EDICION COMPLETAS SANTIAGO RAMIREZ, O. P ΤΟΜΟ VI CONSEJO SWERI0R DE ’^cacwbs CIENTIPICAS JACOBUS M. RAMIREZ, O. P. DE HABITIBUS IN COMMUNI 1 IN I-II SUMMAE THEOLOGIAE DIVI THOMAE EXPOSITIO (QQ. XLIX-LIV) It ■ 1 Editio praeparata a Victorino Rodriguez, O.P. tij - t ’· .* I· s-t ■j ■: m; * i t'· ril : i • · -· * « INSTITUTO DE FILOSOFIA «LUIS MADRID, 1973 VIVES» «u 4 Nihil obstat: Fr. Theophilus Urdanoz, O.P. Fr. Annandus Bandera, O.P. Imprimi potest: Fr. Hyacinthus Hoyos, O.P. Provincialis Provinciae Hispaniae. Imprimatur: Dr. Constantius Palomo Vicarius Generalis. Salmanticae, 18 decembris 1972, T .1 ISBN 84-00-03939-4 Rùstica Obra completa ISBN 84-00-03940-8 Rùstica Vol. I Deposito Legal: S. 535-1973 Vol. I Printed in Spain Imprenta «Calatrava», Libreros, 9. Salaaîanc,\ 1973 FEEHAN LIBRARY ST. MARY OF Ί«. .AKE SEMINARY MUNDELEIN, ILUNOI Lk W ,IW V· NOTULA PRAEVIA EDITORIS Tractatus de habitibus in communi, subiectum quaes­ tionum 49-54 Primae Secundae Summae Theologiae S. Thomae, quinquies occurrebat Jacobo Ramirez exponen­ dus in Universitate Friburgensi Helvetiorum, scilicet se­ mestribus hiemalibus 1927-1928, 1931-1932, 1935-1936, et semestribus aestivis 1940 et 1944; semperque in succes­ sione cyclica cursuum nova afferebat commentario pri­ maevo, ut testificat status manuscript! accepti. Revera terna de habitibus in communi, de cuius mo­ mento et theologico et philosophico videsis introductio­ nem auctoris, numero 4, non poterat non singulariter interesse Jacobi Ramirez, et propter dedicationem eius Theologiae Morali Speculativae, cui nihil intimius ex par­ te explicationis rationalis quam doctrina de habitibus, et propter personale temperamentum metaphysco-psychologicum huius magistri, cui nihil iucundius et magis alli­ ciens quam perscrutatio naturae et evolutionis vitalis huius realitatis quae continet in se totam vitam huma­ nam, praeteritam, praesentem et futuram, unoque nomine habitus nuncupatur. Nec mirum ergo quod expositio sex brevium quaestionum Sancti Thomae ita dilatetur ut uno volumine comprehendi nequeat. Et meo quidem videri, inter opera omnia Ramirez, opus De habitibus in commu­ ni est, una cum opere De analogia et post ipsum, magis excogitatum magisque originale. Attende, quaeso, si vis, non solum illam quaestionem definitive dilucidatam de VIII Notula praevia editoris distinctione essentiali inter habitum et dispositionem, sed et naturam et genesim habitus principiorum; naturam habitus scientiae eiusdemque habitudinem ad species intelligibiles; modum analogum augmenti habituum, cum praecipuis applicationibus dogmatico-moralisbus; alia. Manuscriptum mihi traditum correspondet successi­ vis expositionibus scholaribus. Ex eius analysi sequentia infero: a) Ex prima expositione, cursu 1927-1928, exstat ma­ nuscriptum completum, licet brevius. b) Manuscriptum autem amplius et accuratius, praetergrediens tamen illos articulos quaestionum 49 et 50 qui sufficienter videbantur expositi in primaevo manuscripto 1927-1928, correspondet probabilius cursui 19311932, vel forsitan 1935-1936. Est textus basis editionis nostrae. c) Praeter ista, interposita inveniuntur folia posterio­ ris temporis, duplicis quidem indolis: quaedam enim fe­ re nihil aliud continent quam schemata scholaria, quae resumunt pronuntiata maiora expositionis praecedentis; quae, si conscripta fuit cursu 1931-1932, huiusmodi sche­ mata inserviebant cursui 1935-1936. Alia vero folia, signa­ ta paginis bis, respondent ultimo vel penultimo cursui 1940 vel 1944, et continent novam redactionem textualem, quaeque proinde praevalet in editione. d) Denique, inter manuscripta dispersa, quodam in­ volucro contenta, aliam seriem partialem schematum in­ veni, magis accuratum, dimidiis foliis conscriptam, quae auctori inservire poterant vel ad expositionem schola­ rem cursus 1944 vel ad subsequuturam redactionem eden­ dam. Quae nova afferunt haec ultima schemata assumun­ tur in editione. Editio ergo nostra tradit fundamentaliter textum am­ pliorem et accuratiorem, quem attribuo cursui 1931-1932, assumptis tamen suo loco adnotationibus occurentibus in foliis solutis. Quando textus ille fundamentalis absti­ net commentario super articulos S. Thomae, hoc trahitur NOTULA PRAEVIA EDITORIS r IX ex expositione primaeva 1927-1928, ad quam pertinent singillatim sequentes nn. editionis nostrae: 22-76, 85-110, 117-123,132-141, 156-157, 161-163, 170-172, 186-188, 209, 212, 269-270. In fine addimus quatuor appendices: Primus est reeditio articuli auctoris Doctrina S. Thomae de distinctione inter habitum et dispositionem, prius editi, 1938, qui com­ plet expositionem articuli 2 quaestionis 49. Alius est sche­ ma manuscriptum auctoris De subiecto psychico virtutum cardinalium, quo dirigebat, ut videtur, Dissertationem ad lauream in S. Theologia in Facultate Theologiae Univer­ sitatis Friburgensis, discipuli eius D. Thomae Graff, O.S.B., qui optime illam perfecit, ediditque Romae 1934. Tertius autem, De causalitate actuum virtutis infusae erga novos habitus generandos vel generatos augendos, est ultima elaboratio auctoris super responsionem ad 3 articuli 4 quaestionis 51, quae continebatur in foliis interpositis loco correspondent!. Mihi ergo conveniens visum fuit utrumque textum separatim edere circa illam quaestio­ nem per saecula famosam. Quartus denique est synthesis quaedam schematica tractatus De virtutibus in communi, correspondons cursui 1927-1928. Huiusmodi enim appen­ dices suo modo illustrant opus De habitibus in communi. Superest animadvertere quod divisio operis in duas partes mihi debetur pro necessaria partitione operis in duo volumina. Ulterior subdivisio in quaestiones et ar­ ticulos correspondet Summae Theologiae. Ceterae subdi­ visiones sunt expositoris. Editori debentur numeratio lateralis, indices et nonnulla subsidia ordinis typogra­ phic!. Victorinus Rodriguez, O.P. INDEX RERUM SYNTHETICUS INTRODUCTIO 1. Ratio et divisio tractatus ...... 2. Nomentum et difficultas eius 3. Bibliographia ................................. PARS PRIOR DE NATURA ET GENESI HABITUUM QUAESTIO XLIX.—DE HABITIBUS IN GENERALI QUOAD EORUM SUBSTANTIAM .......................................................................... Praenotamina ............................................................................................. 11 11 11 18 22 23 1. Ratio et divisio quaestionis ............................................................. 2. De nomine «habitus» ............................................................................. 3. De exsistentia habitus ....................................................................... Art. 1.—Utrum habitus sit qualitas .......................................... Art. 2.—Utrum habitus sit determinata species qua­ litatis ............................................................................. 31 Art. 3.—Utrum habitus importet ordinem ad actum ... 94 Art. 4. Utrum sit necessarium esse habitum ...................... 117 QUAESTIO L,—DE SUBIECTO HABITUUM 127 Prologus: Ratio et divisio quaestionis .............................................. Caput I.—Expositio quaestionis S. Thomae............................... 127 131 131 Art. 1.—Utrum in corpore sit aliquis habitus ...................... Art. 2.—Utrum anima sit subiectum habitus secundum suam essentiam vel suam potentiam .... 142 XII Index rerum syntheticus Art. 3,—Utrum in potentiis sensitivae partis possit esse 148 aliquis habitus ................... 180 Art. 4.—Utrum in ipso intellectu sit aliquis habitus ........ 192 Art. 5.—Utrum in voluntate sit aliquis habitus .................. Art. 6.—Utrum in angelis sit aliquis habitus ........................... 202 219 Caput II.—Ulterior indagatio naturae habitus operativi ....... § I. Praenotamina ................................................................................ § II. De essentia habitus operativi naturalis ..................... A. Diversae positiones philosophorum et theolo­ gorum .................................................................................... a) Positiones extremae ...................................................... b) Positiones mediae........................................................... B. Critica opinionum et resolutio quaestionis ........ § III. Excursus de mente S. Thomae ......................................... § IV. De essentia habitus operativi supematuralis 219 222 229 231 262 k A ·‘ QUAESTIO LL—DE CAUSA HABITUUM QUANTUM AD 271 IPSORUM ................... GENERATIONEM u Prologus: Ratio et divisio quaestionis * ’ .1' 271 274 274 278 278 282 282 287 304 317 323 323 Art. 1.—Utrum aliquis habitus sit a natura ........................... I. Praenotamina ........................................................................... IL De origine habituum in homine .................................... A. De origine habituum entitativorum ...................... B. De origine habitus primorum principiorum ... 1. Sententiae ...................................................................... 2. Excursus de vera mente S. Thomae ............. 3. Solutio quaestionis ................................................. § III. Solvuntur difficultates ....................................................... Art. 2.—Utrum aliquis habitus causetur ex actibus ........ § I. De exsistentia generationis habitus ex actibus ... § II. De natura vel modo generationis habitus ex ac­ 326 tibus .................. 326 A. Quinam sint actus causantes habitum ............. B. Quomodo isti actus concurrant ad generan­ 333 dum habitum ................... 337 § III. Solvuntur difficultates ................... Art. 3.—Utrum per unum actum possit generari habitus. 340 § I. Status quaestionis................................................................ 340 1. Notiones terminorum quaestionis ..................... 340 2. Distinctiones prae oculis habendae ............... 343 3. Positio quaestionis ....................................................... 347 Index rerum syntheticus XIII 347 § 11. Solutio quaestionis ................................................................... A. Solutio quaestionis pro habitibus proprie dictis ............................................................................................. 348 1. Quoad ipsam essentiam vel speciem habitus 348 2. Quoad modum vel statum habitus .................. 373 3. Quoad essentiam et modum simul .................. 377 B. Solutio quaestionis pro habitibus large et im­ proprie dictis .................................................................. 378 1. Quoad dispositiones entitativas seu cor­ 379 porales ............................................................................. 380 2. Quoad dispositiones spirituales ....................... 384 Art, 4—Utrum aliqui habitus sint hominibus infusi a Deo 387 § I. De habitibus infusis per se ............................................... 387 A. De ipsa exsistentia habituum per se infusorum B. De causa vel ratione propter quam isti habi­ 397 tus nobis infunduntur ............................................. 399 § II. De habitibus infusis per accidens ................................. A. De ipsa exsistentia habituum per accidens 399 infusorum ................................................................................. B. De causa vel ratione propter quam isti ha­ 401 bitus nobis infunduntur ......................................... 404 § III. Solvuntur difficultates .......................................................... 407 § IV. De efficacitate actuum habituum infusorum ... 407 A. Sententiae theologorum ................................................ 415 B. Sententia S. Thomae critice investigata ........ C. Critica aliarum positionum et defensio doc­ 423 trinae S. Thomae............................................................ •J*. ; INTRODUCTIO f 1. Anno praeterito explicavimus structuram et divi­ sionem theologiae moralis, prout a S. Thoma exponitur in Summa Theologica Non est autem necesse ea quae tunc fuerunt dicta repetere, sed sat erit pauca breviter recolere prout necessaria sunt ad intelligendum tractatum de habitibus quam prae manibus habemus. Distinxit ergo S. Doctor moralem considerationem in duas partes, scilicet de fine ultimo qui est béatitude, et de mediis quibus ad hunc finem ultimum adipiscendum pervenire poterimus. Et quidem de his mediis seu motibus humanis quibus ad finem ultimum pervenire possumus vel ab eo deviare seu divertere, duplicem considerationem instituit, nempe in genere vel in universali, quae decurrit per totam I-II, a q. 6 usque ad 114, et in particulari, quia sermones mo­ rales qui manent in mera abstractione minus utiles et efficaces sunt, et in hoc sensu loquitur per totam II-II, hoc est, per 189 quaestiones. Generalem autem considerationem de actibus huma­ nis, quibus ad finem ultimum, bene operando, pervenire possumus, vel ab eo divertere, male operando, dividit in duas portiones principales, in quarum prima considerat motus vel actus illos absolute vel secundum seipsos —et 1 J. M. Ramirez, De hominis beatitudine, Prolegomenum Primum. Opera Omnia, III, 1, pp. 5-120. •· ' *. ·. Introductio i est tractatus de actibus et passionibus humanis tum psy­ chologice tum moraliter inspectis, de quibus a q. 6 ad q. 48—, in secunda vero considerat principia humanorum actuum seu motuum, a q. 49 usque ad q. 114. Unde pro­ logus huius quaestionis 49 exorditur his verbis: «post actus et passiones, considerandum est de principiis hu­ manorum actuum», 2. Ubi notandum est non loqui de quibuscumque principiis, sed unice de principiis quasi per antonomasim dictis, hoc est, de principiis efficientibus actuum huma­ norum; nam principia formalia reducuntur ad considera­ tionem ipsorum actuum secundum se; materialia autem, quasi materia in qua, fere resolvuntur in idem principium efficiens; finale vero principium est ipse finis ultimus de quo actum est a q. 1 ad q. 5 inclusive. Neque proprie loquitur de principiis passionum, quae sunt potentiae appetitus concupiscibilis et irascibilis, ut nobis brutisque communibus, sed de principiis actuum humanorum, sive per essentiam sive per participationem: sic enim etiam appetitus sensitivus redditur subiectum et principium actus humani, capax virtutis aut vitii. Hanc autem considerationem de principiis efficienti­ bus humanorum actuum subdividit in duas partes secun­ dum duo diversa genera istorum principiorum, et ideo subdit: «et primo de principiis intrinsecis; secundo, de principiis extrinsecis», quae sunt lex et gratia» (q. 90-114). 3. Est autem notandum istam divisionem principio­ rum actuum humanorum in intriseca et extrinseca an­ sam praebere aequivocationi. Loquimur enim de princi­ piis efficientibus actuum humanorum; principium autem efficiens est causa efficiens, quae est causa extrinseca. Distinguuntur siquidem causa in intrinsecas —quae sunt formalis et materialis— et extrinsecas —quae sunt ef­ ficiens et finalis—. Quomodo ergo possunt distingui principia efficientia —quae sunt principia extrinseca per definitionem— in intrinseca et extrinseca? Respondetur dupliciter: 1 ", hanc divisionem principio­ rum in intrinseca et extrinseca aequivalere huic: in in- Introductio terna et externa, hoc est prodeuntia ab homine vel extra hominem. Nec hoc est inconveniens, quia ipse S. Doctor loquens in specie de causis vel principiis efficientibus actus mali, qui est peccatum, distinxit ea in interna seu interiora et externa vel exteriora 2°, posse in bono et recto sensu intelligi divisionem principiorum humanorum actuum in intrinseca et extrinseca. Potest enim ista de­ nominatio intrinseci et extrinseci principii sumi dupli­ citer: a) formaliter ab agere seu movere seu principiare efficienter, et sic intrinsecum principium erit quod mo­ vet seu agit cum dependentia et subordinatione ab eo quod est intra hominem, et sic potentiae et habitus sunt intrinseca principia; extrinsecum vero est quod movet seu agit cum dependentia et subordinatione ab aliquo ex­ tra hominem et supra hominem, hoc est, a Deo, et sic lex et gratia sunt principia extrinseca; b) potest etiam denominatio ista sumi materialiter ab esse, et sic intrin­ seca erunt quae participant esse a forma intra, hoc est ab anima, dum extrinseca erunt quae esse participant a forma extra, hoc est a Deitate; intrinseca quae adveniunt ab intra per naturalem resultantiam vel efficientiam (=potentiae et habitus); extrinseca, quae nobis adveniunt ab extra per revelationem vel infusionem (lex et gratia). Ceterum videtur considerare habitus reductive ad poten­ tias quarum sunt complementa et cum quibus sunt comprincipia actus: potentiae autem sunt principia intrin­ seca vel interna. Intrinseca vero seu interna principia immediata hu­ manorum actuum sunt duplicis categoriae, nempe poten­ tiae animae, idest intellectus, et voluntas et appetitus sensitivus, et habitus, quia licet totum suppositum hu­ manum et ipsa anima sint principia actuum, non tamen immediata, sed mediata, nempe homo seu compositum est principium quod operans; anima est principium quo remotum; potentia vero et habitus sunt principia quibus proxima. Et de istis principiis proximis loquimur. i S. Thomas, Summa Theologiae, I-II, 76, prol. Cf. et I-II, 9, 6; 10, 4. 2 •I Introductio Sed de potentiis animae in I Parte (qq. 77-89) suffi­ cienter locutum est. Unde «nunc restat agere de habiti­ bus». Non tamen de omnibus, sed solum de his qui sunt in potentiis appetitivis vel in aliis potentiis prout ab appetitiva aliquo modo dependent. Unde S. Doctor scribit in I P., q. 84, prol.: «consequenter considerandum est de ac­ tibus et habitibus animae quantum ad potentias intellecti­ vas et appetitivas; aliae enim potentiae non pertinent directe ad considerationem theologi. Actus autem et habitus appetitivae partis ad conside­ rationem moralis scientiae pertinent, et ideo in II P. huius operis de his tractabitur, in qua considerandum est de morali materia. Nunc autem (in Dogmatica) de actibus intellectivae partis agetur» ’. De istis ergo habitibus moralibus seu partis appetiti­ vae loquitur S. Thomas duplicittr: a) in genere vel ut sic (qq. 49-54), et b) in speciali, secundum differentias mo­ rales boni et mali, hoc est, de habitibus bonis, qui sunt virtutes et dona Spiritus Sancti (q. 55-70), et de habitibus malis, qui sunt vitia (q. 71-89). Circa habitus ergo in generali vel ut sic duo conside­ rat: 1°, naturam vel essentiam eorum, ex omnibus cau­ sis, nempe formali (q. 49, art. 1-2), finali (ibid., 3-4), quae cum formali quodammodo convenit, quasi materiali in qua (q. 50), et efficienti, tum quoad essentiam (q. 51) tum quoad accidentia eius, quae sunt augmentum (q. 52) et decrementum (q. 53); 2°, considerat divisionem vel di­ stinctionem habituum (q. 54). Schematice ergo: habitus: A) Notio seu definitio completa ex quoatuor causis: a) formali (q. 49, art. 1-2). b) finali (q. 49, art. 3-4). c) quasi materiali (q. 50). i I P., 84, prol. Ed. leonina. • · · Introductio d) efficienti: 1) essentiae eorum (q. 51). 2) accidentium vel proprietatum eorum (q. 53). B) Divisio vel distinctio (q. 54). r 4. Momentum tractatus de habitibus. Maximum est. Maximi enim momenti est cognoscere in theologia natu­ ram gratiae sanctificantis et virtutum infusarum et do­ norum Spiritus Sancti, peccati orginalis et luminis glo­ riae. Atqui haec omnia non possunt intime cognosci igno­ rata natura habituum, quia revera illa omnia sunt habi­ tus quidam. Adde quod maioris est momenti cognoscere naturam ipsius theologiae, qua theologus est id quod est. Theologia autem est scientia et sapentia quaedam divina, quae ha­ bitus quidam est. In ordine autem practico et mere humano tractatus de habitibus est maximi momenti. Tota enim educatio ad hoc reducitur, ut in animo et corpore puerorum intro­ ducantur et reborentur boni habitus; tota humana cul­ tura habitibus continetur, quia tota cultura humana con­ tinetur scientiis, artibus, industriis, virtutibus; iam vero haec omnia sunt habitus quidam. Quid plura? Habitus sunt revera quasi synthesis hu­ manae vitae et principium veri progressus humanae vitae individualis et socialis. Habitus enim continent in se to­ tam vitam humanam, hoc est, praeteritam, praesentem et futuram; praeteritam quidem quia per actus causantur seu producuntur habitus, et ideo actus omnes praeteriti sunt veluti conservati in habitu generato, et ita habitus potest dici quasi condensatio vel condensator vel accu­ mulator totius humanae activitatis praeteritae; praesen­ tem, quia habitus est quo quis utitur cum voluerit, et sic humanam activitatem veluti in manu habet; futuram etiam, quia habitus generatus prompte, constanter, de­ lectabiliter prorrumpit in actus perfectiores, qui nati sunt corroborare et augere illos et sic quasi in succo continent totam humanam perfectibilitatem, et evolutionem. Actus \ Vr* - * Introductio ergo virtutum et scientiae, qui sunt per modum transeun­ tis, non amittuntur nec disparent, sed manent in subconscientia et in habitu quem gignunt, et sic tota humana activitas, tota energia psychologica et moralis hominis invenitur quasi in condensatore in habitibus, quae con­ densatio maximas energias tribuit humanis potentiis ut in perfectiora et meliora opera semper ac semper prorrumpant. Sunt itaque habitus veluti thesaurus quidam totius humanae activitatis, traditionem et progressum simul involventes 5. Bibliographia. Pauca de bibliographia subiungimus. De habitibus loquitur Aristoteles in libro De Cate­ goriis seu Praedicamentis, in cap. 6, ubi fit sermo de Qua­ litate, et in IV Metaphysicorum, cap. 19-20, in quibus locis loquitur ex professo de habitibus, licet alibi pluries, prae­ sertim in Ethicis, de habitibus loquatur. Dein, ut patet, Commentatores Philosophi ad haec loca, tam graeci quam arabes et latini. Ex graecis maxime consulendi Ammonius, Simplicius, Porphyries, super categorias Aristotelis; Ale­ xander Aphrodisiaeus, super Metaphysicam; ex arabibus specialiter Averroes super utrumque opus Philosophi; ex latinis, praeter Boetium super categorias, maxime nomi­ nandus est S. Albertus Magnus, in utrumque opus Aris­ totelis, et praesertim S. Thomas in Metaphysicam, Lib. V, lect. 16 et 20, hoc est, in editione Cathala, nn. 987-1000, et 1058-1084, sed multo melius adhuc in praesenti tracta­ tu, et saepius alibi plus minusve per transennam, prout in decursu expositionis videbimus. Inter posteriores autem, Hervaeus, Quodlib. 1, q. 1314; Quodlib. 3, q. 7; Quodlib. 4, q. 12-13; Durandus, Trac­ tatus de habitibus, in III Sent., dist. 23, q. 1-4; et Tracta­ tus de habitibus, quaest. 4 (De subiectis habituum), Ed. J. Koch, in collectione «Opuscula et textus historiam Eccle1 E contra Billuart ait: (III Sent., dist. 23, q. 1, art. 1). 20 P. I, O. XL1X. De habitibus quoad iorum substantiam tiones verbi «habitus», si attendamus ad descriptiones quas de his affert S. Thomas. «Habere autem ( = active pro possidere) dicimur id quo libere possumus uti vel frui, ut volumus» '. De habitu vero prout est nomen et dicit modum se habendi affirmat quod est «quo quis agit cum voluerit» (ex Averroe) et approbat definitio­ nem Augustini: «ipse est enim habitus quo aliquid agitur cum opus est, cum autem non agitur, potest agi, sed non opus est»2. Constat autem quod melius derivari potest «habitus» a «se habendo» quam ab «habendo», quia constructio «habitus» non est nomen verbale, sed potius est nomen substantivum. Quatenus autem derivatur ab «habere» potius deberet dici «habitio» quam habitus. Haec autem «habitio» intelligitur quasi media inter habentem et id quod habetur, ita ut habitione habens habeat id quod habet, sicut possessione dives possidet pecuniam suam. Et manifestum est quod haec habitio potest intelligi duplici sensu, scilicet in sensu proprio et reali, et in sensu quasi metaphorico et ideali secun­ dum nostrum modum intelligendi. Et in sensu quidem proprio potest significare qua­ tuor: a) actionem habentis ( = habitio active sumpta); b) passionem habiti seu eius quod habetur ( = habitio passi­ ve sumpta); c) relationem praedicamentalem inter ha­ bentem et id quod habetur, fundatam super actionem et passionem eorum. At insuper, quia relatio fundatur etiam super mensuram et mensuratum, ideo abstrahendo ab actione et passione habentis et habiti; d) potest dici ha­ bitus commensuratio subiecti ab aliquo extrinsecus ei adiacenti, et in hoc sensu quasi medio inter habitum sumptum ab habendo et habitum sumptum a se habendo, concipitur habitus qui est ultimum praedicamentum. In sensu autem quasi metaphorico et ideali est quan­ do inter habentem et id quod habetur non datur actio 1 I, 38, 1. 2 III, 49, 3 sed contra. Praenotamen: Definitio nominalis habitus 21 neque passio proprie dicta, quia non est nisi mera ema­ natio, ut inter substantiam et accidentia, et ita potest etiam habitio intelligi et quasi active et quasi passive et quasi relative, relatione quidem secundum dici seu transcendental!. Prout vero dicitur a «se habere» nihil habet de actio­ ne et passione aut relatione, sed de statu vel disposi­ tione, et sic dicit qualitatem. En ergo series. habitus: I) ab habendo: habitio (participialiter): a) in 1) 2) 3) 4) 'i b) in 1) 2) 3) sensu proprio: actio habentis. passio habiti. relatio utriusque. relatio consequens quasi actionem et pas­ sionem —commensuratio—. sensu analogico et transcendental! : quasi actio substantiae. quasi passio accidentis. quasi relatio utriusque: relatio transcendentalis. II) a se habendo: habitus (nominaliter): forma, status=qualitas. k 12. Haud secus accidit si consideramus verbum graecum. Graece enim habitus dicitur έξις, a verbo εχειν veU/ω, a quo alia derivantur duplici via, nam venit ex radice σεχ= tenere, retinere, et quidem active et cum magna vi, unde habetur ισχύς = fortitudo, et ισχυρός = fortis, et quia id quod fortiter tenetur non fluctuat, sed fixum manet, inde derivatur ia/do = anchora, quae fixam tenet navem ne fluctuet, et postea σχέσις = status et βχτ||ΐα = modus essendi, et σχολή= quies, et σχολαστικός = quietus, pacatus, studiosus. Et cum illo parenalam habet IW; = consuetudo. 22 P I. 0· XLIX. De habitibus quoad eorum substantiam In terminologia Aristotelis, habitus dicitur tripliciter: uno modo large seu communiter, prout diverso modo vagatur per diversa praedicamenta, et tunc est unum ex postpraedicamentis; alio modo, proprie prout est relatio quaedam commensurationis inter unum quod est ornans vel tegens et aliud quod est ornatum vel tectum, et sic est ultimum praedicamentum, quod dicitur habitus; ter­ tio modo, propriissime pro modo se habendi, hoc est pro forma aliqua accidentali qua aliquid diversimode se potest habere in se vel ad aliud et tunc est quaedam spe­ cies qualitatis. Et hoc modo propriissimo et strictissimo sumitur in praesenti. Ratione enim extensionis, istae tres significationes se habent ordinate a maiori ad minus, scilicet: a) habitus—postpraedicamen tum: commune ad di­ versa praedicamenta seu genera = communiter. b) habitus = praedicamentum: proprium unius praedicamenti seu generis=proprie. c) habitus=qualitas: proprium unius speciei tan­ tum = propriissime et strictissime. Eodem fere modo loquitur S. Augustinus, quem affert S. Thomas hic, art. 1, obi. 1 et antea T. Cicero ’. 13. De exsistentia habitus. Sub utroque aspectu pa­ tet quod habitus exsistit. Sumpto habitu in vi nominis seu reflexe, prout aliquis sic vel sic se habet, manifeste constat realiter exsistere. Experientia enim interna statim percipimus pronitatem ad actus similes exequendos; experimur etiam in isto exercitio actuum delectationem. Quae cum haben-’V * 1 «Habitus autem appellamus animi aut corporis constantem et absolutam in aliqua re perfectionem, ut virtutis aut artis perceptionem alicuius aut quamvis scientiam, et item corporis aliquam commodita­ tem, non natura datam, sed studio et industria partam» (Tullius Ci­ cero, De Inv. Rhet., Lib. I, cap. 25. t. 1, p. 28). «Habitus... in aliqua et perfecta et constanti animi aut corporis absolutione consistit» (Ibid., cap. 9, p. 70). Cf. S. Augustinum, De diversis quaestionibus octoginta tribus, q. 73, n. 1. ML. 40, 84-85. | 1 . 1 Art. 1: Habitus est oualitas 23 tur, illico apparet in nobis esse habitus. Unde S. Tho­ mas: «actualiter —inquit— percipimus habitus nos ha­ bere ex actibus habituum quos in nobis sentimus» ’. Similiter comperimus nos habere sanitatem vel aegri­ tudinem, turpitudinem vel pulchritudinem, vigorem aut debilitatem in corpore. Experientia quoque externa, ex modo agendi aliorum statim scimus illos habere aut non habere habitus. Ita professor potest statim videre utrum candidatus habeat aut non habeat scientiam. Si ergo nomen habitus significat dispositionem ali­ quam qua aliquis bene vel male se habet in essendo vel operando, cum constat talem dispositionem realiter dari, eo ipso patet habitus exsistere. Art. l.-Utrum habitus sit qualitas SOLUTIO QUAESTIONIS 14. His ergo dictis de diversis acceptionibus verbi «habitus» et de eius exsistentia, remanet videre cuius generis sit ista entitas significata nomine habitus, ut cognoscamus genus eius supremumi2. 15. conclusio prima: Nomen habitus participialiter sumptum non est qualitas. 16. Probatur. Habitus participialiter sumptum, id est, «ab habere», quasi medium inter habentem et id quod habetur, aut significat aliquid per modum actionis et passionis, aut per modum simplicis relationis inter habentem et id quod habetur. In primo casu est speciale i S. Thomas, De Veritate, 10, 9. Cf. Ill Sent. dist. 23, q. 1, a. 2. 1 Cf. I Sent., d. 2, a. 3. Ratio qualitatis est id quod significatur no­ mine qualitatis et hoc est illud ex quo qualitas habet quod sit qualitas. ilii 24 P. I. 0. XLIX. De habitibus quo,uj eorum substantiam praedicamentum «habitus»; in secundo vero aut est re­ latio praedicamentalis, si sit adventitia, ut inter amicos et consortes; aut est relatio transcendentalis, si sit na­ turalis et congenita, et haec vagatur per omnia praedi­ camenta vel saltem per plura, ideoque spectat ad postpraedicamentum. 17. conclusio secunda: Habitus nominaliter vel ut nomen sumptus est qualitas. 18. Probatur·. A) Negative seu per exclusionem, quia nullum aliud praedicamentum potest esse. Et quidem: a) non est sub­ stantia: quia substantia est qua aliquid simpliciter est, non vero qua aliquo modo se habet; habitus autem est quo aliquid aliquo modo se habet; praeterea quia substantia semper manet, habitus autem mutatur seu accidit et recedit, manente eodem subiecto, ut recte anivertit S. Augustinus. b) Non est quantitas, neque ubi, neque quando neque situs: quia ista omnia sunt semper corporea, habitus autem ut nomen non semper est corporeus seu materia­ lis, sed maxime spiritualis, ut est scientia et virtus; insuper, ubi, quando et situs semper extrinsecus adiacent, dum habitus potius intrinsecus inhaeret. c) Non est relatio, neque actio aut passio, neque prae­ dicamentum habitus: quia haec omnia spectant ad ha­ bitum participialiter sumptum, ut patet ex prima con­ clusione. d) Ergo habitus nominaliter sumptus est qualitas, quia non manet aliud praedicamentum. 19. B) Positive seu ostensive, a) A priori quidem ex identitate effectus formalis. Ubi habetur effectus forma­ lis ibi habetur eadem forma seu eadem essentia. Atqui idem est effectus formalis qualitatis et illius entitatis seu realitatis significatae nomine «habitus» nominaliter Art. 1: Habitus est qualitas 25 sumpti. Ergo realitatis significatae nomine habitus nomi­ naliter sumpti et qualitatis eadem est forma vel essentia, ideoque habitus ut nomen et qualitas sunt essentialiter idem. Maior constat, quia effectus formalis est ipsum esse quod dat ipsa forma per seipsam et est ab ea insepara­ bilis, etiam secundum intellectum, saltem in secunda operatione mentis. Minor facile patet, nam effectus formalis qualitatis est determinare seu modificare potentiam subiecti secun­ dum esse accidentale in seipsa vel in ordine ad aliud. Atqui realitas significata verbo «habitus» nominaliter sumpti formaliter seu entitate sua determinat seu modi­ ficat potentiam subiecti in quo est secundum esse acci­ dentale in seipsa vel in ordine ad aliud, quia formaliter facit ut subiectum in quo est aliquo modo se habeat —bene vel male—, in se vel ad aliud Ergo idem est effectus formalis qualitatis et entitatis significatae ver­ bo «habitus» nominaliter sumpti. 1 20. b) A posteriori, ex proprio utriusque. Ubi habe­ tur idem proprium ibi habetur eadem forma eademque essentia, quia proprium est accidens per se consequens formam vel speciem, ita quidem ut omni, soli, semper et conversim de ea praedicetur. Atqui idem est proprium seu eadem est proprietas qualitatis et illius realitatis significatae nomine habitus nominaliter sumpti. Ergo eadem est forma vel essentia qualitatis et habitus sumpti ut nomen, ideoque idem sunt essentialiter. Maior apparet ex modo dictis. Minor facile constat. Proprium qualitatis est quod secundum eam res dicantur similes vel dissimiles, quia similitudo est unitas in qualitate, sicut dissimilitudo est i Qualitas est accidens modificativum seu determinativum substan­ tiae in essendo vel operando (hic, a. 2) vel «dispositio substantiae» (I, 28, 2). Accidens modificativum vel determinativum vel dispositivum substantiae in essendo vel operando. Lîi »Γ 2S P. I. Q aLIX. De habitibus quoad eorum substantiam diversitas in qualitate ’. Atqui secundum habitum nomi· naliter sumptum res etiam dicuntur similes vel dissimi­ les, quia secundum hunc modum se habendi bene vel male in se vel in ordine ad operationem, homines dicun­ tur similes, v. gr. duo sani vel pulchi vel fortes, vel iusti gratia sanctificante; similiter duo sapientes, duo virtuosi, duo artifices. Ergo idem est proprium seu eadem est proprietas qualitatis et illius realitatis significatae verbo «habitus» nominaliter sumpti. 21. c) Ex signo interrogationis, sicut pro differentia et pro proprio et accidenti: qualis est iste vel ille? Et respondemus habitu, qui est qualitas, v. gr., est bonus vel malus, stultus vel intelligens. Uno verbo, totus iste articulus hisce fere continetur: Habitus dicitur ab habendo. Habere autem dicitur du­ pliciter, scilicet dynamice seu active pro «habere» et statice seu quasi substantive pro «se habere». Conse­ quenter «habitus» potest intelligi derivari ab «habere» et a «se habere». Si habitus dicatur ab «habere» dynamice seu active, non est qualitas. Nam habitus hoc modo sumptus est habitus quasi participialiter, et intelligitur quasi medium quid inter habentem et id quod habetur, et hoc potius deberet dici «habitio» quam habitus. Atqui «habitio» est vel actio vel passio vel relatio inter habentem et id quod habetur; actio quidem prout se habet ex parte haben­ tis; passio vero prout se habet ex parte eius quod ha­ betur; relatio autem prout intelligitur consequens ac­ tionem et passionem habentis et habiti. Ergo hoc modo sumpta habitio non est qualitas, cum praedicabilia sint irreductibilia et impermixta. Quod si proprie loquendo non sit actio et passio in­ ter habentem et id quod habetur, sed vel aliquid reale ad modum actionis et passionis, proprie tamen ad mo1 Cf. I, 4. 3 ubi exponitur significatio verborum: identitas, aequa­ litas, similitudo. Art. 1: Habitus est qualitas 27 dum commensurationis, vel simpliciter ad modum pro­ portionis, tunc habitio dicitur analogice vel per modum relationis ( = relatio transcendentalis), vel per modum specialis praedicamenti quod dicitur «habitus» Graece autem pro hac ultima acceptione fere non adest locus aequivocationi, quia proprie loquendo nomen distinctum sibi vindicat, nam habitio dicitur έξις, habitus vero dici­ tur όχημα ut iam notaverat Augustinus, ut alibi dictum est. Si autem habitus derivetur a «se habere», cum se habere sumatur statice et quasi substantive, tunc ver­ bum «habitus» denotat statum quemdam vel modum essendi, et tunc proprie habitus est qualitas; quia qua­ litas est forma accidentalis, et ideo importat principium formale essendi accidentale, hoc est, modum essendi sic vel sic, bene vel male, salva substantia vel exsistentia subiecti. Et revera nomen «habitus», iuxta genium linguae latinae magis proprie dicitur de eo qui derivatur a «se habere», quia nomen «habitus» est substantivum, et na­ turale est quod nomen substantivum descendat a verbo substantivo seu quasi substantive sumpto. Habitus ergo ut nomen —et non ut participium seu participialiter sumptum— est qualitas1 2. Quod quidem comprobatur amplius duplici via, nem­ pe via quasi negativa seu exclusionis, quia id quod eo significatur hoc modo non est aliquod aliud praedica­ mentum; tum etiam positive seu ostensive, sive ex iden­ titate effectus formalis utriusque, tum ex proprio —quod est quasi effectus formalis secundarius— utriusque, quod coincidit, ut paulo superius dictum est. 1 Cf. IMI, 118, 2; In III Physic., lect. 5, n. 15; In V Metaphysic., lect. 9. n. 892; lect. 20, nn. 1062-1064. 1 Cf. S. Thomam, In I Periher., lect. 4 et 5. 28 P. I, Q. XLIX. De habitibus quoad eorum substantiam § II SOLVUNTUR DIFFICULTATES 22. Obiectio prima-. Habitus dicitur ab habere. Sed habere non solum pertinet ad qualitatem, sed ad alia genera. Ergo habitus non est qualitas. Respondetur: conceditur totum, sed negatur conse­ quentia, nam «habere» et «habitus» in praemissis sumi­ tur postpraedicamentaliter, et sic est quid analogum va­ gans per diversa genera; sed conclusio est de quodam contento sub praedicamento qualitatis, quod est quid univocum. Argumentum igitur facit transitum a genere ad genus; id quod minime licet. Sicut enim non valet dicere: ens in quantum ens non est genus; ergo istud ens quod est substantia, non est genus, ita nec valet argu­ mentari: habere in quantum habere non est praedica­ mentum vel contentum sub praedicamento; ergo nec istud habere vel iste modus habendi aut se habendi est praedicamentum vel contentum sub praedicamento. 23. Obiectio secunda: Habitus ponitur unum praedi­ camentum. Sed unum praedicamentum non continetur sub alio. Ergo habitus non est qualitas. Respondetur: Conceditur etiam totum, sed pariter negatur consequentia, nam praemissae loquuntur de uno genere habitus, dum conclusio loquitur de altero genere. Fit ergo transitus de genere ad genus, ac si id quod affir­ matur vel negatur de uno genere affirmandum vel negan­ dum sit de alio. Certe praedicamentum habitus non est qualitas, non tamen sequitur quod omnis habitus sit illud praedicamentum, et ideo nec sequitur non esse vel saltem posse esse qualitatem, aut sub praedicamento qualitatis. 24. Obiectio tertia: Omnis habitus est dispositio, iuxta Aristotelem. Sed dispositio, iuxta ipsum Aristote­ lem, est ordo habentis partes, quod pertinet ad praedi­ camentum situs. Ergo habitus non est qualitas. Art. 1: Habitus est qualitas 29 Respondetur: Est idem defectus in argumentando. Nam «dispositio» est etiam quid analogum sub se con­ tinens plures significationes quarum quaedam, si secun­ dum se considerentur, sunt univocae. Fit ergo transitus de analogo ad univocum seu de genere ad genus, dum in maiori dispositio sumitur analogice, et in minori subsumitur univoce, et inde fit conclusio univoca, cum tamen deberet esse analoga. Nam verum est quod «dispositio» plura continet; sed pariter continet multa «habitus». Ergo non licet ex uno determinato contento sub disposi­ tione concludere statim ad unum determinatum conten­ tum sub habitu. 25. Si autem ex hoc transeamus ad doctrinam con­ tentam in responsione S. Thomae invenimus differentiam quamdam in diversis eius operibus, nam in V Metaphysic., lect. 20, n. 1060, intelligit illud «secundum spe­ ciem» pro «secundum figuram» exteriorem, et sic esset differentia quantitatis, non vero qualitatis, sicut dicit hic approbando expositionem Simplicii; et quidem se­ cundum istam responsionem dispositio et habitus diffe­ runt sicut perfectum et imperfectum intra eandem realitatem, quod bene notandum est pro responsione ad 3 articuli sequentis. An vero S. Doctor mutaverit sententiam circa hoc non videtur facile determinari posse. Certe, secundum chronologiam Mandonnet, commentarium in Metaphys, prius est compositione Summae Theologicae, nam illud est circa 1265, dum I-II est ab anno 1269-1270; saltem ergo in quatuor annis est posterior I-II. Aliunde tamen inter­ pretatio commentarii videtur esse maioris auctoritatis, sive quia ex professo consideratur textus aristotelicus, dum in Summa non est nisi citatio quaedam, sive quia illa expositio est propria S. Thomae et personalis, dum haec est ab alio mutuata, licet approbata. An forte dicendum est quod S. Thomas dum scribe­ bat I-II non habebat prae oculis textum Metaphysicae, sed solum textum Categoriarum cum expositione Simpli- 30 i? £ P. I, 0. XLIX. De habitibus quoad eorum substantiam cii —quem saepius adducit in hac quaestione— et obli­ tus interpretationis eius super Metaphysicam amplexus est interpretationem Simplicii quam prae oculis imme­ diate habebat? Eo vel magis quod in Theologia argumen­ tari consuevit ex auctoritate, et ideo ea usus est ad difficultatem solvendam. Attamen Simplicius non erat auctoritas sacrata pro S. Thoma; nam expresse corrigit ipsum in articulo se­ quenti; ergo videtur quod, approbando expositionem eius in hac responsione, ductus est non auctoritate, sed ratio­ ne, hoc est, approbavit eam non quia Simplicius dixit, sed quia vera et rationabilis videbatur S. Thomae, et sic videtur retractasse sententiam vel expositionem fac­ tam super Metaphysicam Aristotelis. Quaenam autem ex his duabus expositionibus sit ve­ rior iudicari debet ex ipso textu Aristotelis, nam textus iudicat glossam, non glossa textum. Verba Philosophi non possunt determinare quaestio­ nem, nam illud «secundum speciem» habet χατ 'είδος, quod, potest intelligi et de forma et de figura. Oportet ergo inspicere contextum, et hic favere videtur exposi­ tioni priori S. Thomae super h. 1., nam duo priores modi dispositionis sunt corporales, ergo et tertius, quia vide­ tur quod dispositio ipsa ut sic intelligatur a Philosopho ut corporalis, et consequenter modi eius debent esse cor­ porales *. Attamen, si consideretur non textus ille separatim, sed usus quem Aristoteles facit huius vocis «dispositio» in Logica, dicendum quod etiam incorporalia comprehendit. Et haec est ratio cur Simplicius, commentans Logicam, verba Metaphysicae ad hunc sensum traherit, dum S. Tho­ mas illa secundum se ibi considerans aliam expositionem fecerit. Hoc autem loco S. Thomas non directe approbat dicta Simplicii, sed tantum adducit. Quidquid tamen sit de hoc, ad satisfaciendum difficul­ tati sat est tenere sententiam Metaphysicae, nam etiam I Cf. Aristottxem, V Metaphysic., cap. 18, n. 4; S. Thomam In V Metaphysic., lect. 19, n. 1053, lect. 20, nn. 1058-1060. Are 2, § I: Disquisitio historica de divisione qualitatis 31 dispositiones corporales «secundum potentiam», ut sani­ tas et aegritudo, sunt qualitates. Melius tamen et radici­ tus satisfit si sub luce Praedicamenti qualitatis, prout Simplicius fecit, considerentur1. II II habitus sit determinata Art 2.-Utrum species qualitatis PRAENOT AMINA 26. Dato quod habitus, prout a «se habendo» deri­ vatur, est in praedicamento qualitatis, oportet statim vi­ dere in qua specie contineatur, quia praedicamenta, utpote suprema rerum genera, continent sub se plures spe­ cies, et species tantummodo sunt proprie definibiles. Ad hoc autem oportet ante omnia dividere genus qualitatis in suas species ut videamus in qua sit reponendus ha­ bitus. Aristoteles ergo dividit supremum genus qualitatis in quatuor species binas et binas, quae sunt: a) habitus et dispositio, b) naturalis potentia et impotentia, c) passio et patibilis qualitas, d) forma et figura: έξις και διάθεσις, δύναμις φυσική και αδυναμία φυσική, πάθης και ποιήτης παθητικής, τ/ήμα και ή περί έκαστον ύπάρχουσα μορφή \ Quare autem sunt tantummodo quatuor species quali­ tates et non plus neque pauciores et quomodo sit intelligenda ista divisio —dato quod non sint plures quatuor istae species— sat ardua res est, prout ex historia huius quaestionis inter aristotelicos apparet: aliter enim eam divisionem intelligit Simplicius, aliter Ammonius, aliter / i Nota Editoris. In hanc quaestionem arduam, et secundum se et historice, amplius discussam articulo sequent, plenam proiecit lucem ipse auctor in quodam notabilissimo articulo, quem in appendice in­ venies: J. M. Ramirez, O. P., Doctrina Sancti Thomae Aquinatis de di­ stinctione inter habitum et dispositionem. î Aristoteles, Categ., c. 6, nn. 3, 7, 8, 14, ed. Didot I, 13-lo. 32 P. I, Q. XLIX. De habitibus quoad eorum substantiam Scotus, aliter Suarezius, aliter S. Albertus Magnus, aliter S. Thomas. Duae ergo sunt quaestiones: a) utrum ista divisio qua­ litatis in quatuor species sit adaequata —nam et Aristo­ teles dixit quod fortasse aliae species qualitatis inveniun­ tur, licet quatuor istae species sint principaliores et ma­ gis familiares—; b) quomodo sit intelligenda ista divisio in quatuor species, dato quod sit divisio adaequata. Quoad primum politiores peripatetici, ut S. Albertus, S„ Thomas et Suarezius putant esse adaequatam, ita qui­ dem ut si nova qualitas inveniretur, facile ad unam ex his speciebus reduceretur, ut infra videbimus. Quoad secundum vero punctum, relictis pluribus quae dici possent circa historiam huius problematis, sat erit considerare nonnullas aliorum expositiones ac dein pro­ priam expositionem S. Thomae considerare. A. Historia divisionis qualitatis in species I À 27. Simplicius itaque, quem affert S. Thomas, licet non litteraliter, ita explicat divisionem Aristotelis: «Sicut in aliis fecit Aristoteles sic etiam hoc in loco facit, ubi post descriptionem naturae ipsarum specierum qualitatis, convertitur ad divisionem et tandem ad ea quae insunt ipsis ut proprietates. Sed cum Aris­ toteles tradiderit divisionem qualitatum per quatuor membra, quae etiam insinuat dualem ante quaternariam, opus est conse­ quenter ordinem divisionis indicare quae proficiscitur a binario et ab eodem trahit principium, quemadmodum etiam Plato iubet pro viribus secundum minorem numerum dividendum prius ali­ quid esse. Idcirco prius dicendum est: qualitatum aliae sunt naturales, aliae vero adventitiae. Naturales equidem adveniunt secundum naturam et semper internae sunt inditaeque rebus. Adventitiae vero extrinsecus perficiunt et abici queunt. Et harum sint nonnullae habitus et dispositiones, quae longiore bre· vioreque tempore ac facili mutatione et difficili amissione differunt. Qualitatum vero naturalium, aliae sunt secundum potentiam, aliae autem secundum actum, et illae qualitates secundum ooten- Art. 2, § I: Disquisitio historica de divisione ouaijtatîs 33 tiam sunt illae quibus dicimur apti idoneique ad efficiendum aliquid, sed earum qualitatum quae secundum actum dicuntur, alia sit quae in profundo agit, quae etiam dupliciter secundum qualitates passivas dicitur. Vel enim passionis ope aliquid sensi­ bus ingeritur, vel eo quod qualitates adveniunt a passione, ceu dulcedo, caliditas, albedo et id genus; nam hae qualitates sunt, quando quidem merito earum habentia qualitatem dicantur qua­ lia. Passivae vero dicuntur etiam istae quatenus sensibus ingerunt passionem, vel quatenus secundum passionem adveniunt; nam aliquis pudore affectus, rubeus, timens pallidusque evadit. Item est aliud genus qualitatum, scilicet earum quae in ope­ ratione in superficie sunt, ceu figura et forma, quae est simula­ crum animati, et color, non quatenus color simpliciter, nam illud iam pridem acceptum est, sed quatenus complet figuram et simulacrum; idem quoque dicitur de omnibus quae cum videntur in superficie secundum lineamenta ot descriptiones, apparent et surit apparitiones. Sed prorsus sciendum est —ut etiam lamblicus notat— quod Aristoteles concedit figuram etiam esse qualitatem adventitiam, nam eadem arca aliquando fit triangulus, aliquando quadratum, ab arte transformata. Similiter etiam color, non naturalis, ceu timentium pallor. Item est quaedam dispositio naturaliter et non adventitia, ut sanitas et morbus. Item huiusmodi sint etiam habitus, quandoquidem natura ipsi possideantur. Quam ob rem forsitam Aristoteles divisionem in duo membra recusavit» ’. Liceat tamen nobis eam ob oculos ponere schemate con­ tractam: qualitates iuxta simplicium: I) naturales=ab intrinseco et inamissibiles: A) Secundum potentiam=naturalis potentia et impotentia. B) Secundum actum: a) in profundo factae=passio et patibilis qualitas. b) in superficie factae=forma et figura. II) Adventitiae=ab extrinseco et amissibiliter: dispositio et habitus. 