Similiter et ex parte voluntatis, circa quam sic se ha­ bet finis ad ea quae sunt ad finem sicut in intellectu prin­ cipia ad conclusiones. Unde, si aliquis uno actu velit finem et alio actu ea quae sunt ad finem, velle finem erit ei causa volendi ea quae sunt ad finem; sed, si uno actu velit finem et ea quae sunt ad finem, hoc esse non pote­ rit ,et tamen erit verum dicere quod velit ordinare ea quae sunt ad finem in finem»2. § ΠΙ SOLVUNTUR DIFFICULTATES 222. Ohiectio prima. Nequit idem simul esse in actu et in potentia. Atqui si voluntas moveret seipsam esset > 1 I, 14, 7c. 2 I, q. 19, art. 5. * Q. IX, a. 3: Motio voluntatis λ seiPSA simul in actu et in potentia; in actu quidem, quia movet; in potentia vero, quia moveretur. Ergo voluntas nequit movere seipsam. 223. Respondetur: Dist. mai.: nequit idem simul es­ se in actu et in potentia respectu eiusdem et secundum eandem rationem formalem, conc.; respectu diversorum et secundum diversam rationem formalem, nego. Contradist. min.: esset simul in actu et in potentia respectu eiusdem et secundum eandem rationem forma­ lem, nego; respectu diversorum et secundum diversam rationem formalem, concedo·. Et nego consequens et consequentiam. Ratio est, quia voluntas non movet seipsam nisi qua­ tenus est in actu et non movetur nisi quatenus est in potentia; ponimus autem eam in actu circa finem, in potentia vero circa media; et ideo non secundum idem . neque circa idem est in actu et in potentia, «sed in quan­ tum actu vult finem, reducit se de potentia ad actum 1 respectu eorum quae sunt ad finem, ut scilicet actu ea velit» ’. Non ergo ponimus quod moveat seipsam quoad om­ nem actum, sed quoad aliquos tantum, hoc est, non quoad finem, sed quoad media, sicut et de intellectu etiam pa­ tet, qui movet seipsum solum quoad conclusiones, non ’ quoad ipsa principia prima. i 224. Obiectio secunda. Si voluntas moveret seipsam, semper actu moveretur, quia posita causa sequitur ef­ fectus; voluntas autem semper est potentia posita seu praesens sibiipsi. Atqui voluntas non semper actu mo­ vetur, ut experientia constat. Ergo voluntas non movet seipsam. 225. Respondetur: Dist. mai.: si voluntas moveret seipsam, semper actu moveretur, si semper actu moveret seipsam, conc.; si non semper in actu moveret seipsam, nego. Conc. min. Et nego consequens et consequentiam. i Hic, ad 1. P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico Ratio est, quia in voluntate, sicut et in ceteris poten­ tiis animae, distinguitur potentia seu facultas volendi et actus volendi, qui ad invicem separari possunt, quia nulla potentia creata est suus actus. Jam vero voluntas, prout est mera et nuda potentia, non movet actu, sed solum prout est in actu volendi finem potest movere actu ad volendum ea quae sunt ad finem. Licet ergo facultas volitiva semper sit sibi praesens, non sequitur tamen quod semper moveat se ad volendum, quia non semper actu vult finem; imo neque semper quando actu vult finem necessario movet se ad ea quae sunt ad finem, quia potest velle finem absolute, ut patet ex dictis supra, q. 8, art. 3; sicut neque intellectus semper actu intelligit prin­ cipia, neque etiam semper ac actu intelligit principia, discurrit ad conclusiones sciendas. Est ergo voluntas semper sibi praesens in actu primo ut facultas vel potentia, et ideo semper potest se mo­ vere; at non semper est sibi praesens in actu secundo, quia non semper actu vult, et ideo non semper actu se movet. Valet obiectio de effectu formali, qui est insepa­ rabilis a forma, non de effectu effectivo, qui a forma separabilis est. 226. Obiectio tertia. Nequit idem simul moveri a ( duobus motoribus immediate, quia nequit idem effectus simul procedere a duobus causis efficientibus immediate. Atqui si voluntas moveret seipsam, voluntas moveretur j simul a duobus motoribus immediate, quia voluntas mo- ( vetur ab intellectu, ut patet ex dictis art. 1. Ergo voluntas nequit movere seipsam. 227. Respondetur·. Dist. mai.: nequit idem simul moveri a duobus motoribus immediate eodem genere motionis seu causalitatis, conc.; diverso genere motionis seu causalitatis, nego. Contradist. min. et nego consequens et consequentiam. ) Ab intellectu enim movetur ex parte obiecti et secun- 5 Q. IX, a. 4: Motio voluntatis a principio exteriori 169 dum genus causae formalis et finalis; a seipsa vero movetur ex parte subiecti et secundum genus causae cientis. H Art. 4.- Utrum voluntas moveatur ab aliquo exteriori principio PRAENOTAMINA * / 228. Ostensum est articulo praecedenti voluntatem movere seipsam ad volitionem mediorum ex volitione finis; at quia finem ipsum non semper actu vult \ mani­ feste ad hanc finis volitionem debet etiam moveri seu reduci ad actum ab aliquo movente. Quaeritur ergo utrum respectu huius volitionis finis voluntas moveatur ab aliquo movente extra seipsam et extra hominem volentem, an e contra seipsam moveat. Quod, ut melius intelligatur, oportet prae oculis ha­ bere duplicem distinctionem: unam ex parte primae volitionis finis, quae potest esse duplex, nempe vel prima absolute et simpliciter, scilicet respectu totius humanae vitae, quam videlicet homo elicit dum primo pervenit ad usum rationis; vel prima secundum quid tantum et rela­ tive, nempe respectu alicuius finis particularis et particu­ laris negotii, v. gr. sanitatis, mutationis status vel officii, quae non habeat connexionem et dependentiam ab aliis volitionibus praecedentibus, nempe quod sit de fine dis­ parato, non de fine subordinate et incluso in aliquo prae­ cedenti fine particulari. Alia distinctio est ex parte motivi voluntatis respectu illius primae volitionis, quod scilicet potest esse aut mo­ tivum quoad specificationem actus seu ex parte obiecti, aut motivum quoad exercitium actus seu ex parte sub­ iecti. Quaestio itaque, licet non excludat motivum ex parte obiecti vel quoad specificationem, directe tamen versa­ tur circa motivum quoad exercitium actus, et quidem * Art. 3, ad 2. 170 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico per se primo respectu primae volitionis simpliciter, et non nisi per se secundo de prima volitione alicuius par­ ticularis negotii seu seriei disparatae. Quod enim S. Doctor inquirat de prima volitione sim­ pliciter, apparet tum ex toto contextu quaestionis, quae agit de primo actu voluntatis, qui est velle, quod evi­ denter debet intelligi de primo velle simpliciter; tum quia de hoc simpliciter primo velle est potissima diffi­ cultas, quae non potest praetermitti a S. Doctore: quod autem de prima volitione secundum quid vel in aliqua serie disparata volitionum agat etiam, constat sive ex fonte eius, nempe ex pseudo-Aristotele, qui in Ethica Eudemica, lib. VII, cap. 14, manifeste loquitur de bona fortuna in particularibus negotiis, sive etiam ex modo loquendi S. Thomae tum hic tum etiam in locis paral­ lelis, ubi loquitur de sanatione·', quae evidenter non spectat ad primam volitionem simpliciter; unde et poli­ tiores thomistae, ut Caietanus12, hoc modo rem intelligunt. § Π QUOAD SPECIFICATIONEM 229. conclusio: Voluntas movetur quoad specificationem actus circa ultimum finem ab aliquo exteriori obiecto. 230. Probatur: Voluntas movetur quoad specificationem actus circa ultimum finem ab obiecto quod est ultimus finis. Atqui obiectum quod est ultimus finis est aliquid exterius voluntati et homini volenti: voluntati quidem, quia ipsum velle nequit esse primum volitum, ut patet ex supra dictis, q. 1, art. 1, ad 2, et q. 3, art. 4, ad 2; volenti etiam quia ipse homo volens non potest 1 Hic et De Malo, q. 6, art. unie 2 Caietanus, I q. 82, art. 4, n. 11 ■ Q. IX, a. 4: Mono voluntatis λ principio exteriori 171 esse ultimus finis seu beatitudo obiectiva, ut constat ex dictis q. 2, art. 8, ad 2. Ergo voluntas movetur quoad specificationem actus circa ultimum finem ab aliquo ob­ iecto extra voluntatem et extra hominem volentem. 4 2 « P 231. Confirmatur. Voluntas appetens finem et homo appetens sunt obiecta volitionis reflexae, non autem vo­ litionis directae. Atqui prima volitio simpliciter debet esse volitio directa, non autem volitio reflexa, ut patet ex terminis. Ergo voluntas et homo appetens nequeunt esse motiva prima voluntatis quoad specificationem, sed aliquod aliud obiectum exterius. Quantum ergo ad motivum voluntatis quoad specifi­ cationem respectu primae omnino volitionis, necessario debet esse aliquod obiectum exterius; sed respectu alia­ rum volitionum posteriorum potest esse aliquod ob­ iectum tum exterius tum interius. Et hoc ideo, quia obiectum proprium et formale vo­ luntatis non est ipsa nec ipsum velle nec ipse volens humanus, sed aliquid aliud; licet haec omnia possint esse obiecta materialia et secundaria, ut patet de sani­ tate, de scientia et de aliis sexcentis. § III QUOAD EXERCITIUM 232. conclusio prima: Voluntas movetur quoad exercitium actus primae volitionis simpliciter ab aliquo exteriori movente. 233. Probatur. Voluntas movetur quoad exercitium actus primae volitionis simpliciter ab aliquo movente. Atqui non ab aliquo mo' ente interiori; et ultra movens interius non est nisi movens exterius. Ergo voluntas mo­ vetur quoad exercitium actus primae volitionis ab aliquo exteriori movente. 172 £ P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico i Q. IX, a. 4: Motio voluntatis λ principio exteriori 173 Maior constat, tum quia illa prima volitio est aliquis quidem indirecte tantum et mediante ipso intellectu, ut motus, et omnis motus necessario debet esse ab aliquo patet ex art. 2. movente; tum quia illa prima volitio est incoeptio mo­ Neque voluntas. Γ, quidem quia nihil movet nisi se­ tus voluntarii, ut patet ex terminis: omnis autem in- ; cundum quod est in actu. Atqui voluntas ante primam coeptio est ab aliquo incipiente; tum denique quia omne volitionem simpliciter non est in actu, sed in potentia agens quod quandoque est actu et quandoque in poten- | tantum, ut patet ex terminis. Ergo voluntas nequit seiptia, indiget moveri ab aliquo movente: atqui voluntas, sam reducere in actum primae volitionis simpliciter. circa primam volitionem finis, quandoque est agens seu 2°, quia voluntas non movet seipsam quoad exerci­ volens actu et quandoque in potentia, quia experientia tium actus nisi mediante consilio et ultimo iudicio prac­ constat voluntatem non semper actu velle finem, sed tico, quae se habent ad modum termini medii syllogismi incipere velle aliquid cum hoc prius non vellet; ergo practici. Atqui consilium et ultimum iudicium practicum voluntas indiget moveri quoad exercitium primae voli­ praesupponunt volitionem finis, nam finis praevolitus et tionis simpliciter ab aliquo movente. praeintentus importat volitionem praeviam finis. Ergo Minor autem, ubi unice stat difficultas, sic ostendi­ impossibile est quod voluntas moveat seipsam quoad tur: omne motivum voluntatis quoad exercitium primae exercitium actus respectu primae volitionis simpliciter. volitionis simpliciter debet esse interius vel exterius, hoc Merito ergo Caietanus ait: «agere enim ex praevoliest, intra hominem volentem vel extra hominem volen­ tione finis et mediante consilio idem sunt, sicut cogno­ tem, quia non datur medium inter agens interius et scere ex principiis et mediante syllogismo idem est» h Si­ exterius. Atqui respectu primae volitionis simpliciter cut ergo cognitio syllogistica seu mediata nequit esse quoad exercitium nequit esse agens interius. prima, ita neque volitio ex consilio et iudicio practico Hoc enim agens interius non posset esse nisi intel­ potest esse prima simpliciter. lectus vel ipsa voluntas vel appetitus sensitivus. Atqui Ergo necesse est admittere alium membrum disnullus horum potest voluntatem movere quoad exerci­ iunctionis, quod nempe voluntas moveatur quoad exer­ tium respectu primae volitionis simpliciter. citium primae volitionis simpliciter ab aliquo movente Non quidem intellectus, quia intellectus ut intellectus, exterori. «Unde necesse est —concludit S. Doctor— po­ hoc est, intelligendo, movet voluntatem quoad specifi­ nere quod in primum motum voluntatis voluntas prodeat cationem tantum seu ex parte obiecti, ut patet ex dictis ex instinctu alicuius exterioris moventis» 2. art. 1, non autem quoad exercitium seu ex parte subiecti; 234. conclusio secunda: Voluntas movetur quoad quod si ratio practica movet quandoque quoad exerci­ tium per imperium, hoc est vi voluntatis praecedentis, 1 exercitium primae volitionis secundum quid omnino autonomae et disparatae ab aliquo exteriori movente. quia voluntas est primum movens interius quoad exerci­ Nota. Conclusio intelligitur quando illa nova series tium ceterarum facultatum, at hoc non est respectu pri­ volitionum omnino non continetur intra virtualitatem mae volitionis simpliciter. Ergo intellectus purus, ut primae volitionis: quod solum accidit quando de bono intelligitur praecedere omnem actum voluntatis, nequit supematurali agitur; nam alia bona et aliae series volimovere voluntatem quoad exercitium primae volitionis, sed solum quoad specificationem eius. Non sensus neque appetitus sensitivus, quia hi non 1 Caietanus, hic, n. 2. movent voluntatem nisi quoad specificationem actus et 2 S. Thomas, hic. in fine corporis. 174 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico tionum continentur virtualiter in aliis prioribus, sicut extra Deum ultimus finis est proprium ego seu amor pro­ prius *. 235. Probatur. Nihil reducitur de potentia ad actum nisi vi agentis in actu. Atqui voluntas quoad illam novam seriem volitionum non est in actu, neque etiam volitio praecedens actu aut virtualiter continet hanc novam se­ riem volitionum. Ergo necesse est quod moveatur ab aliquo exteriori, ut patebit infra, art. 6, ad 3. 236. Crederim ergo quod oportet hoc modo solum intelligere istam volitionem primam secundum quid. Di­ recte enim tota quaestio agit de velle simpliciter primo totius humanae vel moralis vitae naturali vel superna­ tural!; neque enim exemplum S. Thomae de se probat nisi ut exemplum vel analogia quaedam, hoc est, sicut oportet egredi a serie volitionum de sanitate ut eam primo explicemus, ita oportet egredi a serie volitionum simpliciter ut primam omnino volitionem explicemus: et a serie volitionum naturalium ut explicemus primam volitionem supematuralem, quae est a gratia sanante et elevante. Respectu aliarum volitionum potest utrumque acci­ dere; nam si repente et sine consilio mutatur voluntas ad aliam seriem volitionum, hoc est, ab exteriori momente; sin autem cum propria deliberatione movetur a se, ut videre est in mutatione status. Ceterum si reduplicative mutatur et pure formaliter ut abstrahit a prima simpliciter et solum consideretur illa series secundum quid, prima volitio debet causari ab aliquo extra seriem illam. Aliis verbis, prima volitio secundum quid seu in ali­ qua serie particulari potest dupliciter intelligi: a) praecisive, non considerata prima simpliciter: movetur ab i S. Thomas, I, q. i, art. 5. ; 0. IX, a. 4: Motio voluntatis a principio exteriori 175 exteriori, idest ab aliquo extra seriem illam, quod po­ test esse prima volitio simpliciter. b) non praecisive: sed ut contenta sub prima sim­ pliciter et absolute: non movetur ab exteriori extra vo­ luntatem, sed moveri potest ab illa prima: nisi repente et absque ullo consilio surgat talis volitio. Et est analogia cum intellectu: principia secunda vel in aliqua serie scibilis, v. gr. physicae vel mathematicae vel moralis: a) praecisive-. sunt vera principia in illa se­ rie et non conclusiones. b) non praecisive-. sunt quasi conclusiones respectu primi principii simpliciter. § IV SOLVUNTUR DIFFICULTATES i 237. Obiectio prima. Motus voluntarius est a princi­ pio intrinseco, ut patet ex definitione voluntarii data supra, q. 6, art. 1. Atqui primus motus voluntatis, hoc est, simplex velle est a principio intrinseco. Sed quod essentialiter est a principio intrinseco nequit esse a prin­ cipio extrinseco seu ab exteriori principio movente. Ergo voluntas quoad primum sui actum non movetur quoad exercitium ab aliquo exteriori movente. 238. Respondetur: Dist. maiorem: motus volunta­ rius est a principio intrinseco, quod est principium pro­ ximum et elicitivum actus voluntarii, conc.; quod est principium absolute primum et productivum efficienter et ut motivum sufficienter actus voluntarii, nego. Conc. min. et nego consequens et consequentiam. Contradist. min. subsumptam: quod est essentialiter a principio intrinseco nequit esse a principio extrinseco, eodem genere causae eodemque ordine causandi, conc.; diverso genere causae vel etiam eodem genere causae, sed non eodem ordine causandi, nego. 176 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico Contradist. conclusionem: ergo primus motus volun­ tarius non est a principio extrinseco, proximo et elicitivo, conc.; primo et excitativo seu productivo efficien­ ter, nego. De ratione quidem voluntarii est quod principium eius sit intra seu intrinsecum, at non est de ratione volun­ tarii quod hoc principium intrinsecum eius sit absolute primum principium seu prima causa simpliciter, quia secus nulla esset causa libera nisi solus Deus, quod patet esse falsum. Simile habetur in ente respectu creati et increati, et in essentia respectu universalitatis et singularitatis. Dicendum est ergo quod esse a principio intrinseco est praedicatum quidditativum voluntarii, quod nunquam deficere potest; sed esse primum omnino principium aut esse causa secunda vel secundum principium est acci­ dentale voluntario ut sic, quod potest salvari sive unum sive alterum ponatur: si enim de ratione voluntarii esset procedere a principio intrinseco primo simpliciter, non daretur voluntarium nisi increatum; si vero de eius ra­ tione esset procedere a principio intrinseco secundo vel directo, non daretur voluntarium nisi creatum, quod aeque falsum est; sed tamen, posito voluntario creato, necessario principium eius intrinsecum, a quo immediate dicitur, est derivatum et secundum et dependens a primo II omnino principio, quod ideo debet esse extrinsecum. Secundum hoc igitur tria sunt de ratione voluntarii creati ideoque humani, de quo loquimur: A) ut volun­ tarium, esse a principio intrinseco elicitivo eius, nempe a voluntate; B) ut creatum vel humanum, esse: a) a principio intrinseco elicitivo creato seu secundo, et b) esse dependens in esse et agere a principio primo simpli­ citer, quod ideo est extrinsecum homini; nam de ratione principii secundi est moveri a primo. Patet ergo non esse de ratione motus voluntarii ut sic procedere a principio extrinseco sicut a causa prima et principali, imo hoc est de ratione motus voluntarii humani. Sicut et motus naturalis, licet sit a principio » -<ü i Q. IX, a. 4: Motio voluntatis λ principio exteriori 177 intrinseco immediato et elicitivo, est tamen simul a prin­ cipio extrinseco sicut a causa prima. Profunde ergo S. Doctor scribit: «non omne princi­ pium est principium primum; licet ergo de ratione vo­ luntarii sit quod principium eius sit intra, non tamen est contra rationem voluntarii quod principium intrin­ secum causetur vel moveatur ab exteriori principio, quia non est de ratione voluntarii quod principium intrinse­ cum sit principium primum» \ Solutio clare patet ex consideratione motus natura­ lis, qui genere convenit cum voluntario. 239. Obiectio secunda. Quod est a principio extrinse­ co est violentum. Atqui motus voluntarius nequit esse violentus, ut ostensum est supra, q. 6, art. 4. Ergo motus voluntarius, ideoque primum velle, nequit esse a prin­ cipio extrinseco. 240. Respondetur. Dist. mai.: quod est a principio extrinseco proximo et homogeneo et quidem contra in­ teriorem inclinationem eius quod movetur, est violen­ tum, conc.; quod est a principio extrinseco primo et analogo, simulque non est contra interiorem et natura­ lem inclinationem eius quod movetur, est violentum, 1 nego. Conc. min. et nego consequens et consequentiam. Duo ergo sunt de ratione violenti: a) unum ex parte ! moventis extrinseci, nempe quod sit movens eodem ge­ nere eodemque ordine motus seu causae ac principium naturale motus; b) aliud vero ex parte mobilis seu moti, quod scilicet renitatur formaliter aut virtualiter contra motionem illius moventis active eique non cooperetur active. Jam vero, in casu praesenti nihil horum verificatur, quia ex una parte causa movens extrinsece est causa alterius ordinis ac voluntas, nempe causa prima seu Deus, ut dicitur art. 6, et non causa creata qualis 1 S. Thomas, I-II, q. 6, art. 1, ad 1. Vide etiam, I, q. 83, art. 1, ad 3; D. BaRez, h. I., nn. 6-7. •1 H i» · <4! .· 178 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico est ipsa voluntas; ex alia vero parte, voluntas mota, etiam in prima sui volitione, non mere passive se habet, sed elicit volitionem illam consentiens motioni vel impulsui moventis ab extra per instinctum, ideoque non renititur sed potius e contrario exercet elicitive motum ad quem ab exteriori movente movetur seu excitatur1. 241. Obiectio tertia. Quod sufficienter movetur a seipso non indiget moveri ab extrinseco seu ab alio. Atqui voluntas sufficienter movetur a seipsa, quia sufficienter movet seipsam. Ergo voluntas non indiget neque potest moveri ab exteriori movente. 242. Respondetur. Dist. mai.: quod sufficienter, hoc est, quoad omnia et omni modo, movet seipsum, non in­ diget moveri ab alio, conc.: quod sufficienter movet seipsum quoad aliqua et aliquo modo tantum, non indi­ get moveri ab alio, subdist.: non indiget moveri quoad haec aliqua et hoc modo quo sufficienter movet seipsum, [ conc.: non indiget moveri quoad alia, et etiam quoad illa prima alio modo ac sufficienter movetur a seipso, nego. Contradist. min.: voluntas sufficienter movet seipsam respectu mediorum et ut agens proximum elicitivum, conc.: respectu finis et ut agens primum absolute pro­ ductivum et excitativum, nego. Et nego consequens et consequentiam. Ratio distinctionis est, quia huius effectus, qui est velle, oportet assignare aliquam causam efficientem. Jam vero, constat quod uniuscuiusque effectus numero ne­ queunt dari duae causae totales et adaequatae eiusdem generis eiusdemque ordinis. Unde cum primum velle sit elicitive a voluntate, nequit dari eiusdem volitionis nu- , mero alia causa eliciens proxima, sed bene potest et debet dari alia causa prima producens vel excitans illam actione virtualiter transeunti, hoc est, movente voi Cf. Banez, loc. cit., nn. 6-7. f 7 * ■ t i : Q. IX, a. 5: Motio voluntatis a corpore coelesti 179 luntatem ipsam ut eliciat talem volitionem et faciens hac sua motione quod voluntas elicitive velit. Nec enim causa efficiens est solum elicitiva, sed etiam imperativa vel excitativa quae potest esse formaliter immanens et virtualiter transiens; et sic prima volitio est elicitive proxime a voluntate nostra, sed imperative et causative et excitative, ut a causa prima, est a Deo, ut dicetur art. 6. Unde alibi ait expresse et energice S. Doctor: «libe­ rum arbitrium est causa sui motus, quia homo per libe­ rum arbitrium seipsum movet ad agendum; non tamen hoc est de necessitate libertatis, quod sit prima causa sui id quod liberum est, sicut nec ad hoc quod aliquid sit causa alterius, requiritur quod sit prima causa eius. Deus igitur est prima causa movens et naturales cau­ sas et voluntarias. Et sicut naturalibus causis, movendo eas, non aufert quin actus earum sint naturales, ita mo­ vendo causas voluntarias, non aufert quin actiones earum sint voluntariae, sed potius hoc in eis facit; operatur enim in unoquoque secundum eius proprietatem» \ * Art. 5.- Utrum voluntas oveatur a corpore coelesti 243. Dato quod voluntas in primo suo actu, qui est velle, moveatur quoad exercitium ab aliquo exteriori movente, oportet determinare modo quodnam sit illud. HISTORIA QUAESTIONIS 244. a) Antiqui ergo fatalistae, ut Empedocles et Democritus et Homerus, ut refert Aristoteles in III de Anima, cap. 3, n. 1, quibus postea acceserunt Stoici qui1 S. Thomas, I, q· 83, art. 1, ad 3. 13 !i I i H ! i >?· [f dig? ■ .·> rr.ii 180 1 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico dam, dixerunt actus nostros voluntarios, nempe tam vel­ le quam eligere, pendere directe a corporibus coelesti­ bus, ideoque a talibus corporibus directe moveri quoad exercitium voluntatem nostram. Quibus deinde quidam haeretici, ut manichaei et priscillianistae, consenserunt, ut videtur Idem sub nomine determinismi docent plures philo­ sophi moderni, negantes libertatem, ex principio conser­ vationis energiae, ut aiunt. 245. b) Postea, sub alia forma minus rudi, docue­ runt fatalismum quidam philosophi Arabes. Avicenna enim, Albumazar et, ut videtur, Algazel, dixerunt corpora coelestia esse animata; et quidem, sicut a corporibus illis, motus corporales sublunares directe procedunt et causantur, ita ab animabus eorum directe procedunt mo­ tus intellectivi et voluntarii animarum nostrarum. «Po­ nit enim (Avicenna) corpora coelestia esse animata; unde oportet cum motus coelestis sit ab anima et sit motus corporis, quod, sicut, in quantum est motus corporis, habet virtutem transmutandi corpora, ita in quantum est ab anima, habeat virtutem imprimendi in animas nostras, et sic motus coelestis sit causa nostrarum vo­ luntatum et electionum»12. Quae doctrina tribuitur etiam Alkindi ab auctore opusculi «de erroribus philosophorum»3, ubi dicitur: «ulterius erravit, quia credidit motus voluntatis subesse corporalibus creatis, ut supercoelestibus corporibus». Alibi autem idem S. Doctor clarius hanc Avicennae positionem exhibet his verbis: «Avicenna ponit in sua Metaphysica quod, sicut homo compositus est ex anima et corpore, ita et corpus coeleste; et sicut actiones cor­ poris humani et motus reducuntur in corpora coelestia, 1 Vide S. Thomam in III Contra Gent., cap. 84, ubi ea refert ex Aristotele et Boetio, et cap. 85, ubi ex Augustino refert errorem priscillianistarum. 2 III Contra Gent., cap. 87. J Edit. Mandonnet, Siger de Brabant, II, cap. 10, n. 9, p. 19. 'Τΐ· Q. IX, a. 5: Motio voluntatis λ corpore coelesti 181 ita actiones animae omnes reducuntur in animas coelestes sicut in principia, ita quod omnis voluntas quae est in nobis (=omnis actus voluntatis) causatur a voluntate animae coelestis» *. 246. c) Denique alia forma est dicere quod huius­ modi movens extrinsecum voluntatis ad primum actum eius, sunt angeli vel substantiae separatae, nempe intelligentia agens quae est datrix formarum, et sic videntur dicere ipse Avicenna et Averroes et alii qui ponebant ultimum finem hominis in continnuatione cum intelligentia illa separata, ut dictum est supra, q. 3, art. 72. Quod quidem omnino respondere menti Avicennae manifestum est; scribit enim: «ergo ex eo quod prima intelligentia Primum intelligit, prodit intelligentia ( = se­ cunda), et ex eo quod spectat suam essentiam secundum duos suos modos, fit prima multiplicitas cum suis duabus partibus nempe materia et forma; sed materia, per me­ diationem formae vel per eius consortium, sicut possi­ bilitas essendi, exit in actum per actum, qui correspondet formae coeli. Et sic se res habet in intelligentia et intelligentia, et in globo coelesti et coelo quousque perveniatur ad intel­ lectum agentem qui nostras animas dirigit et admi­ nistrat» 3. Et alibi: «corpora vero coelestia in corpora huius mundi influxum inferunt, per qualitates quae ipsis pro­ priae sunt quaeque ex eis effluunt in hunc mundum: item, orbium coelestium animae imprimunt in humanas huius mundi animas4. 247. Secundum haec ergo, ad investigandum quod­ nam sit agens exterius movens quoad exercitium huma» S. Thomas, De Verit., q. 5, art. 10. Cf. etiam De Verit. 22, 9c, § ex parte quidem voluntatis. 2 Cf. De Verit. 22, 9, loco citato. 3 Avicenna, Compendium Metaphysicae, edit. Carame, lib. 1, 4 Pars, trat. 2, cap. 1, edit. cit. p. 19954 Ibid., tract 3, cap. unie p. 206, n. 3. Vide Introductionem D. Cuumae, pp. XXII-XXIV. -· , i · ' Q·. I 182 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico nam voluntatem respectu primi actus eius, qui est velle, ita proceditur: hoc agens debet esse aut creatum aut increatum nempe Deus; quod si statuatur esse creatum, aut ponitur esse corporale ( = corpora coelestia vel supe­ riora) aut incorporeum seu spirituale, nempe substantiae separatae, quas nos angelos dicimus: quod si corporale, aut merum corpus, ut antiqui naturales materialistae, aut anima corporis coelestis, quae est intelligentia agens, ut dicebat Avicenna. Schematice ergo: Movens exterius: A) creatum: a) corporale. b) spirituale: 1) unitum corpori quasi anima. 2) separatum omnino a corpore, ut angeli. B) increatum. 5*4 Itaque S. Thomas in hoc articulo discutit has opinio­ nes philosophorum, quam discussionem, quantum ad angelos vel substantias separatas, complet art. sequenti respondens ad obiectiones, sed in III Contra Gent, dis­ tinctis cap. tractat haec tria, nempe cap. 85, 87 et 88. Notat ergo S. Doctor connexionem harum opinionum circa motionem voluntatis cum opinionibus philosophorum circa naturam animae humanae et circa eius onginem et finem. «Cum propria rei operatio —ait— sequatur naturam ipsius, illud tantum causa operationis esse potest quod aliquo modo naturam in esse producit; et ideo, cum actus ex libertate arbitrii procedentes, ex hoc quod vo­ luntarii sunt et in potestate nostra, actus humani proprie dicantur, non possunt in aliquam causam directe reduci, quae ipsius animae causa non sit; et ideo secundum di­ versas positiones de causalitate rationalis animae, consequutae sunt diversae opiniones de operibus humanis * *. i S. Thomas, Il Sent., dist. 15, q. 1, art. 3. j | I i ,1. i I 0. IX, a. 5: Motio voluntatis a corpore coelesti 183 I Quia ergo Empedocles et alii antiqui explicabant ori! gjnem animae humanae per evolutionem ex materia, ideo naturaliter resolvebant causam motionum voluntatis in vires physicas naturae, quae maxime apparent in causis universalibus eius, nempe in corporibus coelestibus; Avi' cenna vero et alii philosophi arabes ex neoplatonismo I descendentes, qui dixerunt animam humanam procedere ix intelligentia agente quae est anima corporum coeles­ tium, per emanationem quandam naturalem, consequen­ ter ponunt motivum voluntatis quoad exercitium in hac intelligentia et beatitudinem eius in coniunctione ad illam; «et istud —ait S. Thomas— potest esse conve­ nais secundum positionem suam quam habet de fine hominis, quem ponit esse in coniunctione animae huma­ nae ad animam coelestem vel ad intelligentiam: cum enim perfectio voluntatis sit finis et bonum, quod est obiectum eius, sicut visibile est obiectum visus, oportet quod illud quod agit in voluntatem, habeat etiam ratio1 nem finis, quia non agit efficiens nisi secundum quod imprimit in susceptibili formam suam» Unde apparet seriem articulorum huius quaestionis ab articulo quarto usque ad sextum respondere seriei articulorum quaestionis secundae, de obiecto beatitudinis seu de beatitudine obiectiva, et praesertim seriei ar­ ticulorum quaestionis tertiae (art. 6-8) de beatitudine formali, et quaestionis 5, art. 5-6 de adeptione beatitudinis, quia ordo agentium seu moventium debet respodere ordini finium. DE MOTIONE VOLUNTATIS AB AGENTIBUS COSMICIS A. Quoad specificationem 248. conclusio: Agentia cosmica corporalia non pos­ ant movere voluntatem directe et per se quoad specifi1 De Verit., 5, 10. •· i«i 184 P. I: De z\ctibcs humanis in suo esse psychologico cationem seu ex parte obiecti, bene vero indirecte et per accidens et occasionaliter, mediante corpore et sensibus et appetitu sensitivo et intellectu. 249. Probatur. Prima pars. Ab illo solo obiecto mo­ vetur directe et per se voluntas quoad specificationem quod est bonum spirituale et universale ab intellectu ap­ prehensum, non autem ab eo quod est bonum corporale tantum et particulare a sensu praesentatum. Atqui agen­ tia cosmica corporalia, nempe totus complexus corpo­ rum huius mundi adspectabilis non est bonum spirituale et universale, sed corporale et particulare ut sensu cons­ tat. Ergo ab eis ut ab obiecto nequit voluntas directe et per se moveri quoad specificationem. Maior constat: quia unaquaeque potentia movetur di­ recte et per se quoad specificationem ab obiecto proprio et proportionato, non autem ab obiecto mere materiali et per accidens. Atqui obiectum proprium et proportionatum voluntatis humanae est bonum spirituale et uni­ versale, dum e contra bonum mere corporale et particu­ lare est solum obiectum materiale et per accidens. Ergo voluntas solum movetur directe et per se ex parte obiecti a bono universali, non autem a bono corporali et par­ ticulari. 250. Secunda pars sequitur ex praecedenti. Constat enim experientia voluntatem moveri obiective ab agenti­ bus corporalibus; constat ratione non posse moveri di­ recte et per se, ut patet ex prima parte huius conclusio­ nis; aliunde autem patet non dari medium inter motio­ nem per se et directe et motionem per accidens et in­ directe. Ergo necessario debet dici quod movetur obiec­ tive ab eis indirecte et per accidens. 251. Tertia pars, nempe quoad modum quo haec mo­ tio fieri potest, continetur in ultimis verbis conclusionis, et est huiusmodi: 1°, corpora coelestia seu agentia cos­ mica directe et per se agunt in corpus nostrum seu in organa corporis nostri, sive quando primo fit seu orga- i Q. IX, a. 5: Motio voluntatis λ corpore coelesti . ' I 185 nizatur, quia experientia constat temperamentum variari secundum diversum coelum seu clima, ut dicunt; sive etiam postquam nati sumus et organismum plenum ha­ bemus, et quidem tum interius, per transmutationem qualitatum eius, nempe caloris, frigoris et aliarum, tum etiam exterius, quia corpora circumstantia mutantur seeundum qualitates et exinde influunt in corpus nostrum, ut patet in mutatione stationum anni; 2°, directe vero, sed solum ex consequenti agunt in facultates animae af­ fixas organis corporalibus in essendo et operando, qua­ tenus mutatis organis corporalibus, mutatur conditio sensuum exteriorum et appetitus sensitivi unde ex con­ sequenti et mediate, agentia cosmica imprimere possunt in facultates organicas; 3°, indirecte vero et ut materia partialis causae, transmutatis facultatibus organicis, mu­ tatur materia intellectionis et adspectus eius, et sic in­ directe, et occasionaliter tum ex parte sensuum tum ex parte appetitus sensitivi, aliquo modo influere possunt in iudicium intellectus; 4°, et hoc mediante, finaliter in­ fluere possunt in voluntatem, modo adhuc remotiori et magis accidentali, sed solum ex parte obiecti; unde S. Doctor profunde ait quod «ista motio voluntatis est ex parte obiecti praesentati exterius, non ex parte interioris instinctus» ’, et quidem multo minus in voluntatem quam in intellectum influere possunt, tum quia magis a longe agunt et influunt, tum quia intellectus naturaliter natus est moveri objective a sensu, non autem voluntas a sensu et ab appetitu sensitivo*2. B. Quoad exercitium 252. conclusio: Quoad exercitium primi actus vo­ luntas non movetur a corpore coelesti seu ab agentibus cosmicis. J Hic, ad 2. oe 2 Vide I, 115, 4 et III Contra Gent., cap. 85, versus finem, cum Comment. Caietani et Ferrariensis, et hic ad 2 et 3. 186 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico 253. Probatur. 1°, argumento proprio seu propter quid. Illud solum agens exterius potest directe movere voluntatem quoad exercitium primi actus eius, quod est propria et adaequata causa efficiens ipsius voluntatis. Atqui corpus coeleste seu complexus omnium agentium cosmicorum non est propria et adaequata causa efficiens voluntatis humanae. Ergo voluntas humana quoad exer­ citium primi actus nequit moveri a corpore coelesti vel ab agentibus cosmicis. Maior patet, quia eadem est propria causa efficiens essendi et operandi primo, eo quod agere sequitur esse, et ideo qui dat primo esse ut causa propria et adae­ quata eius dat primo agere, hoc est, movet primo ad agere. Minor etiam constat, quia eadem est causa propria et adaequata voluntati humanae et animae humanae, eo quod eadem est causa propria formae alicuius et pro­ prietatum eius; voluntas autem consequitur ad animam rationalem ut proprietas eius. Atqui anima humana non causatur a corpore coelesti neque ab agente aliquo cor­ porali vel creato, sed solum a Deo per creationem. Ergo similiter humana voluntas non producitur a corpore coe­ lesti vel ab agentibus cosmicis, sed a Deo cum anima concreatur. 2°, argumento quia. «Nullum corpus agere potest (directe) in rem incorpoream» (hic), hoc est, nullum corpus potest directe movere rem incorpoream quoad exercitium actus. Atqui corpus coeleste et cetera agentia cosmica sunt quid corporeum, dum voluntas est quid incorporeum et spirituale sicut et ipsa anima rationalis cuius est facultas. Ergo corpus coeleste et alia agentia cosmica nequeunt movere directe voluntatem quoad ex­ ercitium actus. Maior constat, quia nihil agit ultra suam speciem. Atqui motus voluntatis est spiritualis, dum movens illud est corporale; spirituale autem excedit corporale. Item, agens est superius patiente; corpus autem non est supra, sed infra voluntatem. ' | I Q. IX, a. 5: Motio voluntatis a corpore coelesti 187 § HI DE MOTIONE VOLUNTATIS AB ANIMA COELI SEU AB INTELLIGENTIA AGENTE 254. conclusio: Voluntas non movetur quoad excr­ cilium primi actus ab intelligentia agente quae esset mima coeli, ut dicebat Avicenna (et forte etiam seleucianï). i I I I 255. Probatur: 1°, negando suppositum Avicennae. Voluntas enim nostra non movetur quoad exercitium ab eo quod de facto non exsistit. Atqui intelligentia agens, quae esset anima corporis coelestis, non exsistit, quia de lacto corpus coeleste non est animatum; neque etiam est vera doctrina Avicennae de emanatione intelligentiarum a prima intelligentia et animae humanae ab ultima earum quae esset intelligentia agens. Ergo voluntas non movetur ab intelligentia agente, quoad exercitium primi actus, in sensu Avicennae 256. 2°, directe seu ostensive. Ab eo solo movetur voluntas quoad exercitium primi actus quod est eius pro­ pria et adaequata causa efficiens et proprius et adaequa: tus finis eius ultimus2. Atqui intelligentia agens non est ’ propria causa efficiens animae nostrae, neque eius ultiI mus finis seu beatitudo, ut patet ex dictis supra, q. 3, art. 7. Ergo voluntas non movetur quoad exercitium pri­ mi actus ab intelligentia agente. Merito ergo S. Doctor ait de hac positione Avicennae quod * faisa est, et contra fidem quae immediate animas humanas a Deo creari ponit» 3. Et ex hac ratione pro­ priae causae et proprii finis animae et voluntatis, osten­ dit falsitatem positionis Avicennae. «Secundum autem « Vide I, 70, 3. i Cf. S. Thomam, I, 90, 3. J II Sent., dist. 15, q. 1, art. 3; in De Veritate, 22 9c, eam vocat jm falsam; et in I, q. 90, art. 3, omnino impossibilem et a fide iienam. et in III Contra Gent., cap. 87, eam appellat irrationabilem. 188 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico sententiam fidei —ait— ipse Deus immediate est finis humanae vitae; eius enim visione perfruentes beatifica­ mur, et ideo ipse solus imprimere potest in voluntatem nostram Sed quia secundum alios philosophos ista intelligentia agens est separata et ex hac parte convenit cum notione catholica angelorum, ideo considerare oportet utrum voluntas nostra moveri possit quoad exercitium a substantiis separatis seu ab angelis. IV DE MOTIONE VOLUNTATIS A SUBSTANTIIS SEPARATIS SEU AB ANGELIS (a. 6 ad 1 et 2) 257. conclusio prima: Voluntas hominis potest moveri ab angelis quoad specificationem seu ex parte obiecti. 258. Probatur. Ilud agens exterius potest movere voluntatem hominis quoad specificationem ex parte ob­ iecti quod potest, et ipsum esse obiectum voluntatis, et praesentare valet alia obiecta voluntati, et denique po­ test persuadere bonitatem obiecti ab alio vel aliunde exhibiti voluntati. Atqui his omnibus modis angeli pos­ sunt se habere ad voluntatem; nam evidens est quod ipse angelus potest esse obiectum aliquod volitionis seu appetitionis humanae; insuper angeli possunt alia ob­ iecta praesentare voluntati eo quod praesentare valent intellectui humano, et quidem sive visibiliter aut sensi­ biliter per corpora assumpta, sive etiam invisibiliter, et hoc tripliciter: a) commovendo obiecta circumstantia ex­ teriora vel organa sensuum exteriorum', b) commovendo De Verity 5, 10. 0. IX. a. 5: Motio voluntatis λ corpore coelesti 189 organa sensuum interiorum; c) commovendo organa I appetitus sensitivi; ex quibus omnibus sequitur praesen­ tatio aliorum obiectorum voluntatis vel saltem nova Co­ lorado; denique, per modum confortantis intellectum humanum, quatenus illustrant ipsum proponentes ei ve­ ritates intelligibiles adaequatas suis phantasmatibus. Er­ go ex parte obiecti vel quoad specificationem voluntas humana potest moveri ab angelis I2. I' i- 259. conclusio secunda: Voluntas humana nequit moveri quoad exercitium primi actus ab angelis vel sub­ stantiis separatis. 260. Probatur. Voluntas humana nequit moveri quoad exercitium primi actus sui ab aliquo exteriori principio quod non est propria causa efficiens eius ne­ que proprius finis ultimus ipsius. Atqui angeli vel sub­ stantiae separatae non sunt propria causa neque pro­ prius finis ultimus seu beatitudo humanae voluntatis; quia voluntas humana non generatur neque producitur, sed concreatur una cum anima rationali et intellectu; angeli autem nequeunt creare neque instrumenta esse creationis, ut patet ex I, q. 45, art. 5; aliunde, angeli non sunt ultimus finis seu beatitudo hominis, ut constat ex dictis supra, q. 2, art. 8 et q. 3, art. 7. Ergo voluntas hominis nequit moveri quoad exercitium primi actus a substantiis separatis. Maior: Constat ex dictis in paragrapho primo huius articuli, quia idem est agens producens formam et dans ei primam inclinationem ad proprium et connaturalem finem2. 261. Et confirmatur, quia ita se habet primus mo­ tus seu primum velle ad voluntatem sicut se habet prima I Vide infra, I-II, 80, art. 1-4; I, 111, art. 1-3; De Malo, 3, 4; et alibi passim; et Caietanum, in I, 111, 1, n. 2; ac praesertim Thomam Gastaidum, O.P. De potestate angelica sive de potentia motrice ac miradis operibus angelorum atque daemonum. 2 vol. in folio, Romae 1650-1651. 1 Vide I, 111, 2. ■i : 190 P. I: De .actibus humanis in suo esse psychologico inclinatio naturae corporalis inanimatae ad formam eius naturalem. Atqui «inclinationes naturales dare non est nisi illius qui naturam instituit. Ergo et voluntatem inclinare in aliquid non est nisi eius qui est naturae intellectualis causa» qui evidenter non est angelus. SOLVUNTUR DIFFICULTATES .Jr 262. Obiectio prima. Omnes motus varii et multifor­ mes reducuntur sicut in causam in motum uniformem, qui est motus coeli sicut in causam. Atqui motus volun­ tatis humanae sunt varii et multiformes. Ergo motus voluntatis humanae reducuntur in motum coeli sicut in causam. 263. Resp. Dist. mai.: omnes motus corporales et lo­ cales varii et multiformes reducuntur sicut in causam in motum uniformem corporalem, qui est motus coeli, transeat·, omnes motus spirituales et qualitativi seu vi­ tales reducuntur sicut in causam in motum corporalem uniformem, qui est motus coeli, nego. Contradist. min.: motus voluntatis humanae sunt varii et multiformes, et quidem spirituales et vitales, conc.·, mere corporales et locales, nego. Et nego consequens et consequentiam. Utique, oportet reducere multitudinem ad unitatem, sed non modo univoco, sed analogo, hoc est, multitudinem corporalem ad unitatem sui generis, et multitudinem spiritualem ad suam, hoc est, ad causam aliquam spiritualem et intellectualem. 264. Obiectio secunda. Ad eandem causam moven­ tem reducuntur motus dependentes a voluntate humana et motus ipsius voluntatis. Atqui motus dependentes a i III Contra Gent., cap. 88. ? ? u1 r i .‘II (). IX, a. 5: Motio voluntatis a corpore coelesti 191 I voluntate humana, hoc est, motus corporis nostri, reduI cuntur ad motum coeli sicut ad causam, ut concessum est obi. 1. Ergo et motus ipsius voluntatis reducuntur ad motum coeli sicut ad causam. 265. Respondetur: Dist. mai.: Ad eandem causam reducuntur motus dependentes a voluntate et motus ip­ sius voluntatis, secundum illam rationem formalem pro­ priam qua illi motus dependent a voluntate, conc.; se­ cundum aliam rationem formalem vel aliud genus mo­ tus quo non dependent a voluntate, nego. Contradist. min.: motus corporis nostri dependentes a voluntate nostra, secundum quod formaliter ab ea de­ pendent, reducuntur ad motum coeli sicut ad causam, nego; secundum quod sunt aliquo modo independenter a voluntate, conc. Et nego consequens et consequentiam. Motus corporales corporis nostri, secundum rationem illam qua mere locales et quantitativi sunt, non pendent a nostra voluntate, sed ab agentibus cosmicis ( = physi­ cis et chimicis), quorum leges sequuntur; sed ut volun­ tarii sunt seu a voluntate, tunc possunt esse contra et praeter istas leges, ut quando moveo corpus meum vel partes eius alio modo ac leges mere phyysicae exigunt. Ceterum voluntas potest etiam in motibus suis libere obtemperare legibus physicis: sed factum probans id I quod diximus est, quia voluntas potest movere corpus praeter aut contra leges mere physicas naturae corpo­ ralis. 266. Obiectio tertia. Effectus qui praevidentur et praenuntiantur ex inspectione corporum coelestium pen­ dent a corporibus coelestibus. Atqui actus humani seu voluntarii praevidentur et praenuntiantur ex inspectione corporum coelestium, ut fit a spiritistis et astrologis. Ergo actus humani seu voluntarii pendent a corporibus coelestibus. 267. Respondetur: Dist. mai.: qui praevidentur et praenuntiantur certitudine absoluta, conc., qui praevi- 192 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico dentur et praenuntiantur ex mera coniectura, subdist.: pendent a corporibus coelestibus directe et per se, nego; indirecte et per accidens et quasi occassionaliter et con­ tingenter, conc. Contradist. min. et nego consequens et consequentiam. II a Deo solo sicut Art. 6.- Utru II voluntas moveatur ab exteriori principio Q. IX, a. 6: Motio voluntatis a deo 193 [limen praeexistens; d) Deus potest nova obiecta intelI kctui et voluntati exhibere, vel etiam iam praeexistentia persuadere novo modo intellectui et voluntati. Ergo Deus ex parte obiecti seu quoad specificationem potest movere humanum voluntatem '. 271.conclusio secunda: Voluntas movetur de facto d Deo quoad exercitium primi actus (et ceterorum qui veniunt post). 272. Probatur. l.°, ex Sacra Scriptura, quae con­ ceptis verbis dicit: «sicut divisiones aquarum, ita cor 268. Notanda est emphasis verbi exclusivi «a solo regis in manu Domini, quocumque voluerit inclinabit Deo»; non enim quaerit tantum utrum a Deo moveatur Hud»2. Quo in loco Caietanus adnotat: «efficaciam simul de facto, sed ulterius inquirit utrum ita a Deo moveatur et facilitatem divinae operationis ad inclinandum cor ut a nullo alio exteriori agente moveri queat. hominis quocumque Deo placuerit describit Salomon Ut vero distinctius res appareat, considerabimus: 1°, instar dividentis aquam in multos rivos; facillima est motionem voluntatis a Deo, tum quoad specificationem enim divisio aquae in multos rivos, eo quod aqua non tum quoad exercitium; 2°, exclusivam motionem volun­ resistit divisioni. Quemadmodum itaque operatio homi­ tatis a Deo pro illo duplici genere motionis. nis facillimae est efficaciae ad dividendum aquam in multos rivos, nec opus est laborare ad huiusmodi divi­ sionem, quamvis laborare oporteat ad faciendum alveos, per quos aqua deducatur, ita facillima efficacia Deus UTRUM VOLUNTAS MOVEATUR DE FACTO A DEO SICUT movet cor et inclinat illud quocumque voluerit ipse SumAB EXTERIORI PRINCIPIO I mus Deus; scribitur enim hic nomen tetragrammaton: I nullus intercedit labor, nulla resistentia quando Deus 269. conclusio prlma: Voluntas movetur de facto a ( vult; in omni enim creatura et non solum in corde ho­ Deo ex parte obiecti seu quoad specificationem. minis est quae a theologis vocatur potentia obedientiae relative ad Deum. Omnia enim quaecumque vult Deus, 270. Probatur. Ab eo movetur voluntas ex parte ob­ facit, sine resistentia, prout vult» \ iecti vel quoad specificationem qui potest esse terminus Item: «cum metu et tremore vestram salutem opera ­ volitionis et aliunde potest alia obiecta praesentare vo­ mini; Deus est enim qui operatur in vobis et velle et luntati eaque ut bona persuadere, movendo sensus exte­ perficere pro bona voluntate» \ Moysi enim dicit: mise ­ riores et interiores et appetitum sensitivum et illustran­ rebor cuius misereor et misericordiam praestabo cuius do intellectum. Atqui haec omnia Deus perfectissime facit aut facere potest, quia de facto: a) ipse Deus potest et debet esse obiectum volitionis nostrae; b) Deus mo­ I, 105, 1-4. vere potest organa facultatum sensitivarum tum cognosProv. 21, 1. citivarum tum appetitivarum; c) Deus potest illustrare Caietanus, edit, cit., t. III, p. 564a. intellectum infundendo ei novum lumen vel confortando Phil. 2, 12-13. 194 Ρ. I: De actibus humanis in suo bssb psychologico miserebor; igitur non volentis neque currentis, sed mise­ rentis est Dei» l. Et similiter alio in loco: «omnia enim opera opera­ tus es in nobis»2, «quia sine me nihil potestis facere»1, Deus enim est qui «portat omnia verbo virtutis suae»4, «quoniam ex ipso et per ipsum et in ipso sunt omnia»5, et ideo non longe, sed prope est ab unoquoque nostrum, «in ipso enim vivimus et movemur et sumus»6, «cum ipse det omnibus vitam et inspirationem et omnia * 1. Idem docet et inculcat Conc. Arausicanum II8 et Tri· dentinum 273. 2°, ex ratione theologica et quidem: a) ex dictis hucusque. Voluntas enim movetur quoad exercitium pri­ mi actus ab aliquo exteriori principio, ut patet ex art. 4. Atqui non ex aliquo principio exteriori creato, ut constat ex art. 5. Ergo movetur ex principio increato quod Deus est. b) Positive etiam constat. Illud enim principium ex­ terius movet voluntatem quoad exercitium primi actus cius, quod est causa efficiens propria et adaequata volun­ tatis et finis ultimus eius. Atqui Deus est causa efficiens propria et adaequata voluntatis simulque finis ultimus seu bcatitudo eius, ut patet ex I, q. 90, art. 2 et ex dictis supra ,Ι-II, q. 2, art. 8 et q. 3, art. 8. Ergo Deus movet voluntatem humanam quoad exercitium primi actus eius. c) Denique constat ratione generali. Omne ens per participationem derivatur ab ente per essentiam et om­ nis motus derivatur a primo movente immobili. Atqui primum velle voluntatis quoad exercitium est ens per 1 2 3 4 5 * 2 Rom. 9, 15-16. Isalas, 26, 12. Ioan. 15, 5. H eb. 1, 3. Rom. 9, 36. Act. 17 , 27-28. Ibid., 25. ® Concilium Arausicanum II, Denz. 177-180 y Concilium Iridentinum, Dcnz. 797 et 813-814 ^4 -. ’ Q, IX, a. 6: Mono voluntatis λ deo 195 participationem et est motus quidam, curn sit transitus a potentia volendi ad actus volendi. Ergo primus actus voluntatis quoad exercitium derivatur a Deo sicut a pri­ ma causa movente et sicut a primo ente. Unde S. Thomas, loquens de demonstratione exsisten­ tiae Dei ex motu, ait: «etiam quae ex proposito fiunt oportet reducere in aliquam altiorem causam quae non sit ratio et voluntas humana, quia haec mutabilia sunt et defectibilia·, oportet autem omnia mobilia et deficere possibilia reduci in aliquod primum principium immo­ bile et per se necessarium», quod Deus est t QUOD VOLUNTAS MOVETUR A SOLO DEO SICUT AB EXTERIORI PRINCIPIO 274, conclusio prima: Voluntas quoad specificatio­ nem seu ex parte obiecti non movetur a solo Deo sicut ab exteriori principio. 275. Probatur. Voluntas movetur quoad specificatio­ nem scu ex parte obiecti ab omni co quod potest esse obiectum volitionis vel praesentare et suadere aliquo mo­ do obiecta voluntati. Atqui non solum ipsa voluntas et intellectus et sensus, hoc est, ea quae intra hominem sunt, possunt esse obiectum vel praesentare alia obiecta volun­ tati ad volendum, sed etiam alia exteriora homini, nem­ pe alii homines et angeli et Deus, ut patet ex hucusque dictis. Ergo etiam ut voluntas movetur quoad specifica­ tionem ab aliquo exteriori, non solum a Deo sed etiam a multis aliis moveri potest. Attamen, etiam hoc modo movetur voluntas a Deo perfectiori et efficatiori et universaliori modo quam ab aliis motivis exterioribus vel interioribus ut patebit quaes­ tione sequenti2, nempe adaequate et sufficienter. i I, 2, 3, ad 2. Cfr. I-II, 79, 2. 1 Vide I, 105, 4. /si 196 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico 276. conclusio secunda: Voluntas movetur quoad exercitium primi actus a solo Deo tanquam ab exteriori principio. 277. Probatur. Γ, ex dictis. Voluntas movetur quoad exercitium primi actus ab aliquo exteriori principio, ut pa­ tet ex art. 4. Atqui a nullo alio exteriori praeter Deum vo­ luntas moveri potest quoad exercitium primi actus; quia extra voluntatem et hominem volentem, omne motivum aut est creatum corporale, aut creatum spirituale coniunctum corpori vel ab eo penitus separatum, aut increatum seu Deus ipse; constat autem ex art. 5 non posse tale motivum esse aliquod creatum neque corporale ne­ que spirituale. Ergo a solo Deo moveri potest quoad exercitium primi actus voluntas humana. ^4 •Λ 278. 2°, probatur ostensive et positive. Ab eo solo moveri potest voluntas tanquam ab exteriori principio quoad exercitium, quod est propria et adaequata causa voluntatis et proprius et adaequatus finis eius. Atqui so­ lus Deus est propria et adaequata causa efficiens volun­ tatis, quia voluntas unice procedit per creationem eo quod concreatur cum ipsa anima; solus autem Deus crea­ re potest, ut constat ex I, 45, 5; 90, 2-3; insuper solus Deus est proprius et adaequatus finis voluntatis et eius beatitudo, quia solus Deus est universale et fontale bo­ num omnis boni, capax plene satiandi capacitatem appetitivam voluntatis, ut dictum est supra, q. 2, art. 8: atqui ordo agentium respondere debet ordini finium; ergo solus Deus, qui est proprius et adaequatus finis voluntatis, potest esse propria et adaequata causa esse eius et agere seu moveri eius ad universale bonum. 279. Confirmatur Γ. Solum illud agens extrinsecum potest movere voluntatem quoad exercitium actus, quod potest illabi in ipsam essentiam animae humanae et in potentias spirituales eius, hoc est in intellectum et volun­ tatem. Atqui solus Deus potest illabi in essentiam animae et in intellectum et voluntatem hominis. Ergo solus Deus 0. IX, a. 6: Motio voluntatis λ deo 197 potest movere immediate quoad exercitium tum intel­ lectum tum humanam voluntatem. Maior constat; quia movere directe et immediate ex parte obiecti seu quoad exercitium, humanam volunta­ tem, est ipsam immutare vel transmutare interius, quasi a radice eius. Atqui nihil potest interius immutare volun­ tatem nisi interius praesens sit ad ipsam per illapsum vel dominium plenum, quia esse interius requiritur ne­ cessario ad interius causandum efficienter, eo ipso quod agere sequitur ab esse et nihil agit in distans. Ergo illud solum agens extrinsecum potest movere voluntatem quoad exercitium, quod potest illabi seu praesens esse in ipsa radice voluntatis. Minor etiam patet, quia Deus, utpote producens per creationem ipsam essentiam et ipsum esse animae, prae­ sens est ipsi essentiae et ipsi esse animae, sicut omnis causa efficiens debet esse praesens effectui eius; et hanc / praesentiam intimam Deus habet semper, quia semper adest essentiae et esse animae per conservationem, quae I est continuata quaedam creatio; nihil autem est adeo intimum et profundum animae quam eius essentia et eius esse, quia esse et essentia est id quod intimius et profundius omnibus inest. Quia ergo essentia et esse animae est radix intima potentiarum eius —inter quas est voluntas ipsa— quae sunt quasi proprietates animae I ab ea dimanantes, manifestum est solum Deum posse immediate esse praesentem, et quidem adhuc magis in­ time quam ipsa essentia et ipssum esse, essentiae ani­ mae et potentiis eius ‘, et quidem non solum immediatione suppositi, sed etiam immediatione virtutis. 280. Confirmatur 2°. Illud solum agens extrinsecum potest movere voluntatem quoad exercitium primi actus, quod potest facere ut primus ille motus ab eo excitatus in voluntate sit naturalis voluntati et voluntarie ab ea didatur. Atqui solus Deus potest excitare in voluntate 1 Vide I, 8, 1. 198 • I: De actibus humanis in suo esse psychologico Q. IX, a. 6: Mono voluntatis a deo 199 motum connaturalem voluntati ita quidem ut naturaliter alibi saepe repetit, v. gr. in I, 105, 4; et III Contra Gent et voluntarie ab ea eliciatur. Ergo solus Deus potest cap, 88, ratione ultima; et hoc ideo, quia quidquid pro­ movere voluntatem quoad exercitium primi actus. ducit in natura et voluntate propria causa naturae et Maior patet, quia primus motus voluntatis seu velle voluntatis, est maxime naturale et voluntarium. est maxime naturalis voluntati, cum maxime accedat ad 281. Revera, hoc est argumentum quod proponit naturam eius, utpote propinquissimus naturae; et insu­ S, Doctor in hoc articulo, et potest reduci ad hanc per est maxime voluntarius, quia ab eo praecisse deno­ formam: minatur voluntas, et ceteri dicuntur voluntarii per rela­ Ab eo solo, tanquam ab exteriori principio, moveri tionem ad illum primum, ut patet ex dictis quaestione potest voluntas quoad exercitium primi actus eius, qui praecedenti (8, art. 1). Quia ergo de ratione motus ma­ est velle, quod potest movere efficienter voluntatem ut xime naturalis et maxime voluntarii est quod maxime voluntarie elicitive velit. Atqui solus Deus potest movere procedat ilicitive a principio intrinseco, illud solum agens efficienter voluntatem ut voluntarie elicitive velit. Ergo exterius potest movere voluntatem ad talem actum quod a solo Deo, tanquam ab exteriori principio, moveri potest potens est naturaliter excitare voluntatem ad motum voluntas quoad exercitium primi actus eius, qui est velle. suum naturaliter et voluntarie eliciendum; seu quod, Maior est per se nota ex analysi terminorum eius; exterius agens et movens, potens est motum producere naturalem et voluntarium in ipso moto vel mobili. nam: a) movere quoad exercitium idem est ac movere Minor vero facile patet; quia motus naturalis dicitur ; efficienter seu in genere causae efficientis; b) velle autem, naturalis a natura, et voluntarius dicitur talis a volun­ quod est primus actus voluntatis, per definitionem elicitate. Consequenter motus naturalis et voluntarius dicun­ I live producitur a voluntate, et ideo voluntarie, quia votur tales a voluntate. Consequenter motus naturalis et Juntas nequit elicere actum volitionis nollens, sed volens, voluntarius dicuntur tales ex duplici capite: a) ex ipsaMinor autem sic ostenditur: sola causa propria et met natura vel voluntate eliciente; b) ex propria causa adaequata voluntatis potest movere efficienter volunta­ efficienti naturae aut voluntatis, quia sicut nihil est na­ tem ut voluntarie elicitive velit. Atqui solus Deus est turalius et magis voluntarium quam ipsa natura aut vo­ causa propria et adaequata voluntatis. Ergo solus Deus luntas, quae tamen producuntur a propria causa vel I movere potest efficienter voluntatem ut voluntarie elici­ agente exteriori et hac sua productione efficit praecisse tive velit. naturam et voluntatem, ita sola propria causa utriusque Maior huius novi syllogismi patet ex analogia motus potest ulterius movere ab exteriori ad motum naturalem voluntarii cum motu naturali, cum quo convenit in eo et voluntarium, faciens praecisse quod talis motus ab eo quod uterque motus est elicitive ab intrinseco principio, excitatus in natura et in voluntate, sit naturalis et volun­ quod est natura et voluntas. Ita enim se habet voluntas tarius, hoc est, ab intrinseco et spontanee elicitus. id movens eius exterius quoad exercitium actus primi, Sicut ergo sola propria causa naturae potest produ­ sicut se habet natura ad movens eius exterius quoad cere motum naturalem eius ab exteriori, ita sola causa exercitium actus naturalis. Atqui natura vel res naturapropria voluntatis potest ab exteriori excitare motum Üs, licet moveri possit quoad exercitium actus ab aliquo eius naturalem et voluntarium. exteriori movente quod non est causa propria et adae­ Unde apparet quam profunda sit ista ratio S. Tho­ quata eius, non tamen moveri potest quoad exercitium mae, quam non solum proponit in hoc loco, sed etiam ictus primi et naturalis nisi a causa propria et adaequata 200 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico naturae, cum alter motus sit violentus. Ergo similiter homo volens, licet moveri queat quoad exercitium ali­ cuius actus ab aliquo exteriori movente quod non est causa propria et adaequata eius, non tamen moveri po­ test quoad exercitium primi actus voluntarii nisi a causa propria et adaequata voluntatis. Minor patet ex ipsamet natura voluntatis comparata: a) ad essentiam animae eius: est proprietas seu propria facultas; et b) ad proprium obiectum eius, hoc est, capa­ citatem infinitam ipsius. Schematice ergo: Actus voluntarius: I) elicitus ab ipsa voluntate, maxime primus actus: A) executive vel elicitive: fit ab ipsa voluntate intrinsece. B) impulsive seu excitative: a) fit aut provocatur a sola causa ipsius vo­ luntatis. b) haec causa est solus Deus, quod patet: 1) per comparationem ad radicem volun­ tatis, quae est ipsa anima humana. 2) per comparationem ad terminum vel obiectum eius: — bonum universale simpliciter=causa universalis simpliciter. — inclinatio seu appetitus universa­ lis = inclinans universalis simpliciter Π) imperatus ab ipsa voluntate et elicitus ab aliis potentiis vel organis: A) elicitive: a potentiis imperatis hominis seu ab intrinseco. B) impulsive vel imperative: a) ut a causa secunda movente mota = ab ipsa voluntate imperante. b) ut a causa prima movente non mota=a sola causa voluntatis, quae solus Deus est. I * I 0. IX, a. 6: Mono voluntatis a deo 201 I 282. conclusio tertia: Respectu primae volitionis i simpliciter vel in aliqua serie disparata, in sensu expli1 cato art. 4, voluntas elicit quidem illam active, at non applicative, sed a solo Deo applicatur et movetur ad illam eliciendam; respectu vero volitionum ceterorum circa media, voluntas non solum elicit eas, sed etiam movet seu applicat seipsam ad volendum, virtute primae voli­ tionis et concursus Dei moventis ad volendum. 283. Probatur. Prima pars (respectu primae voli­ tionis voluntas se habet mere elicitive, non autem appli­ cative et motive, sed solus Deus se habet applicative). Actus elicitus a voluntate simulque non causatus ab ali­ qua volitione praecedenti quasi conclusio ex principiis, est simul elicitive et vitaliter ab ipsa voluntate et appli­ cative seu motive ab exteriori principio movente, quod est causa ipsius voluntatis et inclinationis eius. Atqui talis est prima volitio simpliciter vel in aliqua serie dis­ parata; quia, ut patet ex dictis art. 4, per definitionem prima volitio non causatur ab aliqua praecedenti, cum voluntas solum moveat seipsam circa media. Ergo haec prima volitio duo simul habet: a) quod eliciatur a volun­ tate active et vitaliter; b) quod procedat motive et ap­ plicative ab agente exteriori creante voluntatem, quod solus Deus est. 284. Secunda pars (respectu ceterarum volitionum area media voluntas applicat seu movet seipsam ad vo­ lendum). Nam volitio circa media elicitur quidem a vo­ luntate, sicut omnis volitio, secus enim non esset actus intrinsece voluntarius; sed insuper, virtute primae volitionis finis voluntas causât in seipsa applicative seu motive hanc volitionem, ut dictum est art. 3. Unde re­ spectu primae volitionis voluntas non movet seipsam ad exercitium actus, sed a solo Deo movetur; respectu vero volitionis mediorum voluntas movet seipsam ex volitione finis praecedenti, et hac de causa cooperatur motioni 202 •‘u-l P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico divinae ab exteriori principio provenienti tum ad pri­ mum actum tum ad ceteros sequentes. Optime ergo Caietanus ait «quod aliud est loqui de volitione, et aliud est loqui de volitione ut a voluntate applicante seipsam ad volendum. Volitio enim nihil aliud dicit nisi operationem voluntatis qua vult, et certum est quod ad volendum sufficit voluntas cum obiecto. Sed ad volendum a se, ita quod ly a se dicat causalitatem applicantem seipsam ad volendum, non sufficit voluntas cum obiecto, sed exigitur voluntas praevolens finem; et ratio huius est, quia velle a se non solum importat velle, sed agere seu movere, quod, quia oportet fieri propter finem, praeexigit natura vel tempore appetitum finis, ut dictum est; et non advertere hoc, casus est loquentium» ’. § III SOLVUNTUR DIFFICULTATES 285. Obiectio prima. Inferius natun est moveri a suo superiori eiusdem generis vel ordinis sicut corpora infe­ riora a corporibus coelestibus. Atqui voluntas humana non solum habet supra se Deum, sed etiam angelos. Ergo voluntas humana non solun nata est moveri quoad exer­ citium a Deo, sed etiam ab angelis. ■ 286. Respondetur. Dist. mai.: inferius natum est mo­ veri naturaliter a suo superiori, quod est propria et adaequata causa naturae inferioris, conc.·, quod non est propria et adaequata causa naturae inferioris, nego. Contradist. min.: non solum Deus, sed etiam angeli sunt supra voluntatem humanam, ita quidem ut non so­ lum Deus, sed etiam angeli sint propria et adaequata causa voluntatis humanae, nego; ita quidem ut solus I Caietanus, h. I., art. 5, n. 4. I '— Q. IX, a. 6: Motio voluntatis a deo 203 I Deus sit causa propria et adaequata voluntatis, et nullo modo angeli sint causa eius, conc. Et nego consequens et consequentiam. j Solutio patet ex dictis. 287. Obiectio secunda: Qui movet intellectum homi­ nis ad intelligendum, movere potest etiam voluntatem humanam ad volendum, quia voluntas nata est sequi in­ tellectum. Atqui angeli movent intellectum ad intelligen­ dum, quia docent nos et illustrant et confortant intel­ lectum nostrum. Ergo etiam angeli movere possunt vo­ luntatem nostram ad volendum. 288. Respondetur. Dist. mai.: qui movet intellectum « parte obiecti ad intelligendum movere potest directe voluntatem quoad exercitium vel ex parte subiecti, nego·, qui movet intellectum ex parte subiecti movere potest I voluntatem quoad exercitium vel ex parte subiecti, sub( dist.: si movet infundendo directe novum lumen, trans.; si movet confortando tantum lumen praeexistens et quo­ dammodo per ordinem ad obiectum, nego. Contradist. min.: angeli movent intellectum nostrum ex parte obiecti et per modum simplicis confortationis luminis intellectualis praeexistentis, conc.; ex parte sub­ iecti et per modum infusionis novi omnino luminis i intellectualis, nego. Et nego consequens et consequentiam. Revera, plus requiritur ad movendum directe volun­ tatem ex parte subiecti quam ad movendum intellectum; attamen angeli solum movent intellectum nostrum ex parte obiecti vel per ordinem ad obiectum, et ideo ob­ jective etiam possunt movere aliquo modo voluntatem 289. Obiectio tertia. Quod procedit a solo Deo mo­ vente non potest esse malum, sed semper debet esse bo­ num. Atqui actus seu exercitium voluntatis non semper 1 Vide litteram et De Verit. 11, 3c et ad 11; 22, 9c et ad 4, ilO, 1 et 2. ■ 204 -i - ft · • > r i P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico est bonum, sed tatis peccamus. procedit a solo vet voluntatem aliquando est malum, quia motu volun­ Ergo actus seu exercitium voluntatis non Deo movente, et ita non solus Deus mo­ ad exercitium actus. 290. Respondetur. Cone. mai.\ Dist. min.: actus vo­ luntatis circa media non semper est bonus, conc.; actus voluntatis circa finem non semper est bonus, subdist.: primus omnino actus in suo primo instanti psychologico, nego; in momento posteriori aequipolenti novo actui psy­ chologico et morali, conc. Contradist. conci.: actus voluntatis non procedit a solo Deo movente, actus voluntatis circa media, conc.; actus voluntatis circa finem, subdist.: quantum ad sui inchoactionem seu primum instans psychologicum, nego; quantum ad sui terminationem et posteriora instantia, aequipollentia novis actibus, utpote de novis vel novo obiecto specificativo, conc. Solutio clare patet ex omnibus hucusque dictis: Re­ late ad primam omnino volitionem simpliciter vel in ali­ qua serie disparata volitionum, voluntas movetur a solo Deo tanquam ab exteriori principio et a seipsa elicitive tamquam ab interiori, et respectu huius nequit dari pec­ catum, sed semper est ad bonum: vel universale, ut in prima motione simpliciter; vel particulare, ut in motione pro aliqua serie concreta disparata; et hoc ideo, quia tunc voluntas elicit tantum hanc volitionem mota et applicata a solo Deo. Sed post primam volitionem, voluntas potest seipsam movere seu applicare et determinare ad alia obiecta par­ ticularia volenda sub universali bono, quae quandoque sunt vera bona et quandoque vera mala et apparentia bona, et tunc potest malum velle, quia non solum mo­ vetur a Deo, sed movetur etiam a seipsa, quae deficiens est. • 1 Cii !· 63’ pr° peccal° daemonum, ubi haec quaestio tan­ gitur relative ad angelos, qui m ’ΡΠ it 1 τ-» ♦ in hoc hoc nobiscum nobiscum ΓΛΠΥ, conveniunt. Q. IX, a. 6: Motio voluntatis λ deo 205 Neque tamen est necesse habere interruptionem psy­ chologicam volendi finem et media, sed potest haberi iste diversus actus modo continuato, et sic licet initium volitionis semper sit bonum et ad bonum, continuatio tamen et consummatio potest esse mala, ex defectu bo­ nae motionis seu applicationis voluntatis a seipsa. 291. Nec littera huius responsionis adeo mysteriosa est, ut solent dicere plures theologi post exortam contro­ versiam de auxiliis divinae gratiae, sed omnino apparet ex toto contextu quaestionis. Revera, ista responsio habet duas partes principales: a) 6 ad 1. Vide I, 19, 8, ad 3. Q. X, a. 4: Modus motionis voluntatis λ deo 249 per modum suum. Unde oportet quod causa sit in effectu per modum effectus et effectus sit in causa per modum causae» *. h ’ § IV COROLLARIA 352. Exposita littera harum duarum quaestionum de genere motionis et modo quo voluntas movetur, utile est quaedam recolligere et proponere, quae exinde quasi co­ rollaria sequuntur. Et quidem distincte loquemur de his quae respondent duplici generi motionum voluntatis, et de his quae conveniunt diverso modo quo voluntas movetur. A. Corollaria de duplici genere motionis, scilicet quoad specificationem, et quoad exercitium 353. Prout ergo ex dictis constare potest, l.°, non solum in voluntate, sed etiam, in qualibet potentia operativa datur duplex genus motionis, nempe quoad speci­ ficationem, qua agit hoc vel illud determinate vel inde­ terminate, et quoad exercitium, quo agit vel non agit; ita visus videt album aut nigrum (specificatio) et videt actu vel non videt (exercitium); et similiter intellectus intelligit Deum vel creaturam, substantiam vel accidens, spiritum vel corpus (specificatio), et quandoque intelli­ git actu vel non intelligit (exercitium). Quia ergo ad actum humanum necessario concurrere debent et intellectus et voluntas, necesse est utriusque potentiae considerare motivum quoad specificationem et quoad exercitium. 354. 2.° Sequitur motionem quoad specificationem seu per modum obiecti et finis, esse motionem moralem vel metaphoricam, quia movet intentionaliter et non per modum exsistentis; motionem vero quoad exercitium 1 In librum de Causis, lect. 12, ed. Vives, t. 26, p. 545b. r ibm 250 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico esse motionem physicam, quia physice et in re movens impellit impulsum, eo ipso quod movet per modum cau­ sae agentis vel efficientis. Quia ergo movere finaliter est movere metaphorice et moraliter, dum movere efficienter est movere proprie et physice, ideo idem est dicere: mo­ tio per modum finis seu quoad specificationem, et motio moralis; motio per modum agentis seu quoad exerci­ tium, et motio physica. 355. 3.° Comparando inter se istud duplex genus mo­ tionis, prius naturaliter est genus motionis quoad speci­ ficationem quam quoad exercitium; quia in causando prior naturaliter est causa finalis quam efficiens, cum sit causa causalitatis efficientis. Atqui motio quoad specifi­ cationem seu moralis spectat ad genus causae finalis, dum motio quoad exercitium seu physice spectat ad genus causae efficientis. Ergo absolute loquendo et in unaqua­ que potentia prius est genus motionis quoad specifica­ tionem quam genus motionis quoad exercitium. Et hac de causa, nulla causa efficiens seu movens quoad exerci­ tium, actu operatur, nisi aliquid determinate —hoc vel illud— operetur. Quando ergo in intellectu comparo motionem quoad specificationem et motionem quoad exercitium, et simili­ ter quando hanc duplicem motionem inter se comparo in voluntate, prius et prior intelligitur motio quoad spe­ cificationem quam motio quoad exercitium; unde quando potentia est iam actuata quoad specificationem, incipit fieri actu quoad exercitium. 356. 4.” Consequenter, sicut omne agens necessario agit propter finem, ita omnis motio quoad exercitium est propter motionem et secundum motionem quoad speci­ ficationem, sicut et omnis exsistentia est secundum ali­ quam essentiam. Sicut ergo nulla generatio humana po­ test esse extra speciem humanam, ita et nullum exerci­ tium alicuius potentiae vel habitus potest esse extra spe­ ciem suam, ideoque neque extra motionem quoad speci­ ficationem. Q. X, a. 4: Modus motionis voluntatis a deo 251 357. 5.’ Inde etiam sequitur quod, comparando inter se id quod est proprium intellectus et id quod est pro­ prium voluntatis, intellectui respondet, ideoque tribuitur, genus motionis quoad specificationem respectu voluntatis; voluntati vero respondet et tribuitur genus motionis quoad exercitium respectu intellectus; quia intellectus intelligens, respectu voluntatis, gerit vices obiecti, vo­ luntas vero, respectu intellectus, gerit vices agentis seu applicantis. Unde et intellectus absolute loquendo et sim­ pliciter est prior voluntate, ut ex professo ostendit S. Thomas, I, q. 82, art. 3 et q. 77, art. 4 et 7. 358. 6.° Attamen non omnis motio intellectus quoad exercitium provenit a voluntate, licet omnis motio volun­ tatis quoad specificationem proveniat ab intellectu, sicut a causa propria et immediata; et propterea universalior est motio intellectus quoad specificationem quam motio voluntatis quoad exercitium. Etenim, voluntas nullo mo­ do moveri potest quoad exercitium nisi in ordine ad ali­ quod obiectum, nempe bonum appetendum et malum respuendum; non autem fertur in obiectum utrumque, sed in obiectum intellectum, eo quod volitio est actus elicitus voluntatis consequens apprehensionem seu for­ mam apprehensam per intellectum. Antequam ergo vo­ luntas moveatur quoad specificationem per intellectum, iam intellectus debuit habere actum apprehensionis et iudicii obiecti voluntatis, quod est bonum. Consequenter exercitium voluntatis nequit esse causa exercitii primi omnino actus intellectus. Relate vero ad alios actus con­ sequentes, postquam voluntas est in actu, ipsa movet intellectum quoad exercitium ceterorum omnium actuum posteriorum eius. Talis est ergo ordo harum motionum: a) motio intel­ lectus quoad specificationem actus eius ( = a natura eius et ab obiecto formali eius); b) motio intellectus quoad exercitium primi actus seu primae apprehensionis et primi iudicii eius circa illud obiectum; c) motio intel­ lectus et obiecti intellecti in voluntatem quoad specifica­ tionem primi actus voluntatis; d) motio voluntatis quoad 252 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico exercitium primi omnino actus eius, hoc est, primae volitionis finis seu illius primi obiecti intellectus; e) exinde, facta voluntate in actu secundo, ipsa movet intel­ lectum et alias animae potentias et seipsam quoad exercitium ceterorum actuum circa media. Constat autem quod prima specificatio intellectus suf­ ficienter explicatur per ipsam naturam intellectus et ob­ iecti formalis eius; similiter specificatio voluntatis suf­ ficienter explicatur in actu secundo ex primo actu intel­ lectus praesentante obiectum voluntati et ex ipsamet na­ tura voluntatis quae essentialiter nata est obiective et quoad specificationem moveri a tali obiecto; similiter motus derivati et posteriores, tam intellectus quam vo­ luntatis quoad exercitium, bene explicantur per priores vel primum quoad exercitium utriusque potentiae. Sed tota difficultas est respectu primi motus intel­ lectus quoad exercitium et respectu primi motus volun­ tatis quoad exercitium: intellectus enim, ut intellectus | solus, non movet quoad exercitium voluntatem, sed so­ lum vi voluntatis praecedentis, ut patet in imperio et usu. Solus ergo intellectus in actu non explicat primum motum voluntatis quoad exercitium seu primum velle; neque sola voluntas, nondum in actu secundo, explicare potest primum intelligere intellectus seu primum motum eius quoad exercitium. Aliunde muda et pura potentia intellectus cum ob­ iecto eius non potest illum explicare, quia obiectum ut obiectum non movet quoad exercitium, sed solum quoad specificationem: mera autem potentia intellectus non potest se ipsam reducere in actum secundum, quia nihil transit de potentia in actum nisi per ens in actu: et tamen talis actus elicitur ab ipso intellectu, cum intelligere sit essentialiter actus vitalis, et primus actus debet esse vita­ lissimus et naturalissimus. Oportet ergo quod moveatur ad exercitium istius primae intellectionis ab aliquo agente exteriori, qui nequit esse nisi Deus, qui est propria causa Q. X, a. 4: Modus motionis voluntatis a deo 253 efficiens ipsius animae et intellectus, et est primus intelligens semper in actu. Similiter nuda et pura potentia voluntatis non potest se sola reducere in actum secundum primae volitionis, eadem ratione; neque etiam a se sola cum obiecto propo­ sito ab intellectu seu iam intellectu in actu, quia tale obiectum non movet de se voluntatem quoad exercitium, sed quoad specificationem tantum. Oportet ergo quod etiam voluntas ad primam eius volitionem moveatur quoad exercitium ab aliquo agente exteriori, qui nequit esse nisi Deus, utpote propria causa efficiens ipsius volun­ tatis et prima voluntas semper in actu; et tamen etiam iste primus actus voluntatis est elicitus ab ipsa volun­ tate, cum sit vitalis, imo vitalissimus et naturalissimus, et radix proxima ceterarum volitionum. Efficienter ergo et naturaliter et physice tam intel­ lectus quam voluntas moventur a solo Deo tanquam ab exteriori principio, et hoc fit per divinum instinctum, qui simul importat et instigationem illustrativam in ipsum I intellectum, et inspirationem impulsivam in ipsam vo­ luntatem. Haec enim duae motiones fiunt simul tempore, et quidem in instanti, vel potius est una motio virtualiter et eminenter duplex, illustrativa seu instigativa intelleci tus et inspirativa voluntatis, quae uno verbo dicitur divi( mis instinctus. Quam doctrinam S. Thomas conceptis verbis tradidit, cum ait: «non oportet procedere in infinitum, sed statur in intellectu sicut in primo; omnem enim voluntatis mo­ tum necesse est quod praecedat apprehensio, sed non om­ nem apprehensionem praecedit motus voluntatis; sed principium consiliandi et intelligendi est aliquid intel­ lectivum principium altius intellectu nostro, quod est Deus, ut etiam Aristoteles dicit in VII Ethicae Eudemicae, et per hunc modum ostendit quod non est procedere in infinitum» JI II ‘i 254 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico Et quod ibi dicit de primo actu intellectus, in hac I-II, 10, 4, dicit de primo actu voluntatis, ut vidimus. Et quia motio divina non destruit naturas rerum, sed se eis attemperat, et quia impossibile videtur quod volun­ tas moveatur ad exercitium absque motu quoad specifi­ cationem, quo motu non movetur essentialiter nisi me­ diante intellectu apprehendente, ideo motio physica in voluntatem non fit a Deo nisi motione praevia, natura sal­ tem, in intellectum, quae una cum ipso intellectu, in alio genere causae, concurrit ad motionem voluntatis et ta­ men immediate operatur in ipsam voluntatem, eo ipso quod transitus voluntatis ab actu primo ad actum se­ cundum nequit explicari per solum intellectum, ut patet ex dictis. Q. X, a. 4: MODUS MOTIONIS VOLUNTATIS a deo 255 citium, vehementior et naturalior est', includit enim alte­ ram, et addit» ’. 360. 8." Apparet in explicatione huius primi actus intellectus et voluntatis peccare ex una parte per exces­ sum Durandum et Molinistas et Stufler; per defectum vero Ferrari ensem. Nam Durandus et Stufler dicunt voluntatem et intel­ lectum ut potentias esse quidem a Deo creatas et ab eo etiam conservatas, sed a seipsis moveri ad actus secun­ dos, semel ac obiectum proprium habent; sufficeret enim essentia animae cum potentiis et obiectis, ut spontanee porrumperent in actum secundum. Deus ergo solum dedit nobis potentiam operandi, per quam nos ipsi in actum «imus; creat itaque et conservat nos, at non agit in nos neque nobiscum. «Ego post diligens studium per multorum annorum cursum protractum, magis reluctans et invitus quam voI iens, et rei evidentia coactus ad hoc iudicium perveni: S. Thomas neque concursum immediatum simultaneum neque praevium novit; ita operatio Dei immediata in causis secundis in eo est ut res ab initio ex nihilo produ­ xerit easque continuo intimo influxu conservet; quae - praeterea ad operationes harum causarum requiruntur, immediate ab ipsis causis secundis sese mutuo moventiI bus et applicantibus praestantur; in ordine autem supernaturali Deus voluntatem non movet nisi per habitus injusos»2. Aliunde Molinistae dicunt quidem Deum immediate operari in intellectum et voluntatem, at per simplicem concursum indifferentem et non per motionem praeviam natura et causalitate. Haec autem falsa sunt in doctrina S. Thomae. Nam S. Doctor expresse loquitur de actu secundo et non de 359. 7.° Comparando autem istud duplex genus mo­ tionis, apparet inde motionem quoad exercitium esse pro­ fundiorem quam motio quoad specificationem, quia mo­ tio quoad exercitium praesupponit motionem quoad spe­ cificationem eique addit genus causae efficientis, dum motio quoad specificationem non supponit de se motio­ nem quoad exercitium. Quam differentiam pulchre et profunde exponit Caietanus his verbis: «Adverte quod, se­ cundum quod voluntas respicit duos motores, altenim ad exercitium, alterum ad specificationem, dupliciter in­ venitur in ea naturalitas, scilicet secundum determinatio­ nem ad exercitium, et secundum determinationem ad speciem. Est enim voluntas naturaliter determinata ad elicien­ dum actum aliquem, puta primum, etc., et est rursus naturaliter determinata ad obiectum aliquod, puta bo­ num, etc. Et hae determinationes ita se habent, quod pri­ ma infert secundam, et non e converso. Si enim voluntas determinata naturaliter est ad eliciendum actum, hoc non est nisi respectu obiecti ad quod naturaliter determinata est, sed si determinata est naturaliter ad obiectum, non 1 Caietanus, In I-II, q. 10, art. 2, n. 4. 2 Stufler, S.J., "Quaestiones controversae circa doctrinam D. Tho­ piopterea determinata est ad exercitium actus respectu me de operatione Dei in creaturis", apud «Ephem. theol. Lov.» illius, ut patet in Littera. Unde determinatio quoad exer(1926) 201. 256 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico potentia intellectus et voluntatis tantum, ut patet ex tota serie tractatus ubi agitur de actibus a voluntate elicitis, i et ponit quod voluntas movetur a Deo ad operandum primum actum l. Expresse etiam in III Contra Gent. cap. ' 85, distinguit voluntates et electiones nostras, hoc est, voluntatem ut naturam et voluntatem ut rationem, quae est distinctio actuum, non potentiae, et ait a Deo in nobis causari: unde et titulus cap. 89 est iste: «quod motus voluntatis causatur a Deo, et non solum potentia volun­ tatis», et in corpore capituli ait: «unde non solum virtu­ tem volendi a Deo habemus, sed etiam operationem». Quod autem non sufficiat merus concursus simultaneus, constat, quia concursus supponit exercitium con­ currentis cum alio. Atqui intellectus et voluntas nequeunt concurrere ante actum eorum primum. Respectu ergo primi actus intellectus et voluntatis nequit dari concur­ sus proprie dictus. Neque tamen intellectus et voluntas mere passive se habent, ut quidam falso tribuunt Capreolo, sed operantur active, exeundo vel eliciendo vitaliter et voluntarie actum intelligendi et volendi, ut expresse notat ipse S. Doctor, hic, q. 9, art. 4, ad 2, cum ait: «ipsa (voluntas) est quae vult, ab alio tamen mota». Ferrariensis vero ait: «considerandum est quod in isto processu quo proceditur ab intellectu ad voluntatem et a voluntate ad intellectum, oportet tam ex parte intel­ lectus quam ex parte voluntatis devenire ad aliquid pri­ mum, cuius Deus sit proxima causa per modum agentis totalis et sufficientis; nam operationis naturalis causa agens est ille qui dat naturam, sicut generans grave dat illi motum primo et per se sicut agens quod movet. Unde, cum sit aliqua operatio naturalis tam intellectus quam voluntatis, et Deus sit naturae intellectualis immediata causa, operatio naturalis tam intellectus quam voluntatis est a Deo tanquam ab agente quod talem actionem pro­ ducit; ab intellectu vero et voluntate tanquam a forma I S. Thomas, I-II, 10, 4 et 6. --j·. Q. X, a. 4: Modus motionis voluntatis a deo 257 qua producitur, sicut motus deorsum est a gravitate tan­ quam a forma qua generans movet gravia» Sed hoc falsum est, quia etiam homo, ut quod, agit actus illos per intellectum et voluntatem suam. Unde di­ cendum est quod Deus producit seu movet efficienter, ut primum principium quod, intellectum et voluntatem ad primos eius actus; homo vero a Deo motus agit ut prin­ cipium proximum quod, intellectus vero et voluntas ut principia proxima quibus homo sub Deo et cum Deo pro­ ducit actus illos. Unde Joannes a S. Thoma optime ait: «bene stat aliquid active ex se elicere et ab alio moveri seu applicari, sicut oculus applicatur ad videndum a vo­ luntate, elicit autem visionem a sua virtute. Nec Deus est agens quod in ista prima volitione et voluntas solum agens quo, licet sit mota; quia Deus est agens primum, non agens quod proximum, hoc enim est ipsa persona seu suppositum hominis respectu cuius voluntas est prin­ cipium quo, sicut reliquae potentiae, ut sensus et intel­ lectus in quibus tamen non dicitur Deus esse agens quod proximum, sed primum et separatum, sicut est agens respectu ignis et aliorum agentium naturalium, cum qui­ bus concurrit et quae movet» 2. Si ergo Deus efficienter ut quod movet hominem ad t intelligendum et volendum ut causa prima, et quidem ( physice, et praevie natura, movet ad eorum primum ac­ tum, evidenter constat exinde necessitas ideoque exsis­ tentia praemotionis physicae, saltem respectu primi actus intellectus et voluntatis. Quae quidem praemotio physica vitat excessum et defectum aliarum explicationum, media et supra eas con­ sistens et incedens. 1 Ferrariensis, In III Contra Gent., cap. 89, η. 3. 2 Ioannes a S. Thoma, h. I. Disp. 5, art. 5, n. 40, p. 263. J5 De actibus humanis 258 B. Q, X, a. 4: Modus motionis voluntatis a deo in suo esse psychologico Corollaria de modo quo voluntas movetur illo duplici genere motionis 361. Ex dictis etiam constat, quantum ad modum quo voluntas movetur quoad exercitium primi sui actus, quod: l.° Ille actus primus procedit a voluntate conformiter ad naturam suam prout est appetitus rationalis, hoc est, consequens aprehensionem boni per rationem vel intel­ lectum; quod fit ut voluntas moveatur a Deo ad primum suum actum vitaliter et voluntarie, quia voluntarie et vi­ taliter, non violenter, elicit actum illum. 362. 2.° Ille tamen primus actus voluntatis non est deliberatus ab homine, sed indeliberatus, quia non prae­ cessit consilium quod essentialiter supponit primum ac­ tum voluntatis iam elicitum, et alium actum intellectus immediate regulantem primum actum voluntatis. Dicen­ dum est ergo quod actus deliberatus procedit a voluntate I ut est ratio, non autem a voluntate ut est natura, et ideo 1 primus actus voluntatis cum procedat a voluntate ut na­ tura nequit esse deliberatus. 363. 3.° Et tamen iste primus actus voluntatis non de necessitate est actus omnino necessarius, sed in hac I vita —de qua evidenter loquimur quia incipimus velle in [ hac vita et hic exponimus directe psychologiam huius vitae, ut patet ex toto tractatu— omnis primus actus vo­ luntatis partim est necessarius et partim liber seu con­ tingens :est quidem necessarius quoad specificationem seu ex parte obiecti, quia versatur circa naturaliter voli­ ta; sed quoad exercitium non est penitus necessarius, quia est solum necessarius inchoative, prout resultat ex mo­ tione Dei excitante et actuante potentiam volitivam ad volendum, sed est liber consummat ive aut terminative, prout revera active elicitur a voluntate. Nimirum est ne­ cessarius quantum ad id quod passivitatis habet, at est liber quantum ad id quod habet activitatis et eliciendae. 259 Et ratio est, quia ista motio divina est simul cum illustratione et motione intellectus, et ideo simul ac excitatur voluntas a Deo, noscit homo, saltem in actu exercito, se velle et quidem voluntarie, et consentit impulsui divino, cum tamen posset statim ad alia divertere: unde consen­ tit libere quoad exercitium. Est ergo necessarius specificative, utpote naturalis, sed liber executive, seu necessa­ rius quoad essentiam, liber quoad esse·, necessarius quoad rem, liber quoad modum, libertate concomitante. Unde sicut divinae personae procedunt naturaliter quoad rem et voluntarie quoad modum seu concomitanter, ita pri­ mus actus voluntatis procedit a voluntate naturaliter et necessario quoad rem et libere concomitanter: et sicut creaturae procedunt a Deo plene voluntarie et non natu­ raliter, ita actus voluntatis nostrae circa media procedunt a voluntate nostra plene libere et deliberate et nullo modo naturaliter \ Non ergo sunt idem actus voluntarius indeliberatus et actus necessarius, quia actus indeliberatus potest esse liber quoad exercitium, non quidem libertate plena deliberationis, nempe quoad specificationem et quoad exerci­ tium, sed libertate vera quoad exercitium tantum; et ideo distinguendus est actus indeliberatus in necessarium et liberum quoad exercitium. Unde fit quod aliud est libere velle et aliud deliberate velle: omnis volitio deliberata est libera, sed non omnis volitio libera est deliberata, quia potest esse libera solum executive vel exercite, non directive. «Etenim —ut bene ait Joannes a S. Thoma— ad libere eliciendum sufficit quod voluntas eliciat actum cum do­ minio et indifferentia, saltem in exercitio, ita quod ex me­ ritis obiecti vel ex aliqua causa effective influente aut indicio proponente necessitatem ad unum, sive hoc iudicium movens et determinans ordinetur ab ipsomet ho­ mine coopérante Deo, sive a solo Deo qui est auctor et primum principium omnium illorum actuum. 1 18 Cf. S. Thomam, I, 41, 2, et ad 3. ( ! \ i ! 1 260 0. X, a. 4: Modus motionis voluntatis a deo P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico Ad hoc autem ut deliberate procedat et se moveat, oportet quod ex aliquo priori actu se reducat in alium, quia movere non est praecise elicere actum, sed reducere de uno ad aliud, de potentia ad actum; ad quod requiri­ tur quod sit in aliquo actu et non in pura indifferentia ad omnes, quia nihil reducitur in actum nisi per actum, non per puram potentialitatem et indifferentiaml. 261 moventi. Unde et relate ad istud duplex genus actuum voluntatis distinguitur gratia actualis in operantem et cooperantem ‘. 6 Cf· S’ Τηομαμ· Ϊ-Π, 9, 3; 9, 6 ad 3; 10, 4. · 1 ■••i » 364. 4.° Denique inde concluditur evidenter coexsistentia realis praemotinis physicae efficacissimae et liber­ tatis voluntatis nostrae sub tali motione in eodem actu·, nam ad primum illum actum voluntas indiget omnino praemoveri physice a Deo 2; sub qua tamen praemotione manet libera seu libere movetur quoad exercitium ple­ num et consummatum sui actus3. Cum ergo haec sint evidentia in doctrina S. Thomae, et necessario sequantur ex principiis a theologis sat com­ muniter admissis, ruit argumentum capitale molinistarum dicentium talem praemotionem esse incompatibilem cum libertate. Attamen sive praemotio sive libertas magnam habent lattudinem et non oportet eas semper eodem mo­ do et univoce sumere. Quam quidem doctrinam expresse S. Doctor applica­ vit angelis: primus enim actus voluntatis angelorum fuit meritorius vitae aeternae4; ergo fuit liber, et tamen erat ex praemotione physica efficacissima et infallibili, ita ut actus ille non potuerit esse malus seu peccaminosus5. Respectu vero volitionum posteriorum, voluntas libe­ re et deliberate vult, tamen sub praemotione divina ac­ commodata naturae voluntatis ut est ratio6, et tunc vere habetur concursus, et voluntas cooperare potest Deo 2 S· ΤηοτμΛ· hnic- disP- 5, art. 5, n. 40, p. 263a. 2 Cf. S. Thomam, Ι-Π, 9, 4 et 6. J Ibid. q. 10, art. 2 et 4 4 I, 62, 4-5. presse^ tradit^6 Caietanum> tn I, 63, 5, n. 10, ubi doctrinam nostram J F .