28. Alio modo exponit Ammonius scribens: «Ut intelligamus < 1 Simplicii, magni DOCTORis cognomento, commentationes accuratissi­ me in praedicamenta Aristotelis. Ed. Venetiis, apud Hieronymum Scotum, 1540, fol. 41, coi. 3. 34 «a P. I, 0. XLIX. De habitibus quoad eorum substantiam quare solum quatuor sint qualitatis species, nec plures nec pauciores, et quare hoc eas ordine disposuerit, quandam quali­ tatis divisionem afferemus. Qualitas igitur vel est in potentia vel (in) impotentia vel actione·, potentia vero, ut puellus potentia grammaticus est, impotentia, ut equus, qui non habet eam facultatem ut gram­ matica imbuatur. Si actione qualitas sit, ea vel ad perficiendum vel ad vitian­ dum subiectum vel ad neutrum horum faciendum pertinebit. Si perficiat aut vitiet, ea vel afferet sensibus nostris pertur­ bationem vel non·, si non afferat perturbationem et difficulter amittatur, habitus; si facile avellatur, affectio (dispositio) nomi­ nabitur. Ut perficiens actionem et nullam afferens perturbatio­ nem sanitas est et animi virtus; depravans autem, morbus et vitiositas; sanitas enim et virtus subiectum perficiunt propterea quod secundum naturam sunt et perturbationem non gignunt... Si vero qualitas quae in actione est, valeat ad perficiendum aut vitiandum, afferatque nostris sensibus perturbationem [sit sensibilis], patibilis qualitas nominabitur, utpote quae pertur­ bationem in sensus nostros invehat; ad perficiendum vero per­ tinebit ut calor in igne vel ut in meile dulcedo; ad vitiandum vero, ut in vino acor et in fructibus ac ceteris corporibus pu­ tredo. Valere autem hae ad perficiendum merito dicuntur, siqui­ dem ex illis et mellis et ignis species efficiuntur; illae vero ad vitiandum, quia subiectam rem corrumpunt; omnes tamen per­ turbationem [passionem vel transmutationem] sensibus nostris afferunt... Praeterea, si qualitas neque perficiens neque vitians sit, aut profundum penetrat, aut in superficie manet. Si altum penetrat, vel difficulter amittitur, vel facile. Si ergo difficulter, patibilis qualitas nominatur ut a perturbatione excitata, qualis est dul­ cedo, quae in iure [iusculo] est, vel innatus alicui pallor; haec vero non ita vocatur quod in sensibus nostris perturbationem gignat, quamvis ipsa quoque id faciat, sed ut a perturbatione excitata... lam vero, si qualitas quae ex actione est neque ad perficien­ dum neque ad corrumpendum pertineat et in extremitate consis­ tat et in anima vocantibus et his quae cogitatione comprehen­ dimus sit, figura dicetur; si in animatis, forma; si iis vero quae cogitatione [imaginatione] deprehendimus, ut in omnibus mathe­ maticis, ut triangulis, circulis ac ceteris figuris... De partium vero divisionis ordine haec asserenda sunt: Ergo Art. 2, § I: Disquisitio I 1 historica de divisione qualitatis 35 habitui et affectioni (dispositioni) primas tribuit merito propterea quod hae qualitates in animatis versantur; animata autem ceteris praestant omnibus; ideo iure est factum ut quae in eis qualitas conspicitur principem nacta sit locum. Sed in iure quoque secundo loco constitutae sunt potentia et impotentia. Cum enim potentia sit naturalis habilitas quaedam, ut parvulus vim naturalem quamdam habet ut grammaticam perdiscat, aut artem rhetoricam intelligat, et equus naturalem ad haec impotentiam·, et igni innata vis est calefaciendi et cete­ ris simili modo attributa facultas est, et naturalia post animata in secundo ordine collocantur, iure fit ut species qualitatis in qua insunt naturalis vis et impotentia quae in rebus naturalibus spectantur, secundum locum sit sortita. Quum vero in nobis prius esse naturalis quaedam habilitas debet, tum convenienter illi aut facere aliquid aut pati, nisi enim prius habilitas quaedam exsistat, nihil quisquam aut faciet aut patietur, ut quia amiantum caret habilitate adurendi, pro­ fecto si millies quidem ignem ei admoverit, unquam aduretur; at lignum, cui comburendi vis inest, igne admoto comburetur, ob eam causam in qualitatibus tertia tenebunt patibiles quali­ tates et perturbationes [seu passiones], propterea quod, ut dictum est, nemo convenienter illis nec faceret quid nec patere­ tur, nisi in eo prius facultas quaedam exsisteret quae ad illa suscipienda apta esset. At figura atque forma, cum in sola extremitate consideren­ tur, ultimum locum nactae sunt, praesertim cum patibiles qua­ litates et perturbationes intimas quoque partes pertingant. Et haec satis de ordine partium» k Haec expositio, sat longa et obscura, videtur contrahi posse sequenti schemate: DIVISIO QUALITATIS IUXTA AMMONIUM: I) Divisio qualitatis = qualitas sequitur ad: A) potentiam (est in potentia vel impotentia)=naturalis potentia et impotentia. B) actum vel actionem-. a) ad perficiendum vel vitiandum: i Ammonius Hermeae filius in Porphyrii Institutionem, Aristotelis categorias et librum de Interpretatione, loanne Baptista Rosario, me­ dico, novariensi, interprete, in cap. de qualitate et quali. Venetiis, apud Vincentium Valgrisium 1559, coi. 160-163. : Art. 2, § I: Disquisitio historica de divisione qualitatis 1) non sensibilis = habitus et dispositio. 2) sensibilis = patibilis qualitas. b) ad neutrum: 1) in profundo agens et cito transiens = passio. 2) in superficie vel extremitate = forma et figura. II) Ordo partium vel specierum qualitatis = qualitates afficiunt corpora: A) physica vel naturalia: a) animata = habitus et dispositio *(1 species). b) inanimata: 1) secundum potentiam vel habilitatem aut aptitudinem = naturalis pot. et impôt. (2’ species). 2) secundum actum vel actionem=passio et patibi­ lis qualitas (3’ species). B) mathematical forma et figura (4 species) >. 29. Celeberrimus Versorius Parisiensis in expositione super Summulas Logicales Petri Hispani rem ita definit: «Omnis qualitas qualificat substantiam; vel ergo se tenet ex parte materiae et sic est forma et circa hoc aliquid constans figura, quae qua­ lificat substantiam secundum quantitatem et materiam eius, licet effective oriatur a forma substantiali; vel se tenet ex parte for­ mae, et hoc est dupliciter: vel qualificat substantiam immediate vel mediantibus naturalibus potentiis; si secundum (mediate), est habitus et dispositio, quae primo determinat et disponit potentiam et ex consequenti subtectum eius; si immediate quai Scotus autem videtur ex his aliquid mutuasse dum qualitatem ita dividit: I) Internus, utpote prin­ cipium operandi (sen­ sibilis per accidens) a) innatus vel naturalis=naturalis potentia et impotentia. b) non innatus, sed adventitius vel superadditus = habitus et dispo­ sitio. < z a) per se primo sensibilis (sensibi­ lia propria)=passio et patibilis qualitas. II) Externus et sensibilis b) per se secundo sensibilis (sen­ o sibilia communia) = forma et fi­ gura. Cf. Van de Woestyne, O.F.M., Cursus Phil. I, Mechliniae, 1921, pp. 327328. I I • > Art. 2, § I: Disquisitio historica de divisione qualitatis 37 ■ B 4 lificat substantiam, hoc est dupliciter: vel est principium ope­ randi determinatum vel indeterminatum; si primum, sic est passio et passibilis qualitas; si secundum, sic est naturalis tentia et impotentia: potentia enim de se indeterminata est quantum ad modum operandi, sed determinatur per suos habitus» *. En schema huius divisionis: QUALITAS QUALIFICAT SUBSTANTIAM: I) ex parte formae, quae est principium operandi: A) mediate seu mediantibus potentiis = habitus et dispo­ sitio. B) immediate: 1) determinatum = passio et patibilis qualitas. 2) indeterminatum = naturalis potentia et impotentia. II) ex parte materiae (quantitatis)=forma et figura. 30. Suarezius vero, postquam retulit expositionem Simplicii et aliorum quos non nominat, sed qui scotistae esse videntur, cum idem quod Scotus defendant, atque etiam expositionem S. Thomae, ad crisim revocat, et concludit dicendo duo: Pri­ mum, expositionem Simplicii et Scoti sunt probabiles2, sed opi­ nio S. Thomae est valde probabilis3; secundum: nulla tamen videtur esse omnino vera nec satis metaphysica, realitates qua­ litativas perfecte penetrans. «Alia igitur ratio —ait Suarez— occurrit explicandi hanc divi­ sionem et sufficientiam eius, quae ex diverso -fine ad quem ordi­ nantur qualitates, et consequenter ex diverso modo afficiendi substantiam, sumi potest. Diximus enim in sectione praecedenti qualitatem esse acci­ dens institutum a natura ut sit veluti complementum substan­ tiae creatae in his quae spectant ad operationem vel conserva­ tionem vel ornamentum eius. Potest ergo qualitas advenire substantiae vel per se primo ratione operationis vel solum ratione sui esse formalis, nimirum quod solum ad ornamentum et formaliter perficiendam ipsam i Versorius Parisiensis, Super Summulas Logicales Petri Hispani, tract. 3, p. 178, Edit. Venetiis, apud Matth. Valentinum 1597. 2 Suarezius, Disp. Metaph., disp. 42, sect. 5, nn. 3 et 4, t. 26, pp. 622-623. ’ Ibidem, n. 5, p. 623. ;; 4 H 4 38 P. I. 0· alia. De habitibus quoad eorum substantiam Art. 2, § I: Disquisitio substantiam ordinatur: quae duo membra adaequate dividunt qualitatem, ut per se constat; quia in nulla re aliud invenitur quam esse et operatio, et quae ad utriusque perfectionem ordi­ nantur. Rursus qualitas prioris generis posset in hunc modum dividi: aut enim est operatio ipsa aut principium proximum opera­ tionis. Et rursus principium vel est connaturale et ab intrinseco proveniens ac denique primo constituens rem ut potentem ad operandum in ratione principii proximi, et hoc modo constitui­ tur secunda species qualitatis, quae est potentia; vel est prin­ cipium superadditum potentiae, determinans vel adiuvans illam aut dans facilitatem in operando, et sic constituitur prima spe­ cies, quae est habitus. Quod si operatio ipsa ad qualitatem spectat, ut paulo post dicemus, ad primam etiam speciem per­ tinet, quatenus est dispositio. Atque hoc modo illae duae primae species complectuntur omnes qualitates quae per se primo ratione operationis substan­ tiis tribui possunt. Nam, praeter principium principale operandi, quod non est qualitas sed substantia, tantum illa tria inveniri possunt in rebus, quae ad operationem pertineant, scilicet po­ tentia, habitus et operatio ipsa, ut ex Aristotele sumitur, II Ethic., cap. 5. Praeterea qualitas, quae per se primo ad hoc solum ordina­ tur, ut per suum esse formale ornet vel afficiat substantiam, vel est tantum modus quidam consequens quantitatem et quasi terminans et informans illam, et haec constituit ultimam spe­ ciem, quae est forma et figura, quae multum differt a reliquis, tum quia solum est modus quidam quantitatis, aliae vero ha­ bent suas proprias entitates, tum etiam quia aliae consequuntur formam, haec vero magis videtur sequi ex ratione materiae, quamvis etiam recipiat modum et determinationem ratione formae. Omnis ergo alia qualitas quae ita consequitur formam vel eam imitatur ut et suam propriam habeat entitatem, et non sit operatio neque ad operationem per se primo ordinetur, sed ad formaliter perficiendam et ornandam substantiam, ad tertiam speciem qualitatis pertinet, quae passio vel passibilis qualitas nominatur; quia per haec signa vel effectus maxime a nobis cognoscitur in sensibilibus rebus, non quia formalis ratio illius speciei per illa verba explicetur neque etiam quia necesse sit omnem qualitatem illius speciei habere illam rationem vel habi- I historica de divisione qualitatis 39 tudinem, a qua vox illa sumpta est, nam aliud est a quo nomen imponitur, aliud quod significat» *. Statimque addit circa valorem eius: «Hanc vero sufficientiam sic expositam existimo per se fieri probabilem vel ex sola eius propositione et declaratione. Deinde, si cum prioribus conferatur, certe multo pauciores habet difficultates, et aptior est ad explicandas proprias essen­ tias singularum specierum qualitatis·, nam et sumitur ex diffe­ rentiis magis intrinsecis magisque diversis quae intra genus qua­ litatis concipi a nobis possunt. Unde non distinguunt illas species secundum habitudines et considerationes intellectus [ut fecit S. Thomas], sed secundum rem; atque ita possumus unamquamque qualitatem simpliciter et absolute in sua specie reponere, eique suam simplicem essen­ tiam tribuere, quod iuxta alias sententias fieri non potest; sed semper oportet distinguere respectus seu rationes formales, ut omnis qualitas sub una ponatur in una specie et sub alia in alia, quod operosum est. Et per se est creditu difficile quod nulla sit qualitas habens unam simplicem constitutionem in una serie praedicamentali usque ad ultimam speciem. Sunt etiam praedictae differentiae omnino adaequatae suis membris et aptissimae ad comprehendenda et coordinanda omnia qualitatum genera, quod iuxta primam rationem (Simplicii) supra traditam difficile erat. Videtur ergo haec ratio sufficientiae satis probabilis et reli­ quis praeferenda»2. Nec satis, nam per suam explicationem putat Suarezius satis intelligi ordinem specierum. «Et iuxta hunc modum —dicit— explicandi hanc sufficientiam reddere possumus rationem ali­ quam ordinis et enumerationis harum specierum, quamquam necesse non sit huiusmodi ordinem aut enumerationem semper continere aliquid mysterium. Quarta itaque species merito ultimum locum obtinuit tanquam omnium infima et in perfectione et in modo entitatis, adeo ut aliquibus videatur vix mereri univoce nomen qualitatis. Omissa ergo illa specie, aliae tres possent certe contrario ordine numerari sub aliqua consideratione. Nam quatenus esse supponitur ad operari, posset passibilis qualitas, quae per se 1 Loc. cit., n. 7, p. 624. 2 Ibidem, n. 8, pp. 624-625. .AH’ */·» i v 40 P. I, Q. XLIX. De habitibus quoad eorum substantiam ordinatur ad perfectionem ipsius esse, primo loco constitui: et quia potentia supponitur ad habitum et operationem, posset ha­ bitus et dispositio post potentiam tertio loco numerari et po­ tentia secundum locum retinere, quamquam sub diversa habi­ tudine. At vero, secundum aliam considerationem pertinentem ad ordinem perfectionis, et maioris aotualitatis, optima ratione numeratae sunt; nam res tunc est maxime perfecta quando est in ultimo actu, ad quem proxime accedit habitus, quae duo in prima specie comprehensa sunt. Post illa vero subsequitur potentia, quae constituit secundam speciem. In tertia autem specie collocatae sunt qualitates, quae aut vim agendi non habent, aut ad hoc munus per se primo non ordinantur, sed tantum ad esse. Potest etiam hic ordo secundum dignitatem attendi ex parte subtectorum, nam prima species, ut a nobis explicata est, solum habet locum in viventibus et cognoscentibus, maxime in intel­ lectualibus rebus, nam hae tantum res possunt sese perficere ac recte disponere suis actibus et habitibus quos per eos acqui­ runt vel ad eos eliciendos recipiunt. Potentia vero latius patet, nam etiam inferioribus et inanimatis rebus communis est, sal­ tem iis quae per actionem transeuntem aliquid operari possunt. At vero passibilis qualitas etiam in rebus inanimatis inveniri potest, quae nullam habent virtutem per se primo ordinatam ad agendum. Quamquam est in illa specie prout est a nobis exposita, aliud notatione dignum, nimirum huiusmodi qualitatis genus —saltem iuxta naturalem ordinem rerum— solum in corporibus reperiri, nam spirituales substantiae, praeter intellectum et voluntatem, quae sunt naturales potentiae earum, non sunt capaces nisi habituum vel dispositionum earumdem potentiarum. Et ratio reddi potest, quia cum illae substantiae materia careant et per se sint quidam actus incorruptibiles, neque ad conservationem neque ad ornamentum neque ad naturalem pul­ chritudinem sui esse indigent qualitatibus, sed ad operationem tantum; quod secus est in rebus materialibus et maxime corrup­ tibilibus, et ideo plures in his passibiles qualitates reperiuntur. Propter quod dixit D. Thomas, V Met., lect. 16, qualitates tertiae et quartae speciei in solis rebus corporalibus reperiri, quod de quarta specie manifestum est. De tertia vero, iuxta nostram dicendi rationem, est satis probabile et rationi consentaneum. Dixi autem loquendo ex natura rei, quia supematuraliter D O C TR IN A S U A R C Z ll C IR C A l ■■ · L XLIX. De habitibus quoad eorv.m subst.wivi perfectionem ipsius esse, primo loco constifc. ;upponitur ad habitum et operationem, posa: hsitio post potentiam tertio loco numerati « x n locum retinere, quamquam sub diversa & Otidum aliam considerationem pertinente i tionis, et maioris actualities, optime. refait nam res tunc est maxime perfecta quario κ ad quem proxime accedit habitus, quae duo : nprehensa sunt. subsequitur potentia, quae constituit secun&z i autem specie collocatae sunt qualitates, ion habent, aut ad hoc munus per se pri: ?d tantum ad esse. ic ordo secundum dignitatem attendi ex pati prima species, ut a nobis explicata est, sola iventibus et cognoscentibus, maxime in istinam hae tantum res possunt sese perneen suis actibus et habitibus quos per eos aap ciendos recipiunt. Potentia vero latius patet ibus et inanimatis rebus communis est, sal· tionem transeuntem aliquid operari possunt ; qualitas etiam in rebus inanimatis inveni' i habent virtutem per se primo ordinate illa specie prout est a nobis exposita, aliud mirum huiusmodi qualitatis genus —saltem nem rerum— solum in corporibus reperir tantiae, praeter intellectum et voluntatem potentiae earum, non sunt capaces nisi ionum earumdem potentiarum, test, quia cum illae substantiae materia t quidam actus incorruptibiles, neque ad ad ornamentum neque ad naturalem pulndigent qualitatibus, sed ad operationem t in rebus materialibus et maxime corrup5 in his passibiles qualitates reperiuntur. 'hornas, V Met., lect. 16, qualitatesJertiae >lis rebus corporalibus reperiri,jquod de um est. De tertia vero, iuxtaj atis probabile et rationi cons ? ex natura rei, quia supera 1) consequens quantitatem = forma et figura. 2) non consequens quantitatem, sed ipsam substantiam ornans et perficiens = passio et patibilis qualitas. A) Secundum se: qua­ litas est forma com­ plens substantiam vel Î i I 1) principium proxi b) in operando seu in ' mum operandi ‘ ordine operandi: \ a) connaturale et innatum = naturalis tentia et impotentia. β) adventitium et superadditum=habitus. 2) operatio ipsa: dispositio. I) divisionem > qualitatis , a) facilior est ceteris. 1) magis ex intrinsecis quam explicatio Scoti. B) Secundum compara­ tionem ad alias ex­ positiones = ceteris praeferenda, quia: I z b) aptior ad reddendam rum, nam ( 2) magis ex diversis quam explicatio S. Thomae, cum sit ex di­ versitate reali et non solum formali vel secundum rationem. 3) magis adaequata quam explicatio Simplicii quin misceantur species ut in illo. A) Non est multum curandum de hoc: sed tamen dari potest. 1) vera qualitas (uni­ voca) II) ordinem specierum a) quasi generationis a) quoad esse=passio et patibilis qualilitas=3* spec. *potentia=2 spec. p) quoad agere < habitus =: la spec. f actus=dispositio. 2) quasi analogica tantum =forma et figura (4a species). B) Duplex ordo 1) ex parte sui a) ipse actus=dispositio. β) principium J proximum actus b) quasi perfectionis vel actuationis { £££«£ ( remotum: essentia. a) animati —habitus et dispositio. 2) ex parte subiecti 3) inanimati potentia et impotentia, passio et pat. qualitas, forma et figura. l • I Art. 2, § I: Disquisitio historica » pe divisione qualitatis 41 potest substantia spiritualis affici qualitatibus quae ad dandum vel perficiendum esse per se primo ordinentur, quae in ea ratione cum qualitatibus tertiae speciei conveniunt et in illa constituendae sunt. Et ratio est, quia licet hae substantiae quoad suum esse na­ turale non indigeant illa perfectione, elevari tamen possunt ad participandum esse superioris ordinis, et ornari ac perfici superiori pulchritudine, et ideo per elevationem ad superiorem ordinem possunt eiusmodi qualitates recipere. Quia vero metaphysicus has qualitates non attingit, ideo passibiles qualitaties collocat in inferiori ordine corporalium qualitatum... ’. Hanc longam et diffusam disputationem Suarezii possumus annexo schemate contrahere. 31. Denique ut finem ponamus istis expositionibus, propin­ quius accedit ad S. Thomam S. Albertus Magnus. «Dicendum —inquit— quod numerus et ordo sic simul accipi possunt: aut enim accipitur penes formale principium substantiae, aut penes materiale; ex quo omne accidens accipi debet penes modum substantiae a qua causatur. Si autem accipiatur penes principium formale, hoc non po­ test esse nisi duobus modis: aut enim accipitur penes modum quo perficit forma materiam, aut penes modum quo forma prin­ cipium est agendi in composito quod perfectum est. Si primo modo, forma non habet se ad materiam nisi ut dispositio vel habitus, et penes hunc modum est prima species accepta qualitatis. Si autem secundo modo est, a forma effluunt potentiae natu­ rales, et sic est secunda species qualitatis accepta. Hae ergo potentiae aut accipiuntur in se, aut secundum quod propria actione inferunt eis proprias passiones. Et primo modo est iterum secunda species qualitatis; secundo autem modo ter­ tia inducitur species qualitatis. Si vero ex parte materiae sumatur, quae per se est corporea, et necesse est quod sit secundum relationem ad formam quae continet et terminat materiam, tunc inducitur quarta species, quae est forma et circa aliquid constans figura. Et istae sunt quatuor species qualitatis, secundum quas alii Ibidem, nn. 9-12, pp. 625-626. P. I. Q. XLIX. De 42 Art. 2, § I: Disquisitio habitibus quoad eorum substantiam quid ut frequentius quale dicitur et a quibus proprie accipitur modus iste praedicamenti qui est proprius qualitatis. Si qui autem alii modi qualitatis inveniuntur, facile reducen­ tur ad istos *. En schema divisionis istius: •» · z z 5 8 z ca ω V) a) in ordine ad essendum=dispositio habitus. 1) in se consideratae = potentia et impotenI) formale < tia. b) in ordine ad agendum = po ( tentiae natura- j 2) ut patiuntur a les propriis acti­ vis = passio et patibilis quali­ tas. II) materiale (quantitativum)= forma et figura. (/) qualitatis historica DE DIVISIONE α (Λ ω CJ «Λ (Λ ω ο <υ <υ u. Q □ ω 0 ω Ο (Λ U <υ Ο d-~ d ω (Λ υ S <υ Ε « d <υ d Ο ω «Λ Ο C Ο (/) d 32. Expositio vero S. Thomae, secundum quod in isto articuΙο continetur, potest schematice ad hanc formam reduci: C/) Λ i S. Albertus Magnus, De praedicamentis, tract Vives, t. 1, p. 261a. 5, cap. 9, ed< ° 3 V3HI3 3YIV0H1 LL3NVS ΥΝΙΉΧΟΟθ 44 P. I, Q. XLIX. De habitibus quoad eorum substantiam B. Crisis harum expositionum » 33. Relatis istis diversis expositionibus, superest ut ad crisim eas revocemus tum per comparationem ad Aristotelem quam intendunt explicare, tum per comparationem ad ipsam naturam qualitatis obiective sumptam; ut enim est apud S. Thomam, «non pertinet ad perfectionem intellectus mei quid tu velis vel quid tu intelligas cognoscere, sed solum quid rei veritas habeat»1. Quod autem Aristotelem spectat, prima fronte videretur om­ nes praedictos expositores voluisse invenire in Aristotele quod Aristoteles ipse non voluit ponere; nam conceptis verbis dicit quod fortasse sunt aliae qualitates praeter quatuor species enu­ meratas, quamvis praedictae sint principaliores et magis fami­ liares2. Ergo non videtur adaequatam divisionem qualitatis dare voluisse, et consequenter qui intendunt probare talem adaequationem quasi necessariam videntur esse magis aristotelici quam Aristoteles ipse. Quod, si ista divisio non sit adaequata, non videtur etiam cur debeamus dicere esse immediatam seu per se, quin etiam neque ordinatam; sed satius videtur quod Aristoteles dedit enu­ merationem quamdam plus minus descriptivam absque rigore proprie scientifico. Attamen politiores peripatetici putant esse enumerationem adaequatam, ita ut, si quae nova qualitas fortasse inveniatur, ad unam ex praedictis speciebus commode reduci possit. «Si qui autem alii modi qualitatis inveniuntur —ait S. Albertus Magnus— facile reducuntur ad istos» 3. Et S. Thomas fortius dicit: «Haec est fuga quaedam; quia, quamvis sint alii modi qualitatis, tamen omnes reducuntur ad has species, quod patet ex hoc quod nulla alia species inveniri adhuc potuit»4. «Dicendum —addit Suarez— nullam esse qualitatem quae ad dictas species non pertineat, ideoque divisionem exactam esse. Hanc censeo esse mentem Philosophi, qui non addidit illa verba quia putaverit alias esse qualitatis species. Cur enim illas tacuis­ set, si eas agnovisset? Aut quomodo excusari posset quod insuf­ ficientem partitionem fecisset? Fateatur ergo Aristoteles se non agnoscere alios qualitatis modos; tamen, quia genus qualitatis amplissimum est, et ipse non tradiderat nec forte invenerat sufS. Thomas, I, 107, 2. 2 Aristoteles. Categ., cap. 6, n. 16, Ed. Didot, I, 15. S. Albertus Magnus, Op. et loc. cit., p. 261. S. Thomas, IV Sent., d. 4, q. 1, a. 1. 1 Art. 2, § I: Disquisitio historica de divisione 9 * qualitatis 45 ficientiam illius divisionis, ideo modestiae causa addidit illa verba. Ac si diceret se non tam positive cognoscere aut demon­ strasse non esse plures species, quam negative, plures scilicet non invenisse. Quod, si nos addimus etiam post Aristotelem non esse aliam speciem qualitatis inventam, sufficiens argumentum erit divisionem esse sufficientem» *. Neque hoc est esse magis aristotelici quam Aristoteles, nam ipse de qualitatibus loquutus est saepius et in libris de Physica auscultatione et in de Generatione et Corruptione et in Metaphysica, et tamen non aliam speciem invexit, sed ad praedictas quatuor species remittitur. Ergo putavit —saltem in actu exer­ cito— praedictam divisionem esse adaequatam, verbisque illis nihil aliud innuere voluit quam difficultatem perfecte definiendi seu determinandi quae ad istud praedicamentum spectat; id quod abunde constat, si vel descriptionem qualitatis et qualis ab ipso datam quisque aspiciat. Supposito ergo, prout revera supponi debet, Aristotelem voluisse tradere exactam doctrinam de qualitate, reliquum est ut singulas explicationes aristotelicorum examinemus. 34. Critica expositionis Simplicii. Duo videntur esse certa in hac expositione: primum, habere quoddam fundamentum in textu Aristotelis. Vidit enim Simplicius quod Aristoteles vocat secundam speciem naturalem potentiam et impotentiam; aliun­ de notavit quod virtus et scientia, quae ab Aristotele dicuntur habitus, non esse a natura, sed acquisitos. Ergo statim intulit: differunt istae species inter se sicut naturale vel innatum et adventitium vel acquisitum. Et praeterea, quia in definitione habitus et dispositionis ponit amissibilitatem: iam vero quod naturale est non amittitur, sed solum quod est artificiale vel adventitium. Cum ergo videret ex una parte verbum «naturale» et ex alia «facile vel difficile mobile seu amissibile», statim vidit oppositionem eorum quasi naturale et adventitium. Sed deinde notavit quod illa secunda species appellata est potentia; potentia autem contraponitur actui. An ergo —cogita­ vit— tertia et quarta species erunt secundum actum? Et revera videntur esse qualitates secundum quod sunt in actu, et quidem videntur naturales, sicut plures colores corporum vel specierum animalium, puta albedo cygni et nigredo corvi et similiter forma et figura eorum seu morphologia, quam vocant. Ergo concludi 1 SuAREZius, Disp. Metaph-, disp. 42, sect. 5, n. 2, t. 26, pp. 621-622. ;■ I ii fi Îi · i tj ■i ■ te I 46 S P. I, Q. XLIX. De habitibus quoad eorum substantiam potest istas duas species esse sub categoria qualitatum natura· lium. Sed remanet videre qualiter differant inter se. Certe forma et figura sunt in superficie corporum; et licet passio et patibilis qualitas in superficie etiam appareant, tamen causam habere videntur interiorem, v. gr., in sanguine vel in complexione; et quia commovent interiora corporis, ut experientia patet. Ergo videntur esse qualitates in actu quasi in profundo corporum. Adde quod tres illae species videntur esse inamissibiles, cum sem­ per comitentur corpus in quo sunt, ut experientia constat; dum e contra dispositio et habitus amittuntur et acquiruntur. Ergo secundum mentem Aristotelis recte videntur esse assignatae species qualitatis secundum earum differentias. Secundum quod videtur certum in hac expositione est Sim­ plicium non esse satisfactum de ipsa; nam recognoscit quod non omnes formae et figurae sunt naturales, sed dantur nonnul­ lae adventitiae vel artificiales. Item passionem non esse natu­ ralem, sed adventitiam seu ab extrinseco causatam. Similiter, aliquando dari dispositiones, ut sanitas et aegritudo, quae non sunt adventitiae, sed quasi naturales vel congenitae; quod, si sanitas dicatur habitus, aliquando in hominibus robustis quasi natura ipsa possidetur. Unde remanet dubius de veritate et bonitate explicationis eius. Atque in fine addit quod fortasse non potest fieri divisio perfecta seu bimembris, et tunc bene intelligeretur cur Aristo­ teles non fecerit divisionem bimembrem, sed simpliciter enu­ merationem quatuor specierum dederit. 35. Ex quo patet primum inconveniens seu defectum quem S. Thomas invenit in expositione Simplicii esse iam cognitum et confessum ab ipso Simplicio. Dicit enim S. Thomas post rela­ tam explicationem Simplicii: «sed ista distinctio specierum qua­ litatis inconveniens videtur; sunt enim multae figurae et quali­ tates passibiles non naturales, sed adventitiae, et multae dispo­ sitiones non adventitiae, sed naturales, sicut sanitas et pulchri­ tudo et huiusmodi». Cur ergo S. Doctor non nominavit Simpli­ cium modeste confitentem suum defectum? Nam certe minuere­ tur eius culpa et augeretur vis argumenti ad hominem, utpote procedentis ex propria confessione. Et mirum est hoc in S. Tho­ ma, qui tam modeste et reverenter omnes scriptores pertractat. Sed forte, utpote philosophum, consideravit quasi extraneum, non curans de persona, sed de doctrina: non enim theologus habet respondere de philosophis, maxime si illi gentiles sint. Art. 2, § I: Disquisitio historica de divisione qualitatis 47 Sed aliud inconveniens seu defectum reperit adhuc S. Doctor in Simplicio: «et praeterea —addit— hoc non convenit ordini specierum; semper enim quod naturalius est prius est». Si ergo prima species sit adventitia et tres posteriores sint naturales, debuisset fieri enumearatio modo inverso, ita ut prima species poneretur ultima; et quia ulterius actus videtur perfectior esse quam potentia et propinquior naturae, tertia et quarta species debuissent poni ante secundam. Male ergo enumerasset Aristo­ teles species qualitatis, ordinem naturalem earum invertendo, cum tamen divisiones debeant esse naturales atque ordinatae secundum ipsam naturam rei quae dividitur; id quod incredi­ bile videtur, nam ubique «est consideranda mirabilis diligentia et ordo in processu Aristotelis» Addi etiam potest tertium inconveniens, nam illae differentiae non sunt per se seu intrinsecae et essentiales, quia naturale et adventitium sunt differentiae originis seu causalitatis efficientis, non vero causalitatis formalis seu formae, et tamen, cum quali­ tas sit forma quaedam, differentiae eius debuissent accipi se­ cundum formam ipsam. Insuper, superficies et profundum sunt differentiae quantitatis, nam quantitas seu dimensio dividitur in longitudinem, ilatitudinem (superficiem) et profunditatem; ergo non dividunt per se qualitatem, quia differentiae dividentes genus et constituentes species debent esse sub eodem genere quod dividitur, sicut species quae per illas constituitur essen­ tialiter. Sic ergo divisio Simplicii habet triplicem defectum gravis­ simum: 1°, non est adaequata seu per membra se invicem exclu­ dentia; 2°, non est immediata seu per differentias per se et essentiales; 3°, non est ordinata, sed quasi per accidens producta. 36. Critica expositionis Ammonii. Similes defectus videre est in Ammonio, qui certe videtur aliqua mutuasse ex Simplicio. Primo ergo ista divisio non est immediata seu per se, nam actus vel actio est in speciali praedicamento, distincto genere a qua­ litate; pariter, sensibile et non sensibile sunt differentiae relatonis, hoc est, rei per comparationem seu relationem ad sensus externos; denique profunditas et superficies (latitudo) sunt dif­ ferentiae quantitatis. Atqui «nullum genus determinatur ad speciem per differentiam alterius generis»1 2. 1 S. Thomas, De unitate intellectus contra averroistas, edit. Roma 1913, t. I, p. 459. 2 S. Thomas, Ι-Π, 49, 2, arg. 3. 1 t P. I, Q- XLIX. De 48 habitibus quoad EORUM SUBSTANTIAM Secundo, non est ordinata, ut patet inspicienti schema supra positum, quod quidem eo vel magis apparet quod, ut ordinem Aristotelis defenderet, debuit Ammonius aliam considerationem inducere alienam a principio divisivo generis, ut ibidem apparet. Oportet autem quod principium divisionis et ordinationis specierum sit unum idemque, cum utraque debeat fieri per se. Atque ex hoc iudicare potes de his verbis Suarezii: «censeo praedictam divisionem qualitatis posse optime in hunc modum explicari, ut eam explicuisse videntur Simplicius et Ammonius in praedicamento qualitatis» k ( 37. Critica expositionis Scoti. Prout apparet intuenti tabel­ lam supra scriptam, Scotus mixtionem quamdam eclecticam fecit Simplicii et Ammonii; nam differentia illa interni et externi eadem est ac differentia profunditatis et superficiei Simplicii; pariter differentia innati et adventitii ex eodem Simplicio pro­ venit; denique differentia sensibilis per se primo et secundo est revera eadem ac differentia posita ab Ammonio. Quapropter mirum non est, si in ista divisione inveniantur cumulative omnes defectus quos in illis comperimus. Non est ergo divisio imme­ diata seu per se, cum internum et externum sint differentiae quantitatis; innatum et adventitium sunt differentiae agentis, non formae; sensibilis vel non sensibilis sunt differentiae rela­ tionis. Neque est adaequata, quia non omnis habitus est acqui­ situs vel adventitius, sed sunt aliqui innati, ut sanitas vel pulchritudo, vel infusi, ut gratia. Neque ordinata, quia prius poneretur potentia quam habitus et dispositio, ut patet inspi­ cienti schema citatum. Unde et Scotus ipse, ut fatetur Van de Woestyne, dixit illas species non tam esse species quam modos accidentales, atque inter se accidentaliter differre2. 38. Critica Versorii Parisiensis. Vir iste, licet sat acutus, videtur adhuc militare in castris nominalistarum. Ut patet legenti expositionem eius, partim mutuo accepit ex S. Alberto Magno et partim ex Simplicio et Ammonio. Et quidem secundum quod accedit ad veritatem ex Alberto sumpsit, nemque distinctionem ex parte formae et ex parte materiae; secundum vero quod a veritate deviat, pendet ex aliis duobus. Saltem ergo ista divisio non est adaequata, quia dantur habitus entitativi, qui non affi­ ciunt substantiam mediantibus potentiis, sed immediate per 1 2 Suarezius, Disp. Metaph., disp. 42, sect. 4, n. 6, t. 26, p. 617. Van de Woestyne, op. cit., t. 1, p. 328, nota 3. Art. 2, § I: Disquisitio historica de divisione qualitatis 49 seipsos. Neque etiam est ordinata, quia quod est immediatius naturae est prius, et consequenter prima species deberet poni tertio loco, tertia in secundo et secunda in tertio, ut videre est in tabella supra scripta. 39. Critica expositionis Suarezii. Sed iam veniendum est ad Suarezium, qui copiosus ceteris de qualitate disserit. Duo possumus distinguere in Suarezio: primo, partem nega­ tivam seu criticam aliarum opinionum; secundo, partem positi­ vam, ubi ipse suam aperit sententiam. 40. Quantum ad partem negativam seu criticam, relictis his quae adversus Simplicium dicit, videamus quae contra S. Thomam movere contendit. Dicit ergo et maxime urget «duobus modis intelligi posse distinctionem harum specierum, et, ut ita dicam, impermixtionem harum: primo, secundum rem, idest ut nulla quae sub una harum specierum collocatur possit constitui sub aliis; secundo, ut solum intelligantur species impermixtae secundum proprias rationes formales earum, non vero semper quoad res ipsas. Communiter ergo interpretatio esse videtur hanc distinctio­ nem non debere nec posse intelligi priori modo, sed tantum posteriori. Nam quod prior modus non possit esse universalis videntur convincere argumenta proposita in secunda difficultate; secluso autem illo priori modo, necesse est ut posterior verus sit, quia nullus alius superest in quo possit et haec secunda conclusio vera esse, et divisio ipsa consistere. Habetque haec interpretatio magnum fundamentum in Aris­ totele, qui easdem res sub diversis speciebus qualitatis ponit. Et eamdem sententiam supponit D. Thomas, I-II, q. 49, art. 2 ad 1 et 2, ubi ait figuram et passibilem qualitatem prout conve­ nit naturae subiecti pertinere ad primam speciem qualitatis. Et haec opinio est frequens apud auctores, praesertim recentiores. Sed haec sententia, licet fortasse ad distinguendas dialecticas praedicationes vel denominationes sustineri possit, non tamen videtur apta neque conveniens ad metaphysice distinguendas species atque essentias harum qualitatum, quia fieri non potest ut una et eadem res constituatur essentialiter in diversis et oppo­ sitis speciebus eiusdem generis»!. i SuAREZius, Op. et loc. cit., sect. 4, nn. 2-3, pp. 615-616. P. I, Q. XLIX. 50 De habitibus quoad eorum substantiam ...«Existimo, assignatis propriis et adaequatis differentiis essentialibus qualitatum, constituentibus species essentialiter diversas, illas non ratione tantum, sed re distinguere qualitates quas constituunt; atque adeo unam et eamdem qualitatem non posse in re constitui pluribus differentiis sic dividentibus qua­ litatis genus» i. Quapropter, post expositionem doctrinae S. Thomae, addit Suarezius: «illud autem est in ea difficile quod, iuxta illam, non assignatur distinctio harum qualitatum secundum reales naturas earum, sed secundum varias rationes conceptibiles a nobis, ita ut eadem qualitas realiter secundum diversos respectus in di­ versis speciebus collocetur, quod consequenter admittit vel sup­ ponit D. Thomas; habet tamen difficultates tactas in assertione praecedente. Et praeterea, etiamsi velimus admittere eamdem qualitatem secundum rem posse sub diversis rationibus ad distinctas species qualitatis pertinere, tamen illae differentiae assignatae non vi­ dentur semper sufficientes etiam ad hanc distinctionem forma­ lem ad genus qualitatis pertinentem...» 2. Unde putat esse relinquendam opinionem S. Thomae, utpo­ te non satis mctahysicam, et aliam esse inducendam secundum reales et metaphysicas differentias, ut ipse Suaretius statim facit. De illa enim opinione dicit ipsemet Suarezius: «Iuxta hanc ergo interpretandi rationem, magna facilitate et claritate expo· nitur quomodo istae species secundum rem ipsam distinctae sint et impermixtae; et ideo (metaphysice loquendo) eam cen­ seo veram et aptissimam ad declarandam adaequate uniuscuius­ que qualitatis essentiam et proprium munus, ad quod a natura instituta est. Non nego tamen quin, loquendo dialectice et mente praescindendo has qualitates et earum essentias per inadaequatos conceptus, possit prior dicendi modus (S. Thomae) sustineri, qui etiam confert ad explicandas varias denominationes quae ab eadem numero qualitate interdum solent desumi» 3 I 41. Sed respondetur. Primo, non esse verum conceptum Metaphysicae quem Suarezius supponit, nam certe Metaphysica, utpote scientia realis et realissima, agit semper de rebus rea· libas, non tamen sequitur quod debeat semper reales distinctio· 1 Ibidem, n. 5, p. 617. Ibidem, sect. 5, n. 6, p. 623. Ibidem, n. 24, p. 621. W,' Art. 2, § I: Disquisitio historica wi oivisioNE qualitatis 51 ea quav quae vunoiuviuu considerat. Sat est enim quod obiecIUDI sit reale, licet diversae eius proprietates vel praedicata sola ratione differant, cum fundamento tamen in re. Ita, unum, verum et bonum considerantur a Metaphysica, et tamen inter se non differunt nisi sola ratione et pariter ab ente; et propterea, quia ens est reale, ideo illa omnia re identificata cum ente sunt etiam realia, et ideo idcirco cadunt sub consideratione Metaphysicae. Est ergo apud Suarezium confusio inter Physicam —quae agit de rebus realibus et realiter distinctis— et Metaphysicam, quae agit de rebus realibus quidem, sed tamen non semper procedendo de uno in aliud secundum rem. E contra Logica agit formaliter de ente rationis, quod non habet esse objective nisi in intellectu, ut pariter passiones eius et partes. Atque, ut patet vel leviter consideranti, tota argumentatio suareziana pro­ cedit ex ista falsa conceptione Metaphysicae. Secundo, sed etiam hoc relicto, adhuc argumentum Suarezii nimis probaret, atque ideo nihil probat. Nam secundum Aristo­ telem et S. Thomam et ipsum Suarezium, sola distinctio rationis cum fundamento in re sat est ad diversa praedicamenta seu diversa genera realia constituenda; cur ergo non sufficit ad distinctas species inducendas intra idem genus? Unde suarezianus quidam mente et corde, fateri coactus est: «haec non est magna difficultas, quia si sola distinctio rationis sufficit ad varietatem praedicamentorum inducendam, a fortiori ad inducen­ dam varietatem specificam» ’. Quapropter non habuit Suarezius rationem sufficientem recedendi a doctrina S. Thomae. ponere IlllW inter nes ponere uu 42, Quantum vero ad partem positivam seu constructivam ipsius Suarezii, facile deprehenditur eclecticismus quidem heterogeneus absque ulla prorsus commoditate. Revera, inspicienti tabellam appositam supra apparet statim Suarezium mutuasse quaedam ex S. Thoma, quaedam ex Simplicio, quaedam ex Ammonio et fortasse etiam ex Scoto, modo tamen diverso inter­ pretando, et constituendo, ut sic dicam, pulmentum quoddam insalubre cum salsa cclectica. Primum enim membrum distinctionis a) et b) est S. Tho­ mae; aliud sub b) scilicet 1), 2), est Ammonii; denique tertium sub 1) est Simplicii et Scoti. Unde nihil mirum si habeat incon­ venientia supra adnotata circa praedictas explicationes, et insu­ per quaedam alia propria eclecticismi suareziani. 1 Urraburu, S.J., Ontologia, disp. 6, cap. 1, art. 1. Vallisoleti 1891, p. 943. i : F . • * *7 I P. I, Q. XLIX. 52 ilk?· · · έ· ·· habitibus quoad eorum substantiam Et quidem ista divisio suareziana: primo, non est adaequata, quia non omnis habitus est operativus, sed sunt etiam habitus entitativi, ut pulchritudo, sanitas; et praeterea non omne ornans et perficiens substantiam est qualitas, quia etiam quantitas ornat et perficit corpoream substantiam, et praedicamentum «habi­ tus». Secundo, non est immediata seu per se, nam fit per diffe­ rentias alterius generis, cum ponat operationem seu actionem quasi dispositionem; atqui actio est speciale praedicamentum diversum genere a qualitate; Tertio, neque est ordinata, quia omnino secundum illam divisionem inverteretur ordo naturalis enumerationis aristotelicae, ut patet inspiciendo tabellam. Nec iuvant explicationes posteriores Suarezii, quia idem debet esse principium divisionis et ordinationis; mutat autem Suarezius absque illa ratione. Unde vere contra ipsum urgent argumenta quae posuit S. Thomas contra Simplicium. Sed insuper, quarto, est argumentum ad hominemt quia illae distinctae species secundum quod ponuntur a Suarezio non dicunt semper distinctas realitates: exornant siquidem substan­ tiam non solum passio et patibilis qualitas, sed et forma et figura, et habitus et dispositio, ut per se notum est. Unde ipse Urraburu fatetur: «re quidem vera, licet in hac colligendi ratione diversa membra (non tamen omnia) re diffe­ rant inter se, nihilominus videtur destrui aut certe perturbari divisio Philosophi, tum quia tertia species qualitatis exponi videtur modo alieno, revocando ad illam etiam qualitates quae non sunt sensibiles nec per veram passionem vel alterationem fiunt, quales sunt qualitates spirituales, tum quia sanitas et morbus aliaeque similes quae a Stagirita revocantur ad primam speciem qualitatum, habitum nempe ac dispositionem, secundum Suarezium revocandae forent ad tertiam speciem. Adde quod habitus et dispositio ex mente Suarezii sint semper qualitates ad operationem spectantes; ex mente autem Aristotelis sub primo illo genere ac nominibus comprehenduntur etiam qualitates non operativae, ut patet exemplis ab ipso adductis»1. Attamen, quia nimis dura videbatur esse ista confessio contra Suarezium, addit vir ille suarezianus in favorem Suarezii: «itaque collectio haec suareziana recta videtur esse, si res in abstracto consideretur, sed non bene applicata ad expositionem divisionis aristotelicae» 2. Mirabile dictu. Loquendo in abstracto, hoc est, secundum se 2 ? S’V De Op. et loc. cit., p. 945. Ibidem. Art. 2, § I: Disquisitio historica DE DIVISIONE QUALITATIS 53 vel obiective, Suarezius dicit verum, loquendo vero in concreto seu relative ad textum aristotelicum non videtur recta. An ergo est una veritas in abstracto et altera in concreto? Quod si in morali casuistica fieri posset haec distinctio, potestne fieri in Metaphysica? Sed est aliquid gravius in his verbis: si obiective est verum id quod dicit Suarez et hoc est contrarium Aristoteli et S. Thomae, utpote destructivum eorum, ipso Urraburu fatente [videtur de­ strui], sequitur quod obiective est falsum id quod Stagirita et Aquinas defendunt, quia contraria nequeunt esse simul vera. Unde fmaliter post tantas reverentias erga summos illos viros, terga eis vertuntur, ut Suarezio amicabiliter adhaereat. 43. Critica expositionis S. Alberti Magni. Albertus Magnus, prout videre est in schemate supra relato, proprius ceteris ad veritatem accedit, maxime si omnes istae species qualitatis con­ siderentur in homine; nam in ordine dynamico potentiae natu­ rales activae certe pertinent ad secundam speciem qualitatis et simpliciter dicuntur potentiae; secundum vero quod consideran­ tur potentiae passivae, hae natae sunt pati ab obiecto et ideo per comparationem ad obiectum earum vel potius obiectum per comparationem ad potentiam passivam potest appellari passio et patibilis qualitas. Pariter dispositio et habitus videntur dici de materia vel subiecto per comparationem ad formam, nam vere dicitur quod materia vel subiectum est dispositum ad formam vel quod habet formam, atque ideo ista species reducitur ad formam, et quidem ut est principium essendi, sicut ad finem immanentem. Dicendum est ergo quod expositio S. Alberti Magni si consi­ deretur prout genus qualitatis verificatur in homine vel in ani­ mali perfecto, est recta et sana, neque ab ea differt quoad sub­ stantiam expositio S. Thomae. Et fortasse ex suo Magistro mutuo accepit S. Thomas prin­ cipia suae doctrinae addendo tamen, uti assolet, considerationes personales et profundiores. Dixi autem prout genus qualitatis verificatur in homine; nam secundum istam expositionem tertia species qualitatis non verificaretur in omni substantia corporea, quae certe, si sit inanimata vel insensibilis, non potest pati ab alio in suis potentiis. Et propterscripserat supra: «Sic ergo qualitatem describens dico secunm quam simpliciter nos, qui homines sumus, quales dicimur; ia quamvis et alia qualia dicantur secundum aliquam qualiem tamen non omnia omnium qualitatum sunt susceptiva, 54 P. I, Q. XLIX. De habitibus quoad eorum substantiam sed solus homo inter ea quae nota sunt nobis contrariarum est qualitatum susceptivus: habitus enim et dispositionis secundum omnes species non est susceptivus nisi homo et non alia exsis­ tentia nota nobis. Haec est igitur causa quia sic dicimus quod qualitas est secundum quam quales dicimur, et non dicitur secundum quam qualia dicuntur» L Sed illud dicimur, secundum vim verbi, non est necesse quod ad hominem limitetur, sed extendi debet ad omnes substantias corporeas, sicut et cetera praedicamenta. Cur enim deberet fieri exceptio unice pro qualitate? Tunc enim nec esset genus supre­ mum, sed aliquid contentum sub specie animalis rationalis: id quod certe alienum est a mente Aristotelis et a veritate. Et hic est defectus capitalis S. Alberti Magni, quasi minuens vel non adaequans totum genus qualitatis. Meritum autem principale S. Thomae super Magistrum suum fuit transcendere hominem, et notitiam et divisionem qualitatis accipere secundum totam amplitudinem quam revera habet in rerum natura. Et sic complectitur et omnes modos qualitatis et in ordine ad omnes substantias corporeas. Sed de valore exposi­ tionis S. Thomae statim dicendum est speciali paragrapho. 44. Critica expositionis S. Thomae. Si veritas expositionis thomisticae iudicanda foret ex numero suffragiorum quibus appro­ bata et accepta fuit, dicendum esset nihil fere in scientiis inveniri verius ipsa. Nam praeter thomistas omnes, qui amant de verbo ad verbum reproducere explicationem S. Thomae, ac si esset de se satis clara nec indigens expositione, pauci vel inter ipsos alum­ nos Societatis lesu reperiuntur qui ei non adhaereant. Unde loannes Orraburu iterum confessus est et non negavit: «est haec ratio colligendi communissima apud auctores»2. Quod qui­ dem in re tam difficili est magnum signum veritatis, nam quo difficilior est quaestio eo difficilius est mereri plenitudinem suf­ fragiorum. Aliunde vero, si ista expositio comparetur cum textu Aristo­ telis, invenitur omnino consona et vera, ut patet legendi Cate­ gorias, in cap. de qualitate, et alia loca ubi Stagirita sermonem facit de habitu, hoc est, sive in Physica sive in Ethica sive etiam in Metaphysica, quae omnia adducuntur a S. Doctore in hoc articulo. Unde et ipse Suarezius, prout supra retulimus, concedit 1 S. Albertus Magnus, Op. et loc. cit., cap. 1, p. 244. 2 Urraburu, loc. cit., p. 943. il Art. 2, § I: Disquisitio historica de divisione qualitatis 55 esse conformem Aristoteli: «Habetquc haec interpretatio magnum fundamentum in Aristotele» Est etiam, praeter istud argumentum auctoritatis, aliud quasi negativum in favorem huius expositionis. Nam verum est omnes praecedentes in aliquo saltem deficere. lam vero praeter istam S. Thomae non videtur possibile invenire aliam explicationem fundatam. Cum ergo ceterae sint falsae, saltem partiales, con­ cludendum est explicationem S. Thomae esse veram. 45. Sed adest etiam argumentum positivum omnino cogens et demonstrativum, ut videtur, quod potest ad hanc formam reduci: Illa divisio qualitatis in species suas est vera et optima quae omnino respondet naturae praedicamenti dividendi, perfecte di­ stinguit species inter se, complete salvat naturam uniuscuisque, et ordinem naturalem earum ad amussim explicat. Idest, quae est per se, immediata et adaequata, constitutiva divisorum, et ordinata. Atqui haec omnia obtinentur in explicatione vel divisione S. Thomae. Ergo divisio vel explicatio S. Thomae est vera et optima. Maior videtur per se nota et ab omnibus admittenda; nam omnis divisio, ad hoc ut sit vera et optima, ut in Logica traditur, debet habere quatuor conditiones: 1) quod sit naturalis, seu desumpta ex ipsa natura rei dividendae; 2) quod sit per membra se invicem excludentia, hoc est, perfecte dividentia vel distin­ guentia species seu mambra divisa; ad hoc enim fiunt divisiones; 3) quod differentiae divisivae generis sartas tectasque relinquant species per divisionem obtentas, nam eadem debet esse diffe­ rentia divisiva generis et constitutiva speciei; 4) quod sit natu­ raliter ordinata, hoc est, explicet ordinem naturalem specierum secundum quod continentur sub suo genere. Minor autem, in qua unice est difficultas, probatur per partes: Primo, haec divisio omnino respondet naturae rei dividendae. Est enim dividenda qualitas, quae quidem est unum praedica­ mentum et quidem tertium in ordine reali rerum, nam secundum ordinem realitatis in ordine isto physico vel corporeo primo est substantia, secundo quantitas, quasi primum accidens, tertio qualitas. Aliunde proprium est qualitatis ad differentiam aliorum accidentium quod determinat, modificat, complet formaliter sub­ stantiam secundum esse accidentale. Et quia omne accidens totum quantum est substantiae est et ad substantiam, ideo divisio istius - -- _ J Suarezius, Op. et loc. cit., sectione 4, n. 2, p. 616. • · -5 T H > ■'l. ■· 56 P. I, Q. XLIX. De habitibus quoad eorum substantiam accidentis qualitativi fieri debet: a) per comparationem ad sub­ stantiam ipsam immediate vel mediante accidenti priori, quod est quantitas; b) et quidem secundum modum quo fieri potest deter­ minatio vel completio accidentalis subiecti vel substantiae. Aliis verbis, qualitas respondet ipsi naturae qualificabilitatis sicut actus potentiae. Subiectum autem qualificabile non potest esse nisi vel ipsa substantia secundum seipsam solam vel ut vestita quantitate, quae naturaliter est ante qualitatem. Nempe qualitas considerari potest ut accidens et ut qualitas: ut accidens re­ spicit immediate ipsam substantiam; ut qualitas supponit ante se quantitatem, et ideo potest afficere substantiam mediante quantitate. Atqui revera ita factum est in divisione S. Thomae. Nam ante qualitatem in rerum natura non possunt esse nisi tria: a) ipsa substantia vel natura; b) principia eius constitutiva, scilicet materia et forma; c) quantitas. Tripliciter ergo, et non nisi tri­ pliciter potest istud accidens afficere et determinare vel modi­ ficare substantiam, scilicet: a) immediate et ratione sui ut natura est; b) immediate, sed ratione principiorum naturae, quae sunt materia et forma quibus respondent, sicut radicibus et princi­ piis, actio et passio; c) mediante quantitate, prout quantias extendit substantiam in partes extra partes. lam vero habitus et dispositio afficiunt naturam ut natura est et quidem immediate; naturalis potentia et impotentia afficiunt immediate ipsam naturam ratione formae, quae est principium agendi plus minusve fortiter et viriliter; passio et patibilis qua­ litas afficiunt immediate naturam ratione receptivitatis seu ma­ teriae, quae est principium patiendi seu recipiendi; denique forma et figura afficiunt naturam mediante quantiate seu non ut est natura, sed ut est quanta. Ergo manifestum est quod ista divisio S. Thomae est naturalis seu respondet ipsi naturae rei dividendae. Secundo, ista divisio perfecte distinguit species illas per ratio­ nes qualitatis ut qualitas est, nam aliud revera est ipsa natura et aliud quantitas eius. Ergo fundamentum distinctionis inter tres primas species et quartam est perfectum et reale et essen­ tialiter diversum. Praeterea, aliud est ipsa natura completa in se et aliud princi­ pia naturae, quae certe realiter differunt et essentialiter: alia enim est essentia et definitio realis animae et alia corporis et alia hominis; nam certe anima et corpus essentialiter et realiter differunt, sicut materia et forma. Ergo, cum prima species qua- Art. 2, § I: Disquisitio historica de divisione qualitatis 57 litatis sumatur per comparationem immediatam ad ipsam natu­ ram completam et totalem, dum secunda et tertia per compara­ tionem, immediatam quidem, sed ratione principiorum vel par­ tium essentialium eius, manifestum est quod datur fundamen­ tum reale et essentialiter distinctum ad distinguendam primam speciem qualitatis a secunda et tertia. Denique, quia secunda species sumitur ratione formae, dum tertia ratione materiae, licet utraque immediate naturam affi­ ciant, fundamentum reale et essentialiter distinctum invenitur ad eas realiter et essentialiter distinguendas. Ergo divisio S. Thomae est vera et optima, quia perfecte, hoc est, realiter et essentialiter distinguit species per divisionem obtentas. Sicut qualificabile differt secundum quatuor modos eius, ita et qualitas ipsa secundum quatuor eius species. Tertio, haec divisio complete salvat naturam propriam unius­ cuiusque speciei secundum propria constitutiva essentialia. Nam quantitas secundum se abstrahit a motu et consequenter a fine, qui habet rationem moventis vel attrahentis: ergo et forma et figura, quae circa ipsam sunt, abstrahere debent secundum se a motu et fine. Quia igitur finis habet rationem boni, et cito vel tarde transiens sunt differentiae motus, ex quo quantitas ab illis abstrahit, «ad quartam speciem qualitatis non pertinet quod ali­ quid sit bene vel male dispositum, nec cito vel tarde transiens» In secunda autem et tertia specie qualitatis consideratur mo­ tus active vel passive sumptus, et propterea ad ipsas pertinet et «in utraque consideratur quod aliquid facile vel difficile fiat (secunda) vel quod sit cito transiens aut diuturnum (tertia)»2; sed non consideratur bonum vel malum secundum se vel ratione sui, quia bonum habet rationem finis et finis habet rationem termini, qui quidem terminus non potest convenire motui in quantum motus est, sed a termino contradistinguitur. Sed in prima specie qualitatis, idest, in dispositione et habitu utrumque invenitur, seciliet ratio boni et mali et etiam facile et difficile mobile. Nam ista species sumitur per ordinem ad ipsam naturam. Atqui natura est finis generationis et motus; finis autem habet rationem boni, et motus essentialiter includit quod fiat cito vel tarde, velocius aut diuturnius. Ergo, ex hoc ipso quod dispositio et habitus dicuntur per ordinem immedia­ tum ad ipsam naturam, sequitur quod in eis attendatur ratio 1 S. Thomas, III, 49, 2. Cf. etiam I, 5, 3 ad 2 Ibidem. •· P- L O. XLIX. 58 De habitibus quoad eorum substantiam boni et mali, cito transeuntis aut diuturni seu facile aut difficile mobilis. Propter quod Aristoteles loquens de ista prima specie quali­ tatis exprimit in diversis locis ista tria elementa: 1) naturam ipsam, dum dicit: «habituum alii sunt virtutes, alii vitia; sed virtus est perfectio quaedam (τελείωσις τις): quum enim unum­ quodque propriam suam virtutem acceperit, tunc dicitur per­ fectum; tunc enim maxime id quod est secundum naturam adest (τότε γάο μάλιστα εστι τό κατά φυσιν), ut circulus perfectus dicitur quum maxime factus est circulus optimus»1; 2) rationem boni vel mali, dum in Ethicis de habitibus moralibus asserit quod «habitus sunt quibus bene aut male adversus perturbationes (pas­ siones) affecti sumus (εξεις δε χαθ'άς ττρός τά πάθη έχωμεν εδ ή κα­ κώς), veluti si adversus iram affecti sumus ita ut impensius aut re­ missius aequo irascamur male affecti sumus, sin ita ut intra mo­ dum consistatur, bene; itemque in ceteris» 2; et in Metaphysica de habitibus quibuscumque definit esse «διάθεσις καθ' ήν εδ ή κακώς δ’άχειται τό διάκείμενον, καί ή καθ αυτό ή προς άλλο, ut sanitas qui­ dam habitus est»3; 3) tarde vel cito transiens seu facile et diffi­ cile mobile, dum in Logica scribit quod «διαφέρει έξις θιαθέσεως τώ τήν μεν ευκίνητον είναι, την θέ πολυχρονιωτέραν τε καί δυσχινητοτεραν4».υηάβ et alibi dicit quod natura ipsa est finis et cuius causa fit aliquid et terminat motum agentis: ή δέ φύσις τέλος καί ου ένεκα ών γάρ συνεχούς τής κινήσεως ουσης εστι αι τέλος τής κινήσειος δ. Et sic bene intelligitur cur habitus secundum quod est qua­ litas sumatur ut nomen et secundum quod habet significationem intransitivam et quasi staticam —se habere—; nomen enim, ut dictum est supra, significat formam vel naturam rei; et pariter nihil est adeo stans et permanens in se sicut natura eius, quia est id quod est magis firmum in unoquoque; et similiter nihil ita se habet sicut natura, nam certe natura est quae princi­ paliter habet multa, quae tamen non adeo proprie dicuntur habere naturam illam, et propterea natura ipsa est quae proprie se habet et se possidet complete. Unde vel ex ipsa natura gene­ ralissima habitus prout est qualitas quaedam, ut concludimus 1 2 Aristoteles, VII Physic., cap. 3, π. 4, edit. Didot, II, 337, 19-24. II Ethic. Nic., cap. 5, n. 2, ed. Didot, II, 18, 24-27 IV Metaph., cap. 20, n. 2, edit. Cit. II, 529, 16-17 Categ., cap. 6, n. 5, edit. cit. I, 13, 32-34. II Physic., cap. 2, n. 8, edit. cit. II, 263 25-27 Art. 2, § I: Disquisitio historica de divisione qualitatis 59 articulo praecedenti, apparet maxime habitum debere dici per comparationem ad naturam primo et oer se. Quarto denique ista divisio est naturaliter ordinata; nam secundum ordinem naturae seu rerum ipsarum prior est sub­ stantia quam accidens; ergo qualitatis species quae immediate afficiunt substantiam debent esse priores quam species quae illam afficiunt mediante accidente, puta, quantitate, quae ultimo loco debet poni. Ergo forma et figura debent poni post ceteras species, prout re vera posita est. Praeterea, inter illas species quae immediate afficiunt ipsam substantiam talis debet esse ordo, ut primo loco ponatur quae afficit ipsam substantiam prout est in se; secundo, quae afficit illam ratione formae; et tertio, quae illam afficit ratione mate­ riae. Nam evidens est quod in rerum natura prius est totum quam partes, quia totum est quod primo et per se est et natura dicitur; et inter partes constituentes naturam prior est forma quam materia, et magis dicitur natura, ut docet S, Thomas post Aris­ totelem1. Atqui dispositio et habitus afficiunt immediate ipsam naturam secundum se; naturalis potentia et impotentia illam afficiunt ratione formae seu principii activi; passio et patibilis qualitas afficiunt eam ratione materiae seu principii passivi. Ergo secundum ordinem naturalem ipsarum rerum debet ponit ut prima species habitus et dispositio; ut secunda, naturalis po­ tentia et impotentia, et ut tertia, passio et patibilis qualitas; prout revera positae sunt. Ergo divisio S. Thomae vere est ordinatissima et, quod plus est, principium ordinis est ipsummet principium divisionis. § Π RESOLUTIO QUAESTIONIS 46. Concludamus ergo quod explicatio S. Thomae est verissima et omnino amplectenda, utpote plenissime con­ formis Aristoteli et ipsis naturis rerum, ideoque suffi­ cienter probatum est habitum esse primam speciem qua­ litatis. En genus. 1 S. Thomas, II Physic., lect. 1 et 2. 60 P. I, Q. XLIX. De habitibus quoad eoru.m SUBSTANTIAM 47. Sed nondum habetur ultima differentia constitu­ tiva habitus. Nam, licet ex hucusque dictis appareat di­ stinctio essentialis eius ab aliis speciebus qualitatis, adhuc superest investigandum utrum differat specie a disposi­ tione, quae etiam ponitur ut prima species; et, quatenus re vera essentialiter differat, quomodo est intelligenda et explicanda illa differentia. A. Historia quaestionis de differentia inter habitum et dispositionem Quantum ad primum, utrum scilicet differant specie habitus et dispositio, fatetur Didacus Mas quod est «dif­ ficilis quaestio» ut vel ipsa auctorum discrepantia abun­ de probat. .1 ’■5* 48. Et quidem Philosophus non movet ex professo quaestionem, licet in usu nominum et in modo loquendi ansam praebeat ad hoc inquirendum; nam aliquando definit habitum per dispositionem, ut in IV Metaphysicorum, cap. 20, n. 2, t. II, 259, 15 (έξις λεγεται διάΟεαις); aliquando contradistinguit dispositioni, ut in Logica, ca­ teg., cap. 6, n. 3 (Ιξις καί βιάθεαις: διαφέρει θε έξις ^ιαθεσεω;) et subdit quod habitus sunt quidem dispositiones, sed dispositiones non sunt necessario habitus i2*; interdum vero illamet exempla vel casus adducta quasi dispositiones in uno loco, alibi appellat habitus, v. gr. sanitas dicitur dispositio in Logica, sed in Physica appellatur habitus’ et pariter in Metaphysica (ή υγίεια έξις τις)4. Propter quod plerique commentatores istam quaestio­ nem directe versant. Et quidem antiquiores, maxime graeci, uno ore profitentur habitum et dispositionem non differre specifice inter se, sed solum accidentaliter. Didacvs Mas, Connu. in Porphyrii et in universam Aristotelis Logicam una cum quaestionibus quae a gravissimis viris agitari so­ lent. cap. de qualitate, q. 4, edit. Maguntiae 1613, t. I, p 571. i Aristoteles, Categ., cap. 6, n. 4. J VII Physic., cap. 3. η. 4, t. II, 337. 33; Categ., cap. 6, η. 6. 4 IV Metaphysic., cap. 20, n. 2, t. II, 529, 17. i i Art. 2, § II: Differentia habitus a dispositione 61 49. Ita Porphyrins scribit: «Numquid habitus et dis­ positio sicut species inter se differunt, an numero tantum diversitatem habent? Resp.: tamquam species inter se minime differunt, ut homo et equus, non enim specificis differentiis ut equus ab homine distant, sed numero tan­ tum discrepant, sicut Socrates et Plato, qui non specifica diversitate, sed proprietate cuiusdam qualitatum concur­ sus a se mutuo differunt. Quemadmodum igitur album quod diuturnius est a diali albo non differt, quippe cum nihil in eo diversum sit quatenus est album, sed tempo­ re tantum discrepat; utriusque siquidem eadem ratio est, nam utraque disgregativi visus colores sunt. Mei item nihilominus mei est, etiamsi mele sit dulcius. Sic habi­ tus, licet longe sit stabilior quam dispositio, in eo quod est stabilior a dispositione videtur differre, non in eo quod qualitas est» ’. 50. Similiter Simplicius dicit: «Habitus et disposi­ tiones veluti duas species differentiis specificis distinctas intelligere non oportet, sicut homo et bos distinguun­ tur, sed potius velut qui nuper genitus distinguitur ab eo qui iam natura aetate floret, qui quidem specie non differunt. Nam una et eadem ratio est in ut risque, quan­ doquidem album sive secundum habitum sive secundum dispositionem sit color disgregativus visus. Item habitus et dispositiones invicem non differunt numero [ut dicebat Porphyrius] sicut Socrates a Plato­ ne differt, nam nulla multitudo concurrens est quae ali­ quid singulare efficiendo differentiam numeralem agat, sed tempore differunt, sicut album pauco tempore dif­ fert ab albo quod longiori tempore durat, vel quia alte­ rum est longioris durationis, alterum vero minimae, quemadmodum aedificatio recte firmiterque aedificata distinguitur ab ea quae nuper constructa compactaque est»1 2. 1 PoRPHYRius, hi Praedicamenta Aristoteli:), cap. de qualitate. Venetiis 1546, p. 22. 2 Simplicius, op. cit., fol. 41, col. 3. ύ·Ι - dh 62 P- I. Q. XLIX. De HABITIBUS QUOAD EORUM SUBSTANTIAM 51. Ammonius autem —si latina versio est bona— quandoque dicit eiusdem generis vel speciei, ut ex con­ textu apparet quandoque alterius speciei, ut dum scri­ bit: «affectio [dispositio] (alia) est ut genus quae de habitu et affectione dicitur, alia est quae ut species ab habitu distinguitur» 2. 52. Inter latinos etiam invaluit eadem opinio. Nam Boetius acute dixit: «si specie discreparent non ab Aris­ totele pro una specie ponerentur... Quemadmodum ipse Socrates dum esset parvulus post vero pubescens a seipso distabat, eodem quoque modo habitus et dispositio; namque habitus firma est dispositio, affectio infimus est habitus, ut quemadmodum distat albus color ab albo colore si in pictura hic quidem permaneat, ille vero sta­ tim periturus sit, nisi quod is qui permanentior est in habitu est; ille vero qui facile periturus est, in affec­ tione» 3. Et paulo infra scribit: «Omnis quicumque habeat habitum habet quoque in eodem habitu dispositionem, si quis vero habeat dispositionem non sit eum necesse etiam habitum retinere. Habitus ab habendo dictus est idcirco quod ab aliquo immutabiliter vel difficile immu­ tabiliter habeatur, ut glauci oculi vel aduncae nares vel alicuius artis scientia atque doctrina, quae, si quis ha­ beat, etiam dispositus ad ea esse dicitur. Si quis autem dispositus ad aliquam rem sit, non eum necesse est etiam habitum habere, ut si quis negligentius opertus algore quatitur, dispositus quidem tunc ad frigus est, non ta­ men eius retinet habitum»4. ..m: 53. A Boetio transivit ista opinio ad magnos scho­ lasticos saeculi XIII. Sic S. Albertus Magnus expresse dicit quod habitus et dispositio «ad eamdem pertinent Ammonius, op. cit., coi. 165, initio. 2 Ibidem, circa finem paragr. Boetius, In Praedicamenta Aristotelis, lib. 3, Ed. Venetiis, 1560. coi. Ibidem, coi. 171-172. * - » r ·· Art. 2, § II: Differentia habitus a dispositione 63 speciem»'; et paulo ante asseruerat quod «differt habi­ tus a dispositione non formaliter, sed in hoc quod dis­ positio facile mobile aliquid est, illud autem quod est habitus diuturnius radicatum est, et ideo difficile mobi­ le»2. Unde eaedem dispositiones «dicuntur habitus eo quod tunc habentur adeptione perfecta, et quia tunc po­ tentia quae ante nutabat in actu et fluctuabat stat in ipsis sicut in forma perficiente et perfecta ad operationes illius potentiae»3. Et eadem videtur mens S. Bonaventurae scribentis: «notandum quod habitus accipitur dupliciter; uno modo proprie prout distinguitur contra dispositionem per per­ fectum et imperfectum; alio modo communiter, prout utrumque comprehendit, scilicet omnem qualitatem ani­ mam disponentem, sive facile mobilem sive difficile, sive perfectam sive imperfectam»4. Eiusdemque sententiae fuerunt Aegidius Romanus, Scotus, Durandus aliique fere communiter. 54. S. Thomas autem non semper fuit eiusdem opi­ nionis. Nam in Quaestionibus disputatis de Malo quae, secundum Mandonnet, compositae fuerunt inter 1263 et 1268, ad obiectionem: «quidquid diminuit differentiam constitutivam alicuius speciei diminuit essentiam eius; sed difficile mobile est differentia constitutiva habitus, quam diminuit peccatum venale, quia per peccatum ve­ niale fit homo pronior ad causam mortalis peccati per quam amittitur caritas; ergo veniale peccatum diminuit habitum caritatis», sic respondet: «Dicendum quod difficile mobile non est differentia constitutiva habitus·, nec enim dispositio et habitus sunt diversae species, alioquin non posset una et eadem qua­ litas quae prius fuit dispositio postea fieri habitus; sed 1 S. Albertus Magnus, Op. et toe. cit., cap. 2, p. 247. 2 Ibidem. 5 Ibidem, col. 1 initio. ♦ S. Bonaventura, In IV Sent., dist. 6, parte 1, q. 1. Edit. Quaracchi, t. IV, p. 138. 64 P. I. Q. XLIX. De habitibus ouo.ad eorum substantiam facile mobile et difficile mobile se habent sicut perfectum et imperfectum circa eamdem rem. Dato autem [et non concesso] quod difficile mobile esset differentia constitutiva, adhuc ratio non sequeretur, quia quod aliquis habitus fiat de facili mobilis potest contingere dupliciter: uno quidem modo per se, quia scilicet non habet ita perfectum esse in subiecto, et sic quidquid diminueret hoc quod est difficile mobile circa habitum, diminueret ipsum habitum; alio modo per acci­ dens, ex eo scilicet quod inducitur dispositio ad contra­ rium, ut si dicamus quod forma aquae per susceptionem caloris [qui est ei contrarius] fiat minus de difficili mo­ bilis, et tamen constat quod forma substantialis non di­ minuitur; et per hunc modum veniale diminuit hoc quod est «difficile mobile» circa caritatem; et per hunc modum etiam est intelligendum quod quidam dicunt quod venia­ le diminuit caritatem quantum ad radicationem in sub­ iecto, non quidem per se, sed per accidens, ut dictum est» *. Et postea: «Dispositio —inquit— comparatur ad ha­ bitum sicut imperfectum ad perfectam; sed hoc (im­ perfectum et perfectum) contingit dupliciter: uno modo quod perfectum et imperfectum sunt in eadem specie, et sic dispositio fit habitus; alio modo sic quod perfectum et imperfectum sunt in diversis speciebus, et sic dispo­ sitio numquam fit illud ad quod disponit: non enim calor fit forma ignis, et similiter nec peccatum veniale fit mor­ tale» 1 2. Eandem opinionem tenuerat in III Sent, (circa 12551256), dist. 23, q. 1, a. 1, ubi ita scribit: «Et haec quidem qualitas sive forma, dum adhuc est imperfecta, dispo­ sitio dicitur, cum autem iam consummata est et quasi in naturam versa, habitus nominatur, qui, ut ex II Ethi­ corum et V Metaphysicorum accipitur, est secundum quem nos habemus ad aliquid bene vel male. Et inde \· ” 1 S. Thomas, De malo, 7, 2 ad 4. 2 De malo, 7. 3 ad 4. Art. 2, § Π: Differentia hauitus a dispositione 65 est quod in Praedicamentis, capite de qualitate, dicitur dispositio facile mobilis, et habitus difficile mobilis, quia quod naturale est non cito transmutatur. Inde est etiam quod habitus ad unum inclinant sicut et natura, ut dici­ tur in V Ethicorum. Et propter hoc, signum generati habitus est delectatio in opere facta, ut dicitur in II Ethi­ corum, quia quod est conveniens naturae delectabile est et facile. Et propter hoc habitus a commentatore in III de anima definitur quod est quo quis agit cum voluerit, quasi in promptu habens quod operandum est. Et ideo habitus possessioni comparatur in I Ethic., secundum quam res possessa ad nutum habetur; operatio vero usui». Et alibi: «Nihil aliud —inquit— est dispositio quam quidam habitus imcompletus» *. «Omnis autem habitus derajione sua habet quod sit difficile mobilis, idest habet firmitatem quamdam» 2. Imo et videtur idem tenuisse hic in ista quaestione, articulo praecednti, ad 3, dum habitum et dispositionem distinguit sicut perfectum et imperfectum in genere vel specie dispositionis, ut patet per exempla, quae eadem sunt utrobique. Unde non videntur esse ad rem quae scribit loannes a Sancto Thoma in h. 1.3. 55. Hic vero in I-II scripta, iuxta eumdem Mandonnet \ ab anno 1269 ad 1270, contrariam omnino senten­ tiam tenet. Sic enim ait: «Ista differentia difficile mobile non diversificat habitum ab aliis speciebus qualitatis, sed a dispositione. Dispositio autem dupliciter accipitur: uno modo se­ cundum quod est genus habitus, nam in V Metaphys. dis­ positio ponitur in definitione habitus; alio modo secun­ dum quod est aliquid contra habitum divisum [species}. Et potest intelligi dispositio proprie dicta [hoc est ’ IV Sent., d. 4, q. 1, a. 1. 2 / Sent., dist. 17. q. 2, a. 3 ad 4. Cf. De Verit., 14, 4 ad 5. 3 lOANNES A S. Thoma, Cursus Theol., I-II, disp. 13, art. 3, edit, dt, p. 41, 2. 4 Maxdonnet, Bibliographie Thomiste, Introd., pp. XV-XVI. Kain 1921. SCp!i 66 £ HABITIBUS QUOAD EORUM SUBSTANTIAM non communiter, ut quando est genus] condividi contra habitum dupliciter: uno modo, sicut perfectum et im­ perfectum in eadem specie, ut scilicet dispositio dicatur, retinens nomen commune, quando imperfecte inest ita quod «de facili» amittatur, habitus autem quando per­ fecte inest ut «non de facili» amittatur, et sic dispositio fit habitus, sicut puer fit vir; alio modo possunt distin­ gui sicut diversae species unius generis subalterni, ut dicantur dispositiones illae qualitates primae speciei qui­ bus convenit secundum propriam rationem ut «de facili» amittantur, quia habent «causas transmutabiles * , ut aegri­ tudo et sanitas; habitus vero dicantur illae qualitates quae secundum suam rationem habent quod non de facili transmutentur, quia habent causas immobiles, sicut scientiae et virtutes, et secundum hoc dispositio non fit habitus. Et hoc videtur magis consonum intentioni Aristotelis. Unde ad huius distinctionis probationem inducit commu­ nem loquendi consuetudinem secundum quam qualitates quae secundum rationem suam sunt «facile mobiles», si ex aliquo accidenti «difficile mobiles» reddantur, habitus dicuntur; et e converso est de qualitatibus quae secundum suam rationem sunt «difficile mobiles», nam si aliquis imperfecte habet scientiam ut «de facili» possit ipsam amittere, magis dicitur disponi ad scientiam quam scien­ tiam habere. Ex quo patet quod nomen habitus diuturnitatem quam­ dam importat, non autem nomen dispositionis. Nec impeditur quin secundum hoc «facile» et «diffi­ cile mobile» sint specificae differentiae propter hoc quod ista pertinent ad passionem et motum et non ad genus qualitatis; nam istac differentiae, quamvis per accidens videantur se habere ad qualitatem, designat tamen [de facto] proprias et per se differentias qualitatum. Sicut etiam in genere substantiae frequenter accipiun­ tur differentiae accidentales loco substantialium, inquantum per eas designantur principia essentialia» i S. Thomas, hic ad 3 Art. 2, 5 II: Differentia habitus a dispositione 67 56. Certe oppositio inter istos duos textus non po­ test esse maior et vividior. Utrobique enim recoluntur duo modi intelligendi, scilicet quod differant specifice et quod non differant. Sed in Quaestionibus De Malo tenet non differre specifice; hic autem asserit differre. Et quidem ibi videtur omnino sequi opinionem com­ munem magistrorum; hic autem, ductus studio directo et personali Aristotelis, personalem et novam interpre­ tationem inducit. Modeste tamen, uti apparet ex verbis suis: «videtur», et «magis consonum» et «intentioni» seu menti, non litterae. Non dixit categorice: «est», neque absolute: «consonum», neque simpliciter: «dicit Aristo­ teles», sed hypothetice: «videtur», et comparative: «ma­ gis» consonum, et finaliter: «intentioni», non «expressio­ ni» aut «loquutioni» omnino clarae, sed suboscurae signi­ ficationi. Ergo videtur concedere quamdam probabilitatem sen­ tentiae contrariae, eo vel magis quod, cum prius illam expresse tenuerit, hic explicite non retractat. 57. Quod si maneamus in ipsa persona S. Thomae docentis, sine dubio haec ultima expositio maioris est ponderis duplici de causa: primo, quia est posterior tempore; secundo, quia est in tractatu speciali de habiti­ bus, ubi ex professo seu per se res ad habitum pertinen­ tes considerari debent, non autem quasi per accidens aut per transennam, occassione alicuius obiectionis solper transennam, occasione alicuius obiectionis solvendae. Unde thomistae communiter eam amplexi sunt magnisque laudibus extollunt. Sic, v. gr. Dominicus Soto scribit: «Boetius vero et antiqui omnes [etiam Ammonius?] nul­ lam aliam constituunt differentiam inter habitum et dis­ positionem nisi illam quae est inter perfectum et imper­ fectum in eadem specie, ut eadem qualitas sub esse re­ misso sit dispositio, sub esse intenso sit habitus; secun­ dum quos habitus et dispositio non differunt specie: at 68 P. I, Q. XLIX. De Akt. 2, § II: Differentia habitibus quoad eorum substantiam S. Thomas illic oculatius litteram Aristotelis contempla­ tus dicit quod differunt specie» Quod autem littera S. Thomae non permittit asserere est id quod scribit Ioannes a S. Thoma; nam postquam ad verbum retulisset verba Summae Theologicae, conclu­ dit: «Ita D. Thomas, qui idem docet in Quaestione De ma­ lo supra cit., licet etiam oppositam opinionem admittat, sed non resolutive ut hic» 2. Neque verum est dicere quod «favet huic sententiae [differentiae accidentalis tantum] D. Thomas, q. 7 De malo, art. 2 ad 4»3; nam plus est asserere vel docere quam favere. Potius dicendum esset favere sententiae oppositae in Summa Theologica, dum dicit: videtur. » $ I 58. Praeter thomistas sequuti sunt hanc opinionem plerique doctores Societatis lesu, licet scotistae sequuti fuerint Doctorem Subtilem. Attamen duo ex maioribus —vel fortasse simpliciter maiores— Societatis lesu, nempe Vazquez et Suarez, vel omnino separantur ab hac «nova» opinione S. Thomae, vel modo «suo» interpretantur. 59. Vazquez enim aperte et sincere scribit: «Mihi vero semper visum est discrimen assignatum ab Aristo­ tele solum esse accidentarium, neque oportere diversas specie qualitates assignare, alteram habitus, alteram dis­ positionis... Id quod Aristotelis menti magis consenta­ neum esse non dubito, tum quia ipse etiam utitur exem­ plis quae hoc ita esse manifeste declarant, tum etiam quia perspicuis verbis id nobis expressit. Exempla habitus quae ipse posuit in Praedicamentis, cap. de quali et qualitate, sunt virtutum; at quis dicat virtutes «difficulter» amitti ex parte causae, hoc est non tam facile habere causam ut amittantur quam ut adquirantur, imo non multo faciliorem? Dominicus Soto, Op. et loc. cit 2 Ioannes a S. Thoma, Op. et loc. cit., p. 534. Ibidem, col. 1. I habitus a dispositione 69 Neque quidquam refert quod aliqui asserant hoc so­ lum accidere ratione naturae corruptae, cum tamen alioquin suapte natura virtutes difficilius amittantur; quo­ niam cum habitus virtutum in nullo alio subiecto sint nisi in homine —nam in angelis nullum habitum adquisitum esse ostendimus I P., disp. 219, cap. 2—, sequitur habitus natura sua facile dimoveri a subiecto. Verba autem Aristotelis, cap. illo de quali et quali­ tate, quibus hoc docuit sunt satis perspicua, nam post­ quam adduxit in exemplum dispositionum quae facile a subiecto separantur calorem, frigus et morbum, subiungit hoc modo: «nisi et harum ipsarum aliqua ob diuturnita­ tem versa iam in naturam sit dimoverique nequeat aut summa cum difficultate mutari possit, quam quidem hac ratione quisquam habitum iam nuncupaverit; patet au­ tem ea homines habitus dicere velle quae sunt diutur­ niora neque dimoveri facile possunt; eos enim qui sen­ tentias admodum tenent, sed eas amittere facile possunt, habitum habere dispositos videant. Quid, obsecro, clarius dici potuit, cum difficultatem amittendi habitum etiam in diuturnum tempus revocet Aristoteles et ita eos neget habere habitus qui, quamvis scientiam habeant, eam facile amittere possunt? Constat autem scientiam, etiam in minori gradu, si ex parte cau­ sae consideretur, difficulter amitti posse. Eodem modo numquam dicimus eos habere virtutem qui eam non ha­ bent in statu perfecto, sed dicuntur aliquo modo ad virtutem dispositi» ’. 60. Suarezius e contra non vult aperte negare neque aperte affirmare, sed modo «suo» doctrinam thomisticam accipere; id quod mirum non est, attenta eius idiosyncrasia —ut dicunt— eiusque theoria circa habitum et qualitatem, prout supra exposuimus. Itaque de doctrina S. Thomae et thomistarum scribit: «haec posterior sententia quantum ad conclusionem in» Vazquez, In I-II, h. 1., disp. 78, cap. 2, edit. Compluti 1614, p. 494b. T· 70 P. I, Q. XLIX. De habitibus quoad eorum substantiam tentam mihi probatur, nimirum quod habitus et dispo­ sitio sub peculiari quadam et contracta significatione possunt specie distingui; tamen modus explicandi pro­ positus non mihi probatur quoad omnia. Itaque suppono ex dictis in hac specie sub nomine habitus et dispositionis solum comprehendi qualitates perficientes potentias animae·, nam in qualitatibus cor­ poris non est illa peculiaris ratio quae dictam speciem constituit prout a nobis explicata est. Unde eo modo quo improprie aut late utendo nomine habitus attribuitur qualitatibus corporis, numquam dis­ tinguitur essentialiter a dispositione, sed accidentaliter per maiorem intensionem vel alias causas firmioris adhae­ sionis ad subiectum, quomodo febris hectica vel sanitas firma vocabitur habitus, et sic de aliis. Rursus in potentiis animae distinguere possumus ac­ tus ultimos seu secundos a primis, qui sunt principia secundorum cum ipsis potentiis. Ex quibus actus secundi vocari possunt dispositiones; primi vero propria et pecu­ liari ratione vocantur habitus... In hoc ergo sensu utendo illis vocibus verissimum est habitum et dispositiones specie ac essentialiter differre, nam habitus et actus ex omnium consensu differunt spe­ cie, ut patet ex modo attingendi obiectum... At vero sumendo habitum et dispositionem prout hae voces attribui possunt actui primo intellectus vel volun­ tatis, non opinor esse distinctionem specificam inter ha­ bitum et dispositionem per se loquendo et quatenus tales sunt. Nam omnes actus primi harum potentiarum ex se sunt permanentes et difficile mobiles, praesertim si suum statum perfectum acquirant; et e converso, omnes illi, aut ex imperfectione status aut conditione subiecti et aliis causis extrinsecis, possunt interdum facile dimoveri, adeo ut scientia ipsa, quae in intellectu videtur esse maxime adhaerens, possit interdum facile amitti et ha­ bere modum seu statum dispositionis, ut expresse docuit Aristoteles in cap. de Qualitate. Et in voluntate caritas, Art. 2, § II: Differentia habitus a dispositione 71 quae videtur potentissimus habitus, facile amittitur ex conditione subiecti» ’. Secundum Suarezium ergo habentur finaliter istae duae propositiones: prima, si habitus et dispositio su­ mantur entitative seu per ordinem ad ipsam naturam, prout accipiunt eos S. Thomas et thomistae post Aristo­ telem, non distinguuntur specifice vel essentialiter, sed solum accidentaliter; secunda, si vero sumantur modo suareziano, ut supra explicatum est, tun essentialiter seu specifice differunt. Nec mirum quod specifice differant, cum re vera dif­ ferant in genere supremo; nam, ut supra ostendimus, habitus pertinet ad praedicamentum qualitatis, actus vero ad praedicamentum actionis; sed tunc non est am­ plius species qualitatis, ut putat Suarezius. Minime vero ostensum est quod, manendo intra genus qualitatis, imo et intra genus subalternum quod appellatur prima spe­ cies qualitatis, specifice differant: et praecise de hoc erat quaestio inter aristotelicos. Unde omnino extra quaes­ tionem vagatur Suarezius. Ceterum ex prima propositione liquido constat secun­ dum illum esse falsam opinionem S. Thomae in. Summa Theologica propositam. B. Critica istarum positionum 61. Quid ergo dicendum finaliter de hac controversia? Ceteris paribus seu a priori, ut dicunt, quando agitur de interpretatione Aristotelis praeferendi videntur graeci latinis, eo quod ipsis familiarior est lingua patria in qua Aristoteles exaravit sua opera; et insuper quia latini omnes —vel fere omnes— versione quadam latina ute­ bantur, haud semper fideli vel exacta. Sicut ergo textus originalis secundum se praeferendus est translationibus, ita interpretes originales —ut sic loquar— praeferendi 1 Suarezius, op. cit., disp. 42, sect. 6, nn. 15-17. «Σ'·*'^7 72 r P. I, Q. XLIX. De habitibus quoad eorum substantiam sunt per se loquendo interpretibus derivatis laborantibus super textum translatum. Et profecto, prima conditio requisita ad intellectum alicuius auctoris est cognoscere linguam eius, ut experientia constat. Si ergo graeci omnes uno ore —nisi forte excipiatur Ammonius ratione supra dicta— confiteantur habitum et dispositionem non differre specifice, certe eorum aucto­ ritas magni aestimanda est, et nonisi gravissima causa recedere licebit ab eorum interpretatione. Et roboratur insuper ista vis auctoritatis ex consensu latinorum et ipsius S. Thomae, non quidem in adolescen­ tia vel in iuventute scribente, sed in aetate maturiori, non enim distant quaestiones De malo et I-II nisi uno vel duo­ bus annis. Neque in favorem ultimae expositionis S. Thomae quidquam valet opinio communis thomistarum, quia non alia de causa eam complexi sunt nisi quia S. Thomas eam docuerat; ita quod, si per impossibile S. Doctor mortem oppetierit antequam scriberet I-II, certissime thomistae defensissent communem opinionem aristotelicorum et ipsius S. Thomae. Sed est adhuc aliud argumentum in favorem commu­ nis opinionis; nam ceteris paribus praeferendi etiam sunt illi auctores qui directe et ex professo data opera inter­ pretantur opus Aristotelis illis qui tantummodo per transennam aut aliis operibus intentis iudicium ferunt de mente Philosophi. Atqui illi omnes graeci et latini directe commentantes Organum Aristotelis tenent communem opinionem, cum S. Thomas in Summa non facit talem commentarium directum. Ergo ceteris paribus videntur illi praeferendi, saltem in casu concreto de quo agimus. 62. Aliunde tamen non videntur haec nimis urgenda; propter quod de industria dixi «ceteris paribus». Aucto­ ritates enim, sicut et argumenta, non numerantur, sed ponderantur. lam vero tantum vel plus ponderis habet S. Thomas solus —etiam in interpretando Aristotele— sicut ceteri omnes graeci et latini simul. • 4 Art. 2, § II: Differentia habitus a dispositione 73 Et ne videamur exaggerare auctoritatem S. Thomae in exponendo Aristotelem, ex nimio affectu erga ipsum, audi verba quorumdam neutralium vel etiam extraneo­ rum. Sic Augustinus Niphus, averroista, scribit: «Post­ quam collectanea fecimus, pro veritatis luce nunc scribi­ mus commentaria, in quibus sensum verborum Aristo­ telis verum —in quantum potero— assignabimus, non recedendo a graecis expositoribus Themistio, Simplicio et Alexandro. Aliquando cum latinis interpretibus, prae­ sertim cum D. Thoma qui —pace ceterorum dixerim— dilucide Aristotelis libros interpretatus est, nec eius com­ mentaria minoris facio his quae graeci scripserunt ut recte intelligenti patet» ’. Et Franciscus Card. Toletus, S. J., haec habet verba: «Dum de Aristotelis mente certabitur, optimis quibusque utemur auctoribus graecis, latinis, arabibus: ex graecis, Theophrasto, Alexandro, Ammonio, Philoppono, Porphy­ rio, Simplicio, Themistio, Eustrathio ceterisque, quorum nobis commentarios temporum iniuria non ademerit; ex latinis autem D. Thoma, Boetio, Alberto Magno, Aegidio, Scoto, Marsilio, ita tamen ut et qui ex recentioribus prae­ stant suum quoque locum habeant: Scotus, Caietanus, Soncinas, lavellus, landunus, Burlaeus, Buridanus, Zimara, Niphus, et ceteri, si qui alii in hoc genere excellere videbuntur. Unus sane D. Thomas instar erit omnium, in quo et diligentia interpretandi et doctrinae gravitas cum pietate coniuncta, multa, varia ac solida eruditio, incredibilis praeterea methodus in integris etiam disciplinis pertrac­ tandis, nec commentariis solum quos scripsit in Aristo­ telem, sed multo etiam magis Summa Theologiae, Sum­ ma contra Gentes, Quaestionibus Disputatis et ceteris eius criptis, tantum —ut de Theologia taceamus— Philo­ sophiae lucem attulit unus quantum ceteri omnes —alio­ rum pace dixerim— possint explanatores afferre; in quo i Augustinus Niphus, In lib. de anima, praefatio, in fine. Venetiis 1559. 74 P. I, Q. XLIX. De habitibus quoad eorum substantiam ex nullius arbitror laude quidpiam detrahi, si id dicitur de D. Thoma quod ipsorum quisque, si et viveret et ades­ set, de eodem videretur esse dicturus» ’. Quo fit ut recte mereatur cognominari Expositor, quemadmodum refert Ludovicus Vallisoletanus, Ο. P., his verbis: «in exponendo autem litteraliter Aristotelem non habuit aequalem, unde a Philosophis Expositor per excel­ lentiam nominatur» 1 2. Nec disentiunt moderni critici, ut Colle et Rolfes. Praeterea scimus ex historia quod, S. Thoma rogante et instante, Guillelmus de Moerbeck, O. P., versionem quamdam directam et litteralem operum Aristotelis ex graeco fecit, ac super eam S. Doctor commentaria quae­ dam in Philosophum exaravit, habito prae oculis textu graeco et fortasse aliquo interprete, ut videre est pluries in Commentario super Metaphysicam. Ex hac ergo parte, S. Thomas quodammodo aequari potest graecis commen­ tatoribus, praesertim si ingenium eius ponderes utens tali versione vel textu directo. Denique, quamvis certe S. Doctor non fecerit com­ mentaria in Praedicamenta Aristotelis, negari tamen non potest quod in isto tractatu de habitibus verus commen­ tarius habeatur super hoc speciali puncto de habitu et dispositione, ut patet legenti hunc articulum secundum et maxime responsionem ad 3. Quae cum ita sint, non sunt nimis urgendae excellen­ tiae aliorum commentatorum; nam, si non ex professo et explicite, aequivalenter tamen S. Thomas habuit con­ tactum immediatum cum ipso textu originali et aequi­ valenter etiam commentarium edidit in hanc quaestionem concretam de habitu et dispositione. Addas nunc divinum eius ingenium, longe superans ingenium aliorum, ut omnes concedunt, et sine ulla exag1 Franciscus Cardinalis Toletcs, Commentaria una cum quaestiombits tn Octo libros de Physica auscultatione, ad lectorem, folio 2. Venetus b78. 2 Lldovicls Vallisoletanus, Apud Editionem leoninam, t. 1, praef. Art. 2, § II: Differentia habitus a dispositione 75 ■ geratione affirmare poteris tanti vel plus ponderis, etiam in hac quaestione concreta, esse auctoritatem unius S. Thomae sicut omnium aliorum simul sumptorum. Necesse est ergo, ad dirimendam finaliter istam con­ troversiam, adire ipsum textum Aristotelis, quem S. Tho­ mas et alii invocant. 63. Re obiective et impartialiter inspecta, negari non potest opinionem, quam diximus, communem, magnum habere fundamentum in Aristotele. Atque in primis notandum quod, cum philosophus as­ seruerit qualitatem multis modis (πλεοναχώς) usurpari , posse, statim reducit ad quatuor illos, quos supra spe­ cies diximus. Cum autem pervenit ad singulos dicit: έν p οδν εΐ&ος, una species, habitus et dispositio^ Circa alios vero non amplius adhibet eamdem formulam, sed relicto nomine speciei, utitur nomine generis, ετερον &έ pvo;, pro naturali potentia et impotentia τρίτον θέ γένος, pro passione et patibili qualitate2; τέτρατον &έ γένος pro forma et figura3. Cur ista diversitas formularum nisi ad exprimendam aliquam differentiam inter primum membrum divisionis etcetera? Eo vel magis quod expresse dicit: una species, ) b είδος, cum tamen —si in eadem linea cum reliquis collocare voluerit— debuisset dicere: prima species, τρο'τερος εϊθος. Certe, si stricte sumantur verba pro una • specie, hoc est, pro specie specialissima seu atoma, quae simpliciter est una, nulla est difficultas textualis, sed tunc non possunt specifice differre habitus et dispositio. Videtur ergo quod sensus naturalis et obvius textus et contextus exigit interpretationem antiquam et commu­ nem. i Sed insuper, etiamsi nollemus vim facere in contextu, hoc est, in differentia inter εΐ&ον et γένος prout grammati­ caliter sonant, adest contextus philosophicus qui id ip1 Aristoteles, Categ., cap. 6, n. 7. 2 Ibidem, n. 8. 3 Ibidem, n. 14. . · Μ*Α · Xj.