· i: Ri' ώρ S^art doctrinae ’ n' I-Π, 111, 2. Vide etiam Joannen a S. Thoma, hic, P· 263b, ubi optime ostendit istam connexionem I : QUAESTIO XI DE FRUITIONE QUAE EST ACTUS VOLUNTATIS I 365. Consequenter S. Doctor loquitur de secundo actu voluntatis circa finem absolute, prout aliquo modo habetur vel praesens est habenti et volenti, et dicitur I fruitio. Qua in re S. Thomas ducem ac Magistrum sequitur Augustinum, cuius doctrinam exponit perpetuo in qua­ tuor istis articulis, uti apparet ex auctoritatibus ab eo citatis, quae omnes sunt S. Augustini. In ordinando autem quaesita sua alio modo procedit hic et alio modo in loco parallelo I Sent., dist. 1; nam in primo Sententiarum procedit comparative, explicans si­ mul frui et uti; hic autem procedit absolute, exponens frui secundum se, quia de facto frui respicit finem abso­ lute: unde profundius et perspicacius ex suo processu indicavit ipsam naturam fruitionis, licet aliunde, a pos­ teriori, possit illustrari ex contrapositione ad uti. Deinde, in coordinando quaesita, etiam alio modo incedit hic et ibi. In Sententiis enim evolvit suam di­ stinctionem per tres quaestiones, cum ait: «hic quaerun­ tur tria: a) primo, de (ipso) uti et frui; b) secundo, de utilibus et fruibilibus; c) tertio, de utentibus et fruentibus»; hoc est, de actu, de obiecto et de subiecto. • , 264 Q. XI: De fruitione P. I: De actibus uumanis in suo esse psychologico Attamen, quia actus fruitionis est essentialiter quid vitale et subîectivum et ideo ad subiectum pertinens, natura rerum postulabat ut subiectum fruitionis tractare­ tur statim post ipsam fruitionem, antequam fierit transi­ tus ad considerationem proprii obiecti. Unde et in hoc loco Summae Theologicae ita processit et coordinavit quaesita, inquirens naturam frutionis (art. 1), et sub­ iectum eius (art. 2) et obiectum ipsius (3-4). Possumus ergo dicere quod loquitur de fruitione du­ pliciter: a) per ordinationem ad subiectum eius, hoc est, formaliter, et quidem 1) primo facultatem vel potentiam elicitivam eius genericam ( = appetitiva vel apprehensiva); 2) dein, facultatem eius propriam et specificam (=si appetitiva, utrum sensitiva seu animalis an rationalis tantum, hoc est, voluntas); b) per ordinem ad obiectum seu fundamentaliter, et quidem 1) tum materialiter vel seccundum rationem genericam (=finis an medium), 2) tum formaliter vel secundum rationem formalem, hoc est, propriam et specificam ( = dato quod sit finis tantum, an sit finis habitus seu praesens, an finis abstrahens ab absentia et praesentia eius, hoc est, a possessione vel non possessione). En ergo ordo articulorum huius quaestionis: De fruitione: I) Formaliter, hoc est, ex parte subiecti proximi seu quo, nempe potentiae elicitivae eius: a) secundum rationem genericam·. potentia appe­ titiva, non cognoscitiva tantum (art. 1). b) secundum rationem specificam·, potentia appe­ titiva rationalis seu voluntas, non merus appe­ titus sensitivus (art. 2). II) Fundamentaliter, hoc est, ex parte obiecti·. a) quasi materialis (ratio quasi generica): finis ul­ timus tantum, non media (art. 3). 265 b) quasi formalis (ratio quasi specifica: finis ut habitus vel possessus, non finis indifferenter (art. 4). Et ex his omnibus apparet perfecte natura vel essen­ tia propria huius actus, qui definiri debet ex subiecto proprio per ordinem ad proprium eius obiectum; solum enim in articulo quarto apparet differentia eius specifica ex formali eius obiecto. Hoc modo: De fruitione: I) Genus eius: A) Ex parte subiecti vel materiae in qua: a) remotum (art. 1). b) proximum (art. 2). B) ex parte obiecti materialis vel materiae circa quam (art. 3). II) Differentia eius ultima: ex parte obiecti formalis quo (art. 4). 366. Ante quam tamen veniamus ad rem fruitionis, utile videtur quaedam dicere de nomine eius. Origo huius nominis incerta est. Sunt qui dicant venire ex frangere, quod ex radice fra veniret, a qua et fru, et sic diceret frangere aut comminuere aliquid dentibus et in frusta facere ad degustandum, et hoc modo significaret degus­ tationem vel delectationem gustus. Alii derivant ex substantivo frumen, nis=\aryns vel summa gulae pars, et in eandem veniret significationem. Varro ita explicat: «quod segetes ferunt, fruges»; a fruendo, fructus: «fructus a ferundo (vel fruendo) res eae quas fundus et eae quae in fundo ferunt, ut fruamur» ‘. Eodem modo, a fruendo, derivat CassiodorusI) 2. » Varro, Ling. Lat. 5, 37; 5, 104, edit. cit. pp. 15, 19; pp. 43, 3-5. J Cassiodorus, In Psalm. 1, 4; et in 4, 7. V 266 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico Q. XI, a. 1: Frui potentiae appetitivae 267 Isidorus autem: «fructus —inquit— nomen accepit a nihil ad propositum refert; nisi quod hoc probabile vifrumine, idest eminente guturis parte, qua vescimur; I detur quod id quod magis est manifestum, prius etiam inde et fruges: fructus autem proprie dicuntur agrorum fuerit nominatum. Sunt autem nobis primo manifesta et arborum, quibus utique utimur» «Frumenta autem vel quae sunt sensibilia magis: unde a sensibilibus fructibus fruges, a frumendo, hoc est, a vescendo dictae, nam fru­ nomen fruitionis derivatum videtur. Fructus autem sensi­ men dicitur summa pars gulae»12. bilis est id quod ultimum ex arbore expectatur et cum Revera fruitio venit a frui; frui autem a fructu; fruc­ quadam suavitate percipitur» *. tus vero, a substantivo frux, frugis, quod significat co­ piosam, plenam, maturam germinationem, seu terminus copiosae germinationis; nam verbum frutiro et fruticor idem est ac frutices emittere, fruticosum fieri, germina­ Art. 1.- Utrum frui sit actus appetitivae potentiae re; et fortase derivatur ex graeco βρόω = copiose, abun­ danter germinare aut pullulare, nec multum erraret qui ex eadem radice ac φύσις = natura, derivaret, quod maxi­ PRAENOTANDA me et principaliter dicitur de eo quod producunt arbo­ res et plantae, ut poma et alia huiusmodi, quae vulgo 367. Ut supra dictum est, in hac quaestione S. Doc­ dicuntur fructus = fruta. Ad rem dicebat Tullius Cicero: tor inquirit naturam vel essentiam fruitionis. Constat «Frugalitas —ut opinor— a fruge, qua nihil melius e autem evidenter fruitionem esse actionem vel motum * terra 3. aliquem, ut patet vel ex ipsa grammaticali constructione. Exinde enim, quia haec primo in usum hominum na­ I Atqui essentia non est immediate operativa. Ergo fruitio turaliter venerunt, oritur frumen, quo sentitur dulcedo, non potest dici aliquid ab essentia hominis vel creaturae et consequenter delectatio et suavitas, frugum et fruti­ pertinens, sed ad aliquam potentiam immediate pertinet, cum et fructum quando degustantur et deglutiuntur, et cum essentia non operetur nisi per potentias. talis actio vel passio dicitur fruitio. A fruge ergo venit Quapropter S. Thomas immediate inquirit, dato quod fructus et consequenter frumen et inde frui et fruitio; sit actus vel motus aliquis et quod ad aliquam poten­ quae deinde ab his sensibilibus ad alia sensibilia et spi­ tiam immediate pertineat, cuius potentiae sit actus vel ritualia et supematuralia, extensa est analogice. Ideo a ad quam potentiam immediate pertineat. ferre: fertilis, fertilitas, feracitas; id quod fertur, fruc­ Sunt autem quinque genera potentiarum animae, nem­ tus, fruges, frumentum; et inde frumen, scilicet organum pe vegetativae, sensitivae, appetitivae, locomotivae et in­ degustationis; et consequenter frui et fruitio. Sicut ul­ tellectivae 2 , quae tamen ad duo suprema genera redu ­ timus ex arbore est finis, delectabile, delectatio. cuntur, nempe ad facultates organicas et inorganicas, et Quibus ad amussim respondent ea quae S. Thomas sub alio respectu ad facultates appetitivas et apprehentradit, dicens: «fruitio et fructus ad idem pertinere vi­ sivas seu cognoscitivas. dentur, et unum ex altero derivari. Quid autem a quo, Licet ergo per singula ista genera posset fieri discus­ sio, tamen evidenter constat frutionem non spectare ad I 1 S Isidorus, Etym lib. 17, cap. 6, n. 23, ML. 82, 608. ML. 83&Ι%. CaP' 3’ n’ 2 ML' 82' 5"’ Vide etiam 1 3 Tullius. III Tusculi., cap. 8, edit, cit., t. II, p. 368. n. 247, 1 S. Thomas, hic. art. 1. î S. Thomas, I, 78, 1. ■ ■· ; 268 P. I: De actlbls humanis in suo esse psychologico genus potentiae mere vegetativae aut locomotivae, turn quia plantae habent vim vegetativam et tamen, cum ger· ginant, non habent fruitionem, sicut neque nos habemus quando dormientes vegetamus aut crescimus, ut expe­ rientia constat; tum quia simplex perventio ad finem per motum non dat fruitionem, sed meram quietem. Manent ergo examinanda alia tria genera potentiarum, nempe potentiae sensitivae et intellectivae et appetitivae, quae tamen ad duo genera suprema reducuntur, scilicet potentiarum appetitivarum et cognoscitivarum, et utrum­ que in organicas et inorganicas seu spirituales. Mere enim psychologice, oporteret primo dividere in organicas et inorganicas, sed moraliter vel in ordine ad moralem considerationem, primo dividuntur in appetitivas et cognoscitivas, eo quod ad has reducuntur virtutes et vitia. Ut enim ait S. Thomas, «ad considerationem theologi per­ tinet inquirere specialiter solum de potentiis intellectivis et appetitivis in quibus virtutes inveniuntur» ‘. Merito igitur S. Doctor directe inquirit in hoc articulo primo, utrum frui sit actus potentiae appetitivae vel cognoscitivae —nam in I Sent. d. 1, q. 1, art. 1, quaerit utrum frui sit actus intellectus—; et postea, in articulo sequenti, determinabitur species appetitivae, ad quam pertinet. 368. Fuit singularis opinio Dominici de Soto dicen­ tis fruitionem esse essentialiter actum potentiae cognos­ citivae, nempe intellectus elicitive, licet voluntatis impe­ rative. «Sunt enim —scribit— qui arbitrantur fruitionem idem esse quod amorem Dei visi, cum tamen non sit nisi visio ipsius amati; est enim re qualibet frui idem quod fructum ab illa capere, id est, rei potiri quam ama­ mus. Unde quia voluntas est quae per desiderium fertur in rem absentem et dum adest conquiescit in illa, eadem quoque voluntas est quae aliis utitur potentiis ad perci­ piendum amatae rei fructum, nempe quae per gustum fruitur pomo, et per visum pulchro, et per odoratum I, 78, prol. Q. XI, a. 1: Frui potentiae appetitivae 269 odore, etc., tanquam per actiones a seipsa, non quidem elicitas, sed imperatas. Cum ergo Deus non fiat praesens nisi per intellectualem conspectum, fit ut per intellectum fruatur ipso voluntas, atque adeo homo voluptatem inde percipiat... Est ergo fruitio visio ipsa, quae actus est utriusque potentiae, scilicet voluntatis moventis intel­ lectusque elicientis... Visio, quae motione voluntatis eli­ citur ab intellectu, est frutio» ’. Et concludit: «hoc si meditatius perspectiusque spe­ cularentur multi scholastici, non ita in cassum digladia­ rentur de verbis Augustini, qui diversis in locis videtur de hac re diversa sentire, alicubi scilicet quod beatitudo consistat in visione, alibi vero quod consistat in frui­ tione, cum sit idem prorsus Augustino visio et fruitio». Quod repetit postea in IV Sent. dist. 49, q. 1, art. ultimo, scilicet 4. Ceteri vero theologi asserunt fruitionem esse actum elicitum a voluntate. Et quidem, quod ad S. Thomam spectat, quem ad suum sensum trahere conatur Soto, manifeste docet fruitionem esse actum elicitum a volun­ tate, et non solum imperatum ab ipsa. Nam a questione 8 usque ad 16 loquitur de actibus elicitis a voluntate, inter quos ponit fruitionem, quae venit consideranda in q. 11; ait enim: «deinde considerandum est de ipsis acti­ bus voluntariis in speciali, et primo, de actibus qui sunt immediate ipsius voluntatis, velut ab ipsa voluntate eli­ citis; secundo, de actibus imperatis a voluntate...»2. SOLUTIO QUAESTIONIS 369. conclusio: Fruitio est elicitive seu formaliter actus potentiae appetitivae·, causaliter vero est actus po­ tentiae cognoscitivae. i Dominicus Soto, Comment, ad Romanos, cap. 6, circa, finem, edit, cit., pâg. 182a. ï S. Thomas, I, II, 8, prolog. I .·-It *·.· ’ r •' fi' ~ ·· ·. ί ->·. 270 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico Q. XI, a. 1: Frui potentiae appetitivae 271 370. Probatur. Prima pars. Eiusdem potentiae est dixit: «in delectatione duo sunt, perceptio convenientis, fruitio ut actus et res ad quam fruitio terminatur ut ob­ quae pertinet ad apprehensivam potentiam, et compla­ iectum. Atqui res ad quam terminatur fruitio ut ob­ centia eius quod offertur ut conveniens, et hoc pertinet iectum, pertinet ad appetitum et est propria appetitus. ad appetitivam potentiam, in qua ratio delectationis Ergo et ipsa fruitio ut actus pertinet ad appetitum et est completur» ’. propria appetitus, hoc est, est actus potentiae appetitivae. Maior constat; quia potentia, actus et obiectum sunt § III proportionalia, ita quidem ut potentia immediate defi­ SOLVUNTUR DIFFICULTATES niatur per actum eius proprium, actus vero per ordinem ad proprium obiectum: consequenter ex obiecto possu­ 372. Obiectio prima. Beatitudo formalis hominis mus immediate cognoscere actum et consequenter po­ consistit essentialiter in actu intellectus, quae est poten­ tentiam elicitivam eius, cum idem sit obiectum actus et tia cognoscitiva, non appetitiva, ut patet ex dictis, q. 3, potentiae cuius est; sicut idem est obiectum visionis et art. 4. Atqui beatitudo formalis hominis est fruitio de visus, obiectum intellectionis et intellectus, et cetera Deo. Ergo fruitio est actus potentiae cognoscitivae, non huiusmodi. appetitivae. Minor facile patet. Obiectum fruitions seu de quo est fruitio est bonum et finis; quia fruimur bono, non ma­ 373. Respondetur. Dist. mai.: Beatitudo formalis lo; fruimur fine, utimur mediis; fruimur bono honesto hominis consistit in actu intellectus, formaliter et eliciet delectabili, utimur bono utili. Atqui bonum et finis I tive, conc.] praesuppositive seu causaliter et consummaest proprium obiectum potentiae appetitivae, ut per se tive, nego. patet. Ergo obiectum fruitionis seu res ad quam termi­ Contradist. min.: beatitudo formalis hominis consistit natur frutio ut obiectum, pertinet ad appetitum et est in fruitione de Deo, praesuppositive et consecutive, seu propria potentiae appetitivae. antecedenter et consequenter et quodammodo concomitanter, conc.; formaliter et elicitive, nego. 371. Secunda pars. Omnis actus elicitus potentiae Et nego consequens et consequentiam. appetitivae supponit ut causam vel conditionem sine Solutio patet ex dictis supra, q. 3, art. 4, et praeser­ qua non, apprehensionem potentiae cognoscitivae, quia i tim q. 4, art. 1-2. Revera enim, potentia appetitiva con­ appetitus naturaliter sequitur apprehensionem et nihil currit ad beatitudinem antecedenter seu dispositive et volitum quin praecognitum. Atqui fruitio est actus eli­ causaliter, per modum moventis et quodammodo prae­ citus potentiae appetitivae, ut patet ex prima parte. Ergo gustantis, et consequenter seu consequutive, per modum supponit ut causam vel conditionem sine qua non ap­ quiescentis et delectantis, quod proprie pertinet ad frui­ prehensionem obiecti eius a potentia cognoscitiva, et tionem. Unde fruitio non est essentialiter seu formaliter ideo causaliter est actus potentiae cognoscitivae: apprehensiva possidet aut capit, appetitiva quaerit et fruitur’. , ipsa beatitudo formalis, quae essentialiter consistit in visione faciali divinae essentiae, per quam primo Deus Quia ergo fruitio est delectatio vel saltem delecta­ praesens fit et possidetur; sed fruitio quaedam impertionem includit, ut omnes concedunt, optime S. Thomas Cf. supra, q. 3, art. 4 1 Hic, art. 3. Q. XI, a. 2: Frui hominis et animalium P- I· De actibus humanis in suo esse psychologico tecta praecedit visionem, fruitio vero consummata con­ sequitur eam, et utroque modo pertinet ad voluntatem, quae est potentia appetitiva. Et sic de eodem Deo se­ cundum diversa est visio et fruitio, actus intellectus et actus voluntatis. 374. Obiectio secunda. Eius est frui cuius est fructus. Atqui non solum potentiae appetitivae, sed etiam om­ nium ceterarum est fructus, quia frutus est quid ulti­ mum et perfectum in qualibet potentia operante seu fructificante. Ergo frui non est solum potentiae appeti­ tivae, sed etiam ceterarum. 273 376. Obiectio tertia. Fruitio importat delectationem. I Atqui delectatio pertinet ad potentias cognoscitivas, quia omnis delectatio vel est sensibilis vel intelligibilis, et prima pertinet ad sensus, alia vero ad intellectum. Ergo fruitio pertinet ad potentias cognoscitivas et non ad po­ tentiam appetitivam. i 377. Respondetur. Dist. mai.: fruitio importat de' lectationem, formaliter, conc.’, causaliter, nego. Contradist. min.: delectatio pertinet ad potentias co­ gnoscitivas, causaliter, conc.’, formaliter, nego. Et nego consequens et consequentiam. Fruitio enim includit duo: a) complacentiam quandam; b) perfectionem seu conscientiam talis complacen­ tiae vel degustationis; et hoc pertinet ad potentias co: gnoscitivas, illud vero, quod est formale in fruitione et delectatione, pertinet ad potentiam appetitivam. 375. Respondetur. Dist. mai.: eius est frui cuius est fructus formaliter et proprie ut fructus, conc.; cuius est fructus mere materialiter vel ut res, nego. Contradist. min.: ceterarum potentiarum est fructus materialiter et ut res, conc.', formaliter et ut fructus, nego. Et nego consequens et consequentiam. Ratio est, quia actus et perfectio cuiuslibet potentiae II Art. 2.- Utrum frui conveniat tantum rationali creaturae potest dupliciter considerari: uno modo, ut per se primo an etiam animalibus respicit potentiam illam secundum propriam eius ra­ tionem formalem, puta visibilis, intelligibilis, audibilis, § I et alia huiusmodi, hoc est, intra hoc genus determina­ PRAENOTANDA tum in quo sunt illae potentiae; alio modo ut perfectio­ nes absolute et ut bonum quoddam, quodammodo tran­ , 378. Dato quod fruitio sit actus potentiae appetiti­ scendens proprias rationes formales, et hoc modo clau­ vae, cum in nobis sit duplex appetitus, nempe rationalis, duntur sub obiecto appetitus. lam vero sub isto praecise qui dicitur voluntas, et sensitivus, naturaliter quaeritur respectu habent rationem fructus, non autem formaliter utrum fruitio sit proprie actus voluntatis tantum an sub primo respectu. Et ideo fructus et frui formaliter etiam appetitus sensitivi. et elicitive pertinet ad potentiam appetitivam tantum, Occasionem autem disputandi sumpsit S. Thomas ex licet materialiter et innate etiam ab aliis potentiis attingi Augustino in loco citato sed contra, non quidem relative possit. ad duos appetitus hominis, sed relative ad appetitum Et hoc ideo est, quia ceterae potentiae sunt per se pri­ rationalem, qui proprius est hominis, et appetitum bru­ mo partis agentis vel animalis; appetitus autem est per torum, qui est mere sensitivus: unde duae quaestiones in se primo totius animalis vel agentis, ut supra dictum est, idem veniunt. q. 9, Ic; 10, Ic’. S. Augustinus ergo ponit differentiam inter frui et uti dicens quod uti nullo modo convenit brutis, sed soI Vide litteram et Caietanum, h. I., n. 2. I P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico 274 lum rationalibus; frui vero aliquo modo brutis etiam convenire potest. «Et frui quidem —ait— cibo et quali­ bet corporali voluptate non adeo absurde existimantur et bestiae; uti autem aliqua re non potest nisi animal, quod rationis est particeps; scire namque quo quidque referendum sit, non datum est rationis expertibus, sed neque ipsis rationalibus stultis» 5 SOLUTIO QUAESTIONIS 379. conclusio: Frui secundum rationem perfectam convenit soli creaturae rationali seu homini, hoc est, voluntati; brutis autem animalibus et appetitui sensi­ tivo, secundum rationem imperfectam; aliis autem crea­ turis nullo modo. 380. Probatur. Prima pars. Fruitio perfecta est actus potentiae appetitivae consequens cognitionem perfectam boni et finis. Atqui sola voluntas seu appetitus rationalis consequitur cognitionem perfectam boni et finis. Ergo soli voluntati seu appetitui rationali convenit fruitio secundum rationem perfectam. Maior constat; quia fruitio est actus quidem seu mo­ tus elicitus a potentia appetitiva, ut patet ex articulo praecedenti: appetitus autem elicitus in hoc differt ab appetitu mere naturali vel innato, quod innatus sequitur formam naturalem vel innatam, dum elicitus sequitur formam apprehensam a potentia cognoscitiva. Forina ergo apprehensa seu cognitio se habet ad appetitum eli­ citum sicut propria causa ad proprium effectum, et ideo sicut se habet una, se habet et altera. Minor autem statim apparet. Sola enim ratio vel in­ tellectus habet perfectam cognitionem boni et finis, qua­ tenus cognoscit bonum universale et rationem formalem 1 S. Augustinus, Liber de diversis qq. 83, q. 30 ML. 40, 19. Q. XI, a. 2: Frui hominis et animalium 275 &nis ut finis, et etiam patet ex dictis q. 1, art. 1-2; q. 6, art. 2. Atqui voluntas est appetitus rationalis seu conse­ quens formam apprehensam ab intellectu. Ergo solius voluntatis potest esse perfecta fruitio boni et finis h 381. Secunda pars. Imperfecta fruitio boni et finis est propria potentiae appetitivae consequentis imper­ fectam cognitionem finis et boni. Atqui appetitus sensi­ tivus, ut sic, est potentia appetitiva consequens imper­ fectam cognitionem boni et finis, quia consequitur cogni­ tionem sensitivam, quae est imperfecta, cum non attin­ gat bonum universale neque rationem formalem finis. Ergo appetitui sensitivo, ut sic, ideoque et brutis anima­ libus convenit imperfecta fruitio boni et finis. 382. Tertia pars. In aliis creaturis inferioribus non datur appetitus elicitus distinctus ab appetitu naturali vel innato. Atqui fruitio est actus appetitus ut est po­ tentia, nempe actus elicitus, ut patet ex articulo 1. Ergo non potest convenire inferioribus creaturis, sed solum quies in termino motus. Sic ergo cum fruitio sit delectatio aut voluptas quae­ dam potentiae appetitivae, dicente Augustino: «frui di­ cimur ea re de qua capimus voluptatem»2, fruitio imper­ fecta retinet nomen genericum delectationis aut volupta­ tis; fruitio vero perfecta dicitur proprie gaudium3. Fruitio enim, licet sit nomen generale, ut delectatio et voluptas, habet tamen quandam excellentiam, prout ap­ pellat, ex vi nominis, id quod ultimum est et perfectum ex parte obiecti, et simul intensitatem quandam ex parte fruentis, non tumultuosam et effrenatam ut voluptas, sed suavem et dulcem et tranquillam, in quo convenit cum delectatione, quae tamen non importat de se tantam intensitatem. 1 num 1 3 3 Advertatur parallelismus perfectus inter articulos 1-2 quaestioprimae, sextae_et undecimae huius I-II. S. Augustinus,* loc. cit. S. Thomas, I-II, 31, 3. P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico 276 Solutiones difficultatum patent in littera articuIi S. Thomae. Advertatur ergo haec triplex correspondentia: 383. a) ens insensitivum — potentia executive tantum, non motiva vel imperativa — cui non correspondet fruitio, sed mera quies. b) ens sensitivum — potentia executive et motiva im­ perfecta — fruitio imperfecta. c) ens rationale — potentia executive et motiva per­ fecta — delectatio perfecta. II ultimi finis Art. 3,- Utrum fruitio sit tantum PRAENOTANDA 384. Consequenter S. Doctor loquitur de obiecto pro­ prio fruitionis, tum materiali tum formali. Prae oculio habetur divisio boni in: a) finem, sive: 1) ultimum, sive; 2) non ultimum; b) medium seu pure utile. § Π SOLUTIO QUAESTONIS 385. conclusio: Fruitio proprie et simpliciter dicta est tantum ultimi finis simpliciter, fruitio vero secun­ dum quid et imperfecta est etiam finis non ultimi; boni autem mere utilis seu medii nullo modo est fruitio. Q. XI, a. 3: Fruitio finis et mediorum 277 humanae vitae. Ergo fruitio proprie et simpliciter dicta est tantum ultimi finis simpliciter et absolute dicti, nem­ pe Dei. Maior constat ex ipsa ratione fruitionis proprie et simpliciter et absolute dictae; nam de ratione fruitionis sunt duo, sicut et de ratione fructus ad quam sequitur, scilicet quod sit aliquid ultimum et completum, et quod appetitum quietet quadam dulcedine vel delectatione. Ergo de ratione fruitionis proprie et simpliciter et ab­ solute dictae debet esse ut sit de bono seu fructu ultimo simpliciter, et quod appetitus quiescat et delectetur in illo plene, complete et simpliciter. Minor autem est ipsa ratio ultimi finis simpliciter, quae duo dicit, nempe rationem boni seu fructus optimi et absoluti, non ad aliud ordinabilis, et quod possit sa­ tiare et inaebriare complete dulcedine sua appetitum hominis. 387. Secunda pars. Ubicumque datur intrinsece ali­ quod bonum et finis, ibi datur intrinsece aliquis fructus ideoque aliquid delectabile et fruibile. Atqui finis non ultimus simpliciter, sed intermedius vel proximus in se habet bonitatem intrinsecam suam, ideoque aliquo modo imperfecto quietare potest appetitum et dulcedine per­ fundere. Ergo finis etiam non ultimi esse potest fruitio secundum quid et imperfecte dicta. 388. Tertia pas. Quod non habet in se bonitatem intrinsecam non potest ullo modo quietare appetitum, ideoque neque fruitionem in eo causare. Atqui tale est bonum mere et pure utile, ut potio amara, quae non habet in se ullam rationem delectationis. Ergo talis ob­ iecti nullo modo est fruitio. 386. Probatur. Prima pars. Fruitio proprie et sim­ pliciter dicta est boni aut finis simpliciter dicti, hoc est, non ordinati neque ordinabilis ad alium ulteriorem, et 389. Et quidem obiectum quod seu directum fruiin cuius possessione appetitus hominis simpliciter quies­ cit et delectatur, nihil ultra desiderans. Atqui talis est ' tionis est finis *ultimus ut res seu beatitudo obiectiva, ultimus finis simpliciter, hoc est, absolute ultimus, totius quae est Deus ipse clare visus; obiectum vero quo seu 278 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico reflexum et indirectum vel connotatum est finis ultimus formalis seu beatitudo subiectiva ’. Unde Joannes a S. Thoma optime scribit: «obiectum autem immediatum fruitionis ut quod est ipsa res quae est finis, at vero ut quo est ipsa adeptio et possessio. Res enim fruibilis est res assequibilis et finis ipse quem assequi desideramus et quo assecuto quiescimus. Ergo illud est obiectum immediatum fruitionis ut quod et ut res, in quo tanquam in re assecuta quiescimus. Res autem in qua quiescimus non est adeptio ipsa, sed adeptio seu possessio est conditio ut quiescamus in tali re; debet ergo obiectum immediatum fruitionis esse ipsa res qua fruimur; possessio vero non est obiectum quod, sed conditio eius, nisi per reflexionem velimus illam habere pro obiecto quod. Et in summa, sicut loquimur de fine ut assequibili quod datur finis qui seu ut res, et finis quo, ita de fine ut fruibili seu obiecto fruitionis. Unde obiectum fruitionis finis ultimi est Deus in se, non aliquid creatum; adeptio autem et possessio Dei non est obiectum fruitionis ut quod, sed ut quo»2. Idem enim iudicium ferendum est proportionaliter de obiecto fruitionis et de obiecto caritatis, cum fruitio sit elicitive a caritate. De obiecto autem caritatis haec dicta sunt in II-II, q. 25, art. 2, ubi quaeritur «utrum caritas sit ex caritate diligenda». * 390. Difficultates sunt clarae et earum solutiones in textu patent. Ad 1 : Sicut de caritate, cuius effectus est fruitio vel gaudium: te fruar in Domino sicut te diligo in Domino. Ad 2: Fructus Spiritus Sancti sicut et caritatis, quae diffusa est in cordibus nostris per Spiritum Sanctum qui datus est nobis. * 1 Vide hic, ad 3. 2 Joannes a S. Thoma, h. I. n. 11, p. 269. Q. XI, a. 4: Fruitio finis habiti re vel spe 279 H finis habiti Art 4.- Utrum fruitio sit solum 391. conclusio: Fruitio proprie et perfecte dicta est tantum finis ultimi habiti in re·, imperfecte vero accepta, est etiam finis ultimi habiti in spe. 392. Probatur. Prima pars. Fruitio proprie et per­ fecte dicta est quies et delectatio perfecta et completa et consummata in et de fine ultimo simpliciter. Atqui delectatio consummata et omnino plena et perfecta est de bono habito et possesso, ut ex terminis patet, quia nulla maior concipi aut dari potest. Ergo fruitio proprie et perfecte dicta est tantum finis ultimi habiti in re. 393. Secunda pars. Spes fundata possessionis com­ pletae ultimi finis est iam quaedam possessio imper­ fecta et anticipata. Ergo talis possessio potest producere fruitionem quandam propriam quidem, sed adhuc imper­ fectam in modo habendi. 394. Notandum est ergo, ex omnibus dictis in hac quaestione, «quod fruitio potest distingui penes perfec­ tam et imperfectam tripliciter: Γ, ex parte cognitionis regulantis, sicut in brutis et in nobis, quia bruta imper­ fecte cognoscunt finem, et non sub formalitate et com­ paratione finis, nos autem perfecte (a. 1-2); 2°, ex parte obiecti, quia aliquid est imperfecte et secundum quid ultimum, aliud est ultimus finis simpliciter (a. 3); 3°, ex parte modi habendi et possidendi, quia imperfecte habe­ tur idem obiectum in intentione, perfecte autem in re et executione (a. 4). Quando differt fruitio perfecta et imperfecta secundo et etiam primo modo, differunt specie simpliciter et essentialiter, quia differunt ex parte obiecti per se, quod est finis; finis enim simpliciter ultimus et finis interme­ dius sunt specie diversi, cum illa sit Deus, iste bonum creatum, aut duae res creatae specie diversae, etiam ra­ tione bonitatis; similiter etiam bonum ut regulatum co­ gnitione sensitiva bruti aut cognitione rationali hominis, I 280 Q. XI, a. 4: Fruitio finis habiti re vel spe P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico 281 I specie differunt, ita quod petunt potentias specie diffe­ quam aliquis habet de ultimo fine»; tamen in responrentes, ut appetitum bruti et voluntatem; unum bonum sione ad 3 simpliciter concedit esse delectationem·, et est rationale et redditur conveniens secundum mensuram in art. 3 dicit esse dulcedinem vel delectationem, et in rationis, aliud est irrationale et redditur conveniens seart. 4 concludit quod est quies voluntatis in et de fine eundum mensuram bruti: diversae autem convenientiae ultimo habito vel possesso. et coaptationes reddunt diversa bona formaliter et es- l Unde Caietanus optime scribit: «Auctor in corpore sentialiter, licet materialiter sit idem. articuli (primi) ex ratione fructus intulit solum quod Quando autem fruitio perfecta et imperfecta differunt fruitio ad appetitivam partem pertinet, nec determina­ solum tertio modo, illa differentia videtur solum acci­ vit an amorem an delectationem significet, quoniam sat dentalis, quia utrumque est proprie et univoce gaudium erat suae quaestioni quod ad appetitum spectant. seu delectatio et versatur circa idem bonum, et solum Aequivocari tamen scito vocabulum hoc apud thodifferunt penes conditionem requisitam, scilicet penes mistas et scotistas; nos enim fruitionis nomine signifi­ modum habendi et possidendi tale bonum, quod sit in camus delectationem formaliter loquendo, amorem au­ intentione vel in re, quod accidentale est ad specificam tem connotative et causaliter; illi vero significant for­ et essentialem rationem gaudii, nec pertinet ad princi­ maliter amorem amicitiae. pium specificativum et essentiale, sed ad conditionem re­ Unde oportet cum disputant se invicem praedeclaquisitam seu modum. rare, ne de se invicem rideant, quolibet putante alterum Unde etiam potest utraque fruitio ab eadem specifica extra propositum loqui» \ virtute proficisci, scilicet a caritate, quae in hac vita ha­ Attamen, certum est secundum significationem pro­ bet gaudium de Deo, in patria consummatam frutionem priam et usualem et psychologicam verbi frui, fruitionem et gaudium» significare delectationem et gaudium et non simplicem amorem. Unde idem Caietanus adnotat: «longe autem 395. Et ex hoc apparet differentia essentialis istius perspicuum magis erat a grammaticis et oratoribus per­ actus a ceteris actibus voluntatis. Est enim actus elici­ suaderi quod nos dicimus; nominibus enim utendum est tus voluntatis circa finem, non quidem relative ad media, ut plures. Constat autem frequentissimo grammaticorum quia tunc est intentio, sed absolute respiciens finem, in usu nonnisi ad delectationem spectare; unde et dicunt quo convenit cum amore vel simplici voluntate seu velle quod significat cum gaudio uti2; non enim dicimus: finem; attamen differt essentialiter ab amore vel simpli­ fruor cantu, idest, amo cantum, sed, idest delectationem ci velle, quia amor aut velle respicit finem pure ut finis percipio de cantu. Neque cum dicitur: veni, fruamur est, abstrahens ab essentia vel praesentia eius seu ab cupitis amplexibus3, invitamur ad amandum, sed ad de­ eius possessione aut non; e contra, fruitio respicit ipsum lectationem percipiendam. Et Paulus, cum Philemoni finem formaliter ut praesentem seu habitum seu posses­ dicit: ego te fruar in Domino4, non ego te amabo, sed sum, sive sit possessione reali sive intentionali, hoc est, ego te delectabor in Domino, sonat. Abusive igitur frui possessione perfecta vel imperfecta. Quia ergo respicit finem absolute, S. Doctor in primo articulo ait quod «fruitio videtur pertinere ad amorem vel delectationem 1 2 1 Joannes a S. Thoma, h, l. n. 6-7, p 269a Caietanus, In I-II, q. 11, art. 1, n. 1. S. Augustinus, X de Trinit., cap. 11. Prov., 7, 18. Ad Philem. 20. 282 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico ■ ? pro amore formaliter sumi potest; proprie autem non, nisi aequivocadum ad placitum» Similiter Joannes a S. Thoma respondet «fruitionem formaliter consistere in delectatione, praesuppositive autem et causaliter petere amorem, sicut etiam petit pos­ sessionem, quae possessio pertinere potest ad aliam potentian quam ad voluntatem, ut possesio Dei fit per in­ tellectum, possessio rei corporalis per tactum; et hac ratione multoties fruitio Dei appellatur possessio, et videtur pertinere ad intellectum, scilicet causaliter. Ratio est, quia fruitio formaliter et per se est de re praesenti et habita; fruimur enim eo quod assequimur; res autem praesens, si volita et amata, causai gaudium et delectationem; si volita et abominata, causât dolorem seu tristitiam: ergo fruitio qua gaudemus de re prae­ senti seu habita non est amor, sed supponit amorem; supponit enim id quod est contrarium dolori et per quod ab illo distinguitur. Non distinguitur autem per hoc quod res sit praesens, quia res praesens in dolore est aliquid abominatum et malum, in fruitione autem res amata et bona et quae ante erat desiderata et concupita. Supponit ergo amorem, non formaliter est amor. Ex amore autem de re praesenti sequitur gaudium seu delectatio; ergo fruitio in gaudio et delectatione consistit; unde et communiter frui dicitur gaudere, gozar. Proportionali ter hoc dicendum est de fruitione im­ perfecta, quae est de re habita solum intentionaliter et nondum realiter; supponit enim rem praesentem imper­ fecte tantum, scilicet in intentione et amatam simplici amore, quo res aliqua coaptatur et coniungitur affec­ tui, et inde resultat complacentia de re cogitata, quae est fruitio illa imperfecta»12. Dicamus ergo quod fruitio est delectatio de fine ulti­ mo iam habito vel possesso. 1 Caietanus, loc. cit. 2 Joannes a S. Thoma, h. I., n. 4, pp. 268-269. QUAESTIO XII DE INTENTIONE 396. Denique S. Doctor in hac quaestiones duodeci­ ma considerat ultimum actum elicitum voluntatis circa finem, nempe intentionem. Et quidem considerat primo intentionem proprie et perfecte dictam (art. 1-4); dein, intentionem large et im­ perfecte acceptam, prout nempe inveniri potest in brutis animalibus (art. 5). Cum enim intentio sit actus elicitus voluntatis, distinguitur per perfectum et imperfectum sicut et ipsum voluntarium, de quo actum est supra, q. 6, art. 2. Circa intentionem autem proprie et perfecte dictam, prout in homine invenitur, naturam eius investigat, sicut et de fruitione dictum est quaestione praecedenti. Quia ergo essentia vel definitio constat ex genere et ex diffemtia, ideo primo investigat quasi genus eius, quod unitur ex parte quasi materiae ipsius, nempe quasi ateriae in qua, quod est proprium eius subiectum (art. , et quasi materiam circa quam, tum principalem seu II (art. 2), tum secundariam vel extensivam , 3); deinde, quasi differentiam eius specificam, quae ex obiecto formali ipsius (art. 4). 284 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico Q. XII, a. 1: Intentio voluntatis En igitur ordo articulorum huius quaestionis: 285 quandoque privat seu negat, quandoque auget vim no­ minis aut verbi cui adiungitur. «Praepositio enim in —ut De intentione: ait Tullius— privat verbum ea vi quam haberet, si in praepositum non fuisset, ut dignitas, indignitas, huma­ I) Proprie et perfecte dicta (seu in homine): nitas, inhumanitas, et cetera generis eiusdem» *; finitum, A) quasi gemis eius, ex materia ipsius propria: infinitum; utile, inutile; perfectum, imperfectum: sed a) in qua: proprium subiectum (art. 1). plerumque auget vim nominis cui apponitur, ut incre­ b) circa quam: obiectum eius materiale: pare, infringere, insequi, impetere, influere, inferre. Hoc 1) principale seu primarium (art. 2). ! autem in loco non negat vim verbi tendere, sed auget et 2) secundarium vel extensivum (art. 3). perficit. B) quasi differentia specifica ipsius, ex obiecto 399. Tendere autem, ex greco τανυω vel τείνω, signi­ formali eius (art. 4). ficat dilatare, porrigere, conari vim et impetum facere, nam oritur ex radice τα vel ταν, ex qua et τιταν, vigorosus, II) Improprie et imperfecte accepta, hoc est, mere impetuosus, potentissimus. Et inde ex-tendere, dis-tenexcutive, in brutis animalibus (art. 5). dere, quasi extensive et quantitative dilatare vel porrige­ re; intendere vero quasi intensive seu qualitative conari, dilatare eique directe opponitur remittere. Art. 1.- Utru il intentio sit actus intellectus vel voluntatis Sic ergo intendere dicit augmentum et perfectionem qualitativam, hoc est impulsivam et internam, verbi ten­ § I dere: importat ergo magnam vim motivam et conatum PRAENOTANDA movendi ad aliquid determinatum, quia tendentia dicet directionem fixam et determinatam seu inclinationem ad 397. Nomen intentionis multipliciter dicitur, et ideo aliquid. Duo itaque includuntur in verbo intendere: a) oportet videre diversas eius significationes earumque re­ magna vis motiva seu impulsiva seu magnus conatus; ductionem ad unam primariam seu principalem et pro­ b) magna perfectio directive talis conatus seu imprespriam, ut videamus ad quam facultatem animae perti­ I ionis, quia tendentia importat impulsum regulatum, di­ rectum, fixum, non casualem, sed determinatum, et in neat. hoc differt a mero impulsu vel conatu. 398. a) Eius etymon. «Intentio, sicut nomen ipsius sonat, significat in aliquid tendere» «intendere enim 400. b) Grammaticaliter hoc verbum «intendere» dicitur quasi in aliud tendere»12. Aut, si mavis, intendere construitur tripliciter: uno modo in recto, cum comple­ componitur ex praepositione in et verbo tendere. Ut mento in accusativo, ut cum quis dicit: intendo doctoraergo vis etymologica huius nominis percipiatur, oportet tum; alio modo, in obliquo, cum complemento in dativo, videre et vim praepositionis in et vim verbi tendere. ut cum dico: intendo lectioni vel explicationi professo­ Ergo praepositio in, quando in compositionem venit, ris vel praeparationi theseon pro examine doctoratus; tertio modo in obliquo, cum complemento in accusativo 1 S. Thomas, hic. 2 Il Sent., dist. 38, q. 1, art. 3. i Tullius Cicero, Topic., cap. 11, edit, cit., t. I, p. 599 286 ·» P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico Q. XII, a. 1: Intentio voluntatis 287 vi praepositionis intermediae in, ut cum dicitur: intendo hoc significetur directio et conversio potentiae ad illud in lectionem, et alia huiusmodi. Ut patet, secundus et tanquam ad obiectum supra quod; in altera vero signi tertius modus coincidunt realiter in significatione, et ficatione non cadit praepositio media, pro eo quod hoc dicunt simplicem conatum vel applicationem intendentis verbum tendere de se dicebat inclinationem et ordina­ ad suum complementum praesens seu non distans·, e con­ tionem ad aliquid, et haec praepositio in sibi iuncta tra, in primo modo, importatur quaedam porrectio vel super hoc addit quietationem: unde sensus est: intendo distensio intendentis ad complementum suum, et ideo beatitudinem, idest, tendo in beatitudinem, et propterea supponit quandam distantiam eius. Unde S. Thomas ait: non oportet exterius addi praepositionem» b «intentio est distantis a fine; haec enim praepositio in Patet autem quod, etiam grammaticaliter loquendo, distantiam importat» ’: importat ergo in hoc sensu in­ prior modus est principalior et fundamentalis, quia ma­ clinationem seu motum aut impulsum ad aliquid distans, gis directus et proprius; alter vero est secundarius et et propterea idem S. Doctor addit in responsionne: «ratio • quodammodo derivatus a primo. illa procederet si nihil aliud requireretur ad intentionem 401. c) Quantum vero ad usum technicum philosonisi sola distantia, requiritur autem inclinatio»*2. phico-theologicum huius verbi, notandum est quod inter S. Bonaventura explicat optime hanc duplicem accep­ diversas eius acceptiones potest constitui quasi duplex tionem grammaticalem scribens: «hoc verbum "inten­ categoria fundamentalis: una, primitiva seu primaria, dere” compositum est ab in et tendere. Haec autem prae­ nempe in ordine psychologico activitatis humanae; alia, positio in duplicem potest importare habitudinem cum componitur huic verbo tendere»: aut sicut ad obiectum ( extensiva et derivata, scilicet in ordine metaphysico seu universali causalitatis extrinsecae, quae motum seu fieri aut sicut ad terminum ultimum. Et primo modo, hoc quod est intendere significat l importat. solum conversionem, immo significat cum hoc quandam 402. 1) In ordine ergo psychologico quandoque im­ collationem et coniunctam quietationem. portat actum appetitus sive rationalis, ut quando dico Et secundum istam duplicem acceptionem hoc ver­ quod voluntas intendit finem, sive sensitivi, ut quando bum «intendere» diversam habet constructionem; differt dico quod appetitus sensitivus animalis intendit delecta­ enim dicere: intendo in hoc, et intendo hoc. Cum enim tionem aut vindictam; quandoque vero importat aliquid dico: intendo in hoc, intendere dicit conversionem po­ ordinis cognoscitivi, et quidem aliquando actum inteltentiae ad aliquid tanquam ad obiectum; cum vero dico: lectus, ut quando dico quod intellectus intendit philoso­ intendo hoc, intendere dicit conversionem potentiae ad phiae vel studium philosophiae; aliquando obiectum, sive aliquid tanquam ad obiectum; cum vero dico: intendo directum, ut cum dico quod intentio hominis, hoc est, hoc, intendere dicit conversionem potentiae ad aliquid eius ratio formalis seu definitio est esse animal rationa­ tanquam ad finem ultimum, quem intendit assequi et le; sive reflexum seu obiectum actus reflexi, ut quando cui vult copulari. dico quod genus vel species sunt intentiones universales Et ideo, in prima acceptione verbi «intendere», inter vel universalitatis, et sic distinguuntur res primae in­ ipsum et suum casuale cadit praepositio media, ut per tentionis et secundae intentionis, hoc est, propria obiecta ’ S. Thomas, De Verit., 22, 3, obi 15 2 Ibid., ad 15. 1 S. Bonaventura, II Sent., dist. 38, art. 2, q. 2, edit, cit., t. II, pp. 892-893. i ili ***** 288 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico primi actus intellectus intendentis in eas directe; aut propria obiecta secundi actus intellectus prout secundus est, nempe intendentis circa obiecta intellecta ut intel­ lecta sunt, et tali obiecto conveniunt per se intentiones logicae universalitatis aut singularitatis; denique, ali­ quando significat qualitates imperfectas seu dispositio­ nes seu quasi habitus, sicut species intelligibiles sunt intentiones quaedam ad intelligendum, et ita distingui­ mus esse intentionale ab esse reali sicut esse intelligibile et subiectivum ab esse reali et extra subiectivo. Et simi­ liter, in ordine cognitivo sensitivo distinguimus actum sentiendi, sicut quando dico quod visus intendit colori­ bus aut auditus sonis; et obiectum formale eius, ut quan­ do dicitur quod imaginatio perficit formas seu intentio­ nes sensatas tantum, hoc est, perceptas a sensibus exte­ rioribus, dum aestimativa vel cogitativa respicit inten­ tiones insensatas nocivi vel delectabilis, quae a nullo sen­ su externo apprehenduntur. Q. XII, a. 1: Intentio voluntatis 404. Schematice ergo: Nomen 403. 2) In ordine autem universali et metaphysico extenditur significatio prima seu directa, sive per mo­ dum actus, ut quando dico quod agens cum agit intendit effectum producere et finem suum attingere; sive per modum dispositionis aut quasi habitus, ut quando dico quod intentio principalis agentis recipitur in instrumen- | to exequenti motum eius, et ita motus principalis agen­ tis receptus in instrumental! vel secundario, vi cuius instrumentum disponitur ad exequendum opus agentis | principalis, dicitur intentio. Unde S. Thomas scribit: «virtus naturalis, quae est rebus naturalibus in sua insti­ tutione collata, inest eis ut quaedam forma habens esse ratum et firmum in natura. ( = per modum habitus per­ fecti); sed id quod a Deo fit in re naturali, quo actualiter agat, est ut intentio sola, habens esse quoddam incom­ pletum ( = non firmum et stabile, sed fluens et dynamicum), per modum quo colores sunt in aere et virtus artis in instrumento artificis» ’. S. Thomas, De Pot., 3, 7, ad 7. Vide quaedam apud Simonin, Ια intentionis: I) eius etymon: A) in-tendere: a) tendere: vim, conatum, impetum facere (τείνω: τα, τιταν) b) in: 1) distantia. 2) perfectio: — conatus, applicatio: intensitas. — directio, determinatio, certitudo. 1 B) significatio: a) aequivalenter; appetitus = ad-petere: adper-ire. b) formaliter: 1) in recto: im-petus, intensitas. 2) in obliquo seu connotato: — distantia termini. — directio motus et mobilis. II) usus ipsius: A) in ordine psychologico potentiae: a) appetitivae: 1) superioris seu voluntatis: intendit, appetit suum appetibile. 2) inferioris seu sensitivae: intendit seu appetit suum appetibile. b) cognoscitivae: a’) superioris seu intellectus: 1) practici: directio appetitus rationalis. 2) speculativi: — actus seu applicatio ad actum cum dativo vel praepositione accusativi. — obiectum formale: * directum: ratio, essentia, definitio, * reflexum: ratio logica eius. notion d'intentio dans l'oeuvre de St Thomas d'Aquin, «Revue des Sc. phil. et h., juillet, 1930, pp. 445-466. :r rz s - · -··»'< c; I X 1 ''z! I» I .1 •■ 5 i A « I -· > 290 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico I — medium formale cognitionis: species intelligibilis impressa et expressa -intellectiva. b’) inferioris seu sensitivi: 1) practici: directio appetitus sensitivi per aes· timativam. 2) quasi speculativi: — actus seu applicatio. — obiectum formale: intentio sensata vel in­ sensata. — medium formale: species sensibilis. 291 tentio obiectiva prima; intentio subiectiva secunda quae est per modum dispositionis, ex intentione prima seu ver­ bo mentis ut quo; intentio obiectiva secunda, quae con­ tinet praedicata rei intellectae ut est intellecta. Dein, analogice ad cognitionem intellectivam, exten­ ditur nomen «intentio» ad cognitionem sensitivam, demp­ ta reflexione seu intentione secunda tum subiectiva tum obiectiva, quia facultates sensitivae non reflectuntur su­ pra se. Unde in hoc ordine intentio dicitur primo de actu sensus intendentis in proprium obiectum; deinde, B) in ordine metaphysico causarum: de proprietatibus ipsius obiecti prout ab illa facultate a) intentio agentis seu moventis in finem: sicut appe­ attinguntur vel sunt attingibiles directe, et sic dicuntur titus movebat per modum agentis: intentiones colorum vel sonuum, vel aestimabilis —pro 1) intentio agentis universalis sen Dei. aestimativa— et sic de ceteris. Apparet ergo quod in­ 2) intentio agentis particularis. tentio in ordine cognoscitivo sensitivo dicitur per ordi­ b) vis seu medium agendi instrumentalis: intentio insnem ad intentionem in ordine cognoscitivo intellectivo, trumentalis, sicut intentio formalis speciei sensibilis sicut ad primum in suo genere. vel intelligibilis. Sed ulterius, intentio in ordine cognoscitivo dicitur 405. Si autem comparemus inter se istas diversas [ per respectum et analogiam ad ordinem appetitivum, in significationes verbi «intentio», inveniemus eas non esse quo non invenitur intentio obiectiva, sed formalis tan­ pure aequivocas, sed analogicas, ideoque debere dici se­ tum vel subiectiva; nam in ordine cognoscitivo, intentio cundum prius et posterius in ordine ad unam primam. subiectiva seu formalis prima, dicit inclinationem deterEt revera, sicut et ratio causae finalis, primo apparet I minatam potentiae cognoscitivae ad suum obiectum co­ in ordine psychologico et quidem in ordine appetitus gnoscendum, quae quidem inclinatio vel tendentia non MUI ­ prius quam in ordine cognitionis. Nam in ordine cogni est ad obiectum prout absolute est in se, sed prout est tionis intellectivo, evidenter intentio obiectiva secunda in cognoscente, quia cognitio contingit secundum quod supponit primam intentionem obiectivam, et definitur cognitum est in cognoscente; e contra, in facultate apper ordinem ad illam, sicut ens rationis in ordine ad ens petitiva, ultra hoc, habetur inclinatio et impulsus ad reale: haec autem intentio obiectiva prima dicitur essen­ rem prout est in se seu prout habet esse extra appe­ tialiter in ordine ad actum intellectus quo obiecto inten­ tentem. Consequenter habitudo appetitus dicit plus im­ dit, ita quidem ut intentio dicatur obiectiva in quantum pulsionis et inclinationis quam habitudo cognoscentis ad If seu apta nata est terminare intentionem subiectivam cognoscibile, ut vel ex ipso nomine patet; nam appetere actum intellectus qui dicitur intentio seu attentio vel est petere, hoc est, pergere, moveri ad aliquid, et hoc applicatio: habitus autem vel dispositio essentialiter respondet verbo intendere, quod denotat impulsum vel dicit ordinem ad obiectum et ad subiectum ut est agens, conatum ad aliquid. Tendentia ergo et determinatio, quae utpote medium inter utrumque. Et sic habemus talem \ sunt elementum formale «intentionis», ex vi nominis, processum: intentio subiectiva per modum actus; inper se primo et totaliter inveniuntur in psychologia ap9 f <1 0. XII, a. 1: Intentio voluntatis iB 292 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico petitus, et nonnisi partialiter quodammodo et derivate invenitur in psychologia potentiae cognoscitivae; unde et intentio intelligibilis dicitur analogice ad intentionem appetitus. In hoc autem ordine, manifeste apparet quod inten­ tio appetitus sensitivi minus perfecte se habet quam intentio appetitus rationalis, quia minus de intimo et de directivo habet. Denique, quia formale omnium istarum significatio­ num est impulsus agentis ad finem, a quo habet deter­ minationem et rationem movendi, quia finis est causa causalitatis efficientis, ex ordine causae efficientis psy­ chologicae apud nos, extenditur ad causalitatem efficien­ tem exteriorem naturae, ac denique, modo suo, ad om­ nem causalitatem efficientem, per ordinem ad causali­ tatem finalem; in qua quidem per prius dicitur de in­ tentione absoluta per modum actus, et nonnisi per pos­ terius applicatur dispositioni fluenti in causa instrumen­ tal! cum dependentia intima a motione actuali causae principalis. Sic ergo analogia huius nominis «intentio» ita evol­ vitur: I. *, in psychologia voluntatis; 2.°, in psychologia appetitus sensitivi; 3.°, in psychologia intellectus; 4.°, in psychologia sensuum; 5.°, in metaphysica cuiuscunque causae agentis exterioris. Et sic apparet quod primum vel supremum analogatum huius nominis est intentio psychologica voluntatis. Quam quidem analogiam conceptis verbis docuit S. Thomas. Inter acceptionem psychologicam voluntatis et intellectus, quando ait: «cum dicitur: finis prior est in intentione, intentio sumitur pro actu mentis ^vo­ luntatis), qui est intendere; cum autem comparamus intentionem boni et veri, intentio accipitur pro ratione quam significat definitio ( = pro obiecto intellectu): unde aequivoce (== analogice nam analogia continetur sub aequivocatione, et non dicit pure aequivoce) accipitur (intentio) utrobique» *. 1 S. Thomas, De Verit., 21, 3, ad 5 Q. XII, a. 1: Intentio voluntatis 293 Similiter inter acceptionem psychologicam et metaphysicam, quando scribit: «intentio dicitur esse de fine, non secundum quod voluntas in fmem absolute fertur, sed secundum quod ex eo quod est ad finem, in finem tendit. Unde intentio in ratione sua ordinem quendam unius ad alterum importat. Ordo autem unius ad alte­ rum non est nisi per intellectum, cuius est ordinare. Sed in quibusdam intellectus ordinans appetitum in finem est coniunctus ipsi appetitui sicut in habentibus intellectum, ut in homine et in angelo; in quibusdam autem intellectus ordinans est separatus, sicut in natu­ ralibus, quae diriguntur in finem ab intellectu naturam instituente et finem sibi praesignante. Appetitus autem intellectui coniunctus, voluntas dicitur; sed appetitus ab intellectu separatus, est appetitus sensibilis et naturalis. Quamvis autem cuiuslibet horum appetituum inten­ tio communis sit, per prius tamen in voluntate inveni­ tur, quae ab intellectu coniuncto in finem dirigitur; et ideo intentio primo et per se actum voluntatis nominat, secundum quod in ea est vis intellectus ordinantis» h Unde patet non esse verum id quod asserit Simonin, nomen intentionis esse pure aequivocum ad intellectum et voluntatem12, sicut neque est pure aequivocum nomen intellectus quod quandoque dicitur de potentia, quando­ que de actu, quandoque de habitu et quandoque de ob­ iecto; neque nomen fidei, quod quandoque dicitur de actu, quandoque de habitu et quandoque de obiecto; et similiter de multis aliis: datur autem aequivocatio a consilio seu analogia in omnibus istis. § Π SOLUTIO QUAESTIONIS 406. conclusio: Intentio est simul actus intellectus et voluntatis, non tamen ex aequo, sed per prius et elici1 II Sent., d. 38, q. 1, art. 3, corp, in fine. 2 Simonin, loc. cit., p. 451. B· 294 P. I: De actibus humaxis ix suo esse psychologico tive est actus voluntatis, per posterius autem et directive seu regulative est actus intellectus practici. 407. Probatur. Prima pars (intentio est simul actus intellectus et voluntatis). Γ, a priori, ex obiecto proprio. Eius est actus et potentia quale est obiectum. Atqui ob­ iectum proprium intentionis habet simul aliquid intel­ lectus et aliquid voluntatis. Ergo intentio est actus intel­ lectus et voluntatis simul. Maior constat, quia potentia tota quanta est ordina­ tur ad actum; actus autem, utpote motus, totus quan­ tus est ordinatur ad obiectum suum proprium sicut ad terminum vel finem. Ergo, a primo ad ultimum, quale est obiectum talis est actus, et qualis est actus talis est potentia a qua procedit. Unde S. Thomas optime ait: «oportet enim potentiam et actum in obiecto convenire, cum potentia non ordinetur in obiectum nisi per actum; oportet enim potentiae visivae et visionis esse idem ob­ iectum, scilicet coloratum» ‘. Minor facile patet; obiectum enim proprium inten­ tionis importat simul duo: a) rationem finis aut boni aut termini, quia intentio est essentialiter agentis seu moventis ut agens est; agens autem ut agens agit propter finem vel terminum aut bonum aliquod; obiectum ergo proprium intentionis ut intentio est, est finis aut bonum; b) non tamen absolute et simpliciter meram rationem fi­ nis aut boni aut termini, sed prout dicit ordinem et relationem ad media, per quae oportet transire ut finis assequatur: habet ergo rationem finis ut assequibilis et assequendi per media, et consequenter dicit ordinem quendam ad media velut terminum mediorum. Atqui ratio boni est propria ratio obiecti voluntatis; ratio vero ordinis et relationis est propria ratio obiecti intellectus, cum intellectus sit ordinare et comparare et conferre. Ergo in obiecto proprio intentionis invenitur aliqud in­ tellectus et aliquid voluntatis simul. i De Vent. 22, 13. 0. XII, a. 1: Intentio voluntatis 295 408. 2.°, a posteriori, ex analyst eius. Quandoque ali­ quis actus habet aliquid proprium intellectus et aliquid proprium voluntatis, ille actus pertinet simul ad intel­ lectum ct voluntatem, seu est simul actus intellectus et voluntatis. Atqui actus intentionis seu intendere habet simul aliquid proprium intellectus et aliquid proprium voluntatis. Ergo actus intentionis seu intendere est simul actus intellectus et voluntatis. Maior constat, quia ubicumque invenitur proprium ibi invenitur forma et species, cum proprium sit illud quod uni, soli, semper et conversim praedicatur de re, de qua praedicatur in quali necessario. Minor autem patet ex simplici analysi verbi «inten­ dere»; intendere enim includit simul duo: a) tendentiam, inclinationem, impulsum, conatum in aliquid; b) direc­ tionem fixam seu determinatam seu ordinatam ad illud aliquid ut ad unum. Atqui inclinatio et impulsus sunt proprii voluntatis; directio actus et ordinatio sunt pro­ prii intellectus. Ergo intentio seu intendere habet simul aliquid proprium rationis et aliquid proprium volun­ tatis. Unde S. Doctor egregie scribit: «cum enim proprium rationis sit ordinare et conferre, quandocumque in actu voluntatis apparet aliqua collatio vel ordinatio, talis actus erit voluntatis non absolute, sed in ordine ad ra­ tionem, et hoc modo intendere est actus voluntatis, cum intendere nihil aliud esse videatur quam ex eo quod quis vult, in aliud tendere sicut in finem, et ita intendere in hoc differt a velle, quod velle tendit in finem absolute, sed intendere dicit ordinem in finem, secundum quod finis est in quem ordinantur ea quae sunt ad finem» \ Et alibi: «per hoc autem —inquit— quod dicitur in aliquid tendere, importatur quaedam distantia illius in quod aliquid tendit; et ideo, quando appetitus fertur immediate in aliquid, non dicitur esse intentio illius, sive hoc sit finis ultimus, sive sit aliquid in finem ulti> De Verit., 22, 13. 1 • I 296 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico mum; sed quando per unum quod vult, in aliud perve­ nire nititur, illius in quod pervenire nititur dicitur esse intentio. Hoc autem est finis. Propter quod intentio dici­ tur esse de fine, non secundum quod voluntas in finem absolute ( = immediate) fertur, sed secundum quod ex eo quod est ad finem, in finem tendit. Unde intentio, in ratione sua, ordinem quendam unius ad alterum impor­ tat. Ordo autem unius ad alterum non est nisi per intel­ lectum, cuius est ordinare» Et ideo «intentio non est actus voluntatis absolute, sed in ordine ad rationem, actum voluntatis ordinantem»2. 409. Secunda pars (non ex aequo). Unus actus ne­ quit procedere ex aequo ab intellectu et voluntate. Atqui intentio est unus actus. Ergo nequit procedere ex aequo ab intellectu et voluntate. Maior patet quia unus actus est unus effectus. Atqui unus effectus nequit procedere simul et ex aequo a dua­ bus causis eiusdem generis et ordinis: intellectus autem et voluntas sunt causae efficientes actuum quos eliciunt vel producunt, eiusdem ordinis. Minor etiam constat, quia intentio contradividitur aliis actibus, qui sunt quid unum et non multiplex; et quidem est unum per se, non quidem unitate simplici­ tatis, sed unitate compositionis. Insuper, intentioni in ordine supernatural! respon­ det spes theologica. Atqui spes theologica est una virtus specie. Ergo et intentio est unus actus specie. 410. Tertia pars (per prius et elicitive est voluntatis, per posterius et directive seu regulative est intellectus practici per synderesim). l.°, patet ex dictis. Nomen analogum simpliciter pro­ latum per prius dicitur de supremo analogato et nonisi per posterius de ceteris. Atqui nomen intentionis est analogum, et supremum analogatum eius est ad volun1 II Sent., 38, q. 1, art. 3. 2 Ibid., ad 5. Q. XII, a. 1: Intentio voluntatis 297 tatem pertinens. Ergo nomen intentionis et consequen­ ter intentio ipsa seu ratio significata per nomen, per prius dicitur de actu voluntatis et per posterius de acti­ bus aliarum potentiarum. Unde simpliciter loquendo, intentio est actus voluntatis. 411. 2.°, ex propriis et a priori. Quandocumque ali­ quis actus pertinet ad duas potentias, illius principaliter et elicitive est, ad quam proprie pertinet elementum principale et elicitive actus voluntatis, et nonnisi secun­ dario et directive actus intellectus. Maior est per se nota. Minor etiam facile patet. Duo enim sunt elementa concurrentia ad intentionem: a) tendentia, motus, im­ pulsus, conatus; et b) directio seu ordinatio vel deter­ minatio ad finem vel terminum. Atqui principale et praedominans est tendentia seu motus· vel impulsus, ut patet ex ipso nomine intentionis, quae de se dicit, expli­ cite et formaliter, tendentiam vel motum et impulsum; ordo autem vel ordinatio implicite includitur ut aliquid praevium et praesuppositum. Quapropter S. Doctor egregie scribit: «ex ipso nomi­ ne "intentionis” potest accipi ad quam potentiam perti­ neat. Intendere enim dicitur quasi in aliud tendere; in­ tendere autem aliquid est illius potentiae ad quam per­ tinet prosequi et fugere aliquid. Haec autem est appe­ titus vel voluntas, non autem intellectus. Sed verum est quod intellectus practicus dicit aliquid de fugiendo et prosequendo, ut in III de Anima dicitur; unde iudicium fugae et prosecutionis ad intellectum practicum perti­ net, non autem ipsa prosecutio et fuga: intellectus au­ tem speculativus neque fugit aut prosequitur, neque etiam aliquid de fugiendo et prosequendo dicit: et ideo intentio non est actus cognoscitivae, sed appetitivae» Et manifestum est quod unum ex elementis debet esse sicut formale et praedominans, quia secus intentio 1 II Sent. dist. 38, q. 1, art. 3. i 298 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico non esset quid unum neque unus actus, cuius contrarium experientia comprobatur. Unde S. Bonaventura minus profunde aufugens difficultatem, scribit: «Ad illud quod quaeritur in quo sit principalius, dicendum quod, secun­ dum diversa, et principalius est in cogitativa, et princi­ palius in motiva; nam quantum ad directionem, princi­ palius se tenet ex parte cognitivae; quantum vero ad tendentiam, principalius se tenet ex parte affectivae, et hoc non est inconveniens» \ 412. 3.°, a posteriori. Intentio primo et principaliter et elicitive pertinet ad potentiam quae primo movet ad finem quoad exercitium', secundario vero et per poste­ rius ad potentiam motam motione quoad exercitium in finem. Atqui voluntas est potentia per se primo movens ad finem motione quoad exercitium, intellectus vero est potentia mota hoc genere motionis. Ergo intentio primo et principaliter et elicitive pertinet ad voluntatem; ad intellectum vero secundario et per posterius. Maior est clara, quia intentio dicit exercitium seu est motus quoad exercitium, cum essentialiter dicat impul­ sum, conatum, porrectionem, tendentiam. Minor autem patet ex dictis q. 9, art. 1, ubi ostensum est voluntatem esse primum movens interius quoad exer­ citium actus, sicut intellectus est primum movens inte­ rius quoad specificationem eius. Vide supra dicta ad q. 9, art. 1; et Joan, a S. Thoma in I-II, q. 14-15, nn. 411, pp. 289-90. Intellectus autem concurrit ad actum intentionis mo­ tione quoad specificationem non ex mera apprehensione obiecti, sed directive et normative, non quidem per mo­ dum imperii, sed per modum dictantis et praeconis, hoc est, per modum intellectus practici iudicantis primo per synderesim, ex amore seu velle praecedenti voluntatis. Unde optime ait S. Doctor quod intentio competit vo­ luntati «secundum id quod ex impressione rationis (iudi. A « ^AVENTUI^’ 11 Sent- d>st. 38, art. 2, q. 2, ad 3, edit, cit., i. ii, p. O7-+a. Q. XII, a. 1: Intentio voluntatis 299 cantis et ordinantis per synderesim) relinquitur in vo­ luntate»*1. Et «quod relatio in finem activa est rationis; eius enim est referre in finem; sed relatio passiva potest esse cuiuscumque directi vel relati in finem per ratio­ nem, et sic potest esse voluntatis, et hoc modo relatio in fmem pertinet ad intentionem»2: «directio in finem activa pertinet ad voluntatem»3. Et ex hac subordinatione per se oritur unus actus intentionis. Quapropter S. Thomas ait: «ratio et volun­ tas sunt unum ordine, sicut universum dicitur esse unum; et sic nihil prohibet unum actum esse utriusque; unius quidem immediate ( = elicitive), sed alterius me­ diate (= directive aut regulative)»4. § III SOLVUNTUR DIFFICULTATES 413. Obiectio prima et secunda. Intentio vocatur ab Augustino oculus et lumen vel lucerna, cum ait in ser­ mone Domini in Monte: «Oculum ergo hic accipere de­ bemus ipsam intentionem qua facimus quidquid faci­ mus; quae si munda fuerit et recta et illud adspiciens quod adspiciendum est omnia opera nostra quae secun­ dum eam operamus, necesse est bona sint»5. «Si ergo lumen quod in te est tenebrae sunt, tenebrae quantae erunt?, idest, si ipsa cordis intentio, qua facis quod facis, quae tibi nota est, sordidatur appetitu rerum terrenarum et temporalium atque caecatur, quanto ma­ gis ipsum factum,... »6. Atqui oculus et lumen pertinent ad potentiam apprehensivam seu cognoscitivam, non ad 1 S. Thomas, De Verit., 22, 13. 2 Ibid., ad 4. 3 Ibid., ad 10. ♦ Ibid, ad 8. Vide supon dicta ad q. 9, a. 1; et Joannem a S. Thoma, In I-II qq. 1-15, nn. 4-11, pp. 289-290. s S. Augustinus, II De Sermone Domini in Monte, cap. 13, n. 45, ML. 34, 1289. 6 Ibid., η. 46. 300 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico voluntatem. Ergo intentio non est actus potentiae volitivae, sed cognoscitivae. 414. Respondetur. Dist. mai.: intentio vocatur ocu­ lus et lumen seu lucerna, metaphorice, conc.; proprie, nego. I Contradist. min.: oculus et lumen pertinent ad poten­ tiam cognoscitivam et non ad appetitivam, in sensu pro­ prio sumpta, conc.; in sensu metaphorico, nego. Et nego consequens et consequentiam. Manifeste Dominus loquitur in illo loco Matthaei me- < taphorice et non proprie; et Augustinus similiter inter­ pretatur metaphorice, non proprie: secus non de intel­ lectu et lumine intelligibili, sed de sensu visus et lumine corporali oporteret praedicare intentionem, quod nemo, nec arguens quidem dicit. Si ergo metaphorice sumatur, cur debemus intelligere praecisse intellectum et non vo­ luntatem? Intentio enim relate ad cetera quae ex inten­ tione fiunt, dirigit, et ostendit quo tendendum est, sicut lumen ostendit quo est pergendum. Et possumus dicere quod, licet id quod intellectus est in intentione, dirigat [ et ordinet active, voluntas tamen dirigit passive et exe­ cutive seu in actu exercito; et hoc sat est ut metaphori­ ce intentio, quae est formaliter actus voluntatis, dicatur oculus et lumen. Comparatur enim intentio ad executionem sicut oculus ad cetera membra et sicut lucerna i ad ea quae tenebrosa in se sunt. [ Unde etiam S. Bonaventura pulchre ait «intentio no­ minat aliquid ex parte rationis ratione cuius dicitur et oculus et lumen» ’. | Duplex ergo dari potest responsio: vel in sensu me­ taphorico analogo intentionis ad executionem vel opera quae lucida vel tenebrosa dicentur iuxta rectam vel pravam intentionem. Vel in sensu proprio pro elemento praesupposito ra­ tionis vel intellectus, ita ut sit praedicatio per causam, non per essentiam. _ 1 S. Bonaventura, loc. cit., corp. p. 893b. ' Q. XII, a. 1: Intentio voluntatis 301 Nominatur autem oculus per metonymiam vel per synechdochen, nempe ut effectus ex causa, quatenus co­ gnitio est causa intentionis; vel ut causa ex effectu, quia intentio est nobis apprime nota, et cognitio pertinet ad lumen vel oculum, dum opera inde secuta nondum sunt plene nota. ( 415. Obiectio tertia. Ordinare pertinet ad rationem seu intellectum. Atqui intentio dicit ordinationem ad fi­ nem per media. Ergo intentio pertinet ad rationem vel intellectum. 416. Respondetur. Conc. mai.; Dist. min.: intentio dicit ordinationem ad finem, praesuppositive et mediate, conc.; formaliter et immediate seu elicitive, nego. Contradist. conci.: intentio pertinet ad intellectum praesuppositive et mediate, conc.; formaliter et imme­ diate vel elicitive, nego. Solutio patet ex dictis, ubi dictum est intentionem aliquid habere de intellectu et aliquid de voluntate, et propterea S. Doctor respondet quod «intentio nominat actum voluntatis, praesupposita ordinatione rationis ordinantis (active) aliquid in finem» h 417. Obiectio quarta. Omnis actus voluntatis vel est respectu finis vel respectu mediorum. Atqui intentio respectu neutrius est: non respectu finis, quia est volitio aut fruitio; non respectu mediorum, quia est electio. Ergo intentio non est actus voluntatis. 418. Respondetur. Dist. mai.: omnis actus voluntatis est respectu finis aut mediorum, separatim et absolute, vel coniunctive et relative, conc.; absolute tantum vel relative tantum, nego. Contradist. min.: intentio non est respectu finis ab­ solute neque respectu mediorum absolute, conc.; non est respectu finis et mediorum relative, nego. 1 Hic. ad 3. 302 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico Et nego consequens et consequentiam. Ut enim supra, q. 8, art. 3, dictum est, possumus con­ siderare finem absolute ut bonum; et media absolute ut bona, et finem et media relative et formaliter ut finem et ut media, et quidem tunc quandoque possumus a fine descendere ad media, quatenus per se primo considera­ tur finis et media ex fine et propter finem; quandoque vero possumus ascendere a mediis ad finem, et tunc per se primo consideramus seu appetimus media et ex conse­ quenti finem. Et quia unumquodque denominatur et specificatur ab eo quod principaliter et per se est, quandoque media ex fine volumus et ad media ex fine descendimus, tunc actus ille dicitur esse circa finem. Sic ergo circa finem est triplex actus elicitus volun­ tatis: unus circa finem et bonum absolute, et est volitio seu amor; alter, circa ipsum finem in se ut habitum vel possessum, et est fruitio; tertius circa finem relative ad media, seu quatenus finis est terminus alicuius vel aliquorum quae ad ipsum ordinantur, hoc est, quatenus distans et assequibilis per media, et iste actus dicitur praecise intentio. Et ratio huius est, ut inquit optime Caietanus, «quia ad finis rationem integrandam tria exiguntur: bonitas ipsa propter se amabilis, et negatio ulterioris ordinis, et terminatio aliorum ad ipsum; oportet enim finem ut sic, propter se, et non propter alium finem, et alia propter ipsum amari. Et finis quidem, quatenus propter se amabilis est, ad actum volitionis spectat; quatenus vero non ultra ducit ad fruitionem spectat, quae quietem in termino signifi­ cat; quatenus autem ad ipsum alia ordinanda sunt, in­ tentionem terminat. Habes et hic quod, cum id quod est ad finem absolute amatur, finis rationem induit; et similiter cum in eo sistitur; et eodem modo cum appetitur ut per praece­ dentia assequendum» *. 1 Caietanus, h. I. \ ide et am; S. Thomam, De Verit., 22, 15. Q. XII, a. 2: Intentio finis ultimi et intermedii 303 Art 2.- Utrum intentio sit tantum ultimi finis PRAENOTANDA 419. Considerato proprio subiecto seu quasi materia in qua intentionis et propria causa elicitiva eius, oportet videre proprium eius obiectum seu materiam circa quam, [ tum primariam seu principalem, tum secundariam et quasi extensivam. SOLUTIO QUAESTIONIS 420. conclusio: Intentio non est tantum ultimi finis, . sed etiam finis intermedii, non tamen ex aequo, sed prinio et principaliter est de ultimo fine, secundario vero [ et per posterius est de fine intermedio. 421. Probatur. Quaecumque possunt esse terminus motus voluntatis per media decurrentis, possunt esse obiectum intentionis. Atqui non solum ultimus finis sim[ plciter, sed etiam alii fines intermedii possunt esse vere et proprie terminus motus voluntatis per media de­ currentis. Ergo non solum finis ultimus simpliciter, sed etiam fines intermedii sunt obiectum intentionis. Maior patet ex ipsamet notione intentionis, quae re­ spicit finem non absolute prout est in se, sed relative ad media, hoc est, secundum quod est terminus motus vo­ luntatis per media decurrentis: essentialiter ergo inten­ tio importat motum, non quietem, quia essentialiter re­ spicit finem seu bonum ut absens vel distans, et non ut habitum aut possessum, neque ut abstrahens a distantia vel praesentia. Minor autem facile patet, quia ubicumque dantur me­ dia, datur et finis, et consequenter possibilitas motus per media in finem vel terminum. Atqui non solum dantur 304 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico media respectu finis ultimi totius humanae vitae, sed etiam respectu finis relative ad tale vel tale negotium vel generis vitae, imo et respectu diversorum stadiorum in prosequutione alicuius finis remoti vel ultimi. Ergo respectu horum omnium dari potest et terminus motus voluntatis et motus ipse. Unde et vulgo intendimus non solum beatitudinem consequendam, sed etiam alia bona principalia, ut divi­ tias, honores, dignitates, scientiam, virtutem et alia huiusmodi. Haec est ergo differentia inter intentionem et fruitio­ nem, quod fruitio dicit quietem, ideoque postulat praes­ entiam obiecti et rationem ultimi, non ulterius protra­ hendi; intentio vero dicit essentialiter motum, et conse­ quenter exigit absentiam obiecti, et non postulat ratio­ nem ultimi, sed vere et proprie respicit inter-media ultra quae dari potest de novo motus et intentio. Attamen, quia intentio dicit ordinem et determinationem ultra mo­ tum et conatum, simpliciter et perfectissme et per an­ tonomasiam dicitur intentio de ultimo fine simpliciter seu beatitudine, quia ibi maxime dantur omnes condi­ tiones intentionis, scilicet: a) maxima distantia appeti­ bilis; b) maxima intensitas appetitionis; c) maxima finalizatio extensiva et intensiva, quia omnium et omnibus modis; d) maxima relatio seu connotatio mediorum, quia cetera omnia ad ipsum et propter ipsum. II aliqais possit simul duo intendere Art. 3.- Utram PRAENOTANDA 422. Finis ultimus simpliciter vel in aliquo genere est semper unus; sed fines intermedii possunt esse plures. Quia ergo intentio non solum est ultimi finis sim­ pliciter vel in aliquo genere, sed etiam finis intermedii, Q. XII, a. 3: Unitas obiecti intenti 305 quaeritur naturaliter utrum aliquis possit simul inten­ dere plures fines intermedios vel unum tantum. Et quidem non est dubium quod successive potest plures intendee, hoc est, modo unum et postea alterum; similiter certum est non posse aliquem intendere duos vel plures fines ultimos vere ultimos, hoc est, totales et adaequatos, simul, ut patet ex dictis supra, q. 1, art. 5, quia nec potest eos efficaciter amare seu velle. Solum ergo remanet difficultas circa plures fines intermedios simul, hoc est, uno eodem que actu. SOLUTIO QUAESTIONIS * 423. conclusio: Voluntas potest simul duo vel plura ad invicem ordinata vel coordinata uni tertio simul in· i tendere; non autem potest simul duo vel plura penitus ( disparata intendere; aliis verbis: potest plura ut unum simul intendere, non autem plura ut plura. 424. Probatur. Potentia spiritualis vel inorganica i potest multa ut unum simul attingere, non autem multa ( ut inulta. Atqui voluntas est potentia spiritualis vel inorI ganica. Ergo potest multa ut unum simul attingere actu ; suo, hoc est, velle, frui, intendere; non autem multa ut 1 multa. I Maior constat, quia ex una parte, potentia spiritualis habet pro obiecto universale, non merum singulare, ideoque potest simul multa singularia contenta sub univer­ sali simul attingere; ex alia vero, quia est una potentia, habet unum tantum formale obiectum, et ideo nequit respicere plura ut plura seu mere disparata absque ullo ordine ad invicem vel ad aliquod tertium. Omnis ergo potentia spiritualis potest plura obiecta materialia simul attingere sub uno, formali obiecto; sed non potest plura formalia ut plura attingere, cum hoc sit contra rationem 306 Q. XII, a. 3: Unitas obiecti intenti P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico et unitatem potentiae, quae per se primo respicit ob­ iectum suum. Minor est per se nota, quia voluntas est appetitus rationalis. Quia ergo fines intermedii sunt quasi obiecta secun­ daria vel materialia —evidenter quando unus finis est subordinatus alteri, ut medicina sanitati; vel plures uni tertio, ut medicina, deambulatio, natatio et alia huiusmo di ad sanitatem— tunc possunt omnia ista simul uno eodemque actu intendi a voluntate: et sic potest quis * simul intendere doctoratum, sacerdotium et alia pro , salute animarum vel pro salute propria. Si vero fines illi sint disparati, iam nequeunt dici in­ termedii, quia intermedium dicitur respectu ultimi, ideo­ que in ultimo adunantur vel adamari possunt. 425. Et haec est clara mens S. Thomae in hoc arti­ culo, quam minus bene reddidit Caietanus h nam S. Doc­ tor expresse ait: «id quod non est imum secundum rem, potest accipi ut unum secundum rationem', intentio autem est motus voluntatis in aliquid praeordinatum in ratione...; et ideo ea quae sunt plura secundum rem, possunt accipi ut unus terminus intentionis, prout sunt unum secundum rationem; vel quia aliqua duo con­ currunt ad integrandum aliquid unum, sicut ad sanita­ tem concurrunt calor et frigus commensurata; vel quia aliqua duo sub uno communi continentur, quod potest esse intentum, puta acquisitio vini et vestis continetur sub lucro, sicut sub quodam communi; unde nihil pro­ hibet quin ille qui intendit lucrum, simul haec duo in­ tendat» 2. Et alibi, adhuc clarius, scribit: «intentio autem unius non potest ferre ad multa, nisi forte illa multa hoc modo sint ad invicem ordinata ut accipiantur quasi unum, sicut nec alicuius motus vel operationis possunt esse duo ter­ mini non ad invicem ordinati» 3. 1 Caietanus, h. I. 2 S. Thomas, hic, ad 2. 307 426. Confirmatur l.° Ita se habent duo fines peni­ tus disparati sicut se habent duo fines ultimi totales et adaequati, quorum unus non est pars alterius. Atqui nequeunt simul intendi duo fines ultimi totales et adae­ quati, ut patet ex dictis supra, q. 1, art. 5, et hic, ad 1. Ergo neque duo fines ad invicem disparati, seu plures et plures, cum sint aequivalenter ultimi, hoc est, ad ulteriorem non ordinati neque subordinati. 427. Confirmatur 2°, ex argumento sed contra. Ars imitatur naturam, et actus subséquentes primum actum eius, qui naturalis est, imitantur primum actum volun­ tatis. Atqui voluntas primo suo actu voluntatis, qui est velle, non potest simul plura ut plura amare, sicut neque natura plura ut plura potest simul operari, licet possit plura ut unum. Ergo sicut ars, imitando naturam, potest plura simul operari ordinata ad unum, ita voluntas in­ tentione imitando primum et naturalem actum eius, potest plura simul intendere ordinata ad invicem vel coordinata ad unum tertium, sed nequit plura ut plura seu disparata simul intendere. Unde et ceteri thomistae in hac parte merito relin­ quunt Caietanum, et Salmanticenses optime scribunt: «Notandum est D. Thomam nunquam dixisse quod vo­ luntas possit intendere plura ut plura, hoc est, sine ulla subordinatione; nam hoc quod est non attingere plura per modum plurium, commune est intellectui et volun­ tati. Cum ergo ait posse voluntatem intendere duos fines non subordinates, intelligendum dumtaxat de subordi­ natione unius respectu alterius, quae subordinatio non semper requiritur; est tamen necessarium ut, vel unus ex praedictis finibus subordinetur alteri, vel ambo uni tertio universaliori, ut explicat S. Doctor in solutione ad 2. Seclusa vero utraque subordinatione, non est di­ cendum quod voluntas possit simul duo intendere, sicut neque intellectus potest plura intelligere sine aliqua subordinatione» ‘. 3 De Vent., 13, 3. Cf. De Verit., 8, 14 ad 2 sed contra. i 21 Salmanticenses, h. I. edit, cit., t. V, p. 5371. B ; : 308 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico II intentio finis sit idem actus cum Art. 4.- Utrum voluntate eius quod est ad fine II PRAENOTANDA 428. Quaestio quae hic versatur eadem in re est cum illa quae disputata est supra, q. 8, art. 3, et solum diffe­ runt quatenus ibi quaerebatur de unitate vel pluralitate actus voluntatis respectu finis et mediii in ordine ad simplicem volitionem, de qua agebatur in illa quaestione; hic vero de identitate vel diversitate actus voluntatis in ordine ad intentionem. Unde ibi quaerebatur in genere «utrum voluntas eodem actu moveatur in finem et in id quod est ad finem». Ut enim ex dictis patet, intentio respicit essentialiter et finem et media: quia ergo distinguere solemus actus voluntatis elicitos circa finem et actus elicitos circa me­ dia, naturaliter quaestio ponitur utrum voluntas eodem actu intentionis moveatur in finem et in media ad finem. Et in hoc apparebit differentia specifica intentionis a ce­ teris actibus voluntatis. § Π SOLUTIO QUAESTIONIS ■ Ή 429. conclusio: Idem actus intentionis fertur in fi­ nem et in media seu in ea quae sunt ad finem; alio ta­ men modo ac actus electionis. 430. Probatur. Prima pars. Ubi habetur idem obiec­ tum formale seu una ratio formalis obiecti, ibi est unus actus, licet sint plura obiecta mere materialia sub illo formali. Atqui una eademque est ratio formalis finis et mediorum prout cadunt sub intentione voluntatis, licet sint aut esse possint plura obiecta mere materialia sub illo formali. Ergo unus idemque actus intentionis est qui fertur in finem et in media propter finem et ex fine. Q. XII, a. 4: Distinctio intentionis ab electione S 309 Maior est clara, quia de unitate vel pluralitate actus judicandum est secundum unitatem vel pluralitatem ob­ jecti formalis seu rationis formalis obiecti, et non se­ cundum rationem mere materialem, quia actus totus quantus est, ad obiectum formale est: unitas ergo vel pluralitas, identitas vel distinctio actus, pendet et men­ suratur ab unitate vel pluralitate, identitate vel distinctio­ ne obiecti formalis eius. Minor autem facile patet. Finis enim et medium pos' sunt dupliciter considerari: uno modo, absolute et spe­ cificative ut sunt simpliciter quaedam bona, et sic sunt de facto duo obiecta, quia de facto habent duas rationes formales distinctas ad invicem; alio modo, relative et reduplicative ut finis et ut medium, et sic sunt unum et idem obiectum in esse obiecti voluntatis, quia respicitur finis ut terminus exsequutionis per media et ut ratio volendi media, media autem ut ductiva ad finem, et ideo coincidunt in eadem ratione formali boni et appetibilis. Unde S. Doctor optime ait: «finis et id quod est ad finem, in quantum huiusmodi consideratum, non sunt diversa obiecta, sed unum obiectum, in quo finis est sicut for­ male, quasi ratio quaedam volendi; sed id quod est ad finem, est sicut materiale; sicut etiam lumen et calor sint imum obiectum» . 431. Confirmatur. Ita se habet actus voluntatis ap­ petentis finem per media obtinendum, sicut motus cor­ poralis procedentis ad terminum per intermedia. Atqui motus corporalis procedentis ad terminum per unum vel plura intermedia, absque interruptione, est unus idemque motus. Ergo et motus seu actus voluntatis appetentis finem per unum vel plura media obtinendum, absque separatione et disgregatione, est unus idemque actus. Sed huiusmodi actus est intentio. Ergo motus intentio­ nis unus idemque fertur in finem et in media. 1 S. Thomas, Il Sent., dist. 38, q. 1, art. 4, ad 1. 310 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico Quod argumentum est S. Thomae, hic, in sed contra, sed clarius propositum alibi his verbis: «quando volun­ tas fertur in id quod est ad finem, prout est ad finem, id quod est ad finem non est terminus eius, et ideo non oportet quod sint ibi duo motus; sicut est etiam unus , motus continuus qui de extremo in extremum per media transit, nisi medio ut termino, in medio quiescendo, utatur» l. 432. Secunda pars. Etiam electio respicit simul fi­ nem et media, quia attingit media non ut res sed ut media seu in ordine ad finem. Ex parte ergo obiectorum materialiter consideratorum, intentio et electio conve­ niunt, quia utraque cadit simul supra finem et supra media. Sed differunt formaliter seu ex parte rationis formalis attingendi finem et media. Respicere enim finem in ordine ad media et respicere media in ordine ad finem, formaliter differunt, quia in primo casu medium est sicut formale et finis sicut materiale, quia semper terminus motus vel actus est sicut formale. Atqui in electione voluntas respicit finem in ordine ad media, ita quidem ut primo et per se attingat media et ex consequenti fi­ nem; in intentione vero est e converso, quia voluntas respicit per se primo finem et ex consequenti media per ordinem ad finem. Ergo formaliter et essentialiter diffe­ runt electio et intentio. Nec mirum, sicut etiam in ordine naturali accidit. Idem enim motus materialiter est ascensio et descensio, quia est inter eosdem materialiter terminos et eamdem materialiter distantiam, et tamen est distinctus motus formaliter, prout formaliter considerantur principium et terminus seu finis eorum, quia quod est principium in ascensu est finis in descensu et vicissim. 433. Confirmatur l.°: Alia essentialiter est compara­ tio mediorum in globo vel in confuso ad finem et non inter se, et alia comparatio mediorum inter se. Atqui 1 II Sent, dist. 38, q. 1, art. 4, ad 2. ' I i 1 Q. XII, a. 4: Distinctio intentionis λβ electione 311 intentio respicit media in globo et in confuso, compa­ rando ea cum fine obtinendo; dum electio respicit directe media comparando ea inter se, prout meliora vel minus bona sint, dum e contra intentio respicit solum boni­ tatem vel malitiam eorum. Ergo essentialiter differunt inter se intentio et electio, etiam quodammodo ex parte ipsius obiecti materialis. Quam rationem proposuerat ipse S. Thomas, scribens: «intentio est actus voluntatis in ordine ad rationem ordinantem ea quae sunt ad finem, in finem ipsum; sed electio est actus voluntatis in ordine ad rationem comparantem ea quae sunt in finem ad invicem; et propter hoc intentio et electio differunt» I 434. Confirmatur 2.°: Quae sunt ad invicem separa­ bilia sunt realiter distincta inter se. Atqui intentio et electio sunt ab invicem separabiles, quia potest dari rea­ liter actus intentionis nondum actualiter posito actu electionis. Unde S. Doctor ait: «et huius signum est quod intentio finis esse potest, etiam nondum determinatis his quae sunt ad finem, quorum est electio»2. § in SOLVUNTUR DIFFICULTATES 435. Obiectio prima. Ita se habet motus voluntatis in finem et in media sicut se habet motus visus ad fe­ nestram et ad transeuntes per viam. Atqui motus visus ad fenestram et ad transeuntes per viam non est unus et idem, sed diversus et distinctus. Ergo similiter motus I voluntatis in finem et media non est unus et idem, sed diversus. ■ 436. Respondetur. Transeat maior. Dist. mtn.: mo­ tus visus ad fenestram et ad transeuntes per viam est distinctus, quando visus respicit absolute fenestram et > De Verit., 22, B, ad 16. 2 Hic. ad 3. 312 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico absolute transeuntes, conc.; quando respicit fenestram et transeuntes relative, hoc est, quando per fenestram respicit transeuntes per viam, nego. Est sicut in motu in imaginem et in rem cuius est imago. Contradist. conci.: motus voluntatis ad finem et ad media non est idem, quando finis et media considerantur absolute et materialiter ut bona quaedam intrinsece, conc.; quando finis et media considerantur formaliter et relative ut finis et ut media, nego. 437. Obiectio secunda. Ubi sunt diversa obiecta ac­ tuum voluntatis ibi sunt diversi actus voluntatis. Atqui finis et media sunt diversa obiecta actuum voluntatis. i Ergo et diversi sunt actus voluntatis quo fertur in finem et quo fertur in media. 438. Respondetur. Dist. mai.', ubi sunt diversa obiec­ ta formalia sunt diversi actus, conc.; ubi sunt diversa obiecta materialia vel materialiter considerata, unum ve­ ro obiectum formale vel formaliter consideratum, nego. Contradist. min.i finis et media sunt diversa obiecta materialiter considerata, hoc est, ut res aut bonum ab­ solute, conc.; formaliter considerata ut finis et ut me­ dium, nego. Et nego consequens et consequentiam. 439. Obiectio tertia. Intentio et electio sunt diversi actus voluntatis. Atqui electio respicit media. Ergo inten­ tio nequit media respicere, et ideo intentio finis nequit esse idem motus cum voluntate eius quod est ad finem. 440. Respondetur. Conc. mai. Dist. min.t electio re­ spicit media eadem ratione formali ac intentio, nego; di­ versa ratione formali, conc. Et nego consequens et con­ sequentiam. De facto, ista obiectio videtur esse instantia praece­ dentis, quasi diceret: etiam finis ut finis et media ut media, sunt obiecta formaliter diversa, ideoque nequeunt ab eodem actu attingi. Q. XII, a. 4: Distinctio intentionis ab electione : 313 iI Nam obiecta quae fundant actus specifice diversos sunt formaliter diversa in esse obiecti. Atqui finis et me­ dia fundant actus specifice diversos, quia electio et in­ tentio sunt actus specifice diversi; electio autem est me­ diorum ut inedia sunt. Ergo mediorum ut media sunt non est intentio. Solutio facilis est. Conc. mai. Dist. min.: finis et media ut finis et media fundant actus specifice diversos, nempe electionem et intentionem, secundum eandem rationem et eundem modum finis et mediorum, nego; secundum diversam rationem et diversum modum finis et medio­ rum, conc. Et nego consequens et consequentiam. Licet ergo tam intentio quam electio attingant finem et media, non ta­ men eodem modo eademque ratione. Ut enim profunde ait Caietanus, «actus voluntatis in finem, intentionis no­ mine significatus, importat motum in finem ut terminum aliorum, ita quod motus iste primo attingit terminum et deinde terminabilia in ipsum; electio vero, e contra, pri­ mo attingit terminabilia, et deinde terminum; et sic se habent sicut descensus et ascensus. Intentio enim descen­ dit a principio ad ea quae sunt ad ipsum; electio vero ab his ascendit ad finem, omnium principium. Et signum affertur in littera, quia quandoque intendi­ mus, non electis adhuc mediis ad intentum, ut patet in quotidiana experientia *. Imo et hoc est necessarium dicere, quia intentio non directe respicit media, sed solum indirecte et quasi in communi, prout apta nata sunt ad finem ducere; electio vero media directe et in particulari respicit, quia impor­ tat selectionem eorum, quae nequit haberi absque per­ fecta et particulari inspectione eorum; et ideo electio proprie loquendo cadit, non circa media apta vel non ap­ ta, sed proprie circa aptiora vel minus apta; non ergo ea considerat positive, sed comparative. 1 Caietanus, h. L ---------( ^w··· 3U P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico Art. 5,- Utra II Intentio conveniat brutis animalibus 441. Considerata intentione proprie et perfecte dicta, prout est in agenti rationali seu per intellectum, superest ut videamus an intentio possit dici etiam de inferioribus, praesertim de brutis animalibus. 442. Conclusio. Intentio convenit brutis animalibus improprie et imperfecte seu diminute. 443. Probatur. Eodem modo convenit agenti agere propter finem et intendere finem, quia agere propter fi­ nem et intendere finem vel idem sunt in se, vel necessario se consequuntur. Atqui brutis animalibus convenit qui­ dem agere propter finem, sed improprie et imperfecte et diminute, hoc est, non directive et active, sed executive et ab alio directa et quasi passive se habentia, ut patet ex dictis supra, q. 1, art. 2. Ergo similiter brutis anima­ libus convenit quidem intentio finis, sed tamen improprie et imperfecte et diminute, hoc est mere executive; non ut moventibus, sed ut motis et directis ab alio, hoc est, a Deo Auctore naturae. Et revera, ut patet ex dictis art. 1, de ratione inten­ tionis sunt duo: a) tendentia seu motus et impulsus, et b) determinatio seu directio seu ordinatio ad finem cer­ tum. Illi ergo proprie et perfecte convenit intentio cui utrumque elementum proprie et perfecte convenit, et huiusmodi est solum agens intellectuale; illi vero imper­ fecte et diminute convenit, cui unum elementum deficit et alterum imperfecte convenit; et sic revera accidit re­ spectu brutorum animalium. Deest enim eis elementum directionis et ordinationis in finem, quia directio et ordinatio est propria rationis, qua illa omnino carent; aliunde, elementum tendentiae et impulsus, quod eis revera convenit, non convenit plene et perfecte, hoc est, active et motive, sicut convenit vo­ luntati, sed imperfecte et participate, hoc est passive et executive tantum. Q. XII, a. 5: IMPERFECTA INTENTIO ANIMALIUM 315 Minus ergo eis convenit intendere quam frui, quia in ratione fruitionis non includitur ordinatio, sed mera quies; dum in intentione includitur esentialiter ordina­ tio quaedam, ut notat S. Doctor in resp. ad 2. Synthesis actuum voluntatis circa finem 444. Ex his omnibus quaestionibus apparet: I . ' ' \ , I ! ( 1) Istos tres actus voluntatis circa finem esse essen­ tialiter seu specifice distinctos. Nam illi actus sunt essentialiter seu specifice distincti qui, licet idem obiectum materiale respiciant, illud tamen attingunt sub distincta ratione formali. Atqui tres isti actus respiciunt quidem idem obiectum materiale, nempe finem, sed sub distincta ratione formali illud attingunt. Ergo isti tres actus voluntatis sunt essentialiter seu specifice distincti. Maior constat, quia idem est principium constituti­ vum speciei et distinctivum eius ab aliis. Atqui species actus constituitur per ordinem ad obiectum formale, non autem ad materiale tantum, quia per ordinem ad forma­ le obiectum seu ad rationem formalem obiecti, actus de­ finiuntur. Ergo et actus voluntatis distinguuntur specifice et essentialiter per ordinem ad diversas rationes forma­ les obiecti. Minor etiam patet; quia alia ratio formalis finis est finis absolute et abstrahens ab absentia vel praesentia eius —sub quo respectu, finis specificat simplicem volitionem aut voluntatem vel amorem—; et alia est ratio formalis finis absolute quidem, sed positive includens praesentiam et possessionem eius —sub quo respectu, fi­ nis specificat fruitionem—; et alia denique est ratio for­ malis finis ut exercet rationem finis seu relative ad me­ dia, et insuper includens positive absentiam seu non pos­ sessionem eius —sub quo respectu, finis specificat inten­ tionem—. Addendum est tamen quod plus differt intentio ab electione quam ab amore et fruitione, quia ab electione differt quasi genere, cum electio sit circa media, dum illa P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico 31® est per se primo circa finem; finis autem et media sunt suprema genera obiectorum voluntatis; ab aliis vero duo­ bus actibus circa finem, differt solum specifice. Unde pa­ tet quod plus differt intentio ab amore et fruitione quam amor et fruitio inter se, cum amor et fruitio conveniant in uno, nempe in eo quod respiciant solum finem abso­ lute, dum intentio neque in hoc convenit, quia respicit essentialiter finem et media simul, hoc est, finem, rela­ tive ad media: insuper amor non excludit positive con­ ditionem formalem obiecti fruibilis, intentio vero eam positive excludit. Unde et amor et fruitio possunt simul coexistere in eo­ dem subiecto, ut patet in caritate patriae; sed fruitio et intentio nequeunt simul coexistere; potest tamen coexis­ tere cum amore, a quo minus differt quam a fruitione perfecta. Quae omnia possunt sequenti tabella contrahi: Actuum voluntatis circa finem: I) divisio: A) secundum se: a) primo modo: actus circa ipsum finem: 1) absolute et exclusive: a') pure et simpliciter, scii, negative abstrahens ab absentia et praesen­ tia reali eius = amor seu velle. b’) non pure et simplicitur, sed positi­ ve includens realem praesentiam et possessionem: fruitio. 2) non absolute et exclusive, sed una cum mediis et relative ad media, quae con­ notât: intentio. b) secundo modo: actus circa finem ipsum: 1) abstrahentem negative ab absentia vel praesentia: amor. Q. XII, a. 5: Synthesis actuum circa finem 317 2) non abstrahentem ab eis, sed positive includentem: a’) praesentiam (et excludentem absen­ tiam): fruitio. b’) absentiam vel distantiam (et exclu­ dentem praesentiam): intentio. B) qualitas divisionis: a) est per se seu essentialis in species. b) est inmediata et adaequata. II) ordo divisorum: A) generationis: a) amor. b) intentio. c) fruitio: 1) imperfecta: in spe-respondet ipsi inten­ tioni-. 2) perfecta: in re-fruitio proprie dicta-. B) perfectionis: a) fruitio. b) amor. c) intentio. III) relatio coexistentiae eorum inter se: A) in statu imperfecto: possunt esse simul. B) in statu perfecto et secundum rationes forma­ les eorum: a) possunt esse simul: 1) amor et fruitio. 2) amor et intentio. b) nequeunt esse simul: intentio et fruitio. 445. 2) Apparet non posse dari alium actum praeter istos tres relative ad finem, hoc est, istam divisionem ac­ tuum elicitorum voluntatis circa finem esse immediatam et adaequatam. 318 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico Inmediatam quidem, quia fit per sic et non seu per differentias immediate et per se oppositas, cum fiat per hoc quod respiciatur unice et absolute finis (=amoret fruitio), vel non unice neque absolute, sed simul cum mediis et relative ad media ( = intentio); quod si absolute et unice finis respiciatur, aut finis pure et simpliciter, hoc est, abstrahens ab absentia vel praesentia eius ( = amor), aut non pure et simpliciter, sed addita eius praesentia et possessione ( = fruitio); adaequatam etiam, quia nulla alia possibilis formalitas et consideratio circa finem dari potest, et omnis possibilis formalitas in hoc triplici respectu continetur. QUAESTIO XIII DE ELECTIONE, QUAE EST ACTUS VOLUNTATIS RESPECTU EORUM QUAE SUNT AD FINEM § I PRAENOTANDA 446. Postquam actum est de actibus elicitis volun­ tatis respectu finis, qui constituunt ordinem intentionis, consequenter S. Doctor aggreditur considerationem ac­ tuum respectu mediorum seu eorum quae sunt ad finem, qui constituunt ordinem executionis. Qui quidem actus voluntatis sunt duplicis generis: alii sunt eliciti ipsius voluntatis, qui sunt tres, nempe electio, consensus et usus; alii vero sunt imperati, qui non exercentur ab ipsa voluntate, sed a facultatibus mo­ tis a voluntate. En quomodo S. Thomas introducit istam considera­ tionem: «consequenter —inquit— considerandum est de actibus voluntatis qui sunt in comparatione ad ea quae sunt ad finem, et sunt tres: eligere, consentire et uti. Electionem autem praecedit consilium. Primo ergo considerandum de electione·, segundo, de consilio; ter­ tio, de consensu; quarto, de usu *. i S. Thomas, hic, prolog. 320 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico 447. Mirabilis videtur ratio ordinis harum quaestio­ nem apud S. Thomam; ait enim: «Electionem praecedit consilium; primo ergo considerandum de electione; se­ cundo, de consilio», ac si diceret: quia consilium est ante electionem, ideo agendum est de electione ante consi­ lium et de consilio post electionem. Ordo praeposterus; nam, si consilium praecedit electionem, naturale videtur ut de electione agatur post consilium. Notaverat Caietanus hanc difficultatem, eamque hoc modo solvit: «licet absolute consilium sit prius electione et eius causa, ac per hoc prius de consilio utpote causa, quam de electione tractandum videatur, ordo tamen doc­ trinae habet quod prius de ipsa electione secundum se, et deinde de eius causa tractetur: et merito, ut prius tractetur quid est, et deinde causa extrinseca illius. Un­ de in sequentibus prius Auctor tractat de actibus seu passionibus, et de rebus (seu obiectis passionum), et deinde de causis earum» ’. Quam solutionem seu justificationem ordinis harum duarum quaestionum approbant posteriores thomistae, ut Medina2, Bânez et Salmanticenses 3. «Agit D. Thomas de consilio postquam egit de electione, non obstante quod consilium electionem praecedat ad illamque requiratur; quia prius agendum est de ipsa re, deinde de causis eius. Consilium autem est causa electionis, quia ad hoc con­ sulimus, ut eligamus, et ex consultatione mediorum nas­ citur electio, ideoque agit de consilio tanquam de elec­ tionis causa»4. Et hanc eandem rationem extendit ad quaestionem sequentem, cum ait: «etiam consensus antecedit electio­ nem ut causa eius, et ideo post electionem agit de illo»5. Aliam rationem suggerit Medina: «licet —inquit— consilium sit prius quam electio, at consilium est prop i 2 3 4 5 Caietanus, h. I., art. 1. Medina, h. I. Βανέζ et Salmanticenses, h. I. J. a S. Thoma, I-II, q. 14, Summa litterae, edit, cit., p. 287. Q. 15, Summa litterae, p. 287. Q. XIII: De electione 321 ter electionem tanquam propter causam finalem; non enim est electio propter consilium, sed contra; et me­ thodus doctrinae expostulat quod prius investigemus de fine quam de medio quod ordinatur ad finem» Quam rationem adhuc roborat Bâtiez, cum ait: «ratio huius ordinis est, quia consilium est propter electione; II et non e contrario, atque ideo in morali scientia prius est agendum de eo quod habet rationem finis respectu alterius, quam de eo quod habet rationem medii respec­ tu illius; ac propterea etiam, quia intentio non est prop­ ter electionem, sed potius e contrario, merito prius egit D. Thomas de intentione quam de electione»2. Tertiam denique iustificationem ordinis addit Bânez, quia nempe «ipse Aristoteles ita processit in III Ethic, eius ordinem sequitur D. Thomas»3. Et revera, S. Doctor ait: «postquam philosophus determinavit de voluntario et involuntario, hic determinat de electione; et primo determinat de ipsa electione; secundo, de consilio, quod in definitione electionis ponitur»4. Et postea: «postquam -inquit— Philosophus determinavit de electione, hic de­ terminat de consilio»5. 448. At haec omnia, licet vera sint, non tamen quietant penitus intellectum; nam quaestio non solum po­ nitur de ordine tractandi inter electionem et consilium, ut fecerunt Caietanus et Medina et Bânez; neque inter electionem et consensum, ut fecit Joannes a S. Thoma; sed etiam inter consilium et consensum, nam consilium utique praecedit consensum et ordinatur immediate ad consensum, qui aliunde ordinatur etiam ad electionem; cur ergo non actum est de consensu antequam ageretur de consilio, si valet ratio quod agitur de consilio post electionem, quia ordinatur ad electionem: quod si hoc 1 2 3 4 3 Mi 31 INA, h. I. introductio quaestionis, edit, cit., p. 1741. Banez, Ibid. Βανέζ, Ibid. S. Thomas, III Ethic., lect. 5. ibid., lect. 7. ju 322 P. 1: De acubus humanis in suo esse psychologico non valet, cur non prius de consensu, qui immediatior est electioni, quam de consilio, quod magis remote se habet? Aut ergo valet ratio adducta a thomistis pro or­ dine inter electionem et consilium, et tunc ipso facto valet contra ordinem inter consilium et consensum; aut non valet, et tunc difficultas manet insoluta. Denique, etiam imperium naturaliter praecedit usum, et eadem ratione dici poterit quod actum est de usu antequam ageretur de imperio sicut de electione ante con­ silium. Et sic habemus unam rationem quae valet pro ordine inter electionem et consilium; quae tamen non applicatur pro ordine inter consilium et consensum; sed applicatur de novo inter usum et imperium, saltando, contra naturam, a consensu ad usum. Radicalis solutio quaestionis huius videtur esse se­ quens: de istis quinque actibus, scilicet electione, consi­ lio, consensu, usu et imperio, possumus loqui dupliciter: uno modo, mere psychologice, et tunc ordinandi sunt genetice, hoc est, secundum prioritatem et posterioritatem quam habent in ipsa activitate naturali animae hu­ manae, procedendo a causis ad effectus, et sic prius agendum esset de consilio, deinde de consensu, cum ul­ timo iudicio practico, postea de electione, inde de im­ perio ac denique de usu; nam ordine naturae et causali­ tatis psychologicae, post intentionem naturaliter venit consilium, quod terminatur in consensu prout extenditur statim ad ultimum iudicium practicum, quod immediate regulat electionem; postquam, immediate sequitur im­ perium, a quo statim sequitur usus. Ordo enim executio nis, quem continent actus voluntatis et rationis circa media, duo includunt: a) habere media efficaciter in affectu seu in ipso appetitu, et hoc inchoative habetur per consilium, continuative per consensum et consummative per electionem; b) habere media efficaciter in effectu vel in re, et hoc inchoative habetur per imperium et cosummative per usum activum et passivum. Alio vero modo, possumus loqui de istis quinque ac· tibus non mere psychologice, sed psychologice per ordi- Q. XIII: De ELECTIONE i 323 nem ad moralem vel prout substratum praebent morali considerationi, et haec est praecisse formalis considera­ tio istorum actuum in hac I-II, non absolute vel in se, sed prout fundamentum praebent moralitati. Jam vero moralitas per se primo respondet voluntati, et ideo opor­ tet cetera psychologica considerare per ordinem ad vo­ luntarium et ordinare secundum quod se habent ad vo­ luntarium. Et secundum hoc, ea quae plus participant de voluntario, prius consideranda sunt, et quae minus participant de voluntario sunt posterius inspicienda. Atqui plus participant de voluntario circa media ac­ tus eliciti voluntatis, qui sunt ipsius voluntatis imme­ diate et formaliter, quam actus imperati, qui solum re­ mote et mediate participant voluntarium; prius ergo agendum erat de usu qui est actus elicitus voluntatis, quam de imperio, quod est actus elicitus a ratione practica sub impulsu voluntatis eligentis; insuper, inter elec­ tionem et consensum et usum, eodem principio ordo instituendus est; electio autem magis voluntaria est, utpote magis perfecta et completa, quam usus, cum sit magis intima voluntati; et magis perfecta quam consen­ sus, qui minus participat de plenitudine voluntatis. Cum ergo circa media electio sit vere centralis, in ordine ad ipsam ceteri actus ordinandi erant, nempe et consilium —quod per prius inservit consensui quam electioni— et consensus, ac finaliter usus; post quem, ratione dicta, de imperio et imperatis agendum erat. Haec est ergo clavis ordinationis istarum quaestio­ num inter se; sed oportet summere consilium potius relative ad consensum quam ad ipsam electionem, cum quo ordinem immediatum habet, et sic omnia clare pa­ tent et solvuntur. Quod si S. Doctor consilium trahit potius ad electio­ nem quam ad consensum, ratio est quia ita egerat Aris­ toteles, quem sequitur et qui non tam clare de consensu loquitur sicut S. Thomas. Ordo ergo S. Thomae in his quaestionibus non est geneticus et pure psychologicus, sed logicus et systema22 Fl 324 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico ticus, per ordinem nempe ad voluntarium, quod per se primo considerat in toto isto tractatu. iI ' Q. XIII: De electione 325 vel quasi genere et ex differentia vel quasi differentia specifica. Et cum agatur de definitione alicuius motus vel actus, evidenter quasi genus se habet ex parte sub­ 449. Venientes itaque ad quaestionem 13, de elec­ iecti vel principii elicientis, dum differentia quasi spe­ tione, non itaque facilis apparet ordo articulorum. Joan­ cifica se tenet potius ex parte termini vel obiecti attin­ nes a S. Thoma sat facile ordinem invenit, dicens quod gendi. Postquam autem et genus et differentia determi­ S. Doctor «de illa ( = electione) tria considerat, scilicet nata sunt, oportet conclusionem eruere, nempe formulasubiectum ( = art. 1-2), obiectum ( = art. 3-5) et modum tionem et justificationem definitionis electionis, quae ( = art. 6), scilicet libertatem»1. quaerebatur. Potius crederim quod ita possunt coordinari: electio Qua in re S. Thomas sequitur modum procedendi est quidam motus eligentis; omnis autem motus tria Aristotelis, qui, ut Thomas ipse animadvertit, «ostendit essentialiter includit: a) terminum a quo seu principium quid sit electio, et Γ, inquirit genus eius; 2°, differentias eliciens; b) terminum ad quem seu obiectum quod attin­ ipsius...; 3°, concludit definitionem eius» 1. git; et c) modum seu transitum ipsum quo talis motus Sic ergo quasi genus —quod sumitur ex parte subiec­ exit a principio eliciente et tangit obiectum. ti vel principii elicientis— duo includit: a) genus remo­ Consequenter S. Thomas haec tria de facto conside- | tum, scilicet est potentia appetitiva, non cognoscitiva rat circa motum electionis, et quidem ex parte termini (art. 1); et genus proximum, nempe est appetitiva ra­ a quo vel principii elicitivi, considerat quasi genus eius, tionalis seu voluntas (art. 2). nempe potentiam appetitivam (art. 1), et quasi differen­ Quasi differentia autem sumitur ex parte obiecti vel tiam ipsius, sicilicet potentiam appetitivam superiorem materiae circa quam electionis motus versatur, et qui­ seu rationalem, quae est voluntas (art. 2); ex parte au­ dem determinatur tum absolute vel quoad se, quod tem termini ad quem vel obiecti attingendi, proportio­ nempe sit circa media et non circa finem (art. 3); tum nalia considerat, nempe obiectum materiale, quod habet relative et quoad nos eligentes, idest secundum rationem rationem quasi generis (art. 3), et obiectum formale, formalem qua media sub electione cadere valent, scilicet quod habet rationem quasi differentiae specificae, et quod sint nobis agibilia (art. 4) seu possibilia (art. 5). duas induit conditiones, scilicet quod sit a nobis agibile Denique, concludit et formulatur et iustificatur no ­ (art. 4) et consequenter nobis possibile reali potentia tio seu definitio electionis, cui per se primo convenit li­ activa (art. 5); denique, ex parte modi vel transitus a bertas (art. 6). principio elicitivo ad obiectum attingendum, quaerit utrum procedat a voluntate ut natura ideoque necessa­ 450. En ergo iste duplex modus ordinandi articulos rio, aut a voluntate, ut ratio, ideoque contingenter et schematice contractus: libere (art. 6). A) De motu electionis: Aliis verbis: S. Thomas nihil aliud quaerit circa elec­ tionem nisi quod circa alios actus praecedentes quae­ a) ex parte principii elicientis vel quasi termini sierat, nempe naturam vel definitionem eius. Constat au­ a quo: tem quod omnis definitio essentialiter coalescit ex genere 1) quasi genus eius: potentia appetitiva (art. 1). i Joannes a S. Th., h. I., Summa litterae, p. 271. 1 S. Thomas, III Ethic, lect. 5, η. 434. 326 Q. XIII: Di: SUBIECTO ELECTIONIS 327 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico 2) quasi differentia specifica: potentia appeti· tiva supeirior (art. 2). b) ex parte quasi termini ad quem vel obiecti: 1) quasi materialis vel in esse rei: medium, non finis (art. 3). 2) quasi formalis vel in esse elegibilis a nobis: a’) agibile nobis (art. 4). b') possibile nobis (art. 5). c) ex parte modi quo talis motus procedit a volun­ tate et tangit obiectum: ut ratio vel libere (art. 6). B) De natura electionis secundum se: a) venatur definitio: 1) quasi genus (ex parte subiecti vel principii elicientis eius): a’) remotum: potentia appetitiva (art. 1). b’) proximum: appetitiva rationalis seu vo­ luntas (art. 2). 2) quasi differentia eius ex parte obiecti vel materiae circa quam: a’) absolute et quoad se (art. 3): medium. b’) relative quoad nos: — medium agibile (art. 4). — medium possibile nobis (art. 5). b) concluditur et confirmatur (art. 6). 451. Antequam tamen ai rem electionis inquirendam veniamus, utile videtur quaedam dicere de nomine eius. Nomen ergo electio venit ab eligendo ( = ex-legere), et derivatur ex graeco έχ-λογή quod vicissim sumitur ex « ( = ές) λέγω, eiusdem significationis ac electio et aligere. Lego enim latine, vel λέγω, graece, primo significat su­ mere vel prehendere; si autem ei praeponatur praeposi­ tio ex (exlectio), έχ (έξ) λογή, iuxta vim nominis idem est ac ex multis unum sumere vel prehendere; et ideo nomen «electio» idem sonat ac nomen «selectio», hoc est, seorsum vel separatim inter multa unum sumere. i , . ( j Praepositio enim ex intensiva est in compositione huius­ modi, sicut in verbo exclamare, exhaurire, extollere, exag­ gerare. Quod idem apparet si aliud nomen synonimum graecum inspiciamus, quod est προαίρεσις. Componitur enim hoc nomen ex praepositione προ, latine prae vel ante, et αίρισις, latine «sumptio» vel «prehensio», ex verbo αίρέω =sumere, prehendere, ex radice dp, a qua et latine arri­ pere: χροαίρεσις ergo idem est ac sumptio unius prae alio, ut etiam vel ipse Aristoteles notavit quando ait quod προαίρεσις, et consequenter προαιρετόν idem est ac si diceretur unum prae altero sumptibile: ώς ον προ έτέρων αιρετόν Inde ergo constat S. Thomam optime exposuisse vim nominis huius quando ait quod «eligere... importat dis­ cretionem et desiderium; unde eligere est alterum alteri praeoptare»2; «et hoc videtur subsignare, idest occulte signare ipsum nomen eius, quod signat ut aliquid prae aliis accipiatur»3. Et in hac eadem quaestione in qua sumus expresse ait quod electio est «praeacceptio unius respectu alte­ rius» *. Apparet inde quod in nomine electionis duo significantur: a) discretio unius ab alterro; b) sumptio unius prae altero, hoc est, sumptio vel prehensio discretiva unius ab altero. Unde merito repetit S. Doctor: «ipsum nomen electionis significare videtur quod aliquid prae aliis accipiatur»5. DE PROPRIO SUBIECTO ELECTIONIS 452. Quando agitur de actionibus inmanentibus, qua­ lis est electio, idem est subiectum et principium imme1 Aristotees, III Ethic. Nichom. cap. 2, n. 17. 1 S. Thomas, II Sent., dist. 24, q. 1, art. 2. J III Ethic., lect. 6 in fine. 4 Hic, art. 2. 3 Hic, a. 2, obi. 2. 328 Q. XIII: De subjecto electionis P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico 329 Et clarius alibi ait: «ad electionem autem convenit diate elicitivum earum, quia ex hoc dicuntur immanen­ aliquid ex parte cognoscitivae virtutis et aliquid ex parte tes, quod manent in eodem principio sicut in subiecto appetitivae; ex parte quidem cognitivae requiritur con­ a quo efficienter processerunt *. Quaerere ergo proprium silium per quod diiudicatur quid sit alteri praeferensubiectum electionis idem est ac investigare proprium principium electivum eius. Et quia, ut dictum est, in de­ ! dum; ex parte autem appetitivae, requiritur quod appe­ tendo acceptetur id quod per consilium diiudicatur; et finitione actus vel motus, id quod se habet ex parte ter­ ideo Aristoteles in VI Ethic,, cap, 2, η. 5, sub dubio de­ mini a quo vel subiecti, se habet per modum generis, relinquit utrum principalius pertineat electio ad vim apideo eo ipso quod determinatur proprium subiectum et petitivam vel ad vim cognoscitivam. Dicit enin quod principium electionis, remanet determinatum genus eius. electio vel est intellectus appetitivus, vel appetitus in­ Manifestum est autem quod, cum electio sit actus tellectivus; sed in HI Ethic., cap, 3, η. 19, in hoc magis quidam, non convenit per se primo essentiae animae, déclinât quod sit appetitus intellectivus, nominans elec­ quae non est immediate operativa; neque etiam poten­ tionem desiderium consiliabile» \ tiis vegetativis aut locomotivis, ratione dicta supra, q. 11, art. 1, respectu fruitionis, sed necessario debet esse 455. Secunda pars (non posse pertinere ex aequo ad actus potentiae appetitivae aut potentiae cognoscitivae potentiam cognoscitivam et ad potentiam appetitivam): seu apprehensivae. quia electio est essentialiter unus actus vel unus motus eligentis; unus autem effectus non potest ex aequo pro­ 453. conclusio prlma: Electio est simul actus intel­ cedere a duabus causis efficientibus eiusdem ordinis; lectus et appetitus, non ex aequo utriusque, sed per prius impossibile est ergo quod electio procedat ex aequo a seu elicitive est voluntatis, praesuppositive est intellec­ potentia cognoscitiva et a potentia appetitiva. tus. Concludendum igitur quod pertinet ad istas poten­ 454. Probatur. Prima pars. Prout apparet ex ipso tias inaequaliter, hoc est, secundum prius et posterius. nomine, quod, ut diximus, duo dicit, nempe discretionem Unde remanet videre utrum per se primo pertineat ad vel distinctionem inter duo vel plura, hoc est iudicium potentiam apprehensivam vel ad potentiam appetitivam. quoddam discretivum, et sumptionem vel acceptionem 456. Tertia pars, a) Negative·. Manifeste non perti­ unius prae alio, hoc est, prosequutionem vel appetitio­ net per se primo ad potentiam apprehensivam. Nam ad nem quandam in unum potius quam in aliud, statim ap­ illam potentiam per se primo spectat electio a qua, po­ paret in ratione electionis includi et aliquid potentiae sito eo quod proprium est eius, ipso facto habetur per­ apprehensivae et aliquid potentiae appetitivae. Unde S. fecta et completa ratio electionis; quia quod per se pri­ Thomas expresse ait: «electio habet in se aliquid volun­ mo spectat ad aliquid, est constitutivum eius formale. tatis et aliquid rationis; utrum autem sit actus proprius Atqui posito eo quod est proprium potentiae apprehenvoluntatis vel rationis, Philosophus videtur relinquere sivae, non habetur ipso facto perfecta et completa ratio sub dubio in VI Ethic., ubi dicit quod electio vel est ap­ electionis; quia proprium potentiae apprehensivae est petitus intellectivi, idest appetitus in ordine ad intellec­ discretio inter plura eligibilia; simplex autem discretio tum; vel intellectus appetitivi, idest intellectus in ordi­ ne ad appetitum»2. 1 Ι-Π, 74, 4. 2 De Verit., 22, 15. MM «ΜΜΗΜΒΙ ■ P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico 330 inter plura eligibilia non affert ipso facto completam rationem electionis, qua perficitur et completur in motu quodam animae ad id quod eligitur; «nam quantumcumque ratio (vel potentia apprehensiva) unum alteri prae­ fert, nondum est unum alteri praeacceptatum ad operan­ dum» *, secundum illud: «video meliora, proboque, de­ teriora sequor». Ergo concludendum est quod per se pri­ mo electio pertinet ad potentiam appetitivam. 457. b) Quod quidem adhuc confirmatur positive du­ plici argumento. 1) ex ipsa ratione obiecti electionis. Illius potentiae est per se primo elicitive electio cuius est per se primo obiectum proprium electionis. Atqui obiectum proprium electionis est per se primo potentiae appetitivae, quia obiectum proprium electionis est bo­ num aut melius; bonum autem et melius sunt proprium obiectum potentiae appetitivae. Ergo et electio est per se primo elicitive potentiae appetitivae2. 2) Ex ipsa ratione proprii motus electionis. Illius potentiae est elicitive seu immediate motus electionis quae complet seu consummat motum acceptionis unius prae alio; quia electio, ut patet ex dictis, «est ultima acceptio qua aliquid prae alio accipitur ad prosequen­ dum»3. Atqui potentia appetitiva complet seu consum­ mat motum acceptionis unius prae alio ad prosequen­ dum, quia ultimo acceptat illud inclinando affective in hoc potius quam in aliud et complacendo sibi in hoc potius quam in illo. Ergo motus electionis est elicitive potentiae appetitivae4. Dicendum est ergo quod electio praesuppositive, di­ rective, regulative est actus potentiae cognoscitivae dis­ cernentis inter plura bona vel meliora; sed elicitive et executive et consummative vel perfective, est actus po­ tentiae appetitivae, acceptantis vel sumentis affective 1 2 3 4 De Verit. 22, 15. Cf. De Verit. 22, 15; et I, 83, 3. De Verit., 22, 15. Cf. De Verit., 22, 15. Q. XIII: De SUBIECTO ELECTIONIS 331 I unum prae alio, complacendo sibi efficaciter affective in i uno potius quam in alio. Neque Aristoteles hac de re anceps revera fuit, quia I dicit expresse quod electio est intellectus appetitivus vel [ potius appetitus intellectivus seu rationalis: ή ορεκτικός vw; ή τοοαίρεσις ή όρεξις διανοητική *; όρεξις enim est appe( litus, desiderium, ex όρέγω vel όρέομαι=5ε porrigere. Licet verum sit quod clarius in III Ethic, cap. 3, n. 19, ubi ex professo loquitur de electione, praeeminendam appeti­ tionis indicat, dum ait quod ή προαίρεσις est βουλευτική όρε ςίς ^appetitio praeconsiliati. Dato autem quod electio sit actus immediate elicitus a potentia appetitiva, cum in nobis sit duplex appetitus nempe inferior seu irrationalis —in quo communicamus cum brutis animalibus— et superior seu rationalis, vi­ dendum superest cuius appetitus sit proprie electio (art. 2). 458. conclusio secunda: Electio non est actus appe­ titus inferioris, sed proprius et exclusivus voluntatis. 459. Probatur. Prima pars. Nam motus appetitus sensitivi operatur per modum naturae, hoc est, cum de­ terminatione ad unum aliquid particulare, non autem indeterminate et cum discretione. Atqui de ratione elec­ tionis est procedere cum discretione in appetendo seu non cum determinatione ad aliquid unum. Ergo motus electionis non competit appetitui sensitivo, ideoque ne­ que brutis animalibus. 460. Secunda pars. Electio est actus potentiae appe­ titivae accipientis unum prae alio, consequens apprehensivum vel iudicium discretivum potentiae apprehensivae. Atqui iudicium discretivum elegibilium est proprium po­ tentiae apprehensivae rationalis, quia sola ratio vel in­ tellectus comparare potest plura et inter ea discernere. Ergo electio est actus potentiae appetitivae rationalis 1 Aristoteles, VI, Ethic, cap. 2, η. 5. ΤΓ: > 332 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico 0. XIII: De obiecto electionis 333 seu consequens discretionem potentiae cognoscitivae ra­ i nis sit bonum ut finis vel tantum bonum ut medium tionalis, et haec est praecise voluntas. Electio igitur est (art. 3). proprius et exclusivus actus voluntatis. 462. conclusio prima: Electio nequit esse Electio ergo est voluntarium rationale seu perfectum, duplicative ut finis sed medii ut medium est. et hoc est gemis eius. Unde S. Thomas conceptis verbis ait: «genus autem ( = remotum) electionis est volunta­ 463. Probatur. Prima pars. Electio versatur essentia­ rium quia praedicatur universaliter de electione et est in liter circa indeterminatum et plurale, cum importet dis­ plus; unde dicit (Philosophus) primo quod omnis electio cretionem et selectionem unius prae alio, quae dici ne ­ est quoddam voluntarium, non autem omnino sunt idem quit nisi inter plura. Atqui finis ut finis iam est determi­ electio et voluntarium, sed voluntarium est in plus. natus et unus; quia finis in appetibilibus se habet sicut Quod probat duplici ratione, quarum prima... talis principium in speculabilibus; principia autem sunt de­ est: pueri et alia animalia communicant in ipso volunta­ terminata et una et fixa, dum e contra conclusio est mo­ rio, in quantum scilicet proprio motu aliquid sponte ope­ bilis et determinabilis et multiplex. Ergo electio nequit rantur... Non autem conmunicant electione, quia non esse finis ut finis reduplicative. operantur ex deliberatione, quod requiritur ad electionem. Ergo voluntarium est in plus quam electio. 464. Secunda pars. Remanet ergo dicendum quod Secundam rationem ponit..., quae talis est: ea quae electio est medii tantum reduplicative ut medium est. repente facimus dicimus esse voluntaria, quia scilicet Sed tamen, quia finis et medium non adaequate dividun­ principium in nobis est; non autem dicuntur esse secun­ tur nisi quando ex una parte sumitur finis qui nequit esse dum electionem, quia scilicet non jiunt ex deliberatione. nisi finis, qui est finis ultimus, et ex alia parte cetera, Ergo voluntarium est in plus quam electio» ’. qua media sunt respectu finis illius, ideo fines intermedii vel partiales sub uno respectu sunt fines, nempe respectu aliorum quae sub ipsis sunt; sçd simpliciter loquendo § III sunt media, per comparationem nempe ad ultimum finem DE PROPRIO OBIECTO ELECTIONIS simpliciter. Dicendum est ergo quod finis absolute ultimus ut sic 461. Consquenter investiganda est propria differen­ non est eligibilis; media vero ut media sunt absolute elitia electionis ab aliis actibus elicitis voluntatis; quae qui­ gibilia; fines vero intermedii duplicative ut fines non sunt dem differentia sumitur ex proprio et formali obiecto eligibiles; sed specificative ut media ad finem ulteriorem motus electivi; quia omnis motus specificatur ex obiecto sunt eligibiles; sicut in ordine speculativo, primum prin­ motivo seu ex termino proprio et formali. cipium absolute est indemonstrabile, quia est naturaliter Constat ex art. 1 electionem esse boni vel melioris; cognitum, principia vero secundaria et derivata demons­ obiectum ergo electionis est bonum. Bonum autem adae­ trabilia sunt per primum; et similiter in ordine practice quate dividitur in finem et media seu ea quae sunt ad finis ultimus simpliciter est naturaliter volitus et deter­ finem. Quaeritur ergo utrum obiectum proprium electiominatus, ceteri vero fines intermedii et particulares re­ late ad talem ultimum finem, habent rationem medii, Thomas, III Ethic., lect. 5, nn. 434436. ideoque eligibiles sunt; licet relate ad media magis par- 334 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico ticularia habeant rationem finis, et intra illam seriem non i eligantur, sed praesupponantur volita vel electa prius. Ratio ergo generalis est semper eadem: ubi dantur plura bona potest dari electio, quia potest fieri discre­ tio et selectio et praeacceptatio unius respectu alterius. Atqui solus finis ultimus simpliciter est unus tantum, ut patet ex dictis supra, q. 1, art. 5; dum e contra fines in­ termedii, sed non ultimi, possunt esse multi et diversi, sicut et media. Ergo solius ultimi finis ut sic nequit esse electio, ceterorum vero electio dari potest. Et sic beatitudo non eligitur, sed naturaliter est vo­ lita; bonum vero rationis et virtutis et alia possunt eligi, prout media sunt ad beatitudinem. Attamen notandum quod finis debet intelligi formalis, non mere obiectivus seu materialis vel in concreto, v. gr. Deus vel creatura, quia hoc modo cadit sub electione na­ turaliter loquendo sicut materia cadit sub electione in ordine ad formam; et naturaliter non est determinatum in quo sita sit beatitudo obiectiva, ut dictum est supra, q. 1, art. 2. Unde legimus in Scripturis: «Dominum de­ gisti hodie, ut sit tibi Deus, et ambules in viis eius et cus­ todias ceremonias illius et mandata atque iudicia et obedias eius imperio» *. S. Thomas alibi, paucis verbis, energice tradit hanc rationem, scribens: «electio importat segregationem quandam. Haec auten segregatio non potest esse nisi ali­ quorum quae habent aliquam permixtionem vel conve­ nientiam; et ideo illius quod in se determinatum est et discretum, non potest esse electio. Et ideo electio, ut dictum in III Ethic., non est finis ultimi ( = formalis), qui unicuique naturaliter est deter­ minatus, sed tantum eorum quae sunt ad finem, ad quem per plura media devenire potest, licet quaedam sint convenientiora, quae eliguntur» 12. Ideo etiam, si aliquando accidat quod non detur nisi unum medium determinatum ad finem consequendum, 1 Deut. 26. 17. 2 S. Thomas, / Sent, dist. 41, q. 1, art. 1. Q. XIII: Db obiecto electionis 335 eius proprie non est electio, sed eius acceptio involvitur in volitione finis. Dato autem quod obiectum proprium electionis sit medium tantum ad finem et non ipse finis, statim quae­ ritur secundum quam rationem formalem media cadunt sub electione (art. 4-5). 465. conclusio secunda: Media non sunt proprie eligibtlia nobis nisi in quantum aliquo modo sunt a nobis agibilia, hoc est, vel in quantum sunt actiones vel opera­ tiones nostrae —et tunc evidenter sunt nobis agibilia—, vel in quantum cadunt ut materia sub nostra actione, quae eis utitur ad finem’, unde immediate vel mediate omnia media in tantum sunt eligibilia nobis in quantum sunt nobis agibilia. 3 I Ii 466. Probatur. Ratio est, quia media eligibilia debent esse proportionata fini et ductiva ad finem. Atqui finis vel est actio aliqua nostra —finis quo seu formalis— vel est res aliqua ut sub actione et possessione vel fruitione nostra cadit —finis qui vel materialis—. Ergo et media ad finem debent esse vel actio aliqua nostra —medium directum et formale ad finem— vel res aliqua qua utimur actione nostra propter finem —medium indirectum et materiale—. Ergo sive directe sive indirecte, omnia me­ dia in tantum sunt eligibilia in quantum sunt per nos agibilia seu utilizabilia ad finem praevolitum consequen- Et confirmatur; quia electio tota quanta est ordina­ tur ad usum activum et consequenter passivum, hoc est ad ordinem exequutionis vel operationis vel actionis. Er­ go necesse est quod obiectum eligibile sit exequibile vel operabile vel agibile vel utilizabile a nobis. Quod si aliquando unus homo pro alio eligit, sicut pater pro filio vel superior pro subdito, hoc est in quan­ tum eligens et exequens consideratur ut unum, quatenus exequens —filius aut subditus— _pendet in operando a patre vel superiori eligente. 1 <1 MB 336 0. XIII: Definitio electionis P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico 337 bilium, vel ut talium a nobis apprehensorum, et horum est intentio, quae supponit voluntatem absolutam et effi­ cacem, et consequenter electio, quae supponit intentio­ nem*. Et haec est differentia inter electionem et consilium; quia consilium potest dari de his quae per alios et ab aliis aguntur, licet a nobis non pendeant; electio vero est proprie loquendo personalis seu pro unoquoque, sicut et virtus et responsabilitas quae cum electione intimam ne­ cessitudinem habent. § IV I 467. conclusio tertia: Medium vel media eligibilia debent esse non solum obiective possibilia, sed et subieo tive pro nobis. DE DEFINITIONE ELECTIONIS 469. Ex dictis facile est concludere notionem electio­ nis. Electio enim est actus elicitus voluntatis, non ut na­ tura, sed ut ratio; velle enim respondet voluntati ut na­ 468. Quod quidem S. Doctor ostendit triplici ratione, tura, quia est tantum finis, ut supra dictum est, q. 8, ex Aristotele desumpta ‘. art. 2, ad quem naturaliter determinata est, «et ideo ex Prima: Quae sunt a nobis agibilia sunt nobis possibi­ necessitate beatitudinem homo vult, nec potest velle non lia; quae sunt nobis impossibilia, non sunt a nobis agibi­ esse beatus aut miser» 2; eligere vero respondet voluntati lia. Atqui media, eligibilia sunt in quantum sunt a nobis ut ratio, tum quia se habet et per modum conclusionis agibilia. Ergo et in quantum sunt nobis possibilia. et non per modum principii; sicut ratiocinari ad intelliSecunda: In tantum aliquod medium est eligibile propter finem in quantum est revera ductivum ad finem. I gere; tum quia est mediorum tantum et non finis ut finis; media autem se habent ad finem sicut conclusiones ad Atqui quae sunt impossibilia quoad se et quoad nos, non principia. sunt pro nobis ductiva ad finem consequendum. Unde ut Et quia voluntas ut ratio proprie appellatur liberum bene adnotat Aristoteles, si quis impossibilia eligeret, re­ arbitrium, quod et vis electiva merito dicitur a S. Tho­ putaretur stultus 12. Electio ergo nequit esse nisi possibi­ ma3, ideo electio est actus proprius et specificus volun­ lium. tatis ut est liberum arbitrium. Unde et in diverso genere Tertia: Ita se habet electio mediorum ad volitionem causae electio ponitur in definitione liberi arbitrii, quan­ finis sicut conclusio ad principia. Atqui ex principiis pos­ do dicitur quod est «facultas electiva mediorum servato sibilibus non sequitur conclusio impossibilis, quia tunc ordine finis»; et liberum arbitrium in definitione elec­ esset conclusio absurda vel falsa ex principio vero, et a tionis, quando dicitur quod electio est proprius et spe­ vero non sequitur falsum. Ergo similiter non est possibi­ cificus actus liberi arbitrii, hoc est, «libera acceptio unius lis electio mediorum impossibilium ex volitione finis pos­ medii prae altero ad finem consequendum». Unde est sibilis’. contradictio in adiecto dicere quod homo eligat ex ne­ Et inde apparet etiam distinctio electionis a voluntate cessitate, sed necessario debet dici quod homo eligit li­ imperfecta vel conditionata, quae velleitas dicitur; haec bere, cum libertas sit de ratione electionis. enim potest esse impossibilium, saltem quoad nos; at voluntas perfecta quae dicitur velle, non est nisi possi470. Et quidem in electione datur libertas plena et perfecta, non solum quoad exercitium, sed etiam quoad 1 Aristoteles, III Ethic., cap. 2, nn 7-9 2 Loc. cit., n. 7. 3 S. Thomas, art. 5. 1 S. Thomas, a. 5, ad 1. 2 S. Thomas, hic. art. 6. P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico specificationem. Quoad specificationem quidem, quia es­ sentialiter est de mediis, quae non sunt omnino naturali­ ter determinata ad finem, sed diversimode electiva ad fi­ nem; et ideo neque voluntatem ex omni parte implent, neque ut necessaria omnino ad finem apparent, quia secus esset necessitas naturalis et eorum esset velle; quoad exercitium etiam, hoc est, quantum ad eligere vel non eligere, tum quia non datur necessitas quoad exercitium sine necessitate quoad specificationem, quae pro electione non datur; tum etiam, quia in statu viae nulla est necessi­ tas voluntatis quoad exercitium, etiam data necessitate quoad specificationem respectu quorumdam obiectorum, ut supra dictum est, q. 10, art. 2. Quapropter S. Thomas: «ostendit —inquit— (Philoso­ phus) ex praemisis quid sit electio; et dicit quod, cum eligibile nihil aliud sit quam quiddam de numero eorum quae sunt in nostra potestate, quod ex consilio conside­ ratur, consequens est quod electio nihil aliud sit quam desiderium (appetitus vel volitio) eorum quae sunt in nos­ tra potestate, ex consilio proveniens; est enim electio actus appetitus rationalis, qui dicitur voluntas» *. 471. Et uno verbo possumus dicere quod electio est libera appetitio unius medii prae alio ad finem intentum consequendum. Quae definitio optima videtur; cum enim dicitur «ap­ petitio», indicatur quod est actus elicitus voluntatis; cum vero additur «libera», innuitur quod est actus voluntatis ut ratio, non voluntatis ut natura; cum autem dicitur «unius medii prae alio», indicatur et materia propria electionis, quae est medium ut medium, et discretio eius vel praeferentia unius respectu alterius; cum denique subditur «ad finem intentum consequendum», significa­ tur quod electio pertinet ad ordinem executionis et sup­ ponit ordinem intentionis. Quomodo autem voluntas in eligendo se habet ad ra­ tionem consulentem et ultimo iudicantem, apparebit ex quaestione sequenti. 1 III Ethic., lect. 9. n. 486. QUAESTIO XIV DE CONSILIO, QUOD ELECTIONEM PRAECEDIT RATIO QUAESTIONIS ET ORDO ARTICULORUM i 472. Ut supra dictum est, S. Thomas, post Aristote­ lem, loquitur de consilio post electionem, quatenus con­ silium ponitur in definitione electionis eoque modo quo ratio recta, quae est propria prudentiae, ponitur in defi­ nitione virtutum moralium. Attamen, non eodem omnino iure; nam Aristoteles, videns quod in ratione electionis clauditur primario id quod est voluntatis, et per se secundo id quod est ratio­ nis consiliantis, investigat primo id quod se habet ex parte appetitus deinde id quod se habet ex parte ra­ tionis consiliantis2; ac denique concludit definitionem electionis, quae est per se primo voluntatis et per se se­ cundo rationis deliberantis, et ideo dicitur actus proprius liberi (=voluntatis) arbitrii ( = rationis practicae iudicantis)3. 1 2 23 Aristoteles, III Ethic., cap. 2. Ibid., cap. 3, nn. 1-17. Ibid., nn. 18-20. 340 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico Sed S. Thomas aliqualiter immutavit hanc conceptio nem, et ideo trahens consilium ad electionem potius quam ad consensum, aliquo modo processum Philosophi per­ turbavit. Utique, consilium ordinatur ad electionem; at non per se primo et immediate, sed ad consensum, et mediante consensu et ultimo iudicio practico regulat elec­ tionem ipsam. 473. Quantum autem ad seriem et ordinem articulo rum huius quaestionis, facile quis absolvere potest si dicat S. Doctorem sequutum esse ordinem procedendi ipsius Aristotelis, in III Ethic., cap. 3, η. 1-16. Iam vero, notat S. Doctor quod in his Philosophus loquitur de consilio secundum se vel absolute ‘, et quod circa hoc «duo facit: 1) ostendit de quibus debeat esse consilium; 2) determi­ nat de modo et ordine consiliandi»12, in quo modo inclu­ ditur et effectus et terminus inquisitionis consi liativae34 . Secundum hoc ergo S. Thomas in hac quaestione con­ siderat tum materiam circa quam vel obiectum consilii (art. 2-4), et quidem sive materiale vel quoad se (art. 2), sive formale vel quoad nos, hoc est, secundum rationem agibilis (art. 3) et contingentis alicuius momenti (art. 4); tum modum consiliandi (art. 5-6), sive ex parte quasi ef­ fectus (art. 5), sive ex parte termini (art. 6). Videns autem quod consilium est inquisitio vel discursus quidam, prae­ posuit art. 1, in quo quaerit utrum consilium sit inqui­ sitio; quem articulum sumpsit ex Aristotele in VI Ethic, cap. 1, η. 6. Unde Joannes a S. Thoma ita iustificat ordinem arti­ culorum huius quaestionis: «tria D. Thomas tractat de consilio: 1) quid sit, in art. 1; 2) de qua materia sit vel circa quid versetur (art. 2, 3 et 4). Denique, 3) de modo quo proceditur in consilio tractat duobus ultimis articu­ lis» *. 1 S. Thomas, III Ethic., lect. 7 et 9 initio. 2 Ibid., lect. 7. 3 Ibid., lect. 8. 4 Joannes a S. Thoma, h. I., Summa litterae, p. 287. Q. XIV: De consilio ί 341 Potuisset dicere quod, sicut in quaestione de electione, tractat de subiecto (art. 1), de obiecto (art. 2-4) et de modo consilii (art. 5-6); ut notat Conradus Koellin *. Finaliter posset dici quod S. Thomas, sicut semper, de nullo alio agit nisi de natura vel essentia consilii, cuius definitionem versatur seu investigat. Et quidem inquirit duo: 1) quasi gemis consilii, quod est ratio seu discursus quidam (art. 1); 2) quasi differentiam specificam, quae ex duobus sumitur, nempe ex parte materiae vel obiecti (art. 24), et ex parte quasi formae practicae ratiocinandi vel discurrendi (art. 5-6); nam consilium est discursus quidam rationis practicae, quae non eodem modo pro­ cedit sicut ratio mere speculativa, sed modo quodam si­ mili vel analogico. Oportet ergo differentiam specificam ostendere inter discursum rationis practicae consiliantis et discursum rationis speculativae scientificae demonstrantis et circa materiam necessariam versantis. Quia enim formam ratiocinandi debet respondere ma­ teriae circa quam discursus fit, ideo ex distinctione ma­ teriae pro consilio et pro syllogismo scientifico, debebat etiam trahi differentia formae raticinandi, quae in con­ silio non est deductiva, sed inductiva et inventiva essen­ tialiter. Consilii: A) quasi genus (a.l). B) quasi differentia specifica: a) ex parte materiae vel obiecti: 1) materialis seu quoad se (a.2). 2) formalis seu quoad nos, idest ut: a’) agibilis a nobis (a.3). b’) alicuius momenti (a.4). b) ex parte quasi formae vel modi consiliendi: 1) ex parte quasi effectus (a.5). 2) ex parte termini (a.6). I CONRADUS KOELLIN, h. I., p. H5b. 9L& 1 342 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico § II DE NOMINE CONSILII 474. A) Origo nominis. «Consilium —ait S. Thomas— proprie importat collationem inter plures habitam; quod et ipsum nomen designat: dicitur enin consilium quasi considium eo quod multi con-sident ad simul conferen­ dum» .* Hoc tamen minus recte dictum videtur. In primis enim a considendo non dicitur considium, sed consessus, cui respondet graecum τό συνέδρων; insuper, quia conses­ sus non habet parentelam cum consilio, sed potius curo concilio et cum consistorio; inter quae nomina haec est differentia, quod concilium (a cum-ciendo) idem est ac concursus, conventus, comitium ( = cum ire), cui perfecte respondet graecum σύνοδος, et importat actionem comeniendi seu concurrendi ad unum locum; consistorium vero significat actionem sistendi simul in eodem loco illi qui iam ad illum congregati sunt ( = cum-sistere), quasi stantes; nempe consessus importat actionem simul st dendi eorum qui, ad eundem locum convocati et in eo­ dem loco congregati et consistentes erant (=cum-sedere)2. B 475. Consilium vero, secundum rei veritatem, non venit a considendo, sed a consulendo, sicut exilium ab exulando et regimen a regundo (vel regendo), mutata u 1 S. Thomas, hic, 3. 2 Festus: «concilium dicitur a populi consensu: sive concilium dicitur a concalendo idest convocando» (p. XXXIX). Nam * calatarts dicebantur servi άχά τοδ καλεΐν, quod est vocare, quia semper vocari possunt ob necessitatem servitutis» (XXIX). «Consilium vel a consu­ lendo dicitur, vel quod in unam sententiam plures mentes considant: et conveniant: sed a silentio credibilius dictum putatur, quo maxime invenitur» (p. XL). Varro: «consul nominatus qui consuleret populum et senatum, nisi illinc potius unde Attius ait in Bruto: qui recte con­ sulat, consul cluat» (lib. X, § 80, p. 33). «A cogitatione concilium inde consilium, quasi consitatio, quod ut vestimentum apud fullones cum cogitur conciliari dicitur« (lib. VI, § 43, p. 87). Revera conciliat'. verbum est fullonum et significat premere, subigere, cogere. Q. XIV: Consilii definitio nominalis 343 in i propter atractionem sequentis i. Ait enim Tullius: ' ^consul est qui consulit patriae» et loquitur in toto con­ textu de consilio. Et Augustinus: «consules, inquit, ap­ pellati sunt a consulendo»2. Graece consilium dicitur δψΡοοίία, quasi condeliberatio, nam deliberatio dicitur ώ'χκς, quod evidenter differt a βούλήσις = voluntas, licet parentelam cum eo habeat. Et revera, S. Thomas pro eodem sumit quandoque consilium et deliberationem, sicut quando ait: «intellectus enim humanus est discursivus ,et ideo sicut procedit arguendo in speculativis, ita etiam procedit consiliando sive deliberando in agendis»3. 476. Nihilominus proprie loquendo, aliud est consul­ tatio, aliud deliberatio et aliud consilium. Consultatio enim est petitio consilii et continetur sub quaestione vel problemate4, neque tamen est idem ac quaestio vel inquisitio; nam quaestio potest esse duplex: alia definita seu individualis vel omnino concreta, et ap­ pellatur proprie loquendo causa vel controversia; alia vero est infinita, hoc est, circa plura et de pluribus, et haec proprie dicitur consultatio vel etiam propositum. Unde Tullius ait: «Quaestionum duo sunt genera: alte­ rum, infinitum; alterum, definitum; definitum est, quod rêoôcaw graeci, nos causam; infinitum, quod θεσιν illi ap­ pellant, nos propositum possumus nominare»5; nam «quaestio infinita et quasi proposita, consultatio nomi­ natur»6; et ponit exemplum primi, nempe quid de cap­ tivis carthaginensibus statuendum sit; secundi vero, quid de captivis statuendum et sentiendum 7. Deliberatio autem, a praepositione de et verbo librare (=a libra, graece λίτρα, pondus duodecim miciarum), sig­ nificat ponderare distinctim plura et comparare ad in­ vicem, hoc est perpendere singillatim et distinctim, et 1 ) Tullius Cicero, De oratore, lib. 2, cap. 39, edit, cit., t. I, p. 246. S. Augustinus, De Civ. Dei, lib. V, cap. 12, ML. 41, 154. S. Thomas, De Malo, 16, 4. S. Thomas, II Post., lect. 1, n. 2. Tullius Cicero, Topic., cap. 21, edit. cit., t. I, p. 589. Ill de Oratore, cap. 28, t. I, p. 343. Ibid. 344 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico ideo, importat investigationem, tentamen ex omni parte ad inveniendam responsionem dandam consultationi. Consulere tamen est aequivocum ad petendum vel dan­ dum consilium secundum illud Augustini: «consulit enim qui consilium vel impertit vel quaerit» *. Denique consi­ lium est responsio quae consultanti datur, hoc est, sen­ tentia vel indicium adinventum per deliberationem. Unde Tullius scribit: «maximis et miserrimis rebus perturba­ tus, cum coram, tecum mihi potestas deliberandi non esset, uti tamen tuo consilio volui. Deliberatio autem omnis haec est: si Pompeius Italia cedat, quod cum fac­ turum esse suspicor, quid mihi agendum putes? Et quo facilius consilium dari possis, quid in utramque partem mihi in mentem veniat, explicabo brevi»12. Et paulo post: «quamobrem, ut maxima de re aequo animo deliberanti, ita mihi des consilium vellim» 3. Et alibi: «videamus igitur deinceps, in sententia di­ cenda, quam viam et quae praecepta teneamus. Est igi­ tur in deliberando finis utilitas, ad quem omnia ita re­ feruntur in consilio dando sententiaque dicenda, ut illa prima sicut suasori aut disuasori videnda, quid aut pos­ sit fieri aut non possit, et quid aut necesse sit aut non necesse»4. Unde et inter opera liberalitatis ( = elemosynae dice­ remus nos) hanc ponit: «consilium fidele deliberanti dare» 5. 477. B) Usus nominis. In sacra theologia, hoc no­ men «consilium» multipliciter sumitur, scilicet: 1) pro actu consiliandi seu dandi consilium de mediis aptis vel aptioribus ad finem aliquem obtinendum, et hoc modo sumitur in tota hac quaestione; 2) pro obiecto seu re de qua datur consilium, et sic est aliquid a ratione con1 S. Agustinus, Sermo 309, cap. 4, n. 6, ML. 38, 1412. 2 'Tullius Cicero, Ad Atticum, lib. VIII, cap. 3, edit, cit., t. VIII. 322. 3 Ibid., p. 324. < Petitiones, cap. 24, edit, cit., t. I, p. 614. 5 I de officiis, cap. 16, t. III, p. 278. Q. XIV: Consilii definitio reams 345 siliante constitutum per modum propositionis cuiusdam, ' sicut et praeceptum, et in hoc sensu distinguimus con­ silium a praecepto, ut Paulus qui dicebat: «de virginibus praeceptum Domini non habeo, consilium autem do» 3) pro habitu bene consiliandi, quae est virtus quaedam secundaria adiuncta prudentiae ut pars potentialis eius, sive sit acquisita sive infusa, quae dicitur εύβουλία; 4) pro habitu quodam superiori, sumendi consilium a Deo ex quadam connaturalitate ad divina et docilitate ad inspi­ rationes et suggestiones Spiritus Sancti, et sic est donum consilii, quod numeratur inter septem dona Spiritus Sancti. § III DE RE CONSILII 478. Cosequenter videndum est quid sit consilium, ut actus humanus, secundum rem. Qua in re oportet vi­ dere duo: 1) genus eius; 2) differentiam ipsius specifi­ cam a ceteris actibus rationis humanae. A. De genere consilii 479. conclusio prima: Consilium est essentialiter et elicitive actus intellectus, non tamen absolute, sed in ordine ad voluntatem. 480. Probatur. Est quidem actus intellectus, quia sententiam vel indicium de agendis profert, et ad pru­ dentiam, quae est virtus intellectualis, pertinet; est etiam in ordine ad voluntatem, quia in eo «apparet aliquid voluntatis sicut materia, quia consilium est de his quae homo vult facere; et etiam sicut motivum, quia ex eo quod homo vult finem, movetur ad consiliandum de his quae sunt ad finem» *2. ί I Cor. 7, 25. 2 S. Thomas, hic, art. 1, ad 1. I 346 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico · Q. XIV: Consilii definitio realis 347 Est ergo aliquid pertinens ad intellectum practicum, non autem ad intellectum mere speculativum seu abso­ lute sumptum. Evidenter, consilium non dicit inquisitionem tantum, quia tum ex illo nihil concluderetur nec regulare posset consensum aut electionem, sed esset simplex deliberatio; insuper, si secundum rationem suam formalem, nihil 481. conclusio secunda: Non pertinet ad intellectum aliud diceret quam inquisitionem, absque ullo iudicio practicum ut est intellectus, sed ut est ratio. vel sententia vel conclusione, tunc non posset dici de Deo Aut ergo pertinet ad intellectum practicum immedia­ nisi pure aequivoce, quia Deo repugnat discursus, et tum seu intuitivum, vel ad intellectum practicum me­ tamen vere et proprie de eo dicitur consilium sicut et diatum seu discursivum, qui proprie dicitur ratio prac­ prudentia, secundum illud: «qui operatur omnia secun­ tica. Atqui non ad intellectum practicum ut est intellec­ dum consilium voluntatis suae» ’. tus. Vel enim pertinet ad intellectum practicum simpli­ Sed neque iudicium vel sententiam tuntum apud nos citer apprehendentem vel immediate iudicantem: non dicit, cum exclusione inquisitionis vel deliberationis; ad primum, quia simplex apprehensio non est motiva quia secus non esset quid mediatum et discursivum seu et directiva appetitus, ut dictum est supra, q. 9, art. 1; ad rationem pertinens, sed mere pertineret ad intellecconsilium autem movet et dirigit appetitum; neque ad , tum ut intellectus est. secundum, quia iudicia immediata pertinent ad syndeDicendum est ergo quod apud nos, modo naturali resim, quae naturaliter habetur ab omnibus; consilium procedendo —nam de modo procedendi doni consilii est autem non habetur ab omnibus, sed a synderesi differt, alia quaestio, quia hoc se habet ad modum Dei, absque sicut et prudentia. discursu proprie dicto—, consilium includit essentialiter Ergo consilium pertinet ad intellectum practicum dis­ duo: inquisitionem vel deliberationem, quae est quasi cursivum, hoc est, ad rationem practicam. Unde et S. 1 inchoatio consilii, et iudicium vel sententiam, quae est Thomas ait quod consilium est inquisitio ’, et quod est eius consummatio vel terminus normalis. Unde expresse quaestio, et sic distinguit inter consilium et concilium, S. Thomas ait quod ad rationem practicam consiliantem cum ait: «consilium est ipsa quaestio quae vertitur in­ non solum pertinet syllogizare vel inquirere, sed etiam ter consiliantes; concilium, congregatio consiliatorum»2. concludere, quae conclusio «dicitur sententia vel iudi­ Et Aristoteles expresse docet quod consiliare est ratio­ cium, quam sequitur (consensus et) electio»2. Et alibi cinari: βοολεύεοτα: και λογίζεσθαι ταύτον 3. clarius: «deliberatio ( = consilium apud S. Thomam) duo Cum autem in hac ratione discurrente inveniantur importat, scilicet, a) perceptionem rationis cum certitu­ duo: a) ipse discursus vel inquisitio vel motus; et b) sen­ dine indicii de eo de quo fit deliberatio; b) potest etiam tentia vel iudicium in quo terminatur discursus ille, ma­ dicere discussionem sive inquisitionem, et sic importat net videndum utrum consilium sit alterutrum ex his discursum quendam»3. tantum vel utrumque includat. 483. De Deo ergo et similiter de angelis et de dono 482. conclusio tertia: Consilium apud nos includit consilii dicitur consilium quantum ad terminum vel con­ essentialiter deliberationem et sententiam. summationem eius, hoc est, quantum ad sententiam vel I Eph. 1, 11. S. Thomas, I-II, 13, 1, ad 2. De Verit., 29, 8, ad 1. ■■ ■ 348 P. 1: De actibus humanis in suo esse psychologico iudicium certum de agendis, non autem quantum ad in­ quisitionem vel deliberationem practicam discursivam, f quae imperfectionem dicit. Nam «ea quae dicuntur de Deo, accipienda sunt absque omni defectu qui invenitur in nobis, sicut in nobis scientia est conclusionum per discursum a causis in effectus, sed scientia dicta de Deo significat certitudinem de omnibus effectibus in prima causa, absque omni discursu; et similiter consilium at­ tribuitur Deo quantum ad certitudinem sententiae vel l indicii, quae in nobis provenit ex inquisitione consilii; sed huius modi inquisitio in Deo locum non habet, et ideo consilium secundum hoc Deo non attribuitur»1. Analogice ergo consilium dicitur de Deo, sicut et scientia, et quidem analogia proportionalitatis propriae; nam in nobis consilium includit essentialiter haec duo elementa, cum sit cognitio practica mediata, in Deo vero solum includit elementum perfectionis, hoc est, senten­ tiam et certitudinem, et quidem eminentiori modo. Unde Caietanus optime expressit doctrinam S. Tho­ mae dicens quod «consilium significat inquisitionem completam, idest usque ad iudicium inclusive} non enim ipsa inquisitio absque iudicio consilium est, nisi inchoa­ tive» 2*. Et ipsi auctores classici includunt iudicium vel sen­ tentiam in ratione consilii. Ita enim scribit Quintilia­ nus: «consul a consulendo vel a indicando, nam et hoc consulere veteres appellaverunt; unde adhuc remanet illud: rogat, boni consulas, id est bonum iudices»\ Et Tullius: «consilium —inquit— est aliquid faciendi aut non faciendi vere excogitata ratio» 4. Dato ergo quod apud nos utrumque elementum essen­ tialiter concurrat ad rationem consilii, hoc est, inquisi­ tio vel discursus et iudicium vel sententia, quaeritur fi1 Hic, art. 1, ad 2. 2 Caietanus, h. I., art. 1. ’ Quintilianus. Inst. Orat., lib. 1, cap. 6, n. 32, edit, cit., t I p lié. i. ή. S e ,nven'·Rhe' ·iib- ’■ «p· : di. t 349 Q. XIV: Consilii definitio realis naliter quodnam ex his duobus elementis sit quasi prae­ nominans. 484. conclusio quarta: Elementum quasi praedominans consilii apud nos est inquisitio. Ratio es quia plus habetur de inquisitione et de dis­ cursu in rebus practicis, quam de iudicio et de certitu­ dine, et propterea saepius deliberamus quin tamen ad certam conclusionem et iudicium perveniamus. Propter quod S. Doctor potius appellat illud inquisitionem quam iudicium vel sententiam, ratione dicta, quia scilicet «in rebus agendis multa incertitudo invenitur, quia actiones sunt circa singularia contingentia, quae propter suam variabilitatem incerta sunt» «nominat enim (Philoso­ phus) consilium quandam inquisitionem nondum deter­ minatam, sicut et ratiocinatio; quae quidem indetermi­ nati» maxime accidit circa contingentia, de quibus solis est consilium»2. Unde et specialis virtus ponitur ad hanc inquisitio­ nem bene faciendam, quae dicitur εύβουλία, nam qui bene inquirit, generaliter bene invenit et bene iudicat; e con­ tra, qui male inquirit, non bene invenit nec iudicat. Et iam Quintilianus scripserat: «nec multum a iudi­ cio credo distare consilium, nisi quod illud ostendentibus in rebus adhibetur; hoc, latentibus et, aut omnino non­ dum repertis, aut dubiis; et iudicium frequentissime certum est, consilium vero est ratio quaedam alte petita et plerumque plura perpendens et comparans, habensque in se et inventionem et indicationem» 3. B. De differentia specifica consilii 485. Ut supra dictum est, in distributione articulo­ rum huius quaestionis, haec differentia specifica consilii sumi potest ex duplici capite: a) ex parte obiecti vel materiae circa quam fit discursus rationis practicae; 1 2 S. Thomas, hic, art. 1, corp. VI Ethic., lect. 1, η. 1118. Quintilianus, Inst. Orat., lib. VI, cap. 5, η. 3, t. 2, p. 568. * i ’ f ·’.» 350 P. I: De ictibus humanis in suo esse psychologico b) et ex parte quasi formae qua fit discursus iste; et sic ex utroque elemento apparebit differentia specifica discursus rationis practicae a discursu rationis specula­ tivae. 1. De materia vel obiecto consilii 486. Materia vel obiectum consilii non est aliquid speculabile proprie dictum, sed aliquid pertinens ad ordi­ nem practicum vel agibilium. Nam certe, de necessariis et aeternis et universalibus et semper eodem modo se habentibus, circa quae versatur speculatio, nequit esse consilium; similiter etiam nequit esse de omnino fortui­ tis et inevitabilibus a nobis; eo quod haec omnia sunt independentia a nostra operatione et regulatione. Unde optime Aristoteles docet quod materia propria consilii non est ea, circa quam forte consulere nititur stultus aut insanus, v. gr. de aeternis et necessariis, de mathe­ maticis, de motu coelorum, de stationibus anni, nempe de pluvia vel de sole et siccitate, neque etiam de his quae omnino fortuita sunt, ut inventio thesauril. 487. Dicendum est ergo primo·, quod materia vel obiectum consilii est essentialiter quid pertinens ad or­ dinem practicum vel operationis. Et cum constet con­ silium esse opus rationis practicae et obiectum rationis est verum, dicendum est obiectum consilii esse verum practicum, quod essentialiter sumitur per ordinem ad appetitum rectum. Cum autem verum practicum essentialiter debeat es­ se aut de fine aut de mediis ad finem —eo quod totus ordo practicus in his duobus continetur—, necesse est quod consilium sit aut de fine aut de mediis. 488. Secundo: nequit esse de fine formaliter ut finis est. Nam finis formaliter ut finis, habet rationem prinJ'L Ethic ’ cap· 3’ nn· b5· Cf- S. Thomam, h. I., leci 7; et Ciceronem, I Rhct., cap. 4, nn. 1-4. Q. XIV: Consilii definitio realis 351 cipii in operabilibus. Atqui consilium nequit esse de principiis, tum quia consilium est discursus et conclu­ sio, principia autem non demonstrantur aut concludun­ tur; tum etiam quia principia, ut sic, sunt per se et im­ mediate cognita, et circa per se immediate nota non datur quaestio vel inquisitio, quae essentialis est con­ silio; tum denique, quia principia seu fines practici sunt syndereseos seu intellectus practici, non vero prudentiae vel rationis practicae ut ratio est, ad quam pertinet con­ silium, ut supra dictum est. Quod et S. Thomas, post Aristotelem, inductive et exemplis comprobat. «Medicus enim non consiliatur an debeat sanare infirmum, sed hoc supponit quasi finem; nec Rhetoricus consiliatur si debeat persuadere, sed hoc intendit quasi finem; nec etiam Politicus, idest rector civitatis consiliatur an debeat facere pacem, quae se ha­ bet ad civitatem sicut sanitas ad corpus hominis, quae consistit in convenientia humororum, ut pax in conve­ nientia voluntatum; et sic nullus aliorum operantium consiliatur de fine» ’; nec Dux exercitus consiliatur an debeat vincere, cum victoria sit finis eius, sed de modo quo ad victoriam pervenire possit. Concludendum est ergo quod consilium est de mediis tantum formaliter ut media sunt, quia sola media ut media mediata sunt, ut vel ipso nomine patet; consilium autem dicit cognitionem mediatam seu discursivam practicam, ut dictum est. Dixi autem: media formaliter ut media sunt, esse unice obiecta consilii; et similiter finem, formaliter ut finis est, esse exclusum a consilio; quia si sumatur finis ut res, seu res quae est finis, potest accidere quod non cognoscatur esse revera finem, et tunc sub hoc respectu cadere potest sub quaestione et sub consilio, cum sub hoc respectu induat quoad nos rationem medii. Unde S. Thomas recte ait: «id quod accipitur ut finis (for­ maliter) est iam determinatum; unde quamdiu habetur 1 S. Thomas, III Ethic., lect. 8, η. 472. . <■> * * ΛΛ! 352 0. XIV: Consilii definitio reams P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico 353 tem sibi procurandi ut tale iter arripiat; alio modo, re­ ut dubium, non (dum) habetur ut finis, et ideo si de eo lative vel subiective seu quoad nos consiliantes et eli­ consilium habetur, non erit consilium de fine (formali· gentes, quatenus non solum est de se ductivum ad finem, ter), sed de eo quod est ad finem», quod materialister sed etiam nobis ductivum est, quia nobis possibile vel est finis in nostra potestate positum est. Similiter, medium ut res seu materialiter, potest esse finis quidam respectu alterius, «sicut etiam id quod est 490. Tertio: Manifeste sub consilio non cadunt me­ principium unius demonstrationis, est conclusio alterius; dia. utilia quoad se tantum vel obiective, sed nem quoad et ideo, id quod accipitur ut finis in una inquisitione —sub quo respectu de eo non est consilium— potest 1 nos, quia nobis impossibilia. Nam consilium essentialiter est de agibilibus seu operabilibus. Atqui quod est nobis accipi ut ad finem in alia inquisitione, et sic de eo —sub impossibile non est quoad nos quid agibile vel operabile. hoc respectu—, potest esse consilium»2. Unde optime S. Thomas scribit: «postquam inquisitio Sicut pro medico corporali sanitas corporis habet ra­ consilii pervenerit ad id quod oportet primum operari, tionem finis, et ideo pro illo sanitas non cadit sub con­ si inveniant consiliantes illud esse impossibile, discedunt, silio, sed supponit tanquam principium; sed pro medico idest dimittunt totum negotium, quasi desperantes; pu­ spirituali, hoc est, pro confessario, qui per se primo re­ ta, si ad negotium aliquod prosequendum indiget qui­ spicit salutem animae, sanitas corporis non habet rationem finis, sed medii, quia sanitas corporis ordinatur ad bo­ dem homo pecuniis ad dandum aliquibus et non possit eas dare, oportet dimittere negotium; si autem appareat num animae; et ideo apud ipsum potest et debet cadere quod sit possibile illud quod inventum est per consilium, sub consilio esse corpore sanum vel infirmum, secundum statim incipiunt operari, quia, ut dictum est, oportet esse illud Apostoli: «cum enim infirmor, tum potens sum»"j Finis ergo formaliter ut finis' nequit esse consilium, ?™n.u!n. *n θΡ^ΓΗίίοηε id ad quod terminatur resolutiva sed solum medii formaliter ut medium est; sed finis inquisitio consilii. Possibile autem dicitur aliquid operanti, non solum secundum propriam potentiam, sed materialiter vel ut res potest, per accidens, esse consilium; sicut et medii materialiter ut res, quae sub alio lt‘arn seCLjndum potentiam aliorum. Unde dicit (Philosophus) quod possibilia sunt quae respectu potest esse finis, potest quoque non esse con­ fiunt per amicos, quia ea quae fiunt per amicos, aliqua­ silium nec electio, sed intentio et intellectus. liter fiunt per nos, in quantum scilicet principium ho­ 489. Dato autem quod consilium sit essentialiter | rum est in nobis, prout ipsi intuitu nostro hoc faciunt» ’. Dicendum est ergo quod media cadunt sub consilio circa media tantum, oportet videre secundum quam ra­ tionem media cadunt proprie sub consilio. Ubi conside­ prout nobis consiliantibus possibilia aliquo modo sunt, randum est quod media ad finem possunt considerari hoc est, in nostra potestate personali vel in potestate amicorum qui aliquo modo, ut amici, unum nobiscum dupliciter: uno modo, absolute vel objective vel qu se, quia de se ductiva sunt ad finem, v. gr. iter agere sunt. per mare ductivum est per se ad curandam phtysim, sed 491. Unde concluditur ulterius quod obiectum vel quis non habet pecuniam sufficientem nec possibilita­ materia circa quam immediate cadit consilium sunt ope­ rationes vel passiones nostrae, mediate vero res prout Λ " * S. Thomas, hic, art. 2, ad 1. ttic, art. 2, corp. 3 C°r- 12, 10. Cf. S. Thomam, q. 13, art. 3. > III Ethic., lect. 8, n. 477. · — — P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico 354 sub operationibus vel passionibus cadunt, ut etiam de materia electionis dictum est; et quidem non passiones vel operationes quaecumque, sed solum imminentes vel proximo futurae, nam praesentes ut praesentes et simi­ liter praeteritae, iam necessariae sunt et nequeunt non esse id quod sunt et prout sunt; possunt tamen indirecte cadere sub consilio quatenus connexionem quandam ha­ bent cum futuris vel imminentibus, quae exinde melius cognosci et iudicari valentl. Quod quidem S. Doctor uno verbo expressit, dicens: «consilium importat collationem non quamcumque (nec de quocumque), sed collationem de rebus agendis», non actis iam2. Et alibi: «consiliamus de operabilibus, quae in nobis, idest in nostra potestate existunt; consilium enim ad operationem ordinatur» 3. Nec enim singularia contingentia, de quibus proprie loquendo est consilium, digna sunt inquisitione ut co­ gnoscantur propter se, nam «cognitio veritatis in talibus non habet aliquid magnum, ut per se sit appetibilis, sicut cognitio universalium et necessariorum»4; sed so­ lum prout operationem regulare potest et ordinare, et ideo prout agibilia vel operabilia sunt a nobis, cadunt sub consilio. Operabilia autem ab aliis sub consilio nostro cadunt «in quantum sunt quodammodo unum nobiscum —vel per unionem affectus, sicut amicus solicitus est de his quae ad amicum spectant, sicut de suis—; vel per mo­ dum instrumenti, nam agens principale et instrumentale sunt quasi una causa, cum unum agat per alterum, et sic dominus consiliatur de his quae sunt agenda per ser­ vum» 5, et pater de his quae sunt agenda per filios, et superior de his quae sunt agenda per subditos eius. Dicamus ergo quod media ad finem cadunt sub con­ silio quatenus proprie vel appropriate sunt nobis possi1 2 3 4 5 Hic, art. 3, ad 3. Hic, art. 3, ad 1. III Ethic., lect. 7, n. 465. Hic, art. 3, corp. Hic, art. 3, ad 4. I I Q. XIV: Consilii definitio reams 355 ' bilia et a nobis personaliter agibilia, sicut et de obiecto electionis dictum est quaestione praecedenti. 492. Sed quia possibilia et operabilia nobis sunt duplicis generis, nempe quaedam factibilia, quae in ex­ teriorem materiam transeunt, ut artes; quaedam vero proprie agibilia, quae in nobis manent, adhuc inquiren­ dum est quorum proprie sit consilium. 493. Quarto: Et dicendum est quod consilium aliquo modo potest esse de factibilibus, secundum magis et mi­ nus prout est maior vel minor incertitudo et indeterminatio in modo operandi; sed proprie et antonomastice est tantum de agibilibus. Et ratio est, quia in tantum aliquid operabile est consiliabile, in quantum est indeterminatum et dubitabile quomodo debeat fieri ut attingatur finis debitus. Atqui factibilia exteriora sunt quandoque determinata et cer­ ta, quandoque vero plus minus indeterminata et dubia; , agibilia autem humana sunt maxime contingentia et in1 determinata et dubia. Ergo agibilia humana sunt maxime et per antono­ masiam consiliabilia, dum factibilia sunt consiliabilia per posterius et secundum quod plus minusve accedunt ' ad maximam indeterminationem et contingentiam agibilium. Propria ergo materia consilii sunt agibilia, exten­ siva vero et secundum quid possunt esse aliquo modo quaedam factibilia. Ad rem S. Thomas: «1) ostendit (Philosophus) circa quas artes sit consilium et circa quas non; et dicit quod circa illas operativas disciplinas quae habent certos mo­ dos operandi et sunt per se sufficientes, ita scilicet quod effectus operis eorum non dependet ex eventu alicuius extrinseci, circa has, inquam, artes non est consilium, sicut de litteris conscribendis. Et huius ratio est, quia non consiliamur nisi in dubiis; non est autem dubium qualiter debeat scribi, quia certus est modus scribendi et non est dubius, et non dependet effectus scripturae nisi ex arte et manu scribentis: sed de his est consilium 24 ;· 356 Q. XIV: Consilii definitio realis P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico quaecumque fiunt per nos, idest in quibus oportet nos praedeterminare qualiter fiant, quia non sunt in se cer­ ta et determinata. 2) Ostendit quod de his (etiam de quibus est consi­ lium) non est eodem modo consilium, sed de quibus­ dam magis et de quibusdam minus. Et ostendit hanc differentiam inter artes operativas ad invicem, et dicit quod non semper de his, quae per nos determinantur, similiter, idest aequali dubitatione consiliantur, sed de quibusdam magis, quae sunt minus determinata, et in quibus plura exteriora oportet considerare; sicut in arte medicinali, in qua oportet attendere ad virtutem naturae eius qui infirmatur; et in negotiativa, in qua oportet attendere ad necessitates hominum et abundantiam re­ rum venalium; et in gubemativa, in qua oportet atten­ dere ad flatus ventorum; in his, magis consiliamur quam in arte gymnastica, idest luctativa et exercitativa, quae magis habet certos et determinatos modos; et quanto praedictae artes sunt minus certae, tanto magis in ipsis est consiliandum: et idem intelligendum est in aliis ar­ tibus» 494. Sed neque omnia agibilia a nobis sunt proprie consiliabilia; non enim sunt proprie consiliabilia ea quae valde raro et quasi fortuito accidunt vel occurrunt in operando, sed quae regulariter et saepius agi debent, ita tamen ut non sint iam determinata et indubitata, ac de­ nique maioris sint momenti, ita quidem ut mereantur considerari. Unde S. Doctor scribit: «Ostendit (Philoso­ phus) de quibus debeat esse consilium, considerando conditiones ipsarum rerum, et circa hoc ponit tres con­ ditiones rerum (agibilium) de quibus est consilium. Et 1) dicit quod oportet consiliari de his quae saepius acci­ dunt; tamen, quia possunt aliter evenire, incertum est qualiter contingant. Si quis enim vellet in consilium de­ ducere ea quae rarissime accidunt, puta si pons lapideus, per quem transeundum est, cadat, nunquam homo ali­ quid operaretur. 2) ...dicit quod oportet consiliari de illis in quibus non est determinatum qualiter oporteat agere; iudex enim non consiliatur qualiter debeat sententiare de his quae sunt lege statuta, sed forte in casibus in quibus non est aliquid lege determinatum», vel in quibus lex non est clara et taxativa aut casus iudicandus non est clarus et obvius *. «3) ...dicit quod assumimus nobis alios ad consilian­ dum in rebus magnis, quasi non credentes nobis ipsis, ut simus sufficientes ad discernendum quid oporteat nos facere; et sic patet quod consilium non debet esse de minimis quibuscumque, sed de rebus magnis»2; nam «ista minima ...parum adiuvant vel impediunt respectu finis consequendi; quod autem parum est, quasi nihil accipit ratio»3, secundum illud: parum pro nihilo repu­ tatur. Agibilia ergo, ut proprie cadant sub consilio, debent esse: a) contingentia ut in pluribus; b) non statim obvia aut clara et determinata per legem; c) et maioris mo­ menti; quae quidem conditiones cumulative concurrere debent. Ergo ex duplici capite non est aliquid materia con­ silii in operabilibus humanis: primo, quasi per exces­ sum, quia scilicet determinata et clara et indubia sunt, ut in quibusdam artibus et in his quae in concreto sunt taxata lege; secundo, quasi per defectum, qui duplex es­ se potest: aut quia sunt omnino impraevisibilia et for­ tuita; aut quia nullius fere sunt momenti ad finem at­ tingendum, utpote minima. 495. At nondum satis. Nam, quia consilium ordina­ tur non solum ad consensum, sed etiam ad electionem, i 1 III Ethic., lect. 7, nn. 467-468. Cf. II-II, 47, 2 ad 3, et 4 ad 2. 357 Vide hic, art. 3, ad 2. Ill Ethic., lect. 7, nn. 470-472. Hic, art. 4. I 358 Q. XIV: Consilii definitio realis P. 1: De actibus humanis in suo esse psychologico discretionem quandam secum fert, quae aliunde habitu­ dinem quandam inter consiliabilia supponit. Unde opor­ tet quod media non solum comparentur quasi globatim cum fine intento, ad videndum utrum revera ductiva et utilia sint ad finem consequendum; sed etiam requiritur ut comparentur inter se et cum fine simul et distincte, ut appareat quodnam ex pluribus mediis sit utilius vel melius ad finem, et quodnam minus utile; vel si unum tantum medium est, quomodo adhibendum sit, nam «quando aliquid per unum potest fieri, sed diversis mo­ dis, potest dubitationem habere, sicut et quando fit per plura, et ideo opus est consilio; sed quando determina­ tur non solum res, sed modus, tunc non est opus con­ silio» l; «oportet enim quod deliberans consilietur (sal­ tem) de duobus, quorum utrumque potest facere, ut alterum eorum eligat in futuro» 2. Optime ergo Tullius scribit: «nec enim solum utrum honestum aut turpe sit, deliberari solet·, sed etiam, duo­ bus propositis honestis, utrum honestius·, itemque duo­ bus propositis utilibuus, utrum utilius» 3. Et Thomas ipse egregie scribit: «supposito aliquo fi­ ne, prima intentio consiliantium est qualiter, ideo quo motu vel actione possit perveniri ad illum finem et per quae instrumenta oporteat moveri vel agere ad finem, puta per equum vel navem; secunda autem intentio est quando ad finem aliquem per plura potest veniri, sive instrumenta sive actiones, per quid eorum facilius et me­ lius perveniatur, et hoc pertinet ad iudicium ( = senten­ tiam) in quo quandoque aliqui deficiunt, bene se haben­ tes in inventione viarum ad finem; tertia autem intentio est, si contingat quod per unum solum instrumentum vel motum, optime perveniatur ad finem, ut procuretur qua­ liter per hoc ad finem perveniatur. Ad quod requiritur constantia et sollicitudo. Et si id per quod est deveniendum ad finem, non habeatur in 1 Hic, art. 4, ad 3. 2 De Malo, 16, 4, ad 7. 5 Tullius Cicero, / de officiis, cap. 3, edit, cit., t. III, p. 259. r 359 promptu, oportet inquirere ulterius propter quid haberi possit; et similiter de illo, quousque perveniatur ad cau­ sam quae occurrit primo operando, quae est ultima in inventione consilii» '. Non enim solum est consilium de bono medio, sed et de meliori. I 2. De forma vel processu consilii 496. Considerata et determinata materia propria cir­ ca quam versatur consilium, consequenter videre oportet formam vel modum procedendi rationis consiliantis, quia forma debet respondere materiae. Constat autem quod ratio practica, cuius est consi­ lium, supponit rationem speculativam et intellectum practicum vel synderesim una cum actibus voluntatis circa finem, qui constituunt ordinem intentionis; et aliunde praecedit exteriorem exeeutionem seu operationem effec, livam ad finem intentum obtinendum, quam operationem determinare et regulare aliquo modo debet. Unde consi­ lium quasi medium consistit inter purum ordinem inten­ tionis et rationem speculativam, et inter purum ordinem aequationis effective vel in re, et ideo processus eius vel forma comparari debet et ad formam vel modum proce­ dendi rationis speculativae, et ad formam vel modum procedendi operationis practicae exeeutivae, ut differen­ tia eius ab utroque plena luce videri possit. 497. Dicendum ergo. Primo: Respectu ergo operatio­ nis exeeutivae, ordo consiliandi est inversus seu oppo­ situs ordini operandi. Et ratio est, quia ordo consiliandi, cum se habeat ex parte intellectus vel rationis dirigentis, respondet motivo quoad specificationem, ideoque causalitati finali; dum e contra, ordo operandi respondet motivo quoad exerci­ tium, et consequenter causalitati efficienti. Atqui ordo 1 III Ethic., lect. 8, n. 475. 360 Q. XIV: Consilii definitio reams P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico causalitatis finalis et ordo causalitatis efficientis inverso modo procedunt; quia causalitas finalis est prima in cau­ sando, sed est ultima in essendo; causalitas vero efficiens est ultima in causando et prima in essendo. Quia ergo consilium procedit secundum ordinem cau­ salitatis finalis, ideo incipit a fine et procedit husque ad medium concretum, a quo debet operatio incipere; ope­ ratio vero —et consequenter electio, quae principium operationis est— incipit a medio concreto ultimo invento et procedit husque ad ultimum finem adipiscendum. Quod, si sumamus consilium ut reductum ad consen­ sum et electionem, ideoque prout concrete incarnatur in ordine operandi seu in motione quoad exercitium et in genere causae efficientis, tunc dicendum est quod proces­ sus eius est essentialiter resolutivus seu analyticus et a posteriori, quia procedit ab ultimo effectu, qui est obtentio finis intenti, et incedit paulatim per media seu effec­ tus intermedios usque ad primum effectum et primam motionem causalem, a qua incoepit ordo executionis operativae; e contra, processus operandi, incipit a primo effectu, hoc est, a medio ultimo iudicato et electo, et in­ cedit usque ad ultimum effectum, qui est assequtio realis finis, et ideo procedit compositive seu synthetice et a priori secundum esse. Sive ergo loquamur de ratione consiliandi sive de reali processu consilii, prout causalitas finalis exercet cau­ salitatem suam super causalitatem efficientem, ordo eius est inversus ordini operandi. Quod quidem S. Doctor uno verbo expressit, dicens: « ratio operationum accipitur ex fine —quia finis est ratio causandi causalitatis efficien­ tis—, et ideo ordo ratiocinandi de operationibus —qui respondet rationi operationum— est contrarius ordini operandi» ’. Quia ergo ordo consilii est ordo executionis —non in­ tentionis— et insuper est ordo causalitatis finalis potius quam ordo causalitatis efficientis, ideo proceditur simul i a fine utpote a magis noto et ratione consiliandi, qui ta­ men erit in ordine essendi et operandi ultimus effectus. Et ideo «consultatio, cum ad assecutionem dirigatur, re­ spicit finem via executionis, non via intentionis, licet illam supponat; in via autem executionis finis est effectus et proceditur ad inquirendum de eius causis, idest de me­ diis, quae sunt causae ipsius in via executionis; ergo est processus resolutorius in hac via executionis, in qua so­ lum procedit consultatio» *. Unde quia consilium proce­ dit inveniendo, «causa, quae prima est in operatione, est ultima in inventione»2. 498. Secundo: Respectu vero discursus speculativi, processus et forma consilii est valde diversa a forma dis­ cursus speculativi. Utique certum est quod «deliberatio -et consilium— fit per modum cuiusdam syllogismi»3, sed tamen non est syllogismus proprie dictus. Non enim est processus deductivus et a priori —ubi proprie datur syllogismus—, sed essentialiter est processus a posteriori seu ex effectibus ad causas, non ut sint, sed ut causent, et ideo est essentialiter processus quidam inductivus et venativus seu inquisitivus potius quam demonstrativus, eo fere modo quo fit in venatione definitionum. Potest ergo procedere —sicut in venatione definitionum— com­ parative et divisive, at nos proprie demonstrative, sed inventive. Et propter hoc consilium non pertinet ad scientiam -ad quam proprie pertinet processus demonstrationis et syllogisticus—, sed ad virtutem, quae instinctum quem­ dam secum fert, praesertim ad eustochiam. 499. Et tamen habetur quaedam analogia inter dis­ cursum istum rationis practicae et discursum rationis speculativae. I 1 Hic, art. 5, ad 1. 361 Joannes a S. Thoma, h. l„ n. 14, p. 290-1. S. Thomas, Hl Ethic., lect. 8, n. 476. De Memoria et Reminiscentia, lect. 8, n. 399. 362 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico Quae analogia non solum habetur ex parte motus, quatenus utrobique est processus a potentia ad actum et a noto ad ignotum ut vi noti cognoscetur, sed etiam qua­ tenus de facto est motus finitus, non solum a parte ante seu ex parte termini a quo, verum et a parte post seu ex parte termini ad quem. In omni enim discursu, sive speculativo sive practico, principia debent esse per se nota vel iam probata et ad­ missa, quia omnis motus incipit semper ab aliquo immo­ bili et fixo. Haec autem principia sunt maior et minor syllogismi; quae quidem in syllogismo operativo seu practico ita se habent, ut maior sit propositio aliqua uni­ versalis de ipso fine intento, a synderesi enuntiata et dictata; minor vero est omnino particularis vel singula­ ris, hoc est, facta vel res omnino singulares, a sensibus externis vel internis perceptae immediate per experien­ tiam; «huiusmodi autem principia —ait S. Doctor— quae in inquisitione consilii supponuntur, sunt quaecumque sunt per sensum accepta, utpote quod hoc sit panis vel ferrum» ’. Patet ergo quod ex parte termini a quo vel principiorum, motus rationis practicae est finitus et de­ terminatus et certus. Similiter etiam ex parte termini ad quem, quia termi­ nus vel conclusio inquisitionis consiliativae «est id quod statim est in potestate nostra ut faciamus»; «unde id quod primo agendum occurrit, habet rationem ultimae conclusionis, ad quam inquisitio terminatur»2. Quamvis enim conclusio consilii sit singularis et singularia sint infinita, non tamen sunt infinita in actu prout cadent sub consilio, quia consilium cadit circa singularia quae de facto sunt hic et nunc, et non circa singularia quae absolute esse possent; singularia autem quae de facto sunt hic et nunc, finita sunt et determinata» 3. S. Thomas alibi hanc finitudinem consillii exponit op­ time his verbis: «concludit (Philosophus) quod sit ter· 1 Hic, art. 6. 2 Hic, art. 6. 3 Hic, art. 6, ad 1 et 3. Q. XIV: Consilii definitio realis 363 miitiis sive status in inquisitione consilii et hoc quidem secundum tria: 1) quidem, ex parte ipsius operantis. Un­ de dicit quod, sicut supra dictum est, homo est princi­ pium suarum operationum; consilium uniuscuiusque ho­ minis est de his quae sunt operabilia ab ipso; et ideo quando inquisitio consilii pervenit ad id quod homo ha­ bet in sua potestate ut faciat, ibi terminatur consilium (nam operabilia ab homine sunt finita). i 2) ...Ostendit quod consilium habet terminum vel sta­ tum ex parte finis. Et dicit quod operationes omnes sunt aliorum gratia, idest finium; unde de ipso fine non est consilium, sed de his quae sunt ad finem. Et sic patet quod finis est in inquisitione consilii, et ex parte finis et exparte agentis, sicut in demonstrationibus, et in sursum et in seorsum, quasi ex parte utriusque extremi. 3) ...Ostendit quod est status in inquisitione consilii ex parte singularium instrumentorum ( = quasi minorum syllogismi operativi), quibus utimur in operibus sicut quibusdam mediis ad perveniendum in finem. Et dicit quod neque etiam consilium est de rebus singularibus, qualia sunt, puta si hoc quod proponitur sit panis vel si est digestus, idest coctus vel confectus, sicut oportet; hic enim discernit sensus. Quod autem secundum haec tria in consiliis sit status, sicut et in demonstrationibus, probat per impossibile; quia, si aliquis semper consiliaretur, deveniret hoc in infinitum, quod sub ratione non cadit, et per consequens neque sub consilio, quod est quaedam ratiocinativa in­ quisitio, ut dictum est» l. Est ergo terminus et ex parte maioris et ex parte mi­ noris et ex parte conclusionis practicae. 1 III Ethic., lect. 8, nn. 479-482. QUAESTIO XV DE CONSENSU, QUI EST ACTUS VOLUNTATIS IN COMPARATIONE AD EA QUAE SUNT AD FINEM § I ORDO ARTICULORUM 500. Consequenter S. Doctor loquitur de consensu. Et loquitur, 1) de consensu in genere vel communiter dicto (art. 1-3); 2) de consensu perfecto et pleno, nempe de consensu in actum vel in opus, ut explicet doctrinam Augustini (art. 4). Circa consensum autem communiter dictum, investigat naturam vel essentiam eius, determi­ nando tum genus eius quod sumitur ex subiecto, quod & voluntas, hoc est, potentia appetitiva (art. 1) rationalis iart. 2); tum differentiam eius specificam, ex proprio obiecto vel materia circa quam (art. 3). En ergo ordo articulorum huius quaestionis: De consensu: A) communiter dicto: # · a) quasi genus ex parte potentiae elicitivae eius. 1) facultas appetitiva (art. 1). 2) et quidem rationalis (art. 2). 366 P. I: De actibus hu.ma.nis in suo esse psychologico b) quasi differentia eius, ex parte proprii obiecti vel materiae (art. 3). B) plene et complete dicto, scilicet de consensu in actum (art. 4). Relinquentes autem articulum 4 pro tractatu de pec­ catis (I-II, q. 74, art. 7), ubi propriam habet sedem, ce­ teros tres articulos hoc loco considerabimus. Et quidem ita breviter procedemus ut consideremus: 1) nomen con­ sensus; 2) rem ipsam nomine significatam. § Π DE NOMINE CONSENSUS 501. «Consentire —ait S. Doctor— est simul senti­ re» hoc est, una cum alio sentire. Et quia sentire est proprie loquendo actus sensus, qui experimentaliter sem­ per procedit, ideo «consentire importat applicationem sensus ad aliquid» sentiendum, «quasi experientiam quandam sumens de re» singulari vel particulari, quae ei obiicitur12. A sentiendo autem, sensus et sententia derivatur, et ideo consensus importat etiam unitatem sententiae vel iudicii inter duos vel plures, quia sicut nomen visus ex­ tenditur a sensu visus ad intellectum, ita etiam generale nomen sensus extenditur quoque ad cognitionem animi, maxime circa res practicas et concretas. Unde Quintilia­ nus pulchre et exacte ait: «sententiam veteres, quod ani­ mo sensissent, vocaverunt; id quum est apud oratores frequentissimum, tum etiam in usu quotidiano quasdam reliquias habet: nam et iuraturi «ex animi nostri senten­ tia», et gratulantes «ex sententia» dicimus; non raro ta­ men et sic locuti sunt, ut sensa sua dicerent, nam sensus corporis videbantur; sed consuetudo iam tenuit, ut men1 S. Thomas, hic, art. 1, obiec. 2 et ad 3. 2 Hic, art. 1. ■ei * : Q. XV: Definitio nominalis consensus 367 te concepta sensus vocaremus. Lumina autem, praecipueque in clausulis posita, sententias; quae minus crebra apud antiquos, nostris temporibus modo carent; ideoque mihi et de generibus earum et de usu arbitror pauca dicenda. Antiquissimae sunt, quae proprie, quamvis omnibus idem nomen sit, sententiae vocantur, quas graeci γνώμας appellant; utrumque autem nomen ex eo acceperunt quod similes sunt consiliis aut decretis; est autem haec vox universalis, quae etiam citra complexum causae possit es­ se laudabilis, interim ad rem tantum relata, ut: «nihil est tam populare, quam bonitas»; interim ad personam, quale est Afri Domitii: «Princeps qui vult omnia scire, necesse habet multa ignoscere» 502, Attamen, aliud est consensus, aliud assensus, aliud sententia, aliud concordia. Assensus enim (ad-sensus) vi nominis dicit duo: a) simplicem affirmationem vel adhaessionem; b) quandam quasi distantiam vel abstractionem obiecti cui assentitur, nam «assentire est quasi ad aliud sentire, et sic importat quandam distantiam ad id cui assentitur»12, sicut aspi­ cere ad id quod videtur. Assensui autem respondet sententia, quae simplex in­ dicium practicum continet, quasi conclusionem delibe­ rationis et inquisitionis consiliativae, hoc est, conclusio­ nem syllogismi practici. Unde S. Doctor optime dixit: «conclusio etiam syllogismi, qui fit in operabilibus, ad rationem pertinet, et dicitur sententia vel indicium»3; «sententia est iudicium de consiliatis» 4. Et alio in loco: «ab assentiendo sententia dicitur quae, ut dicit Isaac est determinata acceptio alterius partis contradictionis»5; 1 Quintilianus, Instil. orat. lib. 8, cap. 5, nn. 1-3, edit, cit., t. Ill, pp. 238-239. 2 S. Thomas, hie, art. 1. J MI, 13, 1, ad 2. 4 De Verit., 22, 15 ad 2. 5 HI Sent., d. 23, 2, 2 qla. 1c, n. 137. i Ρ· I: θε actibus humanis in suo esse psychologico q. XV: Definitio realis consensus 369 lates simul in unum consensum conveniunt» l; «unde con­ cordia importat unionem appetituum diversorum appe­ tentium»2. «Ad amicitiam non pertinet concordia in opi­ nionibus, sed concordia in bonis conferentibus ad vitam, et praecipue in magnis; quia dissentire in aliquibus par­ E contra, tam consensus quam concordia dicunt ali­ tis quasi videtur non esse dissensus»3. quid compositum vel complexum ut patet ex ipso nomine Unde et contraria etiam distincta sunt, nam concor­ ( = con-sensus; con-cordia); sed differunt, quia concordia dia opponitur discordia; consensui vero opponitur disensemper pertinet ad affectum vel cor, et versatur circa sus. bonum potius quam circa verum; consensus vero non Denique, consensus, apud Tullium, idem sonat ac co­ solum pertinere potest ad affectum vel appetitum, sed gnatio quaedam et quasi concentus, «quam συμπάθειαν etiam ad intellectum, et versari potest non solum circa vera agibilia, sed etiam circa speculabilia. Unde Aristo­ ' graeci appellant *. Unde et importat de se aliquam compraesentiam vel teles dicit quod concordia (ή ομόνοια) non est idem ac simultatem vel contactum, quam non indicat nomen as­ consensus (ή όμοδοςία)3. Et S. Thomas scribit: «concordia sensus. Et ideo S. Doctor addit: «consentire est simul videtur ad genus amicitiae pertinere; dictum est enim sentire, et sic importat quamdam coniunctionem ad id supra, quod ad amicos pertinet quod eadem eligant, in cui consentitur»5. quo consistit ratio concordiae; et ex hoc patet quod con­ cordia non est homodoxia, per quod significatur unitas opinionis; potest enim contingere quod sint eiusdem opi­ § III nionis etiam illi qui se invicem non co oscunt, inter quos tamen non est concordia, sicut nec amicitia... Non DE RE CONSENSUS enim dicuntur concordare homines qui concordant circa quodcumque, sicut illi qui consentiunt, sibiipsis in spe­ 503. Consequenter agendum est de re significata no­ culativis, puta in his quae pertinent ad corpora coelestia; mine consensus. Circa quam duo consideranda sunt: consentire enim sibiinvicem in ipsis non pertinet ad ra­ 1) quasi genus eius, ex proprio subiecto vel causa elicitiva tionem amicitiae, quia amicitia ex electione est; iudicium eius; 2) quasi differentia eius specifica, ex proprio obiec­ autem de rebus speculativis non est ex necessitate elec­ to vel materia circa quam versatur. tionis, et ideo nihil prohibet aliquos amicos diversa circa huiusmodi sentire et aliquos amicos in his sibi consen­ A. De proprio subiecto consensus tire; unde patet concordiam, quae ad rationem amicitiae pertinet, circa talia non esse» 4. 