* *" : 2; 76 1 ( ( ► Ρ· I, Q. XLIX. De habitibus quoad eorum substantiam sum postulat. Nam ex eo quod ista quatuor membra enu­ merantur bina et bina, videtur quod binaria illa sumi debeant in eodem sensu in omnibus, ita ut, si in reliquis non differant essentialiter, neque in primo. Atqui, revera in tribus ultimis non differunt specifice, sed accidentaliter tantum. Ergo neque in primo, maxime attenta for­ mula eius, quae huic sensui aperte favet. Sane, potentia et impotentia non differunt specifice, quia impotentia non sumitur negative, sed privative pro potentia debili seu imbecilli: quis autem dicet intellec­ tum acutum et imbecillem specie differre in quantum in­ tellectus? Differrent tunc specie homines inter se. Similiter passio et patibilis qualitas indicant eamdem specie qualitatem sub diversis gradibus, scilicet imper­ fectam vel inchoatam (passio) aut perfectam et consum­ matam (patibilis qualitas). Denique forma et figura proportionali modo se ha­ bent: nam figura dicit simplicem terminationem quanti­ tatis, dum forma addit splendorem quemdam seu for­ mositatem, quae oriri solet ex figura perfecta et com­ pleta. Cur ergo, si bina illa membra in ceteris casibus non dicunt nisi gradus accidentales distinctos, hoc est per­ fectum et imperfectum intra eamdem speciem, aliud sig­ nificabunt in primo et unico casu? Fateamur ergo con­ textum philosophicum confirmare contextum grammati­ calem in favorem opinionis communis et traditionalis. Quod autem ille contextus philosophicus sit verus ad­ mittunt vel ipsi thomistae. Audiatur unus Joannes a S. Thoma: «Nomine autem impotentiae —scribit— non intelligimus puram carentiam potentiae, sed potentiam imbecillem et imperfectam, sicut hebetudo ingenii, po­ tentia generandi debilis et similia. Unde constat inter potentiam et impotentiam sic acceptam non intercedere specificam distinctionem ex vi potentiae et impotentiae praecise; eadem enim potentia imperfecta et imbecillis, sublata imbecillitate redditur potentia» lOANNES A S. Thoma, Op. et loc. cit., pp. 536-537. Art. 2, § II: Differentia habitus a dispositione 77 «Circa distinctionem —addit— inter ipsam passionem et passibilem qualitatem communis sententia est solum differre accidentaliter et penes causas extrinsecas durationis, nam specifice eiusdem rationis sunt rubor cau­ satus ex verecundia qui cito transit et causatus ex bono temperamento, qui diu durat» ’. «Et differunt —concludit— (forma et figura) iuxta communem sententiam solum accidentaliter; dicit enim figura terminationem quantitatis seu modum illius prae­ cise et quasi mathematice sumptum. Forma addit quod sit dicta terminatio cum debita proportione (et) quasi formositate: unde non abstrahit a sensibilibus qualitati­ bus, sed illis modificatur, et sic figura formata seu cum proportione facta dicitur forma» 1 2. Certe ista consideratio contextus philosophici mag­ nam vim exercet in mente obiectiva et aperta veritati. Quod si etiam illa quae a Philosopho appellantur genera non differunt specifice, cur differrent ea quae appellan­ tur species et quidem una simpliciter species? Videtur ergo quod, si illa non differunt, a fortiori haec non dif­ ferant essentialiter. Ut praeteream quod parallelismus vel proportionalitas membrorum binarie positorum hunc sensum et non alium postulare videatur. Quia enim qualitas —ad dif­ ferentiam substantiae et quantitatis quae sunt categoriae priores ipsa— habet quamdam latitudinem vel susceptiva est intensionis et remissionis seu magis et minus, ut hanc proprietatem quasi ab initio innuerit, possuit Aristoteles membra binaria quasi eamdem qualitatem in statu perfecto et completo vel solum quasi in fieri et imperfecto vel inchoato, ut eius latitudo ob oculos po­ neretur et sensibiliter appareret. Nec mirum si ita fue­ rit, quia qualitatem describit per quale seu per concre­ tum, et consequenter modos concretos et exempla adhi­ bet ut ex illis aliquo modo percipiatur essentia vel natura 1 Ibidem, p. 538. 2 Ibidem, pp. 538-539. i i f« 78 P. 1, Q. XLIX. Dh habitibus quoad eorum substantiam huius praedicamenti,. Quia ergo id quod primo apparet in illo ad differentiam substantiae et quantitatis et —si vis— relationis —nam de relatione loquitur in Logica antequam sermonem instituat de qualitate—, est ista la­ titudo perfectionis et imperfectionis, ideo signanter et quasi in exemplo sensibili in quatuor typis distinctis qualitatis apposuit duo membra eiusdem realitatis spe­ cificae in duplici statu: imperfecto vel inchoato, et per­ fecto vel consummato. Ut verum fatear, ista consideratio, si non probat, sal­ tem vehementer suadet opinionem communem et traditionalem. Adde insuper aliam considerationem maximi momen­ ti. Si habitus et dispositio essentialiter differunt, dicen­ dum est Aristotelem habuisse evolutionem mentalem cir­ ca hanc rem, ne dicam contradictionem. Si enim dicatur ipsum scripsisse Logicam post Physicam et Metaphysicam, cum in istis appellet habitum simpliciter sanita­ tem, quam inter exempla dispositionis ponit in Logica, deberet dici quod sententiam priorem retractavit aut correxit, si vere differrent specifice, quia non licet ab una ad aliam speciem transire; si vero non differant specifice, bene intelligitur illa communitas exempli seu realitatis, sine ulla specie correctionis vel contradictio­ nis vel etiam imperfectionis in loquendo. Quod si scripsit Physicam et Metaphysicam post Lo­ gicam, ut re vera videtur probabilius secundum criticos, tunc sententia definitiva seu ultima Aristotelis stat con­ tra specificam differentiam, ut per se patet. Quinimmo, etiamsi Logica eius fuisset ultimum opus, credendum esset magis textibus Physicae et Metaphysicae quam Logicae, quia ibi considerantur directe res vel essentiae, hic vero relationes rationis. Eo vel magis quod in Physica et praesertim in Metaphysica, tradidit defi­ nitionem habitus magis completam et exactam quam in Logica, ubi contentus est quadam simplici descriptione. Nec iuvat dicere in favorem novae opinionis S. Tho­ mae quod Aristoteles per totum V Lib. Ethicorum lo- i Art. 2, § II: Differentia > tote, vier, 1 1 Cf. M. S. GiU-ET, O.P., La définition de l'habitude d'après Aris­ apud «Revue des Sciences Philosophiques et Théologiques», jan­ 1907, p. 97. S. Thomas, I-II, 49, 2 ad 3. Aristoteles, Cat eg., cap. 6, η. 4. c; £ ; 7Ô quens de habitibus seu virtutibus nunquam eos appella­ verit Μίαεις, sed semper 2ςε·.ς, nam cum virtutes sint perfectiones seu dispositiones perfectae quas in Logica dicit habitus, debuit semper appellare habitus, ut postu­ labat subiecta materia, sed nihil probat in favorem dis­ tinctionis specificae; eo vel magis quod Ethica videtur esse scripta ante Metaphysicam. Ista ergo observatio, quam valde ponderat Gillet, O. P., nihil videtur proba­ re1. S. Thomas invocat in favorem suum exempla Aristo­ telis et communem modum loquendi quem Philosophus inducit. Dicit enim S. Doctor quasi paraphrasim Aris­ totelis faciens: «Si aliquis imperfecte habeat scientiam ut de facili possit ipsam amittere, magis dicitur disponi ad scientiam quam scientiam habere»2. Tamen Aristo­ teles scribit; «Scientia videtur ex eorum numero esse quae diutius permanent et difficulter amoventur si vel mediocriter scientiam aliquis consequutus sit, nisi forte magna mutatio fiat a morbo aut alio quopiam huiusmodi»3. Itaque certum est legenti Aristotelem dixisse sequen­ tia: Γ, habitus dicitur qualitas firma et diuturna; 2°, dispositio appellatur qualitas quae facile amoveri et ce­ leriter mutari potest, hoc est, minus firma et diuturna, nam Philosophus utitur nomine comparativo πολύ χρονιώτε«7 και μονιμώτερον (η. 4); 3°, habitus proprie sunt, se­ cundum hoc, scientiae et virtutes, hoc est, habitus ani­ mae; 4", dispositiones vero proprie sunt habitus corpo­ ris, ut color et frigus, aegritudo et sanitas; 5°, tamen istae dispositiones corporis, si ob temporis longitudinem quasi in secundam naturam transierint et difficulter mo­ veri vel amitti possent, dici possunt habitus; 6°, simi­ liter, habitus mentis, ut scientia, si quis non satis didis- v ·s' * habitus a dispositione 80 δ ( li > I P. I, Q. XLIX. De habitibus quoad eorum substantiam cit et facile oblivisci potest, dicuntur dispositiones po­ tius quam habitus; 7°, ergo habitus est in plus quam dispositio; 8°, ergo quicumque habet habitum habet ip­ so facto dispositionem, sed non e converso quicumque habet dispositionem eo ipso habet habitum. Atqui, si differrent specifice non posset —neque per se neque per accidens— dispositio fieri habitus neque habitus dispositio, quia essentiae sunt immutabiles, et inconvertibiles. Unde et S. Thomas concedit quod, si non differant specie, dispositio potest fieri habitus; sin vero specifice differant non potest unum in alterum con­ verti. Ergo ex quo Aristoteles in hoc textu admittit illam mutuam conversionem, videtur clare docuisse vel sup­ posuisse quod non differunt specie inter se. Adde etiam quod ad differentiam insinuandam adhi­ bet terminum comparativum, sed eumdem utrobique, ut modo diximus. Item et illa propositio quod qui habet habitum habet et dispositionem, sed non e converso, quid, quaero, significat nisi quod habitus est in plus utpote perfectior, et consequenter quod qui habet plus habet id quod est minus, sed non e converso? Hoc autem non importat differentiam specificam inter terminos comparatos, sed potius supponit contrarium, nam om­ nis comparatio proprie dicta debet esse inter terminos homogeneos seu eiusdem speciei, sicut comparatur ho­ mo homini, non vero homo equo. Concedi tamen debet quod secundum Philosophum, quia anima est firmior et fortior corpore, dispositiones animae, per se loquendo, sunt firmiores et fortiores dispositionisbus corporis; et propterea, si inter illas com­ paratio instituatur, illae dicuntur habitus, istae vero sim­ pliciter dispositiones. Sed hoc non probat directe intentum opinionis «no­ vae», quia quando ponuntur exempla, debent seligi quae magis certa et clara sunt. Et hoc quidem fecit hic Aris­ toteles quasi diceret: ordinarie loquendo, dispositiones animae sunt firmiores et diuturniores, sicut et ordinarie Art. 2, § II: Differentia habitus a dispositione 81 loquendo dispositiones corporis sunt debiliores et magis mutabiles. Ceterum, si quid probaret iste modus loquendi, nihil aliud esset nisi quod habitus spirituales seu animae dif­ ferunt specie ab habitibus corporalibus seu corporis, et hoc concedi potest sine difficultate; sed quaestio non est de hoc, sed inter habitum et dispositionem spiritua­ les vel ipsius animae; sed in hoc casu videtur Aristoteles hoc negasse, quia dispositio potest fieri habitus et ha­ bitus potest fieri dispositio. Evidens est enim quod non est transmutatio dispositionis corporis in habitum ani­ mae neque habitus animae in dispositionem corporis; ergo oportet sumere verba Philosophi intra animam vel intra corpus solum; et sic, non modo non favet, sed po­ tius adversatur «novae» opinioni. Haec ergo omnia simul sumpta videntur ostendere veritatem opinionis «antiquae» et falsitatem opinionis «novae». Unde, ut sincere dicam, si S. Thomas adhuc vivens —per hypothesim— mihi permitteret dissentire a sua ultima opinione, libenter facerem ‘. Si cui tamen videretur nimis durum haec dixisse, po­ test iustificari S. Thomas hoc circiter modo: S. Doctor in Summa Theologica theologum agit. lam vero theolo­ gus prae oculis habet potissimum habitus supematurales, ut fidem, spem, caritatem, gratiam sanctificantem, et alia id genus quamplurima. Hi autem habitus causas ha­ bent firmissimas, nempe ipsum Deum, quo certe nihil fortius est et firmius cogitari potest. Coram ista firmi­ tate omnes dispositiones fere nihil esse videntur. Unde statim menti S. Doctoris idea venit distinguendi speci­ fice et essentialiter habitus —virtutes— et dispositiones. Et tunc in favorem suum trahere voluit Philosophum, non quidem ut eum falsificaret, sed ut participem fa­ ceret ideae altioris et profundioris quae humillimo Doci De progressu mentis S. Thomae, cf. Caietanum, In I, 34, n. 11 fine. *i·! > 7) 82 Ί, *1 — P. I, Q. XLIX. De habitibus quoad eorum substantiam tori, ut quid novum, affulsit, nec tamen voluit ut inno- i vator apparere. Et fortasse, theologice loquendo in habitibus supernaturalibus qui non acquiruntur nec disponuntur, sed simpliciter infunduntur omnes simul, thesis ista est vera, licet in mero ordine naturali vel philosophico non vi­ deatur respondere menti Aristotelis neque ipsi realitati habitus et dispositionis. I 64. Quidquid ergo sit de veritate vel falsitate opinio­ nis «novae» S. Thornae, si teneamus cum illo differen­ tiam specificam inter habitum et dispositionem, debemus explicare exacte quomodo differant et unde sumenda sit radix illius distinctionis. Inter thomistas nullus —quod ego sciam— melius Caietano hanc opinionem S. Thomae explicavit. Et quia fortasse expositio eius completa inclinare poterit ani­ mum legentis vel audientis in favorem illius «novae> opinionis —quod sane ego vehementer optarem—, liceat integrum eius commentarium in Aristotelem circa ha­ bitum et dispositionem transcribere. «Differentiam —scribit— inter habitum et dispositio­ nem tradit (Aristoteles) dicens habitum in hoc differre a dispositione quod habitus est qualitas difficile mobilis, dispositio autem est facile mobilis. Exempla habitus sunt scientia, ut Geometria, Arithmetica, etc., et virtus, ut iustitia, castitas; exempla dispositionis sunt calor, frigiditas, sanitas et aegritudo. Et quoniam haec naturalia (physica) sunt entia, ideo more naturalium intelligendum esse docet quod habitus difficillime mobilis et quod dispositio facile mobilis est. Mos autem naturalium est quod talia semper fiunt, nisi impedimentum aliquod accidat; homo enim generat ho­ minem nisi impedimentum aliquod sit et similiter oliva olivam: longioris quoque vitae sunt vegeti corpore quam debiles, contingit tamen ex aliqua infirmitate aliter eve­ nire. Et similiter habitus difficile mobilis est; contingit ta· Art. 2, § II: Differentia habitus a dispositione 83 men ex aliqua infirmitate aliter evenire, et idem est iudicium quoad facilem mutabilitatem dispositionis. Propterea Aristoteles utrobique inseruit: «nisi forte»... Circa differentiam inter habitum et dispositionem du­ bium praetactum ocurrit an sint duae species an una. Quod enim non sint duae, sed una, ex textu dupliciter patere videtur: Γ, quia expresse dictum est: «et una spe­ cies qualitatis est habitus et dispositio». Nec est curae an sit species specialissima, an sit subalterna; sufficit enim proposito quod non sint duae subalternae, nec duae specialissimae, sed quod unam diversimode significent; 2’, quia ea quae differunt accidentaliter tantum non dif­ ferunt specie; in textu autem nulla alia differentia assi­ gnatur nisi accidentalis, scilicet facile et difficile mobile. Has siquidem differentias esse accidentales ex eo patet quod facilis vel difficilis mobilitas ad motum et passio­ nem pertinet, ac per hoc qualitatis differentia essentialis esse non potest, utpote quae est extranei generis. In oppositum est auctoritas S. Thomae, in I-II, q. 49, art. 2 ad 3, ex cuius quaestionibus 49 et 50 fere omnia bo­ na, quae in hoc praedicamento scribimus, sumpta sunt. Ad hoc dubium dupliciter respondetur: Primo, secundum Boetium et Albertum, quod habitus et dispositio differunt sicut perfectum et imperfectum in eadem specie, ut Sortes puer et ipse vir; unde, secundum hanc viam, ideo coniunctione copulativa unit haec nomi­ na Aristoteles dicens: habitus et dispositio, quia eamdem rem important. Duplici autem vocabulo eam significavit ad insinuandum duplicem modum essendi illius, scilicet perfecti et imperfecti. Secundo, respondetur secundum S. Thomam quod habitus et dispositio sunt diversae species. Nec obstat Aristotelem dixisse unam esse speciem, quia hoc dixit ad insinuandum genus prdximum habitus et dispositionis non esse qualitatem, sed quoddam subalternum vocatum ab antiquis applicatio, quae una species subalterna est, in qua uniuntur habitus et dispossitio. Nec etiam impedit proposito quod facile aut difficile ί’ • * II :fi;· 'Wr 5 ill 84 P. I, Q. XLIX. De habitibus quoad eorum substantiam moveri ad passionis genus pertineat, quoniam ad circum­ loquendum proprias rerum differentias, nobis ignotas, oportet accidentalibus proprietatibus uti; et hoc obser­ vatum estl. Ad claram autem notitiam sententiae S. Thomae nosse oportet quod alicui potest convenire esse facile vel diffi­ cile mobile dupliciter, scilicet ex ratione speciei vel ex conditione individui2. Illud dicitur difficile mobile per se seu ex ratione spe­ ciei quod ex natura sua vindicat sibi causas difficile varia­ tionem compatientes, ut scientia, cuius causae sunt lumen intellectus agentis et intellectus possibilis et praemissae quae se aliter habere non possunt. Et similiter illud dicitur esse facile mobile per se seu ex ratione speciei quod ex natura sua vidicat sibi causas facile transmutabiles, ut sanitas, quae causatur ex calido et frigido, etc., quae propter alterationes continuas facile transmutantur. Illud autem dicitur esse facile vel difficile mobile per accidens seu ex conditione individui, cui ex eo quod est in hoc subiecto sic disposito, etc., facile vel difficile transmutabile est, ut scientia quae ex se difficile mobilis est, per accidens tamen, ex eo quod est in hoc male disposito, inchoative, etc., facile mobilis est, et per oppositum infir­ mitas quae per se facile mobilis est, ex eo quod est sic firmiter radicata in hoc, difficile mobilis est. Hae ergo qualitates, quae difficile mobiles sunt ex ratione speciei, habitus sunt; illae autem, quae ex ratio­ ne suae speciei facile mobiles sunt, dispositiones sunt; ita quod habitus et dispositio distinguuntur specifice per differentias circumloquutas per difficile mobile et facile mobile ex ratione speciei. . . .· . 'k . Venetiis 1585, cois. 46-47. 2 Cf. S. Thomam, I-II, 50, 1 ad 2. I Art. 2, § II: Differentia habitus a dispositione 85 Consentaneus autem Aristoteli magis sensus iste os­ tenditur ex tribus: Primo, ex eo quod exemplariter declarans habitus et dispositiones, inter habitus nonnisi ea quae per se per­ manentia sunt numeravit, scilicet scientias et virtutes; et inter dispositiones similiter ea tantum quae facile trans­ mutantur, ut calidum et frigidum, sanitatem et infirmi­ tatem. Secundo, ex eo quod dicit scientiam, etiam mediocri­ ter sumptam, esse habitum, quod constaret esse falsum, quoniam scientia imperfecta dispositio esset, non habitus, si dispositio non differret specifice ab habitu. Tertio, quoniam in particula sequenti expresse inducit communem modum loquendi ad probandum quod, quae per se diuturna sunt, sunt habitus·, quae autem per se cito transmutabiles sunt, dispositiones sunt. Et arguit ex eo quod etiam ipsi habitus quando debiliter retinentur, dispositiones vocantur, ut ibi clarius patebit. Nec obstat quod Aristoteles dicat quod infirmitas in­ sanabilis habitus vocatur, quoniam ut ex dictis et dicen­ dis in sequenti articulo patet, hoc est intelligendum quoad modum, non quoad rem... Declaratam differentiam inter habitum et dispositio­ nem clarissime probat ex communi loquendi usu, dicens hoc esse manifestum, quia in disciplinis quas habitus esse diximus, etiam mediocriter sumptis, habitus nomine uti non consuevimus quando non multum retinentes, sed facili mutabilitate eos habentes sunt aliqui; dicuntur siquidem tales peius vel melius dispositi ad huiusmodi disciplinas, puta Geometriam vel Physicam, magis quam geometrae vel physici. Differentia igitur inter habitum et dispositionem haec est: quod ille ex se sibi vindicat dif­ ficile posse moveri; haec autem facile. Advertendum est hic: 1°, quod, quia multa conveniunt rei per accidens quae ex natura propria sibi non vindicat, ideo nihil prohibet inveniri habitum aliquem facile muta­ 86 P. I, Q. XLIX. De habitibus quoad eorum SUBSTANTIAM bilem in illo, et similiter dispositionem aliquam difficile in eo mobilem ex aliqua occurrente causa, et tunc con­ tingit habitum esse, non dispositionem, sed per modum dispositionis; et similiter dispositionem esse, non habi­ tum, sed per modum habitus. Scientia enim quae non firmiter retinetur, habitus quidem est, sed per modum dispositionis est, quia facile perdi ab illo potest; infir­ mitas vero iam firmiter radicata, dispositio quidem est, sed per modum habitus inest. Unde fit ut a talibus modis essendi potius quam a naturis rerum, infirmus habitus dicatur dispositio, et firma dispositio dicatur habitus, etiam ab ipso Aristotele, ut ex habitis hucusque patet. Adverte, 2°, tu, novitie, quod difficile mobile et facile mobile, ut sunt differentiae specificae distinguentes habi­ tus et dispositiones inter se et ut sunt modi essendi eorum, aequivoce dicuntur difficile mobile et facile mobile. Primo namque modo naturas eorum constituunt et definitionem eorum ingrediuntur separarique ab eis non possunt, etiam per intellectum, sicut nec rationale ab homine et irrationale ab equo. Secundo autem modo accidentia eorum sunt et extra­ nea ab eorum naturis succedereque sibi invicem circa idem possunt, ut magis et minus circa calidum et frigi­ dum se habent, etc... Convenientiam habitus cum dispositione alio modo sumpta ponit. Unde advertendum sollicite est quod dis­ positionis nomine aequivoce utitur hic et superius. Dupliciter siquidem sumitur dispositio: uno modo ut distinguitur contra habitum, et sic superius de ea habitus est sermo; alio modo, ut genus ad habitum et disposi­ tionem praedictam, et sic sumitur hic, ubi dicitur quod habitum necesse est dispositionem esse, sicut hominem oportet esse animal: dispositionem vero, etsi contingat esse habitum, non tamen est necessarium; ut animal, etsi contingat esse hominem, non tamen necesse est esse ho- Art. 2, § II: Differentia / habitus a dispositione 87 minem; potest enim esse leo». Hucusque subtiliter et egregie Caietanus ’. Et secundum hoc posset optime reddi ratio horum nominum, «quia cum habitus dicatur ab habendo et res non habeatur nisi firmiter teneatur, dispositio non habet nomen habitus quoadusque firmiter teneatur aut nos teneat; nam in bonis et convenientibus nos habemus ha­ bitum, in malis vero et disconvenientibus ipsi nos ha­ bent» 1 2. loannes a S. Thoma corroborare nititur istam exposi­ tionem Caietani, quando scribit: «facile et difficile mo­ bile non est idem quod multum vel parum durare, hoc enim per accidens est. Potest enim aliquid, quod est dis­ positio, longo tempore durare, et habitus parvo; quia, cum duratio sit continuatio in esse, et hoc dependeat a causis extrinsecis conservantibus, plerumque aliquid, quod de se non petit causas immobiles et perseverantes, invenit in aliquo subiecto causam et dispositionem conservantem diu: sicut lux in aëre si luminosum diu perseveret, et actus videndi si voluntas diu applicat ad videndum, et aegri­ tudo ordinaria si aliquis non utitur medicamento sed cibo saluti contrario. Ergo non consistit ratio habitus in hoc quod difficile removeatur, sed quod difficile mobilis sit; nec quod dis­ positio facile mutetur, sed quod facile sit mobilis ex ordi­ ne sicilicet ad causas suas intrinsecas, non ex aliquo extrinseco per accidens faciente quod actu duret vel non duret. Et sic videmus scientiam esse ab intrinseco habitum, quia procedit ex causis evidentibus, quae sunt firmae; et similiter virtutes, quia procedunt ex principiis practicis per synderesim notis et directis. Opinio vero et vitium de se habent causas facilis transmutationis in quantum illud est contra rationem, hoc cum rationis formidine» 3. 1 Caietanus, Commentaria in Praedicamenta Aristotelis, cap. de •I» qualitate. Lugduni, apud Sebastianum Honoratum 1560, pp. 196-200. 2 Dominicus Soto, Op. et loc. cit., quaest. unica, p. 231. 1 Ioannes a S. Thoma, Op. et loc. cit., p. 535. w I ; b II J i 88 F P. I. Q. XLIX. De habitibus quoad eorum substantiam Et secundum hoc «negatur eamdem entitatem posse esse habitum et dispositionem ex natura sua et intrin­ secis principiis, sed solum quoad statum. Et Philosophus communiter attulit exempla secundum firmitatem vel facilitatem ex parte status, quia notior est, ut inde manuduceret ad occultiorem, quae est ex vi naturae. Et sic D. Thomas, I-II, q. 50, art. 1 ad 2, dicit quod Philosophus non appellavit sanitatem habitum, sed ut habitum, ut in graeco habetur; et eodem modo scien­ tias non perfecte habitas non vocavit habitus quoad sta­ tum, licet non neget esse habitus quoad naturam» l2 . Revera istae expositiones Caietani et loannis a S. Tho­ ma omnino conformes videntur doctrinae Aquinatis. Nam ipse in q. 50, art. 1 ad 2 dicit: «Dispositiones corporales non sunt simpliciter difficile mobiles, propter mutabili­ tatem corporalium causarum·, possunt tamen esse diffi­ cile mobiles per comparationem ad tale sublectum, quia scilicet tali subiecto durante, amoveri non possunt, vel quia sunt difficile mobiles per comparationem ad alias dispositiones (omnino facile mobiles). Sed qualitates animae sunt simpliciter difficile mobi­ les propter immovilitatem subiecti ( = obiecti proprii, quod est universale et necessarium). Et ideo non dicit (Aristoteles) quod sanitas difficile mobilis simpliciter sit habitus, sed quod est ut habitus, sicut in graeco habetur; qualitates autem animae dicun­ tur simpliciter habitus. Ad hoc facile respondetur quod Aristoteles alibi, sci­ licet in Physica et Metaphysica, vocavit sanitatem habi­ tum simpliciter, ut ipsemet S. Doctor fatetur in illomet articulo, in fine corporis. Praeterea, Philosophus non dicit praecisse sicut vel ut habitus, sed qualitatem aequalem habitui, vel potius aequaliter se habens ac ipse habitus (ίσως —adverbium— εξιν) Licet negari non possit esse particulam quasi atte1 Ibidem, p. 536. 2 Aristoteles, Categ., loc. cit Art. 2, § II: Differentia habitus λ dispositione 89 nuantem affirmationem et exprimentem probabilitatem aut verisimilitudinem: unde et in editione Didot vertitur «fortasse». Quod tamen negari nequit est modum loquendi obvium Philosophi non favere isti explicationi, ut fatetur ipse loannes a S. Thoma in verbis citatis: «Philosophus com­ muniter attulit exempla secundum firmitatem vel facili­ tatem ex parte status», quae, ipso confitente, est quid accidentale seu non specificum. Si ergo teneatur opinio «nova» S. Thomae, consequen­ ter dicendum esset nullam qualitatem corporalem esse habitum specifice vel essentialiter aut proprie sumptum; et pariter neque opinio, neque vitium, neque fides huma­ na essent habitus. Id quod thomistae libenter concedunt. Nam de corporalibus iam audivimus S. Thomam, cui omnino concinit Caietanus scribens: «nullus habitus pro­ prie loquendo est in corpore, sed omnes sunt aut tota­ liter aut principaliter in anima. Intelligendo autem per habitum primam speciem qualitats (ut sic vel in genere), aliqui habitus sunt in corpore, ut sanitas et pulchritu­ do»1. Id quod etiam respondet opinioni S. Augustini su­ pra relati, appellantis qualitates istas corporales potius habitudines quam habitus. Et fortasse auctoritas Augus­ tini movit mentem S. Thomae. De aliis vero dicit loannes a S. Thoma: «Quod attinet ad opinionem et vitium dicimus probabilius videri quod non sunt habitus, quia ex natura sua non habent firmam adhaesionem, sed cum formidine, licet ex multiplicatione actuum possint acquirere firmitatem quantum ad modum ct statum accidentalem. Et ita aliquando D. Thomas docet ex actibus multiplicatis generari habitum opinativum, ut I-II, q. 51, art. 3 et q. 53, art. 1; sed loquitur de habitu se­ cundum modum, non secundum essentiam; quia cum opi­ nio non habeat principia immobilia et vi suae speciei, licet ratione alicuius extrinsecae causae possit individuals er firmari in aliquo subiecto, ideo simpliciter non est habii Caietanus, Op. et loc. cit., p. 99. 90 P. I, Q. XLIX. De habitibus quoad borum substantiam tus. Et idem dicendum de vitio, quatenus moralitatem habet contrariam rationi, et sic non habet firma princi­ pia, licet ex parte boni sensibilis possit in sensualitate firmari (non in intellectu vel voluntate) quod est secun­ dum quid esse firmum. Unde aliud est quod opinio possit habere modum ha­ bitus, idest diuturnitatem, et scientia non; aliud quod habeat naturam habitus, id est ex intrinseca natura et principiis habeat firmitatem» Et idem docet Dominicus Soto2 et alii thomistae fre­ quenter. C. Resolutio 65. Inde ergo habetur haec explicatio: in hac for­ mula «qualitas, difficile vel facile mobilis», facile aut difficile transmutabile potest intelligi duplicter: uno mo­ do, per se, ratione speciei, quoad substantiam vel essen­ tiam vel rem (=ex parte causarum propriarum), et tunc specifice et essentialiter differunt; alio modo, per acci­ dens, ratione individui, quoad modum vel statum (“fac­ tum maioris vel minoris inhaerentiae), et tunc sunt diffe­ rentiae accidentales. Ponit autem Aristoteles formulas redolentes hunc statum, ut a visibilibus et facilioribus doctrinam trahat. Licet ergo dicamus novam istam doctrinam S. Thomae non contineri in his verbis Aristotelis, fatendum tamen est eam esse quoad se veram et postulari a natura rerum.1 2 1 Ioannes a S. Thoma, Op. et loc. cit., pp. 535-536. 2 Dominicus Soto, loc. cit., p. 231a. Tullius Cicero describebat ha­ bitum hoc modo: . I : .i P. I, Q. XLIX. Dr. habitiuus quoad eorum substantiam Species etiam intentionales in hac prima specie dis­ positionis vel habitus ponuntur, nec enim habent aliam ad quam reducantur, et tamen species non sunt per se primo virtutes activae, sed repraesentativae et vicariae obiectorum. Et dato quod species impressae, quia actuant poten­ tiam ex parte principii et foecundant ad eliciendam co­ gnitionem, efficientiam habeant in ipsum actum, tamen species expressae quae solum repraesentant terminative efficientiam non habent in ipso intellectu. Ergo ex genere suo dispositio et habitus non dicunt vim activam et efficientem, et consequenter neque ordi­ nem ad actum seu operationem. Quod vero ex genere suo omnis dispositio dicat convenientiam vel disconvenien­ tiam, bene vel male, ad naturam ex consequenti ratione declarabitur. A priori autem sumitur probatio huius ex ipso mu­ nere dispositionis, quod est determinare seu ordinare ali­ quid ad aliquam formam vel finem obtinendum vel non amittendum. Unde in V Met. dicit Aristoteles quod dis­ positio est ordo habentis partes. Quod non intelligitur solum de partibus quantitativis et materialibus, sed etiam de virtualibus. Ubi enim aliqua multiplicitas est ordi­ nanda vel reducenda ad aliquid, dispositione opus est. Et videmus hoc munus dispositionis quando aliqua materia disponitur ad formam abiiciendo unam et intro­ ducendo aliam; oportet enim disponi materiam, quia oportet ordinari de una forma ad aliam et determinari indifferentiam materiae, quae est ad plura, ad hanc for­ mam suscipiendam potius quam ad illam. Si ergo pro­ prium munus dispositionis est ordinare et determinare ad aliquid, ergo proprium munus eius est convenienter vel disconvenienter, bene vel male, se habere in subiecto vel natura, quae ad aliquid ordinatur, siquidem ordo ad aliquam formam vel ad aliquem finem convenientiam vel disconvenientiam importare debet. Nam ordo in praesenti non dicit solam habitudinem seu respectum, sed ordinationes; ideo enim dicitur a Art. 3, § I: Discussio de ordine ( ‘ i i I habitus ad actum Philosopho quod dispositio est ordo inter partes, quia inter partes non solum datur relatio et habitudo, sed etiam coaptatio et ordinatio qua unumquodque in ordine sibi debito collocatur et ponitur, et hoc dicitur dispositio quasi debita positio, qua unum ponitur ubi debet vel opposito modo et indebite. Et ita dispositio dicitur ordo inter partes, idest ordinatio et coaptatio aut positio de­ bita inter plura. Qua ratione etiam in ipsis potentiis ani­ mae et in rebus quibuscumque ubi aliqua multitudo est collocanda et ponenda seu determinanda dispositio habet locum, quia si potentia est indifferens ad plura, ut ad plures actus vel formas, oportet quod erga illa plura detur ad aliqua determinatio et coaptatio, nec solum sit ordo et respectus ad illa quasi in confuso et in communi, sed determinetur in particulari erga hoc et illud. Sic (autem) determinari et ordinari dispositio est, idest debita positio et coaptatio. Ubi autem est debita vel indebita commensuratio et coaptatio est ratio convenientis aut disconvenientis, boni vel mali. Quare ex hoc decernitur quod munus dispositionis seu habitus non sit primo et per se ordo seu respectus acti­ vitatis ad operationem, sed convenientia vel disconvenientia commensurationis et coaptationis in ipsa natura seu subiecto disposito ad aliquam formam vel finem. Imo, quando habitus vel dispositio ponitur in potentia activa, perficiendo et quasi actuendo ipsam, adhuc principaliter non constituit ordinem ad actum, sed coap­ tationem et debitam commensurationem erga talem actum seu operationem. Supponit enim habitus potentiam habentem ordinem indifferentem de se et quasi potentiam ad plures actus seu operationes; haec enim sola capax est habituum. Unde habitus non habet necesse addere or­ dinem seu respectum ad talem actum; sed solum id quod erat in confuso et indifferens explicare et actu determi- B B I ; H I 104 HABITIBUS QUOAD EORUM SUBSTANTIAM tis quae erat indifferens ad plura quam superadditione activitatis ad activitatem potentiae, sed ordinatione et determinatione indifferentiae. In aliis vero subiectis, quae non sunt potentiae activae, magis constat quod dispositio superaddita non addit ordinem ad operandum, quia non hoc exigit natura illius subiecti. Unde fit quod habitus infusi, quia non solum coaptant et commensurant potentiam ad actus ad quos ex sua na­ tura dicebat ordinem, sed etiam elevant ut de novo ordi­ nem importet positive et actualiter ad quod antea solum dicebat obedientialiter, magis accedunt ad rationem po­ tentiae et habent modum quemdam potentiae, quatenus in ipsa potentia naturali non supponunt respectum et ordinem positive et actualiter ad operationes supematurales, sed solum obedientialiter, et ideo habitus superve­ niens elevat et praebet primo et immediate hunc positi­ vum ordinem, non solum vero coaptat et determinat praehabitum. Dicitur tamen simpliciter habitus, licet habeat hunc modum potentiae, quia etsi non praesupponat proportionatum et positivum ordinem ad illam operationem supematuralem, praesupponit tamen obedientialem et radicalem, illamque determinat et coaptat elevando ad su­ periorem ordinem quem antea nondum actualiter re­ spiciebat» *. Et infra addit: «Quia ditior et superior est ratio ha­ bitus seu dispositionis quam ratio operativi, oportet quod ante ipsam rationem operativi seu ante ordinem ad actio­ nem quam primo respicit potentia, deinde adjuvat seu ordinat dispositio et habitus, reperiatur in habitu com­ munis ratio quae respicit naturam quatenus convenienter aut disconvenienter ordinat eam aut disponit ad finem suum, sive quoad esse sive quoad operari. Unde sub hac ratione, etiam quando afficit potentiam eamque perficit 1 Joannes a S. Thoma, Cursus Theologicus, in MI, hoc loc., disp. 13, art. 1, nn. 9-11. Art. 3, § I: Discussio de ordine habitus ad actum 105 in quantum natura quaedam est, talis potentia afficitur ab habitu convenienterque disponitur iuxta id quod talis exigit natura, scilicet ad operandum, ita quod habitus, etiam operativus, etiam adiuvans potentiam, magis in ea attendit naturam quae est, quam id ad quod est, quamvis et hoc necessario debeat attendere, quia ad hoc est illa natura potentiae. Constat quoque ex hoc legitima differentia inter po­ tentiam et habitum. Etenim potentia directe et per se primo respicit actionem, seu operationem tamquam prin­ cipium elicitivum eius; habitus vero de se solum respicit debitam convenientiam vel disconvenientiam ipsius na­ turae seu principii elicitivi; et quando est habitus seu dispositio ipsius potentiae operativae, habitus dicit ordi­ nem ad actum, quia dicit ordinationem et convenientiam talis potentiae in ordine ad suum finem, qui est operatio. Et ita uterque, tam habitus quam potentia, specificantur per ordinem ad actum et obiectum actus, sed diversimode: potentia directe respiciens ipsum actum ut principium elicitivum eius; habitus directe respiciendo convenientiam et debitam ordinationem seu commensurationem potentiae ad eumdem actum eliciendum, qua­ tenus tollit confusionem aut potentialitatem aut deter­ minat seu actuat indifferentiam et potentialitatem eius ad talem operationem, et sic virtutem eius perficit debite commensurando. Non autem primo et per se respicit ac­ tum ut principium elicitivum in ea linea et ordine quo potentia, etiam per modum facultatis superadditae, sed tantum proportionans aut debite commensurans poten­ tiam ad operandum, quod totum ad convenientiam vel disconvenientiam pertinet talis naturae, scilicet poten­ tiae, cuius natura est ordinari ad operationem» *. C. Critica positionis Suarezii et Nominalistarum 75. Ceterum, quoad Suarezium, sat est dicere positio­ nem suam oriri ex falsis principiis, ut supra ostendimus. i Ibidetn, nn. 24-25. I i * 106 P. I, Q. XLIX. De habitibus quoad eorum substantiam Praeterea, si vera esset eius sententia, sequeretur quod in ordine naturali seu habituum acquisitorum ha­ bitus non agerent in substantiam actus, sed solum in modalitatem, quod tamen Suarez non admittit; in ordine autem supernatural! seu habituum infusorum introducit potentiam obedientialem activam et supematuralitatem modalem tantum quae sane magna secum ferunt incon­ venientia. Attente autem consideranti apparet perfectionem coi· latam potentiae per habitus esse multo maiorem et pro­ fundiorem in positione S. Thomae quam in positione Suarezii, nam illa perficit radicem seu naturam; haec vero motionem cius tantum quae est veluti ramus aut super­ ficies potentiae. Et inde etiam est quod in sententia S. Thomae habitus evadit vere connaturalis et similiter eius operatio, dum e contra in sententia Suarezii habitus esset quid valde artificiale, ad modum vestimenti extrin­ secus adiacentis eiusque influxus in potentiam esset su­ perficialis et collateralis et potius in effectum quam in causam. Certe, in his sicut in multis aliis, mentalitas suareziana omnino aliena est a mcntalitate thomistica et aristotelica. 76. Sed omnino falsa deprehenditur positio Aureoli et Durandi; nam certe sensu et experientia constat habi­ tus influere efficienter in operationem. Sic scientia vel ars medicinae est habitus quidam et nulli dubium est quin per talem habitum medicus sanat, ita ut qui non habeat, loco sanandi occidat. Similiter artifex operatur secundum ideam quam habet de re facienda, atque ideo in definitione eius ponitur operatio: est enim ars recta ratio fact ib ilium, sicut et prudentia est recta ratio agibiHum. Atque in ordine morali patet quod ille qui habitum habet virtutis operatur virtuose opera virtutis; qui vero habitum vitiosum contraxit fere non potest se continere a peccatis committendis. Et in ordine virtutum intellec­ tualium idem manifeste apparet; ita ille qui perfecte f Art. 3, § II: Ordo diversus habitus ad operationem 107 callet aliquam linguam, bene et dulciter loquitur; qui vero illam ignorat vel non perfecte possidet, balbutiens et aspere et lento modo loquitur; et idem dic de quacunv que arte, ut scribendi, pingendi, laborandi, philosophan­ di. Habitus ergo esse activos seu causas efficientes actuum experientia continua externa et interna cognoscimus. «Si quis autem —dicit optime Caietanus— negaret sensum (vel experientiam) propter rationem aut aucto­ ritatem..., non solum ineruditus, sed inerudibilis esset» § II RESOLUTIO QUAESTIONIS 77. conclusio prima: Omnis habitus in quantum est habitus importat aliquo modo ordinem ad actum secun­ dum. 78. Probatur. Omne id quod importat ordinem con­ venientiae vel disconvenientiae ad naturam rei, importat aliquo modo ordinem ad actum secundum. Atqui omnis habitus ratione sui importat ordinem convenientiae vel disconvenientiae ad naturam rei. Ergo omnis habitus ra­ tione sui vel natura sua importat aliquo modo ordinem ad actum secundum. Maior constat, quia omne id quod importat ordinem ad id quod ulterius ordinatur aliquo modo ad actum se­ cundum, importat aliquo modo ordinem ad actum secun­ dum. Atqui natura rei importat ordinem ad finem, qui est actus secundus, hoc est, operatio ( = pro immanenti­ bus) vel operatum (pro transeuntibus), ad quod pervenit aliquid per operationem. Ergo omne id quod importat ordinem convenientiae vel disconvenientiae ad naturam rei, aliquo modo importat quoque ordinem ad actum se­ cundum. 1 Caietanus, In h. !., n. 9. 108 P. I, Q. XLIX. De habitibus quoad eorum substantiam Natura enim omnis per se secundo ordinem importat ad finem suum, quia natura est ipsa essentia rei secun­ dum quod dicit ordinem vel ordinationem ad propriam operationem. Mitior autem patet ex dictis articulo praecedenti, ubi ostendum est habitum, utpote primam speciem qualita­ tis, dicere ordinem convenientiae vel disconvenientiae ad naturam rei. 79. conclusio secunda: Quidam habitus importat ordinem ad actum secundum principaliter; alius vero se­ cundario seu per se secundo, ratione ordinis quem impor­ tat proprium subiectum in quo est. 80. Probatur. Talis est ordo ad actum secundum, quod convenit habitui ratione subiecti in quo est, qualis est ordo ipsius subiecti. Atqui quoddam subiectum principa­ liter, hoc est, per se primo ordinatur ad actum secundum —potentia operativa—, aliud vero per se secundo —sub­ stantia creata—. Ergo ratione subiecti habitus ordinatur ad actum secundum quandoque per se primo (=operativus), quandoque per se secundo ( = entitativus). Quid autem causent et quomodo se habeant in causan­ do cum potentia non videtur difficile determinandum. Sit ergo: 81. conclusio tertia: Habitus operativus una cum potentia operativa in qua est et cum qua operatur, est causa totalis actus seu effectus, non quidem coordinate neque subordinans potentiam, sed subordinata potentiae, ad modum instrumenti vitalis seu coniuncti. 82. Probatur per partes·, a) Est causa totalis operis seu effectus, quia revera influit in totum id quod est in effectu, hoc est, in substantiam vel speciem operis, et in modos seu accidentia eius, quae sunt facilitas, et promptitas, intensitas, continuitas, uniformitas, delectatio et alia huiusmodi. Nam ita influit habitus in opus sicut afficit et perficit et complet potentiam, quae est nativum principium ope- 4.·"^ Art. 3, § II: Ordo diversus habitus ad operationem 109 ris. Atqui afficit totam potentiam, quae influit in totum opus seu quae est causa totalis totius operis, ut omnes admittunt. Ergo et habitus influit in totum opus seu est causa totalis totius operis. Maior constat, quia talis est influxus in opus qualis est influxus in causam eius nativam, nam influxus in cau­ sam est influxus in causatum. Minor facile patet, quia habitus operativus per se pri­ mo dicit ordinem ad naturam potentiae in qua est, ideoque afficit et perficit totam potentiam operativam secun­ dum ipsam naturam potentiae. Atqui natura potentiae est causa totalis operis sui, nempe et substantiae vel es­ sentiae vel speciei eius et accidentium ipsius, et quidem per se primo est causa substantiae vel essentiae et per se secundo est causa modorum et accidentium eius. Ergo si­ militer habitus operativus est causa totalis operis, hoc est, totius effectus et quidem per se primo substantiae vel essentiae eius, per se secundo vero accidentium vel modorum ipsius. Attribuitur tamen, per quamdam appro­ priationem, substantia operis, hoc est, simpliciter posse, nudae potentiae; modus vero, idest bene vel male, habitui. Et quia modus moralis sequitur ad modum physicum et substantia moralis ad substantiam operis, ideo habitus influit etiam in totum opus morale, nempe et in substan­ tiam eius et in modos ipsius 83. b) Non est tamen causa coordinate, quia eiusdem effectus nequeunt esse plures causae totales et adaequatae eiusdem generis et eiusdem ordinis. Atqui si esset causa coordinata potentiae operativae, essent duae causae tota­ les et adaequatae eiusdem generis eiusdemque ordinis respectu eiusdem effectus: essent quidem causae totales et adaequatae, ut patet ex dictis; essent eiusdem generis, nempe causalitatis efficientis; essent quoque eiusdem ordinis, ut supponitur, quia essent coordinatae, et utra­ que esset causa ut quo proxima vel immediata operis proi Cf. Caietanum, h. L, n. 2. ■■ ·. . · -.· VÎJ r I> E t» 110 l I » .1 .1 i i I I habitibus quoad eorum substantiam ducendi. Ergo habitus operativus nequit esse causa coordinata potentiae operativae ac si potentia et habitus es­ sent duo equi trahentes currum : V P. I. Q. XLIX. De 84. c) Neque tamen est causa subordinans vel do­ minans potentiam operativam; tum primo, quia pro­ prium subiectum habitus est naturaliter prius habitu, potentia autem operativa est proprium subiectum habi­ tus operativi; tum secundo quia eadem est conditio ha­ bitus operativi in essendo et in causando vel influendo, eo quod modus operandi sequitur modum essendi; atque habitus operativus subordinatur in essendo potentiae operativae, quia ex eius virtualitate educitur, et ab ea accipit esse et in ea conservatur et sustentatur, simili modo quo habitus entitativus se habet ad substantiam ipsam. Ergo et in operando subordinatur, imo subalternatur potentiae operativae et quidem per se1 23 . Quod si ita est, evidenter est causa instr ument alis potentiae operativae, quia instrumentum est essentiali­ ter causa subordinata principali. Et quia per se primo ordinatur ad naturam potentiae eique quodammodo compenetratur, dicendum est consequenter habitum esse veluti instrumentum coniunctum et animatum potentiae, sicut ipsamet potentia operativa est instrumentum con­ iunctum et animatum ipsius animae; unde nabitus ope­ rativus potest dici caro de came potentiae et os de osibus et sanguis de sanguine eius; et ex eo et potentia na­ turali Et unum per se in operando unitate composi­ tionis \ Tota ergo doctrina huius articuli tertii dependet ex dictis articulo secundo, ita ut articulus secundus sit medium a priori et propter quid articuli tertii. 1 Cf. Caietanum, h. I., n. 3. 2 Cf. Caietanum, h. I., n. 6. 3 Fere eodem modo exponunt hanc quaestionem B. Medina, h. t., ad arg. Durandi, p. 362 b; et antea Capreolus, 7 Sent. , d. 17, a. 1, art. 2 ad 1 eorum quae ulterius obiciebantur, edit cit t. 2, p. 84 b; ad 2, p. 85 a; ad 3, p. 85 b; ad 4, p. 86 a; 7/7 Sent ” q· 1, a. 3 ad 2 arg. Durandi, t. 5, p. 291 a. Art. 3, § III: Solvuntur dhticultates 111 Est ergo recolendum quod habitus qua talis est in prima specie qualitatis, ideoque dicit ordinem immedia­ tum ad ipsam naturam subiecti cuius est accidens quali­ tativum. Eius ergo essentia sequitur conditionem naturae proprii subiecti, cuius est proprius modus qualitativus conveniens vel disconvenens seu bonus vel malus. lam vero subiectum immediatum habitus potest esse duplex: aliud substantia, nempe ipsa substantia prima, quod est subiectum primum, seu quod; aliud accidentale, scilicet naturalis potentia operativa, quae est subiectum secundum seu quo; sicut quantitas est subiectum quo formae et figurae *. § HI SOLVUNTUR DIFFICULTATES 85. Atque ex his omnibus facile est respondere ad argumenta initio posita, n. 69. Ad primum enim dicitur: Distinguo maiorem: unum­ quodque agit secundum quod est in actu secundo, nego, secundum quod est in actu primo, concedo. Contradistinguo min.: habitus non est in actu, secun­ do, concedo; primo, nego. Et nego consequens et conse­ quentiam. Revera effatum illud: unumquodque agit secundum quod est in actu, significat quod agens debet exsistere in rerum natura seu actualiter, non vero in sua causa vel in cogitatione, hoc est, in potentia; quod enim non exsistit de facto, non potest de facto aliquid causare. Sensus ergo est: prima conditio essentialis et necessaria ad agendum est exsistentia. Sed notandum quod distinguuntur realiter haec tria: Γ, pura potentia; 2°, actus secundus vel operatio; 3°, actus primus, qui medius est inter illa duo, nam est i Cf. S. Thomam, IV Sent., d. 33, q. 2, a. 4, qla. 1; III, 56, 1 ad 3. 