504. Manifeste, consensus est aliquis actus secundus, deoque proprium eius subiectum et causa proprie eli­ Et clarius alibi: «concordia, proprie sumpta, est ad citiva nequit esse ipsa essentia animae, sed necessario alterum, in quantum scilicet diversorum cordium volun- «assentire autem a sententia dicitur» *; «assentire non nominat motus intellectus ad rem, sed magis ad concep­ tionem rei quae habetur in mente, cui intellectus assentit dum indicat eam esse veram» 12. 1 De Verit., 14, Ic 2 De Malo, 6, a. unie, ad 14. 3 Aristoteles, III Ethic., cap. 6, n. 1. * S. Thomas, IX Ethic., lect. 6, nn. 1830-1831 ‘ IMI, 29, 1. 1 Ibid. ’ IMI, 29, 3, ad 2. Tullius Cicero, II De divinatione, cap. 15, edit, cit., t. III, p. 75. ■ S. Thomas, hic, art. 1, ad 3. 370 P. I: De actibus humanis in suo essb psychologico debet esse aliqua potentia. Constat autem evidenter, sicut supra dictum est pro intentione et electione, quod talis potentia nequit esse vegetativa neque mere locomotiva. Solum ergo manet investigandum utrum sit proprie loquendo actus potentiae appetitivae vel actus potentiae cognoscitivae vel utriusque simul. 505. S. Bonaventura, sicut de intentione dixerat, ita et de consensu affirmat quod simul et quasi ex aequo est actus potentiae appetitivae et potentiae apprehensivae, quia licet apparenter videatur unus actus, revera tamen sunt duo actus simul. «Consensus —inquit— non est aliud quam concordia voluntatis simul et rationis ad unum aliquid faciendum, unius ut arbitrantis, alterius autem ut praeoptantis, et propterea sic recte nominatur et re­ spicit ipsum liberum arbitrium, quod quidem simul con­ sistit circa voluntatem et rationem» Est ergo consensus, iuxta S. Bonaventuram, actus eli­ citus liberi arbitrii, quod essentialiter includit duas po­ tentias, nempe rationem et voluntatem. 506. At haec nimis facile et cito dicta esse videntur. Ut ergo possimus exacte videre cuius facultatis sit pro­ prie et elicitive consensus, scire oportet nomen consensus non habere unam tantum significationem, sed piares, analogice inter se convenientes. Consensus itaque, vi nominis latini, significare potest, 1) convenientiam duarum vel plurium sensationum seu duorum vel plurium idem sentientium, ut si dicam quod duo vel plures studentes eamdem loqutionem sentiunt ( = audiunt) in schola; 2) quia sensus extenditur ad sensa vel sententiam rationis seu intellectus, quae principaliter valet pro conclusione syllogismi practici, consensus sig­ nificare potest convenientiam duorum vel plurium in eo­ dem iudicio practico vel sententia practical 3) et quia iudicium non solum valet in ordine singulari practico, sed etiam in ordine practico universali, ideo significare I S. Bonaventura, II Seni. dist. 38, art. 2, q. 2. t. II, p. 893a. Q. XV: Definitio riialis consensus 371 etiam potest convenientiam duorum vel plurium in eodem iudicio universali practico; et quia hoc iudicium maxime accedit ad intellectum speculativum, ideo, 4) consensus potest significare convenientiam duorum vel plurium in eodem iudicio speculativo quocumque vel in eadem opi­ nione, quo in sensu dicitur όμοδοξια. In quibus omnibus significationibus, ex utraque parte consentientium, habetur sensatio vel sententia vel iudi­ cium, ad amussim conveniens. At potest accidere quod ex una parte tantum sit sententia vel iudicium, et ex alia mera acceptatio eius, quo in casu, licet ille qui acceptat sententiam alterius vel ab alio propositam, non iudicet vel sententiet ex propriis, vere tamen potest dici quod sentit cum alio vel quod consentit iudicio. Unde, 5) ipsa acceptatio sententiae alterius hominis vel alterius poten­ tiae humanae ab alio homine vel ab alia potentia, potest vere dici consensus. Denique possunt haec omnia simul adunari, ita ut duo vel plures in eodem iudicio conveniant, et ex utra­ que parte acceptetur per aliam potentiam iudicium pro­ prium et alienum ad invicem correspondens, et sic, 6) consensus significare potest acceptationem mutuam iudicii mutui coincidentis vel convenientis, sicut consensus in contractibus et consensus matrimonialis. Sic ergo omnes significationes verbi «consensus» pos­ sunt reduci ad tres categorias fundamentales: 1) quando habetur sententia vel iudicium ex utraque parte consen­ tientium; 2) quando habetur sententia vel iudicium ex una parte vel potentia, et simplex acceptatio vel complacentia ad talem sententiam vel iudicium ex alia parte; 3) quan­ do ex utraque parte habetur eadem sententia vel iudicium et ex utraque parte mutua acceptatio vel complacentia in tali sententia vel iudicio. Quae quidem series acceptionum ordinatae sunt, ita quidem ut vis nominis «consensus» per prius dicatur de prima serie, quando scilicet ex utraque parte habetur eadem sententia vel iudicium; per posterius vero de secunda serie, quando nempe una potentia acceptat vel 23 t ·■ · 372 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico complacet sibi in sententia vel iudicio prolato ab alia; ac denique, tertia series, quando et ex utraque parte ha­ betur eadem sententia et eadem acceptatio sententiae; secundum ordinem vero perfectionis primo dicitur de tertia, dein de prima et postea de secunda. Consensus: A) grammaticaliter: a) componitur ex praepositione cum et verbo sen­ sus. b) potest significare duo: 1) compositionem vel simultatem: una cum alio sentire. 2) intensitatem: fortiter et plene sentire ex praesentia. c) comparatio cum assensu: ad-sentire: intensive ex distantia. d) eiusdem significationis fundamentalis cum as­ sensu, ut patet ex contrario utrobique, nempe, dissensu. B) secundum usum et significationem nominis: a) prima significatio: sensus exterior: 1) cognitio quaedam. 2) singularium, non universalium. 3) praesentium, non distantium. 4) prout sunt in se, non prout in sentiente. 5) per modum experientiae vel contactus im­ mediati. b) secunda significatio seu extensio nominis: 1) ut cognitio extenditur ad: a') sensus interiores ut est imaginatio. b’) intellectum tam speculativum quam practicum. 2) secundum cetera in prima significatione im­ plicata extenditur ad: a’) appetitum. b’) qui est: Q. XV: Definitio reams consensus Γ) 2’) 3’) 4’) 373 singularium. praesentium. prout sunt in se. per modum experientiae vel contac­ tus, quasi tactus et gustus. 507. dicendum ergo: Primo: quantum ad id a quo imponitur nomen ad significandum, consensus est elicilive actus potentiae apprehensivae vel cognoscitivae. Et si quidem consensus dicatur a sentiendo (=cumsentire), est actus potentiae cognoscitivae sensitivae, hoc est, sensus exterioris vel interioris; unde S. Thomas expresse ait: «sentire proprie dictum ad apprehensivam potentiam pertinet» *, et «consentire importat applicatio­ nem sensus (=potentiae sensitivae) ad aliquid»1 2; si vero dicatur a sententiando vel iudicando, est actus potentiae cognoscitivae rationalis seu intellectualis, sive speculati­ vae sive practicae, et ideo idem S. Doctor scribit: «con­ sensus importat iudicium quoddam de eo in quod con­ sentitur; sicut enim ratio speculativa iudicat et senten­ tial de rebus intelligibilibus, ita ratio practica iudicat et sententiat de agendis»3; per prius tamen in hoc or­ dine dicitur de actu rationis practicae quam de actu ra­ tionis speculativae, tum quia sententia proprie pertinet ad ordinem practicum agibilium seu moralem —ut etiam apparet in linguis modernis—, tum etiam quia, cum sit iudicium de singulari, et singulare magis accedit ad sen­ sum quam iudicium universale et de universali rationis speculativae; per prius ergo, si dicatur a sentiendo, con­ sensus dicitur de actu rationis practicae proferentis con­ clusionem suam vel iudicium de agendis, ut patet ex verbis S. Thomae in I-II, q. 13, art. 1, ad 2). 508. Secundo: quantum vero ad id ad quod signifi­ candum imponitur nomen ’’consensus”, dicitur de actu humano acceptante iudicium practicum seu conclusio1 S. Thomas, hic, art. 1, ad 2. 2 Hic, art. 1, corp. 1 I-II, 74, 7. : 374 Q. XV: Definitio realis consensus P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico nem vel sententiam syllogismi practici; vel etiam de ac­ ceptatione duorum vel plurium alicuius facti vel propo­ siti rationis practicae, sicut est consensus matrimonialis vel contractualis; vel denique acceptatio cuiuscumque propositionis rationis vel intellectus practici. Et quidem in hoc ordine, manifeste «consensus» di­ citur per prius respectu acceptationis sententiae syllo­ gismi practici, tum quia revera qui acceptat sententiam alterius, consentit ei; tum quia sententia illa est ex colla­ tione praecedenti et consummatio consilii, et ideo vere respondit denominationi «consensus»; tum denique, quia cadit directe circa «sententiam», et ideo immediate de­ rivatur a significatione propria consensus prout a sententiando dicitur. Si vero addantur duo acceptantes idem iudicium vel sententiam, iam per posterius dicitur, quia extenditur acceptatio ab uno ad duos vel plures. Denique, si acceptatio dicatur respectu cuiuscumque pro­ positionis intellectus practici, consensus largius sumitur, quia non cadit directe circa «sententiam» proprie dictam. 509. Atqui in hac triplici acceptione verbi «consen­ sus», pro simplici acceptatione iudicii vel sententiae al­ terius hominis vel alterius potentiae eiusdem hominis, consensus dicit actum immediate elicitum ab appetitu seu a potentia appetitiva: tum quia nequit esse actus elicitus a potentia cognoscitiva, eo ipso quod talis actus non sententiat neque discurrit vel inquirit, et ideo ne­ cessario debet esse potentiae appetitivae, per locum a sufficienti divisione; tum positive, quia iste actus est essentialiter mera acceptatio sententiae rationis practi­ cae; acceptio auten est actus potentiae appetitivae, cum sit complacentia quaedam et adherentia; tum denique, quia importat coniunctionem quandam quasi experimentalem ad sententiam illam et ad rem sententiatam, et hoc spectat ad potentiam appetitivam, cuius est imme­ diate ferri ad rem prout in se est, cum sit motus animi ad rem ’. 1 Hic, art. 1, ad 3. 375 Quia ergo sententia, prout a ratione practica profer­ tur et est conclusio syllogismi practici, est ipsum con­ silium consummate et complete, ut patet ex quaestione praecedenti, nomen consensus, in significatione technica, sumitur proprie pro simplici acceptatione talis consilii vel sententiae, quae est actus elicitus a potentia appe­ titiva; et ideo consensus proprie et stricte dictus, prout a consilio distinguitur, est actus elicitus a potentia appe­ titiva. 510. Tertio: unde dicendum est ’’consensum' non esse proprie loquendo actum essentialiter et ex aequo duplicem, sed simplicem, non tamen primum, sed sup­ ponentem aliquem actum priorem, nempe rationis prac­ ticae sententiantis; et ideo non est ex aequo rationis et voluntatis, ut dicebat S. Bonaventura, sed voluntatis tan­ tum elicitive, praesupposito actu rationis practicae con­ cludentis et sententiantis. Propter quod S.. Thomas scri­ bit: «consentire est actus appetitivae virtutis, non ab­ solute, sed consequenter ad actum rationis deliberantis et indicantis...·, in hoc enim terminatur consensus, quod voluntas tendit in id quod est ratione indicatum. Unde consensus potest attribui et voluntati (= pro­ prie et elicitive) et rationi ( = causaliter et praesuppositive vel directive)» 2, Et alibi: «determinatio cogitationis ad aliquid dicitur assensus; determinatio autem voluntatis ad unum dici­ tur consensus, quia cogitationem praesupponit cum qua simul sentit dum in illud tendit quod ratio bonum esse iudicat, et ideo consentire dicitur voluntatis, sed assentire intellectus»2. Item: «voluntas respicit aliquam prae­ cedentem potentiam, scilicet intellectum, non autem in­ tellectus; et ideo assentire proprie pertinet ad intellec­ tum, sed consentire est proprie voluntatis, quia consen­ tire est simul cum alio sentire, et sic dicitur in ordine 1 I-II, 74, 7, ad 1. 2 HI Sent. dist. 23, 2, 2 qla., 1 ad 1, n. 144. ! r 'l 376 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico vel per comparationem ad aliquid praecedens» Et licet «consensus» et «assensus», quantum ad vim nominis, non differant, prout apparet ex eorum opposito, quod pro utroque idem est, nempe «dissensus», tamen usu techni­ co et cum fundamento in re assensus reservatur pro actu potentiae cognoscitivae, consensus vero pro actu poten­ tiae appetitivae2. Dato autem quod consensus sit proprie et stricte lo­ quendo actus elicite potentiae appetitivae, cum in nobis sit duplex appetitus, nempe sensitivus vel inferior et rationalis vel superior, consequenter inquiritur utrum consensus sit actus elicitus appetitus inferioris seu sen­ sitivi an voluntatis. 511. Quarto: Consensus est actus voluntatis. Nequit enim esse actus appetitus sensitivi. 1) quidem quia con­ sensus proprie loquendo est acceptatio appetitus con­ clusionis vel sententiae rationis practicae. Atqui appeti­ tus sensitivus ut sic non sequitur apprehensionem ratio­ nis, sed solum apprehensionem sensus exterioris vel ma­ xime interioris, nam consensus pertinet ad appetitum elicitum, qui essentialiter sequitur formam, non natura­ lem, sed apprehensam. Sumentes ergo consensum, non a sentiendo, sed a sententiando, ut dictum est, manifeste consensus excluditur radicaliter ab appetitu sensitivo et a brutis animalibus. 2) quia acceptatio vel complacentia, quae essentia­ liter est ipse consensus, est acceptatio activa et perfecta, non autem mere passiva et naturalis et executiva. Atqui acceptatio activa et perfecta et directiva, est propria ap­ petitus rationalis seu voluntatis, non autem mere appe­ titus sensitivi vel irrationalis. Ergo consensus proprie dictus est actus solius appetitus rationalis seu volunta­ tis. Unde S. Doctor energice scribit: «in brutis animali­ bus invenitur determinatio appetitus ad aliquid passive 1 De Verit., 14, 1 ad 3. 2 Vide S· Jhomam, hic, art. 1, ad 3 et IMI, 2, ad 3, ubi assensus ponitur actus ndei, qui est «cum assensione cogitare». <: Q, XV: Definitio realis consensus 377 tantum; consensus vero importat determinationem apeo petitus non solum passivam, sed magis activam» ipso quod «importat applicationem appetitivi motus ad aliquid agendum»2; applicatio autem est active agentis, et non solum executive, sicut «applicare baculum ad tac­ tum lapidis est eius qui habet in potestate movere bacu­ lum»3, Nimirum, modo proportionali sicut voluntarium: perfecte est rationalis appetitus, qui sequitur cognitio­ nem perfectam finis; imperfecte est appetitus sensitivi, qui imperfectam cognitionem finis sequitur. Ut autem patet ex ipso verbo con-sensus, iste importat perfectam adhaerendam. 512. Quod denique confirmari potest ex vulgari sen­ su verbi. Non enim habetur proprie loquendo consensus ubi nequit haberi dissensus, ut omnes norunt. Atqui ne­ quit haberi dissensus ubi non datur libertas seu potestas consentiendi vel dissentiendi, saltem quoad exercitium; libertas autem est propria voluntatis seu appetitus ra­ tionalis. Dicendum est ergo quod consensus est actus elicitus liberi arbitrii, quod non est cumulus plurium facultatum, sed una sola potentia, nempe voluntas, non quidem ut natura, sed ut ratio, ut ostendit S. Thomas in I, q. 83, art. 4. Licet itaque S. Thomas conveniat cum S. Bonaventura in hoc quod uterque dicat consensum esse actum liberi arbitrii, tamen quoad rem dictam dif­ ferunt, quia aliam rem intelligunt per liberum arbitrium, Thomas nempe unam voluntatem prout ratio est; Bona­ ventura autem duas saltem, nempe rationem et volun­ tatem simul et quasi ex aequo. B. De proprio obiecto consensus 513. Consequenter considerandum est obiectum pro­ prium consensus, ex quo apparebit differentia specifica eius a ceteris actibus elicitis voluntatis. î Hic, art. 2, ad 1. 1 Hic, art. 2, corp. J Ibid. i hMJ i I 378 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico Constat evidenter ex dictis obiectum consensus esse bonum, nam est acceptatio consilii vel sententiae ratio­ nis practicae, quae est de vero practico, hoc est, de vero bono seu in ordine ad bonum seu conforme bono; et quidem sub ratione veri attingitur a ratione practica, sed sub ratione boni attingitur a consensu. Omne autem bonum, aut est finis aut est medium ad finem. Ergo obiectum proprium consensus necessario debet esse aut finis aut medium. 514. Dicendum ergo. Primo: Consensus nequit esse finis ut finis est sed mediorum ut media sunt. Nam, ut patet ex dictis, consensus est actus liberi arbitrii, hoc est, voluntatis ut ratio, non voluntatis ut natura. Atqui finis ut finis est voluntas ut natura, quia naturaliter et necessario quoad specificationem voluntas inclinatur in finem simpliciter, qui est finis ultimus formalis seu beatitudo, ut patet ex dictis q. 10, art. 1. Ergo finis ut finis nequit esse consensus, qui est actus voluntatis ut ratio; est igitur consensus proprie de mediis ut media sunt. Q. XV: Definitio realis consensus 379 art. 2. Ergo consensus proprie et perfecte est de mediis tantum, imperfecte vero et partialiter, hoc est, ratione libertatis exercitii est finis, etiam ultimi, materialis seu obiectivi quandiu in hac vita sumus. Dato autem quod unice et proprie versetur circa me­ dia ad finem, cum ista media diversimode considerari et attingi possint, videndum superest secundum quam rationem formalem obiiciantur consensui et attingantur a consensu. Ideo: 516. Secundo: Consensus versatur circa bonitatem I positivam et absolutam mediorum iuxta consilium. Media enim considerari possunt aut globatim ut me­ re utilia et bona vel ductiva ad finem; aut singillatim et comparative, prout unum est melius vel utilius alteri: I et sub primo respectu cadunt sub consensu, qui termi­ natur simpliciter ad media proposita a consilio ut bona I positive; electio vero, quia importat de se quamdam se­ lectionem et comparationem, terminatur ad media pro­ posita a consilio comparative ut meliora vel utiliora. Quod si accidat non concludi ut bonum et utile nisi unicum medium, tunc ad idem obiectum seu medium 515. Quod quidem positive etiam comprobatur dupli­ materiale terminatur consensus et electio, licet secun­ ci argumento: 1) quidem, quia consensus proprie dictus dum diversam rationem formalem, quia consensus ter­ est eiusdem obiecti ac consilium prout terminatur ad sen­ minatur ad illud simpliciter ut bonum, electio vero ad tentiam vel iudicium, ut patet ex dictis. Atqui consilium, illudmet prout meliori modo adhiberi vel utilizari potest sive prout est inquisitio sive prout dicit conclusionem i ad finem consequendum; semper enim ad rationem elec­ vel sententiam, est mediorum tantum, et non finis ut tionis requiritur discretio vel selectio aliqua. Quae doc­ finis, ut constat ex quaestione praecedenti. Ergo et con­ trina omnino respondet menti S. Thomae expositae hic, sensus est mediorum ut media sunt tantum, et non finis art. 3, ad 3, collatae cum his quae dicit supra, q. 14, art. 4, ut finis. 2) quia consensus proprie dictus, cum respon­ ad 3, et clarius cum his quae tradiderat in q. 13, art. 2, deat voluntati ut ratio, est actus penitus liber, hoc est, ad 1, scilicet: «non omnis appetitus alicuius propter fi­ quoad exercitium et quoad specificationem. Atqui liber­ nem vocatur electio, sed (ille solus qui fit) cum quadam tas quoad exercitium et quoad specificationem simul est discretione unius ab altero; quae locum habere non po­ test nisi ubi appetitus potest ferri ad plura», idest ad mediorum tantum ut media sunt, quia solum media ut plura media vel saltem ad plures modos unius medii se­ media contingentia et indifferentia et indeterminata et cundum rem. partialiter bona sunt; finis vero ut finis simpliciter, est Neque tamen consensus eodem modo fertur ad media libertas quoad exercitium tantum in hac vita, non vero ' sicut intentio, quae globatim etiam media respiciebat, quoad specificationem, ut patet ex dictis supra, q. 10, 380 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico quia intentio fertur in media globatim et nondum con­ clusa et determinata, sed determinanda per deliberatio­ nem et consilium; unde fertur in ea quasi in genere, sed consensus fertur in media ut conclusa iam et determinata per consilium ut bona et utilia, et ideo fertur in ea con­ crete, licet confuse, et non solum abstracte; dum electio fertur in ea concrete et distincte. Plus ergo accedit con­ sensus ad electionem quam ad intentionem, et consequen­ ter, licet essentialiter differat ab utraque, plus tamen differt ab intentione quam ab electione; quia ab inten­ tione differt quasi genere, ab electione vero solum differt specie. Sic ergo consensus proprie dictus est simplex «appli­ catio appetitivi motus ad determinationem consilii»*1 de bonitate vel utilitate positiva et absoluta mediorum ad finem. 517. Distinctio autem realis inter intentionem, con­ sensum et electionem evidenter apparet ex earum separabilitate; potest enim dari intentio absque ullo consensu et electione, quia nondum determinata et inventa sunt media adaequata per consilium; potest etiam dari con­ silium sine electione, quia potest quis acceptare plura media absolute ut bona et utilia, quin adhuc novum con­ silium inquirat et concludat de eorum bonitate compara­ tiva et relativa, ad quod tantum sequitur electio. Unde patet quod electio naturaliter est posterior consensu, quia ei addit selectionem et distinctionem quandam; et ideo S. Doctor expresse ait: «electio addit supra consensum quandam relationem respectu eius cui aliquid praeeligi­ tur, et ideo post consensum adhuc remanet electio»2. Dicendum est ergo quod consilium, terminatum ad iu­ dicium practicum absolutum et generale de bonitate me­ diorum ad finem, immediate regulat consensum, per i Hic, art. 3, corp. 1 Hic, art. 3, ad 3. Q. XV: Dehnitio reai.îs consensus 381 quern novum consilium comparativum fit mediorum in singulari et terminatur ad ultimum iudicium practicum seu practico-practicum, quod immediate regulat electio­ nem; et sic consilium absolutum est ante consensum, sed consilium comparativum est post consensum et ante elec­ tionem. ’y QUAESTIO XVI ! DE USU, QUI EST ACTUS VOLUNTATIS IN COMPARATIONE AD EA QUAE SUNT AD FINEM ORDO ARTICULORUM 518. Consequenter agendum est de usu, circa quem S. Doctor duo considerat: 1) usum absolute vel secun­ dum se (art. 1-3); 2) usum relative ad electionem (art. 4). Circa usum secundum se S. Thomas, sicut semper fuit pro actibus praecedentibus, investigat naturam vel es­ sentiam eius, nempe tum genus eius, ex proprio subiecto, quod est appetitus (art. 1) rationalis (art. 2), tum diffe­ rentiam eius· specificam ab aliis actibus elicitis volunta­ tis, ex proprio eius obiecto (art. 3). Et quia usus importat novam habitudinem voluntatis in ordine executionis, ideo, ut talis nova habitudo percipiatur, comparat usum cum electione (art. 4). Si quis autem vellet, posset dicere quod in omnibus istis articulis nihil aliud S. Thomas quaerit nisi notionem vel definitionem usus; et quia definitio constat ex genere et differentia, ideo 1 ) investigat genus usus ex parte pro­ prii subiecti, quod est appetitus rationalis seu voluntas (art. 1-2); 2) differentiam eius specificam a ceteris ac- 384 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico Q. XVI: Deitnitio nominalis usus 385 Si autem sit aliquis actus qui conveniat pluribus aut omnibus habitibus vel potentiis, non consuevit a tali no­ mine, actus, aliqua potentia vel aliquis habitus denomi­ nari; sicut patet de hoc nomine usus: significat enim actum cuiuslibet habitus vel potentiae; usus enin est illius De usu: cuius est actus; unde hoc nomen usus ita significat ac­ A) genus eius ex proprio eius subiecto: tum, quod nullo modo potentiam vel habitum. Et simili­ a) remotum: facultas appetitiva (art. 1). ter esse videtur de conscientia» ‘. b) proximum: facultas appetitiva rationalis (art. Usus autem ab utendo dicitur, et derivatur ex graeco /μας, sublatis duabus litteris gutturalibus radicis, ex quo 2). redditur sonus u et consequenter, per attractionem, ul­ B) differentia eius specifica ex proprio eius obiecto: tima vocalis i, ita ut ήοις evadat usus; χρήσις autem a χράω a) formali quod seu materiali primario: a ceteris vel χράομαι derivatur, a quo venit verbum uti; χράω vero, actibus elicitis circa finem (art. 3). ex radice χρα, quae ex priori forma, χερ, venit, significat b) formali quo: a ceteris actibus elicitis circa me­ sumere, prehendere, trahere; et inde χειρ = manus; et dia, hoc est, a consensu et maxime ab electione I jiipoopp; = manu operans, chirurgos; et χειρίζω = ma­ (art. 4). nipulare. luxta vim nominis ergo, usus dicit operationem manuum qua aliquid execution! mandamus vel exequiEt sicut circa actus praecedentes, ita circa usum in­ mur. quirimus; 1) quid sit usus secundum nomen; 2) quid sit secundum rem. 520. Unde apparet quod S. Doctor exacte et vivide reddidit vim verbi «usus» quando dixit: «usus rei alicuius importat applicationem illius ad aliquam operationem; unde et operatio ad quam applicamus rem aliquam, dici­ § Π tur usus eius, sicut equitare est usus equi, et percutere DE NOMINE USUS est usus baculi»2. Et merito quidem a manu sumitur nomen usus, quia 519. Usus est nomen actus vel motus, non nomen manus est instrumentum principale et universale ad om­ potentiae neque habitus neque obiecti; nam potentia vel nia opera exteriora exequenda; unde ab Aristotele com­ habitus dicitur utens, obiectum autem dicitur utile, sed paratur ipsi animae, et appellatur instrumentum instru­ motus vel transitus a potentia vel habitu ad obiectum mentorum: ή χειρ όργανόν έστιν οργάνων3. Quo in loco S. dicitur usus. Et rationem reddit S. Thomas, cur hoc no­ Thomas scribit: «anima assimilatur manui; manus enim men non aequivocetur ad illa tria, sicut nomen «scientia» est organum organorum, quia manus datae sunt homini vel nomen «fides». «Sciendum est enim —inquit— quod loco omnium organorum, quae data sunt aliis animalibus non consuevit idem nomen esse alicuius potentiae et ac­ ad defensionem, vel impugnationem vel cooperimentum: tus et habitus, nisi quando aliquis est proprius alicuius omnia enim haec homo sibi manu praeparat. potentiae vel alicuius habitus; sicut videre est proprium potentiae visivae, et scire in actu, habitus scientiae: unde * S. Thomas, De Verit., 17, 1. visus quandoque nominat potentiam, quandoque actum, 1 Hic, art. i. et scientia similiter. 1 Aristoteles, III de Anima, cap. 8, n. 2. tibus elicitis circa media, nempe a consensu et electione, ex obiecto quasi formali usus (art. 4). En ergo ordo articulorum huius quaestionis: 386 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico Q. XVI: Definitio realis usus 387 runt manu quaesita, quae vel statim consumantur, vel mandentur condita vetustati. Et praeterea vescimur bes­ tiis et terrenis et aquatilibus et volatilibus, partim ca­ piendo, partim alendo; efficimus etiam domitu nostro quadrupedum vectiones, quorum celeritas atque vis no­ bis ipsis affert vim et celeritatem» l. Et similiter anima data est homini loco omnium for­ marum, ut sit homo quodammodo totum ens, in quan­ tum secundum animam est quodammodo omnia, prout eius anima est receptiva omnium formarum; nam intel­ lectus est quaedam potentia receptiva omnium formarum intelligibilium, et sensus est quaedam potentia receptiva omnium formarum sensibilium» l. 522. Et inde, ab operatione manuum ad operationem Et alibi: «sicut visus —inquit— est principalior inter aliorum membrorum vel potentiarum derivatur et exten­ alios sensus, ratione cuius omnes alii sensus nomen visus ditur nomen usus, imo et ad repetitionem vel frequentiam sortiuntur, ut Augustinus dicit, ita manus quae ad pluri­ ■ operationis alicuius potentiae ex qua habitus et consue­ ma opera necessaria est, dicitur organum organorum in tudo causatur; unde et vulgo dicimus: usitatum est, ac III de Anima; et ideo per operationem manualem intelli­ si diceremus: consuetum est. Quapropter S. Thomas me­ gitur non solum quod manibus fit, sed quocumque cor­ rito ait: «uti dicitur multipliciter; aliquando enim nomi­ porali instrumento; et breviter quodcumque officium ho­ nat quamlibet operationem, secundum quod dicimus mo agit, de quo licite possit victum acquirere, sub labore usum alicuius rei esse bonum vel malum...; aliquando manuum comprehenditur» 2. dicit frequentiam operationis, secundum quod usus est idem quod cosuetudo»2. 521. Sed praesertim Tullius hanc universalem habi­ Denique, quia motus —quem usus significat— sumi litatem et utilitatem manuum eleganter describit his ver­ potest et active, qui posset appellari usitatio vel utilizatio, bis: «quam vero aptas, quamque multarum artium mi­ nistras manus natura hominis dedit! Digitorum enim et passive, qui simpliciter dicitur usus. Quia tamen latina lingua non patitur istas constructiones, ideo theologi di­ contractio facilis facilisque porrectio, propter molles commissuras et artus, nullo in motu laborat. Itaque ad stinguunt usum activum seu active sumptum, et usum pingendum, ad fingendum, ad scalpendum, ad nervorum passivum seu passive acceptum, prout se habet ex parte eliciendos sonos ac tibiarum, apta manus est, admotione utentis vel ex parte utilis. digitorum. Atque haec oblectationis. Illa necessitatis, cultus, dico, agrorum extructiones- i que tectorum, tegumenta corporum vel texta vel suta § in omnemque fabricam aeris et ferri; ex quo intelligitur ad inventa animo, percepta sensibus, adhibitis opificum ma­ DE RE USUS nibus omnia nos consecutos, ut tecti, ut vestiti, ut salvi esse possimus ; urbes, muros, domicilia, delubra habere­ 523. Consequenter agendum est de re significata nomus. mine usus. Et quidem, iuxta dicta, inquirimus, 1) quasi lam vero operibus hominum, idest manibus, cibi genus eius·, ac dein, 2) quasi differentiam eius specificam. etiam varietas invenitur et copia; nam et agri multa fe1 S. Thomas, III de Anima, lect. 13, n. 790. Vide III, 83, 5, ad 1. in nne. 2 Quodlib. 7, q. 7, art. 17. 1 Tullius Cicero, II de natura deorum, cap. 60, edit. cit. t. II, PP- 607-608. 2 S. Thomas, I Sent., dist. 1, q. 1, art. 2. 388 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico A. De proprio subiecto usus 524. Cum usus sit actus vel motus quidam, manifeste nequit esse in ipsa essentia animae sicut in subiecto, sed solum in potentiis eius·. Oportet ergo videre cuius poten­ tiae sit per se primo usus. Constat autem quod usus passive sumptus supponit usum activum, et ideo quando quaeritur de proprio sub­ iecto, hoc est, de illa potentia animae cui per se primo convenit usus, intelligitur de illa potentia cui per se pri­ mo convenit active uti seu usus activus. 525. conclusio prima: Usus proprie seu active sump­ tus est elicitive actus potentiae appetitivae. 526. Probatur, a) Ex analyst ipsius usus activi. Est enim motus active sumptus quoad exercitium actus. At­ qui primum movens quoad exercitium est potentia appe­ titiva, ut vel ex ipso eius nomine patet, quod est ad-petere, hoc est, petere vel tendere vel movere ad aliquid ( = motio per modum agentis). b) Et experientia comprobatur, quia membra exterio­ ra corporalia non moventur et applicantur ad aliquid su­ mendum vel arripiendum nisi quia appetitus illud exop­ tat; et similiter potentiae cognoscitivae non applicantur ad exercendum actum cognitionis nisi ab appetitu qui ap­ prehendit talem cognitionem ut bonum quoddam. c) Denique constat ex proprio obiecto seu a priori. Eius est actus cuius est obiectum. Atqui proprium obiec­ tum actus vel motus, qui est usus, est bonum, quod est proprium obiectum appetitus seu potentiae appetitivae; nam proprium obiectum usus est utile’, utile autem habet rationem boni, cum sit membrum divisionis boni in ho­ nestum, delectabile et utle. Ergo uti seu usus est proprius actus potentiae appetitivae. Hoc autem dato, cum in homine sit duplex appetitus, nempe inferior seu sensitivus et superior seu rationalis, videre oportet utrum uti sit per se primo actus appetitus Q. XVI: Definitio rem.is usus sensitivi 389 vel actus appetitus rationalis, qui dicitur volun­ tas. secunda: Usus activus non est actus proprie et per se primo appetitus sensitivi, sed voluntatis. 527. coNLUSio 528. Probatur’, a) Ex ipsa ratione usus activi'. Cum uti sit agere et uti active sit active agere seu movere, impossibile est uti proprie et per se primo convenire po­ tentiae quae proprie et per se primo non agit active, hoc est, ex propriis et cum dominio propriae activitatis. Atqui appetitus sensitivus non proprie et per se primo agit ac­ tive, quia non convenit ei ex propriis agere et cum domi­ nio proprii motus, ut patet in appetitu passionali bruto­ rum animalium, qui naturalter fertur in appetibile per aestimativam apprehensum. Ergo uti non competit pro­ prie et per se primo appetitui inferiori. 529. b) Ex proprio obiecto: Eius non est proprie active uti cuius non est proprie attingere utile formaliter, hoc est, sub ratione utilis. Atqui appetitus mere sensiti­ vus non attingit utile formaliter; hoc est, sub ratione uti­ lis; nam appetitus sensitivus est essentialiter tendentia consequens formam apprehensam per sensus. Atqui sen­ sus nequeunt apprehendere rationem et formam utilis, quia utile est essentialiter quid relativum, hoc est, ductivum ad finem; relatio autem formaliter non attingitur a sensu, quia supponit cognitionem simultaneam medii et finis et comparationem eorum inter se et iudicium discretivum, quod solius rationis vel intellectus est. Ergo usus activus nequit convenire proprie et per se primo appe­ titui sensitivo. Unde optime S. Thomas: «uti —inquit— importat motum appetitus ad aliquid in ordine ad alte­ *rum \ Concedendum est igitur quod usus activus proprie et per se primo convenit appetitui superiori, qui est volun­ tas. 1 Hic, art. 2, ad 1. 390 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico 530. c) Probatur positive ex ratione propria usus ac­ tivi et voluntatis: Illi potentiae competit proprie et per se primo usus activus cui proprie et per se primo con­ venit movere active seu quoad exercitium ceteras animae potentias et corporis membra. Atqui voluntati per se pri­ mo et proprie convenit active movere quoad exercitium ceteras animae potentias et corporis membra, ut patet ex dictis supra, q. 9, art. 1 et 3, sicut intellectui proprie et per se primo convenit ceteras facultates movere quoad specificationem seu ex parte obiecti. Ergo voluntati per se primo et proprie competit usus activus, qui ideo est proprius et elicitus actus eius. 531. d) Et confirmatur. Eiusdem potentiae est uti active primo et frui, quia uti comparatur ad frui sicut motus ad quietem et eiusdem est moveri et quiescere. Atqui frui est actus proprius voluntatis ut patet ex dictis supra, q. 11, art. 1-2. Ergo et uti est proprius et elicitus actus voluntatis. 532. Ubi notandum est nomen "usus” esse analogum et dici diversimode secundum prius et posterius de di­ versis potentiis, in ordine tamen ad voluntatem cui con­ venit per se primo sicut subiecto. Nam secundum id a quo primo imponitur nomen, usus dicitur de exercitio ma­ nuum, et deinde de aliis instrumentis a manu apprehensis et applicatis secundum derivationem a manu et per ordi­ nem ad manum, quia unumquodque nominatur a nobis secundum quod ipsum cognoscimus; cognoscimus autem primo corporalia et sensibilia et exteriora, et ideo ab ope­ re exteriori manuum denominatio sumitur usus; sed quantum ad id ad quod significandum nomen imponitur, non dicitur usus primo de opere manuum, sed de motu voluntatis applicantis ceteras potentias ad operandum, quia revera voluntas est primum movens quoad exerci­ tium inter humanas potentias, sicut manus est primum movens inter exteriores operationes mechanicas. Usus ergo primo et principaliter attribuitur voluntati sicut primo efficienti et primo subiecto, et per posterius motui Q. XVI: Definitio realis usus 391 ceterarum potentiarum secundum ordinem ad motum voluntatis, nempe actui rationis practicae attribuitur si­ cut dirigenti, et motui appetitus sensitivi et membrorum exteriorum tanquam exequentibus instrumentaliter. Quia igitur nomen analogum simpliciter prolatum stat pro su­ premo analogato, nomen «usus» simpliciter prolatum significat motum impulsivum voluntatis ad operandum, quo seipsam et ceteras animae potentias et corporis mem­ bra, applicat ad operandum. Haec analogia usus est attributionis ab uno secundum causalitatem efficientem, ut est analogia causae principa­ lis et instrumentalis; et cum agatur de actibus vitalibus seu immanentibus, idem est subiectum proprium usus activi et causae ex propriis et per se agentis, quae est causae principalis. Unde: A) sicut medicativum dicitur: a) medicus pe­ ritus ut principaliter sanans; b) ars vel scientia medici­ nae ut dirigens; c) manus medici ut instrumentum coniunctum; d) clyster ut instrumentum separatum, et simi­ liter potio medicinalis. B) ita usus dicitur: a) de voluntate sicut de primo movente active; b) de intellectu practico sicut de active dirigente; c) de intellectu speculativo (=usus passivoactivus); d) de sensibus corporis (usus passivo-activus); e) de appetitu sensitivo ( = usus passivo-activus); f) de manibus et aliis membris corporis ( = usus passivus); g) de baculo vel lapide vel ferro sicut de instrumento separato ( = usus mere passivus). B) De proprio obiecto usus 533. Consequenter agendum est de proprio obiecto usus, quo ostenditur differentia eius specifica a ceteris actibus elicitis voluntatis. Constat ex dictis obiectum usus esse bonum; bonum autem adaequate dividitur in finem et media. Quaeritur ergo utrum usus sit finis vel mediorum tantum. 392 P. 1: De actibus humanis in suo esse psychologico 534. CONCLUSIO PRIMA: Uti formaliter est mediorum I tantum ut media sunt. 535. Probatur. Evidenter finis ut finis nequit esse i obiectum usus. Nam obiectum proprium usus est utile, ut patet ex terminis. Atqui finis ut finis non habet ratio­ nem utilis, quia de ratione formali finis est ut ad alium non referatur, sed quod alia ad ipsum referantur quo­ rum ipse est terminus; utile, e contra, est quod ad aliud refertur et non alia ad ipsum. Ergo ratio formalis utilis repugnat rationi formali finis. Propter quod, quando di­ viditur bonum in honestum, utile et delectabile, hones­ tum et delectabile habent rationem finis qui vel quo, utile vero habet rationem medii Concludendum est igitur usum versari essentialiter circa media ut media sunt. 536. Attamen, quia dantur fines intermedii et parti­ culares, qui, materialiter, ut intermedii seu relate ad ul- | teriorem seu ultimum finem, habent rationem medii, de his, materialiter ut bonis —et finibus— sed formaliter ut mediis, potest esse usus. Respectu vero ultimi finis simpliciter, distinguendum est finis ultimus materialis seu obiectivus, et finis ulti­ mus formalis vel subiectivus. Et quidem absolute lo­ quendo, finis subiectivus, qui est operatio aliqua, ordi­ natur ad finem ultimum obiectivum sicut ad finem, cum nulla operatio directa creata possit esse ipse ultimus finis, ut patet ex supra dictis, q. 1, art. 1, ad 2, et q. 3, art. 4 ad 2; sed relative ad operantem seu possidentem ultimum finem obiectivum operatione aliqua, quae est ipsa formalis beatitudo, ipsa beatitudo obiectiva ordina­ tur ad subiectivam vel formalem ut medium ad finem cui secundario, licet talis finis cui secundarius ordina­ tur ulterius ad beatitudinem obiectivam, quae Deus est, tanquam ad finem cui primarium et tanquam ad finem unicum cuius gratia. Unde concedi potest quod relative i Vide I, 5, 6. Q. XVI: Definitio realis usus 393 et secundario possumus uti ultimo fine obiectivo prop­ ter frui, quod est ultimus finis formalis vel necessario consequens ad ipsum; sed ipso uti et frui possumus re­ flexe et secundario uti propter finem ultimum obiecti­ vum et propter ipsum frui increatum seu beatitudinem formalem increatam ipsius Dei *. Dato ergo quod uti, proprie et formaliter loquendo, sit tantum de mediis ad finem ut media sunt, oportet videre secundum quam rationem formalem talia media attingat, nam etiam consensus et electio versantur circa media ut media sunt. 537. conclusio secunda: Usus respicit media electa formaliter ut applicabilia effective ad finem assequendum in re. 538. Probatur. Manifeste, usus non respicit media solum materialiter et secundario et globatim vel in genere, sicut intentio, sed formaliter et primario et singillatim, quia eius formale obiectum est utile ut utile, non autem finis, nisi ut terminus assequibilis per media utilia; aliunde cum usus sit applicatio mediorum seu agibilium ad finem in re obtinendum, debet attingere media in singulari et in individuo, cum operationes sint in singularibus; non tamen eodem modo sicut consen­ sus, qui absolute ut bona et mere utilia attingebat, sed relative etiam ut meliora et utiliora, sicut electio, licet differenter; quia electio est mera acceptatio discretiva unius medii prae alio vel unius modi utilizandi unum medium prae alio modo; sed usus importat applicatio­ nem effectivam virium animae vel corporis respectu illius medii praeelecti ex motione activa voluntatis ad finem intentum assequendum in re. Et sic usus cadit medium inter electionem et executionem, quia est motus voluntatis active applicantis potentias executivas et me­ dia praeelecta ad finem. Usus ergo respicit media for1 Vide litteram, maxime art. 3, ad. 2. Et similia dicta sunt de caritate, in II-II, 27, art. 3-4. - Λ7 394 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico maliter ut applicabilia effective ad finem praeintentum assequendum in re. Optime ergo S. Doctor scribit: «ipsam executionem operis ( = usum passivum) praecedit motio qua voluntas movet ( = applicat potentias executivas) ad exequendum ( = usus activus), sequitur autem electionem (quia non applicat nisi media praeelecta); et sic, cum usus (acti­ vus seu proprie dictus) pertineat ad praedictam motio­ nem (activam) voluntatis, medius est inter electionem et executionem» ‘, hoc est, inter electionem et usum pas­ sivum. Quod quidem evidenter intelligendum est quando electio et usus referuntur ad idem, non autem est necesse hoc dicere, si electio et usus referantur ad diversa, quia «nihil prohibet quod usus unius praecedat electio­ nem alterius»2, quando nempe usus unius pertinet ad unam seriem actuum respectu unius finis, et electio al­ terius pertinet ad aliam seriem respectu alterius finis, sicut usus studii potest praecedere electionem deambu­ lationis. Et hoc maxime accidit quando usus sumitur directe et electio reflexe, ut bene notat S. Doctor in eodem loco. Sed ratio fundamentalis cur in eadem serie actuum et respectu eiusdem obiecti electio naturaliter ^psy­ chologice) praecedat usum, est quam tradit S. Thomas in corpore art. 4: quia scilicet electio spectat ad unam habitudinem voluntatis circa media, usus vero ad aliam naturaliter posteriorem: electio enim respicit media ap­ tiora ad illa perfecte appetenda et habenda efficaciter in affectu, hoc est, ut complete ea velit·, usus vero ea respicit, non iam ad appetendum seu volendum, sed ad assequendum et habendum realiter in effectu vel in re, et non solum in voluntate ipsa; et ideo electio respicit media ut discrete appetibilia, usus vero ut discrete ap­ plicabilia effective vel in re; constat autem quod pos1 Hic, art. 4, ad 1. 2 Hic, art. 4, ad 3. Q. XVI: Definitio realis usus 395 lerius naturaliter est effective applicare quam appetere id quod applicandum est. Unde patet quod specifice dif­ ferunt electio et usus, et quod potest dari electio quin usus detur vel appetitio. 539. Adde quod, sicut apparebit ex quaestione se­ quenti, usus activus regrdatur immediate ab imperio, dum electio regulatur immediate ab ultimo iudicio prae­ lito, quod est ultima conclusio consilii complete sumpti. Atqui imperium differt specifice a consilio vel iudicio. Ergo et usus activus differt essentialiter et specifice ab electione, et est naturaliter posterior electione, sicut im­ perium est naturaliter posterius iudicio practico-practico. Unde et realiter separari possunt, quia dari potest de facto perfecta electio, efficax affective, sed deesse potest usus activus quia defuit imperium, ut experientia constat, et ita non evadit efficax effective. I Ideo, sicut actus rationis practicae praecipuus et principalis est imperium, ad quod ordinatur consilium et iudicium, ita actus praecipuus voluntatis circa media est usus activus respondens imperio, cum ad illum ordine­ tur et consensus et electio ’. 1 «. II-II, 47, 8c. QUAESTIO XVII DE ACTIBUS IMPERATIS A VOLUNTATE i 540. Consequenter, postquam S. Doctor loquutus est de actibus elicitis voluntatis, in hac questione agit de actibus imperatis seu non immediate ab ipsa proceden­ tibus, sed ab ipsa mediantibus aliis potentiis ei subiectis. Constat autem quod omne passivum supponit acti­ vum ei correspondons et per ordinem ad ipsum defini­ tur. Quia ergo actus imperatus passive se habet ad ac­ tum imperantem, qui concrete dicitur imperium, ideo S. Doctor duo cosiderat in hac quaestione: 1) actum i imperantem seu ipsum imperium (art. 1-3); 2) actum imperatum (art. 4-9), Circa ipsum imperium nihil aliud inquirit nisi natu­ ram vel definitionem eius quae constat genere et diffe­ rentia. Quaerit ergo, 1) quasi genus eius, quod sumitur ex parte subiecti, concludens quod non est potentia ap­ petitiva, sed apprehensiva (art. 1) et quidem superior, hoc est, ratio (art. 2); 2) quaerit differentiam eius spe■ cificam ab aliis actibus rationis practicae et voluntatis, j maxime ab usu, cui immediatius est (art. 3). Circa actum imperatum duo inquirit: 1) de ipso actu imperato in actu et in genere (art. 4); 2) de actibus im­ peratis in potentia et in specie, hoc est, de actibus im- 398 Q. XVII: De actibus imperatis P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico perabilibus, et quidem secundum ordinem quo accedunt ad ipsam voluntatem, cuius actus est maxime interior et voluntarius; omnia enim in toto hoc tractatu consi­ derantur per ordinem ad voluntarium. Sic ergo quaerit: 1) utrum actus interiores hominis sint imperabiles, nem­ pe actus superiores et proprii hominis, qui sunt actus 1 ipsius voluntatis (art. 5) et rationis (art. 6); et actus in­ feriores seu communes homini cum aliis inferioribus, scilicet actus potentiarum sensitivarum, maxime appe­ titus sensitivi (art. 7), et actus potentiarum vegetativarum (art. 8); 2) utrum actus exteriores membrorum corporis sint imperabiles (art. 9). Quae quidem distributio articulorum multo melius et magis Fundata in textu videtur esse quam illa quam tradit loannes a S. Thoma, his verbis: «tria tractat in hac quaestione D. Thomas, per novem articulos: primum est cuius sit imperare, scilicet ad quam potentiam (art. 1) et ad quae subiecta pertineat (art. 2); inde enim ma­ xime pendet notitia quidditatis imperii; secundum, de habitudine et ordine eius tam ad usum (art. 3) quam ad actum imperatum (art. 4), in aliis duobus articulis; tertium, qui actus sint imperabiles, per alios quinque articulos (art. 5-9)» At prima consideratio melius clauditur in art. 3, ut patet ex modo simili procedendi in quaestione praece­ denti; quartus autem articulus non ponitur propter ip­ sum imperium vel actum imperantem, sed propter actum imperatum, cuius notio inde concluditur, et ideo melius trahitur ad secundum punctum. 541. En ergo ordo articulorum huius quaestionis schematice contractus: De actibus imperatis: I) active seu de ipso imperio vel actu imperante: A) quasi gemis eius ex parte proprii subiecti: a) potentia apprehensiva (art. 1). 1 Joannes a S. Thoma, hic, Summa litterae, p. 292. 399 b) superior vel rationalis (art. 2). i B) quasi differentia specifica a ceteris actibus rationis et voluntatis (art. 3). p) passive de ipsis actibus imperatis: A) in actu et quasi in genere (art. 4\ B) in specie et quasi in potentia, hoc est, de ac­ tibus imperabilibus: a) interioribus: a’) propriis hominis: 1) voluntatis (art. 5). 2) rationis (art. 6). b’) communibus homini et inferioribus: 1) sensitivis (art. 7). 2) vegetativis (art. 8). b) exterioribus seu membrorum corporis (art. 9). Nec enim quaeritur de ipso imperio propter se, sed propter actus imperatos, sicut nec de consilio quaere­ batur propter se, sed propter actus consiliatos et indi­ cates, qui sunt consensus et electio: sicut enim consi­ lium ponitur in definitione consensus et electionis, ita imperium ponitur in definitione actus imperati, 542. Ideo et sequenti modo accipi potest ordo arti­ culorum: De actibus imperatis: I) quid sint: A) causaliter: de actu imperante: a) secundum se: actus potentiae: 1) apprehensivae (1). 2) superioris seu rationalis (2). b) secundum ordinem ad usum (3). B) formaliter: de ipso actu imperato (4). V 400 Q. XVII, § I: De ipso imperio P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico I set imperator; qui, cum esset constitutus administrator quidam belligerendi, tum adiungeremus de exercitu, de castris, de agminibus, de signorum collocationibus, de oppidorum oppugnationibus, de commeatu, de insidiis faciendis atque vitandis, de reliquis rebus quae essent proprii belli administrandi; quarum qui essent animo 1 et scientia compotes, eos esse imperatores dicerem»1. «Ego enim —inquit alibi—· sic exsistimo, in summo imperatore quatuor has res inesse oportere: scientiam rei militaris, virtutem, auctoritatem, felicitatem»2; et postmodum addit quod virtutes imperatoriae «vulgo i exsistimantur labor in negotio, fortitudo in periculis, n' dustria in agendo, celeritas in conficiendo, consilium in posidendo»3. Quod eodem modo apparet si nomen graecum, ei cor­ respondons, consideremus. Imperium enim, graece, di­ citur έ-ίταγμα, ex verbo επιτάσσω vel έπιτάττω; τάσσω autem vel τάττω, ex radice ταγ, significat collocare, collineare, coordinare, praesertim in aciebus vel legionibus; et inde venit ταγός = tribunus vel dux et τάγμα = legio, et τακτι = ordinatio, dispositio, quae culgo tactica = habi­ litas seu ars ordinandi et struendi acies, dicitur; et inde etiam σον-ταςίς = coordinatio vel concordantia diversarum partium orationis in gammatica; έπίταγμα ergo, iuxta vim nominis, est ordinatio efficax, nervosa seu impositio ori dinis, et sic ad amussim respondet verbo latino «impe­ rium». Ex quo patet quam exacte et nervose S. Thomas vim verbi «imperium» reddiderit, quando ait: «imperans enim ordinat eum cui imperat ad aliquid agendum, intimando vel denuntiando», hoc est, dictando4. Et iterum: «im­ perare —inquit— nihil aliud est quam ordinare aliquem ad aliquid agendum, cum quadam intimativa motione» 5; I II) quot sint: A) interiores: a) proprii hominis: 1) voluntatis (5). 2) intellectus (6). b) communes homini et inferioribus: 1) sensitivi (7). 2) vegetativi (8). B) exteriores seu membrorum corporis (9). 443. Secundum dicta ergo in duas partes distribui­ mus istam quaestionem, in quarum prima agitur de actu imperante seu de ipso imperio; in secunda vero, de actu imperato. § I DE ACTU IMPERANTE SEU DE IPSO IMPERIO 544. Circa ipsum imperium autem duo inquirenda nobis sunt: 1) de imperio secundum nomen·, 2) de im­ perio secundum rem. A. De nomine imperii 545. Imperium ab imperando dicitur. Imperare au­ tem venit ab in et parare. Et quidem parare est dispo­ nere, ordinare, collineare, hoc est, ad paritatem ordina­ tam reducere; praepositio vero in auget, intensificat, significationem verbi «parare», sicut supra de verbo «in­ tentio» dictum est. Imperare ergo, iuxta vim nominis, est fortiter, nervose, efficaciter disponere seu ordinare quaedam inter se vel ad finem; uno verbo: imperare est imponere ordinem. Quam quidem nominis vim eloquenter Tullius des­ cribit his verbis: «si forte quaereretur quae esset ars imperatoris, constituendum putarem principio quis es- 401 1 Tullius Cicero, I de Oratore, cap. 48, edit, cit., t. I, p. 184. 2 3 4 3 Pro Lege Manilia, cap. 10, edit, cit., t. V, pp. 14-15. Ibid., cap. 11, pp. 15-16. S. Thomas, hic, art. 1, corp. Hic, art. 2. 402 p. i; de actibus humanis in suo esse psychologico Q. XVII, § I: De ipso impewîo 403 , J! 4 d I < ac si diceret quod est impetus ordinatus, ut apparet ex art. 2, ad 3. Atqui nequit ex aequo esse utriusque, cum sit unus actus vel effectus, et unus effectus nequeat procedere a duabus causis totalibus et adaequatis eiusdem generis et B. De re imperii ordinis. Ergo debet esse utriusque non ex aequo, sed unius per se primo et alterius per se secundo seu per 546. Reads notio imperii innotescit ex genere eius posterius. et differentia specifica, ita quidem ut genus sumatur ex Remanet igitur videre cuius sit per prius, an rationis proprio eius subiecto vel potentia elicitiva; differentia vel voluntatis. Quod quidem ad hoc reducitur: ex du­ vero specifica ex proprio eius obiecto. plici elemento concurrente ad ipsum, quodnam sit prin­ cipale vel praedominans, an elementum rationis, nempe 1. De proprio subiecto imperii ordinatio seu directio, vel elementum voluntatis, scilicet impetus seu motio vel impulsus; nam elementum prae547. Evidenter, cum imperium sit actus quidam, ne­ ! dominans debet dare formam et speciem. quit esse ipsius essentiae animae ut proprii subiecti, sed necessario debet esse alicuius potentiae. 550. conclusio secunda: Imperium est formaliter Et quidem unica difficultas, ut vel leviter inspicienti i actus rationis praesupposito actu voluntatis. patet, est respectu rationis et voluntatis. Cuius autem sit proprie et per se primo, an rationis vel voluntatis, 551.Probatur. Elementum praedominans seu prin­ ex analysi ipsius imperii ut actus determinari debet. cipale nequit esse motio vel impulsus vel impetus^ Nam, si ita esset, quanto plus haberetur impetuositatis, licet 548. conclusio prlma: Imperium pertinet ad ratio­ minus haberetur ordinationis, tanto plus haberetur de ve­ nem et ad voluntatem, non ex aequo, sed per prius et ro imperio. Atqui hoc est falsum, ut experientia patet; posterius. quia in motu passionali maximi habetur impetuositatis et minimi ordinationis, et tamen minimi etam habetur im549. Probatur. Ex propria significatione etymologi­ perii, et propter hoc homines passionati vel in passione ca verbi «imperium» constat in eo includi duo elementa, constituti non sunt apti ad imperandum; et hac etiam de scilicet, a) ordinationem quandam seu directionem et | causa, bruta animalia magnum impetum et irruptionem b) impulsum vel impetum vel motionem quandam, ut habent, et tamen ob defectum ordinationis et directionis, ex dictis patet. Constat autem ordinationem seu direc­ omnino carent imperio. Dicendum est ergo quod elemen­ tionem esse quid proprium rationis, dum e contra im­ tum proprium voluntatis non est primordiale vel praedo­ pulsum vel motionem vel impetum esse quid per se pri­ minans in imperio. mo pertinens ad voluntatem, quae est primum movens Concludendum igitur elementum praedominans vel quoad exercitium in homine, ut dictum est quaestione primordiale esse elementum proprium rationis, hoc est, ordinationem vel directionem, non quidem mere specu­ Patet ergo quod in ratione propria imperii continetur lativam, hoc est, non modo mere iudicativo vel optativo, aliquid proprium rationis et aliquid proprium volunta­ V, gr. hoc est faciendum, sed modo categorico et impera­ tis, et ideo concludendum est quod imperium pertinet tivo: fac hoc. Unde imperium praesupponit voluntatem simul ad rationem et ad voluntatem seu quod est actus determinatam ad aliquid faciendum per electionem et rationis et voluntatis simul. ex hoc intimationem motivam habet; sed formaliter et » * 27 •Σ. 404 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico Q. XVII, § I: De ipso imperio 405 consummative est ordinatio efficax, quae rationis est; finis; sed est rationis, cuius est ordinare unum ad aliud, ex qua immediate sequitur executio ordinata. et ideo proprie accipiendo imperium, non est voluntatis. Unde S. Doctor optime ait: «imperium est et volun­ Sed dupliciter dicitur voluntas imperare: uno modo, tatis et rationis quantum ad diversa; voluntatis quidem per quandam interpretationem sive aequivalentianv, quia secundum quod imperium inclinationem quandam im­ enim imperans, per imperium suum movet, ideo actus portat; rationis vero secundum quod haec inclinatio disanimae ad quem motus statim sequitur, imperium dicitribuitur et ordinatur ut exequenda per hunc vel per 1 tur; et quia ad actum appetitivae virtutis, si sit comple­ illum» ’. tus (=perfectus et efficax) statim sequitur motus in Et alibi clarius: «in imperio —inquit— duo concur­ corporalibus organis, ideo appetitivae virtutes dicuntur runt, quorum unum est rationis, aliud voluntatis. Qui imperantes motum; alio modo, in quantum principium enim imperat aliquid, inclinat ad faciendum, quod voimperii ( = inchoatio imperii) in voluntate est; advocare luntatis est; ipsius enim est movere per modum agentis: enim aliquem ad finem suum, quod ad imperium pertinet, et iterum ordinat cui imperat ad exequendum illud quod praesupponit appetitum finis, et est quaedam prosequuimperatur, et hoc ad rationem pertinet, cuius est ordi­ tio illius; et propter hoc potentiae vel artes operativae nare. seu habitus qui sunt circa finem, dicuntur imperare ac­ Et si duorum horum ordo consideretur, videtur pri­ tibus quae sunt ad finem, et secundum hoc voluntas, quae mum esse inclinatio voluntatis in aliquid per electionem; habet finem pro obiecto, dicitur imperare, in quantum et postea in principio exequutionis ordinatur per quos fieri imperium, quod est actus rationis, in voluntate incipit, debeat quod electum est. Et sic imperium erit immediate ad quam pertinet desiderium finis» l. ( = elicitive) actus rationis, sed voluntatis quasi primo Ergo in voluntate est imperium diminute et imper­ moventis ( = originative et praesuppositive)» 2. fecte, duplici sensu: primo, antecedenter ad ordinationem Quia ergo impulsus eius procedit ex electione efficaci, rationis, quasi inchoatio imperii vel dispositio ad ipsum, quae praesupponitur, et additur ordinatio et directio caper actum electionis·, secundo, consequenter ad ordina­ tegorica et determinata rationis, in qua completur et con­ tionem rationis, quasi sequela eius, per actum usus activi, summatur ratio propria imperii, ideo per se primo et in quo quasi incarnatur imperium, per ordinem ad usum elecitive imperium est actus proprius rationis. i passivum seu opus exterius. Sed formaliter et constituti­ Quod si aliquando imperium attribuitur voluntati, hoc ve imperium est rationis practicae. est ratione impulsus sui et ordinationis rationis in ea par­ Dato autem quod imperium sit elicitive actus rationis, ticipatae et receptae; et sic large tantum et per ordinem i determinandum est utrum sit actus rationis speculativae ad actum rationis praecedentem, qui proprie est impe­ vel rationis practicae. rium, attribui potest imperium voluntati. Unde S. Tho­ 552. conclusio tertia: Imperium est actus rationis mas iterum ait: «ille qui petit aut imperat aut deprecatur, practicae. advocat aliquid ad consecutionem finis vel prosequutionem intenti. Hoc autem non est voluntatis, quia ipsa sim­ 553. Probatur. Non rationis speculativae, quia ratio pliciter et absolute fertur in suum obiectum, quod est speculativa est mere apprehensiva aut iudicativa, sed non movet ad aliquid prosequendum vel vitandum: non qui1 De Verit., 22, 12, ad 4. 2 Quodlib. 9, q. 5, art. 2. ‘ IV Sent., dist. 15, q. 4, art. 1, qla. 1, ad 3. Q. XVII, § I: De irso imperio 406 407 P. 1: De \ctibus humanis in suo esse psychologico Concludendum est ergo quod imperium est iudicium quoddam practicum mediatum seu discursivum, et ideo non est actus proprius intellectus practici ut intellectus est, sed rationis practicae ut ratio est. Est igitur sicut in subiecto proprio in ratione practica ut ratio est. dem quoad specificationem actus voluntatis, tum quia nihil dicit de prosequendo vel fugiendo, ut patet ex dictis supra q. 9, art. 1 ad 2; nec etiam quoad exercitium, quia de se est ante actum voluntatis cui per se convenit mo­ vere quoad exercitium, et ideo non participat vim hanc movendi a voluntate. At vero imperium includit in se 2. De proprio obiecto imperii motionem vel impulsum quendam, quatenus et motionem voluntatis praesupponit et accipit, et vi eius movet de 554. Consequenter videndum est proprium obiectum novo ad usum et executionem. Ergo imperium spectat imperii, ex quo determinanda est propria eius differen­ essentialiter ad rationem practicam tia a ceteris actibus rationis practicae, et ordo eius in Hoc autem dato, cum tres sint actus rationis, nempe psychologia actus humani completi. simplex apprehensio, iudicium immediatum seu intuitiEx dictis consequitur obiectum proprium imperii esse vum et iudicium mediatum seu discursivum, naturaliter ' renim practicum; verum quidem, quia imperium est es­ inquiritur utrum imperium sit simplex apprehensio an sentialiter actus rationis; rationis autem obiectum est iudicium immediatum, an denique iudicium mediatum semper aliquod verum; practicum vero, quia est actus vel discursivum. rationis practicae. Verum autem practicum est verum in Et quidem manifeste nequit esse simplex apprehensio, ordine ad bonum, hoc est, consistit in conformitate cum tum quia simplex apprehensio de se non est motiva ap­ recto appetitu praecedenti boni. petitus, ut dictum est supra, q. 9, art. 1; tum etiam quia Certum est quoque ex dictis quod non est de vero de natura actus imperii iudicari potest ex proprio signo practico immediato, quia hoc est proprium obiectum in­ eius; signum autem eius non est quid incomplexum vel tellectus practici ut intellectus est, et correspondet synsimplex terminus, sed ratio quaedam perfecta et com­ deresi. Non est ergo proprium obiectum imperii verum plexa, nempe: fac hoc vel illud; ratio autem perfecta est practicum de fine —quod immediatum est—, sed verum signum iudicii. practicum de mediis ad finem. Et inde quaestio: nam Sed neque iudicium immediatum vel intuitivum po­ etiam verum practicum de mediis est proprium obiectum test esse, tum quia iudicium practicum immediatum per­ consilii et proprium obiectum ultimi iudicii practicotinet ad synderesim, dum imperium pertinet ad pruden­ oractici, quod immediate praecedit electionem. Quomodo tiam; tum etiam quia imperium est de aliquo singulari ergo differt imperium a consilio et ab ultimo iudicio et concreto et individuali, eo ipso quod sequitur electio­ I practico-practico? Non enim potest esse differentia is­ nem, quae de singulari et concreto et individuali est, ut torum actuum vel iudiciorum rationis practicae inter se, patet ex dictis; iudicium vero practicum immediatum nisi ponatur differentia proprii obiecti uniuscuiusque. est universale; tum denique quia ordinatio syndereseos 555. Dicendum est itaque primo, quod iudicium conuniversalis exprimitur per modum indicativum, v. gr. bo­ siliativum propria dictum respicit formaliter verum pracnum est faciendum et malum est vitandum; dum intima­ tio imperii exprimitur per modum imperativum, ex. gr. , licum mediorum relative ad finem intentum seu per coniormitatem mediorum ad rectum appetitum finis, qui est fac hoc et vita illud. I intentio, non autem verum relativum mediorum ut media ( Mit inter se; at vero, ultimum iudicium practico-practi1 Hic, a. 1 ad 3. 408 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico cum respicit formahter verum practicum mediorum ut media sunt inter se, per conformitatem ad rectum appe­ titum mediorum absolute per consensum, et relative ad melius vel utilius, quod ei praecedit in genere causae ma­ terialis, et est proprius electionis; respicit ergo verum practicum singulare et discretivum unius medii prae aliis mediis vel unius modi unius medii prae aliis modis, per conformitatem ad appetitum rectum consensus prout virtualiter continet et praesefert appetitum rectum electio­ nis; denique, imperium respicit formaliter verum prac­ ticum mediorum ut media sunt inter se, hoc, est, verum practicum relativum vel comparativum unius medii prae aliis, et quidem per conformitatem ad appetitum rectum electionis, praecedentem ipsum non iam in genere causae materialis tantum, ut respectu ultimi indicii practicopractici, sed in genere causa formalis. 556. Unde constat quod indicium consiliativum dif­ fert ab ultimo iudicio practico-practico et ab imperio, non solum ex parte obiecti formalis quo, hoc est, ex parte appetitus recti immediate ista iudicia regulantis, quate­ nus in primo casu est intentio et in secundo est consen­ sus cum electione et in tertio est electio tantum, sed etiam ex parte obiecti materialis, quatenus indicium consilia­ tivum respicit plura media, dum ultimum indicium praetico-practicum et imperium respiciunt unum medium tantum. | Unde plus differt ultimum iudicium practico-practicum a consilio quam ab imperio; imperium autem et ultimum iudicium practico-practicum differunt solum ex parte obiecti formalis quo, quatenus ultimum iudicium practico-practicum respicit illum medium formaliter ut eligendum, dum imperium respicit ipsummet ut utendum et execution mandandum. Et inde est quod iudicium consiliativum et ultimum iudicium practico-practicum diversimode significantur ac iudicium imperativum; illa quidem per modum enuntia­ tionis absolutae, hoc est, iudicativae vel optativae; hoc vero, per modum enuntiationis motivae vel impulsivae et Q. XVII, § I: De ipso imperio 409 ordinativae, hoc est, per modum enuntiationis impera­ tivae; illae enuntiationes sunt pure intellectuales et sine motu, haec vero mixta cum voluntate et cum motu. 557. Ad rem S. Thomas: «ratio autem speculativa et practica in hoc differunt, quod ratio speculativa est apprehensi va (=cognoscit i va) solum rerum; ratio vero prac­ tica est non solum apprehensiva ( = cognoscitiva), sed etiam causativa. Est autem aliquid alterius causa dupliciter·, uno qui­ dem modo, perfecte, necessitatem inducendo, et hoc con­ tingit quando effectus totaliter subditur potestati causae; alio vero modo, imperfecte, solum disponendo, quando 1 scilicet effectus non subditur totaliter potestati causae. Sic igitur et ratio (practica) dupliciter est causa ali­ quorum: uno quidem modo, sicut necessitatem impo­ nens, et hoc modo, ad rationem (practicam) pertinet im­ perare, non solum inferioribus potentiis et membris cor­ poris, sed etiam hominibus subiectis, quod quidem fit imperando; alio modo, sicut inducens et quodammodo disponens, et hoc modo, ratio petit aliquid fieri ab his qui ei non subiiciuntur, sive sint aequales sive sint supe­ riores. Utrumque autem horum, scilicet imperare et petere sive deprecari, ordinationem quandam important, prout scilicet homo disponit aliquid per aliud esse faciendum; unde pertinent ad rationem, cuius est ordinare·» Et alibi ponit orationem imperativam, quae est sig­ num exterius imperii, inter orationes perfectas, quae sci­ licet perfecte exprimunt iudicium rationis seu faciunt perfectum sensum in animo audientis, quando scribit: «sciendum est quod perfectae orationis, quae complet sententiam (= perfectam sententiam vel iudicium expri­ munt), quinque sunt species, videlicet enuntiativa, deprecativa, imperativa, interrogativa et vocativa... 1 > IMI, 83, 1. ■ ♦; 410 Q. XVII, § I: De ipso imperio P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico 411 sum, est signum indicii. Ergo imperium est iudicium Harum autem orationum sola enuntiativa est in qua quoddam. invenitur verum vel falsum (absolute vel speculativum), Insuper, iuxta S. Thomam, legislare est proprius ac­ quia ipsa sola absolute significat conceptum intellectus, tus prudentiae gubernativae, hoc est, imperium eius, quia in quo est verum vel falsum (speculativum). imperium est proprius actus prudentiae ’. Atqui lex est Sed quia intellectus vel ratio, non solum concipit in enuntiatio vel propositio quaedam rationis practicae iuseipso veritatem rei tantum ( = speculativam), sed etiam dicantis, docente S. Thoma: «sicut enuntiatio est rationis ad eius officium pertinet secundum suum conceptum dictamen per modum enuntiandi, ita etiam lex per mo­ alia dirigere et ordinare (in qua directione vel ordinatio­ dum praecipiendi» 2 ; «et huiusmodi propositiones univer ­ ne consistit veritas practica), ideo necesse fuit quod sicut sales rationis practicae ordinatae ad actiones, habent ra­ per enuntiativam orationem significatur ipse mentis con­ tionem legis»3. ceptus (et ipsa veritas speculativa), ita etiam essent ali­ quae aliae orationes significantes ordinem rationis, se­ 558. Dicendum, secundo, quod hoc iudicium, utpote cundum quam alia diriguntur ( = veritatem practicam), rationis practicae, ultimo intervenientis, vere dici potest Dirigitur autem ex ratione unius hominis alius homo ultimum omnino iudicium practicum, non immediate read tria: 1) quidem, ad attendendum mente, et ad hoc I gulans electionem, sed immediate regulatum ab electione pertinet vocativa oratio; 2) ad respondendum voce, et ad efficaci et immediate regulans usum activum voluntatis hoc pertinet oratio interrogativa; 3) ad exequendum ope­ tt passivum potentiarum exequentium. Unde verum prac­ re, et ad hoc pertinet, quantum ad inferiores, oratio im­ ticum quod formaliter respicit sumitur per conformitatem ad appetitum rectum electionis et ad usum rectum perativa; quantum autem ad superiores, oratio deprecaexecutionis, ita ut commensuretur ex proportione eligen­ tiva, ad quam reducitur oratio optativa, quia respectu tis efficaciter ad applicationem exeeutivam medii electi superioris homo non habet vim motivam, nisi per expres­ prout in re est, et realiter et effective ductivum et cau­ sionem sui desiderii. sativum est finis intenti realiter consequendi. Est ergo Quia igitur istae quatuor orationum species non sig­ imperium novum iudicium essentialiter distinctum ab nificant ipsum conceptum intellectus (absolute), in quo ultimo indicio practico-practico regulante electionem, est verum vel falsum (speculativum), sed quendam ordi­ I quia regulatur ab electione et regulat vel dirigit imme­ nem ad hoc consequentem ( = verum practicum), inde est diate exeeutionem. Propter quod merito S. Doctor affir­ quod in nulla earum invenitur verum vel falsum (abso­ mat quod istae orationes —inter quas est imperativa— lute vel speculativum), sed solum in enuntiativa, quae I respiciunt dispositiones appetitivas audientis et confor­ significat id quod mens de rebus (absolute et speculative) concipit» l mer ad eas procedunt4, quia formaliter considerat venim practicum, quod non est absolutum sicut verum Constat ergo evidenter de mente S. Thomae esse quod speculativum, sed relativum ad appetitum operantis seu imperium est iudicium quoddam dynamicum vel impulsivum; nam oratio imperativa est proprium signum exI agentis propter finem. terius et orale imperii. Atqui oratio imperativa est oratio perfecta, iuxta S. Thomam; et oratio perfecta, iuxta ipI 1 I Perih. lect. 7, nn. 4-5. 1 2 3 4 II-II, 47, 8; et 50, 1. I-II, 92, 2. I-II, 90, 1 ad 2. / Perih., lect. 7, n. 6. 412 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico Neque obstat quod S. Doctor asserit, nempe «quod illi tres actus ( = simplex apprehensio, indicium immediatum et indicium mediatum) pertinent ad rationem speculati­ vam ( = cognoscitivam)» ’, dum, e contra, imperium per­ tinet ad rationem practicam, non ut est cognoscitiva, sed ut causativa, nam prosequitur: «sed ulterius ad rationem practicam pertinet causare aliquid per modum imperii vel per modum petitionis, ut dictum est»2. Vult enim dicere quod imperium non est indicium mere speculati­ vum vel cognoscitivum tantum, sed ulterius esse causati­ vum seu motivum vel dynamicum, propter impulsum voluntatis praecedentem. Non ergo excluditur ratio iudicii, sed solum asseritur quod non est iudicium mere co­ gnoscitivum. Unde et Caietanus optime dixit quod: «petitio in ra­ tione practica se habet ut conclusio ultima, sicut impe­ rium » 3. Et hac de causa, politiores thomistae concedunt im­ perium esse iudicium quoddam mediatum formaliter vel saltem reductive. Ait enim Medina: «imperium reducitur ad discursum et syllogismum; est enim velut conclusio syllogismi practici, qua concluditur hoc vel illud esse fa­ ciendum» 4; «imperium reducitur ad iudicium, est enim velut conclusio et veluti indicii ultima sententia»5. Similiter Banez: «imperium —inquit— reducitur ad compositionem ( = iudicium), non quidem iudicativam, sed imperativam» 6. Sed praesertim hoc defenditur a Joanne a S. Thoma, qui ait: «actus imperii consistit in iudicio practico secuto post electionem, cum voluntas facit impetum ad executionem, et ex tali impetu format dictamen et iudicium de ea facienda, non per modum purae enuntiationis, sed po1 II-II, 83, 1, ad 3. 2 Ibid. 3 Caietanus, ibid., n. 1. 4 Medina, h. I., art. 1, ad 1 arg. 5 Ibid., ad 2, edit. cit. p. 195b 6 Banez, h. I., art. 1, ad 1, p. 331 Q. XVII, § I: De ipso imperio 413 lius per modum denuntiationis, quae explicatur illo iuI dicio: fac hoc, habetque efficaciam ex impetu quem voluntas facit ad executionem; dirigitur autem immediate ad voluntatem ut utatur et applicet ad executionem, et mediate ad potentias exequentes, quibus utitur et quas applicat voluntas utendo illis; et deinde fertur imperium ad alias personas, si illis imperandum est, mediante vo­ cali locutione vel scripto» *. Postea vero, Serra potius inclinatur ad contrarium, licet finaliter concedat posse reduci ad iudicium12, quem sequitur Gonet3, et cuius ultima resonantia invenitur apud Billuart4; sed praesertim in Gonet videntur influ­ xisse Salmanticenses, qui mordicus tenent imperium non esse iudicium5. 559. Et inde etiam constat locus quem imperium oc­ cupat in processu psychologico actus humani completi. Nam, post intentionem finis, ratio, per consilium inqui­ rit de mediis aptis positive ad illud obtinendum, quibus inventis et propositis per conclusionem consilii, sequitur immediate consensus voluntatis illa acceptantis; at quia forte non omnia media simul adhiberi possunt, sed quae­ dam vel quoddam tantum, de novo ratio consiliatur de medio aptiori vel meliori, non solum obiective aut quoad se, sed maxime relative vel quoad operantem; quo in­ vento et concluso per ultimum iudicium practico-practicutn, immediate sequitur eius electio, quae voluntate ab­ soluta et efficaci praefert hoc medium ceteris omnibus. Consequenter ergo voluntas, vi electionis efficacis, impel­ lit efficaciter ad exequendum in re tale medium electum; quod ut fiat intervenit ratio per imperium indicans de 1 Joannes a S. Thoma, h. t., disp. 7, art. 2, n. 14, p. 300b. Vide ibid., nn. 16-17, p 301, et supra, art. 1, n. 9, p. 294 et nn. 13-14, p. 295b. 2 Serra, h. I., art. 1, dub. 1, edit. Romae 1653, pp. 297-301. J Gonet, h. I., disp. 10, art. 3, § II, nn 68-72 et 80. 4 Billuart, h. I., diss. 3, art. 8, § II, obi. 3.°, in fine. 5 Salmanticenses, /n I P. tract. 5, de Praedestinatione, disp. 2, dub. 2, § XI, ad 2 confirmationem, nn. 86-90, edit. Palmé, t. II, pp. 233-285. 414 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico modo concreto quo medium electum est exequutioni mandandum, et consequenter ordinat modum quo poten­ tiae exequutivae in concreto hic et nunc operaturae sunt, et vi impulsionis voluntatis praecedentis, imponit talem ordinem voluntati ut active applicet illas ad operandum; unde post imperium immediate sequitur usus activus vo­ luntatis, post quem statim sequitur usus passivus cetera­ rum potentiarum exequentium. Usus potest sumi dupliciter: uno modo, large, prout complectitur totum ordinem executionis, nam uti perti­ net ad ordinem executionis, sicut frui ad ordinem inten­ tionis; quo in sensu, per contrapositionem ad frui, potest dici usus et consilium et consensus et iudicium practicum et electio et cetera ordinis executionis; alio modo, pro­ prie et stricte, pro ipsa executione effectiva, quae est usus activus et passivus, ubi consummatur et completur ordo executionis, et tunc differt ab imperio et a ceteris ordinis executionis. Sicut ergo ordo intentionis inchoatur in volitione, continuatur in intentione et consummatur in frui­ tione; ita ordo executionis inchoatur in consilio et con­ tinuatur usque ad imperium inclusive, sed consummatur et perficitur in usu activo et passivo. Et ex hoc termino ultimo usus activi denominari potest actus humanus in ratione actus, cum sit terminus ultimus ipsius activitatis voluntatis intra ipsam voluntatem. Quem ordinem ipse S. Thomas proponit, dicens: «post denuntiationem cosilii (completi et perfecti), quae est iudicium (ultimo practico-practicum) rationis, voluntas eligit; et post electionem, ratio imperat ei per quod agen­ dum est quod eligitur, et tunc demum voluntas alicuius incipit uti, exequendo imperium rationis; quandoque qui­ dem voluntas alterius, cum aliquis imperat alteri; quan­ doque autem voluntas ipsius imperantis, cum aliquis im­ perat sibi ipsi» Ex quibus apparet definitio imperii, quam tradit S. Doctor*2, nempe «actus rationis practicae ordinantis ali* Hic, art. 3, ad 1. 2 Hic, art. le et ad 1; art. 2 et art. 5. Q. XVII, § II: De 415 actu imperato quem —hominem vel potentiam— ad aliquid agendum cum quadam intimativa motione». DE ACTU IMPERATO 560. Ut supra diximus in distributione articulorum, in hac secunda parte quaestionis S. Thomas considerat duo: 1) ipsum actum imperatum in genere et quasi in actu; 2) actum imperatum quasi in potentia, hoc est, ac­ tum imperabile in specie. A. De ipso actu imperato 561. Imperium seu actus imperans et actus impera­ tus sunt ad invicem correlativi, et ideo nequit unus co­ gnosci et definni sine ordine ad alterum. Quaerit ergo S. Thomas1 «utrum imperium et actus imperatus sint unus actus vel diversi»; et quia unum sequitur ad ens -a quo et essentia dicitur— quaerere unitatem vel diver­ sitatem actus imperati cum actu imperante, idem est ac investigare propriam essentiam vel naturam actus impe­ rati. 562, Thomistae qui de hoc articulo scripserunt -pauca enim et pauci de illo loquuti sunt— distinguere solent inter actum imperatum in esse naturae vel psy­ chologico, et in esse moris, et dicunt actum imperatum esse diversum ab actu imperante in esse psychologico, esse vero unum eumdemque cum illo in esse moris. Ita Joannes a S. Thoma scribit: «in articulo IV osten­ dit (S. Thomas) quomodo imperium dicatur unum cum actu imperato et quomodo diversum; dicitur enim unum moraliter, idest, unum ordine, quia unum est propter i Hic, art. 4. : 41b P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico aliud et ordinatur ad idem; sed physice et entitative plu­ ra, sicut partes illius moralitatis» Similiter Caraffa dicit: «non est immorandum in hoc quarto articulo circa mentem S. Thomae; clare enim do­ cet quod imperium et actus imperatus sunt unus quidem actus in genere moris, plures vero in genere naturae»1. Et De Marinis ait: «in genere entis sunt duo; in ge­ nere autem moris sunt unus actus» 3. 563. Quae quidem —licet forte vera esse possint— mirum est tamen quod in hoc loco dicantur. Nam evi­ denter S. Thomas loquitur adhuc in hac quaestione de actu humano in esse psychologico, non autem in esse morali, de quo esse incipit loqui quaestione sequenti. Haec ergo distinctio in esse psycologico et in esse morali est extra quaestionem praesentem, et propterea de ea non meminit S. Doctor. Unde dicendum est quod S. Thomas non loquitur in hoc articulo nisi de actu imperato in esse psychologico, et consequenter quando quaerit utrum ac­ tus imperatus sit unus et idem cum actu imperante vel 11 vel sit ab eo distinctus, inquirit evidenter identitatem diversitatem psychologicam, non moralem. Respondere igitur cum unitate vel diversitate morali, est responsum dare ad id quod non quaerebatur, et transire a genere ad genus, quod sophisticum est. Necesse est ergo adhuc sistere in ordine mere psycho­ logico et investigare utrum psychologice loquendo actus imperatus sit unus idemque cum actu imperante vel ab eo diversus. 564. Ut responsio rite dari possit, scire oportet quod non loquimur de similitudine vel aequalitate actus im­ perantis et actus imperati, sed solum de eius unitate seu identitate, quae proprie est unitas in substantia —sicut similitudo est unitas in qualitate et aequalitas est uni1 Joannes a S. Thoma, hoc loc., summa litterae, p 292. 2 Caraffa, h. I., edit. cit., p. 601 3 De Marinis, h. L, edit, cit., p. 1471. 0. XVII, § II: Dh actu împekato 417 u$ in quantitate , ct consequenter unitas in essentia, I quae perse primo dicitur de substantia. Quaerimus ergo utrum actus imperatus sit eiusdem essentiae psycholo­ gice ac actus imperans, vel diversae. Et quia loquimur de unitate essentiae et non de uni­ tate quantitativa, manifeste loquimur de unitate transctndentali, non de unitate numerica seu mathematica. Unitas autem transcendental is vel essentiae potest esxduplex·. alia est unitas simplicitatis, hoc est, essentiae omnino simplicis, indivisae et indivisibilis; alia vero est unitas compositionis, hoc est, essentiae compositae ex pluribus partibus, quae indivisa est actu, sed divisibilis est in potentia2. Constat autem quod unitas simplicitatis est semper et necessario unitas per se et nullo modo per accidens; sed unitas compositionis potest esse et per se et per ac­ cidens: per se quidem, quando omnium partium compo­ nentium est una essentia et unum esse, sicut animae et corporis humani est una essentia hominis et unum esse hominis; per accidens vero, quando omnium partium concurrentium non est una essentia neque unum esse, sed aggregatum ex pluribus, ut plures homines sunt unus populus et plures lapides sunt unus acervus et plura in­ dividua sunt una species, quae est ens rationis, quod est ens secundae intentionis et dicitur ens secundum quid, non ens simpliciter sicut ens reale, et consequenter non dicitur unum simpliciter, quia unum sequitur ad 565. Dicendum ergo quod imperium et actus impera­ tus sunt imus actus, unitate compositionis per se. 566. Probatur, a) Unitate compositionis. Patet evi­ denter quod actus imperati et actus imperantis non est unitas simplicitatis, quia sunt diversorum suppositorum -ut quando unus homo imperat et alter exequitur—, vel > Cf. S. Τηομλμ, V Metaph., lect. 11, n. 907. 1 Vide I, 11, 1. 418 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico diversarum potentiarum —ut quando ratio imperat et voluntas vel manus exequitur—. Quod quidem adhuc ma­ nifestius apparet, quia sunt actus separabiles, nam ex­ perientia constat dari quandoque imperium quin de fac­ to sequatur actus imperatus vel executio imperii. Ergo inter actum imperantem et actum imperatum nequit dari nisi unitas compositionis, hoc est, quoddam totum, quod unum quidem est, sed compositum ex actu imperante et ex actu imperato sicut ex partibus. Et qui­ dem quod unum quoddam sint, experientia constat, quia pluries adunantur et simul tempore fiunt et sunt. Hoc igitur dato, videndum est utrum eorum sit uni­ tas per se, vel solum unitas per accidens. 567. b) Unitate per se. Et dicendum est quod actus imperantis et actus imperati est unitas quaedam per se. Nam unitas eorum actuum quorum unus se habet ut forma et alter ut materia; unus ut agens principale et alter ut agens instrumentale, est unitas quaedam per se. Atqui actus imperans se habet ad actum imperatum si­ cut forma ad materiam et sicut agens principale ad agens instrumentale. Ergo unitas compositionis actus imperan­ tis et actus imperati est unitas quaedam per se. Maior constat, quia in ordine essendi vel entis, ex materia et forma fit unum per se sicut ex potentia et actu; quandocumque ergo duo actus concurrentes ad unum actum totalem et compositivum ita se habent, ut unus sit sicut actus vel forma et alter ut materia vel potentia, eorum unitas est per se. Similiter, in ordine dynamico seu operandi, illae causae uniuntur per se et faciunt effectum unum totalem per se, quae sunt ad in­ vicem per se subordinatae in causando. Atqui ita se ha­ bent causa principalis et causa instrumentalis, quia causa instrumentalis, per definitionem, est causa subordinata per se causae principali, quia non causât nisi ut mota a causa principali, et a duabus simul procedit unus impulsus et unus effectus totalis. Quandocumque ergo unus motus vel actus unius potentiae se habet ad alterum ! Q. XVII, § II: De actu imperato 419 actum alterius potentiae ut causae principalis ad causam instrumentalem, eorum, in ordine, dynamico, est unitas quaedam per se. Minor autem evidenter constat quoad utramque par­ tem. Nam, potentiae animae sunt ad invicem ordinatae per se, et ideo sumptae ut potentiae, hoc est, ut causae efficientes suorum actuum, se habent ad invicem ut cau­ sae ordinatae per se; ita in genere causae moventis quoad exercitium seu per modum causae efficientis, voluntas est sicut causa principalis, ceterae vero potentiae mo­ ventur a voluntate ad operandum exercite per modum causae instrumentalis; similiter, in genere causae for­ malis et finalis vel quod specificationem, intellectus est prima causa, et ab intellectu, hoc est, ab obiecto prout ab intellectu praesentatur, specificationem sumit volun­ tas et ceteri actus voluntarii. Quia ergo in actu imperante respectu actus imperati datur ista duplex subordinatio per se causarum vel po­ tentiarum, quia imperium est essentialiter actus ratio­ nis —a qua primo pendet omnis specificatio humanorum actuum—, praesupposito actu voluntatis impellentis ad opus —a quo primo pendet omne exercitium humano­ rum actuum— ideo omnis actus imperatus per compa­ rationem ad ipsum ordinem rationis imperantis se habet ut materia ad formam; per comparationem vero ad vo­ luntatem impellentem, se habet ut instrumentum ad cau­ sam principalem. Eo ergo ipso quod potentiae animae a quibus —vel a qua— elicitur imperium, et potentiae animae a quibus eliciuntur actus imperati, sunt potentiae per se ordinatae, manifeste sequitur actum totalem comproductum a po­ tentia imperante per actum imperii et a potentia impe­ rata per actum imperatum, esse quid unum unitate comUnde S. Doctor profunde scribit: «si essent poteniae diversae ( = imperans et imperata) ad invicem non e, actus earum essent simpliciter diversi. Sed una potentia est movens alteram, tunc actus ea­ / t ·. Γ ·■ 420 P. I: Db actibus humanis in suo esse psychologico rum sunt quodammodo unus», hoc est unitate per se compositionis ’. Et alibi: «quandocumque —inquit— multa requirun­ tur ad unum, necesse est unum eorum esse principale, ad quod omnia alia ordinantur; unde et in quolibet toto necesse est esse unam partem formalem et praedominantem, a qua totum unitatem habet»2. Constat autem quod ad hoc totum, quod est actus imperatus, concurrit non solum potentia imperata alicuius, sed etiam poten­ tia imperans movens quoad specificationem —vi ordinis rationis— et quoad exercitium —vi impulsus volunta­ tis—, et quidem elementum formale et praedominans est ordo ipse rationis denuntiativus per imperium, ita ut impulsus voluntatis sit secundum ipsum et exequutio potentiae imperatae sit per ipsum et secundum ipsum. Evidenter ergo actus imperatus et actus imperans faciunt psychologice unum per se unitate compositionis, ita ut unitas et forma per se primo convenit imperanti, et ex illo communicetur toti composito ex imperato et impe­ rante, sicut esse humanum vel rationale per se primo convenit animae, quae est forma, et inde communicatur composito ex anima et corpore. Concludendum est igitur quod actus imperans et ac­ tus imperatus, in quantum huiusmodi, sunt unus actus simpliciter unitate compositionis et per se; sed sunt si­ mul plures actus secundum quid, quatenus sunt plures partes unius actus totalis. 568. c) Explicatio ulterior analogica. Sed, ut melius appareat id quod intendit docere S. Thomas, notandum est quod actus imperans potest considerari dupliciter: uno modo specificative, ut actus elicitus a potentia im­ perante, hoc est, a ratione practica; alio modo, redupli­ cative, ut actus rationis exercens active munus imperan­ di, hoc est, movendi active potentias imperatas ad exe1 Hic, art. 4, ad 1. 2 II-II, 49, 6, ad 1. Q. XVII, § Π: Do actu imperato 421 quendum opus imperatum. Similiter, actus imperatus potest dupliciter considérai: uno modo, specificative, ut actus elicitus seu egrediens a potentia imperata, v. g. a voluntate vel ab appetitu sensitivo; alio modo, redupli­ cative, ut actus imperatus, hoc est, ut motus potentiae imperatae prout actu movetur et impellitur ad agendum a potentia imperata. Si considerentur specificative actus imperans et ac­ tus imperatus, manifeste sunt actus specifice distincti, quia procedunt a potentiis specifice distinctis, et sic ac­ tus imperans est actus rationis practicae; dum actus imperatus potest esse actus voluntatis, vel actus videndi, audiendi, ambulandi, arripiendi, percutiendi; qui actus evidenter sunt distincti specifice; imo et realiter —et non solum formaliter— sunt distincti, quia et realiter sunt separabiles, ut experientia constat, et S. Doctor expresse affirmat quando ait «quod imperium et actus imperatus possunt ab invicem separari» unde et nu­ mero etiam distincti sunt. Propter quod specifice di­ stinguimus imperium et usum tam activum quam passi­ vum; usus autem sive activus sive passivus est actus imperatus2. Si vero considerentur reduplicative ut imperans et reduplicative ut imperatus, tunc est idem realiter motus utriusque, quia idem est impulsus quem imperans im­ primit imperatae potentiae et quem potentia imperata recipit; sed ex parte potentiae imperantis est motus seu impulsus activus seu per modum actionis, dum ex parte potentiae imperatae est motus seu impulsus passivus vel per modum passionis. Licet ergo ’formaliter differant prout se habent ex parte imperantis et ex parte impe­ rati, imo et relative opponantur, sicut activum passivo; realiter tamen, vel ut simplex motus, idem sunt. 1 Hic, art. 4, ad 2. Vide art. 3 in fine corporis. 2 Hie, art. 3. 422 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico 569. Quod quidem non est exceptio quaedam pro actu imperante et imperato, sed accidit in omni motu, et non est nisi applicatio theoriae de motu ad motum potentiae imperantis et imperatae. Unde S. Thomas egregie scribit: «idem est actus mo· ventis et moti (reduplicative seu in quantum huiusmodi); movens enim dicitur in quantum aliquid agit, motum autem in quantum patitur: sed idem est quod movens agendo causât et quod motum patiendo recipit. Et hoc est quod dicit (Philosophus) quod movens est activum mobilis, idest actum mobilis causât; quare oportet unum actum esse utriusque, scilicet moventis et moti; idem enim est quod est a movente ut a causa agente et quod est in motu ut in patiente et recipiente» Sic enim sumendo reduplicative actum imperantem et actum imperatum prout conveniunt in una ratione motus et in una re motus, sicut motus ipse, non sunt directe in aliquo praedicamento, sed in postpraedicamento motus, et solum reductive possunt esse in praedica­ mento actionis si su IB atur motus ex parte moventis, et in praedicamento passionis si sumatur motus ex parte moti seu mobilis12. Tunc enim motus «dicitur actio se­ cundum quod est actus agentis ut ab hoc·, dicitur autem passio secundum quod est actus patientis ut in hoc. Et sic patet quod, licet motus sit idem moventis et moti, propter hoc quod abstrahit ab utraque ratione, tamen actio et passio differunt propter hoc quod has diversas rationes in sua significatione includunt» 3. Unde patet quod, ut motus, sunt idem re absolute, quia conveniunt in eodem motu ut motus est; sed dif­ ferunt realiter relative, sicut praedicamentum actionis et passionis vel sicut actio et passio. 570. Nec hoc est inconveniens, sicut supra diximus de intentione et electione, quod conveniebant in eodem 1 III Physic., lect. 4, n. 10. 