112 r I •fl'll P. I, Q. XLIX. De habitibus quoad eorum substantiam actus per comparationem ad puram potentiam, sed est potentia per comparationem ad operationem. Iam vero habitus act actus primus, quia est forma quaedam, et omnis forma est actus, licet non sit actus secundus; tamen ex eo ipso quod est in actu primo est iam quasi in via ad actum secundum, et propterea ordinem quem­ dam dicit ad operationem. Audi explicationem S. Tho­ mae: «Actus dicitur dupliciter. Uno modo, sicut scientia est actus; alio modo, sicut considerare est actus. Et dif­ ferentia horum actuum ex potentiis perpendi potest. Di­ citur enim aliquis in potentia grammaticus antequam acquirat habitum grammaticae discendo vel inveniendo; quae quidem potentia in actum reducitur quando iam aliquis habet habitum scientiae. Sed tum est iterum in potentia ad usum habitus, cum non considerat in actu, et haec potentia in actum ducitur cum actu considerat. Sic igitur et scientia est actus et consideratio est actus» Et rursus: «Hoc autem accidit statim cum aliquis potest per seipsum operari operatione intellectus quae est ipsum intelligere; sicut et quamlibet formam tunc aliquis in actu habet quando potest operationem illius formae explere. Sed licet tunc intellectus quodammodo sit in actu quando habet species intelligibiles, sicut sciens habet habitum, est tamen et tunc quodammodo in po­ tentia, non tamen eodem modo sicut prius erat in po­ tentia antequam scientiam acquireret addiscendo vel in­ veniendo. Nam antequam haberet habitum scientiae, qui est primus actus, non poterat operari cum vellet, sed oportebat quod ab altero reduceretur in actum; sed quan­ do iam habet habitum scientiae, qui est actus primus, potest, cum voluerit, procedere in actum secundum, qui est operatio»1 2. 86. Ad secundum, concedo totum, et distinguo con­ clusionem: non debet poni in definitione habitus per se 1 II De anima, lect. 1, ed. Pirotta, n. 216. Cf Icet 11 nn 359-361 2 III De anima, lect. 8, nn. 700-701. ' Art. 3, § III: Solvuntur difficultates 113 primo, concedo; non debet poni secundario vel per se secundo, nego. Et nego consequentiam ultimam, quod scilicet nullo modo debeat poni in definitione vel de­ scriptione habitus. Solutio patet ex dictis articulo praecedenti, nam de ra­ tione habitus est dicere ordinem immediatum seu per se primo ad naturam subiecti in quo est. Iam vero non omne subiectum habitus est potentia operativa; sed po­ test esse essentia vel pars essentiae, puta materia prima in ordine naturali vel anima in ordine supematurali, et tunc certe non dicit ordinem per se primo ad operatio­ nem. Sed etiam quando subiectum habitus est potentia operativa non dicit ordinem ad ipsam in quantum est actu operans, sed in quantum est natura quaedam, quae certe ratione propriae speciei dicit ordinem immediatum ad operationem. Quia ergo habitus respicit immediate aliquam realitatem priorem potentia, vel saltem aliquam formalitatem vel praedicatum prius ipso exercitio opera­ tionis, inde est quod semper habitus est prior potentia, et consequenter positus est merito ab Aristotele in prima specie qualitatis. Et sic patet solutio ad confirmationem. 87. Ad tertium, concedo maiorem; distinguo mino­ rem: «Ordo ad actum» non convenit omni habitui per se primo seu immediate, concedo; non convenit secundario vel ex consequenti vel per se secundo, nego. «Ordo ad actum» habet quamdam latitudinem; nam et dicitur de natura et dicitur de potentia et dicitur de habitu, sed diversimode. De natura dicitur remote vel radicaliter; de potentia dicitur proxime et immediate; de habitu dicitur medio modo, hoc est, magis proxime quam de natura, et magis remote quam de potentia, eo quod compleat et naturam et potentiam in quantum est natura quaedam. Verumtamen, ratione subiecti in quo est, «ordo ad actum» habet etiam latitudinem quamdam in ipso habitu; nam habitus operativus qui est in aliqua potentia proprinquius se habet ad operationem quam 114 P. I, Q. XLIX. De habitibus quoad eorum substantiam habitus entitativus qui recipitur in essentia ve) parte essentiae. In argumento autem fit sermo ac si non esset talis latitudo, sed «ordo ad actum» staret in indivisibili. § IV COROLLARIA 88. Ex quibus omnibus patet: primo, falsitas defini­ tionum quarumdam, v. gr. Suarezii, qui sic definit: «Qua­ litas quaedam permanens et de se stabilis in subiecto, per se primo ordinata ad operationem, non tribuens pri­ mam facultatem operandi, sed adiuvans et facilitans illam»1; vel Gabrielis Biel dicentis: «Habitus acquisitus est qualitas absoluta difficulter mobilis ex actu vel acti­ bus potentiae vitalis genita, ad similium actuum produc­ tionem inclinativa»2; vel etiam D. Roland-Gosselin scri­ bentis: «une disposition permanente, acquise per l’exer­ cice, qui perfectionne une activité en l'adaptant à sa fonction»3. Nam definitio Suarezii est simpliciter falsa: Γ, quia non est adaequata, cum non sit habitus ut sic, sed habitus operativi tantum, negligens habitum entitativum; 2°, quia etiam in operativis est incompleta eo quod proprie non valeat nisi de habitibus acquisitis vel naturalibus, quia supernaturales vel infusi revera tribuunt primam facul­ tatem operandi opera supernaturalia, et non solum adiuvant et facilitant; secus haberetur semipelagianismus; 3°, quia etiam non plene definit habitum operativum natu­ ralem, qui per se primo dicit ordinem ad naturam po­ tentiae et mediante natura potentiae dicit ordinem ad ope­ rationem; 4', quia etiam in hoc casu non esset sat clara, Suarezius, Disp. Met., disp. 44, sect 1 n 6 2 Gabrifi Biel, Ill Sent., d. 23, q 1. ar4. f, n. 4> apud Vazque, in III. disp. 88, cap. 1, edit, cit., p. 490 a. Roland-Gosselin, op. cit., p. 135 Art. 3, § IV: Coroixaria rB-ate ad definitiones habitus 115 nam adiuvare et facilitare videntur afficere modum tan­ tum operis, cum tamen habitus influat in totum opus, etiam quoad substantiam, Definitio autem Gabrielis non est vera nisi de habiti­ bus acquisitis operativis, minime vero de entitativis na­ turalibus vel etiam infusis; unde non est definitio gene­ ralis habitus ut habitus est; et idem dic de definitione Roland-Gosselin, quae perfecte coincidit cum definitione Gabrielis. De hac definitione Gabrielis dicit Medina quod ei adhaerent neoterici theologi ‘, et subdit modo exagerato: «haec definitio pessima est, et non habet defensio­ nem», nam est vera secundum quid. Et idem dicendum de definitionibus Augustini et Averrois quae afferuntur a S. Thoma in argumento Sed contra. Nam definitio Augustini est definitio habitus operativi boni seu virtutis tantum, non autem habitus ut sic, neque etiam omnis habitus operativi. Loquitur enim ibi Augustinus de virtute continentiae, et ait: «Continen­ tia quippe non corporis, sed animi virtus est; virtutes autem animi aliquando in opere manifestantur, aliquando in habitu latent, sicut martyrii virtus emicuit aparuitque tolerando passiones, sed quam multi sunt in eadem vir­ tute animi quibus tentatio deest, qua id quod intus est in conspectu Dei, etiam in hominum procedat, nec tunc esse incipiat, sed tunc innotescat. lam enim erat in lob patientia, quam noverat Deus, et cui testimonium perhi­ bebat, sed hominibus innotuit tentationis examine, et quod latebat intrinsecus per ea qua forinsecus illata sunt non natum, sed manifestatum est. Habebat utique et Timotheus virtutem continendi a vino, quam non ei abstulit Paulus, monendo ut vino mo­ dico uteretur propter stomachum et frequentes suas infir­ mitates; alioquin perniciose docebat ut propter salutem corporis fieret in animo damnum virtutis, sed quia pote­ rat, ea virtute salva, fieri quod monebat, ita relaxata est corpori utilitas bibendi, ut maneret in animo habitus conI Medina, Comm. in I-II, q. 49, ari. 2, ed. Salmanticae, 1588, p. 359. îS P. I, Q. XLIX. De 116 habitibus quoad eorum substantiam tinendi. Ipse est enim habitus quo aliquid agitur cum opus est, cum autem non agitur, potest agi, sed non opus est» *. Generalius —sed pro acquisitis tantum— definit alibi habitum quando ait quod habitus animi «est cuiuscum­ que disciplinae perceptio non roborata atque firmata»1 2. Haec autem Augustini definitio redolet definitionem Tul­ lii articulo praecedenti relatam. Definitio autem Averrois adhuc est magis incompleta, nam solum valet de operatives habitibus; et insuper non adaequatur habitui, sed potentiae etiam convenire potest; possum enim oculis meis videre cum volo et auribus meis audire cum volo et sic de aliis potentiis quae subditae sunt voluntati meae; solum autem indicatur in hac de­ scriptione quod ea habitu habentur quae in promptu et quasi ad manum habentur. 89. Patet, secundo, definitionem Aristotelis, scilicet, dispositio qua subiectum bene vel male se habet in seipso vel ad aliud (έζις λέγεται διάόεσις χαθ ήν ευ ή κακώς διακειται τό διαχειμ,ενον, και ή χαθ αυτό ή πρός άλλο), est generalis et opti­ ma, nam valet de omni habitu sive naturali sive infuso, et comprehendit habitus tum entitativos tum operatives. Alia vero, «dispositio perfecti ad optimum» est definitio virtutis seu habitus boni tantum. r 4^*· I i •3-1 90. Patet, tertio, quam exacte reddiderit S. Thomas sensum definitionis aristotelicae dum scribit quod habi­ tus est «dispositio quaedam in ordine ad naturam rei et ad operationem vel finem eius secundum quam bene vel male aliquid ad hoc disponitur» 3. Vel etiam: «Dispositio (stabilis) alicuius subiecti exsistentis in potentia vel ad formam vel ad operationem» 4. Negari tamen nequit S. Thomam aliquando dicere ha­ bitum proprie dictum esse tantum habitum operativum. 1 2 J * S. Augustinus, De bono coniugali, cap. 21, n. 25 ML 40 390 Liber de diversis qq. 83. q. 73. n. 1, ML. 40 84 S. Thomas, I-II, 49, 4. I II, 50, 1. Art. 4. De necessitate habituum 117 Ait enim: «Gratia (sanctificans) ad genus qualitatis redu­ citur et ad primam speciem qualitatis, nec proprie tamen naturam habitus habet, cum non immediate ad actum ordinet, sed est velut habitudo quaedam» «Gratia est in prima specie qualitatis, quamvis non proprie dici possit habitus, quia non immediate ordinatur ad actum, sed ad quoddam esse spirituale quod in anima facit, et est sicut dispositio quae est respectu gloriae, quae est gratia con­ summata»2. «Quantum in primo adspectu apparet, habi­ tus significare videtur aliquid potentiae superadditum quo perficitur ad suam operationem (et quidem per modum formae permanentis seu stabilis)» 3. «Habitus secundum proprietatem sui nominis significat qualitatem quamdam quae est principium actus, informantem et perficientem potentiam; unde oportet, si proprie accipiatur, quod sit superveniens potentiae, sicut perfectio perfectibili» 4. 91. Patet, quarto, quod exacta et plena definitio po­ test hoc modo formulari: Qualitas difficile mobilis bene vel male disponens potentiam subiecti ad actum primum (formam) vel secundum (operationem). Aut brevius adhuc: qualitas permanens bene vel male dispositiva po­ tentiae subiecti (substantiae primae) ad actum primum vel secundum; vel: qualitas per se stabilis qua subiectum bene vel male se habet in essendo vel operando. Η sit necessarium II esse habitu 11 Art 4.-Utrum PRAENOTAM! ΝΑ 92. Ut constat ex dictis circa ordinem et distributio­ nem articulorum istius quaestionis, hucusque in tribus prioribus articulis S. Doctor determinaverat essentiam vel quidditatem habitus tam in esse entis quam in esse i 1 1 < It Sent., d. 26, q. 1, a. 4 ad 1. De Verit., 27, 2 ad 7. De Verit., 20, a. 2. // Sent., 24, I, 1. » I 1: • ! 118 P. I, Q. XLIX. De Art. habitibus quoad eorum substantiam utilis vel instrumenti: unde remanet solvenda alia quaes­ tio, scilicet propter quid sint habitus; et hoc est quod considerat in articulo praesenti. Medium enim ad solven­ dam quaestionem propter quid est, est solutio quaestio­ nis quid. Circa titulum notandum est iam alibi eamdem quaes­ tionem posuisse. Nam in III Sent., dist. 23, q. 1 (circa 1254-1256) in distributione articulorum quaerit, Γ, de ne­ cessitate habituum, et similter in distributione articulo­ rum huius quaestionis in I-II (circa 1269-1270) quaerit, quarto, de necessitate habitus; sed postea, quando perve­ nit ad ipsum articulum, diversam formulationem posuit hic et ibi. Etenim in Sententiis dicit: utrum indigeamus habitibus in operationibus [vel operibus] humanis, ubi clare patet per verbum «indigeamus», quod restringit considerationem suam ad homines tantum, et quidem quantum ad solos habitus operatives, nam expresse dicit: in operibus humanis. In Summa vero altius et generalius considerationem instituit, non solum scilicet de homini­ bus, sed de quibuscumque entibus, et pariter non solum quantum ad habitus operatives, sed quantum ad quos­ cumque habitus, ut patet in littera corporis articuli et maxime ex obiectione prima, quae procedit umce de ha­ bitibus entitativis. Titulus est universalis: utrum sit ne­ cessarium esse habitum. Cur habeatur identitas formulae utrobique in generali distributione articulorum, diversitas vero —et sat ma­ gna— quando pervenit ad scriptionem articuli correspondentis, explicari potest hoc modo: quando S. Thomas scribebat Summam, habebat prae manibus et prae oculis opus eius in Sententias, et sic titulum Sententiarum transcripsit in Summa, prout iacebat. Deinde vero in exequutione operis, quia diversae erat finali tartis, diverso etiam modo consideravit easdem res et ita diversimode formulavit; nam certe in Sententiis non tractabat directe de habitibus in generali, sed de virtutibus in generali, et piopterea limitavit considerationem ad hominem et ad operatives habitus; sed in Summa considerat directe ipsos 4. De necessitate habituum 119 habitus in generali, et consequenter ipsa materia subiecta postulabat ut extenderet considerationem suam ultra ho­ minem et ultra habitus operativos. Et hoc non est singulare in hoc loco, nam id ipsum et plus adhuc notaverunt editores leonini circa titulos et ordinem articulorum q. 75, III P. »> 93. Ex una ergo parte videtur non esse necessarium ponere habitum. Nam: a) Per habitus disponitur aliquid bene vel male in se vel ad aliud. Atqui per suam propriam formam unum­ quodque disponitur bene vel male; nam per formam unumquodque est ens et consequenter bonum. Ergo suf­ ficit forma et superfluunt habitus saltem entitativi. b) Sed neque habitus operativi sunt necessarii. Aut enim essent necessarii potentiis naturalibus ad operatio­ nes physicas, aut potentiis rationalibus ad spirituales operationes. Atqui neutrum dici potest. Non quidem pri­ mum, quia potentiae illae per se ipsas sufficienter sunt principia actuum suorum, quos semper eodem modo fa­ ciunt; nec secundum, quia sunt potentiae superiores, et ideo magis per se sufficientes et minus indigentes adiutorio alterius principii. Ergo habitus operativi non sunt necessarii. c) Denique potentiae cum habitibus se habent eodem modo ac sine habitibus. Ergo habitus sunt inutiles po­ tentiis, et ideo superflui vel non necessarii. kntecedens constat, quia potentia quandoque agit et quandoque non agit, et similiter habitus; item potentia quandoque agit bene et quandoque male, et pariter habi­ tus. Ergo eodem modo se habet potentia cum et sine habitibus. Quia ergo potentia indigeret adiutorio alterius ad tol­ lendam illam duplicem indifferentiam vel indeterminationem, scilicet ad agere et non agere et, hoc sublato, ad agendum bene vel male, ita ut semper ageret et bene, ex quo habitus eamdem habet indifferentiam vel indeterminationem, non potest sublevare imperfectionem poten- 120 De Art. habitibus quoad eorum substantiam tiae. Ponere ergo habitus super potentias esset addere imperfectionem imperfectioni et sic agens deberet vin­ cere quatuor indifferentias loco duarum. Unde habitus non solum non sunt necessarii, sed et nocivi. Quia igitur omnis habitus, ut ex superioribus patet, vel est entitativus vel operat i vus, ex quo neuter est neces­ sarius, concluditur nullum habitum necessarium esse. 94. Sed ex alia parte videntur esse valde necessarii. Etenim, ut dicit Aristoteles, habitus sunt quaedam per­ fectiones, eo quod sunt actus quidam. Atqui perfectio est maxime necessaria rebus et potentiis; nam habet ratio­ nem boni et finis, et nihil est rebus magis necessarium quam bonum et finis. Ergo habitus, sive entitativi sive operativi sunt rebus et potentiis valde necessarii. Et quia necessitas est quid consequens causam et consequenter quatuor modis sumi potest iuxta quatuor genera causarum, ut patet ex I, 82, 1, notare oportet hoc in loco non agi nisi de necessitate ex parte causae finalis, quae maxime proprie dicit propter quid seu cur, sive sumatur ista necessitas absolute et simpliciter seu ad esse simpliciter, sive secundum quid tantum; hoc est, ad bene vel melius esse, quae dici solet utilitas. Et possemus loqui generaliter de necessitate finali habituum in generali, aut de necessitate habituum operativorum in genere, aut denique de necessitate habituum infusorum vel supematuralium. SOLUTIO QUAESTIONIS 95. conclusio prima sarii multis entibus. generalis: Habitus sunt neces­ 96. Probatur. Omne ens in potentia ad plures formas vel operationes, ad quarum unamquamque necesse est s» 4. De necessitate habituum 121 plura concurrere, quae diversis modis commensurari pos­ sunt, indiget habitu entitativo vel operativo. Atqui de facto plura sunt entia in potentia ad plures formas vel operationes, ad quarum unamquamque necesse est plura concurrere quae diversis modis commensurari possunt. Ergo plura sunt entia de facto quae indigent habitu enti­ tativo vel operativo. Maior apparet, quia habitus est dispositio quaedam, quae nequit dari et exigi nisi a subiecto disponibili et disponendo. Hoc autem cumulative requirit tres condi­ tiones: a) esse ens in potentia ad actum primum vel secundum; b) et quidem ad plures actus primos vel ad plures actus secundos; c) et quidem ad unumquodque eorum diversimode seu diversis modis. Cum enim dispositio sit ordo habentis partes, ad hoc quod aliquid indigeat disponi, tria cumulative requirun­ tur: a) compositio potentiae et actus, hoc est, habere partes, quae saltem debent esse per modum potentiae et actus cum hae sint primae partes entis in quantum est ens; ista autem compositio potest esse vel in esse, sicut est in omnibus praeter Deum, maxime in rebus corrupti­ bilibus quae praeter essentiam et esse habent materiam et formam; vel in agere, sicut accidit omnibus illis quo­ rum operatio non est eorum essentia, sicut nec essentia est eorum esse, et consequenter nec ipsa sunt propter semetipsa; et haec sunt omnia creata citra Primum ens et Actum Purum qui Deus est; b) requiritur ut id ipsum quod est in potentia ad actum sive primum sive secun­ dum, non sit in potentia ad unum actum tantum primum vel secundum, sed ad plures', nam si ad unum tantum esset in potentia, cum potentia tota quanta est ad actum transcendentaliter sit, esset iam sufficienter disposita per se ipsam ad talem unum actum, nec ideo indigeret alio accidentali disponente; c) requiritur quod ad unumquem­ que illorum plurium actuum ad quos est in potentia pos­ sit diversimode determinari seu ordinari, hoc est, bene vel male, melius vel peius, perfectius vel imperfectius, quia hoc est de ratione habitus, ut ex dictis patet, hoc ■ t^2 122 P. I, Q. XLIX. De habitibus quo,ad eorum substantiam est, requiritur quaedam latitudo vel pluralitas relative ad unumquemque eorum actuum, quae diversis modis commensurari possunt ut sic disponatur bene vel male ad formam vel ad operationem, nam secus illa singula non possent disponi, quia non essent partes in ipsa dis­ positione, et ita non posset bene vel male, sed aut bene aut male determinate. Minor sic patet: Sic, v. gr. angeli quantum ad ordinem supematuralem, et homo quantum ad corpus et animam —in ordine supernatural!— et potentias in utroque ordi­ ne; et similiter aliae res inferiores quantum ad actum primum seu formam. Ergo pro illis omnibus quantum ad ea quae dicta sunt necesse est dari habitus. Ergo ha­ bitus exsistunt de facto, quia natura non deficit in neces­ sariis. Sic igitur illae tres conditiones deducuntur ex defini­ tione generali habitus, nam in quantum habitus est: a) dispositio, subiectum disponibile debet esse com­ positum ex potentia et actu; et quidem: b) potentia debet esse capax, non unius tantum, sed multorum actuum; c) bene vel male, non uno modo tantum ad unum­ quemque eorum, sed pluribus modis; d) in se vel ad aliud, tria praecedentia sive in ordine cntitativo sive operativo, hoc est, sive potentia et actus primus, sive potentia et actus secundus. Nisi enim esset primum, non esset possibilis nec intelligibilis dispositio; nisi esset secundum, natura sola sufficeret; nisi esset tertium, non se haberet bene vel male; nisi esset quartum, non esset doctrina generalis. Unde patet quod habitus dat tria subiecto: a) determina­ tionem ad unum ex multis; b) determinationem bonam vel malam ad illud unum; c) determinationem bonam vel malam ad illud unum quoad esse vel agere. 97. conclusio secunda: Habitibus operativis ad tria indigemus·, ut sit uniformitas in operatione; ut operatio Art. 4. De necessitate habituum 123 perfecta in promptu habeatur; ut delectabiliter com­ pleatur. Prima pars: Ea enim quae ex sola operatione depen­ dent facile immutantur nisi secundum aliquam inclina­ tionem habitualem fuerint stabilita. Secunda pars: Nisi enim potentia rationalis per habi­ tum aliquo modo inclinetur ad unum, oportebit semper cum necesse fuerit praecedere inquisitionem de operatio­ ne, sicut patet de eo qui vult considerare nondum habens scientiae habitum et qui vult secundum virtutem agere habitu virtutis carens, unde Philosophus dicit in V Ethic, quod repentina sunt ab habitu. Tertia pars: Operatio delectabilis debetur enim habi­ tui, qui cum sit per modum cuiusdam naturae operatio­ nem sibi propriam sibi quasi naturalem reddit et per consequens delectabilem, nam convenientia est delecta­ tionis causa *. Quia ergo saepius in vita indigemus constantia et firmitate et promptitudine in operando, ideo habitus operativi maxime necessarii sunt nobis. § III SOLVUNTUR DIFFICULTATES 98. Et inde facile respondetur ad objecta supra po­ sita n. 93: Ad primum respondetur quod per formam substan­ tiated. vel constitutivam unumquodque fit ens simplici1er; sed, in compositis ex materia et forma debet dari aliqua dispositio praevia ante generationem et introduc­ tionem formae, et sic necessaria est dispositio vel habitus ante adventum formae. Sed ulterius quia ens simpliciter non est ipso facto bonum simpliciter, sed quandoque bonum secundum quid 1 2, ideo debet fieri bonum simplici1 S. Thomas, De. virtutibus in communi, q. 1, art. 1. 2 Cf. I, 5, 1 ad 1. F P. I, Q. XLIX. 124 De habitibus quoad eorum substantiam ter per aliquas perfectiones vel formas accidentales su­ pervenientes, hoc est per aliquos habitus, ut sanitas, pul­ chritudo, gratia sanctificans. Denique, quia forma ulte­ rius ordinatur ad finem vel operationem, debet ad hoc disponi et praeparari, et adiuvari, et hoc fit per habitus operatives. Unde ad bonitatem perfectam et completam non sufficit forma substantialis vel constitutiva, sed re­ quiritur habitus entitativus vel operativus. *·4 99. Ad secundum dicitur quod vires naturales seu agentia cosmica non indigent habitibus operativis propter eorum imperfectionem seu limitationem; e contra vires rationales, quia sunt capaces perfectionis et progressus infiniti, indigent habitibus. Ad rem S. Thomas, qui alibi respondet eidem objec­ tion! : «Potentiae naturales sunt determinatae ex seipsis ad unum, et ideo non indigent aliquibus habitibus deter­ minantibus; nec facit hoc dignitas, sed indignitas earum, in quantum ad pauciora se extendunt» ’. Et in corpore articuli dixerat: «Sunt autem quaedam potentiae limitatae ad determinatas actiones vel passio­ nes, et secundum quod illas implent regulae suae con­ formantur, quia per divinam sapientiam ad talia sunt ordinatae. Et quia naturae inclinatio semper est ad unum, ideo tales potentiae ex ipsa natura potentiae rectitudinem sufficienter habere possunt et bonitatem; malitia autem in eis contingit ex defectu potentiae. Potentiae vero altiores et universaliores, cuiusmodi sunt potentiae rationales, non sunt limitatae ad aliquid unum vel obiectum vel modum operandi, quia secundum diversa et diversimode rectitudinem habere possunt, et ideo ex natura potentiae non potuerunt determinari ad rectum et bonum ipsarum, sed oportet quod rectificentur, rectitudinem a sua regula recipientes»2. 100. Ad tertium dicitur quod habitus operativus non 1 Art. 4. De necessitate habituum 125 est ipse actus secundus, sed neque ipsa nuda potentia, sed medio modo se habens inter utrumque, ut articulo praecedenti ad primum dictum est. Ergo potentia, me­ diante habitu, propinquior fit actui et magis habilis et expedita, quia magis quasi specializatur per hoc quod determinatur per habitum ad aliquod genus actuum et obiectorum sub amplitudine universalissima potentiae contentorum. Eo vel magis quod, praesertim in ordine morali, insurgere possunt difficultates vel impedimenta ex parte aliarum potentiarum, et ideo debent istae regu­ lari et moderari ut liberam et expeditam relinquant vo­ luntatem ad bonum operandum. Unde scribit S. Thomas: «quamvis producere talem actum (virtutis) sit in potes­ tate voluntatis, tamen non est in voluntate tantum, sed etiam in inferioribus viribus, ex quibus potest accidere repugnantia et difficultas, et ideo indigemus habitibus quibus omnis difficultas tollatur» ’. I Quod vero additur quod idem habitus se habet ad bonum et ad malum, omnino negatur; quia licet idem sit habitus contrariorum, tamen non eodem modo respicit contraria illa, sed ordine quodam secundum quod conve­ niunt in una ratione obiecti. Ita virtus respicit per se bonum operandum et malum fugiendum, quia fugere ma­ lum est quoddam bonum et continetur sub bono, non vero quia ex aequo et indifferenter bonum et malum consideret. Si vero sit aliquis habitus qui per se et directe respiciat malum, erit habitus malus seu vitium, quod non potest esse eiusdem speciei neque idem numero cum habitu bono. Idem est ergo habitus boni et mali, prout malum stat sub bono reductive; sed non est idem habitus bonus et malus. Sub genere ergo habitus sive entitativi sive operativi continentur species habitus boni et habitus mali, saltem secundum possibilitatem, quia secus nec subiectum vel potentia indigeret dispositione habituali determinante. d· 23. q. 1, a. 1 ad 1 i III Sent,, d. 23, q. 1, a. 1 ad 3. 11 QUAESTIO L DE SUBIECTO HABITUUM 101. .Expedita quaestione de ipsa substantia habituum, quae primario sumitur ex eorum causa formali et finali, illico procedit S. Doctor ad causam quasi mate­ rialem investigandam, scilicet subiectum habitus, nam subiectum habet rationem substrati vel susceptivi re­ spectu istarum qualitatum, et sic est quasi materia in qua; beet quodammodo sit etiam quasi materia ex qua, quia habitus naturales educuntur de potentia naturali subiecti; supernaturales vero de potentia obedientiali, ut dicitur in tractatu de gratia. Ergo dupliciter subiectum habitus induere potest rationem causae quasi materialis, quamvis una sufficeret, scilicet in qua, ad rationem subiecti constituendam. Et quidem merito S. Thomas post quaestionem de ipsa substantia habitus tractat de eius subiecto, tum quia causa quasi materialis est magis intrinseca et propinqua formae quam causa efficiens, tum etiam quia in articulo quarto quaestionis praecedentis positae sunt a priori con­ ditiones generales ad hoc ut aliquid indigeat habitibus, et consequenter habeat vel suscipiat. Unde quaestio de sub­ iecto habituum videtur statim postulari et exigi ex doc­ trina ultimi articuli quaestionis praecedentis, et propter hoc S. Thomas, absque solutione continuitatis, sed imi­ tatus naturam, sine saltu, procedit ad considerationem specialem subiecti habitus. «·* P. I, Q. L. De . H»* ’ ** subiecto habituum Et quia sermo est de principiis humanorum actuum —nec enim in morali, ut diximus, tractatur de alio quam de motu creaturae rationalis in Deum— relictis creaturis inferioribus, ut mineralibus, plantis et animalibus, ad hominem directe suam vertit considerationem et quidem sub omni respectu. Et quia anima hominis in statu sepa­ rationis assimilatur angelis, atque etiam in ordine super­ natural! quodammodo angeli et homines conveniunt, ideo ad complementum doctrinae de homine articulum ulti­ mum subdit de angelis. Adde quod doctrina perfecte de aliqua re habetur quando non solum in se consideratur, sed etiam quando perfecte distinguitur a ceteris quae ali­ quam convenientiam vel similitudinem cum illa habere possunt; et insuper circa angelos circumferebatur quae­ dam opinio non sana, sicut et circa intellectum possibi­ lem, et ideo discuti debebat speciali articulo. Denique theologus moralis, licet principaliter moralia consideret, non tamen desinit esse theologus, et ideo distinguere de­ bet quantum potest creaturam a Creatore. Sic autem fit in articulo sexto, ubi Actui Puro repugnare ostenditur habitus quicumque. Qua in re mirificus relucet articulorum ordo; nam homo et habet corpus et animam, in qua, praeter essen­ tiam, adsunt potentiae tum sensitivae seu inferiores, tum superiores vel rationales, scilicet intellectus et voluntas. Et haec quidem in statu coniunctionis, nam in statu sepa­ rationis, ut dixi, accedit ad statum angelorum, et ideo quae de angelis dicuntur, valent suo modo de anima se­ parata. Rursus quia habitus dicitur per se primo secundum ordinem ad naturam, et magis natura est essentia quam potentiae, ideo prius considerat rationem subiecti in ho­ mine respectu habitus quantum ad essentiam quam quan­ tum ad potentias. Et quia prima et fundamentalis condi­ tio ad habendum habitum et esse subiectum eius est potentialitas, seu passivitas habentis, ut patet ex ultimo articulo quaestionis pracedentis, et corpus est magis po­ tentiate secundum essentiam suam quam anima ideo Prologus: Ratio et divisio quaestionis 129 prius considerat de corpore quam de anima, et de aliis secundum ordinem maioris passivitatis et propinquitatis ad primum passivum vel susceptivum. Unde ordo articulorum istius quaestionis potest sequenti schemate contrahi. DE SUBIECTO HABITUUM = CREATURA SPIRITUALIS: I) Homo: 1) secundum corpus (art. 1). 2) secundum animam: a) in sua essentia (art. 2). b) in potentiis eius: 1) inferioribus vel sensitivis (a. 3). 2) superioribus vel rationalibus: «) intellectu (a. 4). β) voluntate (a. 5). II) Angelus (et anima separata) (art. 6). j » · ‘Ta CAPUT I EXPOSITIO QUAESTIONIS S. THOMAE Art. 1.-Utrum H in corpore sit aliquis habitus PRAENOTANDA 102. Circa titulum huius articuli sunt quaedam ani­ madvertenda, ut sensus eius plene et perfecte perspectus habeatur. Cum ergo dicitur in corpore intelligitur corpus huma­ num, ut distinguitur ab anima sicut materia a forma vel sicut potentia ab actu; sed tamen noli intelligere puram materiam primam neque corpus anorganicum vel mor­ tuum, sed corpus organicum, vivum, animatum anima rationali, sicut est corpus reale quod omnes nos habemus. Cum autem additur aliquis habitus sumitur habitus in tota sua latitudine, prout scilicet comprehendit sive habitus entitativos sive operatives, sive habitus perfecte et proprie tales, sive large et imperfecte, nempe dispo­ sitiones habituales, prout dicit idem S. Thomas. Unde sat est quod corpus habeat vel saltem sit susceptivum alicuius habitus aliquo modo ut conclusio affirmativa articuli vera sit. Attamen quae S. Doctor tradit de corpore humano possunt aliquo modo etiam extendi ad alia corpora sive animata seu organica sive inanimata et anorganica, et K 132 P. I, Q. L. De subiecto habituuâi ideo ex principiis huius articuli, ad instar corollarii cuius­ dam, dicemus nonnulla de ipsis, eo vel magis quod apud scientiarum experimentalium peritos haec quaestio discutitur. 103. Videtur ergo ex ima parte quod nullus habitus sit in corpore: a) Non quidem habitus operativi, quia solum est susceptivus habitus operativi ille agens cuius operationes sunt voluntariae, eo quod habitus est quo quis agit cum voluerit. Atqui operationes corporales non sunt volun­ tariae, sed mere naturales. Ergo corpus humanum non est susceptivum alicuius habitus operativi. b) Sed neque habitus entitativi, quia habitus est qua­ litas «difficile mobilis». Atqui omnes dispositiones entitativae corporales sunt «facile mobiles», ut experientia constat. Ergo nulla dispositio corporalis potest esse ha­ bitus entitativus. c) Omnes dispositiones corporales sunt alterabiles. Atqui non sunt alterabiles nisi qualitates tertiae speciei. Ergo omnes dispositiones corporales sunt qualitates tertiae speciei; et ideo nulla earum est habitus, qui est qualitas primae speciei. Aliis verbis: nullus habitus est alterabilis. Atqui omnes dispositiones corporales sunt alterabiles. Ergo nulla dispositio corporalis est habitus. 104. Aliunde vero videtur quod corpus sit suscepti­ vum habitus entitativi, quia corpus est susceptivum sa­ nitatis, et aegritudinis insanabilis, et similiter pulchritu­ dinis et deformitatis irreformabilis. Atqui haec appel­ lantur habitus ab Aristotele. Ergo, saltem secundum Aris­ totelem, corpus est susceptivum illorum habituum entitativorum. 105. Solutio huius quaestionis, sicut et ceterorum articulorum, pendet ex distis, nam quia sermo est de subiecto vel causa quasi materiali habituum, resolutio debet fieri secundum exigentias formae et finis de qui- C. I, a. 1: De habitibus corporalibus 133 bus actum est in quaestione praecedenti; talis enim debet esse materia qualem forma et finis requirunt, eo quod ma­ teria est propter formam et propter finem. Unde S. Tho! mas in initio cuiusque articuli recolit semper, quasi prin­ cipium demonstrationis, ea quae tradiderat in praece­ denti quaestione. Ex dictis ergo in quaestione pracedenti constant duo: primum, quod habitus est dispositio quaedam ad actum primum (formam) vel secundum (operationem), et inde distinctio habitus entitativi et operativi; secundum, quod subiectiun habitus debet esse ens in potentia diversi­ mode ordinabile ad actum illum primum vel secundum. Ideo: § π SOLUTIO QUAESTIONIS 106. conclusio prima: Corpus humanum est subieclum habitus entitativi. 107. Probatur: Omnis materia seu ens in potentia diversimode adaptabilis et commensurabilis ad formam suam intra latitudinem propriae speciei, est subiectum habitus entiativi. Atqui corpus est materia diversimode adaptabilis et commensurabilis ad formam suam, hoc est, ad animam, intra latitudinem speciei humanae. Ergo corpus humanum est proprium subiectum habitus enti­ tativi. Et sane corpus habet rationem materiae vel poten­ tiae; anima vero habet rationem formae vel actus primi. Iam vero commensuratio corporis ad animam diversi­ mode fieri potest, sicut patet in tot differentiis stirpium humanarum et individuorum, atque etiam in eodem indi­ viduo secundum diversa tempora diversimode se habent relationes corporis et animae; in pueritia enim et ado­ lescentia —si res omnes bene se habeant— paulatim anima dominatur in corpus ac sibi subicit, illud sanum 134 P. I, Q. L. De subiecto habituum et vigororum reddens et conservans; quando vero senes­ cit, paulatim dissolvitur et debilitatur usque dum inep­ tum redditur ad serviendum animae, et tunc anima re­ linquit illud et advenit mors; et idem dic quando sanum vel aegrotum ex aliquo accidenti evadit, vel quando pulchrum aut deforme. Haec enim omnia, licet causas exteriores et secundarias agnoscant multas, principaliter et formaliter reducuntur ad diversam commensurationem inter potentiam et actum, vel inter materiam et formam. Unde manifestum est corpus esse essentialiter, hoc est, per suam propriam essentiam et entitatem, di­ versimode adaptabile ad animam, et consequenter susceptivum habituum entitativorum. Attamen istae dispositiones vel habitus non sunt mul­ tum stabiles, de se, ut quotidie experimur, nam corpus semper est in continuo fluxu et renovatione, ac multum pendet ex actione medii et elementorum et occupationum quibus dicatur et regiminis alimentitii quo nutritur. Quia ergo haec omnia sunt valde mutabilia, ideo et disposi­ tiones illae corporales sunt sat «facile» mobiles; unde, potius quam habitus stricte dicti, appellari deberent «dispositiones habituales» vel «habitudines», ut Augus­ tinus dicit; nam, si comparentur cum habitibus animae, valde labiles sunt, quamvis absolute et intra genus cor­ poralium habitudinum, possunt habere suam stabilita­ tem, qualem requirit humana natura. 108. conclusio secunda: Corpus respectu operatio­ num mere naturalium nem est subtectum habitus opera­ tive, respectu vero operationum vitalium est subiectum secundarium et extensivum, non vero primarium et pro­ prie dictum. 109. Probatur prima pars. Quod est determinatum ad unum genus operationis modo uniformi et necessario, non est subiectum habitus operativi respectu talis ge­ neris operationis. Atqui respectu operationum mere na­ turalium, corpus humanum est determinatum ad unum et semper eodem modo et quidem necessario. Ergo re- C. I, a. 1: De habitibus corporalibus 135 spectu talis generis operationis, corpus humanum non est subiectum habitus. 110. Secunda pars. Eius est habitus operati vus cuius est actus. Atqui actus vitalis compositi, hoc est animae et corporis, vegetativus et sensitivus, est principaliter et proprie animae, corporis vero est secundario et instrumentaliter. Ergo et habitus vel dispositio habitualis ad has operationes primo et principaliter est animae seu potentiarum animae, et secundario est corporis. Et tunc, quatenus considerantur in ipso corpore potius debent dici dispositiones quam habitus, utpote essentialiter de­ pendentes ex continuatione cum habitibus animae, quo­ rum sunt quasi quaedam prolongationes. Nec est incon­ veniens quod idem habitus sit in duobus subiectis simul, hoc est, in anima et corpore, quia non est in illis ex aequo, sed inaequaliter seu per prius et posterius; esset autem impossibile si aeque principaliter in illis reperiretur. Quomodo autem sit intelligenda illa habilitas corpo­ ris et quid ponat in corpore ipso explicabitur postea. Resolutio ista contrahi potest sequenti schemate: CORPUS CONSIDERARI POTEST DUPLICITER, SCILICET IN ORDINE: I) essendi: est essentialiter materia vel potentia ad animam, et quidem diversimode commensurabile accidentaliter; ergo est hoc modo essentialiter capax et susceptivum habituum vel dispositionum entitati varum. II) operandi opera vitalia-. 1) vegetativa: est determinatum ad unum mo­ dum, et ideo incapax habitus operativi. 2) sensitiva: est plus minusve determinatum, et sic aliquando capax est cuiusdam habilitatis, licet secundario. 3) rationalia: est merum instrumentum animae principaliter illa operantis, et sic susceptivum est habituum operat i vorum secundario et dependenter ab anima. t 136 P. I, Q. L. De subiecto habituum C. I, a. 1: De § III SOLVUNTUR DIFFICULTATES 111. Obiectio prima: Illud subiectum est suscepti­ vum habitus operativi cuius operationes subduntur vo­ luntati, quia eius est habitus cuius est actus; habitus autem est quo quis utitur cum voluerit. Atqui operationes corporales seu corporis non subduntur voluntati, sed sunt mere naturales. Ergo corpus non est susceptivum alicuius habitus operativi. 112. Respondetur: Concedo maiorem', distinguo min.: operationes corporales seu corporis non subduntur voluntati, operationes mere naturales, hoc est, physicochimicae, concedo; operationes vitales, subdistinguo: operationes vitales totius compositi immedate, hoc est, vegetativae et sensitivae, concedo; operationes vitales solius animae principaliter, licet secundario corporis, nego. Nam istae operationes vitales sunt duplicis generis, aliae enim sunt totius compositi immediate, ut vegeta­ tivae et sensitivae, quia eius est actus cuius est potentia, potentiae autem vegetativae et sensitivae sunt totius compositi sicut proprii subiecti, licet sint animae radi­ caliter; et istae operationes non subiacent voluntati directe, sed aliquo tantum modo et indirecte; aliae vero sunt operationes propriae solius animae, ut operationes vitae rationalis, hoc est intellectus et voluntatis, quae tamen instrumentaliter et secundario pendent aliquo mo­ do ab organis corporis, et tunc in illis organis potest esse aliqua dispositio vel habitudo secundario, ad promp­ te deserviendum operationibus animae. Contradistinguo conclusionem: corpus non est su­ sceptivum alicuius habitus operativi, respectu operatio­ num mere naturalium, concedo; respectu operationum vitalium, subdistinguo: vegetativarum et sensitivarum, quae sunt immediate totius compositi, transeat; ratio I habitibus corporalibus 137 nalium, quae sunt principaliter animae et secundario et instrumentaliter corporis, item subdistinguo: non est susceptivum habitus illius principaliter et ut proprium subiectum, concedo; secundario et instrumentaliter et ut subiectum adnexum vel extensivum, nego. Potentiae ergo organicae sunt immediate subiectatae in toto compositio, et, sicut istud, duplex habent ele­ mentum: formale vel psychicum et materiale vel physio­ logicum; elementum formale est ab anima; materiale vero est a corpore organico seu vivo. Inde ergo primo et principaliter operationes vitales earum sunt ab anima, secundario vero et instrumentaliter a corpore; et conse­ quenter habitus vel habilitas ibi residentes subiectantur in anima ut in proprio subiecto, in corpore vero solum secundario et extensive, per modum alicuius adnexi. Nam eius est habitus cuius est actus; eius vero est actus cuius est potentia 113. Obiectio secunda: Sed neque habitus entitativi. ,\Tam habitus est qualitas difficile mobilis. Atqui omnes dispositiones entitativae corporis sunt facile mobiles, ut experientia constat. Ergo dispositiones corporales non sunt habitus. 114. Respondetur. Cone, maiorem; distinguo min.: dispositiones corporales sunt facile mobiles vel transmutabiles, comparatae ad dispositiones animae, concedo; intra genus suum, nego. Vel melius: sunt facile mobiles vel transmutabiles absolute et secundum speciem suam, concedo; secundum modum inhaesionis in subiecto, nego. Contradistinguo conclusionem: Dispositiones corpo­ rales non sunt habitus stricte et maxime dicti, concedo; modo suo et intra genus suum, nego. Nota quod in graeco habetur: Ισως (adverbium) aequaliter se habens ac ipse habitus; et non aequalis habitui. 1 Cf. In II De anima, lect. 2, nn. 239, 241, 242. m > t X 138 P. I, Q. L. De subiecto habituum 115. Obiectio tertia. Habitus non est alterabilis. At­ qui dispositiones corporales sunt alterabiles. Ergo dis­ positiones corporales non sunt habitus. 116. Resondetur: Dist. mai.', habitus non est altera­ bilis per se, concedo; per accidens et ex consequenti, nego. Contradist. min.: dispositiones corporales sunt alte­ rabiles, per accidens et ex consequenti, concedo; directe et per se, nego. Responsio ad secundam et tertiam difficultatem apud S. Thomam debet comparari cum responsione ad 3 arti­ culi secundi quaestionis praecedentis, ut sane intelligatur positio S. Thomae respectu distinctionis inter habitum et dispositionem. § IV QUAESTIO DE HABITIBUS CORPORALIBUS INFRAHUMANIS 117. Superest ergo ut illam quaestionem agitemus, utrum sciclicet habitus aliquis sit ponendus in corpori­ bus inferioribus corpori humano tam organicis quam inorganicis. Cartesius, A. Comte, L. Dumont et alii putant habi­ tum vel habitudinem essentialiter esse phaenomenon pas­ sivitatis, et ideo considerant illam sicut sequelam legis inertiae, quam vocant, imo ut inertiam ipsam. Ita, dicunt, vestimentum, postquam aliquoties indutum et usui do­ natum est, melius accommodatur formae corporis; et hoc ideo, quia in contextura eius facta est quaedam mutatio, quae appellari potest habitus cohaesionis. Similiter, serra melius scindit post aliquem usum, quia superatae sunt quaedam asperitates, causantes resistentiam priorem; iam vero, ista destructio resistentiarum est phaenome­ non quoddam habitudinis. Pariter, carta, postquam semel plicata est in una directione, facilius postea replicatur, quia quodammodo habituata est illo modo, et idem dic C. I, a. 1: De habitibus corporalibus 139 de calamo et de chordis instrumentorum musicorum et de aqua decurrente quae, si forte retenta est et postea libera relinquatur, eandem ac antea directionem réas­ surait. «L'habitude d'un être, c’est ce qu’il a (habere, habi­ tum, habitudo), et comme ce qu’un être a, en tant que manière d'être, ne peut se manifester que par sa ma­ nière de modifier ou de changer les autres êtres, nous dirons simplement que l'habitude est, dans une force, sa manière de réagir sur les autres forces, manière de réagir qui résulte elle-même de l'action que les autres forces ont exercée antérieurment sur ille» Quia ergo habitus vel habitudo est phaenomenon quoddam generale naturae, et maior passivitas vel iner­ tia invenitur in corporibus anorganicis quam in viventi­ bus, ideo maxime in illis inveniuntur habitus et tanto minus habetur quanto corpora sunt perfectiora, utpote plus activitatis et mutationis et instabilitatis habentia. 118. Ε contra, alii ut Leibniz, Maine de Biran, Ra­ disson et plerique alii opinantur habitum vel habitudi­ nem esse propriam viventium, et dicunt habituari vel adaptari est vivere. Ita Le Dantec scribit: «Vivre, c’est s'habituer; être, c’est lutter; vivre, c’est vaincre; mais en s'habituant, l'être vivant change, il ne trionphe donc pas intégralement comme le fait un colloïde mort quand ce colloïde mort trionphe: la victoire de l’être vivant s’accompagne d'une défaite partielle, il s'habitue» 1 2. Con­ sequenter isti putant quod habitus vel habitudo est phae­ nomenon vel lex activitatis potius quam passivitatis, et loco inertiae postulat conatum, tendentiam, et hoc est ■.ivere, unde quo magis ascendimus in viventibus, eo etiam crescit capacitas et necessitas habitudinum, ita ut summum inveniatur in homine. Sic, v. gr., etiam in vegetalibus, mimosa pudica claudit vel recolligit sero singulis 1 Dumont, De l’habitude, en «Revue de Philosophie» 1 (1876) p. 337. 2 Le Dantec, Stabilité de la vie, cap. VIII, Ρ· 149. I 140 • >> ■ ’ V I· r * P. I, Q. L. De subiecto habituum C. I, a. 1: De habitibus corporalibus dam species plantarum et animalium quae fuerunt in diebus folia sua, et aperit mane; quod si per aliquot anteactis temporibus geologicis, modo extinctae sunt, dies ponatur durante nocte in loco illuminato et durante quia non potuerunt habituari novis conditionibus medii, die in loco obscuro, adhuc persistit in sua habitudine hoc est, caloris, aeris, humiditatis aliaque id genus, quae claudendi vel aperiendi folio sua; sed, si per longum constituunt «clima» vel «coelum». tempus fiat experimentum citatum, contrariam habitudi­ nem accipit et claudit folia sua per diem et aperit per 119. Attamen, ex doctrina S. Thomae in hoc articulo noctem. Et hoc maxime accidit in animalibus, praesertim facilius et melius potest haec quaestio determinari. Vel in homine. Unde et contrahimus habitudines physicas, v. enim est sermo de habitibus entitativis vel de operativis. gr. talis gradus caloris vel algoris, deambulationis, dor­ Si de entitativis, non est cur negentur, etiam in mine­ mitionis, etc.; et physiologicas, quibus organa inser­ ralibus, nam illi habitus afficiunt ipsam proportionem vientia operationibus vegetalibus et sensitivis externis seu commensurationem materiae ad formam. Atqui in habituantur, et sic habituamur tali generi ciborum vel omnibus speciebus ista commensuratio fit secundum ali­ potuum et tali modo condiendi eosdem cibos, et tali inquam latitudinem. Ergo potest diversimode fieri, et ille tensitati luminis ad videndum vel sonus ad audiendum, diversus modus est habitus vel dispositio quaedam ha­ etc.; et insuper habemus habitudines morales et intellec­ bitualis. tuales, de quibus non est dubium esse vitales et su­ Revera nulla videtur esse species corporum seu com­ periores. positorum ex materia et forma ubi compositio vel attemNeque ista videntur nova; nam apud Caietanum legi­ peratio illa stet in puncto indivisibili mathematico; sed mus: «Potes inspicere in corporibus nostris manifeste contra, modo physico vel naturali patitur quasdam diffe­ habitus seu dispositiones habituales intuendo quantam rentias vel graduationes intra eamdem speciem typi, ut vim in eis habeat consuetudo quoad ea quae non subsunt dicunt. Et hoc videmus in chrystalis et in cohaesione cor­ rationis imperio; consuetos anim alicui minutioni, fri­ porum et in metallis et ubique, in quibus sub diversa gori, medicinae et similibus, manifeste pati corporaliter contemperatione medii vel pressionis vel agentium, di­ sine appetitu videmus, si contra consuetudinem faciant versimode fit combinatio chimica et unio physica. Cur vel patiantur; consuetudini enim haec tribuuntur. Quin ergo negandum est illam diversitatem accidentalem per­ etiam in pure vegetalibus apparet plantas assuetas irri­ manentem, quae se habet ex parte elementi materialis, gationi arescere illa deficiente, similes autem non con­ esse habitum entitativum vel dispositionem habitualem? suetas perseverare, tamquam habitus secundario dictus Quod, si ex anorganicis ascendamus ad viventia cor­ ibi participetur; oppositum enim accidere deberet, si pora, statim comperimus maiorem varietatem et conse­ consuetudo non obstaret. Quamvis hoc alteratae naturae quenter maiorem complicationem ct latitudinem intra ex continua irrigatione tribui possit» eundem typum specificum. Unde et in illis perfectius et Et revera, naturalistae loquuntur de acclimatatione uberius potest talis habitus entitativus reperiri. —quam vocant— plantarum et animalium, ita ut quae­ Si vero loquamur de habitibus operativis, negandum dam species non ubique possint dari seu vivere; quod, est proprie et principaliter habere illos, tum quia sunt si dentur, indigent speciali cura ut paulatim quasi assues­ determinata ad unum modum operandi, tum quia liber­ cant medio in quo vitam degere debent. Unde et quaetate carent ad utendum talibus habitibus, si qui essent, 'iim denique quia deversitas in modo operandi qui alipando reperitur pendet ex diversa contemperatione en1 Caietanus, In I-II, 50, 1, n. 3 /■> 4 141 :· ·* -· J__ > 142 P. I, Q. L. De C. I, a. 2: Quinam subiecto habituum titativa de qua modo dicebamus, et ideo necesse non est ad illam explicandum novum habitum inducere. Sed de his, quod spectat hominem et bruta animalia, infra re­ dibit sermo. Interim tamen concludere licebit illos modernos, quos nuper adduximus, non sat profunde et exacte loquutos fuisse, neque sat distincte. Vel enim incidunt in anthropomorphismum exaggeratum, sicut priores, vel non sat distinguunt inter habitus entitativos et operatives, ut videre est in secundis. Atque ex his videre poteris quantae utilitatis sit coniungere experientias modernorum cum philosophia ve­ terum ut per eam informentur et vere fiat scientia viva et organica. Il habitus secundum II Art. 2.-Utrum anima sit subiectum II vel suam potentiam suam II essentiam PRAENOTANDA 120. Articulus iste perfecte continuatur et quasi reli­ gatur praecedenti; nam in illo conclusum est habitus entitativos sane esse in corpore, sed operatives esse prin­ cipaliter in anima et nonnisi secundario et instrumentaliter in corpore. Quia ergo in anima, prout distinguitur essentialiter a corpore, duo sunt et considerari possunt, nempe essentia et potentiae vel facultates naturales ope­ randi, statim oritur quaestio circa ipsam animam, utrum scilicet illi habitus, qui principaliter in illa sunt, sint in ipsa essentia animae vel in potentiis eius. Ac rursus, per contrapositionem ad corpus, utrum sit capax, saltem se­ cundario, habituum entitativorum, eo fere modo quo corpus est capax habituum operativorum. 121. Et quidem ex una parte videtur quod habitus sint in ipsa essentia animae sicut in subiecto· > habitus sint in essentia animae 143 a) Quia habitus, ut constat ex eius definitione, dicitur per se primo in ordine ad naturam subiecti, scilicet homi­ nis, in casu praesenti. Atqui natura humana maxime stat in ipsa essentia animae, nam anima est forma, dum cor­ pus est materia; constat autem magis esse naturam for­ mam quam materiam, et multo magis quam potentias, quae sunt accidentia naturalia. Ergo in ordine ad susci­ piendos habitus talis debet esse hierarchia, ut Γ, sit ani­ ma ipsa in sua essentia; 2°, corpus in sua essentia; et 3’, potentiae animae et organa corporis. Ex quo igitur conclusum est articulo praecedenti habitus esse in ipsa essentia corporis, a fortiori concludendum est esse etiam in ipsa animae essentia multo magis quam in potentiis. b) Sed praeterea videtur impossibile quod in poten­ tiis animae sit aliquis habitus. Nam subiectum accidentis non est accidens, sed substantia. Atqui potentiae animae sunt accidentia et etiam habitus. Ergo potentiae animae non possunt esse subiectum habitus. c) Dato etiam quod essent subiectum habitus poten­ tiae animae, tolleretur ipso facto ordo specierum qua­ litatis, quem supra ostendimus esse naturalissimum et necessarium. Nam potentiae animae sunt in secunda spe­ cie qualitatis, dum habitus sunt in prima. Atqui sub­ iectum est naturaliter prius eo quod est in subiecto. Ergo positis habitibus in potentiis animae sicut in sub­ iecto, essent naturaliter posteriores potentiis, et sic rue­ ret ipso facto ordo specierum qualitatis. 122. Sed ex alia parte videtur quod sint in potentiis animae sicut in subiecto, nam Aristoteles, qui tam accu­ rate solet res considerare, expresse ponit habitus vir­ tutum moralium et intellectualium in diversis partibus et potentiis animae. Ergo, saltem ob tantam auctorita­ tem, videtur probabile ponere habitus in potentiis animae. . ‘I ■ P. I, Q. L. 144 De subiecto habituum § II RESOLUTIO QUAESTIONIS 123. Sicut articulus praecedens, ita hic pendet tota­ liter ex dictis in quaestione praecedenti, et ideo ea quae ibi dicta sunt sumuntur ut medium demonstrandi con­ clusiones quae hic deducuntur; definitio enim est me­ dium demonstrationum omnium quae per se dicuntur de subiecto scibili. 124. conclusio prima: Ipsa essentia animae ut est animans corpus non est susceptiva habitus entitativi na­ turalis. 1 125. Probatur. Quod non est in potentia ad formam naturalem seu ad actum primum naturalem non est susceptivum habitus entitativi naturalis. Atqui anima se­ cundum suam essentiam non est in potentia ad formam seu actum primum naturalem. Ergo anima secundum suam essentiam non est susceptiva habitus entitativi naturalis. Maior patet ex dictis, nam subiectum habitus, ut pro­ batum est, debet esse in potentia ad actum ad quem dis­ ponitur per habitum; et quia habitus entitativus est dispositio ad formam vel actum primum, habitus enti­ tativus naturalis debet esse dispositio ad formam natu­ ralem, et consequenter subiectum talis habitus debet esse in potentia naturali ad talem formam. Minor vero est per se nota scientibus quid est anima. Nam anima est forma et actus primus corporis; quod autem est, natura sua, ipsa forma vel actus, manifestum est quod non est nec potest esse in potentia ad talem formam vel actum. Ergo metaphysice repugnat animam esse susceptivam habitus entitativi naturalis; tam enim repugnat formam esse potentiam susceptivam sicut materiam esse actum. 126. conclusio secunda: Ipsa essentia animae, ut est C. I, a. 2: Quinam habitus sint in essentia animae 145 spiritus et ad imaginem Dei creata, est susceptiva habitus entitativi supernaturalis, qui dicitur gratia sanctificans. 127. Probatur. Quod est essentialiter in potentia ad formam vel actum primum supernaturalem est susceptivum habitus entitativi supernaturalis. Atqui anima hu­ mana, prout est spiritus et ad imaginem Dei, est essen­ tialiter in potentia ad formam seu actum primum super­ naturalem, qui dicitur gratia sanctificans. Ergo anima humana, prout est spiritus et ad imaginem Dei, est se1 eundum suam essentiam susceptiva habitus entitativi : supernaturalis, qui dicitur gratia sanctficans. Maior est per se nota, nam sicut ad susceptionem ha­ bitus entitativi requiritur potentialitas subiecti, ita eo modo quo est in potentia ad illum est susceptivum illius; et ideo si essentialiter est in potentia, essentialiter est susceptivum, hoc est, secundum suam essentiam. Minor vero probatur in tractatu de Gratia, ubi osten­ ditur ipsam essentiam animae, quatenus est imago Dei, esse obedientialiter et supernaturaliter capacem ipsius Dei per gratiam sanctificantem, quae est forma quaedam vel natura ordinis intrinsece divini, secundum illud: «ut simus consortes naturae divinae» ’. 128. conclusio tertia: Neutro modo, neque in ordi­ ne naturali neque in ordine supernaturali, anima huma­ na est susceptiva secundum essentiam suam alicuius habitus operativi. 129. Probatur. Illud quod secundum suam essentiam non est immediate operativum, non est secundum essen­ tiam suam immediate susceptivum habitus operativi. Atqui anima secundum essentiam suam, tam in ordine naturali quam in supernaturali, non est immediate operativa. Ergo anima secundum essentiam suam non est susceptiva habitus operativi nec in ordine naturali neque in ordine supematuralali. I 1 Petr., 1, 4. 146 P. I, Q. L. De sublecto habituum Maior est evidens, quia eius est habitus operativus cuius est actus secundus, vel operatio, nam subiectum habitus operativi operatur per habitum illum, et gene­ raliter est axioma metaphysicum: eius est potentia (sub­ iectum) cuius est actus, et eius est actus cuius est po­ tentia Minor autem ostensa est in I Parte. Nulla enim es­ sentia creata est suum esse, ergo nec suum agere, quia agere suppontit esse et sequitur ad esse. Unde sicut om­ nis essentia creata est per aliud, ita operatur per aliud, hoc est, per potentias suas naturales. * •Λ μτ’Ρ-»-'·.·' ··.« 130. conclusio quarta: Quia ergo solum potentiae sunt immediate operativae, ipsae solae possunt esse sub­ tectum habitus operativi sive in ordine naturali sive in ordine supematurali. 131. Probatur. Sicut metaphysice repugnat animam secundum suam essentiam in ordine naturali esse sub­ iectum habitus entitiativi naturalis, ita —imo magis— repugnat esse subiectum immediatum habitus operativi, nam plus suponit agere quam esse, quia esse non suppo­ nit nisi seipsum; agere vero praeter seipsum supponit esse. Ergo magis repugnat essentiam creatam esse im­ mediate operativam quam identificari re cum suo esse. § ni SOLVUNTUR difficultates 132. Et inde facile respondetur ad obiecta supra po­ sita, n. 121. Ad primum conceditur totum, sed negatur consequen­ tia, quae potius inverso modo debuisset deduci. Ex eo enim quod habitus dicitur per se primo in ordine ad ÇÏ··' I Cf. S. Thomam, I, 54. 1-2. C. I, a. 2: Quinam habitus sint IN ESSENTIA ANIMAE 147 naturam, sequitur quidem illud quod est maxime na­ tura esse ipso facto id ad quod vel in ordine ad quod habitus dicantur, non vero quod sit ipsummet susceptivum habituum, sed e contra, id quod minus est natura debet disponi per habitus entitativos ad id quod est ma­ gis natura, vel etiam ipsamet natura. Unde fit ut anima ipsa naturaliter non disponatur, sed corpus disponatur ad illam. Aliud ergo est finis dispositionis et habitus et aliud subiectum eius. 1 133. Ad secundum, distinguo maiorem: subiectum accidentis non est accidens, nempe subiectum primum et quod, concedo-, subiectum immediatum et quo, nego. Concedo min., et contradistinguo conclusionem: po­ tentiae animae non sunt subiectum habitus, scilicet sub­ iectum quod et primum, concedo; subiectum immedia­ tum et quo, nego. Certe subiectum primum et radicale debet esse sub­ stantia, quae sola est quod est; sed tamen quia inter ac­ cidentia relate ad substantiam est ordo quidam, ita ut unum mediante alio ad substantiam referatur vel saltem afficiat substantiam, nihil mirum est si illud accidens prius et perfectius quodammodo suscipiat et sustentet posterius in virtute substantiae, et sic videmus colorem J et alia accidentia esse in superficie vel quantitate imme­ diate, ut etiam constat maxime in Sacramento Altaris. Quia ergo potentiae naturales sunt origine priores habi­ tibus acquisitis, ideo bene possunt in illis subiectari habitus ut in subiecto immediato et quo. 1 134. Ad tertium, concedo totum et distinguo conclu­ sionem: habitus ut sic, prout includit etiam habitus entitativos, est posterior potentia, nego; habitus, prout stat solum pro operativis, transeat. Falsum est enim habitus entitativos esse posteriores potentia, et hoc sat est ad salvandam primitatem primae speciei qualitatis. Quod si sermo noster limitetur ad habitus operativos relative ad potentias in quibus sunt potest concedi esse 11 ______________ _ *··?£ 148 .‘-r * ·■ *, P. I, Q. L. De SUBIECTO HABITUUM posteriores et priores sub diverso respectu. Nam certe, sicut habitus entitativus est posterior natura quam affi­ cit, ita et habitus operativus videtur esse, imo et debet esse posterior potentia (natura potentiae) quam afficit, et generaliter verum est et per se notum subiectum entitative loquendo et simpliciter est prius eo quod est in subiecto. Sed praeter entitatem quasi absolutam potentiarum et habituum operativorum potest considerari eorum finis qui est operatio; et tunc secundum quod magis accedunt vel appropinquant ad illum finem eo sunt perfectiores et priores. Quia ergo habitus propinquior est operationi seu actui secundo quam potentia, ut supra ostensum est, in hoc sensu, etiam quando sermo restringitur ad habi­ tus operativos, praedicti habitus sunt priores potentiis in quibus sunt. Unde patet obiectionem multipliciter deficere, eo vel magis quod ordo specierum qualitatis intelligi debet ab­ solute vel secundum se, sumendo ex una parte rationem habitus et dispositionis ut sic, et ex alia naturalem po­ tentiam et impotentiam ut sic. Art. 3.-Utrum in potentiis sensitivae partis possit esse aliquis habitus •I PRAENOTAMINA 135. Postquam S. Doctor ostendit habitus operativos esse sicut in subiecto in potentiis animae, statim inquirit in quibus potentiis, utrum in inferioribus, quae perti­ nent ad partem sensitivam animae, vel solum in supe­ rioribus, quae ad partem rationalem seu propriam ho­ minis spectant. Qua in re videndus est processus quasi ascensionis, a minori ad maius; ostendit enim minus esse in corpore quam in anima, et in anima minus quam in potentiis, et in potentiis inferioribus minus quam in su- C. I, a. 3, § I: Discussio de potentiis sensitivae partis 149 perioribus, in quibus finaliter minus in intellectu quam in voluntate, ut in sequentibus articulis apparebit. De­ terminatur ergo proprium et maximum subiectum habi­ tuum quasi negative vel per exclusionem aut remotio­ nem; id quod mirum nemini esse debet, quia habitus proprie loquendo est quid spirituale vel incorporeum, et incorporea non possunt a nobis directe cognosci, sed solum per negationem vel remotionem a corporalibus. Unde mira arte paedagogica procedit S. Thomas in serie articulorum huius quaestionis. 136. Circa titulum autem huius articuli notandum est quod, licet simplex videatur, multa revera in se con­ tinet; unde operae pretium erit ipsum breviter explicare. Sciendum est ergo S. Thomam, post Aristotelem, dis­ tinguere quinque genera potentiarum animae et quatuor modos vel gradus viventium, scilicet potentiae vegetativae, sensitivae, appetitivae, locomotivae et intellectivae; sed, secundum appetitivas non sumitur specialis gradus vel modus viventium, quia in quibuscumque est sensus est etiam appetitus ’. Unde de omnibus istis generibus quaerendum esset utrum sint susceptivae habituum. Attamen, quia vires vel potentiae vegetativae sunt totaliter immersae in materia et maxime accedunt ad vires mere materiales, ideo circa illas non est specialis difficultas, quia valent omnino quae dicta sunt circa ipsum corpus in articulo primo. Unde remanent consideranda alia quatuor genera po­ tentiarum, quarum tres, scilicet potentiae sensitivae, ap­ petitivae et locomotivae pertinent ad partem sensitivam vel animalem, prout hic accipitur a S. Thoma. Nam omne animal habet sensum, et si quidem sit perfectum, ut homo, habet omnes sensus tum exteriores tum inte­ riores; ad sensum autem sequitur appetitus bonorum sensibilium exteriorum quae necessaria vel utilia sunt ad conservationem individui vel speciei; et quia haec i S. Thomas, I, 78, 1. 150 P. I, Q. L. De subiecto habituum non habentur in promptu a natura, ideo habet organa exteriora et facultates locomotivas ut bona prosequatur et nociva fugiat, quae ideo se habent ut instrumenta et subservientia facultatibus appetitivis. Sic ergo, nomine partis sensitivae intelligit S. Tho­ mas non solum facultates apprehensivas, hoc est, sensus externos et internos, sed etiam facultates appetitivas seu appetitum sensitivum, qui dividitur per concupiscibilem et irascibilem, ac demum menbra exteriora exequentia seu facultates locomitivas; et ideo de illis omnibus quae­ ritur directe in isto articulo utrum sint susceptivae ha­ bituum. Et quia in quibusdam animalibus inveniuntur quae­ dam ex his facultatibus, vel etiam fere omnes, ex conse­ quenti ponitur etiam quaestio de istis facultatibus prout sunt in brutis animalibus. Et quia habitus potentiarum sunt ad operandum seu operati vi, ideo quaestio praesens non est circa habitum in genere, neque circa habitum entitativum in specie, sed limitatur ad habitus operativos tantum. Denique notanda sunt verba tituli possit esse, et non simpliciter «sit» aliquis habitus, sicut in ceteris articu­ lis huius quaestionis, quia videntur istae vires sensi­ tivae nimis esse corporales, ideoque incapaces habituum operativorum; eo vel magis quod —loquendo de habi­ tibus in appetitu sensitivo— negabatur eius capacitas tempore S. Thomae, ut postea videbimus. Unde quaestio cum adversariis S. Thomae debebat poni de possibili­ tate, non de exsistentia. 137. Ad quaestionem ergo accedentes, videtur ex una parte quod in potentiis sensitivis non possit esse aliquis habitus. Nam: a) Activitas vitalis hominis dividitur in duas partes vel portiones: rationalem vel superiorem aut spiritualem, et ii rationalem vel inferiorem, quae complectitur vegetativam et sensitivam. Atqui vires vegetativae non sunt C. I, a. 3, § I: Discussio db potentiis sensitivae partis 151 capaces habituum operativorum. Ergo nec vires seu potentiae animales aut sensitivae. b) Potentiae sensitivae sunt communes nobis et tis. Atqui in brutis non dantur habitus operativi, carent voluntate, quae intrat definitionem habitus rativi, ut supra ostensum est. Ergo neque in nobis capaces habitus operativi facultates sensitivae. » bruquia opesunt c) Denique idem concluditur ex comparatione cum parte superiori animae. Nam etiam in parte superiori est facultas apprehensi va in qua sunt scientiae, et facul­ tas appetiti va in qua sunt virtutes. Ergo, si in inferiori parte essent ponendi habitus, deberent esse scientiae vel virtutes. Atqui in potentiis apprehensivis sensitivis non sunt scientiae. Ergo neque in potentiis appetitivis infe­ rioribus debent esse virtutes. Unde nullus habitus operativus potest poni in potentiis sensitivis. 138. Sed ex alia parte videntur ponendi habitus ope­ rativi saltem in facultatibus appetitivis inferioribus, nam Aristoteles expresse ponit temperantiam in appetitu con­ cupiscibili et fortitudinem in appetitu irascibili. In hac quaestione sunt tres positiones fundainentales, quarum duae sunt extremae et altera est media. 139. Una positio extrema —quasi per excessum— est eorum qui admittunt habitus in omnibus istis facul­ tatibus, hoc est, non solum in appetitu sensitivo et in sensibus quibusdam internis, sed etiam in sensibus ex­ ternis et in membris seu organis locomotoribus vel quo­ modocumque exterius operantibus. Ita non solum cartesiani, de quibus supra loquuti sumus, sed etiam magna pars modernorum psychologorum experimentalem psychologiam, ut aiunt, colentium; unde et distinguunt ha­ bitudines physiologicas, quae scilicet acquiruntur in or­ ganis exterioribus, et instinctivas, quae regulant et per­ ficiunt propensiones instinctivas ad loquendum, ambu­ landum, videntum, etc.; imo et passiones ipsas appellant habitudines sensibilitatis. Alii etiam putant habitudines X C. I, a. 3, § I: Discussio de potentiis sensitivae partis · / nihil aliud esse quam synthesim sensationum vel impres­ sionum factam a conscientia et conservatam a memoria, quo fit ut habitus fere identificetur cum ipsa memoria', vel saltem cum una ex functionibus memoriae. «L’habi­ tude —scribit Delacroix— révèle la fonction practique de la mémoire: l’utilisation du passée pour le présent. Comme telle, grâce à l’enregistrement de l’expérience passée et au développement fonctionnel, la mémoire est avant toute anticipation; grâce à élle, le sujet cesse de relever uniquement de l’experience présente; son passé, contracté, agit dans son présent et prépare son avenir. Mais de passé n’à pas besoin d’être représenté pour agir. Il serait arbitraire d'attibuer aux êtres inferieurs la con­ naissance du passé et la pleine représentation du temps. Où l'habitude suffiit, il est inutile de faire intervenir la mémoire proprement dite; chez la plupart des animaux, ce qui survit à l'expérience présente et à la représenta­ tion du momento, c’est leur effet moteur sous la forme d’une habitude»1 2. Et Piéron difinit habitum hoc modo: «L’habitude est le résultat d’une apprentissage moteur, une série de mou­ vements souvent effectuée, pouvant se poursuivre pres­ que sans aucune participation de J'atention avec una exactitude et une précission progressivament obtenues»3. «L'habitude est donc une forme de mémoire tout à fait semblable aux autres, et, aujourd’hui que l’on comprendt de mieux en mieux la place énorme que l’activité motrice doit prendre dans la vie mentale, loin de faire de l’habi­ tude une forme de mémoire inferieure, on tend à y voir au contraire un élément essentiale susceptible d'interve­ nir d'une façon presque constante dans les phénomènes mnémoniques... Aut point de vue du mécanisme, il n'y à pas lieu de traiter à part de l'habitude, qui est une forme de la mémoire4. 1 Cf. Sortais, Traité de Philosophie, t. I. pp. 422-423; DUMAS, Traité de Psychologie, t. I. pp. 775-777. et t. II, pp. 422-423. 2 ÎPUh r PVMAS> Irarfé de Psychoolgie, t. II, p. 44. 3 Apud G. Dumas, Ibidem, t. I n 775 4 Ibidem, t. I, p. 777. ' P’ ■■ I 153 Eiusdem opinionis fuisse videntur nonulli scholasti­ corum. Nam Gabriel, Ockam et fortasse etiam Scotus tenent dari habitus, non quidem in potentiis vegetativis neque in sensibus extems, sed in ceteris omnibus sensi­ tivae partis. Itaque «docent potentiis non determinatis ad unum quae vario modo operari possunt, quales existi­ mant esse potentiam motricem secundum locum tam in nobis quam in brutis animantibus et facultatem sentien­ tem interiorem, etiam brutorum animalium inesse ha­ bitus; probant autem hanc secundam partem primum quia experimento constat potentiam motricem secundum locum exercitatione et consuetudine promptiorem effici adoperandum, ut patet in saltantibus et citharaedis, qui quotidie facilius saltant et citharam pulsant, et in brutis animalibus, quae assidua exercitatione facilius quotidie imaginatione moventur et operantur, sicut etiam et nos. Deinde ratione confirmari potest, quia sicut intellec­ tus et voluntas indigent habitibus exercitatione acquisi­ tis ut facilius in unam partem quam in aliam operentur, eo quod ad neutram partem ex seipsis determinantur, eadem ratione videtur ponendus habitus in potentiis subditis intellectui et voluntati, ut facilius in unam par­ tem quam in aliam a voluntate et intellectu moveantur» 140. Alia positio extrema —quasi per defectum— non solum negat habitus in membris externis et in sen­ sibus, sed etiam in facultatibus apprehensivis interiori­ bus et in appetitu sensitivo, ita ut solum admittat habi­ tus in parte superiori, nempe in intellectu et voluntate. Et huius opinionis erant fere omnes magistri tempore S. Thomae, ut Alexander Halensis, S. Albertus Magnus, S. Bonaventura, loannes Peckam, Henricus Gandavensis, et postea, ut videtur, ipse Scotus et Gabriel et Ockam, qui, saltem —dicunt— probari non posse dari habitus seu virtutes in appetitu sensitivo. 1 Vazquez, h. Z., cap. 4, p. 495. Cf. etiam Medina, h. I., art. 1. e, >T *·? 154 P. I, 0. L. De Distinguunt enim isti auctores —ducti auctoritate libri De Spiritu et anima, quem putabant esse Augusti­ ni— duplicem concupiscibilem et irascibilem in homine: aliam superiorem vel humanam, in qua certe sunt vir­ tutes, et théologales et morales, videlicet spes in irascibili et caritas in concupiscibili; aliam vero inferiorem seu bestialem, quae incapax est habituum et virtutum sicut ipsa membra exteriora. En quomodo exponit hanc sententiam S. Bonaventura: «In nobis enim est duplex irascibilis et concupisci­ bilis, videlicet rationalis et sensibilis; rationalis, secun­ dum quam immediate nati sumus in Deum ferri et in qua communicamus cum angelis et in qua secundum diversas comparationes habet reponi theologica virtus et cardinalis. Alia vero est irascibilis et concupiscibilis sensibilis, quae solummodo dicitur rationalis, quia ob­ temperat rationi. Et in his non consistit libertas arbitrii, nec in his sicut in subiecto ponitur virtus cardinalis, licet per frequentem assuefactionem aliquo modo illae potentiae non incongrue dicantur habituari; illa tamen habilitatio non est de virtutis essentia, sed potius sibi armexa» Et addit: «Ad illud quod —tertio— obiicitur quod actus virtutis fortitudinis et temperantiae immediate eliciuntur a concupiscibili et irascibili, dicendum quod illud verum est loquendo de concupiscibili et irascibili humana; sed si loquamur de concupiscibili et irascibili brutali et sensibili, sic per illas potentias non immediate elicitur actus illarum virtutum, imo quasi consequenter, quia rectificata concupiscibili et irascibili rationali per habitum virtutis, per consequens rectificatur ipsa concu­ piscibilis et irascibilis brutalis, quae illis habent subiici et famulari. Unde, sicut rectificata voluntate in dispen­ sando, per consequens rectificatur manus ad tribuendum beneficium, tamen largitas non est in manu sicut in sub- j I S. Bonaventura, III Sent., dist. 33, art. unie., q. 3, ad 1. Opera, edit. Quaracchi, t. III, p. 717. **WV’<* C. I, a. 3, § I: Discussio de potentiis sensitivae partis subiecto habituum 155 iecto, sed in ipsa voluntate, sic intelligendum est in pro­ posito» Haec autem positio exinde provenire videtur quod animam ipsam intelligunt compositam ex materia et for­ ma et pariter angelos, in quibus etiam distinguunt con­ cupiscibilem et irascibilem; unde fit ut vere anima esset sicut quoddam animal, et similiter angelus —animal spirituale vel incorporeum— et mediante illa materia quasi spirituali uniretur isti corporali et palpabili quae est corpus nostrum. Sed S. Thomas altius speculatus est; loco enim com­ positionis ex materia et forma, ponit in illis composi­ tionem ex potentia et actu metaphysico, hoc est, ex es­ sentia et esse, atque ita simplificata natura ipsa, manent simplificatae et elevatae ipsae potentiae. Unde et negat appetitum concupiscibilem et irascibilem in angelis2 et in parte superiori vel rationali animae humanae3, et non admittit nisi unum appetitum concupiscibilem et irasci­ bilem in homine, qui est in appetitu inferiori vel animali, communi nobis et brutis. Qua in re, quantum ad partem psychologicam, ductus est doctrina aristotelica expressa, et quantum ad partem stricte metaphysicam ex doctrina peripatetica de Actu Puro et Christiana de differentia essentiali et radicali inter Deum et alia praeter Deum. Neque auctoritas illius libri multum movebat S. Doctorem, quia iam agnoverat non esse Augustini. Quaprop­ ter ad obiectionem quamdam ex illo desumptam nervose et fortiter respondet: «Liber ille auctoritatem non habet; unde quod ibi scriptum est eadem facilitate contemnitur qua dicitur»A. Et alio in loco: «illam auctoritatem non oportet nos recipere, cum liber iste falsum habeat aucto­ rem in titulo; non enim est Augustini, sed cuiusdam alterius»5, quem fere nominat alibi dum scribit: «Liber 1 2 Ibidetn, ad 3, p. 718. S. Thomas, I, 59, 4. I, 82, 5. I, 77, 8 ad 1. Q. Disp. de anima, art. 19, ad 3. ■H 1 I I 156 /- I Ά · •-’“J I 1 ■I De C. I. a. 3, § II. A: subiecto habituum iste de Spiritu et Anima non est Augustini, sed dicitur cuiusdam cisterciensis fuisse, nec est multum curandum de his quae in eo dicuntur» Et revera, ut maurini edi­ tores opinantur, opus illud habet auctorem Alcherum quemdam Claraevallensem1 2, atque ita de eo iudicant: «opus hoc, quemadmodum Erasmus probe iudicavit, ho­ minis est variae multaeque lectionis, in quo non aliquid artis videas aut ingenii, sed quasi arenam sine calce, dicta tantum et collectanea ex diversis locis exscripta, ex Augustino scilicet, ex Gennadio, Boetio, Cassiodoro, Isidoro Hispalensi, Beda, Alcuino, Hugone, Victorino, Bemardo, Isaaco Stellensi abbate, etc». Et quidem, licet S. Albertus Magnus et S. Bonaventura haberent illum ut suspectum saltem vel ut auctoris incerti, magnam tamen nactus est auctoritatem apud magistros, uti apparet ex his verbis S. Thomae: «Secun­ dum quod communiter dicitur caritas est in concupisci­ bili, spes autem in irascibili» 3; «virtutes quaedam dicun­ tur esse in irascibili et concupiscibili, sicut caritas et temperantia videntur esse in concupiscibili, spes autem et fortitudo in irascibili»4; «dicitur a Magistris quod est quaedam irascibilis et concupiscibilis humana»3. Peckam autem, qui erat adversarius acerrimus S. Tho­ mae, ita scribit: «Ad quaesitum de concupiscibili et irascibili dicendum quod, quamvis nomen voluntatis a quibusdam, ut Damasceno et aliis, restringatur ad appe­ titum rationalem, ab aliis tamen ponitur et in ratione et in sensualitate. Unde Magister docet III Sent., dist. 18, quod voluntas est duplex sicut affectus: sensualitatis et rationis; et Avicenna, VI Naturalium, quod concupisci­ bilis et irascibilis sunt rami voluntatis. Dico ergo quod 1 ibidem, art. 12, ad 1. 2 Alcherus Claraevallensis, ML. 40, 779-780. Cf. Thery, O. P., L’au­ thenticité du "De Spiritu et Anima” dans S. Thomas et Albert le Grand. apud «Revue des Sciences Philosophiques et théologiques», 1921 372-377. 3 S. Thomas, I, 82, 5 obiectio 1. I, 59, 4 obi. 3. Ill Sent., d. 17, q. 1 art. 1 obi. 4. De habitibus sensitivae partis hominis 157 istae vires sunt in rationali voluntate, nec tantum in ap­ petitu sensibili, sicut expresse dicunt praedictorum theo­ logorum doctorum auctoritates» '. 141. In medio autem est positio S. Thomae, qui ac­ curate distinguit vires sensitivas hominis et vires sensi­ tivas brutorum animalium; nec enim idem omnino indi­ cium proferri potest de utrisque. Quantum ergo ad vires sensitivas et locomotivas ho­ minis adhuc possunt considerari dupliciter: uno modo absolute vel secundum se, prout scilicet operantur ex instinctu naturae; alio modo secundum quod subiacent directioni et motioni seu imperio rationis et voluntatis. Seu, aliis verbis, vel considerantur absolute ut iacent, vel ut sunt instrumenta partis superioris cui obediunt et a qua moventur ad finem superioris partis. SOLUTIO QUAESTIONIS Sic ergo singillatim procedendo, distinguimus pro ho­ mine et pro bruto. I A. Pro homine 142. conclusio prima: In potentiis veget ativis seu nuIritivae partis non sunt habitus operativi; possunt tamen esse quidam habitus entitativi in organis harum poten­ tiarum. 143. Probatur prima pars: Γ Potentiae determinatae ad unum obiectum vel ope­ ratum et semper eodem modo, non sunt susceptivae hai Peckam, Quaestiones de anima, q. 7, pp. 78-79, edit. Spettmann, ipud «Beitràge sur Geschichte der Philosophie des Mittelalters», t. XIX, fasc. 5-6. Munster 1918. V* -•t? T * 4Ï : 158 P. I, Q. L. De C. I, a. 3, § Π, A: De habitibus sensitivae partis hominis 159 i| t-51. subiecto habituum bitus operativi. Atqui potentiae vegetativae sunt determi­ natae ad unum obiectum vel operatum et semper eodem modo. Ergo potentiae vegetativae non sunt susceptivae habitus operativi. Maior constat ex quaestione praecedenti, articulo 4, ubi ostensum est subiectum habitus debere esse in poten­ tia ad diversa vel saltem diverso modo ad unum. Minor patet, quia istae potentiae operantur mere na­ turaliter et nullo modo subduntur imperio et directioni rationis. lam vero ad rationem habitus operativi requiri­ tur quod potentiae susceptivae eorum subdantur imperio rationis, quia habitus est quo quis utitur cum voluerit. 2° Potentiae mere activae et nullo modo passivae non sunt susceptivae habitus operativi. Atqui potentiae vege­ tativae sunt activae tantum et minime passivae. Ergo po­ tentiae vegetativae non sunt susceptivae habitus operativi. Maior constat, quia subiectum habitus debet esse in potentia passiva aliquo modo, ut patet ex articulo quarto quaestionis praecedentis; et hac de causa intellectus agens, qui est potentia activa tantum, nequit esse sub­ iectum habitus operativi, ut dicetur articulo sequenti. Id quod experientia patet in perpetuo amentibus vel etiam in illis qui ex magna et diuturna aegritudine amisserunt totaliter usum rationis. Si enim secundum se essent susceptivae habitus, in talibus subiectis, ubi vi­ dentur esse absolute tales vires, reperirentur tales ha­ bitus, et tamen non sunt, sed merus instinctus naturae. 144. Secunda pars. Organa potentiarum vegetativarum sequuntur conditiones totius organismi viventis. At­ qui organismus vivens seu corpus vivum est susceptivum habitus entitativi, ut dictum est articulo primo huius quaestionis. Ergo et organa potentiarum vegetativarum. Aliis verbis, quod dicitur de toto, dici debet de partibus. Atqui de toto corpore organico dicitur quod est subiectum habitus entitativi. Ergo et de partibus eius, inter quas sunt organa propria potentiarum vegetativarum. 145. conclusio secunda: Potentiae sensitivae absolu­ te vel secundum se consideratae, prout mere sensitivae sunt, non sunt subiectum habitus. 146. Probatur. Quia sic operantur ex instinctu natu­ rae, et ideo determinate ad unum, sicut ipsa natura, et eodem modo. Ideo sic non operantur ex ratione delibe­ rante et dirigente. Confirmatur experientia, qua constat bruta animalia, quibus conveniunt istae potentiae absolute vel secundum se, semper eodem modo suas operationes et operata exercere pro sua specie, ut nidus, favus mellis, cantus, alia huius generis. 147. conclusio tertia: Potentiae sensitivae conside­ ratae secundum quod sunt imperabiles et dirigibiles ali­ quo modo a ratione et voluntate, susceptivae sunt ha­ bitus operativi. 148. Probatur. Potentiae passivae quae sunt in po­ tentia ad diversa operanda et quidem diversimode vel cum quadam latitudine, sunt susceptivae habitus opera­ tivi. Atqui potentiae sensitivae consideratae secundum quod sunt imperabiles et dirigibiles aliquo modo a ra­ tione sunt in potentia ad diversa et quidem diversimode operanda. Ergo potentiae sensitivae, consideratae prout sunt aliquo modo imperabiles et dirigibiles a ratione et voluntate, sunt susceptivae habitus operativi. Maior constat ex dictis quaestione praecedenti, articu­ lo quarto, ubi diximus tres conditiones requiri ad hoc ut aliquod subiectum indigeat habitu, nempe: a) quod sit in potentia passiva; b) quod sit in potentia ad plura vel diversa et non ad unum tantum; c) quod sit diver­ simode in potentia ad illa plura vel ad singula eorum. Minor vero facile patet. Potentiae passivae, quae ali­ quo modo participant intrinsece et non per meram deno­ minationem, rationem et voluntatem, sunt in potentia ad diversa et quidem deiversimode operanda, quia ratio et voluntas, cum sint facultates spirituales vel universales, Ί1Ι w 160 Dl! SUBIECTO HABITUUM sunt in potentia ad diversa et diversimode operanda; quod autem aliquo modo participat rationem et volun­ tatem, aliquo etiam modo participare possunt hanc am­ plitudinem seu capacitatem ad diversa et quidem diver­ simode. Atqui potentiae sensitivae, secundum quod sunt aliquo modo imperabiles et dirigibiles a ratione et volun­ tate, aliquo modo participant rationem et voluntatem, et efficiuntur quodammodo rationales et voluntariae per participationem. Ergo potentiae sensitivae, prout consi­ derantur ut aliquo modo imperabiles et dirigibiles a ratione et voluntate, sunt aliquo modo in potentia ad diversa et quidem diversimode operanda. 149. conclusio quarta: Istae tamen vires seu poten­ tiae sensitivae non sunt eodem modo seu aequaliter sus­ ceptivae habitus operativi, sed secundum magis et minus. 150. Probatur: Potentiae passivae diversimode im­ perabiles a ratione et voluntate et diversimode in poten­ tia ad diversa diversimode operanda, non eodem modo seu aequaliter sunt susceptivae habitus operativi. Atqui diversae vires seu potentiae sensitivae partis sunt diver­ simode imperabiles a ratione et diversimode in potentia ad diversa diversimode operanda. Ergo diversae vires sensitivae partis sunt susceptivae habitus operativi di­ verso modo seu inaequaliter. Se habent enim sicut totum potestativum, quod necessario habet partes suas inaequa­ les ut totum heterogeneum. 151. conclusio quinta: Potentiae sensitivae appetitivae sunt in hoc ordine maxime susceptivae habitus ope­ rative, deinde potentiae apprehensivae interiores seu sen­ sus interni: tertio sensus externi: ac denique membra exteriora. 152. Prima pars (de appetitu sensitivo). Illae poten­ tiae sensitivae partis sunt maxime susceptivae habitus operat ivi, quae magis formaliter participare possunt im­ perium rationis et voluntatis, seu potentiarum partis ra- C. I, a. 3, § Π, A: 1 I De habitibus sensitivae partis hominis 161 tionalis. Atqui inter omnes potentias sensitivae partis, potentiae appetitivae, hoc est, appetitus concupiscibilis et irascibilis, magis formaliter participare valent impe­ rium seu directionem rationis et voluntatis. Ergo poten­ tiae sensitivae appetitivae seu appetitus concupiscibilis et irascibilis sunt maxime susceptivae habitus operativi. Maior constat, quia sicut se habet simpliciter ad simplicter, ita magis ad magis. Atqui subdi imperio rationis et voluntatis, est conditio simpliciter requisita ad hoc ut aliqua vis sensitiva sit susceptiva habitus operativi, ut patet ex conclusione praecedenti. Ergo magis et ma­ gis formaliter subdi tali imperio est conditio requisita ad hoc ut magis vel maxime sit susceptiva eius. Minor autem constat ex ipsamet natura appetitus sen­ sitivi. Nam ut appetitus non est natus movere quoad specificationem facultatem apprehensivam, sed potius moveri primo a tali facultate; ut autem inferior non est natus movere quoad exercitium partem superiorem: potius vero est e converso, quia, utpote appetitus, natus est maveri a facultate apprehensiva quoad specificatio­ nem, hoc est, a ratione; utpote vero inferior, natus est moveri quoad exercitium a facultate appetitiva superiori, quae est voluntas. Ergo magis formaliter participat im­ perium, utpote motum, a superioribus. His adde quod iste appetitus plures motus habet, hoc est, undecim passiones, quae ad plura et pluribus modis ordinari possunt; adde etiam autonomiam quamdam seu resistentiam vincendam, et habebis necessitatem ponen­ di in ipsis aliquem habitum. Ergo vires appetitivae sunt educabiles et habituabiles et possunt consequenter bene habituari vel male, unde et sunt capaces habituum et iuxta earum imperabilitatem et iuxta earum resistentiam seu autonomiam. Audi probationes Mcdinae: «1°, Potentia quae est indifferens ad bene vel male operandum, indiget habitu qui ipsam determinet ad studiosas operationes; sed ap­ petitus sensitivus est indifferens ad obediendum rationi; ergo indiget habitu per quem determinetur ut recte im- 162 P. I, Q. L. C. 1, a. 3, § II, A: De HABITIBUS SENSITIVAE PARTIS De subiecto habituum hominis 163 perio rationis obtemperet. 2“, experientia docet quod mi­ ! et dirigere potest facultates istas in suis operationibus; lites in bello, qui in principio timent res arduas et diffi­ unde istac facultates non moventur primo, sed secundo, ciles, post longam consuetudinem aggrediuntur illas for­ ab intellectu et voluntate; sed appetitus sensitivus non titer et cum audacia et facilitate; ergo signum est quod est natus movere objective per se ipsum intellectum et in appetitu fuit producta fortitudo, quae formidinem voluntatem, nisi colorando obiecta sensuum exteriorum expellit. 3', idem probatur ex Aristotele, fortitudinem et et interiorum, ut dictum est quaestione nova et decima, temperantiam esse constituendas in parte animae irra­ sed potius natus est directe moveri primo ab intellectu tionali, quae rationi obtemperat, et intelligit appetitum et voluntate. Inde argumentum; Magis sunt susceptivae sensitivum. Idem expressius habet D. Thomas, De Verit. habitus potentiae sensitivae capaces virtutis proprie q. 1, art. 4. Haec est sententia omnium antiquorum phi­ dictae, dum sensus interni non sunt capaces virtutis losophorum, cui consonat divina theologia, nam secun­ intellectualis. Ergo magis susceptivae habitus operativi dum divinam theologiam in appetitu sensitivo sunt gra­ sunt potentiae appetitivae inferiores quam potentiae vissima peccata; ergo appetitus sensitivus est capax vitii I apprehensivae. et virtutis» ’, nam sunt contraria et contraria nata sunt 154. Et quidem istae facultates sensitivae interiores fieri in eodem subiecto. seu sensus interni diversimode etiam sunt susceptivae habitus operativi secundum maiorem vel minorem per­ 153. Secunda pars (deinde vires apprehensivae inte­ fectionem seu elevationem. riores seu sensus interni, principaliter tres, scilicet me­ Et relicto sensu communi, qui, quantum ad hoc vi­ moria sensitiva, imaginatio et cogitativa). Potentiae sen­ sitivae imperabiles a ratione et voluntate, at non primo, ’ detur comparandus cum sensibus externis, quia nihil aliud facit nisi percipere sensibile externum ut sensibile, sed secundo, non sunt maxime seu primo susceptivae hoc est, sensationes omnes sensuum externorum sub ra­ habitus operativi, sed secundo et quasi instrumentaliter. tione sensibilis praesentis, et ideo valent de illo quae Atqui potentiae sensitivae interiores sunt quidem impe­ rabiles a ratione et voluntate, at non primo, sicut ap- , in tertia parte dicentur; remanent alii tres interiores sensus, nempe imaginatio seu phantasia, aestimativa petitus sensitivus, sed secundo. Ergo vires apprehensi­ seu cogitativa in nobis et memoria sensitiva seu remi­ vae interiores sunt quidem susceptivae habitus operativi, niscentia. at non primo, sed secundo. Maior patet ex illo: sicut se habet simpliciter ad sim­ 155. Hierarchia autem trium istorum sensuum est pliciter, ita magis ad magis. quod, post sensum communem, venit imaginatio seu Minor vero constat ex ipsamet natura istarum facul­ phantasia, cuius est apprehendere omnia sensibilia exte­ tatum. Nam istae facultates natae sunt movere active riora prout cadunt sub sensu communi, non solum quan­ aliquo modo intellectum et voluntatem per modum obdo sunt praesentia, sed etiam quando sunt obsentia; iecti materialis, et ita dicuntur preambulum ad intel­ conservat ergo et reproducit, dividit, complet ac cambilectum; et postquam intellectus, addito intellectu agen­ nat sensationes istas etiam postquam disparuerunt sensi­ te, movetur seu actuatur ab eis, dein, secundo, movere bilia exteriora provocantia; et ideo vocatur a S. Thoma •thesaurus quidam formarum per sensum acceptarum» ‘, seu thesaurus vel promptuarium intentionum «sensata/ i Medina, h. l„ pp. 366-367. S. Thomas, I, 78, 4; I-II, 51, 3; De Verit., 14, 1 ad 9. 12 v ·.· ni • i ·■ 164 P. I, Q. L. De subiecto habituum rum», praesentibus vel absentibus sensibilibus; deinde venit aestimativa seu cogitativa in nobis, ad quam pertinet percipere intentiones particulares «insensatas» utilis et nocivi pro natura speciei vel individui, et ideo superat imaginationem et alios sensus exteriores, qui solum ap­ prehendunt intentiones particulares sensatas ’; tertio venit memoria sensitiva seu reminiscentia in nobis, quae est «thesaurus quidam intentionum particularium insen­ satarum», de quibus est cogitativa, non solum quando praesentes sunt, sed etiam quando absentes seu praete­ ritae. Et ideo reminiscentia comparatur ad simplicem cogitativam sicut imaginatio ad sensum communem. Consequenter dicendum est quod inter sensus inter­ nos maxime susceptivus est habitus et educationis me­ moria sensitiva seu reminiscentia; deinde cagitativa et postea imaginatio. 1 I 156. Non sunt ergo in illis constituendi habitus scientific! seu intellectuales proprie dicti, sed solum qua­ si secundario et instrumentaliter ex ordinatione rationis possunt ordinem in seipsis contrahere ut bene subser­ viant rationi. Sic experientia patet quomodo sagacitas vel cogitativa, per rationem directa, discretionem quam­ dam suscipere ne vagetur per extranea et similiter ima­ ginatio, ut species praebeat proprias et adaequatas, et gustum in operibus artis acquirat, et pariter memoria colitur et fovetur per artem. Qua de re bene dicit Vaz­ quez: «Quando moventur ex imperio voluntatis possunt continua exercitatione ad idem saepius moveri, cumque ex hac exercitatione assidua et ordinate repetita promp­ tiores reddamur ad considerandum ea quae cum difficul­ tate antea considerabamus, negare non possumus aliquam qualitatem in nobis gigni praeter species, qua in dies expeditiores efficimur ad operandum. Hoc sane experi­ mur in ratiocinationibus mathematicis, in quibus mula 4 dub S7V^™'X'°’ Dynatnologia, I, Cap. 5; et Banez, In I, q. 78, C. I, a. 3, § II, Λ: De habitibus sensitivae partis hominis 165 tum valet imaginationis et sensus interni operatio et ad quas difficiliores ante disciplinam et exercitationem era­ mus, atque in omnibus aliis disciplinis, nam quamvis ratiocinatio sit proprium opus intellectus, tamen cum intellectus ratiocinari non possit nisi etiam imaginatio ei ad discursum subveniat, ex qua connexione fit ut in ipsam etiam imaginationem et phantasiam discursus aliquis derivetur, negari non debet eodem gradu quo intellectus in dies fit magis habilis ad opera sua, ima­ ginationem et phantasiam etiam fieri» ’. Et sic videmus sapientes assuefactos investigationi­ bus scientificis sagaciores fieri et facilius moveri de uno sensato vel experto ad aliud, ac perfectius et citius ca­ pere convenientias et differentias eorumdem; e contra inexpertus vel insipiens solet, ceteris paribus, tardius et difficilius experimenta capere et collationes eorum insti­ tuere. Imaginatio similiter, ex assuefactione ad quaedam genera obiectorum vel repraesentationum, fit magis con­ tracta et recollecta, et consequenter minus impedit spe­ culationes intellectus per divagationes eius; imo et ma­ gis in promptu habet species aptiores et exempla eius­ dem generis subiecti, ex quibus facilius intellectus manuducitur in cognitionem ignotorum vel etiam in usu scientiae per doctrinam; nam exempla apta et bene ela­ borata multum iuvant ad intelligendum sane et ad expli­ candam veritatem aliis. 