2 III Physic., lect. 5, n. 13, 16, 17 3 Ibid., n. 13. Q. XVII, § II: Diî actu imperato I 423 obiecto materiali cum utraque versetur simul circa fi­ nem et circa media, sed differebant realiter et formaliter, quia intentio descendit a fine ad media, dum electio as­ cendit a mediis ad finem ‘. Et ita imperium descendit a medio electo ad exequutionem effectivam eius, dum actus imperatus ascendit ab exequutione ad medium electum et per illud, usque ad finem intentum. Quod S. Thomas, post Aristotelem, «manifestat per exempla. Eadem enim distantia est unius ad duo et duo­ rum ad unum secundum rem ( = materialiter), sed dif­ ferunt secundum rationem; quia secundum quod inci­ pimus comparationem a duobus procedendo ad unum, dicitur duplum; e contrario vero, dicitur dimidium. Et similiter, idem est spatium ascendentis et descen­ dentis, sed secundum diversitatem principii et termini, vocatur ascensio vel descensio. Et similiter est in mo­ vente et moto; nam motus secundum quod procedit a movente in mobile, est actus moventis; secundum autem quod est in mobili a movente, est actus mobilis»2. Unde imperium et actus imperatus, in quantum huius­ modi, «non sunt idem sicut ea quorum ratio est una, ut tunica et indumentum, sed sicut ea quae sunt idem sub­ iecto et diversa secundum rationem, ut via a Thebis ad Athenas et ab Athenis ad Thebas» 3. Et hac ratione S. Thomas realiter relative distinguit personas Trinitatis, quae tamen realiter absolute conveniunt in eadem re, quae est divina essentia4. 571. Quod ulterius apparet ex analogia potentiae imperantis et imperatae cum causa principali et instru­ mentait. Nam causa instrumentalis potest considerari dupliciter: uno modo, specificative ut causa efficiens est, et sic habet propriam formam et per propriam for­ mam agit; alio modo, reduplicative ut instrumentalis 1 I-II, 12, 4, ad 3. Ill Physic., lect. 4, 11. 424 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico est, et sic non habet propriam formam, sed eandem for­ mam causae principalis in instrumentait participatam, et sic, ut instrumentum, agit per hanc formam et eun­ dem effectum comproducit cum causa principali. Similiter si sumatur potentia imperata, non specifi­ cative ut potentia vitalis est, sed reduplicative ut impe­ rata, tunc participat formam potentiae imperantis et cum potentia imperante simul comproducit eundem ac­ tum totalem et completum et eodem impetu vel motu ad illum feruntur. Quae doctrina expresse applicatur etiam a S. Thoma unitati vel pluralitati operationum divinitatis et huma­ nitatis Christi Sic ergo uno verbo dicere possumus quod «motus est actus potentiae activi et passivi et sic etiam poteri­ mus in particulari dicere quod aedificatio est actus ae­ dificatoris et aedificabilis in quantum huiusmodi, et si­ mile est de medicatione et de aliis motibus»2; et conse­ quenter actus imperatus formaliter est «actus potentiae imperantis et potentiae imperatae in quantum huiusmo­ di». Attamen, in actu imperato habetur magna latitudo, secundum latitudinem potentiae imperatae vel imperabilis, ut patebit ex sequentibus. Sed ex dictis sat constat non valere distinctionem actus in esse psychologico et in esse morali, quam auctores supra citati proponebant; quin potius dicendum est eandem rationem proportio­ nalem valere utrobique. B. De actu imperabili 572. Actus imperabilis potest esse duplicis catego­ riae, scilicet proprius, hoc est, ipsius personae imperan­ tis, et alienus, idest, alterius personae, quae imperanti aliquo modo subdita est. Singilatim ergo de utraque ca­ tegoria loquemur. Vide III, 19, 1 et 2. HI Physic., lect. 5, n. 18 Q. XVII, § II: De actu imperato ( 425 1. De actu imperabili proprio I 573, Actus imperabilis proprius, hoc est, ipsius perI sonae quae imperat, potest esse interior seu immanens, hoc est elicitus ab aliqua potentia vitali; aut exterior seu transiens, hoc est, elicitus vel exeeutus ab organis seu membris exterioribus corporis. a) De actu imperabili immanenti 574. Actus imperabilis immanens seu interior est ac­ tus elicitus ab aliqua potentia vitali ut dictum est. Po­ tentiae autem vitales humanae, prout relative ad volun­ tarium considerantur, dividuntur in duas portiones, sciI licet in portionem superiorem, quae complectitur poten­ tias spirituales vel inorganicas; et portionem inferiorem, quae potentias organicas includit. i a) De actu imperabili superiori 575. Portio autem superior animae humanae complecitur duas potentias spirituales vel inorganicas, nem­ pe intellectum seu rationem et voluntatem. Consequen| ter S. Thomas inquirit utrum actus harum facultatum , imperabiles sint; et quidem, ut dixi incipit a voluntate, quia in actibus humanis omnia considerantur et ordi­ nantur relative ad voluntarium; constat autem nullum actum humanum esse magis voluntarium quam actus ipsius voluntatis. a’) De actu voluntatis 576. conclusio prima: Sumendo actus directos vo­ luntatis seu in linea directa vel in eadem serie, illi actus tantum sunt imperabiles qui naturaliter sunt posterio­ res imperio; illi vero qui naturaliter sunt priores, non sunt imperabiles. 577. Ratio est, quia imperium comparatur ad actus imperatos sicut movens ad mobile vel sicut causa effi- 426 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico ciens ad effectum. Atqui causa efficiens solum potest causare ea quae sunt sibi posteriora, non vero ea quae sunt sibi naturaliter priora, quia causa efficiens non cau­ sât nisi realiter sit. Ergo similiter imperium non potest causare nisi illos actus voluntatis qui sunt naturaliter post ipsum, non autem illos qui naturaliter sunt priores. Consequenter, quia in serie actuum humanorum, an­ te actum imperii naturaliter sunt tres actus voluntatis circa finem, hoc est, velle, frui et intendere, et duo ac­ tus circa media, idest consentire et eligere; isti actus voluntatis in linea recta imperari nequeunt; quia vero post imperium naturaliter venit usus activus, qui est actus elicitus voluntatis, usus activus voluntatis imperalilis est, et consequenter usus passivus eiusdem volunta­ tis, quando voluntas utitur seipsa ad actus subséquen­ tes \ De cetero, experientia constat huius modi actus vo­ luntatis esse sub potestate seu imperio nostro. 578. conclusio secunda: Si vero loquamur de acti­ bus reflexis seu alterius seriei, tunc per imperium unius seriei possunt imperari omnes actus voluntatis alterius seriei, quando nempe secunda series est sub prima vel ambae sub una tertia; nam si esset series penitus dispa­ rata, oporteret semper descendere per viam rectam eius. Vide quae supra dicta sunt, q. 9, art. 4 et 6, et q. 16, Neque oportet quod voluntas ipsa intelligat vel ca­ piat intimationem rationis imperantis, quia proprie lo­ quendo non est ratio quae imperat ut quae et voluntas quae imperatur ut quae, sed homo, per rationem suam, imperat sibi ipsi ut est volens per suam voluntatem; «et ideo homo imperat sibi ipsi actum voluntatis, in quan­ tum est intelligens et volens» 2. 1 Vide hic, art. 5, ad 3. 2 Hic, art. 5, ad 2. 427 Q. XVII, § H: DK actu imperato a") De actu rationis ί 579. conclusio prima: In eadem serie seu linea recta solus actus sollicitudinis rationis practicae est imperabilis. 580. Si sumamus actus rationis in linea recta, hoc est, in eadem serie respectu eiusdem finis consequendi, evidenter nequeunt imperari actus praecedentes natura­ liter imperium, nempe simplex apprehensio et iudicium immediatum speculativum, neque iudicium immediatum practicum, quod est syndereseos, neque consilium neque ultimum iudicium practico-practicum regulans electio­ nem; quia imperium se habet ad actum imperatum ut movens ad mobile et ut causa ad effectum; constat autem quod movens et causa debent esse priores secundum esse quam mobile et effectus. Similiter, certum est quod in hac serie directa nequit I imperari ipsum imperium seu ipse actus imperii, quia nihil potest esse causa movens et efficiens sui ipsius. Solum ergo potest imperari actus rationis consequens naturaliter actum imperii, et huiusmodi est solum actus sollicitudinis, quae invigilat ipsam executionem imperii a voluntate et ab aliis potentiis exequentibus, ut dictum I est in tractatu de prudentia, II-II, q. 47, art. 9. i Sed quia ratio supra seipsam reflectitur, ideo ultra seriem actuum rationis in linea recta, dari potest series I actuum in linea reflexa, quatenus una series actuum ra­ tionis potest esse subordinata seriei priori vel coordinata ei, ut de actibus voluntatis dictum est; et sic tota series potest esse posterior imperio alterius seriei prae­ cedentis, et consequenter potest esse imperabilis ab ip­ so. Oportet ergo videre quaenam series possit esse sub altera. I z 581. conclusio secunda: Prima omnino series ac­ tuum rationis ordinis naturalis, et actus supernaturales non sunt imperabii es. 428 d P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico 429 0. XVII, § II: Dfl actu imperato licet quoad specificationem seu ex parte obiecti, et quoad 582. Manifestum est enim quod prima omnino series actuum rationis speculativae vel practicae totius huma­ i exercitium seu ex parte subiecti, videre oportet utrum nae vitae, non potest esse sub altera, quia nec post alte­ ' actus rationis seriei subordinatae sint imperabiles utroram; et ideo primae omnino seriei, quae nonnisi recta I que modo vel alterutro tantum. esse potest, nequit imperari nisi actus sollicitudinis. 584. conclusio tertia: Intra ordinem naturalem in 583. Similiter, series omnino supernaturalis, quae serie reflexa sunt imperabiles quoad exercitium omnes nullo modo continetur intra seriem naturalem humano­ actus rationis speculativae et practicae; quoad specifica­ rum actuum, non potest esse ei subordinata, neque coortionem vero non omnes sed sola iudicia mediata inevidinata uni tertio, sed est alterius rationis, et ideo dis­ dentia. vel contingentia. parata. Unde actus su pern a tura les rationis practicae, ut actus fidei theologicae et actus donorum intellectualium 585. Probatur. Et quidem evidens est quod omnes et actus prudentiae infusae, non sunt imperabiles ab actus rationis sive speculativae sive practicae huius se­ imperio naturali rationis practicae. riei subordinatae sunt imperabiles quoad exercitium ab Et ratio est clara, quia actus imperabilis debet esse imperio prioris seriei. Nam actus rationis quoad exerciin potestate physica et morali rationis practicae impe­ I tium est actu considerare vel non considerare; actu atten­ rantis. Atqui actus supernaturales —maxime supematudere vel actu non attendere. Atqui actu cogitare seu con­ rales quoad substantiam, qui sunt actus salutares— non siderare vel non cogitare, et similiter actu attendere vel sunt in potestate physica nec morali rationis practicae i non attendere, est in nostra potestate; cogitamus enim pure naturalis, ut patet ex tractatu de gratia *. Ergo ac­ vel attendimus cum volumus et quia volumus, sive in tus rationis supernaturales quoad substantiam vel salu­ ordine speculativo sive in ordine practico. Ergo omnes tares nequeunt imperari a ratione practica mere natu­ actus rationis huius seriei subordinatae sunt imperabiles rali. quoad exercitium vel usum actus ab imperio prioris Oportet ergo concludere quod actus rationis impera­ seriei. biles, sunt: vel series actuum supematuralium rationis practicae subordinata seriei priori supematurali; vel 586. Quantum vero ad actum seu motum rationis series actuum naturalium rationis practicae subordina­ 1 quoad specificationem distinguere oportet actus rationis, tae seriei priori supematurali vel naturali, nam evidens nempe simplicem apprehensionem veritatis aut falsitatis, est quod ratio elevata per gratiam non est minoris vigo­ iudicium immediatum seu per se notum, et iudicium meris, sed maioris potius, quam ratio relicta suis propriis datum seu conclusionis syllogisticae. viribus naturalibus. Respectu simplicis apprehensionis seu perceptionis, Et quia quae dicuntur de imperio in ordine naturali non est in nostra potestate, proposito obiecto, percipere proportionali ter valent de imperio et imperabilitate in veritatem vel non percipere, quia talis motus, naturalis ordine supematurali, satis erit hoc in loco considerare omnino est, eo quod et ipse intellectus definitur per ordi­ imperabilitatem actuum rationis in ordine naturali. nem ad intelligibile seu verum. Simplex ergo apprehensio Nam quia imperari est moveri, et ratio —sicut et veritatis non est imperabilis quoad specificationem. aliae facultates animae— dupliciter moveri potest, sciSed quantum ad iudicium immediatum oportet adhuc distinguere: aut enim est iudicium immediatum naturale 1 III, q. 109, art. 1-5. fit de re per se evidenti, sicut prima principia rationis L •i 4 430 t' . P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico 0. XVII, § Π: De actu imperato 431 speculativae vel practicae, ut: «nequit idem simul esse et tale iudicium mediatum est necessarium, saltem hypoet non esse», et: «bonum est faciendum, malum vero I thetice, et ideo non est imperabile, quia neque est in nos­ vitandum»; aut est iudicium immediatum de veritate tra potestate; unde syllogismus definitur ab Aristotele supernatural! et nobis intrinsece inevidenti, sicut est 1 quod sit oratio in qua, quibusdam positis, necesse est iudicium, quod est actus fidei theologicae. aliud quid sequi eo quod illa sunt posita ’; vel conclusio­ Et quidem respectu veritatis immediatae et per se nes non deducuntur evidenter ex principiis, sed solum notae nobis, iudicium, hoc est, assensus ad eam et dissen­ probabiliter, et tunc ratio non necessario fertur in illas sus a contrario, non est imperabile, quia «non est in po­ quoad specificationem, quia non apparet evidenter ve­ testate nostra, sed in ordine naturae» ’, et eodem modo ritas, quae est proprium et formale obiectum rationis vel in eam fertur intellectus sicut in simplici apprehensio­ ■ intellectus; unde respectu talium conclusionum dari po­ ne. Unde Tullius pulchre et vere ait: «ut enim necesse test imperium, et ideo opinio, quae est proprius actus est lancem in libra, ponderibus impositis, deprimi, sic rationis circa illas, est imperabilis et quoad exercitium animum perspicuis cedere; nam quomodo non potest et quoad specificationem, non autem scientia. animal ullum non appetere id quod accommodatum ad 587. Modus autem et ratio cur ipsi actus rationis imnaturam appareat —graeci id όιχείον appellant—; sic non » potest obiectam rem perspicuam non approbare»2. Et I perentur, hoc est, moveantur et causentur ex ipsa ratione imperante, similis est illi quo voluntas in actu respectu S. Thomas: «Proprium autem est horum principiorum finis movet se quoad exercitium respectu mediorum, de quod non solum necesse est ea per se vera esse, sed etiam necesse est videri quod per se sint vera; nullus I quo dictum est supra, q.. 9, art. 3; nam imperium, cum spectet ad seriem priorem et perfectiorem actuum, cui enim potest opinari contrarium eorum»3. Respectu actus veritatis intrinsece nobis inevidentis, I subordinatur series actuum imperabilium, se habet ad eos ut principium ad conclusiones et ut finis ad media, ut in fide theologica, tunc assensus ei vel dissensus, hoc ut bene notat S. Doctor hic, art. 6, ad 1 et 2. Eo ergo est, ipsum iudicium creditivum est imperabile, quia est ipso quod ratio est in actu imperii in priori serie, reducit in potestate nostra. «Unde —ut recte ait S. Thomas— voluntas imperat intellectui, credendo, non solum quan­ se de potentia ad actum respectu obiectorum secundae tum ad actum exequendum —quoad exercitium—, sed seriei ei subordinatae, et sic omnes actus intellectus vel quantum ad determinationem obiecti —quoad specifica­ 1 rationis in hac serie ordinantur et diriguntur a ratione tionem—, quia ex imperio voluntatis in determinatum I praevie imperante in priori serie. creditum intellectus assentit»4. Quantum autem ad iudicium mediatum, hoc est, con­ b) De actu imperabili inferiori clusionis affirmandae vel negandae, modo simili est di­ stinguendum: vel enim conclusiones evidenter deducuntur 588. Portio inferior animae complectitur duo genera seu demonstrantur ex principiis, et tunc admissis prae­ potentiarum organicarum, scilicet potentiarum sensiti ­ missis nequit intellectus non assentire conclusioni; unde varum et potentiarum vegetativarum. Et ideo oportet vi­ dere utrum et quomodo actus utriusque generis potentia­ Hic, art. 6. rum imperabiles sint. 2 3 Tullius Cicero, II Academ., cap. 12, edit, cit t. II, p. 27. I Post., lect. 19, n. 2. De Virtutibus, q. 1, art. 7. Vide etiam De Veritate, q. 14, art. 1. 1 Aristoteles. I Prior., cap. 1, n. 5. 432 P. l: De actibus humanis in suo esse psychologico Q. XVII, § II: De actu imperato 433 591. Nam experimur quod actus sensus tactus, hoc i est, sentire vel non sentire dolorem, delectationem, calo589. Potentiarum sensitivarum aliae sunt cognoscitirem, frigus et alia huiusmodi, minimum quid pendent a vae seu apprehensi vae, hoc est, sensus tam externi quam nostra voluntate et ratione, licet indirecte et quoad aliqua interni, aliae vero sunt appetitivae, ut appetitus concu­ imperari possint, v. gr. promovendo sensationes contra­ piscibilis et appetitus irascibilis. rias vel separando corpus nostrum ab obiectis quae sen­ In ordine ad moralem considerationem propinquius sationes quasdam excitant. se habent potentiae sensitivae appetitivae quam potentiae ■ Similiter, actus sensus gustus et olfatus, qui sunt qua­ apprehensivae, quia in genere appetitus conveniunt cum si tactus quidam sui generis et localizati in lingua et voluntate et voluntarium est quod maxime consideratur in naribus, parum sunt imperabiles, licet propter prae­ in morali. Unde S. Doctor directe quaerit de solo appe­ dictam localizationem et limitationem possimus facilius titu sensitivo, utrum motus eius sint a ratione imperabivitare aut interrumpere eorum sensationes. les, licet in responsionibus ad obiecta solvat etiam quaes­ Aliquantulum plus regulare et ordinare possumus per tionem respectu actuum sensuum. imperium sensationes auditus, ut experientia constat; Quantum ergo ad actus sensuum, distinguere oportet inter extructuram vel contemperationem organorum cor­ ' quia revera auditus est altior et perfectior sensus quam 1 praecedentes. poralium per quae operantur, et sensationem vel actum Denique multo plus est in nostra potestate et imperio ipsum sentiendi. Exstructura vel contemperario organorum non est in . actus sensus visus, qui spiritualior est omnium sensuum nostra potestate, sed a natura et a medio ambienti pro­ externorum; et ita positis organo et obiecto in debitis conditionibus omnino nobis pendet actus eius quoad exer venit, sicut et vigor et sanitas corporalis. Unde neque operationes sensuum, ex ea parte qua immediate et ne­ I cilium, quia possumus claudere et aperire oculos quando volumus, sed quoad specificationem non est imperabilis cessario dependent ex tali dispositione organorum, sunt sicut dictum est de simplici apprehensione intellectus, in potestate nostra, ideoque neque imperabiles. nam aperto oculo impossibile est non videre album vel Sed quia sensationes vel operationes sensuum non nigrum vel alium colorem. dependent solum et quoad omnia ex contemperatione organica seu ex dispositionibus chimico-biologicis, ideo I Actus vero sensuum internorum sunt multo magis in usus sensuum magna ex parte in nostra potestate est et i nostra potestate, non tamen aequaliter quantum ad om­ nes sensus. Nam actus sensus communis valde parum a imperari potest. nobis pendet et hoc indirecte tantum et mediate, hoc est, 590. conclusio prima: Sensationes, quatenus non so­ quantum et quatenus a nobis pendent actus sensuum ex­ lum pendent a contemperatione organica, imperari pos­ ternorum. sunt; diversimode tamen respectu diversorum sensuum; Deinde actus memoriae sensitivae seu reminiscentiae nam magis imperabiles sunt actus sensuum internorum M plus in nostra potestate quam omnes actus sensuum quam externorum, et horum quidem magis et minus se­ externorum, quia non dependet a praesentia reali ob­ cundum maiorem vel minorem eorum perfectionem et tectorum memorabilium, et plus etiam quam actus sen­ spiritualitatem seu elevationem et independentiam a ma­ sus communis; sed tamen, pendet multum ab exstructura teria l. °rganica organi memoriae: aliunde etiam per artem mneI Hic, art. 8, ad 1 tnonicam excoli potest. b’) De actu potentiarum sensitivarum 434 0. XVII, § II: Du actu impfjlato P. I: De ACTIDUS humanis in suo bssu psychologico Actus autem cogitativae adhuc sunt magis in nostra potestate; nam ut experientia constat, magna facilitate possumus cogitare vel non cogitare et cogitare hoc vel illud. Denique actus imaginativae est maxime in potestate nostra inter omnes actus sensuum internorum et exter­ norum, ut etiam unusquisque in seipso experiri potest. Et exinde facile est videre utrum et quomodo actus appetitus sensitivi sint in nostra potestate et consequen­ ter a ratione imperabiles et regulabiles. Nam appetitus sensitivus, tam concupiscibilis quam irascibilis, est consequens apprehensionem sensuum, principaliter internorum et maxime cogitativae et ima­ ginativae. 435 b") De actu potentiarum vegetativarum i i 594. Potentiae vegetativae sunt tres: generativa, nutritiva et augmentativa. dicendum est quod actus harum potentiarum non sunt | in nostra potestate neque pendent ex nostro imperio dû recte et per se, licet indirecte et quasi per accidens et remote aliquo modo a nobis pendeant. 595. Ratio prioris partis est, quia illi actus quorum causae immediatae non sunt in potestate nostra, non sunt a nobis imperabiles. Atqui causae immediatae actuum potentiarum vegetativarum non sunt in potestate nostra, I quia causa immediata et propria talium actuum est fort• ma naturalis vel innata, non forma apprehensa, eo ipso 592. conclusio secunda: Eo modo eaque mensura quod potentiae vegetativae, appetitu innato, tendunt in actus appetitus sensitivi sunt in nostra potestate et impe­ fines suos et perfectiones suas; sed imperium, cum sit rio quo sunt actus cogitativae et imaginativae. actus rationis, non causât motum nisi per formam appre593. Atqui actus cogitativae et imaginativae sunt evi­ ’ hensam. Ergo imperium solum extendi potest ad actus denter imperabiles, quia imperium pertinet ad rationem i elicitos appetitus, non vero ad appetitum innatum neque practicam, quae universalis est; dum imaginatio et cogi· ; ad actus ex tali appetitu procedentes. Et conjirmatur, quia quanto aliqua potentia est ma­ tativa est semper alicuius particularis et singularis, et gis materialis, hoc est, dependens a materia in esse et in ideo dicitur ratio particularis. agere, tanto magis distat a ratione ideoque ab imperio, Constat autem quod ratio particularis est naturaliter quod rationis est. Atqui inter omnes potentias hominis sub ratione universali, sicut singulare sub universali. Unde et experientia constat quod «applicando aliquas i maxime materialis et inferior est potentia vegetativa, quae fere nihil elevatur ab actione physico-chimica coruniversales considerationes (rationis practicae) mitigatur ira aut timor aut aliquid huiusmodi, vel etiam insti­ I porum. Ergo eo ipso quod vires vegetativae sunt infimae omnium virium animae, sequitur eas non esse directe gatur» ‘. imperabiles, multo minus adhuc quam actus sensus Aliquando vero motus appetitus sensitivi oritur imme­ tactus diate, non ex causa psychologica seu apprehensione sen­ Quod experientia comprobatur, quia non est in nostra suum internorum, sed ex causa mere physiologica et na­ potestate impedire quod semen rite receptum in matrice turali, v. gr. ex calore vel alia dispositione organica, et non evolvatur in fetum, neque in nostra potestate est tunc inchoatio istorum motuum non est in nostra po­ potentiam augmentativam moderare, secundum illud: testate, licet possimus statim reprimere vel saltem eis *quis potest adiicere ad staturam suam cubitum voluntate repugnare et renitere 1 Vide' Wc,Van 7 * tOtUm articuIum' qui clarissimus est. 1 Hic, art. 8, ad 1. 29 •t* ♦♦ · 1 436 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico unum»? l; neque impedire valemus senectutem, aut mu­ tare leges digestionis aut nutritionis. 596. Ratio vero secundae partis est, quia possumus immutare conditiones quibus potentiae vegetativae ope­ rationes suas exercent. Ita, possumus immutare quanti­ tatem et qualitatem cibi et potus, et exinde functiones nutritivae et augmentativae alterantur; similiter alterari possunt functiones generativae per introductionem alio­ rum corporum chimice reagentium et diversimode pertur­ bantium cursum naturalem talium virium. Quod experientia patet, qua scimus quod «per hunc modum —hoc est, per accidens et indirecte— operatio intellectus impedit operationem animae vegetabilis, in quantum ad operationem intellectus requiritur operatio imaginativae virtutis, ad cuius vehementiam oportet ca­ loris et spirituum concursum fieri, et sic impeditur actus virtutis nutritivae per vehementiam contemplationis»·. 3) De actu imperabili transeunti vel exteriori Actus exteriores transeuntes sunt qui fiunt ab organis seu membris corporis, sive sint organa periferica sive centralia. 597. Et dicendum est quod membra vel organa exte­ riora, quae directe inserviunt potentiis sensitivis cognoscitivis et appetitivis obediunt imperio nostro ad nutum, plus minusve secundum diversam eorum contexturam et perfectionem; membra vero vel organa inservientia im­ mediate potentiis vegetativis, non sunt in nostra potes­ tate, neque eorum motus sunt directe imperabiles. 598. Ratio est quia eadem est ratio imperabilitatis potentiae animae et organi corporei ei immediate subser­ vientis. Atqui potentiae sensitivae tam cognoscitivae quam appetitivae sunt directe —licet mediate— impera1 Matt., 6, 27. 2 De Verit., 13, 4, corp, in fine. Q. XVII, § II: DE actu imperato 437 biles, plus aut minus secundum diversam earum condiI lionem, ut supra dictum est dum e contra potentiae ■ vegetativae non sunt directe et per se imperabiles, ut I constat ex art. 8. Ergo similiter organa vel membra sub­ servientia potentiis sensitivis sunt imperabilia a nobis quoad motum localem, non autem organa immediate sub­ servientia potentiis vegetativis. ■ «Vis cognitiva non movet nisi mediante appetitiva, et sicut in nobis ratio universalis movet mediante ratione particulari, ut dicitur in III de Anima, ita appetitus in­ tellectivus, qui dicitur voluntas, movet in nobis mediante appetitu sensitivo. Unde proximum motivum corporis in nobis est appetitus sensitivus» 2. Et sic videmus quod manus et pes et lingua et oculi 1 ad nutum nostrum moventur, ita ut pulchre dicat Augus­ tinus: «imperat animus corpori, et paretur statim...; imperat animus ut moveatur manus, et tanta est facilitas ut vix a servitio discernatur imperium» 3. E contra, membra vel organa subservientia functioni­ bus vegetativis non moventur ad beneplacitum nostrum, sed naturaliter, sicut motus stomachi pro digestione et motus intestinorum, et motus cordis et sanguinis pro nutritione et augmentatione, et motus quandoque partium pudendarum subservientium functioni generativae, quam­ vis hoc non sit modo continuo neque per totam vitam sicut est pro functione nutritiva. 2. De actu imperabili alieno 599. Ultra actus proprios diversarum potentiarum diversimode imperabiles, de quibus hucusque dictum est, adhuc sunt actus aliorum hominum imperabiles, quate­ nus unus homo imperat et alius obedit et exequitur id quod imperatum et praeceptum est. i Art. 7, h. q. S. Augustinus, Confess, lib. VIII, cap. 9, η. 21, ML. 32, 758. 43Ô Q. XVII, § HI: De modo causali actus imperii P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico 439 actum imperatum; 2°, consequenter, determinare analo­ gice modum quo imperium analogice et largius sumptum causât actum potentiae vel habitus ei subordinati. Constat autem evidenter quod actus imperatus et imperabilis proprie dictus debet esse voluntarius apud unumquemque; unde etiam motus imperabiles aliorum hominum debent esse voluntarii. A. De modo quo imperium proprie dictum Consequenter, imperabilitas actuum alienorum intelcausai actum imperatum ligenda est proportionali ter ad imperabilitatem actuum voluntatis nostrae. 601. Circa primum ergo punctum, adhuc alia duo Sicut ergo ratio nostra personalis imperat voluntati discutienda occurrunt: Γ, in quo genere causae imperium nostrae ut active operetur ipsa et active utatur actibus moveat facultates vel potentias imperabiles ut exequanceterarum facultatum ab ea dependentium, ita imperium tur actus suos imperatos: 2°, dato quod non solum in unius hominis directe fertur in rationem et voluntatem genere causae formalis et finalis seu quod specificationem, aliorum hominum, ut ratio alterius, intelligens imperium verum etiam —et maxime— quoad exercitium vel in ge­ superioris, suum faciat, et sibi imperet, hoc est voluntati nere causae efficientis, quomodo haec causalitas efficiens suae, ut active operetur et active utatur ceteris potentiis exerceatur et quomodo sequatur effectus qui est actus ad exequendum tale imperium. imperatus. Propter quod non solum datur prudentia in superiori —quae dicitur prudentia regnativa—, sed etiam in infe­ 1. De genere causae quo imperium causai riori ,non solum ut est singularis persona, sed prout est actum imperatum alteri subdita, et appellatur prudentia civilis, ut in tracta­ 1 tu de prudentia dictum est, II-II, q. 47, art. 10-12. 602. Ex hucusque dictis facile apparere potest in quo Et patet evidenter quod actus alieni sunt minus impe­ genere causae imperium causai actum imperatum. Nam rabiles, quia minus sunt in nostra potestate quam actus imperium, ut ex dictis constat, importat essentialiter duo, nostri. nempe directionem, ordinationem categoricam et dictativam, quod est rationis; et impulsum vel motivum, quod est voluntatis. Eo ergo genere causae imperium movet § III potentias imperabiles ad actus imperatos, quo ratio et DE ACTU IMPERANTE ET IMPERATO SIMUL, HOC EST, DE M •;ü I voluntas movent alias potentias. Atqui ratio movet primo QUO ACTUS IMPERANS CAUSAT ACTUM IMPERATUM alias potentias quoad specificationem, hoc est, in genere causae formalis et finalis, ut patet ex dictis supra, q. 9, 600. Ut supra diximus ex S. Thoma, imperium potest art. 1; voluntas vero movet primo alias potentias quoad sumi dupliciter: uno modo, proprie, technice, univoce, exercitium, idest, in genere causae efficientis, ut constat pro actu rationis practicae dictantis et ordinantis motive ex 1U1UC1H CA ibidem WCLli dictis CL et CA ex ctl art. I. 3 C1U5UC111 J eiusdem quaestionis υι et maxime ex I, q. 82, art. 4. Ergo imperium movet facultentus consequatur; alio modo, large et analogice, pro tates imperabiles ad exercendum actus imperatos in du­ actu potentiae vel habitus superioris movente potentiam plici genere causae simul, scilicet in genere causae for­ vel habitum inferiorem ad aliquam operationem. malis vel finalis, prout dicit ordinationem et in genere Duo ergo nobis agenda occurrunt: Γ, determinare mo­ causae efficientis prout dicit impulsionem. dum quo imperium proprie et univoce dictum causât I 440 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico Unde merito Joannes a S. Thoma affirmat «imperium utroque modo movere, scilicet et quoad exercitium et quoad specificationem circa executionem hic et nunc fa­ ciendam. Quoad exercitium quidem movet ex efficacia volunta­ tis praesupposita, ratione cuius imperium habet vim obli­ gandi; et haec efficacia nascitur ex voluntate iam deter­ minata per electionem, quatenus electis et acceptatis seu determinatis mediis, facit voluntas impetum ad executio­ nem, et ex isto impetu, quo ad exequendum convertitur, movet intellectum et ordinat ultimate quomodo hic et nunc faciendum sit, et impellat ad faciendum sua ordina­ tione, et sic communicat imperio efficaciam... Quoad specificationem autem movet proponendo et iudicando ac decernendo ex parte intellectus id quod ne­ cessarium est ad ipsam executionem hic et nunc facien­ dam, iuxta circumstantias occurrentes, cum efficacia et obligatione ad faciendum; quod totum requirit distin­ ctum iudicium et directionem ab ea qua regulatur elec­ tio, propter distinctas difficultates, quae in ipsa executione possunt occurrere, quae diverso indigent iudicio et ordinatione, per se loquendo» Et licet elementum rationis seu directionis sit primor­ diale et praedominans, ut supra dictum est, tamen motio quoad exercitium seu in genere causae efficientis maxime attribuitur imperio, non quidem per comparationem ad genus causae quo voluntas movet, sed per comparationem ad alios actus rationis, qui, de se, solum movent quoad specificationem; unde movere quoad exercitium in genere causae efficientis ut quae, est characteristicum et peculia­ re huius actus rationis, qui dicitur imperium, et ideo talis modus causandi maxime in eo attenditur, nam quoad modum movendi quoad specificationem simili modo pro­ cedit ac ceteri actus rationis iudicantis 2. Q. XVII, § ΠΙ: De modo causali actus imperii 441 2. De modo quo exercetur genus causalitatis efficientis, quae competit imperio 603. Modus istius generis causalitatis efficientis, quae I imperio convenit, considerari potest ex duplici parte: a) ex parte ipsius actus imperantis, scilicet quid agat vel producat vel quomodo excitet potentias imperabiles ad 1 actus imperatos exercendos; b) ex parte ipsorum actuum j imperatorum, quomodo scilicet exeant a potentiis impera­ tis ut imperatae sunt. a) Quomodo efficienter influit imperium in potentias imperabiles 604. Imperium movet facultates imperabiles diversi­ mode, nam quasdam facultates movet immediate, quas­ dam vero mediate. Immediate quidem imperium movet ipsam rationem et voluntatem et sensus internos, quia omnes istae potentiae submittuntur elementis constitu­ tivis imperii, nempe dictamini rationis et impulsioni vo­ luntatis; alias vero potentias movet mediate, nempe appeI titum sensitivum movet mediante cogitativa et facultates locomotivas mediante appetitu; nam istae facultates im­ mediate moventur a facultatibus proportionatis, quae sunt potentiae indicatae. At difficultas potissima non est haec, sed —hoc dato vel concesso— quomodo imperium causai actum impera­ tum vel quid faciat imperium in potentiam imperabilem ut producat actum imperatum. 605. Qua in re est triplex fundamentalis sententia. Quidam enim aiunt potentiam imperantem vel imperium nihil realis et physici imprimere vel causare in potentiam imperatam et tamen propter radicationem et coniunctionem potentiae imperantis et potentiae imperatae in eadem anima, habetur inter eas quaedam mutua redundantia et quasi repercussio, ita ut, per quandam sympathiam, e naturali earum subordinatione, potentia imperante ope­ rante, aliae inferiores ad idem operantur et quasi exequuntur id quod imperans intendebat. 442 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico Q. XVII, § III: De modo causali actus imperii 443 .! Et hoc intelligunt non solum de imperio proprie et univoce dicto —quod non admittunt vel saltem non eodem modo ac nos—, sed etiam de imperio large dicto, hoc est, de quocumque influxu unius potentiae in aliam. Ita explicant hanc causalitatem Scotus, ut dicunt, sed praesertim philosophi et theologi Societatis Jesu, ut Suarez, Vazquez, Ripalda et plures alii. >1 ' i »■ 606. Alii, e converso, affirmant imperium aliquid reale et physicum imprimere in id quod imperatur, sed adhuc in modo explicandi talem modum imprimendi diversificantur. Nam quidam, ut Conimbricenses, asserunt talem in­ fluxum non exerceri in potentiam imperatam, sed potius in effectum, qui est actus imperatus, ita quidem ut po­ tentia imperans et potentia imperata sint quasi causae partiales unius eiusdemque effectus, qui est actus impe­ ratus, et ideo inter potentiam imperantem et potentiam imperatam datur verus concursus simultanetis. «Voluntas —ait— movet alias potentias concurrendo cum illis tanquam causa universalior, ita ut ex potentia, cum qua voluntas concurrit et ex ipsa voluntate, fiat una integra causa, a qua una eademque integra numero actio ma­ nat» ’. Et dicunt talem modum rem explicandi esse ana­ logicum modo quo explicatur operatio Dei et causarum secundarum, qui dicitur systema molinisticum de con­ cursu simultaneo. Denique, thomistae aiunt influxum causalem imperii seu potentiae imperantis esse in ipsam potentiam impe­ ratam, quae est causa elicitiva actus imperati, et non solum in ipsum actum imperatum seu in effectum; et consequenter affirmant potentiam imperantem et impera­ tam non esse causas partiales coordinatas eiusdem ef­ fectus, sicut duo equi trahentes currum, sed esse causas totales subordinatas per se eiusdem effectus, qui est actus imperatus, ita ut totus actus imperatus sit a poten1 Conimbricenses, In Ethicam Arist., disp. 4, art. 1, edit. Venetiis 1606, pp. 42-43. I tia imperante sicut a primo movente in suo ordine, et simul a potentia imperata sicut a potentia primo mota et ' immediate eliciente talem actum, et quidem eliciente virI tute motionis vel impressionis acceptae a potentia impe­ rante, quae physice praemovet potentiam imperatam ad comproducendum effectum communem. Et quod dicitur de isto influxu diversarum potentia­ rum animae inter se, eodem iure extenditur ad influxum diversorum habituum et diversarum virtutum tam natu­ ralium quam infusarum ad invicem; nam eaedem appa­ rent theoriae. 607. conclusio prima: Influxus imperii seu potentiae imperantis in potentias imperatas nequit consistere in mera colligantia et mutua simpathia potentiarum ani­ mae. 608. Probatur. Γ, per destructionem fundamenti ad­ versae sententiae. Influxus causalitatis efficientis poten­ tiae imperantis in potentias imperabiles nequit consisteI re in eo quod radicitus excludit genus causalitatis effi­ cientis, introducens genus causalitatis formalis vel fina­ lis. Atqui in praedicta explicatione excluditur genus caucalitatis efficientis a potentia imperante in imperabilem et loco eius introducitur genus causalitatis formalis vel finalis. Ergo influxus causalitatis efficientis potentiae im1 perantis in potentiam imperabilem nequit consistere in mutua colligantia et simpathia potentiae imperantis et imperabilis in eadem essentia animae. Maior constat, quia potentia imperans per imperium suum movet potentias imperabiles quoad exercitium seu in genere causae efficientis, ut patet ex dictis. Ergo quae­ cumque explicatio vel theoria excludit radicaliter genus huius motionis a potentia imperante, debet esse radica­ liter falsa, quia omnis theoria destruens rem explican­ dam, eo ipso et simul cum tali destructione destruitur ipsamet. Jam vero causalitas efficiens et formalis et fina­ lis sunt formaliter irreductibiles, eo ipso quod sunt diversa genera causalitatis. Si ergo loco generis causae ^■1 a*®. -a» 444 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico efficientis substituitur aliud genus causae, ultra sophis­ ma quo fit transitus a genere ad genus, excluditur ipso facto formalitas causae efficientis. Minor autem facile patet; nam ipsimet adversarii affirmant talem influxum esse mere moralem et nullo modo physicum et realem; ait enim Urraburu hunc mo­ dum movendi per sympathiam vocari a multis moralem influxum vel motionem Atqui motio moralis reducitur ad genus causalitatis finalis vel formalis, non autem ad genus causalitatis efficientis, ut patet ex dictis supra, in fine quaestionis undecimae. Ergo influxum potentiae im­ perantis in potentiam imperabilem explicant per solam motionem moralem, eo ipso quod ponunt genus causali­ tatis moralis loco generis causalitatis efficientis. 1 609. 2°, quia etiam dato talem motionem moralem pertinere posse ad genus causalitatis efficientis, impos­ sibile est tamen rationem reddere realis influxus poten­ tiae imperantis in potentiam imperabilem per meram sympathiam illam. Aut enim talis sympathia inter diver­ sas potentias est immediata, hoc est, inter ipsas poten­ tias ut potentiae sunt; aut mediata, hoc est, mediante essentia animae in qua omnes radicantur et colligantur. Atqui neutro modo explicari potest. Non per sympathiam mediatam, tum, 1) quia essentia animae non est imme­ diate operativa et ideo impossibile est explicare opera­ tionem et fieri operationem per id quod non est operativum; tum, 2) etiam, quia non omnes potentiae animae immediate se contingunt in ipsa essentia animae ut ani­ ma est, cum quaedam potentiae sint animae ut anima vel animans est, nempe potentiae organicae, quae imperabiles sunt, dum potentiae inorganicae, ut ratio, cuius est imperium, sunt animae ut spiritus est et transcendit virtutem animativam corporis, ut saepius dictum est; tum, 3) quia in casu adversariorum, oporteret ponere redundantiam directam quarumcumque potentiarum in­ ter se, hoc est, non solum superiorum in inferiores, sed 1 Urraburu, Psychol., t. VI, n. 81, edit. Villisteti 1898, p. 206. Q. XVII, § III: De modo causali actus imperii 445 etiam inferiorum in superiores et spirituales, quod esse falsum ostensum est supra, q. 9, art. 2; tum, 4) denique, quia essentia animae semper eadem manet et adunatio illa potentiarum naturalis et indifferens est; ex indiffe­ renti autem nequit explicari cur nunc tales potentiae operentur sic et postmodum aliter. Unde Joannes a S. Thoma optime ait: «unio illa naturalis est et eodem mo­ do semper se habens et perseverans et communis seu indifferens ad omnes potentias quae sunt in anima et ad actus earum: ex quo ergo principio determinatur ista potentia et actus ad faciendum actum tali modo et cum habitudine ad talem finem et quod fiat cum tali appli­ catione aut intensione vel impulsu?» *. Neque per sympathiam immediatam; tum 1) quia talis sympathia aequalis est potentiae superioris ad infe­ riorem et inferioris ad superiorem, et consequenter aequali modo imperium pertineret ad omnes et singulas potentias erga omnes et singulas; quo posito, inintelligibilis est distinctio potentiarum in imperantes et imperabiles, cum inter eas non sit nisi democratia absoluta; tum etiam 2) quia haec sympathia naturalis est, et ideo semper per modum naturae fieret haec mutua influentia, et consequenter omnes actus imperantes et imperati es­ sent per modum naturae seu potentiarum ut natura sunt et non ut liberae et rationales; tum denique, 3) quia si haec sympathia explicatur per suobrdinationem potentia­ rum, ut haec hierarchia posset iustificari distinctio imperantium et imperabilium, in idem redit, eo quod subordinatio illa naturalis est, imo pertinet per se primo ad ordinem essendi ipsarum potentiarum potius quam ad ordinem operandi. 610. Et confirmatur. Quia sive ponatur sympathia immediata sive mediata, etiam cum subordinatione natu­ rali potentiarum, cum in brutis animalibus etiam habea­ tur similis sympathia et subordinatio, non apparet cur 1 Joannes a S. Thoma, Cursus phil., Phil. Nat. Ill P., q. 12, art. 6, edit. Vives, t. III, p. 556b. 446 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico in illis non sit actus imperans et actus imperatus, neque explicatur cur in nobis detur resistentia imperio et in brutis non detur; imo, cum haec omnia mere naturalia sint et naturali modo influxum exerceant, non apparet quomodo libertas in humanis actibus salvari queat. Merito ergo Frôbes ait: «notionem illam moralem claram non esse, quomodo scilicet mera praesentia actus primi ( = unius potentiae) sufficiat ut anima alterum eli­ ciat; mera enim praesentia sine ulla efficientia, inutilis esse videtur»... «Videntur igitur thomistae iure postula­ re in activitate mutua inter potentias haberi motio­ nem», «ideoque bene explicari cur facultas ad id tempus indeterminata iam apta sit ad particularem actum». Et concludit: «qui censet potentias ab anima realiter distingui et ipsas solas suos actus elicere, non animam cum eis —ut rei veritas tenet— hanc solutionem tenere debebit» Immo contraria positio vel reducitur ad merum occasionalismum, quatenus occasione actus unius poten­ tiae, alia coordinata operatur; vel ad purum phaenomenismum, quatenus habetur mera sucessio actuum po­ tentiarum animae absque ullo influxu et nexu causali eo modo quo explicantur phaenomena physica a negantibus principium causalitatis. 611. conclusio secunda: Nequit explicari influxus imperii seu potentiae imperantis in potentiam imperabilem per merum concursum simultaneum. 612. Probatur. Γ, ostensive. Merus concursus simultaneus non explicat influxum causalem causarum essen­ tialiter subordinatarum. Atqui potentiae animae, et ma­ xime potentia imperans et imperata sunt causae essen­ tialiter subordinatae, quia una est naturaliter prior al­ tera in operando ita ut altera nequeat omnino operari absque praevia operatione prioris, ut apparet in intel­ lectu respectu voluntatis et in sensu respectu intellectus 1 Frôbes, Psych, specui, t. II, lib. II, cap. 1, p. 155. Q. XVII, § III: De modo causali actus imperii 447 et in imperio respectu usus. Ergo merus concursus simultaneus non explicat influxum potentiae imperantis in potentiam imperabilem. 613. 2°, ex absurdo. luxta Conimbricenses potentia imperans et potentia imperata sunt causae partiales coordinatae, et coordinate utraque simul producit eundem effectum. Si ergo actus imperatus sit volitio, cum impe­ rium sit actus rationis, sequeretur quod ratio eliceret partem aliquam volitionis et quod voluntas non eliceret totam volitionem, hoc est, sequeretur quod voluntas non est tota voluntas, sed pars voluntatis tantum, et quod ratio esset aliquid voluntatis; quod est destruere diffe­ rentiam essentialem et specificam potentiarum animae. Similiter, si dicamus quod ambulatio est actus impe­ ratus ab intellectu et voluntate, dicendum esset quod intellectus ambulat et voluntas ambulat tam vere et pro­ prie sicut pedes, quia causae vitae partiales et coordinatae, in quantum hiusmodi, debent concurrere eodem jure eodemque modo ad eundem effectum, sicut duo equi trahentes currum. 614. conclusio tertia: Influxus causalis potentiae imperantis in potentiam imperabilem fit per motionem physicam praeviam potentiae imperantis in imperabilem vi cuius haec fit actu imperata et sub hac motione elicit actum imperatum. 615. Sensus ergo est quod potentia imperans impri­ mit formam suam, hoc est, actum vel motum suum acti­ vum, qui est imperium, in potentiam imperabilem, vi cuius haec fit de imperabili in potentia imperata in actu, hoc est, mota in actu ab imperante, et sub hac motione et actuatione, elicit ipsa actum imperatum, qui respon­ det ipsi ut specificative et materialiter potentia est talis vel talis, simulque et principaliter ut reduplicative im­ perata est formaliter. Considerandum est enim quod potentia imperata du­ plicem respectum et realitatem habet, scilicet: a) ut P- I· De actibus humanis in suo esse psychologico absolute vel specificative potentia quaedam animae est, v. gr. potentia visiva vel auditiva, et secundum hanc for­ malem rationem habet propriam formam et propriam definitionem, quae sumitur ex proprio eius formali ob­ iecto, quod est suum sensibile proprium, nempe visibile vel audibile, et consequenter propriam operationem spe­ cificam tali formae respondentem elicit, nimirum videre vel audire; b) ut relative vel reduplicative est potentia imperata, hoc est, actu et per se subordinata potentiae imperanti, et secundum hunc respectum ratio eius for­ malis est qua constituitur formaliter imperata, hoc est, mota, actuata et subordinata in operando potentiae im­ peranti, quae quidem formalis ratio nihil est aliud quam forma i II perantis ut imperans actu est, participata pas­ sive in ipsa; aliis verbis, est ipsa actio imperativa —quae est formaliter L· UBII tanens qt virtualiter transiens— ut passive participata et recepta in potentia imperata, et secundum hanc formam, et virtute huius formae vel actus, elicit operationem imperatam, quae est videre vel audire non simpliciter, sed tali ordine et tali intensitate et tali duratione vel tali interruptione, prout poten­ tia imperans determinavit. Causalitas ergo effectiva imperii vel potentiae impe­ rantis non se extendit formaliter ad potentiam impera­ tam ut absolute et specificative potentia quaedam est, quia non dicitur correlative ad ipsam sub hoc respectu, imo et supponit eam hoc modo constitutam; sed unice refertur ad eam ut reduplicative et relative est potentia imperata, et secundum hanc formalem rationem, non praesupponit eam, sed vere et proprie eam constituit; et propter hoc eandem formam causalem habet utraque, licet imperans ut propriam et habitualem, imperata vero ut participatam per modum passionis transeuntis; et consequenter eundem effectum comproducunt, quamvis imperans producat formaliter ut movens tantum, impe­ rata vero ut movens mota ab imperante, et hoc est idem ac dicere quod potentia imperans producit talem effec- Q. XVII, 5 III: De modo causali actus imperii 449 tum ut formaliter imperans et potentia imperata formaliter ut imperata. 616. Quod autem haec sit mens S. Thomae evidenter appa­ ret. Ait enim expresse quod potentia imperans et potentia impe­ rata sunt ad invicem ordinatae, hoc est, quod potentia imperata est per se subordinata potentiae imperanti in operando, et propterea potentia imperans se habet ut movens, imperata vero ut mota movens, et consequenter utriusque est idem motus et idem actus in quantum huiusmodi. «Si essent —inquit— po­ tentia imperans et potentia imperata potentiae diversae ad invi­ cem non ordinatae, actus earum essent simpliciter diversi (sicut accidit quando imperans consideratur specificative ut potentia simpliciter, et imperata specificative et materialiter ut alia po­ tentia, et sic aliud est intelligere et aliud est videre); sed quando una potentia est movens alteram (et consequenter potentia mota est subordinata potentiae moventi), time actus earum sunt quo­ Hill dammodo unus, nam idem est actus moventis et moti» h Docet ergo S. Doctor quod potentia imperata est mota ab imperante. Quid autem intelligat per hoc quod una potentia est ab alia mota eique subordinata, authentice exponit alibi dicens: «Actio eius quod movetur ab altero est duplex; una quidem quam habet secundum propriam formam (qua est talis potentia); alia autem quam habet secundum quod movetur ab alio (=prout formaliter est mota et imperata). Sicut securis operatio secun­ dum propriam formam est incissio, secundum autem quod mo­ vetur ab artifice, operatio eius est facere scamnum. Operatio igitur quae est alicuius rei secundum suam formam, est propria eius, nec -pertinet ad moventem, nisi secundum quod utitur huiusmodi re ad suam operationem; sicut calefacere est propria operatio ignis, non autem fabri nisi quatenus utitur igne ad calefaciendum ferrum. Sed illa operatio, quae est rei solum secundum quod movetur ab alio, non est alia praeter operationem moventis ipsum; sicut facere scamnum non est seorsum operatio securis ab operatione artificis. Et ideo ubicumque movens et motum habent diversas formas seu virtutes operativas, ibi oportet quod sit alia propria operatio moventis et alia propria operatio moti, licet motum participet operationem moventis et movens utatur operatione moti, et sic utrumque agit cum communione alterius»2. i S. Thomas, Hic, art. 4, ad 1. i III, 19, 1. 450 Q. XVII, § HI: De MOW) causali actus imperii P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico 451 pali»>, est «fluens et incompleta in esse naturae»2, ex ipso quod Sed insuper, talis subordinatio potentiae imperatae ad poten­ se habet per modum motus vel motionis cuiusdam, et ideo tiam imperantem intelligitur a S. Doctore sicut subordinatio cau­ reductive et analogice est in eadem categoria in qua est virtus sae instrumentalis ad causam principalem. «In actibus humanis propria principalis agentis; nam «sicut motus, eo quod est actus -—inquit— actus inferioris potentiae materialiter se habet ad imperfectus, non proprie est in aliquo genere, sed reducitur actum superioris, in quantum inferior potentia agit in virtute ad genus actus perfecti, sicut alteratio ad qualitatem, ita virtus superioris moventis ipsam; sic enim et actus moventis primi 1 instrumentalis non est proprie loquendo in aliquo genere, sed (=causae principalis) se habet ad actum instrumenti. Unde patet I reducitur ad genus et speciem virtutis perfectae», quae est vir­ quod imperium et actus imperatus sunt unus actus humanus»1. tus principalis agentis3. Et alibi authentice etiam exponit quomodo intelligat talem Quae quidem virtus fluens et incompleta, quae est ad modum subordinationem causalem et quid causet causa principalis in qualitatis cuiusdam vialis, suo modo invenitur analogice in ipsam causam instrumentalem. «Instrumentum —ait— dicitur omnibus instrumentis, secundum quod magis vel minus acce­ aliquid ex eo quod movetur a principali agente; quod tamen, dunt ad causam principalem, cuius virtutem participant; «eadem praeter hoc, potest habere propriam operationem secundum suam vis principalis agentis —ait S. Doctor— instrumentaliter inve­ formam, ut de igne dictum est. nitur in omibus instrumentis ordinatis ad effectum, prout sunt Sic igitur actio instrumenti, in quantum est instrumentum quodam ordine unum»4; et similiter eadem virtus seu motio non est alia ab actione principalis agentis; potest tamen habere potentiae imperantis invenitur diversimode in omnibus potentiis aliam operationem, prout est res quaedam», materialiter vel imperatis prout imperfectae sunt et ordinantur ad eundem actum vel effectum producendum. specificative ut causa quaedam est»2. Et sicut causa principalis habet duplicen actum, scilicet unum Item: «duplex est causa agens (=efficiens), principalis et instrumentalis. Principalis quidem operatur per virtutem suae proprium, qui est constituere formaliter causam instrumentalem formae, cui assimilatur effectus, sicut ignis suo calore calefa­ in esse instrumenti movendo ipsam et elevando eam et subordicit... Causa vero instrumentalis... habet duas actiones: unam, nando sibi in operando, et alium communem cum causa instru­ instrumentalem, secundum quam operatur, non in virtute pro­ mental], quatenus una cum ipsa, iam constituta in esse instru­ pria, sed in virtute principalis agentis; aliam autem habet menti, comproducit eumdem effectum principaliter intentum; actionem propriam, quae competit sibi secundum propriam for­ ita etiam potentia imperans duas operationes habet, unam pro­ priam et exclusivam eius, quae est constituere potentiam impemam, sicut securi competit scindere ratione suae acuitatis, face­ rabilem in esse imperatae in actu, movendo eam et elevando re autem lectum in quantum est instrumentum artis. Non autem et subordinando sibi, aliam vero communem cum potentia perficit actionem instrumentalem nisi exercendo actionem pro­ imperata, idest coproducere cum ipsa actum imperatum. Neque priam, scindendo enim facit lectum»3. sunt actiones separabiles in actu operationis, sed sicut causa «Instrumentum enim... non operatur nisi in quantum est instrumentalis vel potentia imperata, exercendo propriam ope­ motum a principali agente, quod per se operatur; et ideo virtus rationem ut specificative et materialiter sunt causa vel potentia principalis agentis habet permanens et completum esse in na­ quaedam, complent vel exequuntur operationem instrumentalem tura; virtus autem instrumentalis habet esse transiens ex uno vel imperatam formaliter, vi motionis instrumentariae vel impe­ in aliud et incompletum, sicut et motus est actus imperfectus rativae partipatae ab agente principali vel potentia imperante; ab agente in patiens»4; virtus enim instrumentalis, quae, «flcqir- ita causa principalis et potentia imperans, exercendo propriam ritur instrumento ex hoc ipso quod movetur ab agente princi- operationem ut sunt specificative causa et potentia quaedam 1 2 3 4 Hic, art. 4, corp, in fine. HI, 19, 1, ad 2. HI, 62, 1, corp, et ad 2. Ibid., art. 4. 1 3 3 4 Ibid., Ibid., Ibid., Ibid., art. 4, ad 3. ad 3. art. 4, ad 2. art. 4, ad 4. P. I: De 452 Q. XVII, § HI: De actibus humanis in suo esse psychologico modo causali actus imperii 453 I superior, formaliter ut principalis causa vel ut potentia impe­ rans coagunt cum instrumental! vel imperata effectum vel actum principaliter intentum vel imperatum. Haec enim omnia se habent omnino proportionaliter. Nullum ergo dubium fundatum esse potest circa mentem S. Thomae. Unde et Urraburu qui mordicus tenet sententiam suarecianam, ingenue fatetur S. Doctorem «non semel quaedam scripsisse quae, si in toto rigore accipienda sint, videantur con­ trariam continere doctrinam» >. 617. Rationes etiam suffragantur isti positioni S. Tomae et thomistarum: Γ, quidem negative ex hucusque dictis. Nam modus quo causalitas efficiens imperii in potentias imperabiles exercetur nequit esse et intelligi nisi vel per meram sym­ pathiam potentiarum animae, vel per concursum simultaneum vel per motionem praeviam physicam, hoc est, per praemotionem physicam. Atqui ex conclusione prima et secunda apparet non esse nec intelligi posse per me­ ram sympathiam neque per concursum simultaneum. Ergo necessario debet esse per praemotionem physicam. 618. 2°, probatur directe et positive, tum quasi a priori, ex propria ratione causalitatis efficientis; tum quasi a posteriori, ex proprio effectu actus imperati. a) A priori quidem, ex propria ratione causalitatis ef­ ficientis, quae admissa est et indubitate in imperio re­ spectu actus imperati seu potentiae imperabilis. Constat ex dictis imperium seu potentiam imperantem movere quoad exercitium seu in genere causae efficientis poten­ tiam imperabilem ad actum imperatum producendum. Imperium autem exercet causalitatem efficientem in po­ tentiam imperatam. Atqui de ratione exercitii causali­ tatis efficientis est imprimere aliquid reale et physicum ei in quod exercetur. Nam talis est ratio formalis ipsius causae efficientis in esse causae, quia talis est causatio qualis est causa. Atqui ratio formalis —vel saltem con1 Urraburu, Psych. Lib. II, disp. 6, cap. 3, art. 4, n. 82, p. 210. ditio formalis et essentialis— causae efficientis in esse causae, est habere esse reale et physicum seu exsistere in re, secundum illud: agere sequitur ad esse, nihil agit nisi in quantum est vel exsistit —et in hoc differt causa efficiens a finali, quae causare potest etiam nondum exsistens in re— et physice influere. Ergo et ratio forma­ lis —vel saltem conditio formalis et essentialis sine qua non— causationis vel exercitii causae efficientis est pro­ ducere aliquid reale et physicum in eo in quod agit. Cum igitur imperium exerceat causalitatem efficientem in po­ tentiam imperatam, concludendum est aliquid reale et physicum in ea producere eique imprimere. Et quia dare et recipere sunt correlativa, dicendum est potentiam imperatam aliquid reale et physicum accipere ab impe­ rio seu a potentia imperante. Et confirmatur; quia ita se habet potentia imperata ad potentiam imperantem sicut potentia mota quoad exercitium ad potentiam moventem quoad exercitium. Atqui quando dico: potentia mota quoad exercitium, hoc non est pura denominatio extrinseca, sed realis et in­ trinseca, cum fundamento in motione accepta. Ergo simi­ liter quando dico: potentia imperata, imperatio non est mera denominatio extrinseca, sed fundata in aliquo reali et physico recepto in potentia imperata a potentia impe­ rante. Neque enim exercitium motus est ens rationis aut mera abstractio, sed ens reale et obiectivum. 619. b) A posteriori, ex proprio effectu potentiae imperatae. Quandocumque effectus productus a potentia imperata excedit nudam virtutem vel formam eius qua specificative potentia est, debet poni alia forma aut vir­ tus altior ipsi superaddita qua elevetur et proportionetur tali effectui producendo, quia causa semper debet esse proportionata effectui et nihil agit ultra suam speciem. Atqui effectus vel actus productus a potentia imperata, ut imperata, excedit semper aliquo modo effectum vel actum productum ab ipsamet ut specificative et mate­ rialiter est potentia quaedam. Ergo necesse est ponere in potentia imperata, ultra formam vel virtutem ei con- 454 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico naturalem, aliam formam vel virtutem superadditam et proportionatam illi effectui vel actui imperato altiori et perfectiori producendo; et haec est praecisse virtus im­ perativa et quasi instrumentalis, procedens et descen­ dens a potentia imperante, et realiter recepta in potentia imperata, qua formaliter imperata constituitur. Minor, ubi unice stat difficultas, facile ostenditur. Omnis actus elicitus a potentia imperata ut reduplicative et formaliter imperata est, excedit et perfectior est actu elicito ab eadem potentia ut specificative et materialiter potentia quaedam est. Et quidem iste excessus quando­ que est quoad substantiam vel essentiam effectus seu actus, quandoque vero quoad modum accidentalem tan­ tum, sed tamen semper aliquid perfectionis realis habet actus imperatus ut imperatus supra actum non impera­ tum. Ita proprium est appetitus sensitivi concupiscibilis appetere et prosequi delectabilia secundum sensum, hoc est, cibum, potum, et venerea, et hoc habet ex propria virtute vel forma qua appetitus concupiscibilis est; sed quod haec appetitio fiat secundum debitam regulam et mensuram, hoc est, quod consistat in medio inter exces­ sum et defectum, sive quoad quantitatem sive quoad intensitatem vel remissionem, sive quoad modum et tem­ pus, excedit propriam eius virtutem et formam; et pro­ prium est rationis imperantis et imponentis medium vel mensuram suam, ex quo, postquam appetitus sensitivus accepit et recepit in se talem mensuram, elicit actum appetitionis suae moderate, ordinate, virtuose, rationa­ biliter. Quandoque autem non solum hoc, sed exhibet organa sua arma iustitiae, omnino ab his abstinens propter amorem Dei, ut Deo perfectius inhaereat et Christum et angelos et Deum ipsum perfectius imitetur, in carne quasi extra carnem vivens, et tunc haec actio excedit quoad substantiam vel essentiam propriam formam et virtutem appetitus sensitivi. Similiter, proprium est voluntatis movere quoad exer­ citium seu uti active ceteris potentiis, sed quod hic usus 0. XVII, § III: De modo causali actus imperii 455 vel motus fiat in tali gradu et mensura et proportione et quod ordinetur ad studium potius quam ad recrea lionem, pendet a ratione. Uno verbo; potentiae imperatae ut specificative poten­ tiae sunt, aptae sunt producere actus mere psychologicos proprios, at non sunt aptae eos producere virtuose et minus adhuc supernatural iter, quod eis provenit ex im­ perio rationis naturalis vel supematuralis. Concludendum ergo est potentiam imperantem per im­ perium suum semper producere et imprimere aliquid reale et physicum potentiae imperabili quo haec elicit actum imperatum, altiorem et perfectiorem quam merus et sim­ plex actus eius proprius ut quaedam potentia est. b) Quomodo actus imperatus exit vel elicitur a potentia imperata 620. Actus imperatus procedit immediate et elicitive a potentia imperata, non prout materialiter et specifica­ tive potentia quaedam est in tali vel tali specie poten­ tiae constituta, sed formaliter et reduplicative ut poten­ tia imperata est, hoc est, prout est movens mota a po­ tentia imperante vel prout est agens acta ab imperio. Quia ergo in motu potentiae imperatae ut tali duo sunt, scilicet motus vel actus potentiae imperantis prout passive recipitur in potentia imperata, et motus vel actus activus quo potentia imperata, iam mota et imperata, movet seu elicit active actum imperatum, oportet videre duo: Γ, quomodo potentia imperata accipit passive mo­ tionem vel imperium a potentia imperante, utrum neces­ sario vel contingenter seu libere; 2°, quomodo potentia imperata iam acta et mota a potentia imperante, elicit active actum imperatum, utrum necessario vel contingen­ ter seu libere. 621. Ad primam ergo quaestionem dicendum est im­ perium seu motionem potentiae imperantis recipi in po­ tentia imperata, secundum modum quo potentia impera­ ta, potentia est et imperabitis est; recipitur enim in ea 456 P. I; De actibus humanis in suo esse psychologico et ut potentia est, et ut imperabilis est. Et ratio est, quia quidquid recipitur, ad modum recipientis recipitur. Atqui modus recipientis magnam latitudinem et differentiam habet, et secundum rationem potentiae, et secundum ra­ tionem imperabilis. Et sic in voluntate recipitur volun­ tarie, et in ratione recipitur rationabiliter, et in sensibus recipitur sensibilter et in membris externis exequentibus recipitur mobiliter; similiter, ratio imperabilitatis diver­ sa est in diversis, quia quaedam potentiae sunt impera­ biles despotice, absque ulla resistentia; aliae vero politi­ ce, hoc est, cum aliqua possibili resistentia. Aliae sunt imperabiles immediate, aliae mediate tantum. Merito er­ go observat Caietanus quod «non consistit in indivisibili obedientia ista (rationi et voluntati imperantibus), sed aliquae vires magis et aliquae minus (ut vidimus percu­ rrentes singula). Unde exteriores vires minus obediunt quam interiores, et inter interiores, quanto superiores, tanto magis obedire videntur» '. Relative tamen ad rationem et voluntatem, quia istae potentiae non sunt imperabiles circa primum earum ac­ tum, qui versatur circa prima principia et ultimum finem, sed solum circa conclusiones et circa media, dicendum est talem motionem imperativam recipi in ratione ut ra­ tio est et in voluntate non ut natura, sed ut ratio est, et consequenter ut libera est. Recipitur itaque in voluntate ut est liberum arbitrium, et ideo recipitur libere, non necessario, quantum est ex parte recipientis. At semel posito quod potentia imperans imperat seu moveat efficaciter, necessario potentia imperabilis impe­ ratur et movetur et necessario recipit motionem et actuationem illam. Quae quidem necessitas, non est necessitas absoluta et consequentis, sed solum hypothetica et conse­ quentiae, seu non est de re, sed de dicto; quia et ipsum imperium potentiae imperantis, cum sit rationis ut ratio est ex impulsu voluntatis eligentis, quae est voluntas ut ratio seu liberum arbitrium est, liberum est et libere mo1 Caietanus, I, q. 82, art. 4, n. 4, in fine. Q. XVII, § III: De modo causali actus imperii 457 I vet. Habetur ergo libertas absoluta ex parte imperantis I et ex parte voluntatis imperatae; habetur quoque libertas I hypothetica potentiae imperantis prout actu imperans I est, hoc est, hypothesis operationis imperativae est libera; at semel posita, necessario hypothetice recipitur in vo­ luntate imperata et mota, sicut si dicam quod voluntas necessario debet accipere hypothesim semel ab ea libere positam. Unde apparet ex hac parte optime cohaerere legem fundamentalem causalitatis efficientis, qua dicitur quod «posita causa, actu causans, sequitur effectus»; et legem fundamentalem voluntatis ut ratio est, nempe libertatem eius absolutam et quoad specificationem et quoad exer­ citium. 622. Ad secundam etiam quaestionem inde apparet similis solutio. Potentia enim imperata elicit actum im­ peratum et ut est potentia et ut est imperata, hoc est, secundum formam et speciem et actum proprium prout mota et actuata et elevata et applicata est a potentia imperante. Consequenter modus quo actio imperata exit a potentia imperata respondet et modo proprio poten­ tiae imperatae et modo quo haec potentia accepit for­ mam imperatoriam a potentia imperante. Quia ergo in duplici isto adspectu habetur magna latitudo et diffe­ rentia, ut respectu prioris quaestionis dictum est, ideo et modus quo actus imperatus elicitur seu producitur a potentia imperata magnam habet -latitudinem. Respectu vero voluntatis imperatae —pro qua maio­ ris momenti est singillatim considerare— dicendum est quod talis actus et recipitur in ea libere absolute, quia recipitur in ea ut est ratio seu ut est liberum arbitrium, ut patet ex dictis, et elicitur ab ea libere absolute, quia ab ea elicitur ut est ratio. Unde usus activus voluntatis, qui immediate sequitur ad imperium rationis, est omni­ no liber, et quoad specificationem et quoad exercitium. Attamen est hypothetice necessarius semel posito impe­ rio efficaci rationis imperantis, quod libere absolute ponitur, eo quod libere voluntas eligens impulit ad ipsum Q. XVII, § III: De modo causali actus imperii P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico 458 ponendum; sed postquam efficaciter et absolute positum est, necessario necessitate consequentiae vel in sensu composito sequitur actus imperatus voluntatis, qui est usus activus, et reliqua consequenter. Unde clare patet quod etiam ex hac parte salvatur simul et perfecto modo lex fundamentalis causalitatis efficientis et lex fundamentalis voluntatis ut ratio est vel ut liberum arbitrium. Et propter hoc S. Thomas me­ rito dixit quod potentia imperans, cum perfecta sit in causando efficienter, necessitatem inducit vel imponit potentiis imperatis, nempe in sensu composito et hypo­ thetice, quae tamen hypothesis libere fuit posita et libere adhuc conservatur. «Ratio —inquit— dupliciter est cau­ sa aliquorum: uno modo, sicut necessitatem imponens, et hoc modo ad rationem pertinet imperare non solum inferioribus potentiis et membris corporis, sed etiam hominibus subiectis, quod quidem fit imperando·, alio modo, sicut inducens et quodammodo disponens, et hoc modo ratio petit aliquid fieri ab his qui ei non subjiciun­ tur, sive sint aequales sive sint superiores...»1. B. De modo quo imperium large dictum causât actum imperatum 623. Imperium large et analogice dictum est motio qua potentia vel habitus superior movet quoad exerci­ tium potentiam vel habitum sibi aliquo modo inferio­ rem. Et quia primum movens quoad exercitium inter humanas potentias est voluntas, et inter virtutes infusas est caritas, ideo specialiter in hoc sensu analogice attri­ buitur imperium voluntati et caritati. Attamen etiam aliae potentiae et aliae virtutes vel habitus per posterius im­ perare valent, quatenus sub voluntate vel sub caritate possunt aliae potentias vel virtutes movere ad actus suos. Et quidem, si consideremus actum moventem volunta­ tis tantum, imperium eius fit quoad exercitium tantum respectu inferioris; sed si consideremus actum rationis 1 S. Thomas, II-II, 83, 1. I 459 I practicae praecedentem talem actum voluntatis, dicere debemus quod movet potentias sibi subiectas et quoad specificationem seu in genere causae formalis, et quoad exercitium seu in genere causae efficientis, modo simili ei qui de imperio proprie dicto supra expositus est. Opor(et enim analogica analogice intelligere et explicare. Jam vero, ita se habent synderesis et simplex vo­ litio finis respectu intentionis, quae ideo potest et debet dici imperata ab ipsis: similiter synderesis et intentio respectu consilii; intentio autem et consilium respectu consensus; consensus vero et simplex consilium respectu ultimi iudicii practico-practici; et hoc una cum consensu respectu electionis; denique electio una cum ul­ timo iudicio practico-practico respectu ipsius actus im­ perii, prout tamen electio non solum efficaciter vult eligibilia, sed ulterius extenditur ad efficaciter ea in re effective prosequenda et obtinenda, efficaciter effective ad hoc movens et impellens. 624. Unde dicendum quod in voluntate intendente finem habetur realis et physica impressio et participatio syndereseos et simplicis volitionis praecedentis; et in vo­ litione consiliante habetur realis et physica impressio et participatio intentionis et syndereseos; et in voluntaI te consentiente habetur physica et realis impressio et participatio consilii et intentionis; et in ultimo iudicio practico-practico invenitur realis et physica participatio et impressio voluntatis consentientis et rationis consiliantis; et in imperio habetur realis et physica impressio et participatio voluntatis efficaciter eligentis et impellen­ tis et rationis practicae ultimo iudicantis circa eligibilia; sicut in usu activo inveniebatur physica et realis impres­ sio rationis practicae ordinantis imperative et voluntatis efficaciter effective impellentis et moventis ad operanda in re media efficaciter volita per electionem. Neque tamen ista omnia faciunt aliquid unum per accidens, sed unum per se unitate compositionis, quia ista diversa elementa rationis et voluntatis se mutuo •160 “· I- De actibus humanis in suo essb psychologico compenetrant et imbibunt et actuant, et efformant ali­ quid unum vivum et vitale et organicum in suo dynamismo. Q. XVII, § III: De modo causali actus imperii 461 aninent, et magis flectatur voluntas in ipsum quam in aliud» Semper enim oportet quod ratio praecedat et regulet voluntatem, eam movens quoad specificationem, licet sit semper voluntas quae seipsam movet quoad exercitium actus sequentis ex actu praecedenti. 625. Et quidem, sicut de imperio proprie dicto et potentia imperata dictum est, iste influxus causalis mu­ 626. Rationem fundamentalem pro omnibus istis tra­ tuus respectu diversorum et secundum prius et poste­ rius, rationabilis et voluntarius et liber est; et tamen ac­ didit S. Doctor his verbis: «sciendum est —inquit— quod quandocumque sunt duo agentia ordinata, secun­ tus imperatus necessitate hypothetica libere posita, hoc est, necessitate consequentiae et in sensu composito, non dum agens dupliciter potest movere vel agere: uno mo­ necessitate absoluta et in sensu diviso, ut de imperio et do, secundum quod competit naturae suae; alio modo, secundum quod competit naturae superioris agentis; actu imperato dictum est. Unde, v. gr., posito ultimo iudicio practico-practico, voluntas necessario, necessitate impressio enim superioris agentis manet in inferiori, et consequentiae, eligit quod tali iudicio ut melius mihi hic ex hoc inferius agens non solum agit actione propria, et nunc decretum est; sed tamen tale iudiccium practi- sed actione superioris agentis. Sicut sphaera solis movetur proprio motu, qui spatio cum libere ponitur, saltem quoad exercitium, et libere fit quod sit ultimum, seu quod non ulterius protrahatur unius anni expletur, et motu primi mobilis qui est mo­ rationis inquisitio, per liberum consensum et acceptio­ tus diurnus. Similiter aqua movetur motu proprio ten­ dendo ad centrum, et habet quemdam motum ex impres­ nem huius hic et nunc iudicii. Et haec est famosa theoria thomistica de ultimo iudi­ sione Lunae, quae movet ipsam, ut patet in fluxu et cio practico-practico immediate regulante et excitante refluxu maris. Corpora etiam mixta habent quasdam ope­ rationes sibi proprias, quae consequuntur naturam qua­ electionem; quam, inter alia, proponit Sacra Studiorum tuor elementorum, ut tendere deorsum, calefacere et in­ et Universitatum Congregatio, veluti pronuntiatum maius doctrinae S. Thomae. Sic enim ait in thesi XXI: «intel­ frigidare; et habent operationes ex impressione coeles­ lectum sequitur, non praecedit, voluntas, quae necessa­ tium corporum, ut magnes atrahit ferrum. Et quamvis nulla actio inferioris agentis fiat nisi praerio appetit id quod sibi praesentatur tamquam bonum ex supposita actione superioris, tamen illa actio quae com­ omni parte explens appetitum; sed inter plura bona, quae iudicio mutabili appetenda proponuntur, libere eli­ petit ei secundum suam naturam, attribuitur ei absolute, git: sequitur proinde electio iudicium practicum ulti­ sicut aquae moveri deorsum; illa vero quae ei competit ex impressione superioris agentis, non attribuitur ei ab­ mum, at, quod sit ultimum, voluntas efficit». S. Thomas hoc conceptis verbis docuerat, quando di­ solute, sed in ordine ad aliud, sicut fluere et refluere xit: «conclusio etiam syllogismi qui fit in operabilibus, dicitur esse proprium motus maris, non in quantum est aqua, sed in quantum movetur a Luna. ad rationem pertinet, et dicitur sententia vel iudicium, Ratio autem et voluntas sunt quaedam potentiae opequam sequitur electio» b «nihil prohibet, si aliqua duo rativae, sed invicem ordinatae; et, absolute consideran­ aequalia proponantur secundum unam considerationem, do, ratio prior est, quamvis per reflexionem efficiatur quin circa alterum consideretur aliqua conditio per quam voluntas prior et superior, in quantum movet rationem. 1 I-II, 13, 1, ad 2. 1 Ibid., 6, ad 3. * 1 f c K Λ\ Unde voluntas potest habere duplicem actum: unum qui competit ei secundum suam naturam, in quantum tendit in proprium obiectum absolute, et hic actus attri­ buitur voluntati simpliciter, ut velle et amare, quamvis ad hunc actum praesupponatur actus rationis; alium vero actum habet qui competit ei secundum id quod ex impressione rationis relinquitur in voluntate. Cum enim proprium rationis sit ordinare et conferre, quandocumque in actu voluntatis apparet aliqua collatio vel ordi­ natio, talis actus erit voluntatis non absolute, sed in ordine ad rationem; et hoc modo intendere est actus voluntatis» Et idem repetit saepius in hoc tractatu de actibus humanis, nempe in q. 12, art. 1 corp, et ad 9, respectu intentionis; in q. 13, art. 1, respectu electionis; et in q. 14, art. 1, ad 1 respectu consilii; et q. 16, art. 1 et 4 ad 1, respectu usus; et in ista q. 17, art. 1 et 3 ad 1 respectu imperii. 627. Denique haec omnia proportionaliter seu analo­ gice valent de motione Dei quoad exercitium primi actus intellectus et primi actus voluntatis, de quibus dictum est supra, q. 9, art. 6, et q. 10, art. 4. Ita enim se habet Deus movens intellectum et voluntatem quoad exerci­ tium primi actus vel etiam actus specialis ordinis supernaturalis, sicut se habet voluntas movens seipsam quoad exercitium volitionis mediorum ex volitione finis, et im­ perium movens potentias imperatas et ipsam rationem quoad alios actus, quia, ut observat S. Doctor, «ratio hoc modo imperat sibi ipsi sicut et voluntas movet seipsam»2. Atqui ratio imperans et voluntas movent alias animae vires vel seipsas quoad actus posteriores physi­ ce, hoc est, imprimendo motum suum activum in illis vi cuius illae fiunt in actu et sic comproducunt actum suum, qui motus receptus, est ad modum qualitatis in­ completae seu fluentis, ut dictum est. Ergo etiam Deus, 1 De Verit. 22, 13. 1 Hic, art. 6, ad 1. Q. XVII, § HI: Synthesis actuum circa media 463 quando movet efficienter intellectum et voluntatem nos­ tram, sive in ordine naturali sive in ordine supernaturali, imprimit motum suum in illas, et se habet talis mo­ tus sic impressus et receptus in ipsis, sicut virtus instru­ mentaria et per modum qualitatis vialis et vivae et effi­ cacis. Praecisse enim divinus instinctus ponitur a S. Doctore loco deliberationis seu consilii rationis, quo volun­ tas ex intentione fins movet seipsam ad media eligenda Unde praemotio physica effective fit per talem immis­ sionem seu impressionem motionis Dei in causas crea­ tas, vi cuius istae efficiuntur actu idiotae et moventes seu elicientes actus suos, hoc est, per se subordinatae ei in operando. Et propterea sicut de istis actibus humanis, loquitur modo proportionali et simili de operatione seu motione Dei in omni operante, in I, q. 105, art. 5, et uberius in De Pot., q. 3, art. 7, in corpore et ad 7, ubi expresse facit applicationem horum omnium ad volun­ tatem. Et tamen, sicut in actibus humanis se mutuo influen­ tibus perfecte salvatur libertas, cum sola necessitate hy­ pothetica vel in sensu composito, ita et sub praemotione Dei perfecte salvatur nostra libertas, licet inducatur sola necessitas consequentiae et hypothetica. 628. Si autem redeamus ad actus voluntatis circa media, apparet eorum divisionem esse immediatam et adaequatam. Immediata quidem est, quia per sic et non seu per affirmationem et negationem. Aut enim voluntas fertur in media affective et immanenter, hoc est, ut perfecte velit ipsa seu habeat ipsa efficaciter in affectu, et tunc est electio; aut fertur in media effective, impulsive et ; quodammodo transeunter, ut ea habeat perfecte in re seu ut ponat et adhibeat ea efficaciter in effectu ut finis intentus consequatur in re, et sic est usus activus. Haec enim habitudo voluntatis ad media pertinet ad ordinem exequutionis. Duo ergo essentialiter includuntur 1 MI, 9, 4. 464 P. I: De actibus humanis in suo esse psychologico Q. XVII, § III: Synthesis actuum circa media 465 ultimo iudicio practico·, quod quidem modo suo movet in hoc ordine, nempe voluntas ex una parte et exequutio voluntatem quoad specificationem, ut tale iudicium disipsa ex altera parte. Consequenter ordo iste circa duos cretivum et selectivum mediorum sequatur, et sic comple­ cardines vertitur, scilicet ut media perfecte adaptentur tur et perficitur habitudo volitiva seu appetitiva volunta­ voluntati vel potius voluntas ad media, ea perfecte et tis erga media per electionem. complete appetendo, quod fit per electionem', et ut media Et idem proportionaliter accidit in habitudine realiperfecte adaptentur operationi vel exequutioni, ea per­ tir exequutiva seu operativa voluntatis circa medium vel fecte submittendo motioni vel operationi nostrae, quod fit per usum activum. Duo ergo cardines vel actus prin­ media electa. Nam ista exequutio, ut efficax evadat, de­ cipales voluntatis circa media sunt electio et usus acti­ bet proportionari et commensurari rebus aut personis quae adhibendae sunt secundum conditiones singulares vus, qui versantur circa duas conditiones fundamentales mediorum ut media sunt, nempe quod sint appetibilia et concretas loci, temporis, intensitatis aut remissionis et quod sint operabilia vel utilia. ceterarumque circumstantiarum, quae in infinitum et Ceteri vero actus tam voluntatis quam rationis prac­ semper et continuo variari possunt. Unde necesse est quidem ut medium electum efficaciter et energice exeticae ordinantur ad istos duos et ponuntur propter istos quutioni mandetur seu applicetur, et hoc fit per usum duos. Nam, quia est lex psychologica quod voluntas sequi­ activum voluntatis, cui respondet usus passivus poten­ tur intellectum, necesse est ponere actum rationis prac­ tiarum exequentium; sed talis usus debet esse ordina­ ticae circa media. Sed, quia circa media, quae se habent tus, mensuratus et proportionatus hic et nunc omnibus ut conclusiones, tam ratio quam voluntas nostra proce­ ' rebus et personis et circumstantiis concurrentibus ad exedunt quasi per passus et discurrendo, non statim haberi : qutionem, et hoc fit per imperium rationis practicae, quia potest perfecta et completa habitudo utriusque faculta­ ultimum iudicium rationis practicae, regulans electio­ tis ad media invenienda et appetenda, sed oportet di­ nem, ad hoc non sufficiebat, eo quod non est sufficienter stinguere duplicem gradum: a) imperfectum et inchoa­ energicum nec sufficienter adaptatum et commensuratum omnibus et singulis circumstantiis concurrentibus in ip­ tum, et b) perfectum et consummatum. sa exequutione et inter exequendum. Unde et experientia Sic ergo imperfecta et inchoata habitudo rationis practicae ad media invenienda est consilium usque ad I ridemus quod quidam bene iudicant et bene eligunt, sed iudicium practicum de bonitate vel utilitate mediorum I postea deficiunt in exequendo propter difficultates inter absolute; quod quidem movet quoad specificationem vo­ operandum et exequendum occurrentes. t consequenter exsisEt ex hoc apparet neccessitas luntatem in sua inchoata et imperfecta habitudine ad me­ tentia— alicuius actus rationis practicae immediate re­ dia illa appetenda et acceptanda, et hoc fit per simpli­ cem consensum. gulantis usum activum seu exequutionem effectivam me­ diorum, distincti ab ultimo iudicio practico regulante Sed quia haec habitudo est imperfecta, ideo ratio electionem; nam oportet semper actum voluntatis prae­ practica prosequitur consilium et inquisitionem suam circa media absolute inventa et iudicata ut bona, com­ cedi ab actu rationis proportionato. Solum ergo negare possunt neccessitatem et exsistentiam imperii veluti ac­ parando ea inter se, ut videat quodnam in concreto et tus distincti ab ultimo iudicio practico, qui non distin­ in individuo melius et utilius sit, non solum quoad se, sed praesertim quoad me operantem, et sic consumma­ guunt inter electionem et usum vel operationem, vel qui •iegant necessitatem et exsistentiam usus^JUnde apparet tur et perficitur habitudo inventiva rationis practicae in 466 P. I: De ACTIBUS HUMANIS IN SUO ESSE PSYCHOLOGICO irrationabiliter procedere illos theologos qui, cum Scoto et Suarez et Vâzquez, admittunt exsistentiam usus et eius distinctionem ab electione, et tamen simul negant im­ perium veluti actum distinctum ab ultimo iudicio practi­ co, vel etiam ab electione, ac si novus actus voluntatis posset dari sine actu rationis praevio ei proportionato. Haec etiam divisio actuum voluntatis circa media est adaequata, quia omnes et soli actus voluntatis cum acti­ bus rationis eis correspondentibus, in ea includuntur. Omnes enim actus voluntatis circa media, aut sunt ab ea eliciti, hoc est, immediate ab ea producti, et sic sunt consensus, electio et usus activus; aut sunt ab ea imperati, idest ab ea causati mediantibus aliis potentiis ab ipsa motis, et sic sunt actus eliciti a potentiis huma­ nis quibus voluntas uti potest active. Apparet ergo quod actus imperati reducuntur ad voluntatem ipsam median­ te usu activo. Nec est possibile invenire aliam habitudinem volunta­ tis circa media. I I PARS ALTERA DE ACTIBUS HUMANIS MORALITER CONSIDERATIS Expositio in I-II, qq. 18-21 INTRODUCTIO 629. Tractatum de actibus humanis proprie dictis, hoc est, propriis hominis, ut homo est, dividimus in duas partes, quarum prima agit de actibus humanis in esse physico vel psychologico (q. 6-17), altera vero de eis agit in esse moris vel morali (q. 18-21). S. Thomas appellat primam partem «de conditione humanorum actuum», secundam vero «de distinctione eorum» secundum bonum et malum (I-II, q. 6, proh), hoc est, «de bonitate et malitia humanorum actuum» (q· 18, proh). Postquam ergo anno praeterito exposuimus primam partem tractatus de actibus humanis, superest ut hoc anno secundam prosequamur, ut integrum tractatum de actibus humanis proprie dictis explicemus. 630.Momentum huius partis non est cur multis pon­ deremus; pertinet enim formaliter et principaliter ad theologiam moralem agere de actibus humanis in esse morali seu de moralitate actuum humanorum, nam trac­ tare de eisdem in esse psychologico pertinet directe et ormaliter ad psychologiam, quae morali considerationi raesupponitur eique fundamentum praebet. Quae ergo le actibus humanis dicta sunt, ordinantur per se ad ea iuae hic de moralitate dicentur. Et quia moralitas per - >· 470 P. II. De actibus humanis in suo esse moris se primo dicitur de ipsis actibus moralibus, ideo recte dici debet hanc partem esse fundamentalissimam totius scientiae moralis, tam philosophicae quam theologicae. lam vero possem hanc partem tractatus de actibus humanis libero incessu exponere, abstractione facta ab ipso textu S. Thomae, licet cum fundamento in eo; qui quidem exponendi modus et facilior mihi et lectori cla­ rior et omnibus brevior esset. Attamen, quia non satis videtur cognoscere doctrinam S. Thomae vel saltem docII trinam ei conformem, sed oportet etiam cognoscere II doctrinam cognitam esse revera doctrinam S. Doctoris, ideo textum ipsum S. Thomae sequar et exponam in re tanti momenti, ita quidem ut mea expositio nimis larga non evadat. Neque tamen contemnam ea quae alii tam theologi quam philosophi de moralitate dixerunt, sed aliorum pla­ cita referam secundum quod expositioni textus S. Tho­ mae et scientiae morali theologicae necesse sit, plus in­ sistens in theologis quam in philosophis, quia de philo­ sophis suppono plura tradita in cursu ethicae naturalis. II humano­ 631. Porro tractatum de moralitate actuum rum dividit S. Doctor in duas partes, nempe: Γ, de ipsa moralitate secundum se (q. 18-20); 2°, de proprietatibus moralitatis, quae per se ad moralitatem consequuntur, et sunt tres, scilicet rectitudo et peccatum, laudabilitas et vituperabilitas, meritum et demeritum (q. 21). Ipsam autem moralitatem secundum se considerat dupliciter, nempe, a) in genere (q. 18) et b) in specie, hoc est, de moralitate actuum interiorum seu elicitorum voluntatis (q. 19) et de moralitate actuum exteriorum seu imperatorum (q. 20). Et ratio ordinis est, quia cum moralitas sit proprie­ tas quaedam actus humani psychologice considerati, or­ do considerationis proprietatis sequi debet ordinem I! con­ siderationis proprii subiecti eius. Atqui de actibus hu­ manis psychologice inspectis consideravimus ordinate: 1, de eis in genere (q. 6-7); 2°, in specie, hoc est, de Introductio 471 actibus elicitis seu interioribus et imperantibus (q. 8-16), et de actibus imperatis seu exterioribus (q. 17). Ergo similiter de moralitate actuum humanorum oportebat agere, Γ, in genere (q. 18); 2°, in specie, et quidem tum de moralitate actuum imperantium seu elecitorum (q. 19), tum de moralitate actuum imperatorum seu ex­ teriorum (q. 20). Unde apparet quanto rigore scientifico procedat S. Thomas in hoc tractatu, sicut et in ceteris Summae theo­ logicae. Possumus ergo ordinem quaestionum huius tractatus de moralitate actuum humanorum sequenti schemate proponere: De actibus humanis mor aliter consideratis seu de MORALITATE ACTUUM HUMANORUM: A) de ipsa moralitate absolute vel secundum se: a) in genere (q. 18). b) in specie, hoc est, de moralitate actuum: 1) interiorum seu elicitorum (q. 19). 2) exteriorum seu imperatorum (q. 20). B) de proprietatibus moralitatis actuum humanorum (q. 21). 632. Bibliograpria. Ut notat Lottin, theologi ante S. Thomam locuti sunt de moralitate in tractau de pec­ catis et relative ad peccatum, ut videre est apud Abaelardum, Petrum Lombardum aliosque sententiarios *. Et hoc etiam modo loquitur S. Thomas in commentario su­ per Sententias Lombardi2, et in Q. Disp. de Malo. De bono tamen in genere loquitur etiam in De Veritate, q. 21; de bono et malo in genere in III Contra Gentiles, cap. 1-24. 1 Lottin, Les éléments de la moralité des actes dans les écoles Λ'Μί Saint Thomas, apud «Revue neo-scolastique de philosophie», février, 1922, pp. 62-63. 1 S. Thomas, II Sent., dist. 34-40. r : 472 P. H. De actibus humanis in suo esse moris Sed in Summa theologica loquitur de bono et malo, non quidem per modum monographiae separartae, ut in Q. disp. De malo, sed secundum quod postulat systema totale theologicum. Et sic loquitur de bono in genere in I, q. 5; et de malo in genere prout opponitur bono eique contradistinguitur, in I, q. 48-49, specialiter autem de bono et malo morali in I-II, q. 18-21, prout de actibus proprie humanis dicitur; prout vero dicitur de passioni­ bus humanis, loquitur ibidem, q. 24, et specialiter de moralitate delectationis (q. 34) et tristitiae seu doloris (q. 39). Denique de malo morali, prout habet rationem vitii seu habitus mali, agit in I-II, q. 71-89. Dein, commentatores S. Thomae, ut Caietannus, Conradus Koellin, Medina, Joannes a S. Thoma, Salmanticenses, Vâzquez, Suarez, de moralitate copiose dixerunt. Recenter quaedam opera de hac re edita sunt. Pro parte historico-critica, Lottin, O.S.B., Les éléments de la moralité des actes chez Saint Thomas d’Aquin, apud «Revue neo-scholastique de Philosophie», 1922, février, pp. 25-65; août, pp. 291-313; novembre, pp. 389-429; 1923, février, pp. 20-56. Pro parte historica de malo mo­ rali, Landgraf, Das Wessen der lasslichen Sünde in der Scholastik bis Thomas von Aquin. Eine dogmengeschichtliche Untersuchung nach der gedrukten und engedruckten Quellem gearbeitee. Bamberg, Goerresverlag, 1923. Pro parte speculativa, Lottin, O.S.B., L’ordre moral et l’ordre logique d’après Saint Thomas d’Aquin, apud «Annales d’institut supérieur de Philosophie», 5 (1924), pp. 301-399; Cathrein, S.J., De bonitate et malitia actuum humanorum doctrina S. Thomae Aquinatis. Louvain, 1926; Lehu, O.P., Le raison règle de moralité, d’après Saint Thomas d’Aquin, Paris, 1930. Alia opera magis specialia, v. gr. pro peccato origina­ li vel pro peccato sensualitatis, edita sunt ultimis tem­ poribus, de quibus non vacat modo loqui. Introductio 633. Considerantes ergo ea quae S. Thomas tradit de moralitate actuum humanorum tum propriorum ho­ minis ut homo est, tum communium homini et bruto, idest passionum animae, sequenti modo distribuemus materiam tractationis nostrae de moralitate actuum hu­ manorum. De moralitate actuum humanorum: I) de ipsa moralitate absolute vel secundum se: A) in genere (q. 18). B) in specie, hoc est, de moralité actuum huma­ norum: a) propriorum hominis ut homo est, et quidem 1) elicitorum vel imperantium (q. 19). 2) imperatorum vel exteriorum (q. 20). b) communium homini et bruto, hoc est, de moralitate passionum animae (q. 24). II) de proprietatibus moralitatis actuum humanorum (q. 21). 634. Posset etiam hoc alio modo fieri distinctio tractationis, et forte melius: De moralitate actuum humanorum: I) quasi per essentiam seu propriorum hominis ut homo est: A) de ipsa moralitate absolute vel secundum se: a) in genere (q. 18). b) in specie, idest actuum: 1) elicitorum seu imperantium (q. 19). 2) imperatorum (q. 20). B) de proprietatibus moralitatis (q. 21). P. II. De actibus humanis in suo esse moris 474 II) quasi per participationem seu communium homi­ ni et bruto, hoc est passionum animae: A) in genere (q. 24). B) in specie nempe de moralitate: a) delectationis (q. 34). b) tristitiae vel doloris (q. 39). Et ratio ordinis est, quia moralitas non convenit uni­ voce, sed analogice, actibus humanis proprie et commu­ niter dictis; et ideo oportebat prius dividere et postea definire, sicut et cum ceteris analogis fit. Unde ratio ex­ plicita et scientifica moralitatis non habebitur nisi in fine totius expositionis. 