157. Quantum vero ad memoriam melius adhuc pa­ tet et omnes scimus experientia quantum operetur ars mnemonica et exercitium memorandi; nam memoria «in aliis quidem animalibus absque inquisitione suam ope­ rationem habet, in hominibus autem cum inquisitione et studio- unde in hominibus non solum est memoria, sed reminiscentia» 2. Ut autem aliquid rememoretur non debet totaliter esse oblitum, quia ut optime ait S. Doc1 Vazquez, h. L, cap. 4, p. 496. _ 2 S. Thomas, Quaestio Disp. de anima, art. 13. Cr. Banez, In 1, 79, 9. £■< æ Iô6 P. De SUBJECTO HABITUUM tor, «oblivio de aliquo potest esse dupliciter: aut ita quod totaliter a memoria exciderit, et tunc non potest aliquis inquirere illud, aut ita quod partim a memoria exciderit, et partim maneat, sicut cum recolo me aliquid audivisse in generali, sed nescio quid in speciali, et tunc requiro in memoria ad recognoscendum» Regulae autem fundamentales ad bene memorandum traduntur a S. Thoma his verbis: «Sicut prudentia aptitudinem quidem habet a natura, sed eius complementum est ex exercitio vel gratia, ita etiam, ut Tullius dicit in sua Rhetorica, memoria non solum a natura proficiscitur, sed etiam habet plurimum artis et industriae. Et sunt quatuor per quae homo proficit in bene me­ morando: Quorum primum est ut eorum quae vult memorari quasdam similitudines assumat convenientes, nec tamen omnino consuetas, quia ea quae sunt inconsueta magis miramur, et sic in eis animus magis et vehementius deti­ netur, ex quo fit quod eorum quae in pueritia vidimus magis memoremus. Ideo autem necessaria est huiusmodi similitudinum vel imaginum adinventio, quia in­ tentiones simplices et spirituales facilius ex anima da­ buntur nisi quibusdam similitudinibus corporalibus qua­ si alligentur, quia humana cognitio potentior est circa sensibilia. Unde et memorativa ponitur in parte sensi­ tiva. Secundo oportet ut homo ea quae memoriter vult tenere sua consideratione ordinate disponat, ut ex uno memorato facile ad aliud procedatur. Unde Philosophus dicit in libro de Memoria: a locis videntur reminisci ali­ quando, causa autem est quia velociter ab alio in aliud veniunt. Tertio oportet ut homo sollicitudinem apponat et affectum adhibeat ad ea quae vult memorari, quia quo aliquid magis fuerit impressum animo, eo minus elabiI i Suppl., q. 2, art. 3 ad 2. *r * ■> · · · · > Λ C. I, a. 3, § II. A: De habitibus sensitivae partis hominis 167 tur. Unde et Tullius dicit in sua Rhetorica quod sollici­ tudo conservat integras simulacrorum figuras. Quarto oportet quod ea frequenter meditemur quae volumus memorari. Unde Philosophus dicit in libro de Memoria quod meditationes memoriam salvant, quia, ut in eodem libro dicitur, consuetudo est quasi natura; unde quae multoties intelligimus cito reminiscimur, qua­ si naturali quodam ordine ab uno ad aliud procedentes» ’. «Reminiscentia nihil aliud est quam inquisitio ali­ cuius quod a memoria excidit, et ideo reminiscendo venamur, id est, inquirimus id quod consequenter est ab aliquo priori quod in memoria tenemus. Sicut enim ille qui inquirit per demonstrationem procedit ex aliquo priori quod est notum, ex quo venatur aliquid posterius quod est ignotum, ita etiam reminiscens ex aliquo priori quod in memoria habetur procedit ad reinveniendum id quod ex memoria excidit. Hoc autem primum, a quo reminiscens suam inqui­ sitionem incipit, quandoque quidem est tempus aliquod notum, quandoque autem aliqua res nota. Secundum tempus quidem incipit quandoque a nunc, idest a praesenti tempore procedendo in praeteritum, cuius quaerit memoriam; puta, si quaerit memorari id quod fecit ante quatuor dies, meditatur sic: hodie feci hoc, heri illud, tertia die aliud, et sic secundum conse­ quentiam motuum assuetorum pervenit resolvendo in id quod fecit quarta die. Quandoque vero incipit ab aliquo alio tempore, puta si quis in memoria habeat quid fecerit octava die ante et oblitus sit quod fecerit quarta die, procedet desdendendo ad septimam, et sic inde quousque veniat ad quar­ tam diem; vel etiam ab octava die ascendet in quintam decimam aut in aliquod aliud tempus praeteritum. Similiter etiam quandoque reminsicitur aliquis inci­ piens ab aliqua re cuius memoratur, a qua procedit ad aliam triplici ratione: 1 S. Thomas, II-II, 49, 1 ad 2. 168 P. 1, Q. L. De subiecto habituum Quandoque quidem ratione similitudinis, sicut quando aliquis memoratur de Socrate et per hoc occurrit ei Plato, qui est similis ei in sapientia. Quandoque vero ratione contrarietatis, sicut si aliquis memoratur Hectoris et per hoc occurrit ei Achilles. Quandoque vero ratione propinquitatis cuiuscumque, sicut cum aliquis memor est patris et per hoc occurrit ei filius. Et eadem ratio est de quacumque propinquitate vel societatis vel loci vel temporis, et propter hoc fit reminiscentia, quia motus horum se invicem conse­ quuntur. Quorumdam enim praemissorum motus sunt idem, sicut praecipue similium; quorumdam autem simul, scilicet contrariorum, quia cognito uno contrariorum simul cognoscitur aliud; quandoque vero quidam motus habent partem aliorum, sicut contingit in quibuscumque propinquis, quia in unoquoque propinquorum conside­ ratur aliquid quod pertinet ad alterum, et ideo illud re­ siduum quod deest apprehensioni, cum sit parvum, con­ sequitur motum prioris, ut apprehenso primo consequen­ ter occurrat apprehensio secundi... Quia ex priori motu propter consuetudinem venitur ad sequentem, vel inquirendo vel non inquirendo, inde est quod citissime et optime fiunt reminiscentiae quando incipit aliquis meditari a principio totius negotii, quia secundum ordinem quo res sunt sibi invicem consequutae, secundum hunc ordinem facti sunt motus eorum in anima, sicut quando quaerimus aliquem versum prius incipimus a capite... Illa sunt magis reminiscibilia quaecumque sunt bene ordinata, sicut mathematica et theoremata mathemati­ corum, quorum secundum concluditur ex primo, et sic deinceps; illa autem quae sunt male ordinata difficulter reminiscuntur. Sic ergo ad bene memorandum vel reminiscendum ex praemissis quatuor documenta utilia addiscere possu­ mus, quorum primum est ut studeat quae vult retinere in aliquem ordinem reducere; secundum, ut profunde et •V C I, a. 3, § II, A: De habitibus sensitivae partis hominis 169 intente eis mentem apponat; tertium, ut frequenter meditetur secundum ordinem; quartum, ut incipiat remi­ nisci a principio» *. 158. Pro cogit ativa autem, quae est collativa inten­ tionum particularium et iudicativa intentionum, ad quam reducitur sagacitas et sollertia, quaeque experimentation! et inventioni maxime inservit, iuvat quam maxime ars inventive seu tentative, quae est Dialectica in sensu stricto, hoc est, Topica, quae aliis verbis potest dici Mé­ thodologie, atque etiam ars definiendi seu venandi defi­ nitiones; vitari debent praecipitatio et indocilitas. Denique imaginatio sive phantasia, cuius est dividere, complere et combinare imagines, potest etiam aliquo mo­ do educari, ut gustum suscipiat et ne nimis vagetur per omnia, neque hallucinationi aut illusioni cedat. 159. Tertia pars (sensus externi). Proprie loquendo isti sensus modo necessario et penitus naturali operan­ tur, et ideo solum capaces sunt habituum entitativorum sanitatis, pulchritudinis, vigorositatis; sed tamen quia usus eorum pendet etiam ex imperio voluntatis et ra­ tionis, et per usum moderatum organa eorum perficiun­ tur et hac perfectione in perfectiores actus prorrumpere possunt, dicendum est habitus entitativos organorum istorum sensuum multum pendere ex una parte a di­ rectione rationis et voluntatis, et ex alia, cum proprium eorum munus sit inservire operationibus sensuum, in­ fluere consequenter in perfectiores sensationes, et ideo quodammodo possunt dici habilitationes quasi operativae, ut experientia videmus pro visu apud eos qui in mari degunt; pro auditu apud caecos vel musicos; pro tactu apud surdos-natos; pro gustu apud peritos artis culinariae, etc. Haec enim organa tum sensuum exter­ norum tum organorum motorum, exercitio appropriato et moderato evadunt magis dirigibilia a propriis facul1 In de memoria et reminiscentia, lect. 5, nn. 359-371. 170 I A C. I, a. 3, § II, Λ: De Di; SUBIECTO HABITUUM tatibus et magis adaptata ad cooperandum vel exequendum opus facultatis organicae, quia fibrae evadunt ma­ gis mobiles et flexibiles ad quodcumque voluerit eas dirigere imago motrix. Est ergo aliqua dispositio entitativa quae, ex consequenti, inservit ad meliorem et per­ fectiorem operationem ’. 4 t f ? V,VT· M 160. Quarta pars (pro membris externis seu motori­ bus). Proprie loquendo, etiam in istis poni debent habi­ tus quidam entitativi sanitatis, maciei, vigorositatis; qui quidem acquiri possunt exercitio moderato, a voluntate et ratione directo et regulato; et istae dispositiones qua­ si entitativae subserviunt directioni rationis et sensuum internorum. Possumus ergo concedere quamdam quasi resonantiam habitus operativi in ipsis, sicut et in sen­ sibus externis. 161. Nonnulli ex antiquis et ex modernis habitus ponunt in eis, v. gr. in digitis ad pulsandum organa mu­ sica, in cruribus ad saltendum, in manu ad scribendum vel pingendum, etc. Sed S. Thomas et plerique philosophorum opinantur habitus illos esse in mente vel in sensibus internis, non vero in membris, quia non habent motum proprium ne­ que principium motus proprii in seipsis, sed solum prout moventur ad imperium rationis et voluntatis. Concedunt tamen quamdam habilitatem vel facilitatem qua melius possunt obedire rationi moventi et perfectius exequi et facilius praecepta eius. Sed haec facilitas satis explicatur per corpoream quamdam perfectionem organi et par­ tium eius entitativam, quae potius ad dispositionem en­ titativam reducitur. Unde Joannes a S. Thoma scribit: «Istam membrorum agilitatem aut promptitudinem non esse ab aliquo habitu eliciente illam in membris, sed esse ex qualitatibus naturalibus diverso modo immutatis aut dispositis, sicut etiam in corporibus inanimatis ferrum vel aes proprio attritu politur et melius aliquid 7^, :·. i Cf. Frobes, Psychologia Speculativa, I, 243. • w 1 ·« i Vz* . I ' ( I > I habitibus sensitivae partis hominis 171 operatur, et porta in cardine, vel clavis in porta ipso usu perficiuntur magis in suo ministerio, non acquirendo habitum, sed naturalem ipsam qualitatem immutando per aliquam intensionem vel contemperationem, aut eius impedimenta tollendo. In hoc enim aequiparantur mem­ bra nostri corporis inanimatis corporibus, quod possunt qualitates ipsae simplices ipso usu et actione sic disponi et immutari ut melius contemperentur vel proportionentur alicui ministerio, sicut possunt intendi aut remitti, indurari vel mollescere; quod totum fit sine aliquo ha­ bitu superaddito in ipsis corporibus vel in membris nostris... Possunt ipsa membra per tales actiones fieri magis flexibilia aut agilia, aut indurari vel mollescere, curvari vel rectificari, et ex hoc melius exercere operationes cor­ porales, non habitu acquisito, sed statu immutato vel impedimento aliquo sublato. Et nihilominus etiam ex talibus actionibus potest in nostris corporibus aliquis habitus acquiri, non operativus (sed entitativus), sicut aliqua sanitas, ut quando ipsa exercitatione membrorum aliquod sanatur aut melius temperatur. Quod vero dicitur facilitari membra, non solum ad naturalem motum, sed etiam ad artificialem, ut citharaedus habet digitos magis habilitatos ad pulsandum citharam, respondetur habere habilitationem illa membra ad motum illum quatenus in sua entitate naturalis et entitativus est, sed quia facta ista habilitatione obe­ dit facilius arti imperanti illum motum, dicitur ille mo­ tus artificialis, quod tamen non habet ut procedit praecisse ab illis membris exequutive, sed ut imperatur et dirigitur ab arte quae semper ibi influit quantumcumque velociter illi digiti moveantur, licet cum minori atten­ tione et reflexione id faciat quando iam exercitatus est» ’. Et similiter Medina dicit: «Verum est tamen quod, ut membra exteriora obediant, necesse est quod sint apta et non impedita. De Demosthene legitur ita fuisse balbus 1 Joannes a S. Thoma, h. disp. 13, art. 2, nn. 8-9, pp. 34-35. .L ■ ΐ'ώ 'i ~ "2 * ' “***- - P. I, Q. L. 172 De subiecto habituum C. I, a. 3, § II, B: De habitibus brutorum animalium ut primam litteram artis cui studebat pronunciare non posset, postea vero in usu, exercitatione linguae, ablatum est ei impedimentum et fuit eloquentissimus. Itaque ne­ gari non debet quin usu et exercitatione membra effi­ ciantur habilia et magis apta» L Et Vazquez optime scribit; «Assiduo motu et exerci­ tatione attenuari possunt humores aliqui aut qualitates quae esse poterant impedimento ne membra apte et prompte volunati obediant; ergo hac sola attenuatione, sine habilitate aliqua impressa intelligere possumus membra exteriora fieri in dies aptiora ut rationi et vo­ luntati promptius obediant. Neque enim licet asserere membra exteriora ita reddi habilia ad motum et ope­ rationes ut ipsa sine intellectu et imaginatione, in qui­ bus habilitatis artes resident, moveantur et operentur; nam quantumvis subito moveantur, non sine imagina­ tione et cogitatione duce moventur, tametsi propter sum­ mam velocitatem ipsa imaginatio vix percipiatur. Quis enim dicat manum a seipsa, absque ulla cogitatione duce, citharam pulsare?» 1 2. 173 ments qu’il produit fréquemment. Le travail musculaire, écrit le Dr. Lagrange, tend à modifier la nutrition de tous les organes moteurs et à leur donner une structure qui favorise l’éxecution des mouvements. Les muscles grossissent en même temps que leurs fibres deviennent nettes de tout tissu gênant et se dépouillent de la graisse qui pourrait entraner leur contraction. Le repos, au con­ trarie, atrophie la fibre musculaire, et le muscle trop long temps inactif, s'infiltre de tissus graisseux» L Et paulo post: «Quoi qu’il en soit des théories, il reste que la plasticité des tissus est indispensable à l'ac­ quisition des habitudes et que, suivant la cinquième loi de Wund, chaque élément est d’autant mieux approprié à une fonction déterminé qu'il a accompli plus souvent cette fonction par suite de conditions extérieures qu'il y forçaient. Les impressions sont d’autant plus vives et profon­ des que le tissu est plus neuf et plus sain. Les organis­ mes jeunes possèdent, à raison d’échanges intraorgani­ ques plus énergiques, une plus grande aptitude à libérer de l’énergie vive que les vieux, il est évident que la réson­ 162. Neque in hac parte politiores moderni studiis nance aux irritations externes et, conséquemment, la experimentalibus dediti contradicunt, quin potius eodem mutabilité des organismes jeunes se montre supérieure, modo explicant sicut isti scholastici. Audiatur Rolandpar comparaison à celle des vieux. Quando on réfléchit Gosselin, qui modernam explicationem ita refert: «C’est à l'immense quantité d’images et d’habitudes que l’enfant grâce à la plasticité des tissus que les impressions orga- ( acquiert avec tant de facilité et à l’éffort que doit faire niques se fixent et se conservent. Un joueur de piano, s'il un vieillard pour apprendre, on est obligé de conclure reste quelque temps sans faire ses gammes, a l’impres­ que, à mesur qu’il avance en âge, les tissus de l'être sion très nette que ses doigts sont rouillés, que ses mus­ humain se durcissent et deviennent de moins en moins cles ont perdu de leur agilité et de leur souplesse. La propres à enregistrer une éxcitation» 2. location des mouvements est si spéciale que le virtuose, en utilizant les mêmes muscles, sera incapable d’exécu­ B. Pro brutis animalibus ter un autre travail d’adresse. Mozart, pianiste incompa­ rable, n’arrivait pas à couper sa viande à table. Le muscle 163. De his dicendum est: Primo, esse susceptiva exercé n’est pas apte à tout, mais seulement aux mouvehabitus entitativi corporalis, puta pulchritudinis, sanitaMedina, h. I., ad art. 1, p. 365. 2 Vazquez, h. I., disp. 78, cap. 4, p. 496. 1 1 Round-Gosselin, op. cit., p. 21. 2 Ibidem, pp. 24-25. * 174 De subiecto habituum C. I, a. 3, § II, B: De habitibus brutorum animalium 175 tis, etc., sicut de omni corpore organico dictum est ar­ tibus quando expavescere solent aliquod genus rerum, et ticulo primo. Secundo, quantum vero ad habitus operatieo viso aut fugere solent aut se sistunt, ut ulterius non vos, si eorum facultates sensitivae absolute consideren­ progrediantur. Eadem ratione psittacis contingit et aliis tur, non possunt eos suscipere, minus adhuc quam fa­ avibus, quae aliquas voces edere solent edoctae ab homi­ cultates nostrae; si vero considerentur prout cadunt sub nibus, nam species earum rerum adeo vehementer insi­ dent imaginationi earum propter assiduam doctrinam, ut directione hominis, tunc aliquo modo educari et domescitius ab illis ipsarum imaginatio excitetur quam ab aliis. ticari possunt, minus tamen quam sensus et organa cor­ Quod enim ab hoc potius obiecto quam ab alio excitentur, poralia hominis, ut experientia constat. Insuper, quia non provenit ex habitu, qui est habilitas, sed ex pecu­ carent libertate, deest eis dominium utendi vel non uten­ liari modo impressiosis specierum. di his dispositionibus et habilitatibus, quod tamen per­ Quare neque in nostra imaginatione censerem habitus tinet ad rationem habitus ’. Tota huiusmodi habilitas esse constituendos ad hoc ut excitent magis assidue me­ provenit ex obiecto vividius imprimente memoriam de­ moriam alicuius rei, sed solum ad discurrendum et per lectationis et doloris, qua instinctive brutum animal mo­ discursum in memoriam melius revocandum quae antea vetur ad aliquid agendum vel omittendum. Id quod ex­ novimus, postquam ex alia causa ad hoc potius cogitan­ perientia patet, nam educatores animalium faciunt eos dum quam illud excitati sumus» mechanice sic vel sic moveri, et, si moveantur sicut opor­ Et idem docet Joannes a S. Thoma 2. Unde Caietanus tet, dans eis cibos qui eis magis placent; quod si male etiam optime scribit: «Adverte quod cum ars non possit moveantur, vapulant ea; et sic quando vocem vel ges­ dare naturae substantiam actus, sed modum, et electio tum vident in homine ut aliquid agant, eis repraesentatur non significet modum actus, sed ipsum actum substan­ per memoriam cibus aut verbera, et sic ex instinctu et tialiter, nulla arte fieri potest ut aliquod brutum eligat. necessitate quadam moventur ad illa exequenda. Propter Sed quod apparet discretionis et electionis in operibus quod domatores ferarum habere solent panem et virgam, simiarum, canum et simillium, mire disciplinatorum, fit ut per ea excitent appetitum vel fugam animalium. Unde illo eodem modo quo a naturali instinctu aguntur. Sicut non sunt concedendi habitus operativi in brutis anima­ enim naturalem instinctum sic ordinatum sortita sunt libus proprie loquendo, eo vel magis quod eis deficit principium applicationis vel usus eorum, quod est vo­ [ animalia quaedam, ut in littera dicitur, ita habitus acqui­ situs in illis ex frequentia actuum, inclinat illos per mo­ luntas libera. dum instinctus. Et hoc ipsum quod inclinabilia sunt ani­ Quapropter bene iterum Vazquez scribit: «In imagi­ natione brutorum non esse habitum sumptum pro habi­ malia secundum huiusmodi mores, ex natura habent inchoative, completive vero ab assuefactione»3. litate, non solum quatenus a seipsis bruta moventur, sed Et alibi idem Caietanus profunde et synthetice dixe­ etiam quatenus ab homine quasi ad disciplinam instruun­ tur, quae est instar cuiusdam habilitatis, ad aliam cau­ rat: «Circa subiectum habitus (operativi) advertendum sam reduci potest, nempe ad efficaciam speciei effica­ est quod, quia habitus finis est habituationis, et habituari cius impressae ab obiecto saepius repetito, ex quo pro­ assuescere quoddam est, ideo, ubi non invenitur consuevenit ut illa potius quam alia excitet imaginationem per recordationem aliquam, sicut contingit in brutis animan1 S. Thomas, hic, ad I I I 1 Vazquez, loc. cit., pp. 496-497. t Joannes a S. Thoma, loc. cit., pp. 35-36, nn. 12-17 3 Caietanus, In I-II, q. 13, art. 2, n. 3. wRSSà'‘.π 176 ·*. -S'J ·.·· ’ ·/ - ·■··.] ' \ >Ί P. I, Q. L. De subiecto habituum tudo aut aliquid maius, ibi non invenitur proprie ha­ bitus. Propter quod, exsistentibus duobus principiis, scilicet natura et voluntate, ubi est pure natura nihil est habitus proprie; si enim infinities lapis proficiatur sursum, non habituabitur ad motum sursum, ut dicitur in II Ethico­ rum. Ubi autem est ipsa voluntas, ibi est perfecte habi­ tus. Unde et de ratione habitus videtur voluntarium, ut in articulo tertio auctor dicit, et in III de anima Averroes dicit quod habitus est quo quis operatur cum vult. In intermediis autem quanto aliquis magis participat aliquid rationis tanto magis participat habitum. Et hinc provenit, 1 ", quod habitus ad operationes sunt principaliter in anima, idest in ipsis virtutibus animae, et secundario in organis corporis, quoniam illae quidem principaliter, haec autem secundario ra­ tionalem motum sapiunt. Et propter hoc habituati ad delectationes venereas vel cibi, potus, loquacitatis, ludi, blasphemiae, et similium, volentes abstinere, quasi non possunt, corpore iam assueto ad talem appetitus se­ quelam. Provenit, 2°, quod, licet in membris corporeis et parte vegetativa absolute nullus sit habitus, in eisdem tamen pro quanto et quo modo obedientia sunt rationis imperio, habitus sunt secundario, sicut et assuefactiones, ut in principio corporis articuli dicitur (art. 1) et patet in mu­ sicis et aliis artificibus... Provenit, 3°, quod in animalibus brutis, pro quanto aliquid participant obedientiam, capacia sunt habituum» ’. § III SOLVUNTUR DIFFICULTATES 164. Obiectio prima. Illud maxime est subiectum habitus quod est maxime natura, quia habitus, utpote I In I-II, q. 50, art. 3, nn. 1-2 C. I, a. 3, § ΙΠ: Ad difficultates articuli 177 prima species qualitatis, dicitur per se primo in ordine ad naturam rei cuius est. Atqui anima secundum essen­ tiam suam est maxime natura. Ergo anima secundum essentiam suam est maxime subiectum habitus. Maior constat, quia in compositis ex materia et for­ ma, natura per se primo dicitur de ipso composito, dein­ de, de forma; postea, de materia. Atqui anima humana secundum suam essentiam est forma corporis, quod se habet ad illam sicut materia. Ergo in homine, post com­ positum ex anima et corpore, anima secundum suam es­ sentiam dicitur maxime natura; deinde, corpus secun­ dum suam essentiam; tertio, potentiae animae, quae sunt veluti propprietates eius naturales; quarto, organa cor­ poris vivi, quae sunt etiam quasi proprietates eius. 165. Respondetur. Dist. mai.: Illud est maxime sub­ iectum habitus quod est maxime natura, ita quidem ut simul sit in potentia disponenda ad formam vel ad ope­ rationem, concedo·, ita ut sit mera natura et non in po­ lenta disponenda ad formam vel ad operationem, nego. Contradist. min.: anima secundum suam essentiam est maxime natura, et quidem in potentia disponenda per se primo ad formam vel ad operationem, nego; non in potentia ad formam neque per se primo seu immedia­ te disponenda ad operationem, concedo. Et nego consequens et consequentiam. Habitus non dicitur de ipsa natura secundum se, sed secundum ordinem ad ipsam naturam, et ideo per se pri­ mo respicit subiectum in potentia disponibile ad natu­ ram vel ad operationem propriam naturae. Ipsa ergo natura est ad quam fit dispositio vel habitus, non vero in qua est habitus vel dispositio; sed proprium subiectum habitus est ens in potentia disponibili ad ipsam naturam, hoc est, ad formam naturae vel ad operatio­ nem naturae. Ceteris ergo paribus, si quid sit maxime natura, seu id naturam pertinens simulque in potentia ad formam vel operationem naturae, illud erit maxime subiectum 178 P. I, Q, L. De C. I, a. 3, § HI: An subiecto habituum difficultates articuli prior est, est subiectum immediatum et quo voluntatis ’, habitus; si vero non sit in potentia, licet sit maxime i et multo magis naturalis potentia potest esse immedia­ natura, non erit subiectum habitus. tum subiectum quo habitus operativi. Anima ergo secundum essentiam suam, licet sit ma­ xime natura, quia tamen non est in potentia ad formam 168. Obiectio tertia. Atqui neque hoc modo potentia naturae, eo ipso quod ipsamet est forma naturae, non potest esse subiectum immediatum quo habitus opera­ est subiectum habitus entitativi naturalis; e contra, cor­ tivi. Nam subiectum est naturaliter prius eo quod est in pus, licet sit minus natura, quam anima, quia tamen subiecto, sicut substantia est naturaliter prior accidenti. secundum essentiam suam est materia quae essentiali­ Atqui potentiae animae non sunt naturaliter priores, sed ter est in potentia ad formam, maxime est subiectum potius naturaliter posteriores habitibus operativis. Ergo habitus entitativi naturalis. potentiae animae nullo modo possunt esse subiectum Ex alia vero parte, quia potentiae animae sunt ma­ habitus operativi. xime in potentia activa ad operationes vitales, maxime Minor patet ex dictis quaestione praecedenti articulo sunt ipsae susceptivae habitus operativi; membra vero • secundo. Nam prima species qualitatis est naturaliter seu organa corporis, quia sunt minus in potentia seu prior quam secunda species qualitatis, eo quod ordo speminus potentia activa ad operationes illas, minus etiam cierum qualitatis est naturalissimus, ut ibi dictum est. susceptivae sunt habitus operativi. Atqui habitus est in prima specie qualitatis, dum poten­ tiae naturales sunt in secunda specie. Ergo potentiae 166. Obiectio secunda. Quod anima nequit esse sub­ naturales sunt naturaliter posteriores habitu. iectum habitus operativi secundum suas potentias. Sub­ iectum accidentis non est accidens, sed substantia. Atqui potentiae animae sunt accidentia, utpote qualitates, et similiter habitus. Ergo subiectum habitus operativi non sunt potentiae animae, sed ipsamet eius essentia. 167. Respondetur. Dist. mai.: Subiectum accidentis non est accidens, sed substantia, subiectum primum et quod, concedo; subiectum immediatum et quo, nego. Concedo min., et nego consequens et consequentiam. Subiectum primum et radicale et quod accidentis est semper substantia, quae sola est quod est; sed quia inter accidentia relate ad substantiam datur ordo quidam prio­ ris et posterioris, ideo accidens naturaliter prius potest esse subiectum immediatum et quo respectu accidentis subsequentis; et ita quantitas, quae est psimum accidens corporis est subiectum immediatum et quo ceterorum accidentium panis et vini in Sacramento Altaris. Et simi­ li tci una potentia, v. gr. intellectus, quae naturaliter 169. Respondentur. Concedo mai., vel etiam distin­ cto: subiectum est naturaliter prius eo quod est in sub­ iecto, prioritate seu ordine generationis et temporis vel in genere causae materialis, concedo; ordine vel priori­ tate perfectionis seu in genere causae formalis, nego. Subiectum enim comparatur ad id quod est in sub­ iecto sicut potentia ad actum vel sicut materia ad for­ mam, et ideo in hoc genere causae materialis —quod secundarium est— subiectum est naturaliter prius eo quod est in subiecto, sicut materia est naturaliter prior forma et potentia est naturaliter prior actu; at in genere causae formalis —quod principale et primarium est— id quod est in subiecto est naturaliter prius subiecto, sicut forma naturaliter est prior materia et actus natu­ raliter est prior potentia, et perfectum naturaliter est prius imperfecto. Contradistinguo min.: Potentiae animae non sunt nai S. Thomas, I, 77, 7 ad 2. 180 I De subiecto habituum turaliter priores habitibus, prioritate naturae seu per­ fectionis seu in genere causae formalis, concedo; priori­ tate generationis et temporis seu in genere causae ma­ terialis, nego. Et nego consequens et consequentiam. Obiectio sat puerilis est. Quando enim fit comparatio inter species qualitatis, oportet sumere ex una parte omnes modos habitus et ex alia omnes modos poten­ tiae. lam vero, in hoc sensu, habitus entitativus est na­ turaliter prior, etiam ordine generationis et temporis seu in genere causae materialis, quam naturales potentiae, quia per se primo importat ordinem ad naturam, dum potentia importat ordinem ad operationem; sed habitus operativus, eo ipso quod subicitur in potentia, est na­ turaliter posterior potentia, quia per se primo dicitur in ordine ad naturam ipsius potentiae. Sed iste ordo est secundarius, quia est ordo operandi, qui naturaliter pos­ terior est ordine essendi. Obiiciens ergo aequivoce trans­ it a secundum quid ad simpliciter. I * I■ Art. 4.-Utrum in ipso intellectu sit aliquis habitus PRAENOTAMINA 5 f 170. Postquam consideravit partem inferiorem ani­ mae quantum ad susceptionem habitus operativi, statim convertitur ad partem superiorem seu rationalem per essentiam, hoc est, ad intellectum et voluntatem. Et quia Averroes posuit unum esse intellectum possi­ bilem omnium separatum a singulis, ideo coactus est sustinere habitus cognoscitivos quibus iste et ille homo cognoscunt non esse in ipso intellectu, sed in viribus sensitivis interioribus, hoc est, in sensibus internis, de quibus egimus articulo praecedente. Ut ergo istam posi­ tionem Averrois discuteret et impugnaret, S. Doctor non C. I, a. 4: Ipse intellectus est subiectum habituum 181 est contentus quaerere: utrum in intellectu sit aliquis habitus, sed emphatice et quasi reduplicative inquirit: • utrum in ipso intellectu sit aliquis habitus. 171. Et quidem ex una parte videtur quod in ipso intellectu non sit ponendus aliquis habitus: a) Quia eius est habitus cuius est operatio. Atqui om­ nes operationes hominis sunt compositi, hoc est, animae et corporis simul. Ergo et omnes habitus operativi ho­ minis debent esse in composito, hoc est, in anima et corpore simul. Sed ipse intellectus non est actus corpo­ ris, sed separatus a corpore. Ergo in ipso intellectu non est aliquis habitus. b) Quod non est compositum ex potentia et actu non est subiectum habitus, ut probatum est quaestione prae­ cedenti, articulo quarto. Atqui ipse intellectus non est compositus ex potentia et actu, quia non est compositus ex materia et forma. Ergo ipse intellectus non est sub­ iectum alicuius habitus. c) Habitus operativus est dispositio qua subiectum bene vel male se habet ad operandum. Atqui homo se habet bene vel male ad intelligendum secundum sensus interiores et non secundum ipsum intellectum, nam mol­ les came bene aptos mente videmus. Ergo habitus intelligendi habet homo in ipsis sensibus interioribus, non vero in ipso intellectu. 172. At ex alia parte Aristoteles expresse ponit habi­ tum scientiae et sapientiae et intellectus in rationali per essentiam. Atqui rationale per essentiam est ipse intel­ lectus. Ergo secundum Aristotelem habitus cognoscitivi sunt in ipso intellectu. 173. Positio fuit Avicennae et Averrois habitum non esse in intellectu nostro, sed in sensibus internis, maxime in cogitativa, quae est quasi intellectus passivus vel ma­ terialis; proprie autem habitus est ipse intellectus agens separatus et illuminans; habitus autem scientiarum in 182 De subiecto habituum nobis nihil aliud sunt quam habilitates quaedam animae nostrae ad hoc quod recipiat illuminationem Intelligentiae Agentis et species intelligibiles ab ea in se afferen­ tes, ut Avicenna dicebat ’. Et ad hanc opinionem Avicennae et Averrois alludit S. Thomas quando ait: «Quidam dixerunt habitum prin­ cipiorum esse intellectum agentem»2. Et idem repetit alibi3. Qui quidem intellectus est separatus ab omnibus et singulis hominibus et est unus omnium. 174. Haec autem positio falsa est: 1°, quidem in sua radice de unitate intellectus et separatione eius\ nam si est separatus, non sumus vere intelligentes et ratio­ nales, sed solum per denominationem extrinsecam; unde ! tollitur seu destruitur ipsa natura vel species humana; j si autem est unus vel universalis, tollitur individuatio et personalitas humana, et tota humanitas convertitur in pantheismum quemdam psychologicum. I 2’, in sua positione de habitibus intellectualibus. Nam si habitus intellectuales seu cognoscitivi non sunt pro­ prie loquendo personaliter in nobis, homines nequeunt dici sapientes et scientes; et revera tota cultura et digni­ tas tollitur ab humana natura. Nam sensus interni non sunt capaces habitus intellectivi proprie dicti, cum non sint capaces iudicandi formaliter et attingendi ipsam veritatem. Si ergo habitus isti ad hos sensus solum redu­ cerentur, omnino ab homine tolleretur omnis cultura intellectualis. Nec mirum, quia ex quo sublata est hu­ mana natura, cultura etiam omnis de medio tolli debet. 3°, ad hominem, qua manifeste est contra Aristotelem, ut patet in littera. 4°, in sua positione horum habituum in intellectu agente. Nam habitus isti vel sunt ipse intellectus agens r ^‘ί 1 S. Thomas, De Veritate, 12, 1 in fine corp. i dist. 17, q. 2, art. 1 corp, in fine ll C^,raGPent cap™?; T M. s" Λ '“*· “· » C. I, a. 4: Ipse intellectus est subiectum habituum 183 (=substantia separata vel potentia naturalis intellectiva), vel est in intellectu agente sicut in subiecto. Atqui neu­ trum dici potest. Non primum quia habitus non est sub­ stantia, sed accidens, ut patet ex quaestione 49, articu­ lo 1; neque aliud, quia habitus non est naturalis po­ tentia, quae est secunda species qualitatis, sed prima, ut patet ibidem, articulo 2; neque tertium, quia subiec­ tum habitus est in potentia passiva, intellectus vero agens non est in potentia passiva. Dicendum est ergo quod habitus sunt in ipso intellectu possibili. Nam eius est habitus cognoscitivus cuius est actus cognoscitivus. Atqui intellectus possibilis est actus cognoscitivus seu operatio cognoscitiva, nempe simplex apprehensio, iudicium et discursus. Ergo intel­ lectus etiam possibilis est habitus cognoscitivus. Relicta autem quaestione historica cum Avicenna et Averrore, quos S. Doctor impugnat bene et ad hominem et simpliciter, possumus absolute et simpliciter, iuxta principia verae psychologiae, quaerere utrum intellectus humanus sit subiectum habitus. Et quidem evidenter constat non posse esse subiec­ tum habitus entitativi, cum sit potentia quaedam, quae non est capax, ut potentia, nisi habitus operativi, ut constat ex dictis quaestione 49, articulo 3. Sed quia in­ tellectus in nobis est duplex realiter distinctus, nempe intellectus agens et intellectus possibilis quaeritur consequenter quinam ex his duobus intellectibus sit susceptivus habituum operativorum. § Π SOLUTIO QUAESTIONIS 174. conclusio prima: Intellectus agens non potest esse subiectum alicuius habitus. 175. Probatur. Primo: Subiectum habitus operativi 1 I, 79, 3 et 7. • - 184 De subjecto habituum est potentia passiva, ut patet ex dictis supra, quaestione 49, articulo 4. Atqui intellectus agens non est potentia passiva, sed activa tantum, quia non patitur ab obiecto, sed agit tantum in illud ‘. Ergo intellectus agens non potest esse subiectum alicuius habitus. fi- Ί 176. Secundo: Potentia naturaliter determinata ad unam tantum operationem, semper eodem modo exercendam, non est subiectum habitus operativi. Atqui intellectus agens est potentia naturaliter determinata ad unam tantum operationem eodem modo exercendam. Ergo intellectus agens non est subiectum habitus ope­ rativi. Maior patet ex dictis in quaestione 49, articulo 4, ubi inter conditiones positas ad hoc ut aliquod subiectum vel potentia possit esse susceptivum habitus, est quod sit in potentia ad plura seu ad diversa, et quidem di­ versis modis. Minor vero constat, quia potentia non habens nisi unam operationem, est potentia naturaliter determinata ad unam operationem, quia omnis potentia est naturali­ ter determinata ad propriam operationem; prima autem et unica operatio naturaliter, hoc est, eodem modo sem­ per exercetur. Atqui intellectus agens est potentia quae habet unam operationem tantum, hoc est, facere intelligibilia in potentia, prout relucent in phantasmate, intelligibilia in actu, per abstractionem specierum intelligibilium universalium; et quidem hanc operationem semper eodem et naturali modo exercet; et propter hoc intellectus agens est incapax deceptionis vel falsitatis, quae est malum intellectus. Ergo intelectus agens est potentia naturaliter determinata ad unam tantum ope­ rationem semper eodem modo exercendam. tr.llprtnJiopnc S»·? dd ,c‘ arL 7- Undc et alibi: «Quod enim in­ tellectus agens habitu non indigeat ad sui operationem ex hoc con­ tingit quod intellectus agens nihil recipit ab intclligibilibus sed maris OHnarn suam .U.s tnbu.t, faciendo ea intelligibili? actu. '(De Veri! C. I, a. 4: Ipse intellectus est subiectum habituum 185 Unde S. Doctor radicem incapaci tatis habitus opera­ tivi in intellectu agente attingit quando scribit: «simi­ liter etiam nec intellectus agens (indiget aliquo habitu), qui habet determinatam actionem, scilicet facere intelligibilia in actu, sicut lux facere visibilia in actu» Et alibi: «Potentia igitur quae est tantum agens non indiget ad hoc quod sit principium actus, aliquo inducto; unde virtus talis potentiae nihil est aliud quam ipsa potentia. Talis autem potentia est divina, intellectus agens et po­ tentiae naturales; unde harum potentiarum virtutes non sunt aliqui habitus, sed ipsae potentiae (sunt) in ipsis completae»2. In ordine ergo naturali est omnino impossibile quod intellectus agens sit susceptivus alicuius habitus. 177. Sed neque in ordine ad supernaturalia obiecta. Nam in cognitione supernaturali aut habetur solum no­ vum lumen absque novis speciebus, aut habetur novum lumen cum novis speciebus. Neutro modo intellectus agens perficitur supernaturaliter: non quidem in primo casu, quia intellectus agens non illuminat nisi per spe­ cies intelligibiles, quas abstrahit; haec ergo illuminatio sine novis speciebus directe et praetematuraliter infun­ ditur a Deo in intellectu possibili; non in secundo casu, quia istae novae species debent esse supernaturales ideoque infusae; non ergo per abstractionem acceptae, sed per infusionem a Deo; intellectus autem agens non po­ test nisi species abstrahere a sensibilibus. Unde S. Tho­ mas: «divinorum cognitio dicitur fieri non per abstrac­ tionem sed per participationem»3. Dicendum est ergo quod intellectus agens non est receptivus supematuraliter alicuius habitus. 178. conclusio secunda: subiectum habitus operativi. Intellectus possibilis est i III Seni., dist. 33, q. 1, a. 1. J De Virtutibus in communi, q. 1, a. 1. 3 /ii De divinis nominibus, cap. 2, lect. 4, p. 410a. 186 P. I, Q, L. Di: subiecto habituum 179. Probatur. «Illi competit esse subiectum habitus [operativi] quod est [naturaliter] in potentia [passiva) ad multa operanda, quae diversimode fieri possunt». Atqui intellectus possibilis est naturaliter in potentia passiva ad multa intelligibilia percipienda et iudicanda, quae diverso modo percipi et iudicari possunt. Ergo intellectui possibili competit esse subiectum habitus ope­ rativi, seu intellectus possibilis est subiectum habitus operativi. Maior, quae est S. Thomae in responsione ad 1 huius articuli, constat ex dictis quaestione 49, articulo 4. Nam subiectum habitus operativi debet esse aliqua potentia animae1, et quidem passiva et naturaliter in potentia ad diversa, quae diverso modo commensurari possunt2. Minor vero patet ex ipsamet natura intellectus possi­ bilis. Nam intellectus possibilis est: Γ, potentia passiva, hoc est, quae primo patitur ab obiecto proprio2; 2°, est naturaliter, hoc est, secundum naturam suam in potentia passiva, quia intellectus possibilis est naturaliter seu ex propria natura in pura potentia intellectiva, hoc est, sicut tabula rasa in qua nihil est scriptum4, sicut ma­ teria prima est pura potentia subiectiva formae substan­ tialis; 3°, et haec potentia passiva est ad multa et diversa et non ad unum tantum, quia est in potentia ad omnia omnino intelligibilia, quae sunt omnia omnino entia5, sicut materia prima est in potentia ad omnes formas corporales; 4°, et quidem ista multa et diversa sunt diversimode commensurabilia, hoc est, species intelligibiles omnium quae abstrahuntur ab intellectu agente, possunt quandoque diversimode percipi seu apprehendi, quandoque vero —et hoc est principale— diversimode combinari seu componi et dividi, per indicium affirma· I-II. 50. 2. 2 I II. 49. 4. I. 79. 2 et 7. I. 79. 1. 5 I, 79, 7. C. I, a. 4: IPSE INTELLECTUS EST SUBIECTUM HABITUUM 187 tivum et negativum, et sic possunt vere vel false, hoc est, bene aut male apprehendi aut iudicari. Optime ergo S. Thomas scribit: «Intellectus possi­ bilis, qui de se est indeterminatus sicut materia prima, habitu indiget quo participet rectitudinem suae regulae, et naturali quantum ad ea quae ex naturali lumine intel­ lectus agentis, qui est eius regula, statim determinantur, sicut sunt prima principia; et acquisito, quantum ad ea quae ex his principiis educi possunt; et infuso, quo participat rectitudinem primae regulae in his quae intel­ lectum agentem excedunt» Qui ergo agnoscat habitus cognoscitivos, cum huiusmodi habitus non sint nec in sensibus nec in intellectu agente, debet agnoscere eos esse in intellectu possibili, 1 cuius est intelligere. Eius est habitus cuius est actus. Et quidem ista necessitas alicuius superadditi ad operationes rite exercendas, hoc est, ad simplicem ap­ prehensionem et ad iudicium et ad ratiocinium vel dis­ cursum, est absoluta vel simpliciter, et non solum ad | bene vel rrielius esse, quia intellectus possibilis nihil omnino intelligere valet absque speciebus intelligibilibus, quae sunt reductive in categoria qualitatis et quidem in prima specie. Adde quod, theologice loquendo, in intellectu possi­ bili agnoscuntur fides theologalis et lumen gloriae, quae sunt habitus operativi. De natura autem horum habituum, capite secundo huius quaestionis redibit sermo. § ΠΙ SOLVUNTUR DIFFICULTATES 180. Obiectio prima·. Eius est habitus operativus cuius est operatio ipsa. Atqui operatio humana non est 1 HI Sent., dist. 23, q. 1, art. 1. 188 P. I, Q. L. De subiecto habituum C. I, a. 4: I1»SE INTELLECTUS EST SUBIECTUM HABITUUM 189 in ordine essendi physico, bene vero in ordine operandi, non est subiectum habitus, subdistinguo; non est sub­ iectum habitus entitativi, concedo; non est subiectum habitus operativi, nego. 181. Respondetur. Concedo maiorem; distinguo Contradistinguo min.: Intellectus ipse non est com­ rnin.i Operatio humana, etiam intellectiva, est totius positus ex potentia et actu, in ordine essendi physico, compositi, et non intellectus, ut quod, concedo; ut quo concedo; in ordine operandi, nego. nego. Contradistinguo conclusionem: Ergo ipse intellectus Contradistinguo conclusionem-, habitus operativus non est subiectum habitus entitativi, concedo; operati­ non est ipsius intellectus, ut quod, concedo; ut quo pro­ vi, nego. ximo, nego. Revera, ad hoc ut aliquid sit subiectum habitus debet Evidenter omnes habitus qui sunt in homine sunt esse compositum ex potentia et actu. Sed ista compo­ totius hominis ut quod et ut subiectum primum et ra­ sitio potest intelligi dupliciter: aut in ordine entitativo dicale; at hic non agimus de subiecto quod, sed de sub­ physico (ex materia et forma) vel metaphysico (ex esseniecto quo proximo, et tunc dicendum est habitus ope- 1 tia et esse), aut in ordine operative (ex principio operan­ rativos seu virtutes intellectuales esse ipsius intellectus di et operatione ipsa). lam vero ipse intellectus non est possibilis immediate, quia ipse intellectus possibilis est ipsa sua intellectio, et consequenter adest ibi compo­ qui immediate elicit actus cognoscitivos simplicis ap­ sitio ex potentia intelligendi et ex actu intelligendi, et prehensionis et iudicii, quia operatio intellectiva est insic potest esse in ipso intellectu habitus intellectivus seu dependens subiective et formaliter a corpore, licet ma­ ad intelligendum. terialiter et secundario, quantum ad phantasmata, de­ ’ Quia vero ipse simplex physice est, utpote omnino pendeat in statu praesenti a corpore. Nam et subiectum immaterialis, non est susceptivus habitus entitativi na­ quo ipsius intellectus possibilis est sola anima intellec­ turalis; attamen quia compositus est metaphysice ex tiva, non compositum ex anima et corpore. Unde et ha­ essentia et esse, posset ipse intellectus in nobis et in bitus intellectualis respondet formaliter soli animae, non angelis suscipere habitum entitativum vel quasi entitacomposito. tivum supernaturalem seu in ordine ad Deum; sed de hoc, alias. 182. Obiectio secunda. Quod non est compositum ex potentia et actu non est subiectum habitus seu dispo­ 184. Obiectio tertia. Habitus operativus est disposi­ sitionis, ut patet ex quaestione 49, articulo 4. Atqui tio qua subiectum bene vel male se habet ad operandum. ipse intllectus non est compositus ex potentia et actu, Atqui homo se habet bene vel male ad intelligendum quia non est compositus ex materia et forma. Ergo ipse secundum sensus interiores et non secundum ipsum in­ intellectus non est subiectum habitus. tellectum iuxta illud Philosophi: molles came bene aptos mente videmus. Ergo habitus intelligendi habet homo 183. Respondetur. Distinguo maiorem·. Quod non in sensibus internis et non in ipso intellectu. est compositum ex potentia et actu, ullo modo, hoc est, 185. Respondetur. Concedo maiorem; distinguo neque in ordine essendi sive physico sive metaphysico, neque in ordine operandi, non est subiectum habitus, min.: Homo se habet bene vel male ad intelligendum concedo; quod non est compositum ex potentia et actu secundum sensus internos, secundario et quasi materiaipsius intellectus, sed totius hominis, quia actiones sunt suppositorum. Ergo habitus operativus non est ipsius intellectus, sed totius compositi humani. It 190 ». , ··; i. P. T, O. L. De subiecto habituum P. I, 0. L. De subjecto habituum 191 cogitativae et imaginativae praeparatur phantasma ad liter et obiective et remote, concedo; principaliter et hoc quod faciliter fiat actu intelligibile per intellectum formaliter, subjective et proxime seu immediate, nego. agentem, quod hoc dupliciter potest intelligi. Responsio patet ex dictis articulo praecedenti, ubi Uno modo ut, postquam phantasma est in imagina­ ostensum est tales sensus praeparare et praebere mate­ tione, virtus imaginativa aut cogitativa agat in ipsum, riam intellectui agenti ut iste faciat eam immediate disponendo ipsum ad susceptionem alicuius formae ab aptam informandi seu actuandi intellectum possibilem, intellectu agente, per quam ipsummet phantasma sit eo quod educat inde speciem intelligibilem. actu intelligibile, cum prius esset intellibile in potentia. Unde alibi S. Doctor scribit: «Videtur autem ex hoc Et hic sensus non est hic intentus. Non enim convenit fuisse deceptio in ponendo habitum scientiae in intel­ phantasmati, cum non dicatur ipsum phantasma de po­ lectu passivo esse [scilicet in cogitativa, ut paulo ante tentia fieri actu intelligibile quasi unum numero phan­ S. Thomas inducit ex Aristotele], quia homines inve­ tasma prius sit in potentia passiva, postmodum fiat in niuntur promptiores vel minus prompti ad scientiarum actu; numquam enim phantasma ipsum secundum se fit considerationes secundum diversam dispositionem virtu­ actu intelligibile, cum semper sit in organo materiali, sed tis cogitativae et imaginativae. dicitur fieri actu intelligibile inquantum causât in intel­ Sed ista promptitudo dependet ab illis virtutibus si­ lectu speciem quae est actu intelligibilis. Antequam enim cut ex dispositionibus remotis, prout etiam dependet a intellectus agens utatur ipso phantasmate ut instrumento, bonitate tactus et corporis complexione, secundum quod dicitur phantasma potentia intelligibile, in quantum po­ dicit Aristoteles in II De Anima homines boni tactus et test causare aliquo modo speciem actu intelligibilem; simollis camis esse bene aptos mente. Ex habitu autem cut virtus formativa in semine dicitur in potentia anima­ scientiae inest facultas considerandi sicut ex proximo ta, in quantum est virtus animati productiva; et domus principio actus; oportet enim quod habitus scientiae quae est in mente artificis dicitur domus in potentia, ut perficiat potentiam qua intelligimus ut agat cum voluerit dicit Commentator XII Metaphys., comm. 18. Cum autem faciliter sicut et alii habitus potentias in quibus sunt. intellectui agenti coniungitur ut instrumentum, fit actu Item, dispositiones praedictarum virium sunt ex par­ intelligibile, in quantum forma intelligibilis quae in eius te obiecti, scilicet phantasmatis, quod propter bonita­ virtute latebat, educitur in actum virtute intellectus agen­ tem harum virium praeparatur ad hoc quod faciliter fiat tis de potentia activa phantasmatis, et in ipso phantasintelligibile actu per intellectum agentem. Dispositiones autem quae sunt ex parte obiectorum non sunt habitus, , mate habet fumdamentum. Secundo autem potest intelligi dictum S. Thomae ad sed quae sunt ex parte potentiarum; non enim disposi­ hunc sensum, quod phantasma, quanto recipitur in orga­ tiones quibus terribilia fiunt toleranda sunt habitus for­ no imaginativae et cogitativae perfectius disposito, tanto titudinis, sed dispositio qua pars animae, scilicet irasipsum est magis aptum ad hoc ut fiat actu intelligibile. cibilis, disponitur ad terribilia sustinenda. Ergo mani­ Ethic sensus est hic intentus et est verissimus. Quanto festum est quod habitus scientiae non est in intellectu enim organum imaginationis fuerit magis dispositum, passivo, ut Commentator praedictus dicit, sed magis in tanto phantasma est magis aptum ut sua potentia activa, intellectu possibili»1. qua potest producere speciem actu intelligibilem in in­ In quem locum haec adnotat Ferrariensis: «Adverten­ tellectu possibili, reducatur in actum per intellectum dum, cum dicitur quoniam propter bonitatem virtutis agentem utentem ipso phantasmate ut instrumento; forII Contra Gentes, cap. 73. Cf. I-II, 56, 5. 