635. Potuisset quidem S. Thomas aliter dividere quaestiones suas, considerando primo actus humanos tam proprios quam communes in esse psychologico, ac dein eosdem omnes in esse morali, ita quidem ut prius consideraret ipsam moralitatem utrorumque secundum se, et postea proprietates moralitatis, quae suo modo communes sunt omnibus illis. En ergo ordo tractationis secundum hanc considera­ tionem: De moralitate actuum humanorum: I) absolute vel secundum se, hoc est, de moralitate actuum : A) propriorum hominis, seu quasi per essentiam, et quidem: a) in genere (q. 18). b) in specie: 1) elicitorum (q. 19). 2) imperatorum (q. 20). B) communium homini et brutis, seu quasi per participationem, et quidem: a) in genere (q. 24). b) in specie: Introductio 475 1) delectationis (q. 34). 2) tristitiae vel doloris (q. 39). II) de proprietatibus moralitatis, actuum humanorum (q. 21): cluo genera diversa actus humani quasi per essentiam et quasi per participationem; unde et separa­ rim de utrisque secundum diversa genera loquendum Sunt enim erat. 636. Denique, si quis vellet adhuc inserere ea quae docet de moralitate passionum in eis quae tradit de mo­ ralitate actuum humanorum proprie dictorum, posset hoc modo res disponere: De .moralitate actuum huiManorum: A) absolute vel secundum se: a) in genere (q. 18). b) in specie, idest de moralitate actuum: 1) elicitorum seu imperantium (q. 19). 2) imperatorum, et quidem: — propriorum homini seu humanorum qua­ si per essentiam (q. 20). — communium homini et brutis seu huma­ norum quasi per participationem (q. 21), hoc est: — in genere (q. 24). — in specie: — delectationis (q. 34). — tristitiae vel doloris (q. 39). B) de proprietatibus moralitatis humanarum passio­ num. 637. Ante omnia autem, notandum est quod «morale» in toto isto tractatu sumitur prout contradistinguitur a physico vel psychologico et complectitur tam bonitatem quam malitiam, ut videre est in I-II, q. 1, art. 3, ad 3. 476 P. II. De actibus humanis in suo esse moris Apud modernos enim aliter sumitur verbum «morale»; quandoque quidem fere eodem modo sicut S. Thomas illud accipiunt, ut quando loquuntur de ordine morali per contrapositionem ad ordinem physicum; vel quando sermo fit de bona vel mala morali militum, per contra­ positionem ad elementa bellica materialia; plerumque tamen sumitur modo restricto, nempe pro bonitate mo­ rali tantum, et hoc modo distinguunt inter morale (=bo­ num), immorale (=malum) et amorale ( = indifferens vel potius extra ordinem boni et mali); vel etiam specialiter pro bonitate in materia castitatis, et sic moralitas est temperantia in re venerea, dum immoralitas est intem­ QUAESTIO XVIII perantia in eadem materia. Nos ergo in sensu largiori S. Thomae sumimus hoc DE BONITATE ET MALITIA HUMANORUM ACTUUM verbum, prout in se complectitur tum bonum, tum ma­ IN GENERALI lum, tum forte etiam indifferens. De origine autem verbi et aliis ad hoc pertinentibus fu­ se egimus supra in generali introductione ad totam mora­ lem theologiam, et ideo non est necesse ut modo hac in I ratio quaestionis et ordo articulorum re immoremur. Unum tamen addere iuvat, moralitatem nempe hoc in 638. Quaestio praesens, teste Lottin, O.S.B., est ve­ loco sumi non solum prout contraponitur ordini physico, lati praefacio generalis ad duas quaestiones sequentes, verum etiam prout contraponitur ordini mere iuridico, quae ab aliis theologis agitari solebant ante S. Thomam *. qui est ordo legis positivae prout forum externum afficit. Quod quidem per se notum est, quia cognitio generis est cognitio praevia ad cognitionem specierum, et est veluti generica specierum cognitio. Adlaborant autem quidam politiores thomistae in in­ quirendo ordinem articulorum huius quaestionis. Iuxta Conradum Kollin S. Doctor duo considerat: 1°, asistentiani moralitatis, hoc est, boni et mali in actibus humanis (art. 1); 2°, essentiam vel naturam moralitatis in illis (art. 2-11), nempe: a) ex quibus sumitur morali­ tas in actibus humanis (art. 2-4), et b) qualiter vel quo­ modo haec moralitas sumatur (art. 5-11). Les éléments de la moralité des actes dans les écoles i'.ant Saint' Thomas, «Revue néoscolastique de Philosophie», février, 1322, p. 63, 64. 1 Lottin, 478 P. II. De actibus humanis in suo esse moris En eius verba: «in quaestione vero praesenti duo fa­ cit (S. Thomas): Γ, ostendit per modum praeambuli ad sequentia quod actio humana sit quandoque bona, quan­ doque mala (vel, ut postea addit, art. 1, h. q., «determi­ nat quaestionem an est»); 2°, prosequitur intentum os­ tendendum ex quibus et quomodo sumitur bonitas (vel malitia) in ipsa» ‘; nempe in secunda parte, «S. Doctor accedit ad principale propositum ostendendo ex quibus et qualiter actio humana sortiatur bonitatem et malitiam, et dividitur in duo: Γ, ostenditur ex quibus sumatur bo­ num et malum in actione humana (art. 2-4); 2°, ostendi­ tur quam differenter secundum huiusmodi dicatur actio bona vel mala (art. 5-11). Prima dividitur in tres species secundum tria ex quibus specialiter sumitur bonitas et malitia in actione humana, quae sunt obiectum, circum­ stantia et finis» 2. Et postea, in expositione art. 5, ait: «postquam os­ tensum est ex quibus pensetur bonitas vel malitia in ac­ tione humana, hic ostenditur quomodo actus humani dif­ ferant secundum praedicta, et dividitur in tres partes, quia, 1°, ostendit propositum quartum ad bonitatem vel malitiam quae sumitur ex obiecto (art. 5); 2°, quantum ad illam quae sumitur ex fine (art. 6); 3°, quantum ad illa quae sumitur ex circumstantiis (art. 10)»\ Q. XVIII, § I: De MûRALITATE IN GENERE 1 articulos; de indifferentia agit art. 8 et 9; de circumstan­ tiis agit art. 10-11. Igitur in primo articulo praemittit id quod pertinet jd quaestionem an est, scilicet inveniri in actibus humaI nis bonitatem et malitiam, quia invenitur integritas, et plenitudo debita est perfectio, et quod est perfectum est bonum, et ubi defficientia ab eo quod debetur, est ma­ lum» l. Alibi autem differentiam accidentalem provenientem ex mera circumstantia vocat differentiam individualem, per contrapositionem ad differentiam essentialem vel specificam provenientem ex obiecto et fine seu intentione2. Secundum hoc ergo possemus ordinem articulorum kq. sequenti schemate proponere: I De moralitate actuum humanorum: A) exsistentia (art. 1). B) essentia: a) principia constitutiva moralitatis: 1) essentialia vel quasi substantialia: obiectum (art. 2). 2) accidentalia, hoc est, circumstantiae: — mere accidentalia —ordinaria— (art. 3). — accidentalia physice, sed essentialia —principale accidens— moraliter: finis (art. 4). b) principia distinctive eiusdem: 1) essentialiter vel specifice: — quod species primarias et perfectas: * absolute: ** ex obiecto (art. 5); ** ex fine (art. 6); comparative (art. 7). i 639. Modo simili iustificat ordinem Joannes a S. Tho­ I ma. «In hac ergo quaestione 18 —ait— agit D. Thomas generaliter de speciebus moralitatis, quae sunt bonum et malum et indifferens, et de eius circumstantiis, quae accidentalem praestant bonitatem et malitiam. Et de bo­ nitate et malitia, quae sunt praecipuae species, et de ea­ rum principiis unde proveniant, agit per septem priores 1 Conradus Koellix, O.P., Expositio commentaria prima, subtilissi­ ma simul ac lucidissima cunctisque theologicae facultatis secundum opinionem studiosis maxime necessaria in I-II Angelici Doctoris S. Thomae Aquinatis, p. 138b; prol. ad quaest. 18. 2 Ibid., 7 hi ri nrt 7 n art. 2, p. 140a. Ibidem, p. 145a. 479 I 1 Joannes a S. Thoma, h. I. Summa Litterae, edit. cit. t. IV, p. 308. i Isagoge in S. Theol., ordo quaest. I-II, t. I, pp. 98-99. 480 Q. XVIII, § I: De moralitate in genere P. II. De actibus humanis in suo esse moris 481 «Hoc est autem iudicium —ait Joannes—, quia lux venit in mundum et dilexerunt homines magis tenebras quam lucem; erant enim eorum mala opera: omnis enim qui male agit, odit lucem et non venit ad lucem, ut non arguantur opera eius: qui autem facit veritatem venit ad lucem, ut manifestentur opera eius, quia in Deo sunt — quoad secundariam, quae est indifferen­ tia (art. 8). 2) accidentaliter vel individualiter: ex mera circumstantia (art. 9-11). Probabiliter Joannes a S. Thoma quaedam mutuavit ex Conrado, aliqua tamen ex propriis addendo. facta» 640. Et licet haec explicatio sat accuta et subtilis Unde dicendum est quod in tota quaestione quaerit sit, non videtur tamen penitus fundata. S. Doctor naturam vel essentiam moralitatis. °, quidem, quia in articulo primo non quaerit exsis­ l. 2.°, quia inde ab articulo primo sermo est de essen­ tentiam moralitatis seu boni et mali, tum quia nulla tia moralitatis. Et quia moralitas est accidens quoddam scientia probat suum obiectum —subiectum autem scien­ actus humani psychologice considerati, ideo ea quae de tiae moralis est moralitas—; tum quia de facto in littera moralitate disserit eodem ordine prosequuntur ac ea articuli et in responsionibus ad obiecta non ostenditur quae de ipso actu humanu tradiderat. Et quidem duo exsistentia moralitatis, sed solum factum differentiae considerat: 1°, factum distinctionis boni et mali (art. boni et mali in actibus humanis', est autem absurdum 14); 2’, naturam talis distinctionis (art. 5-11). dicere S. Doctorem quaerere exsistentiam moralitatis Factum autem distinctionis boni et mali considerat quam non probaret; tum, tertio, quia exsistentia moralitum in genere (art. 1), tum in specie, hoc est, quantum tatis —sive obiectiva sive subiectiva tantum— est per ad principia vel radicem distinctionis, nempe principali­ se nota et non cadit sub quaestione; est enim similis ter ex obiecto (art. 2) et secundario ex circumstantiis illi: utrum motus exsistat. Unde, ut notat S. Thomas, (art. 3), et consequenter ex fine vel intentione, quae quo­ «non est curandum disputare contra quascumque posi­ dammodo est circumstantia et quodammodo obiectum tiones vel problemata, de quibus aliquis dubitat, indigens (art. 4). sensu vel poena» ’; sensu quidem, si dubitet de exsisten­ Nam ante S. Thomam unice insistebant theologi in tia motus vel de albedine nivis; poena vero, si dubitet intentione vel fine, et tamen quidquid de actibus dicitur de exsistentia mali vel de differentia boni et mali. totum resolvitur in obiectum vel in circumstantias, hoc «Nam dubitantes —ait Aristoteles— utrum dii sint est, in principium essentiale vel accidentale actus, secun­ colendi et parentes diligendi necne, poena indigent; du­ dum ea quae dicta sunt supra q. 6-7; finis autem seu bitantes vero, utrum nix alba sit necne, sensu»2. intentio manet ipso facto explicatus, cum partim coïn­ Ceterum, distinctio et oppositio inter bonum et ma­ cidât cum obiecto, partim vero cum circumstantia, et lum in actionibus humanis, manifeste traditur in Sacris ideo doctrina antiquorum miro modo illuminatur ex Litteris: «vae qui dicitis malum bonum et bonum ma­ introductione doctrinae aristotelicae de obiecto et de lum, ponentes tenebras lucem et lucem tenebras, ponen­ circumstantiis. tes amarum in dulce et dulce in amarum»3. Et rephehenNatura vero talis distinctionis sumitur ex ipsamet dit eos qui «malum manuum suarum dicunt bonum»4. natura obiecti et circumstantiarum. Quia enim obiectum VIII Physic., lect. 5, n. 3. Aristoteles, I Top. cap. 9, η. 9. Isaias 5, 20. Joan. 3, 19-21. 1 S. 2 3 Thomas, 1 Mich. 7, 3. ■01 i' 0. XVIII, § I: De moralitate in genere 483 P. II. De actibus humanis in suo esse moris 482 proprium est essentiale et formale principium actus, di­ stinctio boni et mali, quae sumitur ex obiecto, est essen­ tialis vel specifica (art. 5); quia vero finis quandoque in­ duit rationem obiecti, ideo ex illo etiam sumi potest speci­ fica distinctio boni et mali (art. 6); et tamen, quia non est nisi reductive obiectum, ideo species eius stat sub specie obiecti eique subordinata (art. 7): quando obiectum et finis non subordinantur per se, tunc ex obiecto habetur indifferentia (art. 8), ex fine vero habetur bonitas vel malitia (art. 9). Denique, ex circumstantia, quae est acci­ dens quoddam actus humani, non sumitur per se primo distinctio essentialis boni et mali, sed secundario et quo­ dammodo accidentaliter (art. 10-11). 641. En ergo ordo articulorum huius quaestionis schematice contractus: De bonitate et malitia humanorum actuum, quoad eorum: I) Constitutionem·, undenam veniat distinctio boni et mali in actibus humanis seu principia di­ stinctionis boni et mali: A) globatim seu factum distinctionis alicuius in genere (art. 1). B) singillatim: elementa integrantia, sive radix seu causa vel principium distinctionis: a) absolute vel in se: 1) principale seu essentiale = obiectum (art. 2). 2) secundarium seu accidentale = circum­ stantiae (art. 3). b) relative ad causam finalem seu mixtum ex utroque: finis (art. 4). II) Distinctionem·, qualis sit ista distinctio boni et mali: natura huius distinctionis: A) specificam vel essentialem sive simplicem: a) perfectam seu completam: 1) secundum se: — absolutam=ex obiecto (art. 5). — relativam = ex fine (art. 6). 2) imperfectam seu incompletam: indiffe­ rentia (art. 8). B) individualem vel accidentalem vel composi­ tam: ex circumstantiis: a) normaliter vel regulariter: quando ma­ nent circumstantiae=mere differentia ac­ cidentalis (art. 9). b) exceptionaliter: quando transeunt in con­ ditionem obiecti = differentia specifica. 1) constituendo ipsum (art. 10). 2) aggravando vel augendo ipsum (art. 11). Notandum est enim quod, ante S. Thomam, non dis­ putabant theologi proprie loquendo de constitutione bo­ nitatis et malitiae actuum humanorum, sed solum de earum distinctione. Et S. Doctor hanc etiam distinctio­ nem principaliter intendit, quia distinctio actus humani in bonum et malum est quae maxime ad moralitatem pertinet. Unde et in prologo quaestionis sextae distribuit tractatum de actibus humanis proprie dictis in duas parI tes, nempe «1°, de conditione ( = constitutione vel natu­ ra) humanorum actuum (in esse psychologico); 2°, de distinctione eorum (per bonum et malum)». Attamen, quia idem est principium distinctivum ac­ tus humani moraliter considerati et constitutivum eius­ dem, ideo per modum fundamenti seu principii exponit constitutionem moralitattis, hoc est, bonitatis vel ma­ litiae humanorum actuum (art. 1-4). Et inde in ceteris articulis solvit problema inter theo­ logos sui temporis agitatum de natura vel essentia di­ stinctionis boni et mali moralis, quorum quidam dice­ bant esse distinctionem mere accidentalem vel per acci­ dens, alii vero asserebant esse distinctionem per se et es­ sentialem vel specificam. J2 P. II. De actibus humanis in suo esse moris 484 En quomodo S. Doctor hanc duplicem positionem refert: «Circa hoc apud antiquos Doctores fuit diversa opinio; quidam enim dixerunt omnes actus de se esse indifferentes: quod alii negaverunt dicentes quosdam actus esse per se bonos et quosdam per se malos» Quam duplicem positionem ex Magistro Sententiarum cognoscebat, qui ita scribit: «quaeritur utrum omnia opera hominis ex affectu et fine sint bona vel mala. Qui­ busdam ita videtur esse, qui dicunt omnes actus esse indifferentes ut nec boni nec mali per se sint, sed ex intentione bona bonus, et ex mala malus sit omnis actus; secundum quos quilibet actus potest esse bonus, si bona intentione geratur: aliis autem videtur quod quidam ac­ tus in se mali sint, ita ut non possint esse nisi peccata, etiamsi bonam habeant causam; et quidam in se boni, ita ut, etsi malam habeant causam, non tamen boni esse desinant»2. Revera, opinio dicens omnia opera de se esse indiffe­ rentia, est Abaelardi3 et Hugonis de S. Victore4. Alia vero opinio est ceterorum theologorum5. Solvit autem problema S. Doctor caute distinguens esse psychologi­ cum et esse morale et iterum esse morale specificum et individuale, essentiale et accidentale0. § Π DE CONSTITUTIONE BONITATIS ET MALITIAE IN ACTIBUS HUMANIS 642. De constitutione vel natura boni et mali possu­ mus loqui dupliciter: 1°, abstracte vel ut sic in tota sui latitudine; 2°, concrete vel particulariter in diversis subThomas, De Malo, q. 2, art. 4. Petrus Lombardes, II Sent., dist. 40, Abaelardus, Ethica, ML. 178 , 643-652. 1 S. 2 3 cap. unie. S. Victore, De Sacramentis, lib. II, pars 14, cap. 6, ML. 176, 561-562. 5 Vide Lottis, art. cit., février, 1922, pp. 26-62. 6 Cf. S. Thomam, II Sent., dist. 40, exp. textus. 4 Hugo a 0. XVIII, § I: De moralitate in genere 485 ieclis, et quidem hoc modo tum: a) in rebus vel substan­ tiis, tum b) in actionibus vel motibus: a) sive naturali­ bus et artificialibus, ?) sive naturalibus et voluntariis i seu liberis, et insuper in his secundum duplicem consi­ derationem, nempe 1) in esse physico vel psychologico, 2) et in esse morali. A. Notio boni et mali in genere 643. Ut sensu communi omnium hominum patet, bonum et malum ut sic oppositionem quandam habent; omnes enim intelligunt malum absentiam quandam boni, sicut tenebras absentiam lucis. Et quia «unum opposito­ rum intelligitur seu cognoscitur per alterum, ut per lu­ cem tenebra», ideo oportet videre quid sit bonum, et inde «quid sit malum oportet ex ratione boni accipere» Est autem bonum, ut omnes norunt, «id quod omnia appetunt»', et quia id quod omnia appetunt, appellatur uno verbo appetibile, consequenter bonum idem est ac appetibile. Appetibile autem est aliquid in quantum est conve­ niens appetitui, hoc est, correspondons et consonans seu conveniens appetenti, utpote perfectivum eius; nam ap: petens in quantum appetens ( = petens seu tendens ad appetibile) est ens in potentia: ens autem in potentia natura sua tendit in actum sibi proprium seu proporI iionatum. I A primo ergo usque ad ultimum, in tantum aliquid est bonum in quantum est appetibile; est autem appeti­ te in quantum est conveniens appetenti; est vero con­ veniens appetenti in quantum est perfectivum eius: perfectivum autem est in quantum est in se perfectum et inactu. Bonum ergo idem est ac perfectum. Perfectum autem ( = per-factum) idem est ac totali­ ter, penitus factum seu completum et cosummatum, idest id cui nihil deest eorum quae potest et debet habere; sicut domus dicitur perfecta quando nihil deest eorum 1 S. Thomas, I, 48, 1. 486 P. IL De actibus humanis in suo esse moris 0. XVIII, § I: De moralitate in genere 487 quae potest et debet habere ut inhabitationi hominis de­ (ionis debitae; «in hoc enim consistit ratio mali, ut serviat, puta quando penitus constructa est et dealbata scilicet aliquid deficiat a bono» \ et ceteris instrumentis est ornata quae constituunt id Unde patet quod, absolute et abstracte loquendo, non quod vulgo dicitur «confort». Similiter, cursus dicitur I quaelibet remotio boni est malum, sed solum remotio perfectus quando tota materia programmatis est bene pricativa boni. «Potest enim accipi remotio boni et explicata et omnes dies non feriati consumpti sunt in privative et negative. Remotio igitur boni negative ac­ labore. Explicatio professoris dicitur perfecta quando cepta, mali rationem non habet —alioquin sequeretur nihil deest eorum quae potest et debet habere tum quoad quod ea quae nullo modo sunt, mala essent— et iterum veritatem doctrinae in se, tum quoad adaptationem eius quod quaelibet res esset mala ex hoc quod non habet ad auditores et secundum linguam, et secundum gestum, bonum alterius rei, utpote quod homo esset malus quia et secundum ceteras circumstantias loci et temporis. non habet velocitatem capreae vel fortitudinem leonis. Et licet bonum secundum rem sit idem quod ens, Sed remotio boni privative accepta, malum dicitur, sicut quatenus nihil est bonum nisi in quantum est perfectum privatio visus caecitas dicitur» 2. «Quia malum privatio seu in actu et nihil est in actu nisi in quantum est ens, est boni et non negatio pura..., non omnis defectus boni tamen bonum et ens differunt secundum rationem, turn est malum, sed defectus boni quod natum est et debet quia ratio entis est prior et absoluta, eo quod ens dicitur haberi. Defectus enim visionis non est malum in lapide, ab esse, quod absolutum est, dum ratio boni est relativa sed in animali, quia contra rationen lapidis est quod ad appetitum, quae posterior est; tum quia ratio entis risum habeat»3. simpliciter sumitur ab eo quod habet esse simpliciter, Unde apparet quod malum opponitur bono privative, hoc est, a substantia prout contradistinguitur ab acci­ dentibus; dum e contra ratio boni simpliciter complecti­ hoc est, ut privatio et habitus seu forma: et ideo pro­ prium subiectum mali est ens in potentia, hoc est, capax tur et substantiam et cetera accidentia ei connaturalia, formae aut perfectionis debitae et tamen ea carens, et quia dicit ens completum et perfectum. Unde S. Thomas profunde ait: «secundum primum esse, quod est substan­ huiusmodi subiectum est bonum secundum quod vel in quantum est; quia idem est subiectum privationis et tiale, dicitur aliquid ens simpliciter et bonum secundum quid, idest in quantum est ens; secundum vero ultimum formae, seu mali et boni simpliciter, et hoc est bonum actum (qui est actus accidentalis) dicitur aliquid ens secundum quid4, cum privatio sit negatio in subiecto. secundum quid et bonum simpliciter» ** Dicamus ergo malum in genere esse «carentiam per­ fectionis debitae» seu uno verbo: «privationem perfectio­ 644. «Malum autem dicitur id quod opponitur bono. nis »seu« privationem boni», ut S. Augustinus dicit5. Unde oportet malum esse id quod opponitur appetibili Et alibi exclamat: «quid est autem aliud quod malum in quantum huiusmodi» 2, hoc est, quod opponitur per­ dicitur nisi privatio boni?»6. fecto. Et ideo «nomine mali significatur quaedam absen­ tia boni» 3, hoc est, quaedam remotio boni4 seu perfec- 2 3 > I, 5, 1, ad 1. De Malo, 1, 1. « 2 1 * s « I, 48, 2. I, 48, 3. I, 48, 5 ad 1. I, 48, 3, corp, et ad 2. S. Augustinus, Confes., lib. Ill, cap. /, η. 12, ML. 32, 688. Enchirid., cap. 11, n. 3, ML. 40, 236. I, H i .· P. II. De actibus humanis in suo esse moris 488 B. Notio boni et mali in specie 645. Secundum praedicta, loquemur: 1°, de notione boni et mali in rebus seu in substantiis; 2°, de bono et malo in actibus seu motibus. Cum enim bonum et malum opponantur, et quot modis dicitur unum oppositum tot modis dicatur et alterum; bonum autem, utpote perfec­ tio et actus, dicatur et de actu primo seu re et de actu secundo seu operatione, manifeste malum potest et de­ bet considerari et respectu actus primi, qui est res vel substantia, et respectu actus secundi, qui est operatio vel motus. Ad rem S. Thomas: «malum, sicut supra dictum est, est privatio boni, quod in perfectione et actu consistit principaliter et per se. Actus autem est duplex·, primus et secundus. Actus quidem primus est -forma et integri­ tas rei-, actus autem secundus est operatio. Contingit ergo malum esse dupliciter: uno modo, per substractionem formae aut alicuius partis quae requiritur ad inte­ gritatem rei, sicut caecitas malum est et carere membro, alio modo, per substractionem debitae operationis, vel quia omnino non est, vel quia debitum modum et ordi­ nem non habet» *. 1. De bono et malo in rebus et in substantiis 646. Bonum et malum potest dari in omni enti com­ posito seu in potentia, quatenus secundum aliquid po­ test esse in actu et perfectum ideoque bonum, et secun­ dum aliquid potest esse solum in potentia et carere actu et perfectione sibi debitis: in solo autem Deo, qui om­ nino et simplex purus actus est dari nequit ulla privatio ullaque imperfectio, et ideo in Deo nullum malum dari potest; sed in ceteris praeter ipsum, quae compo' sunt ex potentia et actu, absolute loquendo dari pol malum, seu privatio plenitudinis perfectionis debitae. 1 S. Thomas, I, 48, 5. Q. XVIII, § I: De moralitate in genere Sicut ergo bonum in rebus vel substantiis est essen­ tia et integritas, ita malum in ipsis est carentia formae vel integritatis debitae. «Sicut ad plenitudinem esse hu­ mani requiritur quod sit quoddam compositum ex ani­ ma et corpore, habens omnes potentias et instrumenta cognitionis et motus; unde si aliquid eorum deficiat ali­ cui homini, deficit ei aliquid de plenitudine sui esse. Quantum igitur habet de esse, tantum habet de bonita­ te; in quantum vero aliquid ei deficit de plenitudine essendi, in tantum deficit a bonitate et dicitur malum: sicut homo caecus habet de bonitate quod vivit, et ma­ lum est ei quod caret visu» h Propter quod S. Doctor egregrie scribit: «malum qui­ dem in substantia aliqua est ex eo quod deficit ei aliquid quod natum est et debet habere. Si enim homo non habet alas, non est ei malum, quia non est natus eas habere; si etiam homo capillos flavos non habet, non est malum, quia, etsi natus sit habere, non tamen est debitum ut habeat: est tamen malum si non habet manus quas na­ tus est et debet habere, si sit perfectus, quod tamen non est malum avi. Omnis autem privatio, si proprie et stricte accipiatur, est eius quod quis natus est et debet habere. In priva­ tione igitur sic accepta, semper est ratio mali» 12 Non est autem necesse ad rationem mali in substan­ tiis quod careant omni perfectione sibi debita, sed sat est quod aliqua vel aliquo modo careant; ad bonum au­ tem simpliciter dictum, requiritur ut omnes perfectiones sibi debitas cumulative habeat, secundum illud: bonum ex integra causa, malum ex quocumque defectu. 2. De bono et malo in actionibus vel motibus 647. Actiones vel motus distingui possunt in duas categorias, nempe ex una parte motus naturales et arti­ ficiales, ex alia vero motus naturales et voluntarios, hoc 1 I-II, 18, 1. 2 Ill Contra Gent., cap. 6. M·· ΠΗ· 490 Ρ. Π. De actibus humanis in suo esse moris est liberos, et quidem isti ultimi possunt adhuc dupli· citer considerari, nempe physice vel in esse psychologico, et moraliter seu in esse moris. a) De bono et malo in actionibus naturalibus et artificialibus q χνΐΙΙ, § I: De moralitate in genere 491 | convenions et commensurata segregatio humo; mn] gastricorum, ut cibus aptus natus sit convenienti '. · Quae quidem bonitas vel malitia in operibus seu mo­ dbus naturae diversimode est accipienda secundum di­ versam naturam agentis vel se moventis. «Nam alia est consideratio boni et mali in actu secundum quod est actus, et in diversis specialibus actibus. Nam si consi­ deremus actum in quantum est actus, bonitas eius est ut sit quaedam emanatio secundum virtutem agentis, et ideo secundum diversitatem agentium, diversimode acci­ pitur bonum et malum in actibus. In rebus autem naturalibus, actus bonus est qui est secundum convenientiam naturae agentis, malus autem qui non convenit naturae agentis, et sic contingit de uno et eodem actu diversimode iudicari secundum compara­ tionem ad diversa agentia. Nam hoc quod est moveri i sursum, si comparatur ad ignem, est bonus actus, quia est ei naturalis; si autem comparetur ad terram, est ma­ lus actus, quia est contra naturam eius; si vero compa­ retur ad corpus mobile in communi, non habet rationem nec boni nec mali» ’. 648. Generatim loquendo, bonum in actionibus vel motibus consistit in plenitudine essendi quae tali motui convenit; malum vero in carentia vel privatione alicuius perfectionis debitae actioni vel motui. Et quia motui naturaliter convenit commensuratio et ordo ad terminum secundum quod egreditur a movente et percurrit usque ad finem, ideo «privatio ordinis et commensurationis debitae in actione, est malum actionis; et quia cuilibet actioni est debitus aliquis ordo et aliqua commensuratio, necesse est ut talis privatio in actione simpliciter malum exsistat» Commensuratio quidem proprie loquendo est coadaptatio principiorum materialium seu efficientium con­ currentium ad eductionem formae, et illa coadaptatio est modus seu mensura·, forma vero est species seu nu­ merus; ordo vero est inclinatio ad finem vel ad termi­ num, qui dicitur etiam pandus, secundum illud: «omnia 650. In artificialibus autem motibus seu actibus con ­ in numero, mensura et pondere disposuisti»2, quae tria sistit bonum in hoc quod actus commensurentur formae ab Augustino appellantur modus, species, ordo, in qui­ I seu ideae artificis qua artifex agit secundum proportio­ bus consitit ratio boni3. nem et ordinem ad finem artis obtinendum, qui est utilis 649. Sic ergo malum in operibus seu motibus natu­ i vel delectabilis ( = pulcher); et huius modi commensura­ tio et ordo dicitur regula artis: malum vero in his acti­ ralibus consistit in hoc quod actio naturalis careat modo bus consistit in eo quod tales actus deficiant ab hac seu commensuratione vel ordine vel specie debitis ipsi in quantum est actio talis agentis. Maxime autem consis­ regula, quia non proportionantur ideae nec materiae nec imi artis2. tit in carentia ordinis, quae est ipsa naturae inclinatio consequens formam agentis ad consequendum finem na- i Ista autem ratio boni et mali in operibus naturae et artis, licet specie differant inter se, tamen non sunt dis­ turalem eius. Sicut mala digestio dicitur quando non paratae, sed potius se habent ex additione, quatenus 1 III Contra Gent., cap. 6 2 Sap. 11, 21. 3 S. Thomas, I, 5, a. 5; Ι-Π, 85, 4. » De Malo, 2, 4. 2 Cf. De Malo, 2, 3. Q. XVIII, § I: De moralitate in genere P. II. De actibus humanis in suo esse moris 492 493 opus artis est ipsum opus naturae commensuratum se­ cundum regulam artis perficientis naturam. Et propter hoc potest esse aliquod opus bonum secundum naturam et malum secundum artem; non autem potest proprie loquendo esse opus malum secundum naturam et bonum secundum antem. Ita in musica, bonitas naturalis in emittenda voce humana praerequiritur ad bonitatem artis musicalis; sed aliquid additur, hoc est, commensuratio secundum regulas artis musicalis, ex quibus resul­ tat harmonia vocum. I quae naturalis inclinatio necessario etiam est conformis I humanae naturae, hoc est rationi: est ergo semper emanatio secundum virtutem naturae rationalis, et nequit I non esse psychologice recta non solum quoad specifica­ tionem, sed etiam quoad exercitium, quantum ad inchoa­ tionem saltem. Moraliter etiam semper est rectus et bo­ nus, quia semper et naturaliter conformis fini hominis, qui est eius béatitude; et de facto in his actibus et inclinationibus naturalibus fundatur synderesis, quae est habitus primorum principiorum totius moralitatis. b) De bono et malo in actionibus humanis seu voluntariis il De bono et malo in voluntariis liberis seu deliberatis 651. Actio humana est illa quae procedit ab homine in quantum est homo seu quae procedit a voluntate deli­ berata. Est autem duplex actus voluntatis seu voluntarius, ut patet ex tractatu de actibus humanis psychologice consi­ deratis, nempe alius necessarius seu naturalis, qui proce­ dit a voluntate ut est natura quaedam; alius vero est actus voluntarius liber, qui procedit a voluntate ut est ratio ’. Maxime autem est actus humanus actus liber, quia ei maxime competit definitio actus humani, nempe qui procedit a voluntate deliberata, nempe non solum cum cognitione finis seu obiecti, verum etiam cum dominio. Uterque autem actus potest considerari dupliciter, scilicet psychologice et moraliter. a) De bono et malo in voluntariis necessariis 652. Actus voluntarius necessarius seu naturalis, ut est simplex volitio beatitudinis, vitae et aliorum huiusmodi, de quibus diximus supra, q. 10, art. 1-2, est semper bonus et psychologice et morali ter. Psychologice quidem, quia necessario respondet naturali inclinationi voluntatis, 1 mi, 10, 1-2. 653. Clarior apparet distinctio boni et mali psycho­ logici et boni et mali moralis in his actibus. Est autem bonus actus iste psychologice consideratus quando nihil ei deest ex his omnibus quae ad constitutionem eius psy­ chologicam concurrere debent, nempe, quod praecedat simplex volitio et synderesis et intentio, et insuper quod fiat cum consilio et consensu et iudicio et electione, se­ cundum quod postulat naturalis processus humanae mentis: malus vero est quando fit cum praecipitatione non servatis omnibus quae ad eius constitutionem requiruntur. Et quia ad eius esse psychologicum concurrunt et obiectum proprium, a quo specificatur; et circumstan­ ■V — _ tiae, a quibus modificatur accidentaliter; et finis, qui ma­ xime pertinet ad voluntatem ut motivum eius formale, ideo bonum psychologicum actus liberi habetur quando retinet in se totam plenitudinem essendi ei debitam se­ cundum ista tria quae naturaliter ei debentur; malum vero, quando deficit in uno vel in pluribus ex his ele­ mentis. Et sic potest esse actus psychologice completus et perfectus et bonus simulque moraliter malus et vicissim; V. gr. si quis cum plena deliberatione furtum aut forni­ cationem velit; vel si quis cum praecipitatione et non attentis omnibus eleemosynam faciat. i Λ · 1 ■ ! WfWll.Wii I 494 P. II. De actibus humanis in suo esse moris 0. XVIII, § I: De moralitate in genere 495 654. Moraliter autem ille actus est bonus qui totam I· 655. conclusio: Elementa concurrentia ad plenitudiplenitudinem essendi habet ei debitam moraliter, hoc essendi, et consequenter ad bonitatem actus humaest, ni—quae etiam dicuntur fontes vel principia moralitaest, per per ordinem ordinem ad ad finem finem ultimum ultimum totius totius humanae humanae vivi· tae, quantum ad obiectum, finem et omnes circumstan- ' Slin^ ir^a’ sc^^ce^ obiectum, circumstantiae et finis, non tamen ex aequo, sed per se primo obiectum, dein tias; malus autem est quando ei deest debita commensuratio et ordo secundum unum aut plura ex his ele^eniuni circustantiae. mentis quae ad plenitudinem eius concurrunt. 656. Probatur prima pars. Haec autem distinctio inter bonum et malum actus Ratio est duplex: Prima est ista: tot sunt fontes seu liberi psychologice et moraliter considerati, clarissime principia bonitatis actus humani quot sunt principia con­ apparet in actibus liberis imperatis a voluntate. Sic, ex. currentia ad plenitudinem essendi eius. Atqui tria sunt gratia, actus generationis psychologice consideratus est elementa seu principia concurrentia ad plenitudinem bonus quando fit secundum ea omnia quae ad esse et essendi actus humani, nempe obiectum, finis et circum­ ad bene esse requiruntur in humana specie, secundum stantiae, quatenus finis est proprium obiectum voluntatis substantiam et circumstantias eius; malus vero est quan­ et tunc transit in conditionem obiecti: concurrunt autem do aliquid ei deest ex his quae potest et debet habere. ad esse actus humani duo elementa, nempe obiectum et finis quantum ad substantiam vel essentiam; circum­ Moraliter vero est bonus, quando tam ex parte obiecti quam ex parte ceterorum non habetur oppositio, sed po­ stantiae autem quantum ad accidentia complementaria tius convenientia cum fine hominis ultimo vel cum regu­ I eius, ut patet ex dictis q. 6-7 huius I-II. Ergo tria ista sunt elementa vel potius principia et fontes bonitatis la morum, quae est lex aeterna manifestata per legem naturalem vel per legem positivam divinam, ecclesias­ -et consequenter, si deficiant, malitiae— actus humani. Secunda ratio: Bonitas actus humani sive psycholo­ ticam vel civilem: malus autem erit quando unum vel gice sive moraliter considerati consistere debet proporplura ex elementis ad illum concurrentibus ei desunt. Et sic idem actus psychologicus potest esse actus adul­ tionaliter seu analogice in eisdem elementis ex quibus constat bonitas rerum vel substantiarum seu entium. terii et actus iustitiae, cum fit cum propria vel aliena Atqui bonitas rerum quarumcumque consistit cumulatiuxore. S. Thomas uno verbo expressit istam doctrinam quan­ * ve in tribus, hoc est, in modo, specie et ordine; quibus do ait: «loquimur nunc de actibus hominis; unde bo­ in actibus humanis respondent circumstantiae (=monum et malum in actibus, secundum quod nunc loqui­ 1 dus), obiectum ( = species) et finis ( = ordo). Ergo tres sunt fontes bonitatis et malitiae actus humani, scilicet mur, est accipiendum secundum id quod est proprium obiectum, finis et circumstantiae hominis in quantum est homo. Hoc autem est ratio1, unde Maior constat, quia de bono et malo in actionibus bonum et malum in actibus humanis consideratur seoportet loqui sicut de bono et malo in rebus, eo quod cucudum quod actus concordat rationi informatae lege divina, vel naturaliter vel per doctrinam vel per infusio­ I omnis actio est ens aliquod. Minor autem probatur in I, q. 5, art. 5. Et theologice nem: unde Dionysius ait quod animae malum est prae­ ter rationem esse; corpori, praeter naturam» ’. 1 constat, quia, ut narrat Scriptura, «vidit Deus cuncta 1 De Malo, 2. 4. i Vide I, 5, 5; et I-II, 85, 4. 496 Q. XVIII, § I: De moralitate in genere P. II. De actibus humanis in suo esse moris 497 quae fecerat et erant valde bona» ζ· et alibi dicitur: i morali, et ideo se habet ad moralem ut materia ad for­ mam, ut determinabile ad determinans, et consequenter «opera Domini universa, bona valde»2. Aliunde autem dicitur: «omnia in mensura et numero et pondere dis­ ut genus ad speciem; et hac dc causa dicitur a S. Doctore posuisti» 3, quae tria sunt idem ac modus, species et ordo, I bonitas et malitia secundum genus Non quidem quod sit proprie loquendo genus logicum, quia est alterius or­ hoc est, essentia ( = species), accidentia (=modus) et dinis, sed quia se habet quasi gemis, hoc est, ut materia finalitas ( = ordo), in quibus ratio boni consistit; quia vel subiectum determinabile, et ideo ut principium unde per haec tria, universa opera Domini sunt valde bona. sumitur genus, sicut generaliter materia est principium 657. Probatur secunda pars. Haec tamen tria prin­ indetermination is a quo genus sumitur. cipia vel elementa bonitatis aut malitiae non concurrunt Ad videndum autem quomodo se habeant in uno eoex aequo, sed secundum prius et posterius; primo enim demque actu humano bonitas vel malitia psychologica et principaliter concurrit essentia vel species, quae su­ ' et bonitas et malitia moralis, utile est inspicere quomomitur ex obiecto^ quia actus, utpote motus, specificatur 1 do se habent bonitas vel malitia naturalis et bonitas ex proprio termino qui est obiectum eius; deinde, con­ vel malitia artificialis, quia se habet natura ad artem currit ordo seu finalitas, quatenus est causa motus vel • sicut psychologia ad moralem, cum analogice con­ actionis per modum finis, hoc est, causa causarum, et veniant. solet coincidere saepius cum ipso obiecto, ut videre est Quod quidem egregie exponit Joannes a S. Thoma di­ in actibus elicitis voluntatis, et ideo est principalissima cens «nomine entitatis et generis naturae intelligi in actu circumstantia, et quodammodo transit in conditionem morali omnia illa praedicata quae actus habet ex princiobiecti, ut patet ex dictis supra, q. 7, art.8; finaliter con­ I pb naturali, a quo egreditur physice, scilicet a voluntate; currunt purae circumstantiae, veluti accidentia quaedam sicut ad esse morale pertinet quidquid habet ex princi­ actus. pio regulante et commensuram e ipsum cum regulis ra­ tionis: sicut si in artefacto ex ligno, v. gr. in cathedra aut 658. Adest ergo in actibus humanis duplex genus bo­ vase, inquiramus quid ibi pertineat ad entitatem physi­ nitatis et malitiae, genus nempe psychologicum seu phy­ cam et ad genus naturae, quid ad lineam et genus artifi­ sicum, quod convenit actui prout actus vitalis est, et ciale, dicemus ad lineam physicam et naturae pertinere secundum tria illa principia psychologice considerata 1 quidquid habet illud artefactum ex principiis naturalibus mensuratur; et genus morale, quod advenit generi phy­ i a quibus processit in quantum lignum et in quantum sico et coalescit ex tribus illis elementis moraliter con­ arbor, scilicet per physicam generationem et egressiosideratis, hoc est, prout cadunt sub regula morum, nem­ ■ nem, ad genus vero et lineam artefacti pertinere quidquid pe sub lege aeterna et humana ratione practica ea comhabet lignum illud ex ordinatione et regulatione artis. Sic mensurante ad beatitudinem obtinendam. in genere morali dicemus ad physicam entitatem actus Si autem comparentur inter se istae bonitates et ma­ 1 et genus naturae pertinere quidquid habet actus ex prin­ litiae, apparet quod bonitas et malitia psychologica prior cipio a quo naturaliter et physice egreditur; ad lineam est naturaliter, et determinabilis a bonitate et malitia autem et genus moralitatis, quidquid ex ordinatione et 1 commensuratione ad regulas rationis habet. 2 3 .-.I Gen. 1, 3. Eccli. 29, 21. Sap. 11, 21. » I-II, 18, 4. 498 Q. XVIIί, § I: De moralitate jn genere P. II. De actibus humanis in suo esse moris Igitur ad entitatem actus et ad physicam eius essen­ tiam, secundum genus naturae, pertinet in primis quod sit qualitas quaedam vitalis et immanens, emanans a vo­ luntate (si actus [elicitus] eius est), quod sit per modum inclinationis et ponderis, si sit volitio, aut fugae si noli· tio; vel quod sit intellectualitatis et cognitionis, si sit in­ tellectus; quod respiciat bonum appetibile sub praecissa ratione appetibilis et boni, si sit actus voluntatis; vel in· telligibilis et veri, si sit actus intellectus, et consequenter quod sit actus liber vel necessarius iuxta conditiones po­ tentiae et modi quo ab illa procedit. Totum hoc pertinet ad actum in ratione physica et secundum genus naturae, eo quod omnes istas conditio­ nes participat a suo principio elicitivo, a quo physice et efficienter procedit. Unde etiam in actu peccaminoso om­ nes illas Deus producit, cum tamen non producat neque concurrat nisi ad id quod entitativum et physicum est in tali actu. Et quia actus non elicitur physice a potentia nisi in ordine ad obiectum circa quod versatur, etiam in istis physicis et entitativis praedicatis secundum quae procedit a potentia libera, respicit similiter in obiecto id quod ad talem ordinem naturae et voluntatis spectat, sci­ licet quod versetur circa bonum appetibile et indifferens, si sit obiectum actus liberi. Hoc enim totum habet actus voluntarius, etiam quacumque regulatione legis et pru­ dentiae et rationis semota. Respectus autem et ordo moralitatis, sive bonae sive malae, est respectus ipsiusmet actus ad obiectum, non I praecisse sub ratione appetibilis et ut terminat actum voluntatis sub ratione volibilis, quod pertinet etiam ad entitatem ipsius actus, sed sub ratione regulabitis a ra­ tione. Qui respectus, sub hac formalitate, supponit totam entitatem actus et praedicata eius physica et respectum ad obiectum sub ratione voliti vel appetibilis, et super­ addit attingentiam sub ratione regulabilis; quae tamen attingentia et respectus non est alius entitative ab ipso ordine transcendental! actus ad obiectum appetibile, sed solum addit novam formalitatem ut attingat obiectum 499 ( mb ratione regulabit is, eo quod ille respectus attingens trascendentaliter obiectum, potens est attingere totum quod invenit in obiecto ad suam sphaeram pertinens; sed ut attingit praecisse sub ratione appetibilis, sic per­ tinet ad actum secundum id quod physicum et entitativum est, puta quod sit actus voluntatis potius quam in­ tellectus, aut sit actus amoris potius quam odii, fugae vel prosequutionis; ut autem attingit in ipso obiecto ordinem et mensuram rationis, sic est moralis et speciem genusque morale constituit, vel potius actum ipsum in linea morali ponit. Nec tamen ordo iste et linea moralis habet contrahere actum vel habitum prout est in linea et genere physico seu entitativo, sed solum contrahit actum in quantum humanum ut sic, et differentiae morales per se contra­ hunt actum ut humanum, non ut physicum; stat enim actum in genere physico esse eiusdem rationis et in genere morali diversum, sicut velle mulierem propriam vel alienam est eiusdem speciei in esse physico, diversae autem in morali; e contra vero, potest esse diversae speciei physicae, ut amor et odium, et eiusdem speciei moralis, ut in caritate velle Deum et odio habere peccatum» ’. 659. Quomodo se habeat moralitas ad psychologiam apparet clare ex analogia cum modo quo se habet artificiale ad naturale. Unde possumus statuere sequentem artificiale morale proportionem -------------- ■-------- naturale psychologicum. Videamus ergo primum membrum proportionis, sci­ licet artificiale et naturale. Artificiale se habet ad naturale tripliciter, nempe, 1°, ut pars ad totum; 2°, ut accidentale ad essentiale; 3°, 1 Joannes a S. Thoma, In I-II, q. 18, disp. 8, art. 2, nn. 7-9, edit. cit, t. IV, pp. 324-325. 33 »·-♦ a SOO P. Π. De actibus humanis in suo esse moris Q. XVIII, § I: Dh moralitate in genere 501 660. Modo simili, morale se habet ad psychologicum ut formale accidentale seu contingens ad materiale connaturale seu necessarium. tripliciter, nempe: 1°, ut pars ad totum; 2°, ut acciden­ tale ad essentiale; 3.°, ut formale accidentale seu con­ Et sane, naturale, ex. gr. aliqua substantia corporea tingens ad materiale connaturale seu necesarium. complectitur totum id quod est in ea, prout sibi soli Revera, psychologicum complectitur totum id quod relicta est in rerum natura, et sic compectitur: a) omnia est in homine, scilicet a) essentiale, ut est totum com­ sua essentialia, scilicet: 1) ipsum compositum ex materia prima et forma substantiali; 2) partes eius constituti­ positum humanum et partes eius constitutivas vel vas, nempe: a) materiam primam et ?) formam substan­ essentiales, videlicet corpus et animam rationalem; tialem, ex quibus constituitur in tali genere et in tali et b) vitam eius accidentalem seu in actu secundo, scili­ specie determinata: dein, complectitur etiam b) omnia cet totam vitam vegetativam et sensitivam et intellecti­ accidentia connaturalia, sive specifica sive individualia, vam seu rationalem, non solum cognoscitivam, sed etiam nempe talem vel talem qualitatem. voluntariam, sive necessariam sive liberam. Et quidem haec omnia considerat secundum ratio­ Et quidem, haec omnia considerat secundum ratio­ nem formalem naturae, hoc est, entis mobilis ab intrin­ nem formalem physicam vel naturalem sub ratione for­ seco seu per se, nam elementa constitutiva sunt princi­ mali viventis, pro vita substantiali vel constitutiva, et pia intrinseca accidentium connaturalium, quae ab in­ sub ratione formali operationis vitalis pro vita acciden­ trinseco procedunt; accidentia enim naturalia et motus tali seu in actu secundo, quod nempe, sit motus ab in­ naturales sunt ab intrinseco. trinseco seu naturalis, quod sit motus immanens seu Artificiale vero non complectitur totum id quod est agibilis et non factibilis, et quod sit motus distinguibiin re, sed partem tantum eius, nempe non complectitur: lis et distinctus ex propriis terminis formalibus seu ob­ a) naturam ipsam seu compositum ex materia et forma, jectis, ad quae dicunt relationem transcendentalem. b) neque partes eius essentiales constitutivas, scilicet a) Morale vero non complectitur totum illud, sed par­ neque materiam b) neque formam; sed accidentalia tan­ tem tantum, quia non considerat essentialia homini, hoc tum, specialiter et maxime quantitatem. est, neque compositum humanum neque partes eius esEt quidem hanc quantitatem considerat secundum I sentiales, sed solum considerat vitam accidentalem seu aliam rationem formalem ac considerat natura, scilicet operationes humanas, neque tamen omnes, quia non openon ut quid connaturale seu procedens ab intrinseco rationes vegetativas neque sensitivas, sed rationales et substantiae corporeae ex parte materiae, sed ut ab extra quidem non ut cognoscitivas, sed ut voluntarias et qui­ figurabilis seu qualificabilis diversimode ex aliquo fine dem liberas, hoc est, solum considerat actum humanum accidentali superaddito fini naturali eius, nempe utilitas stricte sumptum, qui procedit a voluntate deliberata seu vel delectatio quam intendit artifex. libera, quae maxime est electio. Et quidem hunc actum considerat secundum aliam Et inde est quod ars vel technologia attingit partem rationem formalem ac psychologia, quia non considerat tantum naturae seu naturalis, addens ei differentiam quandam accidentalem ex fine accidentali superaddito, i eum ut est motus vitalis neque ut est immanens, neque ut est specifice distinctus ab aliis motibus vitalibus et et propter hoc in isto ordine factibilium seu motuum immanentibus hominis, sed unice eum considerat ut est transeuntium, qui sunt motus naturales corporei et arti­ dirigibilis seu ordinabilis ad finem ultimum totius hu­ ficiales, technologia est scientia subalternata philosophiae manae vitae, qui est beatitudo; seu ut est regulabilis naturali. 502 ■ I P. II. Di· actiuus humanis in suo esse moris per rationem divinam et humanam ut finem hunc at­ tingat. Supponit ergo psychologice constitutum in esse vita­ lis et liberi actus voluntatis, et addit ei differentiam acci­ dentalem, ex comparatione ad regulam rationis divinae vel humanae pro ordinatione ad finem ultimum. Et inde est quod moralis se habet ad psychologiam ut scientia subaltemata. Non tamen omnino eodem mo­ do sicut ars ad philosophiam naturalem, quia finis artis est particularis et omnino contingens vel indebitus natu­ rae; dum finis moralis est universalis et postulatur ab actu humano. 661. Exinde iam non est difficile solvere problema illud tam acriter agitatum a theologis saeculi XVII de constitutivo formali moralitatis, prout distinguitur a constitutivo formali psychologico actus humani. Sunt qui dicant moralitatem actus humani esse ip­ sam libertatem eius, prout actus procedit a voluntate de­ liberata cum cognitione vel advertentia ad honestatem vel turpitudinem eius; alii dicunt esse puram denomina­ tionem ext rinsecam vel ens rationis a regula vel norma moralitatis; alii asserunt talem moralitatem esse rela­ tionem quamdam realem actus humani ad regulas mora­ litatis seu boni et mali moralis, et quidem praedicamentalem\ alii denique affirmant moralitatem esse relatio­ nem transcendentalem actus liberi ad principia eius, ma­ xime ad obiectum prout stat sub regula morum. 662. Et quidem verum est libertatem omnino requi­ ri ad moralitatem, nempe libertatem saltem quoad exer­ citium actus, licet non semper quoad specificationem; et hac de causa dicendum est moralitatem esse proprie­ tatem quandam actus humani seu liberi quia omni, soli, semper, et conversim moralitas dicitur de actu libero. Unde S. Thomas ait: «nullus autem motus ponitur in genere moris nisi habita comparatione ad voluntatem, quae principium est moralium, ut ex VI Metaph. patet, et ideo ibi incipit genus moris ubi primo dominium Q. XVIII, § I: De .moralitate in GENERE 503 voluntatis invenitur»1. Et alibi ait: «idem sunt actus morales et actus humani»2; «illae solae actiones vocan­ tur proprie humanae quarum homo est dominus; est autem homo dominus suorum actuum per rationem et voluntatem; unde et liberum arbitrium esse dicitur fa­ cultas voluntatis et rationis»3. Attamen: 663. conclusio prima: Non est idem libertas actus luiniani et moralitas eius. 664. Probatur primo: Genus naturae vel psychologi­ cum et genus moris non sunt realiter idem. Atqui liber­ tas per se primo pertinet ad genus naturae seu psycho­ logicum, dum moralitas per se primo spectat ad genus moris. Maior constat, quia alia scientia est psychologia et alia ethica vel moralis, ut patet ex dictis in introductio­ ne generali ad theologiam moralem. I Minor etiam apparet, quia illius generis est per se primo libertas actus cuius est per se primo distinctio, quia constitutivum et distinctivum sibi mutuo corre­ spondent. Atqui libertas actus est per se primo distinctiva ge­ neris psychologici. Dividimus enim psychologice actus spirituales in actus intellectus et voluntatis; voluntatis autem in necessarios vel naturales et liberos; liberos denique in elicitos et imperatos. Unde et auctores di­ stinguere solent libertatem physicam et moralem, quasi duo genera diversa. 665. Probatur secundo: Ea sunt realiter et essen­ tialiter differentia quae praedicata realia et essentialia differentia suscipiunt. Atqui libertas et moralitas actuum diversa praedicata realia et essentialia suscipiunt. Nam distincta praedicata realia sunt constitutio seu specificatio, distinctio et multiplicatio. Atqui in his om1 S. Thomas, II Seni., dist. 24, q. 3, art. 2. I-II, 1, 3. Ibid., art. 1. 504 P. II. De /ICTIBUS HUMANIS IN SUO ESSE MORIS 0 XVIII, § I: De MORALITATE IN GENERE 505 aeterna ob aliquod ens rationis. Atqui tamen moralitate nibus libertas ct moralitas distincta habent praedicata meremur vitam aeternam, hoc est actibus bonis; mora­ realia. litate etiam punimur aeternaliter a Deo, hoc est, ob actus Libertas enim semper specificatur ex obiecto; boni­ malos. tas autem et malitia non semper ex obiecto sumitur, ut 3.’ Omne ens rationis debet habere aliquod funda­ patet in actibus indifferentibus, qui sunt indifferentes mentum in re. Quia manifeste, cum ens rationis adaequa­ moraliter, sed determinati physice. te dividatur in negationem et relationem —et evidenter Genus psychologicum actus liberi distinguitur in negatio non est moralitas—, necessario dicendum esset elicitum et imperatum, in liberum quoad specificationem et quoad exercitium; genus vero morale distinguitur in moralitatem esse relationem rationis. Hoc autem funda­ bonitatem, malitiam et indifferentiam, ut patet ex di­ mentum reale istius relationis debet esse forma a qua cendis. cetera denominantur moralia, quae evidenter debet ali­ Denique immultiplicata libertate, multiplicatur moracui intrinsece competere. Competit autem intrinsece et litas actus; et vicissim immultiplicata moralitate actus, formaliter actui humano, de quo per se primo dicitur, multiplicari potest libertas, ut ostendit S. Thomas in Iet de aliis per ordinem ad illum. Ergo actui humano II, q. 1, art. 3, ad 3. intrinsece inhaeret seu competit moralitas, quae ideo non est merum ens rationis. 666. conclusio secunda: Moralitas non est pura de­ nominatio extrinseca seu ens rationis. 668. conclusio tertia: Moralitas non est relatio Contrarium tenebat Vazquez: «Notandum est genus I praedicamentalis actus liberi ad principia moralitatis. moris... non esse ipsam substantiam actionis interioris, sed quandam rationem et denominationem extrinsecam 669. Probatur. Moralitas enim est genus ad contra­ illi advenientem; haec autem non est ratio voluntarii et ria, nempe ad bonum et malum, quae in moralibus con­ liberi, sed ratio quaedam communis ad malitiam et bo­ trarie opponuntur. Atqui relatio praedicamentalis non nitatem, quam disputationis causa vocare possumus est genus ad contraria, quia relativa opponuntur relati­ regulabilitatem per rationem» h ve, non autem contrarie, ut patet ex ipsamet natura op­ positionum. 667. Probatur: l.° Dicere moralitatem esse ens ra­ Praeterea relatio ut relatio abstrahit a perfectione et tionis est negare exsistentiam realem moralitatis, quia imperfectione. Atqui moralitas ut moralitas non abstra­ ens rationis non exsistit in re, sed neque exsistere potest. hit a perfectione et imperfectione, sed necessario inclu­ Atqui absurdum est dicere moralitatem non habere esse dit perfectionem aut imperfectionem. obiectivum extra intellectum; quia sive quis cogitet sive Insuper, deest fundamentum relationis (actio, passio, non, actus quidam sunt boni, alii sunt mali, alii vero qualitas). indifferentes. 2.° Absurdum est dicere nos mereri vitam aeternam aliquo ente rationis; impium est Deum puniri morte k2AZQUEZ' In p. 4o4d. *· f ÿ * »f q' 20' art· 3' disL 73’ caP· 9' n· 43, edit, cit, 670. conclusio quarta: Ergo, cum moralitas non sit quid absolutum, sed relativum, et non sit relatio ratio­ nis, sed realis, et quidem non praedicamentalis, necessa­ rio debet esse relatio transcendentalis actus liberi ad ob­ iectum proprium prout relatum ad regulam morum, hoc 5Û6 P. II, De actibus humanis in suo esse .moris 0 XVIII, § II: Db distinctione bonitatis et malitiae 507 est ad legem aeternam et humanam rationem pruden­ sita intellectui a propria evidentia obiectiva immediata, tialem. id est, ex natura obiecti et intellectus. Ergo bonitas actus Est enim idem ordo actus liberi ad proprium eius liberi est relatio transcendentalis eius ad proprium obobiectum, non quidem ut sic, prout est in genere psycho­ ' iectum prout stat sub propriis principiis seu regulis mo­ logico, seu prout stat sub regulabilitate legis aeternae ralitatis. Adest ergo analogia inter prima principia —dis­ et humanae prudentiae, hoc est, prout stat sub ordinacursum iuxta regulam syllogismi— veritatem conclusio­ bilitate ad finem ultimum totius humanae vitae vel sub nis, et bonitatem ultimi finis —regulam bonitatis me­ commensurabilitate ad illum, quae quidem commensuradiorum iuxta legem aeternam et alias leges et normas bilitas ostenditur lege aeterna prout in lege naturali et immediatas sub illa— et applicationem actus liberi appe­ positiva innotescit. titus mediorum ad finem. Quod quidem ostendi potest triplici analogia: a) moralis cum arte: Artificialitas seu bonitas et ma­ litia in factibilibus est relatio transcendentalis effectio­ § III nis ad propriam materiam vel obiectum prout istud stat DE DISTINCTIONE BONITATIS ET MALITIAE IN sub propriis principiis artis, quae sunt regulae artis, ACTIBUS HUMANIS illud commensurantes ad finem artis. Ergo moralitas seu bonitas et malitia in agibilibus est relatio transcenden­ 671. Consequenter agendum est de distinctione botalis actionis humanae ad proprium obiectum prout is­ * nitatis et malitiae in actibus humanis. Et circa hoc quaetud stat sub propriis principiis moralitatis, quae sunt I nintur duo: Γ, quaenam sit distinctio ponenda inter regulae morales, commensurantes illud ad ultimum finem bonum et malum in his actibus, utrum subiectiva tan­ totius humanae vitae. tum et rationis an obiectiva et realis, et quidem in hoc b) moralis cum psychologia: Actus psychologicus seu casu utrum essentialis seu specifica, vel accidentalis tan­ vitalis specificatur seu constituitur formaliter per ordi­ tum et quasi individua; 2°, dato autem quod sit realis nem ad proprium obiectum absolute sumptum seu ut et obiectiva et quidem aliquando essentialis et aliquando est in esse rei. Ergo actus moralis specificatur seu con­ accidentalis, quaeritur undenam sumatur essentialis seu specifica, et undenam individualis et quodammodo acci­ stituitur formaliter per ordinem transcendentalem ad pro­ dentalis. prium obiectum ut morale, hoc est, ut informatum prin­ cipiis morum, quae sunt regulae morum, illud referentes ad ultimum finem humanae vitae. A. De genere distinctionis bonitatis et c) moralis cum scientia seu bonitatis et malitiae cum veritate et falsitate: Veritas conclusionis est relatio trans­ cendentalis conformitatis iudicii mediati ad proprium obiectum prout stat sub propriis principiis, hoc est, sub veritate praemissarum seu iudicii immediati vel primi, et secundum debitas regulas syllogismi demonstrativi; veritas autem iudicii immediati est relatio transcenden­ talis conformitatis absolute cum proprio obiecto, impo­ malitiae in actibus humanis 672. Hac in re est duplex positio fundamentalis. A) Una dicitur positivismus moralis, ex eo quod nul­ lam distinctionem intrinsecam agnoscit inter bonum et malum morale, sed solum contingentem, extrinsecam, positivam seu de facto, non vero de iure. Et iste posi­ tivismus est duplicis generis: 508 0. XVIII, § H: De distinctione bonitatis et malitiae P. II. De actibus humanis in suo esse moris 509 Quod si non omne quod ab aliquo putatur, bonum 673. a) Alius est humanus, vel philosophicus, qui dixerimus, necesse erit nos discernere opiniones, quod etiam dicitur anthroponomicus, qui distinctionem boni per parem argumentorum vim fieri non potest. et mali moralis ab homine derivat, idest a subiecto, et Itaque ignoratur quod sit natura bonum» consequenter distinctio haec non est in re seu realis Et ad hos alludit Aristoteles quando ait quod quidam vel obiectiva, sed subiectiva tantum et quodammodo putabant non dari ius naturale, sed positivum tantum, rationis seu logica vel potius nominalis et conventionalis. Ita plures ex antiquis Sophistis, ut Archaelaus, Aristip­ «quoniam —dicebant— id quod constat natura, immuta­ pus, Protagoras, Georgias, Carneades, Pyrrhus et Theo­ bile est, et ubique eandem vim habet, ut ignis et hic et apud Persas urit; iura autem quotidie vident immutari» 12. dorus Cyrenensis Archaelaus enim dixit «iustum et turpe non natura Et eorum motivum egregie exponit alibi dicens: constare, sed lege et moribus», idest consuetudinibus «quaedam quae a quibusdam reputantur iusta et hones­ ta, a quibusdam reputantur iniusta et inhonesta, secun­ Et idem dicit Aristippus, addens quod sapiens nihil agit perperam ad poenas vitandas et hominum vitupera­ dum differentiam temporum et locorum et personarum. Aliquid enim reputatur vitiosum uno tempore aut in una tiones 3 cavendas. Similiter de Pyrrhone narrat idem Auctor4 quod regione, quod in alio tempore aut in alia regione non «negabat quidquam honestum esse aut turpe, iustum vel reputatur vitiosum. Et ex ista differentia contingit quos­ dam opinari quod nihil est naturaliter iustum vel hones­ iniustum; eadem ratione et in omnibus nihil vere esse, sed lege atque consuetudine cuncta homines facere; tum, sed solum secundum legis positionem» 3. neque enim esse quidquam istud potius quam illud». Et radicem positionis aperit dicens quod Heraclitus Et postea refert quomodo isti sceptici procedant. et Pythagoras ad hoc venerunt quia putabant iden esse «Natura —inquit— bonum aliquod aut malum esse ne­ cogitari et esse et hominem secundum sensum esse men­ gant. Si quid enim natura bonum aut malum est, omni­ suram omnium. «Et sic, qui dicit hominem esse mensu­ bus bonum aut malum esse debet, quemadmodum et nix ram omnium, nihil aliud dicit quam hoc esse verum omnibus frigida est. Nihil autem est bonum aut malum quod videtur unicuique; quo posito, sequitur quod idem quod sit commune omnium. Non ergo est natura bonum sit et non sit et quod idem simul sit bonum et malum. aut malum. Et simile est in aliis oppositis, eo quod multoties videtur Aut enim omne quod a quopiam putatur bonum di­ hominibus aliquibus aliquid esse bonum et aliis videtur cendum est aut non omne. At omne quidem dicendum contrarium, et ipsum videri est mensura rerum secudum non est, namque idem ab aliquo putatur bonum, sicut opinionem Protagorae, ut scilicet in tantum sit verum voluptas ab Epicuro; ab aliquo malum, nimirum ab rem esse in quantum videtur»4. Subiectivismus ergo Antisthene. Accidit igitur ut idem et bonum sit et scepticus. malum. Inter modernos autem multum invaluit ista positio, diversis licet verbis expressa. 1 Vide Roselli. Ethica, q. erudite et solide loquitur. 2 Diogenes Laertius, Vitae Didot, 18a0, p. 37. 3 Ibid., lib. II, cap. 8, η. 8, 4 Ibid., lib. IX, cap. 11, n. 3, art. 3, p. 113 sqts. ubi de hac re philosoph. lib. I, cap. 4, a. 3, edit. ' p. 54 fine. 3, p. 242. 1 2 Icct 3 4 Ibid., n. 11, p. 251, n. 101. Aristoteles, Ethic. Nie., lib. V, cap. 7, η. 2. Vide S. Thomam, h. I., 12, ubi ait hanc esse opinionem sectatorum Aristippi Socratici. S.’ THOMAS, I Ethic., lect. 3, n 33. S. Thomas, XI Metaph., lect. 5, n. 2224. 510 0. XVIII, § II: De distinctione bonitatis et malitiae P. II. De actibus humanis in suo esse moris Quidam enim, ut Montaigne, distinctionem boni et mali in actionibus nostris ex educatione repetit; alii ex legibus civilibus, ut Hobbes et quodammodo Rousseau, nam Hobbes scribit: «regulas boni et mali, iusti et iniusti, honesti et inhonesti esse leges civiles, ideoque quod legislator praeceperit, id pro bono, quod vetuerit, id pro malo habendum esse... Ante imperia iustum et iniustum non exstitere... actioque omnis sua natura adiaphoraest; quod iusta vel iniusta sit a iure imperantis provenit. Re­ ges igitur legitimi quae imperant, iusta faciunt imperan­ do; quae vetant, vetando iniusta» ’; alii, ex traditione vel consuetudinibus populorum, ut Saint-Lambert; alii ex opinione publica vel conscientia collectiva, ut plures ho­ dierni evolutionistae ethonologiam excolentes; alii, ex inventione hominum superiorum, ut Mandeville. Uno ver­ bo, omnes conveniunt in negando iure naturali ideoque et intrinsecam et absolutam differentiam boni et mali. 511 «Repugnat —ait Cartesius— Dei voluntatem non fuis· I se ab aeterno indifferentem ad ea, quae facta sunt aut I nunquam fiunt, quia nullum bonum vel verum, nullumve I credendum vel omittendum fingi potest cuius idea in in­ tellectu divino prius fuerit quam eius voluntas se deter­ minavit ut id tale esset...» 675. B) Alia vero positio fundamentalis asserit diffe­ rentiam realem et obiectivam et intrinsecam boni et mali independent er a quacumque humana lege vel opinione humana, et antecedenter —secundum nostrum modum concipiendi— ad liberam Dei determinationem. Non qui­ dem quod omnis differentia ita sit, quia de facto quae­ dam sunt bona vel mala positive tantum seu quia prae­ cepta vel prohibita sunt; sed tamen quaedam sunt in­ trinsece bona vel mala, independenter a nostra cogita­ tione et a libera Dei voluntate. Sed in hac re est duplex modus exponendi hanc di­ stinctionem. 674. b) Alia forma positivismi moderni ea est quae differentiam omnem boni et mali moralis repetit unice i 676. a) Quidam enim, ut S. Albertus Magnus et Ale­ ex lege positiva Dei seu ex eius libera voluntate, et prop xander Halensis, dicunt istam differentiam boni et mali terea quandoque appellatur positivismum theologicus vel non esse specificam seu essentialem, sed solum acciden­ divinus2. talem quasi a proprietate quadam inseparabili actus hu­ Iste positivismus primo apparuit in medio aevo, cum mani. Abaelardo et Hugone a S. Victore, qui dicebant omnia Audiatur S. Albertus Magnus: «bonitas et malitia ac­ opera humana esse de se indifferentia, et solum esse bo­ cidunt actioni. Sed est accidens duplex: unum est quod na vel mala ex intentione recta vel non recta, quae qui­ fluit de principiis constituentibus esse, sed est post ip­ dem mensuratur ex conform i ta te cum lege positiva Dei3. sum et hoc est speciei accidens, sicut par et impar acci­ Dein, ex liberrima Dei voluntate, per legem positivam dunt numero et rectum et curvum lineae et visibile ho­ manifestam, derivant plures nominales cum Occam et mini; cum enim non sit de esse, ut dicit Boetius, neces­ Gerson differentiam boni et mali cuiuscumque. Cui posi­ sario est de numero accidentium, sed tamen est accidens tioni adhaeserunt postea Cartesius, Puffendorf et plures per se non transmutabile circa subiectum. commentatores Grotii, ut Ossiander, Gronovius, CoeceUnde patet quod prima ratio quae videtur probare jius, Crusius, et maxime Schwarz. bonum et malum esse formas specificas actuum, ex hoc quod non transmutantur circa subiectum unius actionis, non procedit, quia instantiam habet in tali actione. 1 Hobbes, Elementa philosophica De Cive, cap. XII, § I. Vide Roselli, Ethica, q. 3, art. 4, p. 123 sqts. ubi refert plura verba istorum, maxime Puffendorfii. 3 Cf. quae supra retulimus n. 641 in fine. 1 i Cartesius, Meditationes de Prima Philosophia, resp. VI, n. 6. BtT Q. XVIII, § II: DE DISTINCTIONE BONITATIS ET MALITIAE P. II. De actibus humanis in suo esse moris 512 513 Haec tamen solutio nihil solvit nisi quoad hominem, partim ex ethnologia; ‘0 hypothesis adhibita ad explicaquia bonum et malum non sunt proprie passiones ac­ lionem facti illius, praedicta methodo inventi et com­ probati, scilicet hypothesis agnosticismi intellectualis seu tionis» *. Et clarius adhuc Alexander Halensis: «ad hoc —in­ scepticism! speculativi. Atqui tria ista principia, prout quit— quod secundo quaerebatur cuiusmodi differentiae a positivistis huiusmodi proponuntur falsa aut falsifica­ essent bonum in genere et malum in genere circa actio­ ta sunt exaggeratione. nem, dicendum est quod distinguunt actiones sicut pro­ «) Et quidem jactum illud variationis et mutationis prietates distinguunt ea quorum sunt proprietates; ap- sensus et idearum moralium apud homines secundum propriatur enim bonitas in genere suae actioni et mali­ diversa tempora et loca et sexus et aetates, exaggeratio­ tia in genere suae actioni»2. ni falsificatur. Certum est quidem magnam esse varietatem in appre677. b) Alii vero, ut S. Thomas et alii post ipsum, tiatione seu exsistimatione boni et mali, honesti et inho­ tenent hanc differentiam esse specificam seu essentia­ nesti, apud homines secundum diversa tempora et loca, lem, modo infra explicando. 678. conclusio prima: Positivismus moralis huma­ v. gr. circa moralitatem furti, fornicationis et aliorum huiusmodi; at ista variatio seu istud factum non attingit nus falsus est, seu datur aliqua differentia realis et obomnes omnino ideas et sensus morales neque etiam uni­ iectiva et intrinseca inter bonum et malum morale. versaliter omnes homines. Et sic apud omnes homines 679. Probatur. Primo, ad absurdum seu quasi nega­ inveniuntur plus minusve explicite probata prima prin­ cipia syndereseos, v. gr. bonum est faciendum, malum tive, ostendendo falsitatem huius positivismi: Illa enim vitandum; quod tibi fieri non vis, alteri ne facies; et tive, tollendo falsitatem huius positivismi: Illa enim alia huiusmodi. Licet ergo quoad multa — quae derivata doctrina est falsa quae deficit in suis principiis, in seipsa sunt ex primis principiis syndereseos— adsit varietas et in suis sequelis. Atqui positivismus moralis humanus apud homines secundum diversa tempora et loca, tamen deest in suis principiis, in seipso et in suis sequelis. Ergo apud omnes adest quidam sensus et quaedam idea mora­ positivismus moralis humanus est falsus. Minor, in qua unice stat difficultas, ostenditur per lis seu boni et mali, quae traducitur in primis omnino principiis syndereseos, ut vel ipsi ethnologi fatentur. partes. a) Positivismus moralis humanus est falsus in suis lactum ergo illud non est universale quoad omnes ideas principiis. Tria enim sunt principia quibus nititur iste et sensus morales neque quoad omnes homines respectu positivismus, scilicet a) factum variabilitatis et mutabi­ aliorum ex synderesi derivatorum. Merito ergo S. Thomas docet quod synderesis est litatis idearum et sensus moralis secundum diversa tem­ pora et loca et personas; β) methodus inveniendi et exa­ inestinguibilis ab humana ratione *, et quod prima eius minandi factum istud, idest historica, critica, compara­ indicia nequeunt ab humano corde aboleri2. tiva, sed mere positiva, procedens partim ex historia i) Methodus etiam investigandi et examinandi hoc comparata religionum, partim ex sociologia historica, factum exaggeratur et falsificatur. 2 S. Albertus Magnus, II Sent., dist. 40, art. 1, edit, cit., t. 27. p. oZôa. 1910 ^8ΛΝ0ΕΚ HALEXSIS’ T^ol., II P. edit. Ouaracchi, n. 3«. J\Jf e i 1 S. Thomas, De Verit. q. 16, art. 3. 2 MI, 94, 6. η fii: 514 P. II. De actibus humanis in suo esse moris Q. XVIII, § Π: De Certum est quidem hanc methodum debere esse po­ sitivam et comparativam et criticam, sed oportet quod non imbuatur praeiudiciis a priori et quod distinguatur accurate id quod secundarium est et accidentale et id quod est primarium. Ex eo enim quod in concreto et circa quasdam res diversimode diversi homines et in diversis temporibus et adiunctis iudicent, non sequitur eos in nullo unanimiter convenire, sicut nulla erat diver­ sitas in determinando in concreto ubi sita sit hominis felicitas, et tamen omnes homines in hoc conveniunt ut beatitudinem appetant eamque reputent summum bo­ num. Methodus ergo ista qua utuntur non est sat scientifica, quia non servat leges verae inductionis et verae criticae; citius enim transit a particularibus quibusdam ad omnia et non sat discernit substantiam facti a cir­ cumstantiis et accidentibus eius. Eadem eius moralia principia et sensus diverso modo quandoque concipiun­ tur et exprimuntur, licet in re fundamentali habeatur convenientia. γ) Denique, a priori ponitur hypothesis de inattingentia boni in se sicut et veri in se, ex falso praeiudicio agnostico, et inde est quod nolunt facere naturalem abstractionem boni particularis et concreti materialis ad bonum in communi. At haec falso nituntur supposito. b) Iste positivismus est etiam falsus in seipso. a) Si enim distinctio boni et mali in actionibus, tota venit ex humana consuetudine vel dispositione, eo ipso quod ali­ quid datur est bonum vel est malum; et hoc est de me­ dio tollere distinctionem iuris et facti. Negatur omne ius, et non adest ratio cur aliquis corripiatur. β) Consequenter disparet vera distinctio inter bonum et malum, quae de facto non esset nisi verbalis et absque ullo fundamento, et sic totus ordo moralis rueret; ne­ que proprie loquendo admitteret bonum honestum, sed utile tantum et delectabile; hoc est, bonum et malum physicum, non morale quod est honestum. distinctione bonitatis et malitiae 515 l) Denique, ipsimet Auctores huius positionis sibi con­ tradicunt, dum quaedam appellant mala et iniusta; ne­ que enim ius habent loquendi contra quascumque dispo- sitiones aut correctiones aut punitiones, quia haec adeo bona sunt sicut ea quae illi proferunt. c) Sed maxime apparet falsitas huius positionis in suis sequelis. Inde enim sequitur omnes tyrannides omniaque scelera adeo bona et iusta esse sicut gesta heroica martyrum et sanctorum. Unde Tullius eloquenter et vere I ait: «iam vero illud stultissimum, exsistimare omnia iusta esse quae scita sint in populorum institutis aut legibus. Etiamne, si quae leges sint tyrannorum? Si triginta illi Athenis leges imponere voluerint, aut si omnes Athe­ nienses delectarentur tyrannicis legibus, num idcirca hae leges iustae haberentur? Nihilo credo, magis illa quam interrex noster tulit, ut dictator, quem vellet civium, in­ dicta causa, impune posset occidere. Est enim unum ius, quo devincta est hominum soI cietas et quod lex constituit una: quae lex est recta ratio imperandi atque prohibendi, quam qui ignorat is est iniustus, sive illa est scripta uspiam sive nunquam. Quod si iustitia est obtemperatio scriptis legibus in­ stitutisque populorum, et si, ut iidem dicunt, utilitate omnia metienda sunt, negliget leges easque perrumpet, si poterit, is qui sibi eam rem fructuosam putabit fore. Ita fit ut nulla sit omnino iustitia, si neque natura est, et ea quae propter utilitatem constituitur, utilitate alia I convellitur. Atqui, si natura confirmatura ius non erit, virtutes omnes tollantur. Ubi enim liberalitas, ubi patriae caritas, ubi pietas, ubi aut bene merendi de altero aut referen­ dae gratiae voluntas poterit exsistere? Nam haec nascun­ tur ex eo quod natura propensi sumus ad diligendos homines: quod fundamentum iuris est. Neque solum in homines obsequia, sed etiam in deos caeremoniae religio­ nesque tolluntur, quas non metu, sed ea coniunctione, I quae est homini cum Deo, conservandas puto. 34 ■ 516 Q. XVIII, § II: De distinctione bonitatis et malitiae P. IL De actibus humanis in suo esse moris Quod si populorum iussis, si principum decretis, si sententiis iudicum, iura constituerentur, ius esset latro­ cinari; ius, adulterare; ius, testamenta falsa supponere; si haec suffragiis aut scitis multitudinis probarentur. Quae si tanta potestas est stultorum sententiis atque iussis, ut eorum suffragiis rerum natura vertatur, cur non sanciunt ut, quae mala pemiciosaque sunt, habean­ tur pro bonis ac salutaribus? Aut cur, cum ius ex inju­ ria lex facere possit, bonum eadem facere non possit ex malo? Atqui nos legem bonam a mala nulla alia nisi naturae norma dividere possumus. Nec solum ius et iniuria a natura dijudicantur, sed omnino omnia honesta et tur­ pia; nam et communis intelligentia nobis notas res effi­ cit easque in animis nostris inchoavit, ut honesta in vir­ tute ponantur, in vitiis turpia» !. 680. Secundo probatur etiam ostensive, ex ipsamet ratione boni et naturae. Bonum enim et malum dicuntur essentialiter per ordinem ad naturam et ad finem natu­ rae; et inde argumentum: Eodem modo distinguuntur bonum et malum in operationibus humanis sicut distin­ guitur natura et id quod est contra naturam in forma et fine hominis. Atqui natura et id quod est contra naturam in forma et fine hominis distinguuntur realiter et intrin­ sece. Ergo et bonum et malum in operationibus huma­ nis distinguuntur realiter et intrinsece. Maior constat ex eo quod sicut dicitur unum correlativum ita et aliud, maxime quando relatio illa est transcendentalis; ergo et sicut distinguitur unum correlativum ita et aliud. Atqui bonum et malum in operationi­ bus humanis dicuntur per relationem transcendentalem ad naturam et finem naturalem hominis, in quibus rea­ liter et intrinsece differunt natura et id quod est contra naturam, finis et id quod est contra finem. Unde Tullius egregie scribit: «Haec autem in opi­ nione exsistimare, non in natura posita, dementis est. i 1 TulliuS Cicero, A J Â*A / J· i > Μ De Legibus, lib. I, cap. 15-16, edit, cit., t. III, pp. 517 Nam nec arboris nec equi virtus quae dicitur —in quo abutimur nomine— in opinione sita est, sed in natura. Quod si ita est, honesta quoque et turpia natura diiudicanda sunt. Nam si opinione universa virtus, eadem eius etiam partes probarentur. Quis autem prudentem et, ut ita dicant, catum, non ex ipsius habitu, sed ex aliqua re externa iudicet? Est enim virtus perfecta ratio; quod certe in natura est. Igitur omnis honestas, eodem modo» «Est igitur haec ait alibi— non scripta, sed nota lex; quam non didicimus, accepimus, legimus, verum ex natura ipsa arripuimus, haurimus, expressimus; ad quam non docti, non instituti, sed imbuti sumus»2. Et alio in loco: «est quidem —ait— vera lex recta ratio, naturae congruens, diffusa in omnes, constans, sempiterna; quae vocet ad officium iubendo, vetando a fraude deterrat; quae tamen neque probos frustra iubet aut vetat, nec improbos iubendo aut vetando movet. Huic legi nec abrogari fas est neque derogari ex hac aliquid I licet, neque tota abrogari potest. Nec vero aut per se­ natum aut per populum solvi hac lege possumus; ne­ que est quaerendus explanator aut interpres eius alius; nec erit alia lex Romae, alia Athenis, alia nunc, alia post­ hac, sed et omnes gentes et omni tempore una lex et sempiterna et immortalis continebit, unusque erit com­ munis quasi magister et imperator omnium Deus. Ille legis huius inventor, disceptator, lator, cui qui non pa­ rebit ipse se fugiet ac naturam hominis aspernabitur, atque hoc ipso luet maximas poenas, etiamsi cetera sup­ plicia, quae putantur, effugarit» \ Et hac de causa quaedam sunt aequali modo omni­ bus bona aut mala. «Quae autem natio —prosequitur idem Auctor— non comitatem, non benignitatem, non gratum animum et benefici memorem diligit?; quae su1 Tullius Cicero, I De Legibus, cap. 16, p. 173. 2 Tullius Cicero, Pro Milone, cap. 4, edit, cit., t. VI, pp. 236-237. j Tullius, Cicero, III de Republica, inter fragmenta Ciceronis, I edit, cit., t. III, p. 532. i MK 518 P. Π. De actibus humanis in suo esse moris perbos, quae maleficos, quae crudeles, quae ingratos non aspernatur, non odit?» Nihil ergo mirum si Sancta Sedes damnaverit sequen­ tes propositiones: «morum leges divina haud egent sanctione, minimeque opus est ut humanae leges ad na­ turae ius conformentur aut obligandi vim a Deo acci­ piant. ...Omnis morum disciplina honestasque collocari de­ bet in cumulandis et augendis quovis modo divitiis ac in voluptatibus expendis, Ius in materiali facto consistit et omnia hominum officia sunt nomen inane, et omnia humana facta iuris vim habent. Fortunata facti iniustitia nullum iuris sanctitati de­ trimentum affert. Tum cuiusque sanctissimi iuramenti violatio, tum quaelibet scelesta flagitiosaque actio sempiternae legi repugnans non solum haud est improbanda, verum etiam omnino licita summisque laudibus efferenda, quando id pro patriae amore agatur» 2. 1 Huc etiam faciunt quae Scriptura tradit: «vae qui dicitis malum bonum et bonum malum, ponentes tene­ bras lucem et lucem tenebras; ponentes amarum in dul­ ce et dulce in amarum» 3. 681. conclusio secunda: Positivismus moralis divi­ nus, qui dicitur, universaliter sumptus falsus est. 682. Probatur. Primo quidem quia nititur falso sup­ posito, nempe theoria illa secundum quam essentiae phy­ sicae rerum pendent a libera Dei voluntate, cum tamen pendeant a divina essentia ut intellecta; exsistentia au­ tem, cum sit contingens, pendet utique a libera Dei vo­ luntate per creationem. Et eodem iure isti credunt quod essentiae morales pendent formaliter a libera Dei volunTullius Cicero, I De Legibus, cap. 11, p. 167. Pius IX, Syllabus, Denz. n. 1756, 1758-9, 1761, 1764. Isaias, 5, 20. Q. XVIII, § II: De distinctione bonitatis et malitiae 519 I tate praecipiente aut prohibente. Hoc autem falsum est, quia facit essentias rerum contingentes, et non distin­ guit inter essentiam et exsistentiam seu inter ius et factum. 683. Secundo, quia contradictoria est in seipsa. Nam « una parte statuit hominem, qui quidem necessario exigit ea omnia quae ei secundum naturam suam com­ petunt, ut habere animam et corpus et potentias animae et membra corporis et finem proprium naturalem qui est beatitudo, et consequenter quod operationes eius sint bonae si naturae rationali et fini naturali conveniant, secus autem malae. Ponere ergo ex una parte naturam perfectam et com­ pletam hominis, et ex alia negare ea quae ei naturaliter debentur, est dicere contradictoria simul. Ponere natu­ ram et negare legem et ius naturale est contraria simul ponere, quae nequeunt esse simul vera. Et quia positio naturae vera est, dicendum est quod negatio legis et iuris naturalis falsa est. Optime ergo S. Thomas scribit: «unicuique naturali­ ter conveniunt ea quibus tendit in finem suum natura­ lem·, quae autem e contrario se habent, sunt ei natura­ liter inconvenientia. Ostensum est autem supra quod homo naturaliter ordinatur in Deum sicut in finem. Ea igitur quibus homo inducitur in cognitionem et amorem Dei, sunt naturaliter recta; quaecumque autem e contrario se habent, sunt naturaliter homini mala. Patet igitur quod bonum et malum in humanis actibus non solum sunt secundum legis positionem, sed secundum naturalem ordinem. Hinc est quod in Psalmo 18, 10, dicitur quod iudicia Domini sunt vera, iustificata in semetipsis». Et concludit: «per haec autem excluditur positio di­ centium quod iusta et recta sunt solum lege posita» \ 1 S. Thomas, III Contra Gent., cap. 129, in fine. M 520 P. II. De actibus humanis in suo esse aioris Neque adversarii augent et nobilitant divinam potes­ tatem et voluntatem, quia potius eam vehementer mi­ nuunt. Unde S. Doctor iterum scribit: «cum iustitia rectitudo quaedam sit... vel adaequatio..., oportet quod ex hoc primo dependeat ratio iustitiae ubi primo inve­ nitur ratio regulae, secundum quam aequalitas et recti­ tudo iustitiae constituitur in rebus. Voluntas autem non habet rationem primae regulae, sed est regula recta ( = rectificata); dirigitur enim per rationem et intel­ lectum, non solum in nobis, sed in Deo: quamvis in no­ bis sit aliud intellectus et voluntas secundum rem, et per hoc nec idem est voluntas et rectitudo voluntatis; in Deo autem sunt idem secundum rem intellectus et voluntas, et propter hoc est idem rectitudo voluntatis et ipsa voluntas. Et ideo primum ex quo pendet ratio omnis iustitiae, est sapientia divini intellectus, quae res constituit in de­ bita proportione, et ad se invicem et ad suam causam, in qua quidem proportione ratio iustitiae creatae con­ sistit. Dicere autem quod ex simplici voluntate dependeat iustitia, est dicere quod divina voluntas non procedat secundum ordinem sapientiae, quod est blasphemum»'. Sunt tamen quaedam de se indifferentia, quae fiunt bona vel mala secundum legem positivam Dei praeci­ pientem aut prohibentem. Quod et idem S. Thomas egre­ gie exponit his verbis: «ius divinum dicitur quod divini­ tus promulgatur. Et hoc quidem partim est de his quae sunt naturaliter iusta, sed tamen eorum iustitia homines latet\ partim autem est de his quae fiunt iusta institu­ tione divina. Unde etiam ius divinum per haec duo di­ stingui potest, sicut et ius humanum: sunt enim in lege divina quaedam praecepta quia bona, et prohibita quia mala; quaedam vero bona quia praecepta, et mala quia prohibita»2. . 1 De Verit. 23, 6. 2 II-II, 57, 2, ad 3. 0. XVIII, § II: De distinctione bonitatis et malitiae 521 684. Dato autem quod quaedam bona et mala na­ turaliter et intrinsece differant seu ex se et objective, independenter a lege positiva divina et humana et ab humana opinione, iam quaeritur utrum in hoc casu talis differentia sit essentialis seu specifica an solum acciden­ talis. Et quia duplex est accidens, nempe aliud speciei seu specificum, quod est accidens formae et necessario ei convenit et a quo sumitur quartum praedicabile quod est proprium; aliud vero est accidens individui, quod est accidens materiae et contingenter ei convenit, et propter hoc constituit quintum praedicabile, quod dicitur acci­ dens simpliciter et sine addito, quaeritur utrum aliquan­ do differentia realis et naturalis boni et mali in actibus humanis sit accidentalis necessaria seu a proprio dicta an mere accidentalis et contingens vel individualis. Jam supra diximus Abaelardum et Hugonem a S. Vic­ tore dixisse omnes actiones humanas esse de se seu es­ sentialiter indifferentes et solum esse bonas quatenus bene fiunt ex bona intentione; malas autem quatenus ex mala intentione male fiunt. Posteriores autem theologi, inde a Magistro Senten­ tiarum, huic positioni energice restiterunt, dicentes ali­ quas actiones esse per se seu intrinsece malas, alias per se bonas, alias vero esse indifferentes. Sed in modo determinandi quomodo quaedam actio­ nes sint per se bonae, quaenam vero per se malae, quae­ nam autem per se indifferentes, non conveniunt inter se. Sanctus Albertus Magnus, Alexander Halensis, S. Bo­ naventura et B. Innocentius V ( = Petrus de Tarantasia) putant bonitatem, malitiam et indifferentiam non esse differentias specificas vel essentiales actionum humana­ rum, sed solum accidentales, in hoc sensu, quod respectu actionis bonae et malae, haec differentia est necessaria, quasi ex accidente proprio earum; respectu vero actio­ nis indifferentis haec differentia est mere accidentalis et contingens vel individua, quasi ex mero accidenti. S. Bo­ naventura explicavit hoc valde clare. In actione, inquit, 522 P. II. De actibus humanis in suo esse moris Q. XVIII, § Π: De distinctione bonitatis et .malitiae 523 considerari possunt tria, scilicet ipsa actio ut simplici­ dentes, at simul asserunt actiones indifferentes posse dari in individuo et philosophice et theologice, ita ut ter est actio (=actio psychologice sumpta) et respectu eius bonitas et malitia sunt differentiae mere acciden­ moralitas, idest bonitas et malitia nullo modo eas tangat. tales et contingentes, quia sunt mera accidentia actionis; S. Thomas autem non videtur semper fuisse eiusdem actio ut est haec actio, v. gr. blasphemia de Deo et in­ sententiae quantum ad omnia quae ad hanc rem perti­ cestus, et respectu huius malitia moralis per se ei con­ nent. venit, non quidem essentialiter, sed quasi proprietas Semper quidem docuit quosdam actus esse per se et quaedam et necessario ei consequens', non tamen in sen­ intrinsece bonos aut malos, quosdam actus esse per se su pleno proprietatis, quia non convertibiliter se habent indifferentes quantum ad speciem, et non quoad indi­ malitia et haec actio, sed quasi per modum proprietatis, ί viduum. quia se habent inseparabiliter, denique considerari po­ Sed quantum ad eos qui per se et intrinsece sunt test actio ut est talis actio, et tunc malitia aut bonitas boni aut mali, non semper eandem tenuit sententiam. potest de ea dici essentialiter, non quidem praedicatione In Sententiis enim distinctionem facit inter actus hu­ reali et obiectiva seu per modum essentiae realis, sed manos seu voluntarios elicitos et actus imperatos, et praedicatione logica et per modum essentiae logicae, asserit elicitos esse directe et per se in generi morali quatenus in hoc quod dico: actio mala, malitia includi­ ideoque et in specie boni aut in specie mali; unde re­ tur in notione eius, non vero ita quod ipsa malitia sit spectu horum actuum bonitas et malitia moralis sunt vere et objective de essentia actionis. differentiae essentiales et specificae; actos autem impe­ Obiective ergo et realiter loquendo, sicut oportet, di­ ratos ait esse indirecte et quasi per accidens in genere cendum est quasdam actiones esse per se bonas aut ma­ moris et quasi per reductionem, et ideo non esse per se las, ita quidem ut bonitas et malitia moralis conveniant in specie boni et mali moralis, neque consequenter boni­ eis ad modum cuiusdam proprietatis inseparabilis, et tatem et malitiam moralem esse differentias essentiales non ad modum constitutivi formalis et differentiae; et specificas, sed accidentales, necessarias tamen seu quasdam autem esse per se indifferentes, et hae sunt quasi ab accidenti proprio. Unde respectu actuum impe­ actiones mere psychologice consideratae, et respectu ratorum admittit doctrinam S. Alberti, Alexandri Halen­ harum bonitas et malitia moralis mere contingenter se sis et S. Bonaventurae; respectu vero actuum elicitorum habent et per modum simplicis accidentis praedicabilis, ulterius procedit et affirmat bonitatem et malitiam mo­ quod separabile est a subiecto \ Unde differentia boni ralem esse differentias vere essentiales et specificas. et mali in actione indifferenti est mere individualis et En eius verba: «ad aliquod genus contingit aliqua re­ accidentalis; et hac de causa non admittunt isti auctores duci dupliciter: vel per se, ut ea quae per essentiam actiones indifferentes in individuo, licet admittant eas in suam in illo genere sunt, sicut albedo et nigredo redu­ specie seu essentia actionis. cuntur ad genus coloris; vel per accidens, ratione ali­ Alii vero, ut videntur dicere Scotus et Durandus, qui­ cuius quod in eis est, sicut res alba et res nigra ad genus bus postea adhaesit Vazquez, accidentalitalem istam con­ coloris. servant adhuc pro quibusdam actionibus, sicut praeceEa ergo quae per se sunt in genere simpliciter, diffe­ runt specie per differentias essentiales generis; quae 1 vero reducuntur ad genus per accidens, non differunt 1 S. Bonaventura Il Sent. q. 40, art. 1, q, 2, edit. Quaracchi, II, pp. 940-941. per differentias generis simpliciter, sed secundum quid ; Q. XVIII, § II: De distinctione bonitatis et malitiae P. II. De actibus humanis in suo esse moris 524 525 inquit— bonum et Audiantur eius verba: «Quamvis tantum, scilicet secundum quod ad genus illud pertimalum non sint differentiae actionis in quantum est acnent, ut patet praecipue in artificialibus: formae enim artificiales, accidentales formae sunt; unde cultellus et I tio (=psychologice consideratae), sunt tamen differen­ tiae eius secundum quod est voluntaria ( = actio humana clavis etiam differunt specie, secundum quod ad genus seu moralis), sicut etiam rationale et irrationale non sunt artificiale pertinent, sed quantum ad substantiam eadem sunt specie, quia substantia utriusque est ex materia na­ differentiae substantiae ut substantia est, sed secundum turali et non ex forma artificiali, ut in II de Anima Com­ quod consideratur ut animata, et ideo nihil prohibet in mentator dicit. aliquo genere actionum easdem actiones specie per bo­ num et malum differre» *. «Bonum et malum differen­ Et quia, ut dictum est, hoc modo aliquid ad genus moris pertinet quod voluntarium est, ideo ipsi actus vo­ tiae essentiales et specificae in genere humanorum ac­ luntatis qui per se et immediate ad voluntatem pertinent, tuum sunt (^moralium), sicut et aliae actiones differunt per se in genere moris sunt; unde simpliciter specie di­ secundum diversas formas agentium, et ideo non est si­ viduntur interiores actus voluntatis per bonum et ma­ milis ratio de istis actionibus et de aliis»2. Similiter in II Contra Gent, (circa 1258-1260), cap. 9, lum sicut per differentias essentiales} actus autem im­ ait: «malum enim et bonum in moralibus specificae dif­ perati a voluntate, eliciti per alias potentias, pertinent ferentiae ponuntur», sed non in physicis vel naturalibus; ad genus moris per accidens, secundum scilicet quod et ideo bonum et malum in moralibus opponuntur con­ sunt a voluntate imperati, et ideo actus illi secundum trarie et ideo positive, unde et malum in hoc ordine di­ substantiam (^essentiam) non distinguuntur secundum speciem per bonum et malum, sed per accidens, secun­ cit quid positivum; at in ordine physico opponuntur pri­ vative, et ideo malum physicum non est quid positivum dum quod ad genus moris pertinent» (ibidem). Haec auten distinctio non amplius retinetur in aliis Item in De Malo, q. 2, art. 4 (circa 1263-1268), ait: operibus posterioribus, sed uniformiter dicitur bonita­ «bonum et malum in moralibus specie differunt; non tem et malitiam esse differentias per se et essentiales et specificas respectu cuiuscumque actus voluntarii sive eli­ autem sic est in aliis»3. In I, q. 48, art. 1 ad 2 (circa 1267-1268 vel paulo ante, citus sit sive imperatus, sive interior sive exterior. Unde et quaestionem ponit hic in Summa de distinctione bo­ iuxta Grabmann), scribit: «bonum et malum non sunt nitatis et malitiae actus humani in genere, prout com­ differentiae constitutivae nisi in moralibus, quae reci­ piunt speciem ex fine, qui est obiectum voluntatis, a munis est interno et externo seu elicito et imperato, de quo moralia dependent». quibus agitur in quaestionibus sequentibus. Eodem modo in De Virtutibus (circa 1270-1272, iuxta Respectu autem bonitatis et malitiae actus psycholo­ Mandonnet; 1269-1272, iuxta Grabmann), ait: «actiones gice seu naturaliter considerati, docuit saepius eas esse differentias mere accidentales eius et nullo modo essen­ diversificantur secundum formam agentis, ut calefacere et infrigidare; bonum autem et malum sunt quasi forma tiales vel specificas, at in ista quaestione I-II correxit et obiectum voluntatis, quia semper agens imprimit fortalem positionem et affirmat eas in suo genere esse quo­ que essentiales et specificas differentias. 1 s. Thomas, II Sent., dist. 40, q. ], art. 1. 2 II Sent., dist. 40, q. 1, a· 1 ad 1. Ibidem, ad 5. . . _ De Malo, 2, 4 ad 10. Cf. et q. 1, art. 1 ad 2. 526 Q. XVIII, § II: De distinctione bonitatis et malitiae P. Π. De actibus humanis in suo esse moris mam suam in patientem, et movens in motum; et ideo actus morales, quorum principium est voluntas, diver· sificantur specie secundum bonum et malum. Principium autem naturalium operationum non est finis, sed forma, et ideo non diversificantur in naturabilibus species se­ cundum bonum et malum, sed in moralibus sic» !. Hic autem in I-II, q. 18, art. 6, ad 1 (circa 1269-1270, iuxta Mandonnet; 1266-1270 iuxta Grabmann), e contra ponens in obiectione doctrinam praecedentem, scilicet quod in rebus seu in physicis non est differentia spe­ cifica bonitas et malitia ideoque neque in moralibus, respondet: «etiam in rebus naturalibus bonum et ma­ lum, quod est secundum naturam et contra naturam, diversificant speciem naturae, corpus enim mortuum et corpus vivum non sunt eiusdem speciei·, et similiter bo­ num, in quantum est secundum rationem, et malum in quantum est praeter rationem, di versificant speciem moris». Apparet evidenter ex his textibus evolutio cogitatio­ nis S. Thomae. Bonum et malum sunt differentiae spe­ cificae seu essentiales non solum in moralibus, sed etiam in naturalibus, idest in physicis et psychologicis. Sed in re tanti momenti oportet clarius procedere. Agitur ergo de divisione vel distinctione actus humani seu moralis in bonum et malum et indifferentem, et quaeritur qualis sit ista distinctio, dato quod realis sit, uti apparet contra positivismum moralem. Ut autem melius res percipiatur, distinguimus duo. 1) partem historicam seu geneticam huius quaestionis ab Abaelardo usque ad S. Thomam; 2) partem systematicam seu speculativam secundum principia denique sta­ bilita a S. Doctore. Nisi enim pars historica seu genetica cognoscatur, impossibile est bene capere genuinam men­ tem S. Thomae circa hanc rem; nisi autem pars syste­ matica evolvatur non poterimus cognoscere veritatem 1 De Virt. 2, ad 3. 527 modo scientifico et absoluto. Oportet autem utrumque accurate cognoscere, et genuinam mentem S. Thomae, et plenam veritatem. obiectivam EXCURSUS HISTORICO DOCTRINALIS DISTINCTIONIS ESSENTIALIS BONITATIS ET MILITIAE t 685. In hac parte historica vel genetica solutionis huius pro­ blematis oportet distinguere duo stadia: 1) ante S. Thomam; 2) apud ipsum S. Thomam Aquinatem, a) Ante S. Thomam 686. Pars ista decurrit ab Abaelardo usqua ad S. Bonaventuram inclusive, aut si mavis, Petrum de Tarantasia. 1) Actiis humanus dividendus. Quia actus humanus potest esse duplex; nempe elicitus seu interior, et imperatus seu ex­ terior, determinare oportet quinam sit actus qui dividitur ab istis auctoribus in bonum, malum et indifferentem. Et constat expresse quod est actus exterior seu imperatus tantum, non vero actus interior, quia expresse agunt de opere -quod est actus exterior— per contrapositionem ad intentionem -quae est actus interior seu elicitus— ut etiam legenti clare patet. Et hoc expresse adnotat S. Albertus Magnus, in II Sent, d, 40, art. 1, ad 3, in fine quando ait quod «circumstantiae pro­ prie sunt circa actus exteriores» L 2) Solutiones. Ergo Abaelardus et Hugo a S. Victore dixerunt omnem actum externum esse per se neutrum seu indifferentem in ordine morali, et solum esse bonum quando recta intentione fit, malum autem si depravata fiat intentione seu finalitate. Ideo ergo tota moralitas actus exterioris venit ei ex actu inte­ riori et accidentaliter ei advenit; unde concludendum est istam divisionem actus humani in bonum et malum et indifferentem esse mere accidentalem et contingentem 2 Sed iam Magister Sententiarum se opposuit isti solutioni, et licet maxime insistat in mensuranda bonitate et malitia actus ex intentione seu fine operantis, agnoscit tamen quaedam opera 1 S Abertus Magnus, edit, cit., t. 27, p. 625 in fine. 2 Abaelardus, Ethica, ML. 178, 638-650; Hugo a S. Victore, De Sa­ cramentis, lib. II, Pars 14, ML. 176, 550-551. 528 P. II. De actibus humanis in suo esse moris exteriora esse per se bona, alia vero per se mala, alia denique esse indiferentia l; attamen Magister non determinat in quo sensu sit sumenda ista bonitas vel malitia per se. Positio ergo Magistri est quod haec divisio operis exterioris humani in bonum, malum et indifferens est divisio per se, nihil amplius determinans. Post Magistrum autem Sententiarum, magni commentatores saeculi XIII conati sunt determinare in quo sensu haec divisio sit per se et intrinseca. Satius erit nobis tres theologos inspicere, Alexandrum Halensem, S. Albertum Magnum et S. Bonaventuram. Alexander itaque corripit Guillielmum Autissidiorensem qui asserebat istam distinctionem intrinsecam boni et mali esse qui­ dem in se, sed non per se, quia talis distinctio est mere verbalis, scilicet «ex intentionibus vocabulorum»2; et admittit eam esse per se. Attamen non putat esse vere essentialem et specificam, sed potius ex accidenti inseparabili, hoc est, quasi ex proprio, et ita bonum et malum distinguere actum exteriorem humanum ali­ quem «sicut proprietates distinguunt ea quorum sunt proprie­ tates»3. Et hac etiam de causa affirmat oppositionem boni et mali in his actibus non esse oppositionem contrarietatis, quia non sunt in uno genere praedicabili, sed esse oppositionem dis­ Λparationis 4. Ulterius progressus est S. Albertus Magnus. Accurate distin­ guit S. Albertus ordinem physicum vel psychologicum et ordi­ nem moralem humanorum actuum. Et quidem in ordine physico actus, differentia boni et mali est penitus accidentalis. Unde energice corripit eos qui ita intelligebant divisionem actus humani in bonum, malum et indif­ ferentem, quasi indifferens diceretur actus in esse naturae, ma­ lum autem et bonum diceretur de actu in genere moris; nam evidenter omne divisibile debet esse unius generis et membra dividentia debent quoque esse in eodem genere5. Nam in ordine mere naturali seu psychologico actus «omnis actus est indiffe­ rens, ut dicit prima opinio (relata a Magistro Sententiarum, quae II Seni. dist. 40, cap. unie inter opera S. Bonaventurae, t. II, pp. 917-919. 2 Alexander Halensis, Summa theol. II P. 2 libri, n. 37, in fine edit. Quaracchi, 1930, p. 571. Ibid., n. 38, p. 58b. Ibid., corp, et ad 1 et 2, p. 58a. 5 S. Albertus Magnus, II Sent. dist. 40, art. 3, arg. 2 sed contra, edit. cit. t. 27, p. 631a. 1 Petrus Lombardus, Q. XVIII, § II: De DISTINCTIONE BONITATIS ET MALITIAE 529 est opinio Abaelardi et Hugonis a S. Victore), et hoc modo non loquimur hic de indifferenti»1, quia tune est extra genus moris. Sumendo ergo actum externum deliberatum seu moralem2, adhuc subdistinguit S. Doctor inter ordinem moralem naturalem seu mere philosophicum et ordinem moralem supematuralem vel theologicum. Et quidem in ordine morali philosophico con­ cedit actum deliberatum externum distingui per se in tria mem­ bra, nempe in bonum, malum et indifferentem, non solum quando consideratur in abstracto et secundum speciem, sed etiam quando consideratur in concreto seu in individuo3; at in ordine theo­ logico seu meriti et demeriti non concedit dari posse actum in­ differentem in concreto seu in individuo, licet concedat dari in abstracto vel secundum speciem 4. Denique distinctionem istam per se inter bonum et malum eodem modo intelligit ac Alexander, nempe quod sit non vere specifica et essentialis, sed quasi consequens et ex aliquo acci­ denti inseparabili, nempe ex proprietate5. Neque etiam admittit quod bonum et malum morale contra­ rie opponantur proprie loquendo, sed solum large vel potius privative6. Denique S. Bonaventura eandem fere viam sequutus est, licet non quantum ad omnia. Expresse etiam distinguit ipse bonitatem et malitiam mere physicam et malitiam et bonitatem moralem, quae propria est actus humani deliberati7. Actus ergo externos deliberatos seu morales distinguit non solum in abstracto vel secundum spe­ ciem in bonum et malum et indifferentem, sed etiam in concreto vel secundum individuum, et quidem non solum in ordine mo­ rali naturali vel philosophico, ut dicebat S. Albertus Magnus, sed etiam in ordine supernatural! vel theologico, idest in ordine meriti et demeriti8. Quantum vero ad genus vel modum distinctionis ait bonita­ tem et malitiam ordinis physici esse penitus accidentalem; ac1 Ibid., corp- P- 631b. 2 Ibid., in fine corporis. 1 Ibid. 4 Ibid. art. 4, ad 1 quaestionem, corp, et ad 7, p. 634b. Vide etiam Lottin, loc. cit., pp. 52-53. 5 Ibid., art. 1, p. 625a. « II Sent. dist. 34, art. 5, § ad id quod tertio obiicitur, pp. 558-559. 7 S. Bonaventura, II Sent. dist. 41, art. 1, q. 1, edit. cit. t. II, pp. 937-938. » Ibid. art. 1, q. 3, pp. 943-945. ** « »- J» 4*1 530 P. II. De actibus humanis in suo esse moris 0. XVIII, § II: De distinctione bonitatis et malitiae tionis autem moralis ait non esse vere essentialem vel specifi­ cam, sed medio modo, quasi a proprio seu a proprietate; non quidem quia malitia sit vera proprietas actus deliberati, sed quia quandoque inseparabiliter se habet ad ipsum *. Quod si aliquan­ do dicatur essentialis et specifica, est solum secundum modum quendam loquendi vel significandi, non autem cum vero funda­ mento in re12. Apparet ergo quod, quantum ad hunc punctum coincidit cum Alexandro et S. Alberto Magno. Consequenter etiam negat moralitatem esse veluti genus quoddam divisibile per bonitatem et malitiam et indifferentiam quasi per species, quia malitia nequit esse species neque in ge­ nero aliquo, nisi per quandam reductionem3. Et sicut bonum et malum physicum opponuntur privative, non autem contrarie, pro­ prie loquendo, ita etiam bonum et malum morale non opponun­ tur contrarie, sed privative . * Eandem omnino doctrinam defendet postea Scotus et scotistae, quibus postea ex toto adhaeret Vâzquez, et ex parte Sua­ rez et plures alii theologi Societatis Jesu. 531 In ordine psychologico vel naturae, actus dividitur in duo membra tantum, scilicet in bonum et malum, inter quae nullum datur medium, et ideo in isto ordine non datur actus indifferens. Ei ratio est, quia bonum et malum in hoc ordine opponuntur privative, et inter opposita privative non datur medium. Atta­ men, bonitas et malitia non sunt differentiae essentiales et spe­ cificae actus hoc modo sumpti, sed mere accidentales. Sed in ordine morali res alio modo se habet, nam in hoc ordine actus humanus seu deliberatus dividitur in bonum et malum ct indifferentem, licet non semper et quoad omnia. Et quidem prima innovatio S. Thomae est in genere opposi­ tionis inter bonum et malum, quam non dicit disparationis cum Alexandro Halensi —non enim disparatio est proprie loquendo oppositio, neque inter genera oppositionum ab Aristotele tra­ dita reperitur—; neque privativam, cum S. Alberto et S. Bona­ ventura, quia tunc non daretur locus medio, neque actui indif­ ferenti, quem tamen omnes isti theologi admittebant, sed proprie oppositionem contrariam, quae medium admittit, idest indiffe­ rentiam; et quia opposita contrarie sunt per definitionem in eodein genere, ideo vera morali tas est genus quoddam ad bonita­ β) Apud ipsum S. Thomam tem et malitiam. Quam quidem considerationem maximi facit eamque perutilem vocat!. 687. S. Thomas pluries agitavit hanc quaestionem et, ut vide­ Secunda innovatio est quod haec divisio actus per bonum et tur, non semper eodem modo quantum ad omnia solvit. Unde malum et indifferentem non solum est divisio actus exterioris in ipso S. Thoma consideramus separatim duo momenta: 1) ante seu imperati, ut dicebant praedecessores eius universaliter, sed I-Π, q. 18 et sequentibus; 2) in ipsa I-II, in hoc tractatu de mo etiam et maxime actus interioris seu eliciti ipsius voluntatis, ralitate. quia haec divisio est actus ut moralis; maxime autem moralis est actus elicitus. Est ergo innovatio, quantum ad rem dividen­ 1) Ante I-II, q. 18-20. Ante hunc tractatum de moralitate in dam. I-II, S. Doctor plus minusve ex professo tetigit hanc quaestionem sequentibus locis: II Sent. dist. 40; III Contra Gent., cap. 4-15; Tertia innovatio, inde consequens, est quantum ad genus di­ in Quaest. dispp. De Malo, q. 1-2; in De Virtutibus, q. 1, art 2 visionis. Nam secundum S. Thomam, haec distinctio per bonum et malum non est mere accidentalis, ut dicebant Abaelardus et ad 3; I, q. 48. Videamus ergo singillatim eius mentem. Hugo a S. Victore; neque ex quasi proprietate, ut aiebant Ale­ Inde iam a Sententiis S. Thomas magnam ostendit originalixander et S. Albertus et S. Bonaventura, sed vere essentialis et tatem respectu praedecessorum eius. specifica, quamvis non eodem modo respectu actus eliciti et Sicut ceteri, S. Thomas radicaliter distinguit inter ordinem respectu actus imperati. Nam actus elicitus seu interior, cum physicum aut psychologicum actus humani et ordinem moralem. sit per se et essentialiter et directe in genere moris, essentialiter directe dividitur per bonum et malum quasi per differentias es­ sentiales directe positas in hoc genere; actus vero imperatus 1 Ibid., art. 1, q. 2, pp. 940-941. Ibid. 3 Ibid, ad 4, p. 941b. * lr q' 2' arg· 4 sed contra, p. 940; dist. 34, art. 2, q. 3, pp. 815-816. 2 i S. Thomas, II Sent. dist. 34, q. 1, art. 2. 532 P. II. De actibus humanis in suo esse moris seu exterior, cum non sit per se et directe in genere voluntarii et moris, sed solum quasi per accidens et reductive, prout sci­ licet stat sub elicito imperante, essentialiter quidem et specifice, sed reductive tantum, dividitur per bonum et malum. Isti ergo actus ^secundum substantiam non distinguuntur secundum spe­ ciem per bonum et malum, sed per accidens, secundum quod ciem per bonum et malum, sed per accidens, secundum quod ad genus moris pertinent» >, sed tamen specifice differunt, quia effectus specie differentes habent2 Eo ergo ipso quod actus eliciti specifice differunt per bonum et malum quasi per differentias vere essentiales, et quod actus externi seu imperati reducuntur ad elicitos seu ad imperantes in genere moris, differentia illa specifica descendit ad eos eo modo quo descendit moralitas seu voluntarietas. Et quidem necesse erat hoc dicere, ex quo bonum et malum morale dicuntur contrarie opposita, idest convenientia in aliquo genere vere et proprie dicto; tunc enim oportet admittere diffe­ rentias vere essentiales et positivas dividentes tale genus. Quarta innovatio est quod non admittit actum indifferentem in individuo, contra S. Bonaventuram, et quidem non solum in ordine morali theologico seu supernatural!, ut dicebat S. Alber­ tus, sed neque in ordine naturali seu philosophico, in quo recedit a Magistro suo. «Dicendum est —inquit— quod nullus actus (in individuo) a voluntate deliberata progrediens potest esse qui non sit bonus vel malus, non tantum secundum theologum, sed etiam secundum moralem philosophum»3. Solum autem hoc modo in concreto possunt dici actus indifferentes quando sunt actus ho­ minis tantum seu indeliberati, qui scilicet «sequuntur apprehen­ sionem subitae imaginationis, sicut confricatio barbae et aliquid huiusmodi»4; at hi actus sunt extra genus moris. Non ergo ad­ mittit positionem mediam S. Alberti, sed radicaliter opponitur positioni S. Bonaventurae. In III autem Contra Gent, eamdem doctrinam per omnia re­ tinet, nisi quod non distinguit expresse inter actum internum et externum, quia non erat locus proprius de hoc loquendi, sed de omni actu morali generaliter dicit quod dividitur per bonum et malum sicut per differentias essentiales seu specificas, et quod bonum et malum in moralibus opponuntur contrarie; e contra, i 2 3 II Sent. d. 41, a. 1. Ibid., ad 4. Ibid. art. 5. Ibid. Q. XVIII, § II: DE DISTINCTIONE BONITATIS ET MALITIAE 533 ! in physicis opponuntur privative et non sunt differentiae essenliales, sed accidentales >. Et ex his apparet iam altera innovatio S. Thomae. Ex quo enim bonum et malum morale specifice differunt et actus elici­ tus et imperatus conveniunt in uno genere moralitatis seu actus moralis, iam potest et debet considerari divisio actus in bonum et malum et indifferentem non solum quantum ad actus exte­ riores et imperatos tantum, ut fecerunt priores Magistri, neque solum quantum ad interiores vel elicitos, sed etiam quantum ad communem et genericam notionem actus moralis seu deliberati, prout abstrahit ab interno et externo. Hic ergo in Contra Gent., eo ipso quod de hac distinctione moralitatis agit quin nominet distinctionm actus eliciti et imperati, primo complevit synthesim de moralitate in genere, quam inchoaverat in II Sent., ubi pri­ mum passum erga hanc synthesim fecit, transgrediens coetaneos suos. Ulterius adhuc progressus est in De Malo, ubi de malo morali in genere agit, et non solum de malo actus imperati tantum vel eliciti tantum. Fecit autem in his Quaestionibus duplicem veluti passum aut innovationem respectu praecedentis expositionis. Primo quidem magis clare elaborando distinctionem vere es­ sentialem et specificam boni et mali moralis actus exterioris seu imperati. In Sententiis enim hoc iam dixerat sat aperte, sed tamen modo quodam obliquo locutus est, quasi nollens totaliter relinquere formulam traditionalem, et ideo duas formulas iungit: aliam, antiquam, nempe quod actus exterior solum per accidens pertineat ad genus moris et consequenter quod per accidens et quasi accident alit er dividatur per bonum et malum; ait enim: «est autem in re duplex esse considerare, scilicet esse quod est ipsius secundum se, quod est esse primum et substantiale, et esse superveniens quod est secundum et acidentale...; cum igitur actus exteriores participent bonitatem et malitiam mora­ lem, sicut quoddam superveniens et accidentale sibi, in quantum tales actus sunt imperati a voluntate»2; aliam vero propriam et novam, scilicet quod actus exterior materialiter pertinet ad ge­ nus moris, quando scribit: «contingit autem aliquem actum dici bonum duplicter: uno modo, formaliter et per se; alio modo, materialiter et per accidens. Quia enim actus a proprio obiecto formam recipit, ille actus formaliter dicitur bonus cuius ob- 1 III Contra Gent. cap. 9. 1 II Sent. dist. 40, art. 4. 4 0. XVIII, § II: Dr DISTINCTIONE BONITATIS ET MALITIAE 534 P. IL De actibus humanis in suo esse moris 535 riorem, et actus exterior se habet non accidentaliter, sed mate doliter ad tale peccatum» Constat autem evidenter quod materia est de essentia rei, licet per se secundo·, ergo etiam actus exterior seu imperatus essentialiter, idest per se secundo spectat ad ordinem moralem, et per se secundo, essentialiter tamen et specie dividitur per bonum et malum. Secundo, progressum fecit, magis radicitus et profundius os­ tendendo principium moralitatis et divisionem eius. Antea enim semper argumentum traxit ex hoc quod bonum et malum sunt differentiae per se finis, vel per se dicuntur in ordine ad finem qui est proprium obiectum voluntatis et voluntas per se primo spectat ad genus moris; unde et sunt per se differentiae essen­ tiales et specificae actus in quantum est voluntarius seu mo­ ralis2. Et quamvis postea semper retinet hoc argumentum3, tamen finem reducit ad formam seu mensuram propriam homi­ nis in quantum est homo, nempe ad naturam eius rationalem seu ad rationem, quae ,est formale principium eius; et sic sustulit oppositionem inter naturam et finem, quae hucusque nimis videbatur. Quod quidem inchoaverat in III Contra Gent., cap. 9, quando dixit quod mensura vel regula moralium actio­ num est ratio et quod moralia speciem sumunt a fine rationis seu a fine qui est secundum rationem, per ordinem ad quem bonum et malum morale dicitur. Hic autem, in De Malo, q. 2, art. 4, fortius in hoc insistit, affirmans quod «esse secundum vel praeter rationem pertinet ad speciem actus humani» et quod actus humani ut humani differunt specie prout sunt se­ cundum rationem vel praeter aut contra rationem, quae est propria hominis in quantum est homo. Denique in I, q. 48, art. 1, ad 2 et 3; et in De Virt. q. 1, art. 2, ad 3, obiter tantum loquitur de hac re, et ideo reproducit communem modum loquendi, quod scilicet species moralium sumantur ex fine, nihil amplius addendo. iectum est bonum secundum rationem boni, et quia bonum est obiectum voluntatis, ideo per istum modum actus bonus dici non potest nisi actus voluntatis aut appetitivae partis (=scilicet etiam appetitus sensitivi); materialiter autem actus dicitur bo­ nus, qui congruit potentiae operanti, quamvis eius obiectum non sit bonum sub ratione boni, sicut cum quis recte intelligit et oculus clare videt, et inde est quod voluntas imperat actus alia­ rum potentiarum, in quantum actus earum materialiter se habent ad rationem boni, quod est voluntatis obiectum, et secundum hoc aliquid de formali bonitate voluntatis pervenit ad alios actus qui a voluntate imperantur, secundum quod laudabiles et meritorii sunt, ut cum quis cum recta intentione considerat vel ambulat. Tamen ista bonitas est praeter propriam rationem actus seeundum suam speciem·, contingit enim actum alicuius potentiae non appetitivae esse bonum bonitate voluntatis, non autem bo­ nitate sui generis, sicut cum quis propter Deum ambulat clau­ dicando vel ex bona intentione considerat ea in quibus hebes est» At in De Malo novam solam retinet, antiqua penitus relicta, imo et reprobata. «Si totum id quod est in peccato considerare volumus, peccatum non solum consistit in privatione, neque solum in actu interiori, sed etiam in actu exteriori * 2 «In acti­ bus animae illud, quo posito vel remoto, nihilominus alterum manet, non semper se habet accidentaliter, sed materialiter quandoque. Semper enim illud quod est ratio alterius, se habet ad illud sicut formale ad materiale; puta, in actu sensus color videtur per lumen et se habet ut materiale ad lumen, quod potest videri etiam sine colore, licet color non possit videri sine lumine. Et similiter in actu voluntatis finis est ratio volendi id quod est ad finem; unde finis est appetibilis etiam sine eo quod est ad finem, et tamen id quod est ad finem, non acciden2) In ipsa I-II, q. 18-20. In hoc loco magis ex professo et in taliter se habet ad appetibile, sed materialiter. Et similter est opere systematic© loquitur de hoc problemate, et ideo nihil intelligendum de principio et conclusione, quia principium po­ mirum si solutioni eius ultimam manum imposuerit, et evolu­ test intelligi sine conclusione, sed non e converso. tionem compleverit. Qu;a ergo actus voluntatis ( = elicitus) est ratio quare actus exterior sit culpabilis; quantum ad hoc quod est esse peccatum culpabile, actus voluntatis se habet ut formale ad actum exte1 III Sent. dist. 2 De Malo, 2, 2. 1 2 3 2.3; Ibid., ad 5. Vide ibid, ad 11. II Sent., dist. 40, art. 1; III Contra Gent. cap. 9. Vide De Malo, 2, 4, ad 9 et 10; 7, 4, ad 4; De Verit. 1, 2, ad 3; III, 3; 43, 3; 89, 5, ad 1 in fine. * 536 P. IL De actibus humanis in suo esse .moris Hoc ergo in loco S. Thomas ea, quae in aliis locis plus minus explicite proposuerat, complet et explicat et in plena luce ponit, addens insuper quaedam nova. Ergo in primis firmiter retinet distinctionem duplicis ordinis humanorum actuum, scilicet ordinis psychologici et ordinis mo­ ralis (art. 1 et 4). Deinde, ordinem moralem, magis explicite et clare quam alibi numquam, considerat, et in genere, idest abstrahendo ab actu interiori seu elicito et ab exteriori seu imperato (q. 18) et in specie, nempe pro actu elicito (q. 19) et pro imperato (q. 20). Vere ergo et explicite complet synthesim quam inchoaverat in II Sent, et plene superat positiones ceterorum theologorum sui temporis, qui solum ad actus exteriores, et quidem peccaniinosos solebant restringere considerationem suam. Tertio, magis etiam rigurose et scientifice sublineat rationem differentiae specificae seu essentialis bonitatis et malitiae et indifferentiae tam pro actu interno quam pro externo, qui in hoc genere conveniunt. Sed praesertim, quarto, novam evolutionem proponit relative ad comparationem ordinis psychologici seu naturalis et ordinis moralis. Nam hucusque admittebat cum ceteris theologis anti­ nomiam quandam inter utrumque ordinem, quatenus differentia boni et mali in ordine physico et psychologico esset penitus accidentalis, dum in ordine morali esset essentialis seu specifica1, modo autem, in hac quaestione, de medio tollit hanc antino­ miam, dicens bonitatem et malitiam esse differentias essentia­ les et specificas in utroque ordine, secundum modum proprium utriusque, nempe bonum et malum physicum sunt differentiae essentiales et specificae actus vel naturae physicae; et bonum malumque morale, actus moralis aut moraliter considerati. Sic enim scribit: «etiam in rebus naturalibus bonum et ma­ lum, quod est secundum naturam et contra naturam, diversifieant speciem naturae; corpus enim mortuum ( = malum) et cor­ pus vivum (= bonum) non sunt eiusdem speciei. Et similiter bonum, in quantum est secundum rationem, et malum in quan­ tum est praeter rationem, diversificant speciem moris»1. Prius quidem semper dixerat: de bono et malo in actionibus humanis seu in moralibus oportet loqui alio modo ac de bono et malo in rebus seu in naturalibus; at in hoc tractatu, inde ab initio corripit hanc antinomiam, dicens: «de bono et malo 1 Hic, art. 5, ad 1. Q. XVIII, § II: Dr. distinctione bonitatis et malitiae 537 in actionibus (=moralibus), oportet loqui sicut de bono et ma­ lo in rebus (=naturalibus vel physicis)»1; et hoc repetit per omnes articulos, ut legenti patet, quasi principium fundamentale totius doctrinae tradendae. Unde principium moralitatis huma­ nae resolvit, non in finem extrinsecum exclusive, sed in finem immanentem, qui est ipsa humana natura prout humana vel ra­ tionalis est, quasi trahens moralitatem ex natura ipsa, prout subalternatio ethicae ad psychologiam postulabat. Quae quidem innovatio non solum magis unit psychologiam et moralem, ut scientiam subaltematam cum subaltemante, sed etiam melius et accuratius distinguit ordinem moralem ab ordine naturali vel physico. Nam revera, bonum et malum morale pos­ sunt accidere seu accidentalia esse actui physico, et vicissim; sed tunc fit transitus a genere ad genus; at comparando separalim actum physicum et actum moralem, apparet quod bonum et malum ordinis physici sunt differentiae essentiales actus phy­ sici, sicut bonum et malum ordinis moralis sunt differentiae es­ sentiales seu specificae actus moralis. Haec autem innovatio postulat aliam, nempe quod bonum et malum physicum et bonum et malum morale, opponantur eodem genere oppositionis. S. Thomas saepissime repetiit quod in ordine physico bonum et malum opponebantur privative, dum in ordine morali opponuntur contrarie·, sed ex quo dicitur quod bonum et malum physicum sunt differentiae essentiales et spe­ cificae sicut in ordine morali, oportet idem genus oppositionis utrobique ponere, quia ex hac oppositione trahitur praecise ratio distinctionis inter ipsa. Aut ergo dicendum est bonum et malum morale opponi privative, aut bonum et malum physicum opponi contrarie. Revera, S. Albertus Magnus et principaliter S. Bonaventura, quem postea sequutus est Scotus, incunctanter dicunt utriusque esse eandem oppositionem, nempe privativam, sed inde trahe­ bant argumentum ad negandam differentiam essentialem aut specificam boni et mali utrobique; S. Thomas autem, magis aristotelicus, videns quod Aristoteles ait bonum et malum in moralibus, nempe virtutem et vitium opponi contrarie, afirmat in moralibus oppositionem boni et mali esse contrariam. Et, ut ad hominem se defenderet, quasi rumperet harmoniam ordinis physici et ordinis moralis, adhibuit auctoritatem Avicennae, quem maxime venerabantur illi Magistri, expresse distinguentem malum abstracte aut per se sumptum a malo concrete et quasi 1 Hic, art. 1. 538 P. Π. De actibus humanis in suo esse moris Q. XVIII, § Π: Dii DISTINCTIONE BONITATIS ET MALITIAE 539 caecus dicitur; et per hunc modum oportet accipere medium per accidens accepto, inter quae ponebat diversum genus oppo­ sitionis. inter bonum et malum, ut si aliquid est quod alicuius bonitatis non est susceptivum, non opposita malitia sibi erit, unde relin­ At haec antinomia necessario debebat tolli vi syntheseos thomisticae, et ideo S. Doctor, subobscure tamen et implicite, eam quitur indifferens» >. solvere conariis vel potius coactus est. Sed nemo non videt quod ista indifferentia est mere negativa et quod exit a genere proprio boni et mali, quia malum non Et quidem inde iam a Sententiis S. Thomas transit ab uno ge­ est quaecumque remotio cuiuscumque perfectionis, sed remotio nere oppositionis ad aliud, exemplo suo ostendens inter ista gene­ privativa, nempe perfectionis positive debitae. Quae difficultas ra oppositionum, prout in bono et malo actuum humanorum inve­ adeo fortis et obiectiva est, ut postea S. Doctor perpetuae obli­ niuntur, non dari irreductibilitatem. Ex una parte enim affirmat vioni tradiderit hanc iustificationem indifferentiae, ut patet le­ bonum et malum esse differentias essentiales et specificas actus genti ceteros locos parallelos posteriores; imo et per modum humani, quia contrarie opponuntur et quid positivum dicunt»1, obiectionis ponet non esse oppositionem privativam inter bonum attamen hoc positivum non est purum et totale, sed ei aliqua et malum, quia inter privative opposita non datur medium. privatio vel defectus adiungitur, ex qua malum dicitur2; ex Sed tamen remanet contra quascumque theorias vel subti­ alia vero parte asserit inter bonum et malum dari actum me­ litates factum transitus a genere ad genus, et consequenter in­ dium, qui est indifferens, quatenus bonum et malum privative nuitur quod inter bonum et malum actuum humanorum con­ opponuntur, et non contrarie, nam expresse scribit: «si ergo currunt simul duo genera oppositionis, scilicet genus oppositio­ in actionibus invenitur medium inter bonum et malum, hoc nis contrariae et genus oppositionis privativae. Et de facto non erit nisi in quantum bonum et malum sunt contraria, vel S. Thomas, ad verbum philosophi dicentis quod bonum et ma­ in quantum malum est privatio boni. Dicuntur enim contraria, lum sunt genera, respondet ea quidem ita esse, non tamen in secundum quod in utroque aliquid positive consideratur, ex quo sensu proprio praedicabilis; sed in sensu largiori et communiori, non potest sumi ratio mali; unde propter hoc quod medium prout multa ambit quocumque modo, et sic est veluti genus distat ab extremis, in quantum aliquid positivi ponit, non effi­ omnium contrariorum seu oppositionum, quorum unum est no­ citur distans a ratione boni et mali, ut possit dici neque bonum bilius et aliud minus nobile, «ita quod vilius privationem in se neque malum; non enim ex eodem est in eis oppositio contraincludit»2 et sic accedit ad rationem privationis3. rietatis et distinctio boni et mali, sed primum est ex parte Fluctuans ergo, sed facto et verbis iam innuitur quod ista positionis in utroque, secundum autem ex parte privationis in genera oppositionum possunt aliquo modo coincidere et de malo et positionis in bono. eodem dici. Quod si ita est, iam non est tanta distantia inter Si ergo sit medium inter bonum et malum in actionibus, hoc bonum et malum abstracte seu formaliter et concrete seu mate­ non erit nisi secundum quod malum bono privative opponitur»3. rialiter dicta, sicut dicebat Avicenna, quem maxime laudat ibi Hoc autem videtur dixisse potius condescendens formulis S. Thomas. coaetaneorum suorum quam in toto rigore veritatis; nam coactus Sed ista reductio oppositionum clarius proponitur adhuc in est statim non sumere privationem istam in sensu proprio, pro III Contra Gent., cap. 9. carentia eius quod quis natus est et debet habere, sed potius Nam ad verbum Philosophi quod bonum et malum sunt ge­ in sensu largiori pro carentia vel remotione —etiam pure nega­ nera contrariorum, respondet tripliciter: 1°, quod sunt genera tiva— cuiuscumque perfectionis. Unde post verba modo relata, contrariorum in moralibus tantum, non in physicis, quia adhuc statim subdit: «sed in privative oppositis non invenitur medium tenebat bonum et malum in his ordinibus diversimode dici; nisi per hoc quod subiectum non est susceptivum habitus, ut lapis, quia visionis susceptivus non est, neque videns neque ?, quod sunt genera contrariorum absolute et universaliter, 1 II Sent. dist. 34, art. 2, corp, et ad 2 et 3; dist. 37, q. 2, art. 2, ad 4; dist. 40, art. 1, ad 2. 2 Ibid. dist. 34, art. 2 ad 3; dist. 40, art. 1, ad 2 et 3. II Sent. dist. Ibid. II Sent. dist. 34, art. 2, ad 1. Vide Ibid, ad 3. & 540 P. II. De .actibus humanis in suo esse aigris Q. XVIII, § II: De distinctione bonitatis et malitiae 541 est indifferens >, non solum in moralibus, sed etiam in natura­ quasi duo suprema praedicamenta; attamen hanc solutionem Aristoteles non approbasse, sed per modum exempli adduxisse libus seu physicis2. ex opinione Pythagoricorum; 3°, quod sunt genera omnium In I, q. 48, art. 1 ad 1, alio modo ordinat responsionem ad contrariorum quasi reductive, quatenus in omnibus contrariis dictum Philosophi, ponens in primo loco quasi meliorem quod vel oppositis unum contrarium est perfectum, aliud vero est di­ Aristoteles loquebatur secundum falsam opinionem Pythagori­ minutum. quasi privationem quandam habens admixtam, et in corum, ac dein innuit aliam responsionem; nondum tamen, quia hoc sensu omne perfectum est bonum, sicut omne diminutum non erat proprius locus, definitive quaestionem solvit. Sufficien­ est malum: «et secundum hoc bonum et malum genera contra­ ter tamen innuit non esse irreductibiles in hoc casu oppositio­ riorum omnium esse videntur». nes illas. Quia ergo ista tertia solutio non penitus cohaeret cum prima, In I-II vero absolute et simpliciter affert et approbat di­ si rigurose accipiatur, neque cum his quae docet in resp. ad 2, stinctionem Simplicii de duplici genere privationis, nempe purae dicendum est has oppositiones debere sumi in casu praesenti seu in facto esse et mixtae seu in fieri, cum qua coincidit oppo ­ largiori modo, et ita posse ad invicem coincidere, quatenus sitio contraria, et inter sic opposita datur medium3, quia non omnis privatio est cum aliqua contrarietate et omnis contrarieconsistit in indivisibili, sed latitudinem quandam suscipit4. tas est cum aliqua privatione. lam ergo apparet quod in eadem linea quantum ad genus Ex ordine tamen proponendi istas tres responsiones vel solu­ oppositionis est ordo moralis et ordo naturalis et physicus. tiones, ostenditur gradus sympathiae vel approbationis erga ea. Et in hoc adhuc insistit in compendio Theologiae, cap. 116, In De Malo autem magis explicite loquitur. Nam, 1°, asserit quod «Aristoteles frequenter utitur nomine contrarii pro priva­ simul jungens oppositionem contrariam cum privativa tam in tione, quia ipse dixit quod privatio quodammodo est contra­ ordine physico quam morali. Et energice respuit interpretatio­ nem verbi Aristotelis quam primo loco ponerat in Contra Gent, rium, et quod prima contrarietas est privatio et forma»1; potest ergo in hoc eodem sensu sumi quod dicit de contrarietate boni cap. 9, dicens: «per hunc etiam modum quidam intelligunt ab et mali moralis; 2°, quod bonum et malum sunt quasi genus Aristotele dictum quod bonum et malum sunt genera contrario­ omnium contrariorum vel oppositorum; 3°, quod loquitur se­ rum, scilicet moralium. Sed, si recte attendatur, bonum et ma­ cundum falsam opinionem Pythagorae2. Sive autem uno modo lum in genere moralium magis sunt differentiae quam species. sive alio sumatur, non multo urget auctoritas Philosophi ex Unde melius videtur dicendum quod bonum et malum dicun­ Categoriis adducta. tur genera secundum positionem Pythagorae, qui omnia reduxit Plenam autem solutionem antinomiae invenit in Simplicio. ad bonum et malum sicut ad prima genera. Quae quidem po­ Nam bonum et malum opponuntur privative quidem, sed non sitio habet aliquid veritatis, in quantum omnium contrariorum per modum privationis purae aut totalis seu in privatum esse, unum est perfectum et alterum diminutum, ut patet in albo et sed per modum privationis mixtae cum contrarietate seu cum nigro, dulci et amaro et sic de aliis. Semper autem quod per­ forma contraria seu in privari, quae est privatio inchoata et fectum est, pertinet ad rationem boni; quod autem diminutum partialis, «sicut aegritudo quae est via ad mortem et ophthal­ ad rationem mali». Aliis verbis: oppositio privativa ut sic est mia quae est via in caecitatem; et huius modi privationes inter­ dum dicuntur contraria, in quantum adhuc retineret aliquid de pura; contraria vero est privativa secundum quid seu in fieri, et sic coincidere possunt in eadem re. eo quod privatur, et hoc modo malum dicitur contrarium, quia non privat totum bonum, sed aliquid de bono removet»3, et sic inter bonum et malum dari potest aliquod medium, quod De Malo, 1, Ibid, ad 11. Ibid, ad 2. 1 Ibid- ad 7. Λ , 0 2 Ibid, ad 3 et 4; et clarius adhuc in q. 2, art. 4, ad a, art. 5, ad 2 et 3, et clarissime in art. 9. I-II, 18, 8 ad 1. I-II, 73, 2. 542 P. II. De actibus humanis in suo esse moris Ceterum, notum est Aristotelem in Logica adhuc platonizare, et evolutionem cogitationis habuit quando scripsit alia opera, maxime Methaphysicam et Ethicam. Et sic ex meliori et profundiori cognitione Aristotelis, S, Tho­ mas paulatim dereliquit formulas priores, et vere synthesini complevit, solvens antinomiam inter ordinem physicum et mo­ ralem relate ad oppositionem boni et mali. Forte hoc incoepit fortius urgere quando commentaria com­ posuit in libros Physicorum et Methaphysicorum (circa 1265), ubi apparet quod sola oppositio contradictoria stat in indivisi­ bili, ideoque quod sit absolute immediata·, aliae vero oppositio­ nes, privativa scilicet et contraria latitudinem quandam susci­ pere valent secundum diversa, ideoque medium admittunt quan­ doque; et, si non stricte sumantur, possunt coincidere. Vidit etiam tunc impugnationem Pythagorae factam ab Aristotele1. Et inde solvitur a radice famosum illud problema de formali constitutivo mali moralis, an in positivo vel negativo consistat. Oportet siquidem evolutionem ponere in formulis et mente S. Thomae et non interpretari posteriora scripta secundum priora, ut fecit Caietanus 2 et alii thomistae classici. 688. conclusio tertia: Distinctio bonitatis et mali­ tiae moralis est per se primo seu specifica sive essentia­ lis, non per se secundo seu quasi per proprietates·, non tamen immediata, sed mediata seu inadaequata·, quoad speciem, non autem quoad individuum, nisi per accidens. 689. Prima pars. Est per se primo seu specifica, quia sumitur ex proprio obiecto actus humani, Quod ipsum specificat in esse moris, sicut specificabat in esse natu­ rae. 690. Secunda pars. Dato quod sit essentialis et spe­ cifica, inquiritur utrum sit immediata et adaequata, an mediata tantum et inadaequata, ita sit tertium mem­ brum quod dicitur actus indifferens. Et dicendum eam esse inadaequatam ideoque mediatam, quia revera datur aliud membrum, scilicet actus indifferens. 1 I Metaph. lect. 8, n. 127 sqts.; V Metaph. lect. 12, nn. 925-935; X Metaph. lect. 5 et 6. 2 Caietanus, h. I. art. 5 ad 2. Q. XVIII, § IL De distinctione bonitatis et malitiae 543 Disputant thomistae utrum actus humaus, qui divi­ ditur in bonum et malum et indifferentem, sit actus ut moralis vel ut psychologicus, seu, quod in idem redit: utrum actus indifferens sit vere et proprie moralis an solum psychologicus, ideoque utrum indifferentia sit ve­ ta species moralitatis sicut est bonitas et malitia. Quidam, et quidem frequentius, hoc affirmant et di­ cunt indifferentiam esse veram speciem moralem, licet non eodem modo sicut bonitatem et malitiam, quia istae sunt species perfectae et completae, dum indifferentia est species incompleta et inchoata, quasi in via ad spe­ ciem completam bonitatis et malitiae, eo fere modo quo embryo non est species completa in genere animalis, sed via et tendentia ad speciem perfectam. Ita Joannes a S. Thoma ’. Alii vero ut Salmanticenses, dicunt eam non esse ve­ ram speciem moralem in sensu stricto, sed dicunt actum humanum, ut formaliter moralem, adaequate et im­ mediate dividi in bonum et malum; actum vero huma­ num, materialiter, ut liberum seu deliberatum dividi in bonum et malum et indifferentem; quae tamen divisio potius est duplex quam simplex, quia revera est subdi­ visio quaedam. «Talis divisio —aiunt Salmanticenses— non est una, sed duplex: alia divisio et alia subdivisio. Dividitur enim primo actus liber in moralem ex obiecto et in non moralem: unde indifferens, prout ex vi primae divisionis, excluditur a genere morali»2. Crederim tamen istam querelam esse potius de no­ mine quam de re. Omnes enim concedunt et concedere debent quod actus, ut humanus seu ut deliberatus, divi­ ditur per bonitatem, malitiam et indifferentiam. Jam ve­ ro actus, ut humanus seu deliberatus, est actus revera moralis, iuxta expressam doctrinam S. Thomae3. Ergo actus, ut moralis, dividitur in bonitatem, malitiam et 1 JOANNES A S. THOMA, I-II, disp. 9, art. 6, nn. 4-24, pp. 402407 1 Salmanticenses, h. 1. disp. 2, dub. 1, § 2, n. 6, edit, cit., t. VI, 55. 3 Cf. S. Thomam, I-Π, q- L art· 3· 544 P. II. De actibus humanis in suo esse mûris 0 XVIII, § II: De DISTINCTIONE BONITATIS et malitiae 545 speciem tantum, non vero quoad individuum seu in con­ indifferentiam. Unde et S. Doctor conceptis verbis ait: «sunt autem tres differentiae humanorum actuum; nam, creto, quia tunc necessario vestitur aliqua circumstantia, sicut supra dictum est ’, quidam actus sunt boni ex ge- saltem circumstantia finis, quae nequit esse indifferens, nere, qui sunt actus virtutum, et respectu horum ponitur sed bona aut mala. Haec tamen bonitas et malitia indilegis actus praecipere vel imperare, praecipit enim lex vidualis, quae advenit actui humano indifferenti secun­ omnes actus virtutum, ut dicitur in V Ethicorum; qui­ dum obiectum suum, quandoque est essentialis et vere dam vero actus sunt mali ex genere, sicut actus vitiosi, specifica, quandoque vero est mere accidentalis, prout et respectu horum lex habet prohibere} quidam vero quodammodo afficit ipsam speciem aut solummodo insunt ex genere suo actus indifferentes, et respectu ho­ dividuationem suam. Sed hoc melius apparebit ex mox dicendis. rum lex habet permittere» 2. Si quis autem actum humanum adaequate et complete sumat, non tantummodo prout liber aut deliberatus est, B, De radice vel fundamento distinctionis bonitatis et sed prout ordinem dicit ad principia vel fontes mora­ malitiae in actibus humanis litatis integraliter sumptus, tunc actus non est nisi bo­ nus et malus. 692. Inde iam facile est videre radicem vel funda­ Vere autem considerando tantummodo actus istos per mentum distinctionis actus moralis per bonum et malum, ordinem ad proprium obiectum morale, hoc est, secun­ prout traditur a S. Thoma in secunda parte quaestionis dum speciem suam, admittunt convenientian (=bonita- huius, scilicet ab art. 5 usque ad 11. tem), repugnantiam ( = malitiam) et indifferentiam, non positive dictam, sed quasi negative aut permissive, eo 693. Primo ergo dicendum est distinctionem actus fere modo quo essentia metaphysica est permissive in­ humani in bonitatem et malitiam sumi ex triplici capite, differens ad intentiones universalitatis et singularitatis. nempe, ex obiecto, ex fine et ex circumstantiis. Salmanticenses ergo sumunt indifferentiam positive, dum 694. Ratio est quia eadem sunt principia vel fontes Joannes a S. Thoma sumit eam permissive tantum, et sine dubio S. Thomas in hoc sensu eam accepit, ut ma­ constitutionis actus humani in esse morali et distinctio­ nifeste patet ex art. 9, ad 1 h. q. et ex exemplo essentiae nis eius. Atqui principia vel fontes constitutionis actus metaphysicae seu universalis metaphysici, quod affert in humani in esse morali sunt obiectum, finis et circum­ II Sent. dist. 40, art. 5. Intrat ergo vere actus indiffe­ stantiae. Ergo et principia vel fontes distinctionis actus rens ordinem moralem, tam bene sicut bonus et malus humani in esse morali sumuntur ex obiecto, fine et cir­ ex obiecto, sicut universale metaphysicum intrat abstrac- cumstantiis. Maior constat; quia idem est principium constituti­ tionem formalem. vum speciei et divisivum generis; et idem quod consti­ 691. Tertia pars. Dato autem quod sit divisio me­ tuit speciem, diversimode sumptum, dividit ipsam spe­ diata, quaeritur utrum sit mediata in abstracto tantum ciem. vel quoad speciem, an etiam in concreto seu quoad in­ Minor vero apparet ex dictis supra, art. 2-4. dividuum. Et dicendum est eam esse mediatam quoad 695. Secundo dicendum est ista tria non distinguere actum humanum in esse morali ex aequo, sed secundum 1 I-IL q. 18, art. 8. prius et posterius, nempe quaedam, de se, distinguunt es- s · 546 P. II. De actibus humanis in suo esse moris Q. XVIII, § II: De distinctione bonitatis et malitiae 547 tione specificandi erit prior; pro actu vero exteriori, in quantum huiusmodi, sumitur a circumstantiis. Et quia nullus est actus individualis non vestitus cir­ 696. Ratio est, quia tria illa ita distinguunt actum cumstantiis, quae sunt quasi principia individuantia ac­ humanum in esse morali per bonum et malum, sicut eum tus humani, et aliunde circumstantiae nequeunt esse in­ constituunt, nam sicut se habet simpliciter ad simplici­ differentes neque etiam individuatio, quae est indivisa ter, ita magis ad magis et minus ad minus. Atqui tria illa in re et divisa a quolibet alio, dicendum est nullum ac­ non constituunt actum humanum in esse morali ex ae­ tum humanum esse indifferentem in individuo, sed sem­ quo, sed secundum prius et posterius, ut patet ex dictis per et necessario esse bonum aut malum, saltem ex parte art. 2-4. Ergo similiter illa tria non dividunt aut distin­ circumstantiae finis (art. 9). Potest tamen contingere quod circumstantiae non so­ guunt actum humanum ex aequo, sed secundum prius et lum individualiter, intra eandem speciem, constituant et posterius. distinguant actum moralem, sed etiam specifice, quando Nunc autem per se primo seu essentialiter, pro omni aratione sumuntur in vi obiecti secundum aliam conside­ actu humano, sive interiori seu elicito sive imperato, rationem. obiectum est in ordine ad quod essentialiter constituitur Et ex hac parte non omnino ex aequo se habent cum in propria specie (art. 2); actus autem interior essentia­ modo quo circumstantiae vel accidentia physica afficiunt liter constituitur per ordinem ad finem operantis, quia substantias corporeas (art. 10-11). talis finis est proprium obiectum actus interioris in quan­ tum huiusmodi; actus vero exterior accidentaliter et in­ dividualiter constituitur ex circumstantiis, inter quas est ipse finis operantis (art. 3). Ergo similiter, distinctio es­ sentialis prima et fundamentalis actus humani ut sic, sive interior sive exterior sit, sumitur a distinctione obiecti moralis in esse morali, idest per comparationem ad ra­ tionem regulantem, prout est conveniens seu concordans rationi vel disconveniens aut neutrum (art. 5, 8); pro ac­ tu vero interiori sumitur a distinctione finis operantis, qui est proprium eius obiectum, et ideo ex hac parte coincidit cum specificatione ex obiecto (art. 6); tamen, quia est magis restrictus, distinctio ex fine est sub distinctione ex obiecto, et consequenter species desumpta ex fine est sub distinctione sumpta ex obiecto, et non e converso, si loquamur in tota latitudine specificationis; si vero loqua­ mur de specificatione ipsius actus interioris, tunc distin­ guendum est, quia ratio obiecti vel materiae circa quam, potest esse per se coordinate cum fine operantis; vel non: si non, sunt species disparatae et non comparabiles] si sic, tunc ratio finis est formalior, et ex hac parte in ra­ sentialiter vel specifice, alia vero non essentialiter de se, sed solum accidentalit er et individualiter. I QUAESTIO XIX DE BONITATE ET MALITIA ACTUS INTERIORIS VOLUNTATIS RATIO QUAESTIONIS ET ORDO ARTICULORUM 697. Consequenter S. Doctor aggreditur considera­ tionem de moralitate in specie, nempe de bonitate et ma­ litia actus interioris seu imperantis, de qua in hac q. 19; et de bonitate et malitia actus exterioris seu imperati, de qua in q. 20. 698. Ordo autem articulorum huius quaestionis non ita facile apparet. Sunt qui dicant S. Thomam loqui in tota hac quaestione de moralitate actus interioris strictis­ sime dicti, prout scilicet est actus elicitus voluntatis circa ipsum, finem. Jam vero circa ipsum finem sunt tres actus eliciti voluntatis, ut patet ex dictis in tractatu de actibus humanis phychologice dictis (q. 8-10), scilicet simplex volitio seu voluntas, fruitio et intentio. Fruitio autem, cum sit proprie loquendo de fine habito, potius ad patriam quam ad viam pertinet, et ideo non spectat pleno iure ad moralitatem, quae respicit formaliter motum creatu­ rae rationalis ad Deum. Consequenter manent duo actus tantum voluntatis, de quorum moralitate agendum est, 550 Q. XIX: De moralitate actus interioris P. II. De actibus humanis in suo esse moris interiori respective et comparative accepto, scilicet com­ parando unum actum interiorem ad alium, et hoc art. 7 (et sequentibus). Circa primum advertendum quod bonitas et malitia actus interioris dependet principaliter ex duobus, quo­ rum unum habet se in ratione obiecti, et alterum in ratione principii sive interioris sive exterioris: interioris quidem ut est ratio; exterioris autem, quod est lex divina. Secundum hoc ergo prima pars (art. 1-6) dividitur in duas: 1°, enim agitur de dependentia bonitatis et malitiae in actu interiori ab obiecto (art. 1-2); 2°, de dependentia a principio directivo (art. 3). Circa primum, 1°, ostendit bonitatem actus interioris dependere ab obiecto (art. 1); 2°, ostendit eam solum dependere ex obiecto (art. 2)» Dein, quando venit ad explicandam dependentiam bo­ nitatis actus interioris a principio directivo, ait: «1°, facit hoc; 2°, determinat quaedam dubia ex dictis (art. 5-6). Quia autem homo relictus est in manibus consilii sui, ideo principium directivum actus humani est duplex, sci­ licet proximum et intrinsecum, quod est ratio humana informata lege naturali (art. 3); et remotum et extrinsecum, quod est lex aeterna (art. 4): primo ergo ostendit quod bonitas voluntatis dependet a ratione; secundo, Quod a lege aeterna, art. seq.» 2. Quantum autem ad dubia incidentia, ait: «et sunt duo; quia enim dictum est quod bonitas humanae voluntatis dependet a ratione, ratio autem potest esse recta et erronea, ideo est quaestio an ad bonitatem voluntatis humanae sufficiat ratio quali­ tercumque se habente et an ad malitiam sufficiat discor­ dare a ratione qualitercumque se habente: 1° igitur est dubium de malitia voluntatis discordantis a ratione erro­ nea (art. 5); 2° est dubium de bonitate voluntatis con­ cordantis cum ratione erronea» 3. nempe simplex volitio et intentio, quarum prima respicit ipsum finem absolute, alia vero ut per media obtinendum. Ac revera, secundum hoc dividuntur articuli huius quaestionis; nam S. Thomas considerat: Γ, moralitatem primi actus voluntatis circa finem, qui est simplex voli­ tio (art. 1-6); 2°, moralitatem alterius actus voluntatis importantis formaliter motum, scilicet intentionis (art. 7-10). Ita Dom. Lottin, O. S. B. ’. Quantum vero ad coordi­ nationem utriusque partis, iustificationem nullam affert; imo ait quod art. 9-10, de conformitate cum voluntate divina, sunt veluti appendix quaedam non necessario pos­ tulata ex contextu, licet cum illo quandam habeat con­ nexionem 2. Postea vero, aggrediens expositionem quaes­ tionis sequentis, affirmat in his duabus quaestionibus adesse lacunam, quia in q. 19 deest consideratio fruitionis et in q. 20 considerantur solum actus exteriores corpora­ les, et consequenter S. Doctorem non complere synthesim in consideratione morali actuum humanorum sicut com­ pleverat in eorum consideratione secundum esse psycho­ logicum 3; debuisset enim S. Thomas considerare etiam moralitatem actuum elicitorum circa media. 699. Haec expositio Dom. Lottin, iam pridem fuerat proposita a Conrado Kollin, et quidem, ut videtur, accu­ ratiori modo, quia conatur ulterius explicare ordinem ar­ n scri­ ticulorum utriusque portionis principalis. Ita enim bit Kollin: «postquam actum est de bonitate et malitia actuum humanorum in generali, consequenter agitur de bonitate et malitia actus interioris in speciali. Et circa hoc duo facit: Γ, inquirit quomodo attendatur bonitas et malitia in actu interiori simpliciter et absolute conside­ rato (art. 1-6); 2°, inquirit quomodo attendatur in actu Les éléments de la moralité des actes chez Saint Thomas d Aquin, chap. Ill: la moralité de l’acte interne, apud «Revue néosco­ lastique de Philosophie», nov. 1922, pp. 43-44 2 Ibid., fev. 1923, pp. 28-29. 3 Ibid. pp. 33-36. 1 551 Lottin, 1 Conradus Kollin, Comment, in h. I. prol. p. 157a. 2 Ibid., ad art. 3, p. 160b. 3 Ibid, ad art. 5, prol. p. 162c. 552 Q. XIX: De moralitate actus interioris P. II. De actibus humanis in suo esse moris Postea vero, quaerens ordinem articulorum secundae portionis principalis huius quaestionis, scribit: «postquam ostensum est ex quo attendatur bonitas actus interioris, considerando actum in se absolute, hic ostendit idem comparando unum actum ad alterum, scilicet actum cir­ ca media ad intentionem finis. Et primo facit hoc (art. 7-8); secundo, ex praedictis colligit totam rationem boni­ tatis in actu interiori voluntatis (art. 9-10). Circa primum duo ostendit: Γ, dependentiam huiusmodi actuum interiorum in bonitate et malitia (art. 7); 2°, ostendit modum dependentiae (art. 8)» ’. Denique, veniens ad ultimos articulos, ait: «hic ulti­ mo ex praedictis colligitur tota ratio bonitatis voluntatis humanae, quae consistit in conformitate ad voluntatem divinam; ista eim conformitas requirit omnes bonitates requisitas ad bonum actum, ut tangit Scotus, dist. ultima I Sent. Et l.° ostendit hanc conformitatem requiri ad rectitudinem vel bonitatem voluntatis (art. 9); 2.°, inqui­ ritur modus qui requiritur in dicta conformitate (a. 10)»I) 2. Secundum hoc ergo posset ita disponi ordo articulo­ rum huius quaestionis: De bonitate et malitia actus interioris voluntatis: I) Analytice vel singillatim: A) simplicis volitionis: a) ex radice vel fundamento: obiectum: 1) factum dependentiae (art. 1). 2) modus dependendi (art. 2). b) ex directivo vel normative eius: 1) see. se considerato. — proximo: ratio (art. 3). — remoto: lex aeterna (art. 4). 2) dubia quaedam solvuntur quoad: — bonitatem voluntatis (art. 5). — malitiam eius (art. 6). 1 Ibid., ad art. 7, prol. p. 166a. 2 Ibid., ad art. 9, prol. p. 169b. 553 B) intentionis'. a) sec. se (art. 7). b) modus eius (art. 8). II) synthetice seu coniunctim, ex principio fontali to­ tius bonitatis voluntatis: conformitas cum divina voluntate: a) secundum se considerata (art. 9). b) modus eius (art. 10). 700. Joannes a S. Thoma non videtur his consentire, sed omnia reducit ad considerationem moralitatis ipsius actus voluntatis primi, qui est volitio vel potius de om­ nibus actibus elicitis a voluntate prout dependent et quodammodo continentur in primo. «Sed —ait— sicut agendo supra de voluntate seu simplici volitione, fuit necessario agere de eius motivo, eo quod est primus actus voluntatis, ita tractando de moralitate actuum interiorum seu primorum fuit necessario agere de principio seu mo­ tivo regulationis et moralitatis, quia non habent illam partticipative a priori aliquo actu movente, cum ipsi sint primi, sed a solo obiecto eorum, qui (quod) est finis. Tale autem obiectum sortitur bonitatem moralem per depen­ dentiam a lege regulante et a Deo legislatore seu divina voluntate, et a ratione proponente seu applicante, medio dictamine conscientiae; et ideo necesse fuit agere de conformitate cum conscientia errante vel non errante, cum divina voluntate, cum lege, etc.» ’. Postea, in Summa litterae h. q. ait: «bonitatem et malitiam actus interioris, idest actus imperantis et mo­ ventis alios, D. Thomas explicat disquirendo principia, a quibus dependet talis actus in sua regulatione et mora­ litate. Actus autem, in quantum moralis seu regulatus, tendit ad obiectum ut rationi conforme vel difforme; et ideo non solum opportet videre quomodo habeat bonita» Joannes a S. Thoma, Isagoge, edit. 1931, p. 167. i ■ Μ ··Μ 554 P. II. De actibus humanis in suo esse moris tem et malitiam ab obiecto, sed etiam regulam ipsam et applicationem eius, a qua dependet. Pertinet autem ad istam regulationem ratio proponens seu ordinans, lex regulans, conscientia dictans, voluntas divina iubens. De omnibus istis agit per decem articulos»1. En ergo ordo articulorum secundum hanc viam: Bonitas et malitia pendet: actus interioris seu volitionis A) ab obiecto morali (art. 1-2). B) conditiones huius obiecti ut moralis: a) b) c) d) ratio proponens (art. 3). lex regulans (art. 4). conscientia dictans (art. 5-6). voluntas divina iubens (art. 7-10). 701. Hae omnes explicationes veritatem quamdam habent, at non videntur satisfacere. Non illa quae pro­ ponitur a Dom. Lottin, quia non apparet ratio cur no­ mine actus interioris voluntatis intelligantur exclusive duo, nempe simplex volitio et intentio cum exclusione ceterorum actuum elicitorum voluntatis; nam vel sumi­ tur actus interior in sensu strictissimo, in terminologia S. Thomae, vel in sensu largiori. Si primum, tunc actus interior proprie loquendo non est nisi primus actus vo­ luntatis, qui est simplex velle, ceteri vero sunt quodam­ modo exteriores ad ipsum, et sic non potest includi in­ tentio, ut iste auctor facit; si secundum, tunc nulla est ratio cur includatur sola intentio cun exclusione cetero­ rum elicitorum, maxime cum exclusione fruitionis, quae est magis intima et interior voluntati quam intentio. Insuper, constat ex ipso titulo articulorum quod hic considerantur actus eliciti voluntatis non solum primi seu circa finem, sed etiam secundi seu circa media, uti apparet legenti art. 7-8. Denique non apparet cur art. 9-10 agant de morali­ tate intentionis et non de moralitate ipsius simplicis voî J. a S. Thoma, Sumina litterae, h, q., Edit. Coloniae, 1711, p. 309. Q. XIX: De moralitate actus interioris 555 litionis, quia eadem formula adhibetur in his articulis et in sex primis, nempe «utrum bonitas voluntatis depen­ deat... ex obiecto... ex ratione, ...ex lege divina ...ex conformitate ad voluntatem divinam...». Et idem fundamentaliter occurrit dicendum de explicationae Conradi Kollin. Attamen haec expositio habet meritum innuendi principium universale syntheseos per ordinem ad voluntatem divinam (art. 9-10), licet falso, ut videtur; quia nulla ratio apparet cur voluntas divina et non lex aeterna seu ratio divina practica, sit fontale principium totius moralitatis; et, ut constat ex eius ex­ pressa citatione Scoti, relinquit intellectualismum thomisticum pro voluntarismo scotico. Demum, Joannes a S. Thoma maius meritum habet in hoc, quod nomine actus interioris intelligit omnes ac­ tus elicitos voluntatis, quamvis postea in concreto non justificet ordinem articulorum. 702. Quid ergo denique dicendum sit, inquirere opor­ tet. Posset quis cogitare quod, cum actus interiores sint plures et multiplices, possunt dupliciter considerari quan­ tum ad moralitatem: 1) in genere, ut simpliciter inte­ riores sunt; 2) in specie, prout sunt circa media vel circa finem. Et quia moralitas definitur secundum fontes vel prin­ cipia ex quibus pendet, utrobique distinguuntur articuli secundum distinctionem horum principiorum vel saltem secundum distinctam considerationem eorum, hoc modo: De moralitate actus interioris seu eliciti voluntatis, ex principiis vel regulis eius: I) in genere: principia seu regulae moralitatis: A) absolute vel see. se: a) proxima seu homogenea: 1) obiectiva: obiectum (art. 1-2). 2) subiectiva: ratio humana (art. 3). b) remota seu heterogenea: lex aeterna seu ratio divina (art. 4). P. II. De actibus humanis in suo esse moris Q. XIX: De moralitate actus interioris B) comparative ad invicem in regulando (art. II) in specie: A) circa media: moralitas pendet a voluntate et intentione (art. 7-8). B) circa finem: bonitas pendet ex conformitate ad voluntatem divinam (art. 9-10). Haec expositio subtilis est, at nescio an plene respon­ deat textui. 703. Alia ergo via meliori et profundiori posset ex­ plicari ordo articulorum huius quaestionis. Nam scien­ tia moralis subalternatur scientiae psychologicae. Con­ sequenter et moralitas actus interioris, psychologiae ac­ tus interioris voluntatis et ideo modo proportionali pro­ cedere debet utriusque consideratio. Iam vero in ordine psychologico, simplex velle quan­ ui respondet moralis consi· tum ad suum motivum deratio— ita considerabatur, ut 1) motivum interius in­ vestigaretur, nempe ratio seu intellectus et voluntas; 2) motivum exterius, nempe Deus (I-II, q. 9). Ergo etiam in ordine morali, et sic haberetur sequens iustificatio: De principio moralitatis actus interioris voluntatis: I) interiori: A) ratio seu intellectus: a) fundamentaliter: obiectum (art. 1-2). b) formaliter: ratio practica iudicans: 1) in genere (3). 2) in specie: a’) per modum intellectus: synderesis (art. 4). b’) per modum rationis: prudentia-conscientia (5-6). B) voluntas ipsa ut movet ad media (7-8). II) exteriori: voluntas divina prout refert divinam rationem practicam (art. 9-10). 557 Haec iustificatio est multo melior, quia revera lex ae­ terna nobis manifestatur in lege naturali quantum ad prima praecepta, quae sunt iudicia syndereseos. Unde et synderesis dicitur aliquando preco legis aetermae seu rationis divinae. Aliunde sumeretur actus interior in sen­ su formalissimo et strictissimo, pro simplici velle’, et sic cessarent omnes obiectiones contra praecedentes exposi­ tiones. 704. Sed neque ista expositio satisfacit. Nam inspi­ cienti ipsos articulos, apparent tres series consideratio­ nis: Prima, de obiecto (art. 1-2); secunda, de ratione (art, 3-6); tertia, de voluntate (art. 7-11). Et comparanti ad invicem secundam et tertiam seriem, hoc est, ratio­ nem et voluntatem, apparet parallelismus manifestus, ita ut ratio humana, de qua in art. 3, et voluntas huma­ na, de qua in art. 7-8, sibi mutuo respondeant; et simi­ liter lex aeterna seu ratio divina, de qua in art. 4, et voluntas divina, de qua in art. 9-10. Sic ergo, considerando quod bonitas moralis, sicut et veritas, potest et debet considerari et fundamentaliter seu ex parte obiecti, et formaliter seu ex parte subiecti; et quod haec formalis consideratio desumitur non solum ex ratione recta, sed etiam ex appetitu recto seu volun­ tate recta, habetur finaliter iste ordo, resolvens finaliter moralitatem actus interioris usque ad primam causam, prout theologum decet ’. De principio moralitatis actus interioris: I) fundamentaliter seu obiectivo vel ontologico, prout iungitur bonitati et malitiae psychologicae et materiali: obiectum: 1 Si enim philosophum ageremus, sat esset resolvere moralitatem actus interioris in obiectum et rationem et voluntatem humanam; quia cum moralis subaltemetur psychologiae, sat esset resolvere in ipsam animam: at theologum agentes, necesse est transcendere hanc resolutionem philosophicam, usque ad rationem formalem theologi­ cam, quae Deus est, et ideo necessarium erat resolvere in rationem et voluntatem divinam, ex quibus quasi integratur lex aeterna, quae est actus divinae prudentiae seu providentiae. Ρ. Π. De actibus humanis in suo esse moris A) factum fundandi (art. 1). B) ratio et modus fundandi (art. 2). II) formaliter vel subiectivo: A) ratio: a) exponitur: 1) propria seu humana, coniuncta vel im­ manens (art. 3). 2) aliena, divina, separata vel transcendens (art. 4). b) solvuntur difficultates duae (art, 5-6). B) voluntas ipsa: a) humana, coniuncta seu immanens: 1) quoad rem ipsam (art. 7). 2) quad modum vel gradum eius (art. 8). b) divina, separata seu transcendens: 1) quoad rationem volendi (art. 9). 2) quoad rem volitam (art. 10). Et haec est perfecta expositio et plene respondens textui. § Π DE MORALITATE ACTUS INTERIORIS FUNDAMENTALITER CONSIDERATA 705. Actus interior ut ex dictis patet, est actus eli­ citus seu imperans voluntatis, maxime autem primus ac­ tus, qui est velle. Quaeritur ergo a quo dependeat, sicut a sua radice, moralitas actus eliciti voluntatis. Aliud enim est principium, fons, radix, fundamentum morali­ tatis, aliud regula vel mensura moralitatis: ab illo enim dicitur moralitas fundamentalis vel quasi ontologica aut materialis si velis; ab hac autem dicitur moralitas for­ malis. Q. XIX: De moralitate actus interioris 559 706. conclusio prima: Moralitas actus interioris vo­ litatis radicaliter seu fundamentaliter pendet ab obiecto morali (art. 1, corp, et ad 3). 707. Probatur. Ab illo fundamentaliter pendet genus a quo pendent fundamentaliter species eius. Atqui spe­ cies moralitatis actus interioris voluntatis fundamentali­ ter pendent ab obiecto morali. Ergo et genus moralitatis actus interioris voluntatis pendet fundamentaliter ab obiecto morali. Maior constat, quia idem est principium divisivum generis et constitutivum speciei; idem autem est princi­ pium divisivum generis et constitutivum eius, quia genus et differentia pertinent ad eandem essentiam; seu genus est pars essentialis speciei; ab eodem autem fundamen­ taliter pendent partes essentiales, a quo fundamentaliter pendet tota essentia. Minor vero facile patet; nam species moralitatis ac­ tus interioris voluntatis sunt bonum et malum morale. Atqui bonum et malum morale fundamentaliter pendet ab obiecto morali, ut patet ex dictis quaestione praece­ denti, art. 2 et 5. Ergo species moralitatis actus interio­ ris voluntatis fundamentaliter pendet ab obiecto morali. IS 708. Confirmatur. Moralitas actus interioris volunta­ tis se habet ad moralitatem actus humani ut sic sicut spe­ cies ad genus. Atqui moralitas actus humani ut sic pen­ det ab obiecto morali, ut patet ex quaestione praece­ denti, art. 2 et 5. Ergo et moralitas actus interioris vo­ luntatis pendet ab obiecto morali, nam quod dicitur de genere dicitur et de specie sub genere contenta, secun­ dum illud: quod dicitur de toto, dicitur de partibus sub toto contentis. Unde patet quod iste articulus primus non est nisi recollectio eorum quae in quaestione praecedenti dicta sunt et veluti sequela immediata eius, quae sumitur veluti principium immediatum ad totam quaestionem prae­ sentem. 54 560 Q. XIX: De moralitate actus interioris P. II. De actibus humanis in suo esse moris 561 709. conclusio secunda: Moralitas actus interioris voluntatis pendet fundamentaliter a solo obiecto morali (art. 2). ex materia, species autem ex forma: actus autem exterior se habet ad interiorem sicut materia ad formam, et ideo individuatio est proprie exterioris actus. 710. Probatur. Moralitas actus interioris voluntatis pendet fundamentaliter a primo principio seu fonte mo­ ralitatis. Atqui primum principium seu fons moralitatis est solum obiectum morale. Ergo moralitas actus inte­ rioris voluntatis pendet fundamentaliter a solo obiecto morali. Maior patet, quia inter principia seu fontes morali­ tatis actuum humanorum et actus ipsos humanos moraliter consideratos debet esse proportio, eo quod sunt ad invicem correlativa. Atqui tria sunt principia seu fontes moralitatis, nempe obiectum, finis et circumstantiae, quo­ rum primum et principale est obiectum, ut patet ex dictis quaestione praecedenti, art. 2 et 7; actus autem huma­ nus est duplex, scilicet interior seu imperans et exterior seu imperatus, quorum interior est primus et principa­ lis. Ergo primo actui respondet primum principium mo­ ralitatis, scilicet actui interiori corresponde! solum ob­ iectum. Minor autem constat ex eadem quaestione, loco citato. 712. Confirmatur 2.° Ita se habet moralitas actus in­ terioris ad moralitatem actus exterioris sicut anima ad corpus et sicut substantia ad accidens; ergo et id unde pendet moralitas actus interioris debet eadem proportio­ ne se habere ad id unde pendet moralitas actus exterio­ ris. Atqui obiectum et finis —quae pro actu interiori idem sunt— ita se habent ad circumstantias. Ergo obiectum solum debet esse id unde sumitur moralitas actus inte­ rioris, circumstantiae vero debent esse pro actu exteriori. Patet ergo quod a solo obiecto morali pendet moralitas, idest, bonitas et malitia essentialis et specifica, actus interioris voluntatis. Licet aliunde et ratione alterius seu per redundantiam possit etiam esse in actu interiori quae­ dam moralitas accidentalis ex circumstantiis (hic ad 2 711. Confirmatur 1° Moralitas actus interioris est es­ sentialis et specifica et non mere accidentalis et indivi­ dua. Ergo et principium moralitatis actus interioris de­ bet esse id ex quo pendet moralitas essentialis et speci­ fica, non autem id ex quo pendet moralitas individualis et accidentalis. Atqui moralitas essentialis et specifica actus interioris voluntatis pendet ex solo obiecto, quia pro actu interiori finis coincidit cum obiecto; ex fine autem et obiecto sumitur specifica et essentialis moralitas actuum humanorum, ut patet ex quaestione praecedenti, art. 5-7; individualis vero et accidentalis moralitas sumitur ex cir­ cumstantiis, quae sunt veluti accidentia individuantia actus humani. Ergo moralitas actus interioris voluntatis pendet fundamentaliter a solo obiecto. Nam individuatio sumitur et 3). § III DE MORALITATE ACTUS INTERIORIS VOLUNTATIS FORMALITER CONSIDERATA 713. Ut ex distinctione articulorum quaestionis ap­ paret, moralitas fundamentalter pendet ex obiecto ipso, sicut et veritas fundamentaliter pendet ab elemento ob iectivo; formaliter vero seu proxime et immediate pen­ det ab aliquo elemento subiecti, nempe ab aliquo actu praecedenti actum illum moralizandum; et hic actus non potest esse nisi duplex: actus rationis practicae, et actus quidam voluntatis ipsius prior relative ad posteriores actus elicitos. Quia vero, utpote theologi, debemus omnia resolvere usque ad Deum, necesse est ex parte utriusque elementi 562 : De . II. De actibus humanis in suo esse moris ad Deum ipsum formaliter ascendere; in quo differt theo­ logia moralis a morali philosophia, quae in sola huma­ na ratione et voluntate sistit et non amplius resolutionem facit. Evidenter nomine rationis non intelligitur potentia naturalis, sed actus eius, maxime prout ab habitu syndereseos et prudentia procedit. moralitate actus interioris 563 717. Probatur. Sicut se habet simpliciter ad simpli­ citer, ita se habet talc ad tale. Atqui moralitas actus inte­ rioris voluntatis ut sic pendet a iudicio intellectus practici ut sic, ut patet ex conclusione praecedenti. Ergo et moralitas talis actus voluntatis, nempe circa finem vel circa media, pendet a iudicio intellectus practici circa finem vel circa media. A. De dependentia moralitatis actus interioris voluntatis a ratione 714. conclusio prima: Moralitas actus interioris vo­ luntatis pendet formaliter ab intellectu practico indicante tanquam a sua regula et mensura proxima et homogenea (hic, art. 3). 715. Probatur. Moralitas actus interioris voluntatis pendet a proprio eius obiecto formali seu morali, ut pa­ tet ex dictis art. 1-2. Atqui in ratione proprii obiecti mo­ ralis voluntatis includitur actus intellectus practici. Ergo moralitas actus interioris voluntatis pendet ab actu in­ tellectus practici. Minor constat; quia, cum actus voluntatis sit appeti­ tus elicitus rationalis, sequitur essentialiter formam ap prehensam a ratione practica, et ideo in ratione obiecti proprii voluntatis includitur intellectus practicus. Necesse est enim quod obiectum istud sit motivum voluntatis quoad specificationem, ut supra dictum est, q. 9, art. 1; et hoc est bonum apprehensum et iudicatum ab intellectu practico. Obiectum ergo ut praesentatum ab intellectu practico, est principium moralitatis actus interioris vo­ luntatis, et in eodem genere causae intellectus movet et specificat actum voluntatis. 716. conclusio secunda: Moralitas actus interioris voluntatis circa finem pendet ab intellectu practico indi­ cante de fine; moralitas autem actus interioris voluntatis circa media, nempe electionis, pendet a ratione practice indicante de mediis, nempe ab ultimo iudicio practicopractico (art. 3, ad 2 et 3). lam vero constat quod actus rationis practicae circa finem est actus syndereseos; actus vero circa media est actus prudentiae; et quidem ultimum iudicium practicopracticum rationis est conscientia. Ergo moralitas actus interioris voluntatis circa finem pendet a iudicio synde­ reseos; moralitas vero actus interioris voluntatis circa media pendet a iudicio prudentiae seu a conscientia. 718. conclusio tertia: Moralitas actus interioris vo­ luntatis pendet ab intellectu practico divino, tanquam a tegula vel mensura remota et transcendenti et prima (art. 4). 719. Probatur. Propter quod unumquodque tale et illud magis. Atqui ratio regulae et mensurae moralitatis actus interioris voluntatis, quam habet humana ratio per synderesim et prudentiam, pendet ab intellectu practico divino, qui impressit nobis legem naturalem. Ergo mora­ litas actus interioris voluntatis pendet ab intellectu prac­ tico divino, et quidem multo magis quam ab intellectu humano. Intellectus autem practicus divinus regulat omnes ac­ tus et motiones creaturarum per legem aeternam, quae in ordine naturali est actus divinae providentiae natura­ lis, et in ordine supernatural! est actus providentiae supematuralis, et pro electis actus divinae praedestina­ tionis. Quando ergo deficit humana ratio in regulando et di­ rigendo, oportet confugere ad rationem divinam, quae nobis ostenditur per legem naturalem et maxime per di­ vinam revelationem. Itaque uno verbo, ista dependentia 37 564 Q. XIX: De moralitate actus interioris P. Il, De actibus humanis in suo esse moris moralitatis actus interioris a ratione divina exprimitur per hoc quod pendet a lege aeterna. 565 quam positionem maiores theologi decertarunt, ut S. Al­ bertus Magnus S. Bonaventura 2 et S. Thomas in Senten­ tiis, in De Veritate et multis aliis locis, quae solent addu­ ci ab editoribus huius articuli 5. Postea vero, inde a saeculo XVI, fere tota theologia moralis circum conscientiam volvitur sicut circa cardi­ nem, eo fere modo quo philosophia moderna post Cartesium tota fere consistit circa conscientiam psychologi­ cam. Et inde veniunt omnia illa, quae dicuntur, systerna­ li moralia, quae nihil aliud sunt quam systemata vel theo­ riae de vi normativa et obligatoria conscientiae moralis. Non vacat ista omnia discutere, quae melius resolvuntur sub ratione prudentiae, cuius conscientia est actus. Doctrina S. Thomae in his articulis contrahi potest sequenti propositione: 720. At statim surgit difficultas, quia quod potest esse distortum non videtur quod sit regula et mensura, quia regula et mensura debent esse intelligibiles. Atqui ratio humana, praesertim practica, potest esse deficiens et errans. Verum quidem est quod ratio Dei seu lex aeter­ na est infallibilis et similiter ratio nostra circa prima principia per synderesim; at ratio nostra circa conclu­ siones practicas, per conscientiam, falli potest et saepe fallitur. Conscientia ergo seu ratio practica circa media non est regula et mensura moralitatis actus interioris volun­ tatis. Quod etiam patet ex absurdis. Supponamus enim conscientiam esse regulam moralitatis obligatoriam. 721. conclusio quarta: Conscientia erronea invinci­ Tunc, quando ista conscientia est erronea et dictat id bilis seu involuntaria obligat et excusat in omni materia-, quod vere et obiective est malum, voluntas ei concordans erronea vero vincibilis seu voluntaria, obligat ad eam de­ esset mala, quia de malo; et ab ea discordans esset bona, ponendam, corrigendo erronem (hic, art. 5 et 6, et ad 3). quia de vero bono; et tamen peccaret, quia recederet a 722. Ratio prioris partis est, quia tunc conscientia est sua regula et mensura. Ergo dicendum est conscientiam recta seu practice vera, utpote conformis appetitui recto non esse regulam moralitatis vel saltem non esse obliga­ finis, licet speculative et obiective sit falsa seu erronea: toriam, quia nequit esse regula moralitatis id quod reddit habet autem conscientia vim suam regulatricem practice, peccatum inevitabile. non speculative: est ergo formaliter vera, licet materia­ Quam quidem difficultatem S. Thomas versat in art. 5liter sit falsa vel erronea. Nec enim voluntas fertur in 6 sub hoc titulo: «utrum voluntans discordans a ratione obiectum suum bonum vel malum nisi secundum quod, errante» sit mala seu utrum conscientia errans obliget; ut tale, proponitur ei a ratione practica; et ideo imme­ et «utrum voluntas concordans rationi erranti, sit bona», diate pendet bonitas vel malitia voluntatis a rectitudine seu utrum conscientia erronea excuset. vel obliquitate rationis practicae. Propter hanc difficultatem, quidam antiqui theologi, ut Alexander Halensis, ad quos alludit S. Thomas in corp, 723. Ratio vero secundae partis etiam facile patet, art. 5 ’, distinguunt, et aiunt conscientiam erroneam circa nam conscientia erronea vincibiliter seu voluntaria ali­ indifferentia obligare et excusare, e contra circa per se quo modo, non est recta neque practice vera; et ideo bona vel per se mala non obligare neque excusare. Contra i Vide Alexandrum Halensem, Summa theol., II P., q. 121. memb. art. 1, edit. Quaracchi, n. 388, t. III, pp. 387-388. 1 S. Albertus Magnus, Summa de Creaturis, II p.. q. 72, art. 2, quaeritur l.°. , 2 S. Bona ventura, II Sent. dist. 39, art. 1, q. 3, t. II, pp. 906-907. Q. XIX: De moralitate actus interioris 566 P. II. De actibus humanis in suo esse moris prima obligatio est eam deponere, corrigendo errorem practicum per bonam intentionem ut deinde corrigatur error speculativus seu obiectivus. Patet ergo quod aequivocatio Alexandri Halensis processit ex hoc quod non bene distinxit inter rationem speculativam et rationem practicam; actus enim interior voluntatis mensuratur ab obiecto et ratione speculativa originaliter, a ratione autem practica formaliter; est autem ratio practica quae sub appetitu finis iudicat et movet ad appetitum mediorum. Rursus notandum quod ratio errans seu falsa et ratio vera seu recta possunt dupliciter considerari: uno modo, ut una sit speculativa et altera practica, nempe errans speculative et recta practice, quatenus omnino involun­ tarie et invincibiliter errat errore facti, non proprie lo­ quendo iuris, cum tamen sequatur rectam intentionem finis, et tunc est vera practice, hoc est, recta, et obligat et excusat, quia regulat praecise ut practica, non ut spe­ culativa —nam tunc est actus prudentiae, quae nunquam practice errat, quamvis per accidens erret speculative; alio modo, ut utraque sit practica, quatenus error ille est plus minusve voluntarius et vincibilis, et tunc non obligat neque excusat nisi in sensu composito— obligat vero ad errorem deponendum, seu ad seipsam rectificandam et verificandam. Non enim obiectum est formaliter morale nisi ut practicum seu intellectum et iudicatum. Nam verum speculativum est ex conformitate ad rem in se, practicum vero ad appetitum rectum finis, esset enor psychologicus non moralis. B. De dependentia actus interioris voluntatis ab ipsa voluntate 724. Sicut bonitas et malitia seu moralitas actus in­ terioris voluntatis pendebat a ratione humana seu imma­ nenti et coniuncta et a ratione divina seu transcendenti et separata sicut a prima causa, ita moralitas actus inte­ rioris voluntatis potest considerari relative ad actus prio­ res ipsius voluntatis et ad voluntatem divinam seu trans­ cendentem. ■ 567 I. De dependentia moralitatis actus interioris voluntatis ab ipsa voluntate humana 725. conclusio prima: Moralitas actus interioris vo­ luntatis circa media pendet ex moralitate actus interioris voluntatis circa finem, qui est intentio (art. 7). 726.Probatur. Ita se habent in bonitate actus inte­ riores voluntatis circa media ad actum interiorem inten­ tionis circa finem, sicut se habent in veritate actus ratio­ nis speculativae circa conclusiones ad actus intellectus speculativi circa principia. Atqui veritas actus rationis speculativae circa conclusiones pendet formaliter a veri­ tate intellectus speculativi circa principia. Ergo et boni­ tas et moralitas actus interioris voluntatis circa media pendet a bonitate et malitia actus intentionis voluntatis circa finem. Ac revera, ut patet ex tractatu de actibus humanis psychologice consideratis, media in eo quod media, sunt correlativa ad finem, quatenus finis induit rationem finalizantis seu correlationis ad media. Inter omnes autem actus voluntatis circa finem, sola intentio formaliter est quae respicit finem in ordine ad media utpote per media assequendum. Et haec est ratio cur moralitas actus inte­ rioris circa media pendeat a moralitate intentionis, po­ tius quam a moralitate volitionis aut fruitionis. 727. conclusio secunda: Quantitas moralitatis actus voluntatis circa media, quantum ad moralitatem absolu­ tam et materialem, non sequitur seu non commensuratur moralitati actus intentionis circa finem; bene vero quan­ tum ad moralitatem relativam et formalem (art. 8). 728. Ratio est, quia media habent duplicem bonita­ tem et malitiam: unam absolutam seu materialem, ut sunt res quaedam; aliam relativam et formalem, prout sunt essentialiter media seu in ratione propria medii. Constat autem ex tractatu de actibus humanis quod quan­ tum ad id quod absolutum et materiale est, media non 568 Btg r' ' 1 Q. XIX: De moralitate actus interioris P. II. De actibus humanis in suo esse moris pendent a fine neque ab intentione finis; at quantum ad id quod relativum et formale est, utique pendent a fine et ab intentione finis. Insuper, quantitas moralitatis seu intensitas eius potest considerari dupliciter: quoad speci­ ficationem seu in ordine intentionis tantum·, et quoad exercitium seu in ordine exequutionis: seu ex parte ob­ iecti ( = appraetiative) et ex parte subiecti ( = intensive tantum). Et in primo quidem sensu sive materialiter sive formaliter ut obiectum est. Et inde argumentum: in praedicatione formali, sicut se habet simpliciter ad simpliciter ita magis ad magis et minus ad minus. Atqui media ut media et finis ut finis —quae nomine intentionis includitur— considerantur in praedicatione formali. Ergo in hoc ordine sicut se habet simpliciter actus intentionis ad actus circa media, ita magis et minus circa intentionem ad magis et minus cir­ ca media. Constat autem ex conclusione praecedenti quod simpliciter moralitas mediorum pendet a moralitate in­ tentionis. Ergo et magis et minus seu quantitas morali­ tatis mediorum pendet a quantitate moralitatis finis. E contra vero, in praedicatione materiali non sequitur conclusio, quia neque etiam habetur dependentia simpli­ citer. Unde sicut bonitas vel malitia absoluta mediorum non pendet ex bonitate vel malitia absoluta finis neque intentionis, ita neque quantitas bonitatis et malitiae abso­ lutae mediorum pendet a quantitate bonitatis et malitiae absolutae finis. Ceterum, quantum ad intensitatem actus, quae se ha­ bet ex parte executionis, non est dependentia per se pri­ mo et immediate ex intensitate actus circa finem, sed ex intensitate imperii, quod immediate regulat usum acti­ vum, qui immediate applicat actus circa media ad finem et ad propria obiecta. Et hoc experientia comprobatur pluries. 569 2. De dependentia moralitatis actus interioris voluntatis a voluntate divina 729. conclusio prima: Bonitas voluntatis intendentis finem dependet a conformitate cum voluntate divina (art. 9) 730.Probatur. Bonitas voluntatis intendentis finem lotius humanae vitae pendet ex proprio obiecto eius, quod est summum bonum seu beatitudo, prout a synderesi naturali vel a fide proponitur. Atqui summum bonum seu beatitudo consistit in conformitate cun voluntate divina. Ergo bonitas voluntatis humanae intendentis finem totius humanae vitae dependet ex conformitate cum voluntate divina. Maior constat ex dictis articulo 1 et 2, quod scilicet bonitas actus interioris voluntatis cuiuscumque dependet ex proprio eius obiecto. Atqui proprium obiectum inten­ tionis est summum bonum seu beatitudo, ut patet ex tractatu de actibus humanis psychologice consideratis (q. 12, art. 2). Ergo bonitas intentionis voluntatis depen­ det ex conformitate cum ultimo fine seu beatitudine. Minor patet, quia beatitudo obiectiva, de qua loqui­ mur et quam per se primo intenditur assequi voluntas, consistit in bonitate divina seu in Deo, qui est summum bonum, ut patet ex tractatu de beatitudine (q. 2, art. 8). Atqui bonum divinum est per se primo obiectum volun­ tatis divinae eique proportionatum et commensuratum per aequiparantiam (I, q. 19, art. 2). Ergo bonitas inten­ tionis voluntatis nostrae pendet ex conformitate cum vo­ luntate divina. 731. Confirmatur. Bonitas participati et posterioris consistit in conformitate imitationis ad id quod est per essentiam tale et omnino primum in illo genere. Atqui voluntas humana est voluntas per participationem et pos1 Cf. S. Thomam, ad Ephes, cap. 5, lect. 6 fine, p. 67b. 570 P. II. Dr? actibus humanis in suo esse moris terior, dum voluntas divina est voluntas per essentiam et omnino prima. Ergo bonitas voluntatis humanae —si­ cut et omnis voluntas creata— pendet ex conformitate imitationis ad voluntatem divinam. 732. conclusio secunda: Bonitas voluntatis in ordine naturali pendet ex conformitate ad voluntatem divinam in volito formaliter, non autem in volito materialiter nisi secundum genus causae efficientis (art. 10). 733. Probatur prima pars. Volitum formaliter est ul­ timus finis seu summum bonum, quod est ratio formalis volendi cetera particularia bona, quae sunt volita mate­ rialiter. Atqui bonitas voluntatis nostrae consistit in con­ formitate ad voluntatem divinam in volitione ultimi finis seu summi boni, ut patet ex conclusione praecedenti. Ergo bonitas voluntatis humanae in ordine naturali con­ sistit in conformitate ad voluntatem divinam in volito formaliter. 734. Secunda pars. Volitum materialiter sunt quae­ dam bona particularia quae habent rationem boni secun­ dum particularem rationem convenientiae ad voluntatem creatam et humanam, ad quae naturalem inclinationem habet. Atqui haec propria et naturalis inclinatio ad haec bona particularia est ab Auctore naturae. Ergo ex parte causae efficientis conformatur voluntati divinae in quamtum homo vult hoc quod Deus vult eum velle. Et sic homo naturaliter vult vivere et sanitatem habere et ha­ bere accutum intellectum, quae tamen Deus in concreto non semper vult pro hoc homine. Haec enim sub diverso respectu cadunt sub voluntate divina et nostra, nempe sub Deo in quantum est universalis causa et providentia totius universi; sub nobis, in quantum sumus entia particularia et partes eius. 735. conclusio tertia: Bonitas voluntatis in ordine supematurali consistit in conformitate perfecta cum vo­ luntate divina in volito formaliter et quodammodo in vo­ Q. XIX: De moralitate actus interioris 571 lito materialiter per caritatem in statu viae·, in statu vero patriae bonitas voluntatis erit perfecte et in omnibus con­ formis voluntati divinae (art. 10 in fine corporis et ad 1). 736. Probatur prima pars. Quia in hoc ordine voli­ tum formaliter est a Deo revelatum et scimus quod con­ sistit in visione faciali divinae essentiae; insuper, per caritatem conformatur formaliter voluntati divinae in volendo materialiter diversa obiecta materialia seu crea­ ta, sed tamen ista conformitas in statu viae non est per­ fecta et completa, quia non semper cognoscimus in con­ creto quaenam sit voluntas Dei. 737. Secunda pars. At in statu termini, cognoscemus perfecte voluntatem Dei et absque ulla difficultate ei conformabimus voluntatem nostram quantum ad omnia volita, ut sit Deus omnia in omnibus secundum perfectum ordinem caritatis {hic, ad 1). QUAESTIO XX DE BONITATE ET MALITIA EXTERIORUM ACTUUM HUMANORUM § I RATIO QUAESTIONIS ET ORDO ARTICULORUM 738. Consequenter S. Doctor agreditur consideratio­ nem moralitatis actus exterioris in specie, et nomine ac­ tus exterioris intelligit actus imperatos proprie loquendo, prout distinguuntur ab actibus elicitis seu interioribus ipsius volutatis. 739. Sunt qui dicant nomine actus exterioris intelligere hoc loco S. Thomam actus seu motus membrorum seu facultatum execuutivarum tantum, ut Lottin b cui preierat Billuart2, et non omnes actus imperatos a vo­ luntate, qui sunt: a) actus appetitus sensitivi; b) actus rationis seu intellectus, et c) actus exteriorum membro­ rum, iuxta dicta supra q. 17, art. 6-7 et 9; et Lottin ad­ vertit quod haec est magna lacuna in synthesi S. Thomae de moralitate actus humani, quae non respondet synthesi ____ 574 P. II. De actibus humanis in suo esse moris 740. Respondetur: l.°, esse omnino mirabilem hanc improportionem, eo vel magis quod de actibus imperatis seu exterioribus paulo ante locutus fuerat, nempe in q. 17, huius I-II, nec poterat dici quod huius doctrinae oblitus fuerat. A priori ergo haec explicatio apparet improbabilis. 2.°, quia S. Thomas loquitur de moralitate motuum appetitus sensitivi, qui sunt passiones in tractatu de pas­ sionibus (q. 24) et in particulari de moralitate delectatio­ nis (q. 34) et tristitiae vel doloris (q. 39); dein, loquitur de una specie moralitatis, scilicet de bonitate in intellectu et in appetitu sensitivo, quando agit de subiecto virtutum humanarum (q. 56, art. 3-4. Vide etiam q. 58-59); de alia vero specie moralitatis, quae est malitia in appetitu sen­ sitivo et intellectu, agit in quaestione de subiecto peccati actualis (q. 74, art. 3-10), et quidem immediate per con­ trapositionem ad malitiam actuum elicitorum seu inte­ riorum ipsius voluntatis (ibid. art. 1-2). Quia ergo, in hac generali quaestione de moralitate actus exterioris, non poterat praeoccupare in speciali quaestiones de mo­ ralitate appetitus sensitivi et rationis: sed explicite locu­ tus est tantum de moralitate motuum potentiarum mere exequentium seu membrorum exteriorum, licet non ex­ cludat moralitatem appetitus sensitivi et rationis; secus debuisset ponere in hac quaestione totam fere Primam Secundae. Crederim ergo quod in hac quaestione S. Thomas su­ mit generaliter actum exteriorem seu imperatum, prout quid commune est ad actus appetitus sensitivi, rationis et membrorum exteriorum, et specialiter ponit exempla quaedam clariora de moralitate membrorum exteriorum, propter positionem erroneam Abaelardi et Hugonis a S. Victore impugnandam. Secus, si voluisset tractare complete de moralitate actuum exteriorum, debuisset distribuere quaestionem in duas portiones: 1. * de moralitate actuum exteriorum in genere; 2?, de moralitate actuum exteriorum in specie, scilicet: a) de moralitate actuum rationis; b) de morali­ Q. XX: De moralitate actuum exteriorum 575 tate actuum appetitus sensitivi; c) de moralitate actuum seu motuum membrorum exteriorum. 741. Ordinem autem articulorum huius quaestionis difficile est videre, neque satisfaciunt ea quae Kollin et Pègues suggerunt ut talem ordinem iustificent. Possumus dicere quod, quia actus exterior medius est inter actum interiorem et eventus frequentes provocatos ex actu exteriori, medium autem definitur per ordinem ad extrema eius, ideo moralitas actus exterioris conside­ ratur dupliciter: 1°, in ordine ad extrema eius (art. 1-5); 2’, absolute et secundum se (art. 6). In ordine autem ad extrema, consideratur: Γ, ordo ad actum interiorem, qui est veluti causa eius (art. 1-4); 2°, ordo ad eventum seu effectum sequentem (art. 5). Quantum vero ad ordinem quatuor priorum articulo­ rum, notandum est S. Thomam prae oculis habere theo­ riam illam Abaelardi et aliorum dicentium actus exterio­ res esse secundum se indifferentes seu amorales, et quod tota moralitas eorum veniat ex voluntate, idest ex inten­ tione finis. At S. Thomas, qui tria possuit principia seu fontes moralitatis actuum humanorum in genere, nempe, obiectum, finem et circumstantias (q. 18), necessario de­ bebat ista tria principia ponere veluti fontes moralitatis actus exterioris’, et ideo quaerit quomodo conveniant ac­ tui exteriori ut possint moralitatem eius fundare. Itaque S. Thomas in tribus prioribus articulis im­ pugnat positionem Abaelardi et Hugonis a S. Victore, de quibus dictum est q. 18, in quarto vero propriam theo­ riam uti veram concludit ac statuit. Impugnat autem eos primo destruendo fundamenta eorum, quae duo erant, nempe prioritas et causalitas actus interioris in exterio­ rem (art. 1-2), et secundo directe ostendendo falsitaem theseos (art. 3). Ordo istorum articulorum posset sequenti schemate contrahi : 576 De P. ΙΓ. De actibus humanis in suo esse moris moralitate actus exterioris humani: I) relative seu comparative ad extrema inter quae est, scii.: A) actum interiorem, qui est quasi causa eius: a) impugnatio falsae sententiae Abaelardi quoad: 1) principia eius: — logica (art. 1). — psychologica (art. 2). 2) conclusionem ipsius (art. 3). b) positio verae et propriae sententiae (a. 4). B) eventum sequentem, qui est quasi effectus ipsius (a. 5). II) absolute vel secundum se (a. 6). Q. XX: De moralitate actuum exteriorum 577 743. Denique, posset dici quod S. Doctor comparat moralitatem actus exterioris ad tria cum quibus neces­ situdinem quandam habet, scilicet: a) ad moralitatem ac­ tus interioris (art. 1-4); b) ad eventum sequentem (art. 5); c) ad entitatem physicam vel psychologicam, eiusdem actus exterioris (art. 6). Et quia haec consideratio obvia et facilis est, in expositione quaestionis eam sequemur J. DE MORALITATE ACTUS EXTERIORIS RELATE AD MORALITATEM ACTUS INTERIORIS 744. Haec est principalis pars totius quaestionis, in qua S. Thomas confutat positionem Abaelardi et Hugonis a S. Victore dicentium actum exteriorem non habere mo­ ralitatem propriam, sed penitus emendicatam ab actu interiori, ideoque omnes actus exteriores esse moraliter 742. Nisi quis velle dicere quod duo considerat circa hanc rem: Γ, ipsam moralitatem actus exterioris secun­ indifferentes. dum se (art. 1-5); 2°, moralitatem actus exterioris per Ergo in articulo primo quaerit S. Thomas utrum mo­ comparationem ad psychologiam eius (art. 6). ralitas actus exterioris sit in actu exteriori per participaQuantum ad moralitatem vero duo scrutatur: a) mo­ iionem moralitatis actus interioris vel e contra ei mora­ ralitatem essentialem vel specificam (art. 1-4); quam qui­ litas competat secundum se. Ut autem solutio rite dari dem investigat impugnando positionem falsam Abaelardi possit, notandum est principia vel fontes moralitatis (art. 1-3), et deinde concludit vera (art. 4); et b) morali­ tun actus interioris tun exterioris esse tres, nempe ob­ tatem accidentalem et quasi ex circumstantia eventus jectum, finem et circumstantias, quia istae tres fontes (art. 5). dicuntur de actu humano secundum se, ut patet ex dictis Et haec iustificatio videtur sat rationabilis possetque q. 18. Quaestio ergo est utrum moralitas, quae ex his sequendi schemate proponi: tribus principiis convenit actui exteriori per prius con­ veniat actui interiori, quasi per essentiam, actui vero DE MORALITATE ACTUS EXTERIORIS: exteriori quasi per participationem ab interori. I) absolute vel secundu se, quantum ad moralitatem: 745. Conclusio: Moralitas actus exterioris quae ei A) essentialem vel specificam: convenit ex fine ( = for malis), per prius convenit actui a) inquiritur contra Abaelardum (art. 1-3). interiori voluntatis et per posterius seu participative con­ b) concluditur (art. 4). venit actui exteriori; moralitas vero quae convenit actui B) accidentalem et quodammodo exteriorem exteriori ex obiecto et circumstantiis ( = obiectiva vel ma­ (art. 5). terialis), per prius convenit actui exteriori quoad speciII) relative seu comparative ad entitatem physicam 1 Vide Lottin, l. c., fev. 1923, pp. 47, 54. vel psychologicam eiusdem actus exterioris (a. 6). ■ 578 P. II. De Q. XX: ACTIBUS HUMANIS in suo esse moris ficationem seu in genere causae formalis ( — essentia), per posterius vero quoad exercitium seu in genere causae ej. fidentis vel moventis ( = exsistentia). 746. Probatur. Prima pars. Quod convenit alicui per se primo, non convenit alio nisi secundario et per parti­ cipationem et dependentiam a primo. Atqui moralitas ex fine per se primo convenit actui interiori voluntatis. Ergo moralitas ex fine non convenit actui exteriori nisi secun­ dario et per participationem et dependentiam ab actu interioris voluntatis. Maior constat, quia nihil potest convenire per se pri­ mo duobus diversis subiectis, sed necessario debet con­ venire uni per se primo, aliis vero per participationem et dependentiam a primo. Minor vero apparet; quia moralitas quae convenit ac­ tui humano ex proprio eius obiecto convenit ei per se primo, quia actus specificatur ex obiecto. Atqui proprium obiectum actus interioris voluntatis est finis, quia finis coincidit cum bono, quod est proprium eius obiectum. Ergo moralitas ex fine per se primo convenit actui inte­ riori. 747. Secunda pars. Moralitas quae competit actui ex­ teriori absolute et secundum se prout distinguitur ab ac­ tu interiori, convenit actui exteriori per prius et independenter ab actu interiori. Atqui moralitas ex obiecto et cir­ cumstantiis convenit actui exteriori absolute et secundum se, prout distinguitur ab actu interiori. Ergo moralitas ex obiecto et circumstantiis per prius convenit actui exte­ riori quam interiori quoad specificationem. Et revera, ex obiecto proprio specificatur actus exte­ rior prout ei a ratione proponitur, et idea sicut ex obiec­ to proprio habet specificationem antecedenter a volun­ tate, licet non sine ordine rationis, sine quo non est moralitas, ita et moralitas specifica ex obiecto et individualis ex circumstantiis quantum ad specificationem conve­ nit actui exteriori absolute et secundum se. Nec enim de- DC MORALITATE ACTUUM EXTERIORUM 579 pendet a voluntate quod furtum sit malum, sicut neque a voluntate dependet specificatio actus exterioris. 748.Tertia pars. At in ordine exequutionis et operis, actus exterior pendet ab interiori, quia voluntas movet efficienter potentias exequutivas ad suas operationes. Er­ go sicut exequutio pendet a voluntate, ita et bonitas et malitia eius. Sic ergo moralitas ex fine est specifica et essentialis actui interiori, actui vero exteriori est accidentalis, quasi ex circumstantia; moralitas vero ex obiecto vel materia circa quam est essentialis actui exteriori, et accidentalis pro interiori quasi ex circumstantia quid; quae vero ex meris circumstantiis dependet, accidentalis est utrique actui. Unde moralitas ex fine a voluntate descendit in po­ tentias exequutivas; moralitas vero ex obiecto et cir­ cumstantiis per se primo dicitur in ordine ad rationem convenientiam vel disconvenientiam eorum, et a ratione venit in actum exteriorem et per consequens in actum interiorem quantum ad specificationem; quantum vero ad exercitium, quia hoc pendet a voluntate, ei primo con­ venit et ex hinc ad motus potentiae exequutivae descendit. 749. Et ex hoc statim apparet id quod dicitur in art. 2, ubi S. Doctor quaerit utrum tota bonitas et ma­ litia actus exterioris dependeat ex bonitate et malitia in­ terioris. Nam tota moralitas, quae convenit actui exte­ riori ex parte finis, dependet essentialiter a moralitate actus interioris voluntatis; et similiter, tota moralitas, quae convenit actui exteriori ex obiecto et circumstantiis quantum ad exercitium operis; sed moralitas quae con­ venit actui exteriori quoad specificationem ex obiecto et circumstantiis, non dependet ex moralitate actus inte­ rioris. Attamen, quia in actu exercito nullus actus est sine fine, et insuper ad rationem perfectam boni requiritur quod omnia concurrentia sint bona, ut actus exterior sit simpliciter bonus debet quoque habere finem bonum. 38 580 P. II. De ,\CT1DL'S humanis in suo esse moris 750. Et inde etiam constat solutio ad quaestionem art. 3, utrum scilicet moralitas actus interioris et exterio­ ris sit eadem vel diversa numero. Dicendum est enim quod moralitas, quae convenit actui exteriori ex fine, est eadem numero ac moralitas actus interioris, quia est idem finis numero utriusque, licet interiori conveniat per essentiam seu essentialiter, exteriori autem per participationem et denominative; moralitas vero quae convenit actui exteriori secundum se et absolute, nempe ex obiecto et circumstantiis, est diversa specie et numero a moralitate interioris actus quae ei convenit ex fine, quia finis et obiectum sunt duo principia specificativa moralitatis, ut patet ex dictis q. 18; denique, moralitas quae convenit actui exteriori quoad exercitium vel exequutionem, est eadem numero ac moralitas actus interioris, quia tunc actus interior et exte­ rior sunt unus actus unitate compositionis, ut dictum est q. 17, art. 4. 751. Ex quo etiam sequitur solutio ad quaestionem art. 4, an nempe moralitas actus exterioris addat aliquid ad moralitatem actus interioris. Nam quantum ad moralitatem ex fine, per se, nihil moralitatis addit, quia omnis additio supponit distinctionem; quantum autem ad ta­ lem moralitatem, non est distinctio, sed unitas, ut patet ex articulo praecedenti; et idem dic quantum ad mora­ litatem in ordine executionis, per se loquendo, eadem ratione; quantum vero ad moralitatem absolutam et pro­ priam, quan habet actus exterior ex obiecto et circumstan­ tiis, quia haec est specie et numero distincta et independens a moralitate actus interioris, haec moralitas aliquid addit ad moralitatem actus interioris. Attamen, in ordine executionis, actus exterior potest aliquo modo concurrere ad additionem moralitatis actus interioris in genere causae quasi materialis, scilicet vel provocando multiplicationem actus vel maiorem durationem unius eiusdemque vel maiorem intensitatem. Ο XX: DE MORALITATE ACTI l M EXTERIORUM 581 § III DE MORALITATE ACTUS EXTERIORIS RELATE AD EVENTUM SEQUENTEM 752. Actus exterior membrorum, qui est quasi exte­ rior per antonomasiam, medius est inter actum interio­ rem seu non visibilem, sive elicitum sive imperatum, et eventum seu effectum sequentem ex positione talis actus apud alios vel coram aliis. Sicut ergo articulo praece­ denti quaesitum est utrum actus exterior addat aliquid de moralitate seu de bonitate et malitia ad actum inte­ riorem, ita in praesenti inquiritur utrum etiam eventum sequens addat aliquid de bonitate et malitia seu de mora­ litate ad actum exteriorem. Ut ergo quaestio rite solvi possit, notandum est talem eventum se habere posse tripliciter ad actum exteriorem seu ad exterius operantem: uno modo, ut sit praecogita­ tus, idest praevisus et intentus a ponente actum exterio­ rem, sive effectus ille sit bonus, v. gr. aedificatio proximi ex actu exteriori praedicationis (hic, ad 2), sive sit ma­ lus, ut scandalum activum proximi (II-II, q. 43, art. 1 ad 4 et art. 2); alio modo, ut sit praevisus, sed non inten­ tus, quando scilicet per se sequitur ex actu exteriori, licet ponens talem actum non intendat positive talem effectum, ut si quis fornicationem publice comittit, ex qua natum est sequi scandalum in aliis; tertio modo, ut neque prae­ visus neque intentus sit, quatenus mere per accidens se­ quitur ex actu exteriori et praeter omnem intentionem agentis, et iste eventus dicitur simpliciter non praecogni­ tus (I-II, q. 73, art. 8). 753. conclusio: Eventus sequens praevisus et inten­ tus addit moralitatem actui exteriori et similiter eventus praevisus et non intentus, seu per se sequens ad actum exteriorem; eventus vero neque intentus neque praevisus nihil moralitatis addit ad actum exteriorem. 582 Q. XX: De moralitate actuum exteriorum P. II De actibus humanis in suo esse moris h i 754. Probatur prima pars, quia tunc est maior bo­ nitas vel malitia sive intensive seu ex parte volentis, qui plura bona vel mala vult, nempe bonum vel malum actus interioris, bonum vel malum actus exterioris et bona vel mala inde sequentia pro se vel pro aliis; sive etiam quasi extensive, quatenus malum aut bonum non sistit in solo operante, sed etiam ad alia vel alios se extendit. Huc scandalum activum directum. 755. Secunda pars fere aequivalet primae, quia agens debet cognoscere effectus per se et immediatos proprios actionis. Unde saltem extensive seu ex parte obiecti maior est bonitas vel malitia quam in mero actu exteriori. Et huc reducitur scandalum activum indirectum. Tamen est minus moralitatis quam in casu praecedenti, quia non explicite et quasi in actu signato intenditur talis eventus, licet implicite et in actu exercito sequatur et imputetur agenti. 756. Tertia pars patet. Quia iudicium de aliqua re datur secundum id quod est per se, non secundum id quod est per accidens. Iste autem eventus sequens se habet omnino per accidens, idest, non solum respectu actus exterioris, sed respectu interioris agentis. Et huc sicut scandalum mere passivum seu acceptum et minime datum, quod nullo modo est peccatum b Si autem comparentur inter se relatio actus exterioris ad interiorem et relatio eventus sequentis ad actum ex­ teriorem in ordine ad moraliatem, apparet quaedam dif­ ferentia; quatenus actus exterior semper se habet per se ad interiorem, utpote ab eo imperatus directe; dum e contra, effectus seu eventus sequens potest se habere ad actum exteriorem quandoque per se et quandoque per accidens tantum. Unde, ceteris paribus, plus moralitatis addit actus exterior ad interiorem, quam eventus sequens ad actum exteriorem. Nec mirum, quia moralitas analo­ 1 Vide infra, ΙΊΙ, q. 73, art. 8, et II-II, q. 43, de scandalo. 583 gice dicitur de actu interiori, de exteriori et de eventu sequenti, idest secundum prius et posterius; ita quidem ut in eventu sequenti non sit nisi sicut in signo, in actu vero exteriori, ultra hoc, potest quoque esse sicut in cau50, quando scilicet actus exterior est per se bonus vel malus ex obiecto vel circumstantiis et non solum ex fine; in actu autem interiori est semper sicut in subiecto et plerumque etiam sicut in causa, quatenus ab eo descen­ dit ex parte finis operantis ad actum exteriorem et ad eventum sequentem. § IV DE MORALITATE ACTUS EXTERIORIS RELATE AD ENTITATEM EIUS PHYSICAM 757. Denique comparatur moralitas actus exterioris cum eius entitate physica vel psychologica quantum ad unitatem vel pluralitatem. 758. conclusio: Unus idemque actus exterior unitate psychologica potest esse unus vel multiplex imitate mora­ li et consequenter potest esse bonus vel malus secundum diversa; unus autem actus unitate morali nequit esse bo­ nus et malus seu multiplex in hoc eodem ordine. 759. Probatur. Prima pars. Quae pertinent ad diversa genera, non conveniunt neque distinguuntur secundum eadem principia, sed secundum diversa. Atqui ordo phy­ sicus vel psychologicus et ordo moralis pertinent ad di­ versa genera, quia ordo physicus et moralis pertinent ad diversa genera, quia ordo physicus pertinet ad ordinem entitatis et maxime concernit causam vel principium effi­ ciens; dum ordo moralis pertinet ad ordinem bonitatis aut malitiae et maxime concernit causam finalem totius humanae vitae. Quia ergo sunt ordines diversi in essendo, nihil mirum quod sint etiam diversi quantum ad identi­ tatem vel distinctionem seu multiplicationem. 584 I Et sic videmus quod eadem superficies quae est una et continua in genere quantitatis, potest esse multiplex in genere qualitatis, prout in una parte est alba et in alia est nigra; et similiter, eadem ambulatio continua est unus actus exterior in genere naturae, at potest esse multiplex in genere moris, prout voluntas seu intentio ambulantis mutatur secundum diversos fines. f*· i I >- P. H. De actibus humanis in suo essb moris 760. Secunda pars etiam facile patet. Nam diversae species nequeunt praedicari de eodem individuo secun­ dum eandem considerationem formalem seu secundum eandem lineam. Atqui bonum et malum sunt diversae spe­ cies moralitatis, ut patet ex dictis q. 18. Ergo nequeunt dici de uno eodemque actu morali seu moraliter consi­ derato; et ideo unus idemque actus moralis nequit esse simul bonus vel malus. 761. Confirmatur ex argumento sed contra. Quae sunt directe contraria nequeunt dici de eodem secundum idem. Atqui bonum et malum morale sunt contraria di­ recte. Ergo bonum et malum morale nequeunt dici de uno eodemque actu morali secundum eandem rationem moralitatis. E contra vero quia ratio psychologica seu entis et ra­ tio moralis non sunt eaedem, ideo nihil prohibet bonum et malum physicum dici de eodem actu morali; et vicissim, bonum et malum morale de eodem actu psychologico vel physico. At haec omnia, quae sat nota et vulgaria sunt, nobis innotescunt jam ex dictis supra, q. 1, art. 3 ad 3. QUAESTIO XXI DE HIS QUAE CONSEQUUNTUR ACTUS HUMANOS RATIONE BONITATIS ET MALITIAE 762. Caietanus tradit ordinem articulorum huius quaestionis sequentibus verbis: «Actus humanus consti­ tuitur in esse boni et mali quasi ex causa formali, et su­ per hoc fundatur quod, ex ordine ad finem, recti vel pec­ cati; ex ordine ad effciens laudabilis vel culpabilis; ex ordine ad alterum, meritorii vel demeritorii rationem, habeat. Et non sunt haec sumenda ut disparata, sed ut ex addi­ tione se habentia; meritorium namque supponit et praeexigit laudabile, et laudabile rectum; et rectum bonum moraliter» Unde posset iste ordo sequenti schemate proponi: De proprietatibus moralitatis actus humahi: I) absolute et secundum se considerati: a) ratione finis·, rectitudo et peccatum (art. 1). b) ratione agentis: laus et vituperium (art. 2). II) relative ad alterum: meritum et demeritum (art. 3-4). i Caictanus, h. I., art. 1, in fine. 506 P. II. De actibus humanis in suo esse moris Q. XXI: Proprietates moralitatis 587 debitae actui secundo seu motui, et dicitur proprie lo­ quendo peccatum. Potest autem dici et esse peccatum et rectitudo in naturalibus et artificialibus et voluntariis, sicut et in his omnibus potest dari actus seu motus; et peccatum natu­ rae est defectus seu privatio ordinis principii activi natu­ ralis ad finem suum connaturalem; peccatum artis est de­ viatio a regula seu mensura artis; peccatum humanum est deviatio a regula seu mensura morum humanorum; quae est recta ratio et lex aeterna. «Sic ergo —ait S. Thomas— in peccato duo possunt attendi, scilicet recessus a regula vel mensura, et recessus a fine. Contingit autem quandoque recedere a fine et non recedere a regula vel mensura, qua quis operatur propter 763. Malum, peccatum et culpa se habent sicut prius finem et in natura et in arte: in natura quidem, sicut si in et posterius, nam omnis culpa est peccatum et est ma­ stomacho ponatur aliquid non digestibile, ut ferrum vel lum, et similiter omne peccatum est malum; at non om­ lapis, defectus digestionis absque peccato naturae contin­ ne malum est peccatum neque culpa, et insuper non omne git; similiter, si medicus secundum artem dat potionem peccatum est culpa. et infirmus non sanetur, vel quia habet morbum incura­ Nam malum dicitur de privatione quacumque per­ bilem vel quia aliquid contra suam sanitatem agit, medi­ fectionis debitae quocumque modo cuicumque naturae, cus quidem non peccat, licet finem non consequatur. et ita poena est malum quoddam: sed peccatum est pri­ Si autem, e converso, finem consequeretur, sed tamen vatio perfectionis debitae in aliquo actu secundo, quando a regula artis disentiret, nihilominus peccare diceretur. non habet debitum ordinem ad suum finem. Ubi notan­ Ex quo patet quod magis est de ratione peccati praete­ dum est quod deviatio potest esse a duobus in actu seu rire regulam actionis quam etiam deficere ab actionis motu, scilicet ad ipsa consequutione finis, et ab ordine fine. Hoc est ergo per se de ratione peccati sive in natura ad consequutionem finis. Deviatio autem ab ipsa conse­ sive in arte sive in moribus, quod opponitur regulae ac­ cutione seu attingentia finis non est proprie loquendo tionis» ’. peccatum, sed frustratio·, deviatio vero ab ipso ordine Unde patet quam exacte S. Thomas definit significa­ seu directione vel via ad finem est proprie loquendo pec­ tionem propriam huius nominis «peccatum», etiam prout catum. Unde S. Thomas profunde notat quod «ratio pec­ est apud maiores latinistas; «siquidem —ait Tullius— est cati consistit in deviatione ab ordine ad finem» (hic, art. peccare tanquam transilire lineas» 2. 1, ad 3). Ac revera, rectitudo actus secundi habetur quando iste 764. Culpa autem differt a peccato in hoc quod pec­ actus vel motus, qui medius est inter potentiam seu prin­ catum potest dici de deviatione cuiuscumque actus vel cipium activum et finem seu terminum, non exit ab his extremis, idest ab ordine vel relatione principii activi ad finem, quando vero exit ab ordine seu via est deviatio i S. Thomas, De Malo, 2, 1. seu obliquatio quaedam, quae est privatio rectitudinis i Tullius Cicero, III Paradoxa, cap. 1. edit. cit. t. III, p. 501. Et vere est ordo logicus, quia per prius conveniunt actui humano seu morali proprietates absolutae quam proprietates relativae ad alterum, sicut absolutum est prius relativo. Quantum vero ad absolutas, ordo est se­ cundum ordinem formalem causarum, quarum prior est finalis et dein efficiens, specialiter in ordine morali in quo finis primatum tenet. Posset etiam dici quod proprietates absolutae conve­ niunt ei ratione sui seu essentialiter, dum proprietas re­ lativa convenit ei ratione quasi effectus eius, qui est pro­ fectus vel nocumentum respectu alterius. Et quia theo­ logum agit, ponit etiam rationem meriti apud Deum, et haec est ratio articuli quarti. 58β P. II. De actibus humanis in suo esse moris Q. XXI: Proprietates moralitatis 539 motus a via seu ordine ad finem, dum culpa est solum quod ille cui imputatur actus fuerit vera causa vel auctor deviatio voluntaria et in solis actibus voluntariis, quorum eius; b) quod insuper fuerit verus dominus eius, quate­ homo est dominus. Ideo ergo laudabilitas et culpabilitas nus poterat actum illum ponere vel non ponere, aut po­ seu vituperabilitas seu responsabilitas dicuntur de pecca­ nere hunc aut illum actum. Et propter hoc, actus natu­ to morali, prout est voluntarium seu dependens a nostra rales non imputantur agentibus naturalibus, quamvis voluntate et potestate. agentia naturalia sint vera causa eorum; quia ista agentia 765. Consequenter ex hoc sequitur ratio meriti vel necessario et non libere operantur, et consequenter non demeriti. Nam ex hoc quod actus bonus seu rectus cedit habent dominium aut possessionem suorum actuum. Unde directe vel indirecte seu ex consequenti in profectum seu valde exacte S. Thomas ait «quod tunc actus imputatur emolumentum alterius personae particularis vel commu­ agenti, quando est in potestate ipsius, ita quod habeat nitatis, debetur ei retributio quaedam quasi merces, quae iominium sui actus» {hic, art. 2). Habet autem homo do­ meriti rationem habet et premium dicitur; ex hoc vero minium sui actus per voluntatem et libertatem suam. Er­ quod actus malus seu deviatus seu peccatum et culpa go veluti fundamentum imputabilitatis requiritur libertas cedit directe vel indirecte in nocumentum vel damnum a necessitate et coactione et insuper libertas indifferen­ alterius personae singularis vel communis, debetur ei tiae quoad specificationem et quoad exercitium. retributio quaedam, quae demeritum dicitur et est poena. Quod quidem non solum est apud homines, sed ma­ 767. Imputabilitas autem dividi potest ex duplici xime apud Deum, quantum est ex parte actus, quia Deus capite: a) ex parte actus qui imputatur homini operanti, est princeps totius communitatis creaturarum eique om­ dividitur imputabilitas in laudabilitatem et culpabilitanes actiones et motus nostros sicut ad ultimum finem et tem prout actus qui attribuitur homini est bonus ideoque beatitudinem referre debemus {hic, art. 4, corp, et ad 3). dignus qui laudetur, aut est malus et consquenter dignus Ad hanc proprietatem actus humani, quae dicitur lau­ est qui vituperetur aut culpetur; nam, ut observat D. Doc­ dabilitas aut culpabilitas, reducitur imputabilitas, et tor, «nihil aliud est laudari vel culpari quam imputari consquenter responsabilitas. alicui malitiam vel bonitatem sui actus» {ibid.Y Ergo imputabilitas et responsabilitas sunt ad invicem Et quidem inculpatio dicitur uno verbo accusatio; correlativae, ita quidem ut imputabilitas immediate affi­ laudatio vero retinet nomen genericum attributionis. ciat actum per ordinem ad agentem, dum responsabilitas b) Alio modo distinguitur imputabilitas ex parte reafficit immediate agentem per ordinem ad actum. 766. Imputare autem, iuxta vim vocis, importat pon­ tulae vel fundamenti computationis et supputationis va­ derationem et computationem seu mensurationem ratio­ loris, idest bonitatis et malitiae actus humani, in imputa­ ciniorum seu debitorum in aliqua re vel actione vel nego­ bilitatem moralem seu in foro interno et imputabilitatem iuridicam seu in foro externo; quae iterum subdividitur tio, et attributionem seu relationem eorum in actores vel in imputabilitatem civilem et criminalem, prout de foro dominos. Inde autem, ab isto ordine exteriori et iuridico transfertur ad significandam ponderationem valoris actio­ civili vel criminali agitur. Si enim lex naturalis sumatur nis humanae et attributionem eius homini veluti auctori veluti basis aut fundamentum computationis et supputa­ et domino eius. tionis valoris actus humani, est imputabilitas moralis; Patet autem quod ad imputabilitatem moralem ali­ si vero sumatur lex mere positiva humana, tunc est impu­ cuius actus, duae conditiones cumulative requiruntur; a) tabilitas iuridica·. quod si lex illa sit civilis, fundat impu- 590 P. II. De actibus humanis in suo esse moris tabilitatem civilem; si poenalis vel criminalis, fundat imputabilitatem criminalem. Est autem magna differentia inter imputabilitatem moralem aut iuridicam et imputabilitatem technicam vel artis, sicut et magna differentia est inter ethicam et ar­ tem. Nam alius est finis proprius artis, qui particularis est, et alius est finis ethicae, qui est universalis pro tota humana vita; et consequenter, alia est regula fundans imputabilitatem moralem, et alia est regula fundans im­ putabilitatem technicam seu artis (hic, art. 2 ad 2). Q. XXI: Proprietates moralitatis 591 poenalem; in individualem et socialem vel collectivam, et aliis modis, quae ad rem nostram non pertinent. Istis ultimis temporibus multum disputatum est de imputabilitate et de responsabilitate, maxime quantum ad excusationem utriusque pro foro criminali et quan­ doque pro foro interno seu morali; et criminalistae mul­ ta de hac re dixerunt et dicunt. Nobis autem, quantum ad lineas generales, non est difficile videre fundamentum utriusque, quod consistit in ratione actus humani perfecti, nempe in perfecta co­ gnitione, in perfecta voluntarietate, et in perfecta liber­ 768. Responsabilitas vero, a respondendo venit. Re­ tate. Quidquid auten haec tria auget, auget etiam impuspondere autem, iuxta vim nominis, significat iterato tabilitatem et responsabilitatem actus; quidquid vero ea spondere, idest iterato loqui, nam spondere primitus sig­ minuit, minuit quoque imputabilitatem et responsabili­ nificat loqui, quod postea extensum est ad promitere seu tatem actus. Quaecumque ergo moralistae dicunt de hos­ verbis promissionem facere. Significat ergo respondere tibus voluntarii seu actus humani perfecti, ut sunt vis, interroganti satisfacere seu ad voluntatem seu petitio­ metus, ignorantia, passio, huc transferri possunt. nem rogantis loqui: petens enim aut interrogans seu im­ Haec auten multum pendet ex conditionibus indiviputans loquitur, cui accusatus respondet, idest iterato dualibus, socialibus, hereditariis, ita ut in concreto sit loquitur. Itaque responsabilitas est proprietas agentis vi valde difficile iudicare gradum imputabilitatis et responcuius rationem reddere potest de bonitate vel malitia sabilitatis alicuius actus. actionis quae ei ab interroganti seu accusanti imputatur. 770. Quatenus vero actus noster, cuius nos perfecte Cum autem responsabilitas et imputabilitas sint ter­ sumus auctores et domini, vergit in profectum vel nocu­ mini correlativi, patet manifeste quod iisdem conditio­ mentum aliorum, surgit ius ad compensationem vel re­ nibus gaudere debent, nempe ut quis possit responsa­ tributionem quandam proportionatam: et quidem, si bilitatem contrahere, requiritur cumulative, quod sit vera consideretur istud ius ex parte actus positi ab agente, causa actus ei imputati, et quod insuper sit verus domi­ dicitur meritum vel demeritum} si vero consideretur ex nus eius, ita ut posset illum ponere vel non ponere, et parte termini seu personae quae debet compensationem ponere hunc vel illum. proportionatam facere, dicitur proprie loquendo sanctio, 769. Quamvis autem responsabilitas possit distingui quae distinguitur in praemium et poenam} praemium ex parte actus de quo respondendum est in responsabili­ quod respondet merito; poena vero quae respondet cul­ tatem bonitatis vel malitiae, sicut de imputabilitate dic­ pae vel demerito. tum est, ex usu tamen restringitur hoc nomen ad respon­ Notat auten S. Doctor quod ista retributio seu sanctio sabilitatem malitiae tantum, sicut etiam aliquo modo debetur actui humano, etiam in ordine naturali, non so­ imputabilitas, ita ut se habeant sicut accusatio et respon­ lum ab hominibus, sed etiam a Deo. sio vel excusatio. Ab hominibus auten habetur non solum singillatim, Specialiter vero responsabilitas distinguitur in mora­ sed et collective. Nam actus noster, aut vergit in pro­ lem et iuridicam, et haec in civilem et criminalem seu fectum vel nocumentum alicuius personae physicae aut 592 P. II. De actibus humanis in suo esse moris singularis directe; aut alicuius personae moralis et to­ tius communitatis. In primo casu, retributio vel sanctio debetur ei directe quidem a persona illa singulari, ex consequenti vero a tota communitate, vel a tota huma­ nitate, quatenus profectus aut nocumentum singulorum redundant in profectum vel nocumentum omnium ho­ minum; in secundo vero, debetur ei directe retributio a tota communitate vel a praeside eius, et ex consequen­ ti a singulis personis, eadem de causa. Imo, et quando actus noster vergit in nocumentum vel profectum ipsius personae operantis, quia revera etiam tunc debetur ei retributio, cum sit pars societatis (art. 3). A Deo etiam debetur retributio, ex eo quod iustus et providens est de omnibus rebus. Nam etiam omnes homines et tota universitas creaturarum sumus veluti membra unius communitatis creatae sub Deo principe, et sic pro quolibet actu bono vel malo debetur homini re­ tributio quaedam a singulis creaturis et maxime a Deo; et quidem multo profundius et universalius quam a com­ munitate civili vel politica, ut optime notat S. Doctor in art. 4 ad 3. Quomodo autem sit intelligendum istud meritum apud Deum, utrum de condigno vel de congruo, et quo­ modo se habeat ad meritum supernaturale quod respon­ det operibus gratiae, discutietur infra in tractatu de Gratia, quaestione 114. INDICES (*) r*g. Index rerum syntheticus .......................... IX I. Index onomasticus ............................. 595 II. Index Biblicus ...................................... 599 III. Index Thomisticus .............................. 601 IV. Index analyticus ................................... 609 *)( Indicantur paginae. Littera n notam designat in calce paginae adiectam. I. INDEX ONOMASTICUS Abaelardus, 184, 510, 521, 526 527, 529, 531, 575, 577. Afrus, Domitius, 367. Albertus Magnus (S.), 511, 521, 523, 527-32, 537, 565. Albumazar, 180. .Alexander Halensis, 39, 45, 53, 59,512,521,523, 528-531,564, 566. Algazel, 180. Alkindi, 180. Ambrosius (S.), 50n. Archaelaus, 508. Aristippus, Socraticus, 508 , 509n. .Aristoteles, 11, 13, 15, 22, 28, 31, 37, 38, 40-43, 46, 47, 52, 54, 58, 59,61, 79, 113, 160, 179, 215, 253, 321, 327, 329, 331, 336, 339, 340, 316. 350, 351, 368, 385, 423, 431, 437, 478, 509, 524, 531, 537, 540, 542, 544. Amu, N., 113. Attius, 342n, Augustinus (S.), 133, 263, 269, 273. 275, 281, 299, 300, 343, 344, 437, 487. Aversa, 132n. A verroes, 113, 181. Avicenna, 180, 181, ( Banez, Dominicus, 112, 114, 115, 140, 151, 177, 178n, 321, 412. Billuart, Carolus, 413, 573. Boetius, Manlius Severinus, 40, 42, 43, 51, 53, 61, 511. ***** Bonaventura (S.), 53, 59, 145, 287, 298, 300, 370, 375, 377, 521, 522, 524, 527-529, 531, 532, 537, 565. Caietanus, Thomas, 74n, 78, 93, 108, 109, 112n, 113-116, 122, 126, 131, 132, 138n, 170-173, 185n, 189n, 193, 202, 217, 221, 232, 238n, 254, 260n, 272n, 281, 306, 313, 320, 321, 348, 412, 456, 472, 542, 585. Capreolus, Joannes, 107, 112-117, 120, 126, 131, 132, 256, 302. Caraffa, Gregorius, 132, 416. Carame, N., 181. Cameades, 508. Cassiodorus, 265. Cartesius (Descartes), 510, 511, 565. Catechismus Romanus, 137. Cicero, Tullius, 31, 37, 38, 40, 4244, 46, 48, 51-54, 58, 59, 61, 67, 266, 285, 343, 344, 348, 350n, 358, 369, 387, 399, 430, 515-518, 587. Coecejius, 509. Concilium Arausicanum II, 194. Concilium Tridentinum, 51, 194. Concilium Vaticanum I, 3. Conimbricenses, 442, 447. Crusius, 510. Cruz, Franciscus de la, 113, Damascenus, Joannes (S.), 39-41, 43, 61, 67. S96 Indices Diogenes Laertius, 508. Democritus, 41, 179. Donat, 138, 146. Durandus de S. Porciano, 522. Empedocles, 179. Epicurus, 41, 508. Ferrariensis, Franciscus de Silvestris, 108, 111, 114-116, 185n, Festus, 342n. Frbbes, 132n, 139, 145, 146. Gastaldus, Thomas, 189. Georgias, 508. Gerson, 510. Godofredus de Fontibus, 111. Gonet, J. B„ 103, 413. Grabmann M., 526. Gregorius Nvsenus = Nemesius, 39, 40, 41, 43, 61. Gronovius, 510. Grotius, 510. Guilelmus Autissiodorensis, 528. Henricus, Stephaniis, 108n. Heraclitus, 509. Hermagora, 48. Herveus de Nedellec, 108n, 111, 113. Hobbes, 510. Homero, 179. Hugo de S. Victore, 484, 510, 521, 527, 529, 531, 575, 577. Innocentius V, 521, 527. Isidorus (S.), 266. Joannes a Sto. Thoma, 40, 64, 86, 94-97, 112, 130, 138, 158, 257, 259, 261n, 278 , 280, 282, 298-299, 320, 321,324, 340, 361, 398, 413, 415, 440,445 , 472, 478, 480, 497, 500, 543,544, 553, 555. Koellin, Conradus, 95n, 113, 139, 341, 472, 477, 478, 550, 551, 555, 554, 555, 577. Langraf, A., 472. Lehu, 472. Î. Lombardus, Petrus, 484, 521,527, 523 Lottin, 471, 477, 484, 529n, 550, 554, 573η, 577. Mandeville, 510. Mandonnet, P., 180n, 225. Marinis, Dominicus de, 113,416. Martinez, Gregorius, 138, Martinez de Prado, Joannes, 114. Medina, Bartholomaeus, 113, 139, 140, 151, 320, 321, 412, 472. Melchior Cano, 114. Molina, L., 255. Montaigne, 510. Occam, Guilelmus, 510. Ossiander, 510. Palu, Petrus de la, 111. Pègues, Thomas, 95n, 107n, 575. Pius IX (Syllabus), 518. Protâgoras, 508, 509. Ptolomeus. Joannes Bpta., 138, 146. Puffendorf, 510. Pyrrhus, 508. Pythagoras, 509, 540, 541. Quintilianus, 41, 348, 349, 367. Ramirez, J. Μ., VII. Ripalda, 442. Rodriguez, Victorinus, V, VIII. Rosselli, 508, 510. Rousseau, J. J., 510. Sacra Congregatio Stud., 460. Saint-Lambert, 510. Salas, Joannes, 138, 146. Salmanticenses, 93, 112, 307, 320, 413, 472, 543, 544. Schwarz, 510. Scotus, Joannes Duns, 442, 522, 530, 537. Séneca, 42. Serra, Marcus, 40, 114, 138, 413. Siger de Brabant, 180n. Sertillius, 114-115n. Simplicius, 540. Soncinas, Paulus, 113. Simonin, 288n, 293. Index ONOMASTICUS Sophistae, 508. Soto, Dominicus de, 268, 269. Stufler, 255. Suarez, F., 40, 43, 442n, 472, 530. Theodorus, Cyrinensis, 508. Thomas, Aquinas, Vide Indicem Thomisticum. 597 Toletus, Franciscus, 114. Urraburu, 444, 452. Varro, 265 , 342. Valencia, Gregorius de, 40. Vâzquez, Gabriel, 38, 41, 46, 138, 442 , 472, 504, 522, 530. II. INDEX BIBLICUS Genesis 150 496 156 Deuteronomium 334 Liber Psalmorum 113, 11 ................. Liber Proverbiorum 7, 18 ..................... 21, 4 ...................... Ecclesiasticus 15, 14-18 .......... 39, 21 .............. Liber Sapientiae 11, 21 Esther 19, 9 Isaias 5, 20 46, 11 Daniel 7, 7-10 Micheas 240 281 193. 244 496 244 490, 496 244 480, 518 244 194 244 136 481 Evang. secundum Matthaeum 67 7, 10 436 7, 27 12, 50 Evang. secundum Marcum 16, 15-16 ............................... Evang. secundum Joannem 3, 19-21 ................. 14, 5 ....................... 15. 5 ..................... Actus Apostolorum 17, 25, 27-28 Ad Romanos 7, 19 .......... 7, 23-24 ..... 9, 15, 16, 36 9, 18 .......... I ad Corinthios 7, 25 ....................... .............. 481 194 194 136 194 245 345 II ad Corinthios 12, 7 ........................ .............. 136 12, 10 ..................... .............. 352 Ad Galatas 15, 16-17 ................ .... 236. 237 Ad Ephesios 1, H ................ ............. 347 Ad Philipenses 2, 12-13 .................. Ad Philemon V. 20 ....................... Ad Hebraeos 1, 3 .......................... Epistola Jacobi 1, 13-15 .................. ..... 193 .... 281 .... 184 .. 136 III. INDEX THOMISTICUS Ϊ_Ί1< Commentaria in scripturam SA- CRAM In Isaiam Cap. 16 34o In ad Galatas Cap. 5, lect. 4 238 In ad Ephesios Cap. 4; lect. 6 in fine 569 Commentaria in Aristotelem In libros perihermeneias In Librum I Lect. 7, nn. 4-5 19, n. 2 410 411 246 430 libros posteriorum analyticorum In librum II Lect. 1, n. 2 8, n. 8 octo libros physicorum In librum II Lect. 1, n. 1 ................. ... 215 ... 214 — 2, n. 7 ................. ... 126 — 11, n. 2 ................. In librum III Lect. 4, n. 10 .................. ... Lect. 4, n. 11 ................. ... — 5, n. 11 ................. ... — 5, nn. 13-17 .......... ... — 5, n. 18 ................. ... 422 423 423 422 424 In librum VIII Lect. 5, n. 3 ................. ... 480 In In librum I Lect. 12, n. 2 12, n. 7 In 129 130 343 130 129 In tres libros de caelo et MUNDO In librum II Lect. 18, n. 2 ................. .5 — 18, n. 3 ................. 6 IN TRES LIBROS DE ANIMA In librum I Lect. 14, nn. 812-816 — 15 per totum 104 104 In librum II Lect. 3, n. 5 124 In librum III Lect. 13, n. 790 386 * - * . · ♦* «· In DUODECIM RUM LIBROS METAPHYS1CO- In Librum I Lect. 2, n. 76 — 8, n. 127 19n 542 In Librum V Lect. 2, n. 775 ...... - 2. n. 776 ...... n. 827 ....... n. 829 ...... H, n. 907 ...... 12, nn. 925-935 127 211 26 417 542 In Lib rum 541 In Librum XI Lect. 5, n. 2224 DECEM LIBROS N1COMACHUM 509 AD ETHICORUM In Librum I Lect. 3, n. 33 509 In Librum III Lect. 1, n. 386 ... 12, 21 — 3, nn. 414-415 ... 46 55, 61 — — — — — — — — — — — — — — — HI. Indices 602 249 4, n. 425 .................. 5, n. 432 .................. 5, nn. 434-436 ... 325, 6 in fine ................. 7, nn. 458-472 ... 321, 7, n. 465 ................. 7, nn. 466-468 ........ 7, nn. 470-472 ........... 8, n. 472 8, n. 475 8, n. 476 8, n. 477 8, nn. 479-482 9, n.486 ....... 13, n. 516 ...... 509 61 321 332 327 354 356 357 351 359 353 363 338 155 In Librum V Lect. 12, n. 1025 ... 509 In Librum VI Lect. 1, n. 1118 ...... 349 In Librum IX Lect. 6, nn. 1830-1831 368 In Librum X Lect. 5, nn. 2010-2016 ... 90n — 16, nn. 2830-2831 .... 368 In De In librum III d. 17, 1, 1, qla, 1 ad 3 d. 23, 2, 2 qla. le d. 23, 2, 2 qla. le Index thomisticus 67 534 367 367 375 memoria ET reminiscentia Lect. 8 ........ .................. 361 803 22 14 arg. 2 Sed contra, 14 ad 2 ......................... 14 ad 3 ......................... 22, 15 302, 328 15 ad 2 86 90η 85η 330 368 26, 3 ad 11 26, 6 ad 1 29, 8 ad 1 144 347 In librum IV 524 130 1, qla. 1 405 d. 15, 4, 1, qla. 1 ad In Librum Procli de causis Lect. 1, in principium ... 125 d. 16, 3. 1, qla. 1 ad 2 ... 46, 52 49 2................................. 249 d. 16, 3, 1, qla. 2 ad 5 ... 52, 54, 55, 61 Scriptum super Sententiis Petri ....... 24, 30 Lombardi 143 d· 45, 2, 4 qla. 1 d. 48, 1, 4 .......... 269 In Librum I d. 1 ......... 263 d. 268, 334 Quaestiones disputatae d. 2 387 d. 15 182, 187 De Veritate d. 17 2, 5 ad 3 150 535 2 ad 3 ..................... 325, 535 In librum II 5· 10 ......... 150, 181, 183, 188 d. 24 327 2 5, 10 ad 3 ......................... 149 d. 24 2 1(M 8, 14 ad 2 Sed contra ... d. 24, 503 2 U. 3c, et ad 11 ....... 203 24, 28n 2 13, 3 initio corp ...... 142, 306 471 13,4c, in fine ........ 436 531, 538 14, lc ......................... . 368, 430n 539 2 ad 1 14, 1 ad 3 ................. ...... 376 538, 539 2 ad 2-3 16, 1 ad 13 .. . 533 2 16,3 ........ 513 538 2 ad 3 ................ n, ic....... .................. 68, 385 d. 37, 2, 2 ad 4 ................ 538 21 ................................ 471 d. 38, L 3 ... 284, 293, 296, 297 21, 3 ad 5 292 d. 38, 1. 3 ad 5 ................ 296 22, arg. 2 Sed contra 80 d. 38, 83 22, 3 obi. 15 ............ 286 d. 38, 1, 4 ad 1 309 d. 38, 1. 4 ad 2 310 22, 9c 118, 181, 187, 203 d. 40 exp. textus 484, 530 203 d. 40, 535 22. 9 ad 6 ... 118, 147, 155, 156 d. 40, 525 ad 1 83 d. 40, ad 2 121 d. 40, ad 5 22, 12 ad 3 ... 118, 120, 121, 123 d. 40, 533 404 d. 40, 5 ....... 538, 539, d. 41, 294, 295, 299 462 532 1 ad 4 299 d. 41 22, 13, ad 4, 8, 10 5 311 22, 13 ad 16 ........ De Potentia 3, 7c ........ 3, 7 ad 7 6, 2 ad ... 10, 2 ad 4 10, 2 ad 5-6 20-21 .......... 463 463 248 218n, 247 230 248 De Malo 1, 1, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 1 1 1 2 2 2 2 2 ad 2 .................... ad 2, ad 5, ad 11 ad 5 ad ad 10 ad 11 6 8 530 486 525n 540 587 534 535 535 535 535 189 21 142 9 ad 7 6, ad 3 ad 14 6, 2 ad 4 16 16 4 ad 7 21 56. 119. 120, 162, 163, 170 245 368 150 535 343 358 471, 472 De Anima 13 ........ 124 De virtutibus in communi 530 530 De virtutibus cardinalibus 1 ad 1 .............................. 144 Opuscula De ente et essentia Cap. 1 .................. 215 Compendium Theologiae I P. cap. 116 ............ 541 Quaestiones QlODL I BETALES VII, 7, 17 IX, 5, 2 . 386 404 Ή SUMMA CONTRA GENTILES £ Liber I Cap. 62, arg. 5 — 72 .............. ......... 118. 134 121 Liber II t Cap. 9 .............. 525, 533, 535, 539, 540 — 26 in fine 119 — 26 ad 5 ... 132 Liber III h Cap. 1-24 .......... 471 — 4-15 ........... 530 — 6 ................ ........ 489, 490 — 84 ............... 180 85 180, 182. 185. ....... 180-182, 187 88 ..... 182, 190, 199 89 129 in fine 519 Summa Theologica Prima pars 2, 3 ad 2 5, 5, 8, 1, ad 1 5 6 III. Indices 604 54n 174 195 472 495 392 197η 11 ....... du 14, 7 ............. 14, 11-13 .... 19, 5 .................... 19, 6 ... 19, 8 ...................... 239 19, 8 ad 2 ............. .......... 246 19, 8 ad 3 ............. 248 20, 1 ad 1 ......... ........... 437 22, 4 ...................... 239 23, 5-6 ................... ........... 239 ad 1 423 29, ad 4 215 41, 2 ad 3 259 45, 5 189, 196 48-49 472 48 .. 530 48, 1 485, 486 48, 1 ad 1 540 48, 1 ad 2 48, 1 ad 3 535 48, 2 ....... 487 48, 3 ....... 486, 487 48, 3 ad 2 487 48, 5 487 48, 5 ad 1 487 60, 210 60, 2 62, 62, 260 63, 2W 63, 5 260 70, 187 77, 2 164 77, 124 78 78, 79, 80, 80, 81, 82, 82, 82, 82, 82, 82, 83, 83, 83 prol 11 ad 1-2 1 ad 3 ... 2 141 268 267 103 164 434 2 230 ........ 120, 162, 163, ad 1 ad 3 177-179, ad 3 ...129, 337, 439 135 246 130 377 148 Index thomisticus 148 .............. 194, 196 90 2 ............ .............. 187, 196 90............... ....................... 239 103, 78 ......... ....................... 193 105, 14 ......... ...... 195, 199, 241 105, 4 ............ 6 ad 1 .... ....................... 248 ....................... 120 106, 2 ............ ....................... 203 110. 1-2 ......... .................... 187n 111, 1 ............ ... 120η, 150,189η 111, 2 ............ 150,189n 3 4 .... 150 4 ..... 185n ..................... SA J .............. 605 7, 1 .......................... 46 7, 1 .......................... 46 7, 1 Sed contra .... 47 7, 1 ad 1 .. ............... 42, 43 7, 2 .......................... 49 7, 2 Sed contra . 43 7, 2 ad 1-2 ........... 47 105, 7, 2 ad 3 ............... 49 Ί, 3 .. .......................... 51, 56 7, 3 ad 3 .................... 57, 61 7, 4.. ........................... 60, 61 111, 7, 4 ad 1 61 111, 7, 4 ad 2 60 61 115, 4 ad 3 61 8 ........ 496 Prima secundae 8, prol. . 269 1, 1 .................... 17, 275, 503 68, 71 198 8, 1 ad 1 1, 1 ad 2 ... 97, 170, 399, 411 8, 2 ........ 1, 2 ......... 18, 275, 314, 334 8, 2 Sed contra 1, 3 ............................ 129, 503 308 ad 2 584 9 ........................ 93, 554 ad 3 475 9 ........... 96, 98, 99, 162, 305, 307, 334 164, 242, 272, 298, 389, 223 406, 439, 544, 562 183 2 ............ 155, 173, 445 2, 8 ad 2 ................. 171, 189, .......... 116n, 160, 201, 194, 196, 244, 559 205, 206, 260, 389, 431, 439 9 3 Sed contra............. 165 3, 4 ........................ 270n, 271 3, 4 ad 2 3 ad 1 ........................ 167 170, 399 9, 3 ad 2 ........................ 169 183 173, 194, 196, 201, 9, 181, 189 205, 206, 264, 426 183, 194 ad 2 et 2 271 185 9 ad 2 232, 241, 243 177- 179 6 8 188 9, 6 ad 1-2 232, 243 174, 206, ad 3 5-6 183 260, 426, 462 164, 272, 378 492 10, 6 prol. 7, 8, 37, 469 10, 2 .......... 260, 338, 379, 492 175 ad 1 177n .........................10, 4 ... 254. 256, 260, 462, 463 10, .......... 18, 226, 275, 283 267, 389 11, 19 389 11, 2 28, 177, 271, 234 11, 23n 6, 4 ad 1-2 ad 3 ...... 278n 11, 29 12, 284, 314, 462 23n 6, 5 ad 2-3 12, ad 3 301 30 ad 9 462 6, 6 ad 1 12, 2 ....... 32 571 12, 3 ad 1 307 21, 12, 3 ad 2 306 307 eo? 606 HI. Indices 84, 308 12, 315 12, 4 ad 2 . 311, 423 12, 4 ad 3 319 13. prol.... 462 13, 13, 1 ad 2 ... 347. 368, 373, 460 327 13, 2 obi. 2 379 13, 2 ad 1 333, 352 13, 3 336 13, 337 13, 5 ad 1 337 13, 461 13, 6 ad 3 349 14, 345 462 14, 1 ad 1 ..... 348 14, 1 ad 2 .... 352 14, 2c et ad 1 342 3 .............. 354 14, 3 ad 1 .... 354, 357n 14, 3 ad 2 ..... ...... 354 14, 3 ad 3, 4 . 357 14, 358, 379 ad 3 ... 14, 360 14, 5 ad 1 .. 362 14, 6 ad 1, 3 366 15, 1 obi. 2 15, 1c ....... 366, 367, 373 373 15, 1 ad 2 15, 1 ad 3 ... 366, 369, 374,376η 15, 2c et ad 1 377 15, 3c ........... 380 15, 3 ad 3 ..... 379, 380 16 382 16, 384, 402, 462 16, 2 ad 1 389 16, ad 2 392n 16, ad 1 394, 462 16, 4 ad 3 394 16, 4 ad 9 426 17 574 17, 401, 414, 462 17, 1 ad 1 414 17, 1 ad 3 406 17, 2 401, 414 421 17. 17, 34 ad 1 "Α.Λ......... 414, 462 17, 4 ad T‘ 4’ 415' 450> 580 17. 4 ad 2 ” 420’ 449 421 17. 5 .......... 414 17, 5 ad 2-3 426 430, 571 Index 95 126 147, 155 145, 155 145, thomisticus 17, 6 ad 1 76, pro1· .... 431, 462 17, 6 ad 2 76, 1 · ........... 431 18 prol. 469,575, 571 77, 1 18, 1 ... ..... 489, 5« 77, 1 ad 1 18, ... 559, 560 77, 2 10, 11 18, 79. 2 ....................... 102, 189 18, 497 80, 1 18, 5 559 SO, 4 ....................... 490 , 495 ad 1 ..................... 536 18, 411, 544 85, 4 ..................... ad 1 .................... 526 18, 18, 7 ......... 434n, 437,560, ....................... . 107 18, 8-9 .... 48n ..................... 513 18, 8 ...... 432, 435, 511 18, 8 ad 1 207 109, 1 ......................... 18, 109, 2....................... 428 .................................. 19 109, 5 19, lc ...... 559, 562. 569, 571 111, 2 19, 1 ad 3 .................. 559 189 .. .. 560, 562, 569 19, 2 ............ 561 Secunda secundae 19, 2 ad 2-3 150n 19, 3c et ad2-3 ............ 562 24, 1 et 10 ...... 278 5c ..................... 564, 565 19, 23, ................ .... 565 ... 393ft 6c et ad 3 ........ 19, ...... .......... 369 19, 7 ......................... ..... 567 gn 1 A 19. 8 ......................... 29, 3 ad 2 ..... 570, 571 ’■................. 582n 10 in fine ............ 19, Λ /* it ........ 5/y 19, 43, 1 ad 4 .... ..... 5S5 20 ..... 586 1 nd λ .J.... 1 citi J .....···· 20, ....... 589 20, ..... 590 2 ad 2 .............. 20, 20, .... 588 20, 588, 592 4 ad 3 20, 21 21, 2 472 24 1 et 2 472, 574 39 ...... 43 81 56, 3 58-59 ad 1 61, 73, 2 .. 73, 8 .. 74, 3-10 74, 74, 7 74. 7 ad 1 75, 2-3 145 ... 541 .<···· 581,582η 373 95 581 356 356 440 427 43, 2 47, 2 ad 3 47, 4 ad 2 395, 411 47, 8c 47, 9 47, 10 49, 6 1 ............ 411 50. 1 ad 3 ....... 409, 458 57, 2 83. 1 ad 3 ....... 83, 1 22n 175, 1 Tertia J 7 1.. 18, 3 19, 1 19, 1 ad 2 19, 2 45, 1 45, 2 62, le et ad 2 .. 62, 4 ................. 62, 4 ad 2, 3, 4 83, 5 ad 1 in fine Supplementum 47, 1 213, 215 67, 424, 449 450 424 5 143 449 450 451 386 30 IV. INDEX RERUM ANALYTICUS Paginae Notula praevia editoris ............................................................................ Index rerum syntheticus ............................................................................ VII IX PARS PRIOR DE ACTIBUS HUMANIS IN SUO ESSE PSYCHOLOGICO Expositio in I-II, qq. 6-17 Introductio Quaestio VI.—De voluntario et involuntario Prologus: Ratio et divisio quaestionis .............................................. 9 § I. De voluntario ................................................................................. conclusio prima: In actibus humanis invenitur volunta­ rium, seu aliis verbis, actus humani sunt voluntarii ...... conclusio secunda: In brutis animalibus invenitur volun­ tarium, sed secundum rationem imperfectam', aliis ver­ bis, motus appetitus sensitivi sunt voluntarii imperfecte. conclusio tertia: Voluntarium potest esse absque omni actu, seu omissio omnis actus positivi tum exterioris tum interioris potest esse voluntaria indirecte ........................ 14 § II. De involuntario .......................................................................... A. De involuntario contrarie seu violento ............................ conclusio prima: Omnes facultates organicae, tam vegetativae quam sensitivae, sive externae sive internae, sive cognoscitivae sive appetitivae, possunt necessitari seu necessario meveri tum naturaliter quoad specifi­ cationem et quoad exercitium, tum violenter quoad exercitium tantum seu ex parte subiecti ..................... 14 18 T9 20 21 26 610 IV. Indices Index rerum analyticus 611 Paginae Paginae 28 tionalis, non est tantum boni, sed etiam mati, licet diversimode, boni nempe ut prosequendi, mali vero ut fugiendi seu vitandi, boni per modum attractionis, mali per modum repulsionis ........................................... secunda: Voluntas ut actus, secundum genericam ra­ tionem appetitionis, est solum et exclusive boni et quidem veri', secundum vero rationem specificam ap­ petitionis seu volitionis rationalis, est solum boni in­ tellecti ut intellecti, quod non semper est bonum obiective seu in re, sed solum appareris bonum ............. 29 § IV. Solvuntur difficultates ........................................................... conclusio secunda: Facultates inorganicae, hoc est, in­ tellectus et voluntas, possunt quidem necessitari seu necessario moveri naturaliter tum quoad specificatio­ nem seu ex parte obiecti tum quoad exercitium seu ex parte subiecti·, at nequeunt violenter moveri in propriis actibus seu ex parte subiecti .......................... conclusio tertia: Violentia nequit inferri voluntati quoad actus elicitos seu interiores eius, bene vero quoad aliquos actus imperatos ......................................... conclusio quarta: Violentum causai involuntarium proprie et contrarie dictum ............................................. conclusio quinta: Metus causai involuntarium, con­ trarie quidem et proprie dictum, at secundum quid tantum ....................................................................................... B. De involuntario privative ..................................................... conclusio sexta: Concupiscentia, hoc est, passio res­ piciens bonum non causai involuntarium absolute; quando vero tollit omnino cognitionem perfectam fi­ nis, tollit rationem specificam voluntarii perfecti seu causai involuntarium privative, faciens non-voluntarium ............................................................................................. conclusio septima: Ignorantia antecedens et invincibilis causai involuntarium simpliciter seu contrarie; igno­ rantia consequens non causât idlo modo involuntarium Quaestio VIL—De circumstantiis humanorum actuum Art 2. Utrum voluntas sit tantum finis an etiam eorum quae sunt ad finem .................................................................. 30 32 § I. Praenotanda ............................................................................... § II. Conclusiones: f /3 ïfc Prima: Voluntas, ut nominat potentiam appetitivam rationalem, se extendit ad finem et ad ea quae sunt ad finem seu ad media ......................................................... secunda: Voluntas ut nominat actum volendi est tan­ tum finis ........................................................ § III. Solvuntur difficultates ......................................................... 37 § I. De natura circumstantiae ......................................................... a) Quoad nomen .......................................... ................................. b) Quoad rem ................................................................................ 38 40 43 § II. De divisione circumstantiae ..................................................... a) De numero circumstantiarum ............................................ b) De differentia numeri septenarii circumstantiarum ... c) De ordine circumstantiarum inter se ............................... 51 51 59 voluntate quorum sit ut volitorum Prologus: Ratio et divisio quaestionis Art. 1. Utrum voluntas sit tantum boni I. De nomine voluntatis ......................................................... II. De re voluntatis .................................................................... III. Conclusiones: prima: Voluntas ut appetitus seu ut -facultas appetiti­ va, tam secundum rationem genericam appetitus quam secundum rationem specificam appetitus ra­ 68 76 79 § II. Conclusiones: prima: Si finis et media considerentur absolute et secundum se ut bona quaedam, tunc voluntas move­ tur in ea diversis actibus, nempe uno actu ad finem et alio actu ad media ........................................................ secunda: Si finis et media considerentur relative et formaliter ut finis et ut media, eodem actu movetur voluntas in utraque ........................................................... tertia: Motus in finem absolute et secundum se con­ sideratum et ut abstrahit ab absentia vel praesentia, est absolute primus et simplex, qui dicitur velle aut voluntas·, motus vero in finem absolute et secundum se consideratum, sed ut praesentem vel possessum, est fruitio; motus in finem relative ad media, hoc est, ut obtinendum per media, est posterior et quo­ dammodo complexus et dicitur intentio ........................ 86 § III. Solvuntur difficultates .................................................... 89 Quaestio IX,—De 84 85 . 93 Prologus: Ratio et divisio quaestionis 93 40 < 75 Art. 3. Utrum voluntas eodem actu moveatur in finem et in id quod est ad finem ................................................. 82 § I. Praenotanda ............................................................................. 33 Prologus: Ratio et divisio quaestionis ................................................. Quaestio VIII.—De 71 motivo voluntatis IV. Indices 612 Index rerum analyticus Paginae Paginae Art. 1. Utrum voluntas moveatur ab intellectu ...................... § I. De ipsa motione voluntatis ab intellectu ............... jqq conclusio prima: Voluntas movetur ab intellectu quoad specificationem actus ........................................ jæ conclusio secunda: Voluntas non movetur quoad spe­ cificationem ab intellectu speculativo, sed ab intel­ lectu practico ...................................................................... ιθ. conclusio tertla: Voluntas, respectu actus circa fi­ nem, maxime autem respectu primi omnium, qui est simplex velle, movetur quoad specificationem ab intellectu practico ut formaliter est intellectus, non autem ut est ratio practica ............................................ i(g conclusio quarta: Voluntas in via non movetur quoad specificationem primi actus ab intellectu practico simpliciter apprehendente, sed primo iudicante ..... 105 § IL De genere causae quo voluntas movetur ab intel­ lectu ........................................................................................... A. Sententiae thomistarum ............................................... 1. ‘ In genere causae finalis et formalis tantum, nullo modo in genere causae efficientis ........ 2. * In genere causae finalis et formalis per se primo, et in genere causae efficientis per se secundo ........................................................................ 3. * In genere causae finalis et formalis tantum respectu actus circa finem; insuper in genere causae efficientis respectu actus circa media. 107 107 § III. Solvuntur difficultates ........................................................ 159 Art 3. Utrum voluntas moveat seipsam ....................................... 160 I. Praenotanda ............................................................................. 160 § II. Conclusiones: prl\ia: Voluntas movet quoad exercitium seu ex parte subiecti alias animae vires ................................................. 162 secunda: Voluntas movetseipsam quoad exercitium. 165 § III. Solvuntur difficultates ............................................................ 166 169 110 § II. Quoad specificationem: conclusio: Voluntas movetur quoad specificationem actus circa ultimum finemab aliquo exteriori obiecto. 170 133 135 135 § II. De essentia vel natura motionis voluntatis ab appe­ titu sensitivo .............................................................. 137 A. De genere causae quo voluntas movetur ab appe­ titu sensitivo .............................................................. 137 conclusio prima: 154 § § III. Solvuntur difficultates ........................................................ I. De exsitentia motionis voluntatis ab appetitu sen­ sitivo ............................................................................. 135 conclusio: Voluntas movetur de facto ab appetitu sen­ sitivo seu a passionibus ..................................................... tione positiva voluntatem indirecte et mediate, immutatione se tenente proprie aut reductive ex parte obiecti ...................................................................... 108 117 132 § Voluntas movetur ab appetitu sensitivo per prius per viam obiecti et per poste­ rius per viam subiecti ................................................... 145 B. De modo quo voluntas movetur ab appetitu sen­ sitivo tam ex parte obiecti quam ex parte subiecti 146 conclusio prima: Appetitus sensitivus nequit mo­ vere directe et immediate voluntatem neque ex parte obiecti neque ex parte subiecti ................ 147 Art. 4. Utrum voluntas moveatur ab aliquo exteriori principio. B. De mente Sancti Thomae ......................................... C. Corollaria ........................................................................... Art. 2. Utrum voluntas moveatur ab appetitu sensitivo ......... conclusio secunda: conclusio secunda: Appetitus sensitivus movet mo­ § 107 613 Voluntas movetur ab appetitu sensitivo non solum ex parte obiecti, sed etiam ex parte subiecti per abstractionem vel distractionem quamdam ............................................ 141 169 I. Praenotanda ............................................................................... § III. Quoad exercitium: conclusio prima: Voluntas movetur quoad exercitium actus primae volitionis simpliciter ab aliquo exteriori movente .................................................................................... conclusio secunda: Voluntas movetur quoad exerci­ tium primae volitionis secundum quid omnino autonomae et disparatae ab aliquo exteriori movente ... 173 § IV. Solvuntur difficultates ........................................................ 175 Art. 5. Utrum voluntas moveatur a corpore coelesti ................. ΙΊ9 I. Historia quaestionis ............................................................ 179 § II. De motione voluntatis ab agentibus cosmicis .......... A. Quoad specificationem ................................................. conclusio: Agentia cosmica corporalia non pos­ sunt movere voluntatem directe et per se quoad specificationem seu ex parte obiecti, bene vero 183 183 § 171 IV. Indices Index rerum analyticus Paginae Paginae indirecte et per accidens et occasionaliter, me­ diante corpore et sensibus et appetitu sensitivo et intellectu ..................................................................... B. Quoad exercitium ............................................................ conclusio: Quoad exercitium primi actus voluntas non movetur a corpore coelesti seu ab agentibus cosmicis ............................................................................. III. De motione voluntatis ab anima coeli seu ab intelligentia agente .......................................................................... conclusio: Voluntas non movetur quoad exercitium primi actus ab intelligentia agente quae esset anima coeli, ut dicebat Avicenna (et forte etiam seleuciani). IV. De motione voluntatis a substantiis separatis seu ab angelis ....................................................................................... conclusio prima: Voluntas hominis potest moveri ab angelis quoad specificationem seu ex parte obiecti ... conclusio secunda: Voluntas humana nequit moveri quoad exercitium primi actus ab angelis vel substan­ tiis separatis ........................................................,ift... V. Solvuntur difficultates ....................................................... 184 185 615 tute primae volitionis et concursus Dei moventis ad volendum ................................................................. 201 § III. Solvuntur difficultates ........................................................ 202 Quaestio X,—De MODO OUO VOLUNTAS MOVETUR 209 Prologus: Ratio et divisio 185 187 187 188 188 189 190 quaestionis ...................................... 209 4rr. 1. Utrum voluntas ad aliquid naturaliter moveatur 213 I. Praenotanda ................................................................. 213 § II. Utrum voluntas velit aliquid naturaliter ..................... 217 conclusio: Voluntas movetur naturaliter ad aliquid seu naturaliter vult aliquid 217 § III. Ad quaenam obiecta voluntas naturaliter moveatur ... conclusio prima: Voluntas naturaliter vult bonum in communi, finem ultimum formalem seu beatitudinem, et universaliter omnia bona quae conveniunt homini secundum naturam suam ....................................... 223 conclusio secunda: Volitio naturalis istorum bonorum est principium et causa volitionis electivae ceterorum bonorum quae a voluntate appetuntur ........................ § § IV. Solvuntur difficultate ......................................................... 6. Utrum voluntas moveatur a Deo solo sicut ab exteriori Art. 2. Utrum voluntas moveatur de necessitate a suo obiecto. 192 principio .................................................................................. § I. Praenotanda I. Utrum voluntas moveatur de facto a Deo sicut ab exteriori principio ................................................................ 192 § II. Solutio quaestionis ............................................................... conclusio prima: Voluntas movetur de facto a Deo ex conclusio prima: Voluntas movetur de necessitate parte obiecti seu quoad specificationem .................... 192 quoad specificationem ab obiecto in quod naturaliter conclusio secunda: Voluntas movetur de facto a Deo movetur seu inclinatur, nempe a triplici bono de quoad exercitium primi actus (et ceterorum qui ve­ quo dictum est art. praecedenti ...................................... niunt post) ............................................................................. 193 conclusio secunda: Voluntas a nullo obiecto vi obiecti movetur de necessitate quoad exercitium actus; bene II. Quod voluntas movetur a solo Deo sicut ab exteriori vero moveri potest de necessitate vi status vel dis­ principio ................................................................................... 195 positionis se habentis ex parte subiecti ........................ conclusio prima: Voluntas quoad specificationem seu § III. Solvuntur difficultates ex parte obiecti non movetur a solo Deo sicut ab 195 exteriori principio Art. 3. Utrum voluntas moveatur de necessitate ab appetitu conclusio secunda: Voluntas movetur quoad exerci­ inferiori tium primi actus a solo Deo tanquam ab exteriori § I. Solutio quaestionis .............................................................. principio ...................................................................... 196 conclusio: Voluntas non movetur de necessitate ab conclusio tertia: Respectu primi volitionis simplici­ appetitu sensitivo ter vel in aliqua serie disparata, in sensu explicato art. 4, voluntas elicit quidem illam active, at non ap­ § II. Solvuntur difficultates plicative, sed a solo Deo applicatur et movetur ad Art. 4. Utrum voluntas moveatur de necessitate ab exteriori illam eliciendam; respectu vero volitionum cetera­ motivo quod est Deus rum circa media, voluntas non solum elicit eas, sed etiam movet seu applicat seipsam ad volendum, vir§ I. Praenotanda 229 ................................................................. 229 231 ........................................................ 232 .................................................................. 234 ....................................................... 236 239 616 Indices IV. Index rerum analyticus Paginae § II. Quaestionis solutio .............................................................. 240 conclusio prima: Voluntas movetur a Deo tanquam ab exteriori motivo, per modum obiecti seu quoad specificationem, quandoque necessario, quandoque contingenter seu libere', seu aliis verbis: ex parte obiecti vel quoad specificationem, voluntas movetur a Deo quandoque necessario, quandoque contingenter seu libere ................................................................................. 240 conclusio secunda: Voluntas movetur a Deo quoad exercitium, seu ex parte subtecti quandoque neces­ sario, quandoque contingenter seu libere, semper ta­ men efficaciter et infallibiliter ...................................... 242 617 Paginae quid et imperfecta est etiam finis non ultimi; boni autem mere utilis seu medii nullo modo est fruitio. 2Ί6 Art. 4. Utrum fruitio sit solum finis habiti ................................ conclusio: Fruitio proprie et perfecte dicta est tantum finis ultimi habiti in re; imperfecte vero accepta est etiam finis ultimi habiti in spe .......................................... 279 Quaestio XII—De intentione .................................................................... 283 Prologus: Ratio et divisio quaestionis .................................................. 283 4rL 1. Utrum intentio sit actus intellectus vel voluntatis ...... 284 279 § III. Solvuntur difficultates ........................................................ 245 § I. Praenotanda ............................................................................. 284 § IV. Corollaria .................................................................................. A. De duplici genere motionis, scilicet quoad speci· cationem et quoad exercitium .................................. B. De modo quo voluntas movetur illo duplici genere motionis .............................................................................. 249 § II. Solutio quaestionis ............................................................... conclusio: Intentio est simul actus intellectus et vo­ luntatis, non tamen ex aequo, sed per prius et elici­ tive est actus voluntatis, per posterius autem et directive seu regulative est actus intellectus practici. 293 293 § III. Solvuntur difficultates ......................................................... 299 Art. 2. Utrum intentio sit tantum ultimi finis ............................ 303 Quaestio XL—De fruitione 249 258 quae est actus voluntatis .................... 263 Prologus: Ratio et divisioquaestionis ................................................. 263 § I. Praenotanda .............................................................................. 303 Art. 1. Utrum frui sit actus appetitivae potentiae .................... § I. Praenotanda .......................................................................... § II. Solutio quaestionis ............................................................. conclusio: Fruitio est elicitive seu formaliter actus potentiae appetitivae; causaliter vero est actus poten­ tiae cognoscitivae .................................................................. %>Ί 267 269 § II. Solutio quaestionis ................................................................ conclusio: Intentio non est tantum ultimi finis, sed etiam finis intermedii, non tamen ex aequo, sed pri­ mo et principaliter est de ultimo fine, secundario vero et per posterus est de fine intermedio ............................ 303 303 Art. 3. Utrum aliquis possit simul duo intendere ..................... 304 § III. Solvuntur difficultates ......................................................... 271 § I. Praenotanda .............................................................................. 304 273 § II. Solutio quaestionis ............................................................... 305 conclusio: Voluntas potest simul duo vel plura ad in­ vicem ordinata vel coordinata uni tertio simul inten­ dere; non autem potest simul duo vel plura penitus disparata intendere: aliis verbis: potest plura ut unum simul intendere, non autem plura ut plura ...... 305 Art. 2. Utrum frui conveniat tantum rationali creaturae an etiam animalibus ......................................................... 273 § I. Praenotanda ............................................................................... § II. Solutio quaestionis ................................................................. 274 conclusio: Frui secundum rationem perfectam conve­ nit soli creaturae rationali seu homini, hoc est, volun­ tati; brutis autem animalibus et appetitui sensitivo, secundum rationem imperfectam; aliis autem creaturis nullo modo ............................................................................... 274 Art. 3. Utrum fruitio sit tantum ultimi finis ............................... § I. Praenotanda .............................................................................. 276 § II. Solutio quaestionis ................................................................. conclusio: Fruitio proprie et simpliciter dicta est tantum ultimi finis simpliciter; fruitio vero secundum 276 Art. 4. Utrum intentio finis sit idem actus cum voluntate eius quod est ad finem ................................................... 308 I. Praenotanda ............................................................................ 308 § II. Solutio quaestionis ............................................................... conclusio: Idem actus intentionis fertur in finem et in media seu in ea quae sunt ad finem; alio tamen modo ac actus electionis ...............:........................... 308 308 § III. Solvuntur difficultates ........................................................ 311 Art. 5. Utrum intentio conveniat brutis animalibus .................. 314 § IV. Index rerum analyticus 619 Indices 618 Paginae Paginae conclusio quarta: Elementum quasi praedominans conclusio: Intentio convenit brutis animalibus impro­ prie et imperfecte seu diminute ......................................... Synthesis actuum voluntatis circa finem ....................... quaestio XIII,—De electione quae est actus voluntatis respectu eorum quae sunt ad finem concilii apud nos est inquisitio ....... B. De differentia specifica consilii ....... 1. De materia vel obiecto consilii .... — Pertinet ad ordinem practicum — Non est finis formaliter .......... — Sunt media nobis possibilia — Proprius agibilia quam factibilia 2. De forma vel processu consilii — Ordo consiliandi est inversus ordini operandi — Est valde diversus a forma discursus spe­ culativi 314 315 ........... 319 Praenotanda: Ratio et divisio quaestionis ................ II. De proprio subiecto electionis ...................................... conclusio prima: Electio est simul actus intellectus et appetitus, non ex aequo utriusque, sed per prius seu elicitive est voluntatis, praesuppositive est intellectus. conclusio secunda: Electio non est actus appetitus inferioris, sed proprius et exclusivus voluntatis ......... 328 331 III. De proprio obiecto electionis .......................................... 332 conclusio prima: Electio nequit esse finis reduplica­ tive ut finis sed medii ut medium est ....................... 333 conclusio secunda: Media non sunt proprie eligibilia nobis nisi in quantum aliquo modo sunt a nobis agibilia, hoc est vel in quantum sunt actiones vel operationes nostrae —et tunc evidenter sunt nobis agibilia—, vel in quantum cadunt ut materia sub nos­ tra actione, quae eis utitur ad finem·, unde imme­ diate vel mediate omnia media in tantum sunt eli­ gibilia nobis in quantum sunt nobis agibilia ............. 335 conclusio tertia: Medium vel media eligibilia debent esse non solum obiective possibilia, sed et subiective pro nobis .................................................................................. 336 IV. De definitione electionis ........................................................ Quaestio XIV—De § consilio quod electionem praecedit ....................... I. Ratio quaestionis et ordo articulorum ........................... 337 339 Quaestio XV.—De consensu, 349 349 350 350 350 ............................ ................. 355 ............................ 359 ........................................................... 361 qui est actus voluntatis in compa­ ratione AD EA QUAE SUNT AD FINEM ........ 365 § I. Ordo articulorum ........................................................... 365 § II. De nomine consensus .......................................................... 366 § III. De re consensus .................................................................... A. De proprio subiecto consensus .................................. conclusio prima: Quantum ad id a quo imponitur nomen ad significandum, consensus est elicitive actus potentiae apprehensivae vel cognoscitivae ... conclusio secunda: Quantum vero ad id ad quod significandum imponitur nomen «consensus», di­ citur de actu humano acceptante iudicium prac­ ticum seu conclusionem vel sententiam syllogismi practici .............................................................................. B. De proprio obiecto consensus ................................... conclusio prima: Consensus nequit esse finis ut finis est, sed mediorum ut media sunt ................. conclusio secunda: Consensus versatur circa boni­ tatem positivam et absolutam mediorum iuxta consilium .......................................................................... 369 369 373 373 377 378 § II. De nomine consilii ................................................................ 342 A. Origo nominis ................................................................... 342 B. Usus nominis ................................................................. Quaestio XVI,—De usu, qui est actus Voluntatis in comparatione AD EA QUAE SUNT AD FINEM ....................... 383 § III. De re consilii ........................................................................... 345 § I. Ordo articulorum ............................................................. 383 A. De genere consilii ........................................................... 345 conclusio prima: Consilium est essentialiter et eli­ § II. De nomine usus .............................................................. 384 citive actus intellectus, non tamen absolute, sed § III. De re usus ............................................................................. 387 in ordine ad voluntatem .......................................... 345 A. De proprio subiecto usus .......................................... 388 conclusio secunda: Non pertinet ad intellectum conclusio prima: Usus proprie seu active sumptus practicum ut est intellectus, sed ut est ratio ...... 346 est elicitive actus potentiae appetitivae ................. 388 conclusio tertia: Consilium apud nos includit es­ conclusio secunda: Usus activus non est actus prosentialiter deliberationem et sententiam ............... 346 620 IV. Indices Paginae Index rerum analyticus 621 Paginae in eadem serie illi actus tantum sunt imperabiles qui naturaliter sunt poste­ 389 riores imperio·, illi vero qui naturali­ 391 ter sunt priores, non sunt imperabiles. 425 conclusio secunda: Si vero loquamur 392 de actibus reflexis seu alterius seriei, tunc per imperium unius seriei possunt 393 imperari omnes actus voluntatis alte­ rius seriei, quando nempe secunda se­ Quaestio XVII—De actibus imperatis a voluntate 397 ries est sub prima vel ambae sub una tertia; nam si esset series penitus dis­ Prologus: Ratio et divisio quaestionis ................................................. 397 parata, oporteret semper descendere 4υ0 § I. De actu imperante seu de ipso imperio .................... per viam rectam eius ........................... 426 A. De nomine imperii ......................................................... 400 a”) De actu rationis ............................... 427 402 B. De re imperii .................................................................. conclusio prima: In eadem serie seu 1. De proprio subiecto imperii .................................. 402 linea recta solus actus sollicitudinis conclusio prima: Imperium pertinet ad ratio­ rationis practicae est imperabitis ... 427 nem praesupposito actu voluntatis .................... 403 conclusio secunda: Prima omnino conclusio tertia: Imperium est actus rationis series actuum rationis ordinis na­ practicae ............................................................. 405 turalis et actus supernaturales non 2. De proprio obiecto imperii .................................. 407 sunt imperabiles ................................ 427 conclusio prima: Imperium respicit formaliter conclusio tertia: Intra ordinem verum practicum mediorum ut media sunt in­ naturalem in serie reflexa sunt im­ ter se, hoc est verum practicum relativum vel perabiles quoad exercitium omnes comparativum unius medii prae aliis, et qui­ actus rationis speculativae et prac­ dem per conformitatem ad appetitum rectum ticae; quoad specificationem vero electionis, praecedentem ipsum non iam in ge­ non omnes, sed sola indicia me­ nere causae materialis tantum, ut respectu ulti­ diata inevidentia vel congingentia. 429 mi indicii practico-practici, sed in genere cau­ 431 b) De actu imperabili inferiori .................... 408 sae formalis ................................................................ 432 b’) De actu potentiarum sensitivarum ...... conclusio secunda: Est ultimum omnino indi­ conclusio prima: Sensationes, quatenus cium practicum immediate regulans usum acti­ non solum pendent a contemperatione vum voluntatis et passivum potentiarum exeorganica, imperari possunt; diversi­ quentium ....................................................................... 411 mode tamen respectu diversorum sen­ 415 § II. De actu imperato ................................................................... suum; nam magis imperabiles sunt actus sensuum internorum quam ex­ 415 A. De ipso actu imperato .................................................. ternorum, et horum quidem magis et conclusio: Imperium et actus imperatus sunt unus minus secundum maiorem vel mino­ actus unitate compositionis per se ........................ 417 rem eorum perfectionem et spirituali424 B. De actu imperabili ......................................................... tatem seu elevationem et independen425 1. De actu imperabili proprio .................................. tiam a materia ......................................... 432 a) De actu imperaibili immanenti .................... 425 conclusio secunda: Eo modo eaque men­ sura actus appetitus sensitivi sunt in 425 a) De actu imperabili superiori .................... nostra potestate et imperio quo sunt a’) De actu voluntatis ................................... 425 434 actus cogitativae et imaginativae ...... conclusio prima: Sumendo actus direc­ b”) De actu potentiarum vegetativatos voluntatis seu in linea directa vel rum 435 prie et per se primo appetitus sensitivi, sed vo­ luntatis ............................................................................... B. De proprio obiecto usus ............................................. conclusio prima: Uti formaliter est mediorum tan­ tum ut media sunt ....................................................... conclusio secunda: Usus respicit media electa for­ maliter ut applicabilia effective ad finem asse­ quendum in re ................................................................ 622 Indices IV. Index rerum analyticus Paginae Paginae conclusio: Actus harum potentia­ rum non sunt in nostra potestate neque pendent ex nostro imperio directe et per se, licet indirecte et quasi per accidens et remote aliquo modo a nobis pendeant ................ § III. De actu imperante et imperato, hoc est, de modo quo actus imperans causât actum imperatum ......... A. De modo quo imperium proprie dictum causât actum imperatum 1. De genere causae quo imperium causât actum imperatum 2. De modo quo exercetur genus causalitatis effi­ cientis, quae competit imperio ...................... a) Quomodo efficienter influit imperium in po­ tentias imperabiles ......................................... conclusio prima: Influxus imperii seu poten­ tiae imperantis in potentias imperatas ne­ quit consistere in mera colligantia et mutua simpathia potentiarum animae ...................... conclusio secunda: Nequit explicari influxus imperii seu potentiae imperantis in poten­ tiam imperabilem per merum concursum simultaneum ..................................................... conclusio tertia: Influxus causalis potentiae imperantis in potentiam imperabilem fit per motionem physicam praeviam potentiae im­ perantis in imperabilem vi cuius haec fit ac­ tu imperata et sub hac motione elicit actum imperatum .............................................................. b) Quomodo actus imperatus exit vel elicitur a potentia imperata ............................................ B. De modo quo imperium large dictum causât actum imperatum .................. Genuina et famosa theoria thomistica de ultimo indicio practico-practico immediate regulante et excitante electionem ...................................................... Applicatio analogica huius doctrinae ad praemotionem physicam Dei respectu actus voluntatis humanae .............................................................................. 435 3) De actu imperabili transeunti vel exteriori 436 conclusio: Membra vel organa exteriora, quae directe inserviunt potentiis sensitivis cognoscitivis et appetitivis obediunt imperio nostro ad nutum, plus minusve secundum diversam eorum contexturam et perfectionem; mem­ bra vero vel organa inservientia immediate potentiis vegetativis, non sunt in nostra po­ testate, neque eorum motus sunt directe im­ perabiles ............................................................. 436 2. De actu imperabili alieno ...................................... 437 438 623 460 462 PARS ALTERA DE ACTIBUS HUMANIS MORALITER CONSIDERATIS Expositio in I-I, qq. 18-21 Introductio ...................................................................................................... 1. 2. 3. 4. Momentum tractatus .......................................................... Divisio tractatus de moralitate actuum humanorum Bibliographia tractatus ....................................................... Diversae ordinationes thomistarum huius tractatus . 469 469 469 471 473 439 Quaestio XVIII.—De bonitate et militia humanorum actuum in ................................................... generali 439 .................................................................... § I. Ratio quaestionis et ordo articulorum ............................ 441 443 447 455 458 477 § II. De constitutione bonitatis et malitiae in actibus hu­ 484 manis .. 485 A. Notio boni et mali in genere ...................................... 488 B. Notio boni et mali in specie ...................................... 488 1. De bono et malo in rebus et in substantiis ...... 2. De bono et malo in actionibus vel motibus ... 489 a) De bono et malo in actionibus naturalibus et artificialibus ..................................................... 490 b) De bono et malo in actionibus humanis seu 492 voluntariis .............................................................. a) De bono et malo in voluntariis necessariis 492 β) De bono et malo in voluntariis liberis seu 493 deliberatis ......................................................... conclusio: Elementa concurrentia ad ple­ nitudinem essendi, et consequenter ad bo­ nitatem actus humani —quae etiam di­ cuntur fontes vel principia moralitatis— sunt tria, scilicet obiectum, circumstantiae et finis, non tamen ex aequo, sed per se primo obiectum, dein finis, demum cir­ cumstantiae ...................................................... 495 «A De constitutivo formali moralitatis .......... 502 624 Indices Paginae conclusio prima: Non est idem libertas ac­ tus humani et moralitas eius .................... CONCLUSIO secunda: Moralitas non est pura denominatio extrinseca seu ens rationis ... conclusio tertia: Moralitas non est relatio praedicamentalis actus liberi ad principia moralitatis .......................................................... conclusio quarta: Ergo, cum moralitas non sit quid absolutum, sed relativum, et non sit relatio rationis, sed realis, et quidem non praedicamentalis, necessario debet esse relatio transcendentalis actus liberi ad obiectum proprium prout relatum ad regulam morum, hoc est, ad legem aeter­ nam et humanam rationem prudentialem III. De distinctione bonitatis et malitiae in actibus huma­ nis A. De genere distinctionis bonitatis et malitiae in ac­ tibus humanis ............................................................. 1. Expositio critica positivismi moralis, sive phi­ losophici sive theologici ....................................... conclusio prima: Positivismus moralis humanus est falsus, seu datur aliqua differentia realis et obiectiva et intrinseca inter bonum et malum morale ............................................................................. conclusio secunda: Positivismus moralis divinus qui dicitur universaliter sumptus falsus est ... 2. De reali et essentiali differentia bonitatis et ma­ litiae in actibus humanis ................................... a) Excursus historico-doctrinalis distinctionis es­ sentialis bonitatis et malitiae ................... a) Ante S. Thomam .............................................. β) Apud ipsum S. Thomam .............................. 1) Ante Primam Secundae ........................... 2) In ipsa Prima Secundae b) Expositio systematica vel doctrinalis senten­ tiae Sancti Thomae ......................................... conclusio tertia: Distinctio bonitatis et mali­ tiae moralis est per se primo seu specifica sive essentialis, non per se secundo seu quasi per proprietates; non tamen immediata, sed mediata seu inadaequata; quoad speciem, non autem quoad individuum, nisi ped accidens B. De radice vel fundamento distinctionis bonitatis et malitiae in actibus humanis ................................ I·'.· · .·. ■■ V ■■i 503 504 505 505 507 ................. 507 507 512 518 521 527 527 530 530 .................. 535 542 542 545 IV. Index rerum analyticus 625 Paginae conclusio prima: Distinctio actus humani in bo­ num et malum sumitur ex triplici capite, nempe ex obiecto, ex fine et ex circumstantiis ................. conclusio secunda: Ista tria non distinguunt actum humanum in esse morali ex aequo, sed secundum prius et posterius, nempe quaedam, de se, distin­ guunt essentialiter et specifice, alia vero non es­ sentialiter de se, sed solum accidentaliter et individualiter ......................................................................... Quaestio XIX—De § 545 545 bonitate et malitia actus interioris voluntatis 549 I. Ratio quaestionis et ordo articulorum ........................ 549 § II. De moralitate actus interioris fundamentaliter consi­ derata .............................................................................. 558 conclusio prima: Moralitas actus interioris voluntatis radicaliter seu fundamentaliter pendet ab obiecto morali ........................................................................................ conclusio secunda: Moralitas actus interioris volunta­ tis pendet fundamentaliter a solo obiecto morali ... 559 560 § III. De moralitate actus interioris voluntatis formaliter considerata ................................................................... 561 A. De dependentia moralitatis actus interioris volun­ tatis a ratione ................................................................ 562 conclusio prima: Moralitas actus interioris volun­ tatis pendet formaliter ab intellectu practico indi­ cante tanquani a sua regula et mensura proxima et homogenea .................................................................. 562 conclusio secunda: Moralitas actus interioris volun­ tatis circa finem pendet ab intellectu practico in­ dicante de fine, moralitas autem actus interioris voluntatis circa media, nempe electionis, pendet a ratione practica indicante de mediis, nempe ab ultimo iudicio praetico-practico ............................... 562 conclusio tertia: Moralitas actus interioris volun­ tatis pendet ab intellectu practico divino, tanquam a regula vel mensura remota et transcendenti et prima ...................................... 563 conclusio quarta: Conscientia erronea invincibilis seu involuntaria obligat et excusat in omni ma­ teria; erronea vero vincibilis seu voluntaria obli­ gat ad eam deponendam corrigendo errorem ..... 565 B. Dependentia actus interioris voluntatis ab ipsa vo­ luntate ......................................................................... 566 1. De dependentia moralitatis actus interioris vo­ luntatis ab ipsa voluntate humana ................ 567 Indices 626 IV. Index rerum analyticus Paginae Paginae conclusio: conclusio prima: Moralitas actus interioris volunta­ tis circa media pendet ex moralitate actus interio­ ris voluntatis circa finem, qui est intentio ......... conclusio secunda: Quantitas moralitatis actus vo­ luntatis circa media, quantum ad moralitatem absolutam et materialem, non sequitur seu non commensuratur moralitati actus intentionis circa finem; bene vero quantum ad moralitatem relati­ vam et formalem ............................................................. 2. De dependentia moralitatis actus interioris volun­ tatis a voluntate divina .............................................. conclusio prima: Bonitas voluntatis intendentis fi­ nem dependet a conformitate cum voluntate divina conclusio secunda: Bonitas voluntatis in ordine naturali pendet ex conformitate ad voluntatem di­ vinam in volito formaliter, non autem in volito ma­ terialiter nisi secundum genus causae efficientis ... conclusio tertia: Bonitas voluntatis in ordine supematurali consistit in conformitate perfecta cum voluntate divina in volito formaliter et quodam­ modo in volito materialiter per caritatem in statu viae; in statu vero patriae bonitas voluntatis erit perfecte et in omnibus conformis voluntati divinae · ,* i» ■ ! Quaestio XX.—De Unus idemque aclus exterior unitate psy­ chologica potest esse unus vel multiplex unitate mo­ rali et consequenter potest esse bonus vel malus se­ cundum diversa; unus autem actus unitate morali nequit esse bonus et malus seu multiplex in hoc eodem ordine .......................................................................... 567 humanos ratione bonitatis et malitiae 567 Prologus: Ratio et divisio quaestionis ............ 569 569 1. 2. 3. 4. Ratio Ratio Ratio Ratio rectitudinis et peccati .................... culpabilitatis et laudabilitatis ..... imputabilitatis et responsabilitatis meriti et demeriti ........................... 570 570 573 I. Ratio quaestionis et ordo articulorum .............. 573 § II. De moralitate actus exterioris relate ad moralitatem actus interioris ........................................................... conclusio: Moralitas actus exterioris quae ei conve­ nit ex fine ( =formalis), per prius convenit actui in­ teriori voluntatis et per posterius seu participative convenit actui exteriori; moralitas vero quae convenit actui exteriori ex obiecto et circumstantiis (=obiectiva vel materialis), per prius convenit actui exterio­ ri quoad specificationem seu in genere causae forma­ lis f=essentia), per posterius vero quoad exercitium seu in genere causae efficientis vel moventis ^ex­ sistentia) ................................................................................... 583 Quaestio XXL—De his quae consequuntur actus bonitate et malitia exteriorum actuum humanorum § 627 577 577 § III. De moralitate actus exterioris relate ad eventum se­ quentem ......................................................................... 581 conclusio: Eventus sequens praevisus et intentus ad­ dit moralitatem actui exteriori et similiter eventus praevisus et non intentus, seu per se sequens ad ac­ tum exteriorem; eventus vero neque intentus neque praevisus nihil moralitatis addit ad actum exteriorem 581 § IV. De moralitate actus exterioris relate ad entitatem eius physicam 583 l·,,. t. 585 ...................... 585 586 587 588 591