192 P. I, Q. L. Db subiecto habituum ma enim recipitur in subiecto secundum modum reci­ pientis» ‘. Propter quod etiam S. Doctor, infra, quaestio­ ne 56, articulo 5, dicit: «In homine tamen id quod ex con­ suetudine acquiritur in memoria et in aliis viribus sen­ sitivis apprehensivis non est habitus per se, sed aliquid annexum habitibus intellectivae partis». C. I. a. 5: Voluntas ut libera est subiectum habituum 193 non ponitur habitus quia est activus specierum intelligibilium et non patitur ab eis. Atqui voluntas est multo magis activa quam intellectus ipse agens, neque patitur a speciebus intelligibilibus. Est magis activa, quia intel­ lectus agens solum movet phantasmata et intellectum pos­ sibilem, dum voluntas movet omnes animae vires. Ergo, ex quo in intellectu agente non ponitur aliquis habitus, a fortiori non est ponendus in ipsa voluntate. c) Sed fortasse aliquis diceret voluntatem, etiamsi non operetur per species intelligibiles, sequitur tamen for­ mam apprehensam ab intellectu possibili, et sic ponendus §1 esset habitus in ea sicut in intellectu possibili. At vero PRAENOTAMINA ista explicatio non valet. Nam sicut potentiae naturales, hoc est, appetitus naturalis innatus sequitur naturaliter 186. Hucusque consideravimus omnes potentias ani­ ‘ formam naturalem, ita voluntas sequitur naturaliter for­ mae inferiores relative ad susceptionem habitus (art. 3), mam apprehensam per intellectum. Atqui in potentiis vel ac deinde in parte superiori consideravimus intellectum appetitibus naturalibus non ponitur aliquis habitus ad (art. 4); unde solum restat ut voluntatem consideremus, sequendam formam naturalem. Ergo neque in voluntate quia in parte superiori non sunt aliae potentiae vel facul­ ponendus est ad sequendam formam apprehensam. tates praeter intellectum et voluntatem. Et quidem considerare ipsam voluntatem quatenus est 188. At ex alia parte apparet contrarium. vel non susceptiva habitus operativi, videtur directe et a) Quia Philosophus definit iustitiam; habitus secun­ maxime spectare ad moralem scientiam, cum ordo mo­ dum quem aliqui volunt et operantur iusta. Atqui velle ralis sequatur ordinem voluntarii. Unde ex omnibus ar­ est in voluntate et eius est habitus cuius est actus. Ergo ticulis huius quaestionis, iste videtur magis ad rem, et in ipsa voluntate est, ad minus, habitus iustitiae. ideo principaliter intentus. b) Propter unumquodque tale et illud magis. Atqui 187. lam vero ex una parte videtur quod in voluntate appetitus sensitivus est susceptivus habitus operativi non sit ponendus aliquis habitus: propter voluntatem seu in quantum participat aliquid de a) Quia non adest ratio quae erat pro intellectu possi­ voluntate. Ergo multo magis habitus sunt ponendi in ipsa bili. Nam ideo in intellectu possibili ponuntur habitus voluntate. quia operatur per species intelligibiles superadditas. At­ Quaestio ista, quantum ad conclusionem intentam, qui voluntas non operatur per aliquam speciem superad­ adeo clara omnibus visa est, ut nullus philosophorum nec ditam. Ergo in voluntate non sunt ponendi habitus. theologorum ausus fuerit negare habitus esse ponendos b) Quia est magis activa quam intellectus agens, in in ipsa voluntate. Quia ergo facilis est, breviter eam ex­ quo non ponitur habitus. Etenim ideo in intellectu agente pediemus, distinguendo inter ordinem naturalem et ordi­ nem supematuralem; inter voluntatem ut natura et vo­ luntatem ut libera. 1 Ferrariensis, In hunc locum, n. 11, circa finem. Art. 5.-Utru II in voluntate sit aliquis habitus j '/ ' 194 DE SUBIECTO HABITUUM C. I, a. 5: Voluntas ut libera est subiectum habituum 195 i · C’ ■■ ■ ■ I SOLUTIO QUAESTIONIS 189. conclusio prima: Voluntas ut natura in ordine naturali non est subiectum habitus operativi. 190. Probatur. Potentia naturaliter determinata ad unum semper eodem modo attingendum, non est subiec­ tum habitus operativi. Atqui in ordine naturali voluntas ut natura naturaliter est determinata ad unum semper eodem modo attingendum, nempe ad bonum in communi seu ad beatitudinem in communi et ad bonum proprium voluntatis, ut patet ex dictis supra, quaestione 10, articu­ lis 1 et 2. Ergo in ordine naturali, voluntas ut natura non est subiectum habitus operativi. Maior contât ex dictis supra, quaestione 49, articulo 4. Nam potentia susceptiva habitus, ut ibi dicitur, debet esse in potentia ad plura et non ad unum tantum nec secun­ dam eamdem rationem seu semper eodem modo. 191. Confirmatur. Ad ea ad quae potentia operativa non potest male disponi, non indiget habitu bene dispo­ nente. Atqui voluntas ad ea quae naturaliter vult, nequit male disponi, sed semper recto modo se habet. Ergo voluntas ad ea quae naturaliter vult —seu voluntas ut natura— non indiget habitu bene disponente. .1 bitu et sit subiectum habitus, nempe: a) quod sit in potentia passiva ad actum primum vel secundum; b) quod sit in potentia passiva ad plura et non ad unum tantum determinatum; c) quod sit in potentia ad plura illa plu­ ribus modis seu diversimode, hoc est, bene vel male aut saltem melius aut minus bene. In maiori autem conti­ nentur tres istae conditiones. Minor vero facile patet. Nam voluntas est: Γ, poten­ tia passiva, quia est potentia appetitiva; appetiti va autem potentia est passiva, quia primo patitur ab obiecto prae­ sentato a potentia apprehensiva correspondente, seu est movens mota ’; 2°, est in potentia ad plura seu ad diversa, quia intra latitudinem sui obiecti continetur quodcumque bonum; 3°, ad plura ista est in potentia pluribus modis et ad unumquodque diversimode, quia, utpote libera quoad specificationem, se habet ad utrumlibet, hoc est ad unum vel ad aliud, et ad idem sic vel sic, bene vel male. Ratio ergo libertatis quoad specificationem t consequenter quoad exercitium— postulat quod ad plura plu­ ribus modis et ad unum multipliciter se habere possit ut potentia. 194. 2°, ex parte ipsius habitus. Illa potentia est sub­ iectum habitus operativi, cuius actus ponitur in defini­ tione habitus operativi. Atqui voluntas ut ratio seu ut libera est potentia cuius actus ponitur in definitione ha­ bitus operativi. Ergo voluntas ut ratio seu ut libera est 192. conclusio secunda: Voluntas ut ratio seu ut li­ bera quoad specificationem est subiectum habitus ope­ ( subiectum habitus operativi. Maior constat, quia ut saepe dictum est, eius est ha­ rativi. bitus operativus cuius est actus. Quandocumque ergo 193. Probatur. Γ, ex parte ipsius potentiae. Omnis actus alicuius habitus est elicitive actus alicuius poten­ potentia passiva quae potest ad plura diversimode ordi­ tiae operativae, habitus ille est in potentia praedicta sicut nari est subiectum habitus operativi. Atqui voluntas ut in subiecto. ratio seu ut libera est potentia passiva quae potest ad Insuper, habitus operativus est in potentia opera­ plura et pluribus modis seu diversimode ordinari. Ergo voluntas ut ratio seu ut libera est subiectum habitus ope­ tiva sicut in proprio subiecto immediato quo, ut patet ex dictis supra, articulo 2 ad 2. Atqui in definitione prorativi. Maior constat ex quaestione 49, articulo 4, ubi positae sunt 1res conditiones ut aliquod subiectum indigeat ha1 Cf. I-II, 50, 5 ad 2; I, 80, 2. -r-..------------- r— ___ 196 P. I, Q. L. De subiecto habituum C. I, a. 5: prii accidentis poni debet ordo ad proprium et immedia­ tum subiectum eius. Ergo illa potentia cuius actus, vel saltem ordo ad proprium actum, ponitur in definitione habitus operativi, est subiectum habitus operativi. Minor vero patet ex definitione Averrois dicentis quod habitus est quo quis utitur cum voluerit: velle autem est actus voluntatis; uti vero est actus voluntatis ut est ratio vel libera, ut constat ex dictis supra, quaestione 16 : F 1 195. conclusio tertia: Voluntas relative ad bona su­ pernaturalia est subiectum habitus operativi. 196. Probatur. Γ: potentia passiva ad diversa quae diverso modo commensurari possunt est subiectum habi­ tus operativi. Atqui voluntas relative ad bona supematuralia est in potentia passiva ad plura diversimode com­ mensurabilia. Ergo voluntas relative ad bona supematuralia est subiectum habitus operativi. Maior constat ex quaestione 49, articulo 4. Minor vero facile suadetur, nam, 1°, voluntas est po­ tentia quaedam operativa; 2°, in ordine ad bona super­ naturalia est naturaliter improportionata seu impotens active, et ideo est in mera potentia passiva seu obedientiali; 3°, est in potentia ad plura seu diversa, quia etiam bona supernaturalia sunt multiplicis generis; 4°, ad haec diversa et ad unumquodque diversimode disponi seu com­ mensurari potest, nempe magis vel minus perfecte, masis vel minus intense. • ' * *e I 197. 2°; potentia operativa quae non potest exire in actum secundum sine aliquo principio operativo superad­ dito, indiget absolute habitu operativo, ideoque est sub­ iectum habitus operativi. Atqui voluntas relate ad bona supernaturalia est potentia quae naturaliter non potest fcr! 1 ■ $ · Albertis Magnus magis complete refert definitionem Ave­ rrois: .;-Ά Γ t -00 P. I, Q. L. De subiecto habituum C. I, a. 5: Voluntas ut libera est subiectum habituum 201 agens, quia intellectus agens solum est activus circa phan­ tasmata et circa intellectum possibilem, dum voluntas est activa seu motiva omnium virium animae, ut patet ex dictis supra, quaestione 9, articulo 1. Ergo voluntas non est subiectum habitus operativi. lem absque aliquo habitu vel dispositione superaddita. Ergo similiter voluntas, quae est appetitus rationalis, se­ quitur formam apprehensam a ratione, hoc est, bonum intellectum, absque ullo habitu vel dispositione superad­ dita. 205. Respondetur. Dist. mai.: Potentia magis activa quam intellectus agens, eodem genere et modo activitatis vel causae, quam intellectus agens, non est subiectum ha­ bitus operativi, concedo: potentia magis activa quam inintellectus agens, sed alio genere et modo activitatis vel causae, quam intellectus agens, non est subiectum habi­ tus operativi, nego. Contradist. min.: Voluntas est magis activa quam in­ tellectus agens, sed alio genere et modo activitatis vel causae, concedo: eodem genere et modo activitatis vel causae ac intellectus agens, nego. Et nego consequens et consequentiam. Ratio est quia intellectus agens est activus in genere causae formalis seu quoad specificationem et insuper nullo modo est passivus; sed voluntas est activa seu motiva in genere causae efficientis seu quoad exercitium, et insuper est per prius passiva quam activa, quia est movens mota a forma intellecta, et propter hoc stat sub categoria potentiae passivae. Est ergo sophisma a secundum quid ad simpliciter seu a genere ad genus, eo vel magis quod divisio poten­ tiae per activam et passivam non est divisio secundum genus causae efficientis, sed secundum genus causae for­ malis et finalis, secundum quas potentiae specificantur et distinguuntur, hoc est, per ordinem ad obiectum, non per ordinem ad subiectum. Unde omnino extra quaestio­ nem est insistere in activitate voluntatis per ordinem ad subiectum. 207. Respondetur. Dist. mai.: Ita se habet voluntas, quae est appetitus rationalis, ad sequendam formam ap­ prehensam a ratione, sicut se habet appetitus naturalis ad sequendam formam naturalem, eodem seu aequali om­ nino modo, idest univoce convenienti, nego·, simili modo, qui est similis tantum seu analogicus, hoc est, secundum quid et simpliciter diversus seu inaequalis, concedo. Concedo min. et nego consequens et consequentiam. 206. Obiectio tertia. Ita se habet voluntas ad sequen­ dam formam apprehensam a ratione sicut se habet appe­ titus naturalis seu innatus ad sequendam formam natu­ ralem. Atqui appetitus naturalis sequitur formam natura- 208. Appetitus naturalis seu innatus potentiarum seu agentium naturalium non convenit univoce cum appetitu elicito potentiae vitalis proprie dictae; nec enim quando dico: materia prima appetit formam; potentia appetit actum, idem univoce dico sicut si dicam: voluntas stu­ dentis appetit doctoratum. Ita anim se habent inter se isti appetitus sicut relatio transcendentalis et praedicamentalis, quae analogice tantum conveniunt. Sed insuper, appetitus ipse elicitus potentiae vitalis appetitivae non stat in idivisibili, quia iste appetitus po­ test esse duplex: nempe sensitivus, qui sequitur formam apprehensam a sensibus; et intellectivus seu rationalis, qui sequitur formam apprehensam ab intellectu vel ratio­ ne. Constat autem quod nec isti duo appetitus eliciti et proprie dicti univoce conveniunt, sicut neque univoce conveniunt corporale seu sensitivum et spirituale seu intellectivum, cum se habeant sicut rationale per essen­ tiam et rationale per participationem *. Denique, etiam in ipso appetitu rationali distinguitur adhuc appetitus ut natura et appetitus ut ratio seu ut liberum arbitrium. Possumus ergo et debemus dicere quod appetitus rationalis ut natura naturaliter et necesi Cf. I-II. 61. 1 ad 1; 26, 4. I 202 t » I t * ■ - I ■ 1 De subiecto habituum C. I, a. 6: In angelis et animabus separatis 203 sario fertur in bonum intellectum necessarium, simili et completa evadet consideratio hominis prout est habi­ modo sicut appetitus elicitus sensitivus naturaliter fertur tus susceptivus. in bonum apprehensum a sensibus, et sicut appetitus Sed praeterea ad hoc invitabat etiam articulus quar­ naturalis vel innatus naturaliter fertur suo modo in finem tus, nam angeli sunt «intellectuales» —unde et Intelligensuum secundum formam connaturalem vel innatam; et tiae nomen accipiunt—. Quia ergo in ipso intellectu pos­ in hoc sensu concedimus maiorem, quod nempe voluntas sibili nostro positi sunt habitus, naturaliter ratio inquirit ad haec bona naturalia et necessaria, ad quae fertur ut utrum etiam in ipsis angelis sint habitus ponendi, quia natura, non indiget habitu superaddito potentiae. non habent intellectum eodem modo sicut nos. Sed voluntas ut ratio seu ut libera, quia sequitur for­ Denique adest et aliud motivum quaerendi specialiter mam apprehensam a ratione sub ratione boni contingen­ de angelis. Nam theologus considerare debet omnia in tis et infinite variabilis, non fertur naturaliter in hoc Deo vel per ordinem ad Deum. Ad hoc autem requiritur bonum modo necessario et uniformi et determinato, sed ut apprime distinguat ea quae soli Deo conveniunt ab natura sua postulat contingentiam et indeterminationem his quae Deo et creaturis sunt communia quodammodo. et variabilitatem. Ut ergo ad haec bona feratur recte et Et quia subiectum habitus est ens in potentia, ut dictum prompte et delectabiliter, hoc est, ut melius feratur, in­ est quaestione praecedenti, articulo 4, puritas absoluta diget habitu seu virtute superaddita, ut in conclusione Dei in essendo et in agendo perfectius apparet si Ipsi soli repugnat habitum habere, non autem angelis; tunc enim secunda dictum est. Et tamen ista indigentia est naturalis, quia forma ■ sub novo adspectu appareret distinctio Dei a creaturis. intellecta, quam sequitur voluntas, indifferens et indeter­ Unde quaestio ista, licet fortasse superficialiter consideminata et contingens est, et ideo contingenter fertur vo­ I ranti videatur esse extra moralem considerationem, non luntas in illam secundum modum suum. Naturaliter ergo tamen est extra considerationem theologicam; et sic, indiget habitu superaddito ut haec recto modo appetat. quemadmodum moralis theologia radicem et principia sumit ex dogmatica, ita etiam, ut perfecta et plena sit, ad dogmaticam redire debet, per considerationem aliArt. 6.-Utrum in angelis sit aliquis habitus ■ qualem substantiarum separatarum. Quocumque modo sit, certum est tractatum comple­ tum de subiecto habitus debere considerare, omnia subPRAENOTAMINA iecta possibilia, et consequenter angelos ipsos, qui for­ 209. Hucusque vidimus quomodo possit esse homo tasse capaces sunt habitus. Vel dicas ideo tractare hoc, subiectum habitus secundum omnes suas partes et poten­ quia circa angelos errarunt Maximus, Simplicius et tias. Quia tamen anima humana spiritualis et immorta­ Averroes; aut etiam quia habitus superat capacitatem lis est, determinandum supererat utrum et quomodo in humanam, et ideo ut completus esset sermo debuit ab illo statu separationis sit subiectum habitus. homine exire, descendendo ad corpora et animalia et as­ lam vero anima in illo statu similis est substantiis cendendo ad angelos; istud enim praedicatum «habitus» separatis, quas angelos theologi vocant. Unde quaeren­ excedit capacitatem vel potentialitatem subiecti «homo». dum erat de angelis ipsis utrum et quomodo sint habitus susceptivi, ut inde statim eadem doctrina proportiona210. Et quidem ex una parte videtur quod in angelis liter applicetur animae separatae, et sic totalis et plena non sit aliquis habitus: 11 204 De subiecto habituum a) Quia obstare videtur auctoritas Maximi, commen­ tatoris Dionysii, in opere speciali circa ipsos angelos. Nam in angelis, utpote formis simplicibus, nullum est accidens ponendum. Atqui habitus sunt accidentia, cum sint de genere qualitatis, quae accidens est. Ergo in angelis non est ponendus aliquis habitus. b) Quaecumque per seipsa coniunguntur Optimo, non indigent aliquo superaddito disponente. Atqui angeli per seipsos coniunguntur Deo, quia sunt super omnia alia creata et consequenter non possunt coniungi per aliquid inferius, ut sunt habitus. Ergo angeli, ut attingant Deum vel finem suum non indigent aliquo habitu. c) Habitus est dispositio quaedam. Atqui subiectum simplex non est capax dispositionis, quia dispositio est ordo partium in habente partes. Ergo subiectum simplex non est capax habitus. Sed angeli sunt substantiae sim­ plices. Ergo angeli non sunt susceptivi alicuius habitus. - n» 211. At ex alia parte magna auctoritas Dionysii favet positioni habituum in angelis, dum in angelis primae hierarchiae dicit esse manifestatio deiformis ipsorum habituum. 212. In hac quaestione est duplex opinio fundamen­ talis. Quidam enim, ut Maximus, commentator pseudoDionysii, Simplicius et Averroes, putant in angelis nullum esse habitum ponendum, quia sunt substantiae omnino simplices et perfectissimae in quibus idem est intelligere et esse, intellectus et substantia intelligens: unde omnia quae intelligunt, non intelligunt per aliquas species su­ peradditas, sed unice per propriam substantiam sicut per speciem intelligibilem. Nullum ergo accidens, nulla com­ positio in illis cadere potest, sed quidquid in eis est sub­ stantia est. Unde Simplicius, quem hic etiam adducit S. Thomas, scribit: «Quidam non recte quaerunt an qua­ litates quae hic et ibi sunt sub eodem genere collocari debeant. Nam prorsus ea quae ibi sunt qualitates non sunt, sed omnia sunt substantia in ipso ente, quando qui· C. I, a. 6: In angelis et animabus separatis 205 dem qualitates secundum participationem qualitatum in materia considerantur. Sed nonulli aiunt, si habitus qui communiter intelligilur praedicaretur de illa substantia et de hac, vel ha­ bitus iste aut aliter diceretur habitus cum praedicaretur de hac substantia et non de illa. Dicerem itaque illum habitum intellectualem non esse assimilandum his habitibus qui sunt hic, sed magis sim­ plicibus et immaterialibus speciebus quas Intellectus in seipso continet, sicut etiam alia est sapientia quae est ipsius intellectus et alia quae est ipsius animae. Equidem sapientia quae in anima est habitus est, sed sapientia quae est in Intellectu substantia est. Proinde non est quaerendum si aliquod quale sit com­ mune hic et ibi univocum·, nam omnia illa quae sunt sepa­ rata et per se sufficientia ac suapte natura et per se nul­ lius rei participatione entia, propter quod etiam vere entia dumtaxat appellantur. Itaque nullum quale his cor­ poreis rebus et illis divinis commune erit» 213. Alia vero est opinio theologorum et philosopho­ rum Christianorum, iuxta quos angeli, licet sint perfectio­ res hominibus, tamen quandam compositionem praeseferunt, nempe vel materiae et formae spiritualis, ut S. Bonaventura et alii putarunt cum Avicebron, vel essentiae et esse, hoc est, actus et potentiae in linea entis, ut opi­ natur S. Thomas et plerique scholasticorum cum ipso. Sive tamen uno sive alio modo illa compositio explicetur, omnes tamen admittunt accidentia in angelis, et conse­ quenter capacitatem habituum, immo et necessitatem eorum si agatur de ordine supernaturali. Et haec positio est omnino tenenda. Ad videndum autem quinam habitus et quomodo sint admittendi in angelis, oportet prae oculis habere dupli­ cem distinctionem: primam, nos posse considerare ange­ los dupliciter: 1°, in ordine mere naturali; 2°, in ordine i Simplicius, Op. et loc. cit., fol. 44, col. 1. 206 De subiecto habituum supernatural!. Secundam, in utroque ordine posse adhuc in duplici veluti statio concipû 1°, in ordine essendi vel relative ad actum primum;' ?0, in ordine operandi seu relative ad actum secundum. DE ANGELIS IN ORDINE NATURALI 214. conclusio prima: In ordine naturali angeli non sunt subiectum habitus entitativi. 215. Probatur. Quod non est in potentia ad actum primum naturalem, qui est forma, non est subiectum habitus entitativi. Atqui angeli non sunt in potentia ad actum primum naturalem, qui est forma. Ergo in ordine naturali angeli non sunt subiectum habitus entitativi. Maior constat ex quaestione 49, articulo 4, ubi pro­ batum est quod subiectum habitus debet esse ens in po­ tentia, et quidem subiectum habitus entitativi, qui est dispositio ad formam, debet esse in potentia ad formam. Minoi' patet, quia id quod essentialiter est ipsa for­ ma pura, non composita ex materia et forma, non est in potentia ad formam. Atqui angeli sunt essentialiter ipsa forma pura, non composita ex materia et forma, ut patet ex I, q. 50, art. 2. Ergo angeli non sunt in potentia ad actum primum, qui est forma. r ·. -» ;i » & 216. Confirmatur. Minus est in potentia naturali ad actum primum seu formam angelus quam anima huma­ na. Atqui anima humana secundum suam essentiam in ordine naturali non est subiectum habitus entitativi, ut patet ex articulo 2 huius quaestionis. Ergo a fortiori an­ gelus in ordine naturali non est subiectum habitus en­ titativi, seu minus adhuc potest esse subiectum talis ha­ bitus quam ipsa essentia animae. Maior constat ex ipsamet natura angeli et animae hu­ manae. Nam tam angelus quam anima humana sunt for- C. I, a. 6: In angelis et animabus separatis 207 ma tantum simplex; non composita ulterius ex materia et forma, ut putabat Avicebron; sed magis adhuc sim­ plex et immaterialis est angelus quam anima humana, eo quod angelus est essentialiter forma separata, non unibilis naturaliter materiae; anima vero humana est na­ turaliter forma coniuncta et naturaliter unibilis corpori seu materiae licet aliunde sit separabilis, utpote spiri­ tualis. 217. conclusio secunda: In ordine naturali, angelus, secundum suas potentias, est subiectum habitus operati­ vi, aliter tamen ac homo. 218. Probatur prima pars (angelus est subiectum ha­ bitus operativi secundum suas potentias, nam evidens est ex dictis articulo secundo, quod nulla creatura est sub­ iectum habitus operativi secundum suam essentiam). Quod est in potentia passiva ad plura quae diverso modo conmensurari et attingi possunt, est subiectum habitus operativi. Atqui angelus, secundum potentiam suam intel­ lectivam, est in potentia passiva ad plura intelligibilia quae diverso modo commensurari et attingi possunt. Er­ go angelus secundum potentiam suam intellectivam est subiectum habitus operativi. Maior patet ex quaestione 49, articulo quarto, et in praecedentibus iam explicata est. Minor facile patet, nam intellectus angelicus: 1°, est potentia passiva, quia non producit aut mensurat aut causât intelligibile; hoc enim proprium est Dei respectu intelligibilis secundarii; sed causatur et mensuratur ab intelligibili; 2°, est in potentia ad plura, quia pro obiecto habet universale ens; 3°, haec plura diversimode attingi et commensurari possunt, quatenus propria essentia na­ turaliter est ei intelligibilis et adaptata; alia vero, ut ce­ teri angeli superiores et inferiores et res corporales et Deus ut auctor naturae, possunt ab eo attingi in propria essentia quasi in speculo vel medio quo; attamen in hoc casu eorum cognitio est inadaequata et imperfecta, hoc 208 I I I • I .· ·■I I P. I, Q. L. De subiecto habituum C. I, a. 6: In angelis ct animabus separatis 209 telligibili; ad alia autem naturaliter cognosibilia, quan­ tum ad cognitionem quidditativam et adaequatam, se ha­ bet in potentia ‘; b) similiter actus intelligendi sunt al­ terius rationis, quia angeli non habent nisi unam opera­ tionem intellectualem, quae est simplex apprehensio vel intuitio; non autem componunt neque dividunt ad indi­ candum, neque discurrunt2; actus vero nostri intellectus possibilis sunt tres, scilicet simplex apprehensio, iudicium, quod fit componendo et dividendo, et discursus vel ratiocinium. Et inde est quod angelus ad ea quae sunt ei naturali­ 219. Secunda pars (aliter tamen ac homo est subiec­ ter cognoscibilia perfecte, hoc est, per simplicem et cer­ tum habitus operativi naturalis). Nam cuius potentia et tum intuitum, non indiget aliqua dispositione vel habitu actus est alterius rationis, habitus operativus est etiam ex parte subiecti per modum luminis, quia circa haec alterius rationis. Atqui potentia intellectiva et actus in­ naturaliter errare non potest3; nos vero quoad omnia telligendi in angelis est alterius rationis ac potentia et intelligibilia indigemus speciebus intelligibilibus superad­ actus intelligendi hominum. Ergo alterius rationis est ditis ad simpliciter intelligendum, et saltem quoad aliqua habitus operativus cuius subiectum est angelus et cuius —hoc est, quoad mediata— videtur quod etiam novo lu­ subiectum est homo. mine ex parte subiecti indigeamus, ne error contingat. Maior constat, quia habitus operativus essentialiter Est ergo duplex differentia inter rationem ponendi est medius inter potentiam operativam et actum secun­ dum seu operationem. Medium autem respondere debet i habitus operativos superadditos in intellectu angelico et in nostro: a) quia in nostro debet poni species intelligiextremis, et ideo ad variationem rationis extremorum, va­ bilis superaddita quoad omnia omnino intelligibilia, in riatur etiam ratio medii. angelis vero non quoad omnia, quia saltem non quoad Minor vero facile patet, nam: a) potentia intellectiva seipsos neque probabiliter quoad Deum ut est auctor na­ angeli non distinguitur sicut nostra in duas, hoc est, in turae; b) quia etiam quoad alia a se, ad quae indigent intellectum agentem et possibilem, sed est una sola po­ tentia perceptiva seu cognoscitiva2; insuper haec poten­ 1 etiam angeli speciebus propriis, non eodem iure indigent tia cognoscitiva, quae respondet nostro intellectui pos­ i ac nos, quia nos indigemus absolute et simpliciter ad hoc ut possimus utcumque intelligere; angeli vero secun­ sibili, est alterius rationis ac noster intellectus, quia nos­ ter intellectus est mere in potentia ad omnia intelligi­ dum quid tantum seu ad bene seu melius intelligere tan­ tum. bilia, sicut materia prima ad omnes formas substantia­ Quantum vero ad futura contingentia libera et quan­ les; sed intellectus angelicus non est naturaliter in po­ tum ad secreta cordium, intellectus angelicus non potest tentia ad omnia intelligibilia, sed ad quaedam tantum, naturaliter habere nisi cognitionem coniecturalem et imhoc est, ad seipsum intelligendum se habet in actu, cum se intelligat quidditative per seipsum absque specie in- est, non quidditativa, sicut est cognitio propriae essen­ tiae; et ideo, ut rerum corporalium et ceterorum ange­ lorum, habeat scientiam vel cognitionem perfectam et quidditativam, prout angelum decet, indiget speciebus in­ telligibilibus propriis superadditis et distinctis, quae a Deo naturaliter ei dantur. Quia ergo ad haec varia intelli­ gibilia diversimode se habere potest, hoc est, magis et minus bene seu perfecte, indiget speciebus inditis ut pro­ priam cognitionem habeat *. S. Thomas, I, 55, 1-3; I-II, 50, 6; 51, 1 ad 1 - 210 P. I, Q. L. De subiecto habituum C. I, a. 6: perfectam, quae non sufficit ad propriam et veram ratio nem habitus *, sicut neque apud nos opinio aut fides hu­ mana est proprie loquendo habitus. Contrarium tamen tenet Banez1 2. 220. Sed principaliter adest differentia inter angelos et nos respectu habituum operativorum quoad volunta­ tem; nam in nostra voluntate adest habitus operativus quatenus est ratio seu liberum arbitrium, quando agitur de bono alieno, ut patet ex articulo praecedenti; sed in voluntate angeli nullus est naturaliter habitus operati­ vus, quia sunt naturaliter creati in beatitudine naturali nec possunt naturaliter, ratione huius status, ad mala divertere3. Et ideo in angelis naturaliter loquendo non est ponenda virtus iustitiae, sed quid altius et naturalius. Nam, licet ad alios quodammodo ferantur dilectione elec­ tiva et non solum naturali, haec tamen electiva dilectio est semper recta et prompta, quia non habent difficulta­ tes superandas ex parte appetitus sensitivi rebellis, sicut nos, et ex parte egoismi efrenati. Contrarium docuisse Vitoriam et Dominicum de Soto affirmat Medina45 , et probabile reputat ipse Medina et Banezs; at haec opinio non videtur fundata, ratione iam dicta. Angeli autem na­ turaliter diligunt alios angelos dilectione necessaria quoad specificationem, licet sit libera quoad exercitium, et ideo voluntas angelica fertur in alios sicut in obiecta necessario contenta sub obiecto beatificante6. 1 2 ’ * 5 6 I. 57, 34. Dominicus Banez, In I, 58, 1. S. Thomas, I, 60, 3. B. Medina In III, 50, 6, edit, cit., p. 369, col. 1. D. Banez, In I, 38, 1, conci. 5, coi. 859. Cf. D. Banez, In I, 60. 5, conci. 3, edit, cit., coi. 882. In angelis εγ animabus separatis 211 § III DE ANGELIS IN ORDINE SUPERNATURAL! 221. conclusio prima: Ipsa essentia angeli secundum potentiam suam obedientialem est subiectum habitus em titativi supernaturalis, hoc est, gratiae sanctificantis. 222. Probatur. Quod est in potentia passiva obedientiali ad formam vel esse supernaturale participandum, est subiectum habitus entitativi supernaturalis. Atqui ipsa essentia angeli est in potentia passiva obedientiali ad ' formam vel esse divinum aut supernaturale participan­ dum. Ergo ipsa essentia angeli secundum potentiam suam obedientialem est subiectum habitus entitativi supematuralis, hoc est, gratiae sanctificantis. Maior constat, quia ad hoc ut aliquod ens sit subiec­ ? tum habitus entitativi supernaturalis, duo requituntur: 1’, quod sit in potentia passiva ad formam vel esse, hoc [ est, ad actum primum; 2°, quod haec potentia passiva sit obedientialis et actus vel forma ad quam est in po­ tentia, sit supernaturalis quoad substantiam: nam pri­ mum requiritur ad quemcumque habitum entitativum, ut patet ex quaestione 49, articulo 4; secundum autem pos­ tulatur ad habitum entitativum supernaturalem. Minor patet, quia ad ordinem intrinsece supernatura­ : lem, eodem modo se habet in potentia omnis creatura intellectualis, tam rationalis quam pure intellectualis. At­ qui ipsa essentia animae rationalis est subiectum habitus entitativi supernaturalis, ut patet ex dictis supra, articu­ lo 2. Ergo et ipsa essentia angeli est subiectum habitus entitativi supernaturalis, qui est gratia sanctificans. Et propter hoc gratia sanctificans est eiusdem speciei ato­ mae in angelis et in hominibus, hoc est, in quacumque creatura inveniatur sicut in subiecto. 223. conclusio secunda: Angeli, non secundum suam essentiam, sed secundum suas potentias operativus, hoc 15 ! i 212 De subiecto habituum est, secundum intellectum et voluntatem, est subiectum habituum operativorum supernaturalium. l· I 224. Probatur prima pars (quod non sit subiectum habituum seu virtutum activarum supernaturalium se­ cundum suam essentiam). Eius est habitus operativus cuius est operatio seu actus secundus. Atqui ipsius es­ sentiae angeli non est operatio seu actus secundus, eo quod non est immediate operativa, sicut nulla essentia creata l. Ergo angeli secundum suam essentiam non sunt subiectum habituum operativorum seu virtutum super­ naturalium. 225. Secunda pars (sunt subiectum harum virtutum secundum potentias operativas, hoc est, intellectus et vo­ luntatis). Haec pars constat; 1°, ex dictis. Nam certum est angelos habere istos habitus seu virtutes supernatarales, nam quando erant in via habebant fidem, spem et caritatem et insuper dona Spiritus Sancti, ut patebit ex his quae dicemus loquentes de istis donis; modo autem, prout sunt in patria, certo habent caritatem et dona Spi­ ritus Sancti et lumen gloriae, quod se habet per modum habitus operativi. Atqui isti habitus vel virtutes ne­ queunt inesse eis secundum essentiam, ut patet ex pri­ ma parte. Ergo insunt eis secundum potentias operativas, cum nihil sit in angelis praeter essentiam et potentias vel facultates spirituales. 2°: Eius est habitus operativus cuius est operatio ipsa. Atqui operatio est immediate potentiarum seu facultatum angelorum. Ergo et habitus operativi angelorum sunt im­ mediate intellectus et voluntatis eorum. Et ex eodem principio dictum est supra, articulo 2, quod habitus operativi conveniunt animae humanae, non secundum essentiam suam, sed secunduum potentias eius operativas. 1 S. Thomas, I, 54, C. I, a. 6: In angelis CT animabus separatis 213 Et sic in intellectu angeli —in statu viae— erant fides theologica et dona Spiritus Sancti cognoscitiva; modo autem, in statu patriae, est lumen gloriae et eadem dona perfectiori modo et ipsaemet species intelligibiles con­ creatae ad alia a se naturaliter cognoscibilia quidditative cognoscenda; in voluntate autem, in statu viae, erant spes et caritas et iustitia infusa et dona Spiritus Sancti af­ fectiva, hoc est, donum pietatis et fortitudinis et timo­ ris; modo autem, in patria, adsunt caritas et iustitia in­ fusa et dona illa, idest omnia quae erant in via, modo perfectiori, citra spem theologicam, quae evacuatur1. Totam hanc doctrinam synthetice proposuit S. Tho­ mas his verbis: «Homo indiget ad intelligendum (ex par­ te subiecti) lumine intellectuali, et in naturali cognitione rerum naturalium, ut per ipsum fiant intelligibiles actu, cum sint intelligibiles in potentia; et in cognitione su­ pernaturali, ut per lumen infusum ad ea quae sunt supra se elevetur; angelus autem non indiget habitu (ex parte subiecti) in cognitione naturali, quia non abstrahit a phan­ tasmatibus species, sed habet eas innatas; indiget tamen eo in cognitione supernaturali: unde dicitur Job. 25, 3, «numquid est numerus militum eius et super quam non fulget lumen illius?». Et ideo angeli, in cognitione na­ turali, non indigent habitu secundum quod ad habitum requiritur lumen; exigitur autem secundum quod (ad ali­ qua quidditative cognoscenda) requiritur species rerum, propter hoc quia habent esse limitatum. Unde dicitur in libro De causis, prop. 1°, quod omnis Intelligentia est plena formis2. § IV SOLVUNTUR DIFFICULTATES 226. Obiectio prima. Quod non est subiectum acci­ dentium non est subiectum habitus, quia habitus est qua1 Cf. Banez, In I. 58, 1, conci. 1, coi. 858. 2 S. THOMAS, III Sent., d. 14, q. 1, a. 1, qla. 2, ad 1. 214 < ros'*' DE SUBIECTO HABITUUM litas, quae est accidens. Atqui angeli non sunt subiectum accidentium, eo quod sunt substantiae simplices. Ergo angeli non sunt subiectum habitus. 227. Respondetur. Concedo mai.; nego min., et nego etiam consequens et consequentiam. Nam angeli, eo ipso quod non sunt suum esse seu actus purus, sed compo­ siti ex essentia et esse, compositi etiam sunt ex essentia et ex potentiis operativis, quae sunt accidentia eius, et potentiae operativae similiter distinguuntur realiter ab earum operatione, etiam immanenti, quae est veluti ac­ cidens earum. Insuper relative ad ordinem supematuralem angelus est subiectum accidentium sicut nos, quia citra unionem hypostaticam, totus ordo supernaturalis creatus coalescit ex accidentibus. Potest ergo simpliciter et absolute negari minor. Posset tamen distingui: non sunt subiectum acciden­ tium corporalium seu materialium, concedo; spiritua­ lium et immaterialium, nego. Angeli ergo, cum sint minus compositi quam nos, mi­ nus etiam sunt susceptivi accidentium, et ita, cum non habeant corpus, non sunt subiectum habitus entitativi naturalis, et corporalis, sicut nos. 228. Obiectio secunda. Illa quae per seipsa coniun­ guntur optimo seu Primo, non indigent aliquo habitu superaddito disponente ad hanc coniunctionem. Atqui an­ geli, utpote supremae creaturae, immediate per seipsos coniunguntur optimo seu Primo, qui Deus est. Ergo an­ geli non indigent aliquo habitu intermedio superaddito disponente eos ad hanc coniunctionem. 229. Respondetur. Dist. mai.: illa quae per seipsa, hoc est, per essentiam suam et actum suum naturalem, coniunguntur Optimo seu Primo, omnibus modis, hoc est, tam in ordine naturali quam in ordine supernatural!, non indigent habitu disponente ad hanc conihnctionem, con­ cedo, illa quae per se ipsa, idest, per essentiam suam et C. I, a. 6: In angelis et animabus separatis 215 actum suum naturalem coniunguntur Primo aliquo tan­ tum modo, idest in ordine naturali, non vero in ordine supernatural!, non indigent habitu superaddito ad hanc coniunctionem, subdistinguo·, non indigent eo ad coniuntionem ordinis naturalis seu ut auctori naturae, concedo; non indigent eo ad coniunctionem ordinis supernaturalis scu ut auctori gratiae, nego. Constradist. min.: Angeli per seipsos coniufiguntur Primo ut auctori naturae, concedo; ut auctori gratiae, nego. Et nego consequens et consequentiam. Relative ad amorem Dei naturalem, angeli non indi­ gent habitu superaddito; similiter nec relative ad cogni­ tionem naturalem, quia per propriam essentiam angeli prius quidditative cognitam, sicut per medium, cognos­ cunt naturaliter Deum ut est auctor naturae et Prima Causa. In hoc ergo ordine naturali, relate ad Deum, an­ geli non egent habitibus superadditis sicut nos. At in or­ dine supernatural! simpliciter et absolute indigent eadem ratione ac nos indigemus, ut probatum est. Est tamen addendum quod arguens non exhaurivit to­ tam rationem ponendi habitus superadditos, quia etiam in ordine naturali, praeter Deum, dantur alii angeli et homines et res corporales, et ad haec omnia perfecte et quidditative cognoscenda indiget speciebus intelligibilibus propriis et adaequatis, quae ei ab initio superaddun­ tur, ut in conclusionibus probatum est. 230. Obiectio tertia. Subiectum simplex non est susceptivum habitus, quia habitus est dispositio; dispositio autem est ordo partium; simplex vero non est susceptivum compositionis seu partium. Atqui angelus est sub­ iectum simplex. Ergo angelus non est subiectum vel susceptivus dispositionis aut habitus. 231. Respondetur. Dist. mai.: Subiectum simplex to­ taliter seu omnibus modis, hoc est, tam in ordine essen­ tiali quam in ordine operandi, non est subiectum habitus, concedo; subiectum simplex non totaliter seu non omni- 216 •· ■ De subiecto habituum C. I, a. 6: I 1 angelis et animabus separatis 217 bus modis, utpote compositum v. gr. in ordine operandi, | ergo committitur in argumento a secundum quid ad sim­ non est subiectum habitus, nego. pliciter, arguens ;a simplicitate in uno ad simplicitatem Contradist. min.: Angelus est substantia vel subiec­ in omnibus. tum simplex, totaliter seu omnibus modis, idest tam in ordine essendi quam in ordine operandi, nego·, aliquo modo simplex, idest in ordine essendi physico, non vero in ordine essendi metaphysico, et aliquo modo composi­ DE ANIMA SEPARATA tum, nempe in ordine operandi, concedo. Et nego consequens et consequentiam. 232. Ex his etiam facile est videre quinam et quoCertum est quod habitus essentialiter postulat ali­ modo sint ponendi habitus in anima separata. Nam in quam compositionem partium per modum saltem actus anima separata manent habitus intellectuales hic in via et potentiae, quia habitus est dispositio et dispositio es­ acquisiti, quantum ad id quod formale est, nempe quan­ sentialiter requirit aliquam pluralitatem formalem vel tum ad species intelligibiles quae conservantur in intel­ virtualem, cum sit ordo partium in habente partes. Con­ lectu possibili et quantum ad habilitatem ut eis utatur sequenter certum est etiam quod subiectum habitus de­ ad actum intelligendi; et insuper «per species ex influen­ bet esse aliquo modo compositum seu in potentia, ut pa­ tia divini luminis participatas, quarum anima fit parti­ tet ex conditione prima posita supra, in quaestione 49, ceps sicut et aliae substantiae separatae, quamvis infe­ articulo 4. riori modo»et hac de causa, animae puerorum dece­ At sicut compositio est multiplex, ita etiam et multi­ dentium ante usum rationis, per has species, a Deo de­ plex potest esse simplicitas ei contradistincta. Unde nihil scendentes naturaliter, intelligunt. impedit quominus aliquod subiectum sit compositum se­ Non tamen eodem modo erunt isti habitus ibi et hic cundum unum modum et simplex secundum alium mo­ neque eodem modo operabuntur, quia ibi absque con­ cursu partis sensitivae tum in essendo tum in operando, dum. modo autem utroquo modo pendent a parte sensitiva. Et sic revera accidit cum angelis. Nam angeli secun­ Quod si anima separata evecta sit ad ordinem superdum essentiam suam sunt simplices in essendo secundum naturalem, tunc si in purgatorio est, habebit etiam haordinem physicum, quia non sunt compositi ex materia et forma, sicut homo; sed tamen in ordine metaphysico ί bitum gratiae sanctificantis et ceterarum virtutum et donorum infusorum; si autem in coelo, evacuatur fides sunt compositi, quia componuntur reali compositione ex et spes, sed accedit lumen gloriae. essentia et esse, et, ut videtur, etiam ex natura et sup­ Unde patet quod animae separatae aliquo modo con­ posito vel persona. veniunt cum angelis et aliquo modo non. Sic schematice: Sed insuper, ut dictum est, adest in eis compositio in ordine operandi, quia realem compositionem habent essentiae et potentiarum operativarum, et potentiarum operativarum et actuum earum. Denique, si per ordinem ad supernaturalia eos consi­ deremus, inveniemus eos in potentia, ideoque componibiles et in ordine essendi et in ordine operandi. Fallacia 1 I In 213 P. I, Q. L. De subiecto habituum HABITUS ANIMAE SEPARATAE IN ORDINE: I) Naturali: A) in statu unionis acquisiti: a) quoad formale eorum: 1) species intelligibiles. 2) habilitas eis utendi ab intellectu possi­ bili. b) non quoad materiale: 1) non per conversionem ad phantasmata. 2) non cum concursu sensuum internorum. B) in statu separationis: infusi naturaliter: a) non pro cognitione sui et Dei; b) sed pro aliarum animarum et angelorum cognitione perfecta. II) Supematurali: .*.yp .♦· ■. · ·’ " » Χλ .... ·· »1 K I Μ Λΐ **jj ‘ :· ■. ’ . : k>.***y. A) Animae in Purgarorio degentes: a) gratia et omnes virtutes infusae et dona Spi­ ritus Sancti; b) morales virtutes quoad formale tantum seu prout radicaliter sunt in anima et voluntate, prout correspondent gratiae et caritati. B) Animae in coelo gaudentes: a) gratia et lumen gloriae et caritas et aliae virtutes infusae praeter fidem et spem. b) morales quoad formale tantum, non quoad mere materiale. CAPUT II DE NATURA HABITUS OPERATIVI PRAENOTAMINA 233. Postquam vidimus quaenam sint subiecta pro­ pria habitus tum entitativi tum operativi, oportet specialiter investigare quid sint habitus operativi, nam loquentes de principiis humanorum actuum, principaliter oportebat considerare habitus operatives, qui etiam ma­ gis proprie sunt habitus, ut supra diximus ex S. Thoma et ex communi hominum sensu. lam vero, apud omnes constat habitum operativum esse quid medium inter nudam potentiam operativam et operationem seu actum secundum, et intelligitur ad mo­ dum actus primi proximi disponentis potentiam opera­ tivam ad actum secundum bene vel male exercendum. Quantum in primo adspectu apparet, habitus significare videtur aliquid potentiae superadditum quo perficitur ad suam operationem» '. «Habitus (operativus) quodammo­ do est medium inter potentiam primam et purum ac­ tum . «Habitus est actus quidam, in quantum est qua1 S. Thomas, De Verit., 20, 2. 2 I, 87, 2. 220 P. I, Q. L. De subiecto habituum litas (nam qualitas est forma quaedam et omnis forma est actus), et secundum hoc potest esse principium ope­ rationis, sed est in potentia pei' respectum ad operatio­ nem; unde habitus dicitur actus primus, et operatio actus secundus, ut patet in II De anima» ‘. Nam «actus dicitur dupliciter: uno modo, sicut scientia est actus; alio modo, sicut considerare est actus. Et differentia horum actuum ex potentiis perpendi potest. Dicitur enim aliquis in po­ tentia grammaticus, antequam acquirat habitum gram­ maticae, discendo vel inveniendo; quae quidem potentia in actum reducitur, quando iam aliquis habet habitum scientiae; sed tunc est iterum in potentia ad usum habi­ tus cum non considerat in actu, et haec potentia in actum reducitur cum actu considerat. Sic igitur et scientia esi actus, et consideratio est actus»1 2. Et paulo post illustrat hanc distinctionem per com­ parationem ad vitam in actu primo, quae est anima, et vitam in actu secundo, quae est operatio vitalis, quae se habent sicut animal in somno et animal in vigilia. «Ac­ tus dicitur dupliciter: alius, sicut scientia; et alius sicut considerare... Et manifestum est quod anima est actus sicut scientia [unde et anima dicitur actus primus], quia in hoc quod anima inest animali, et somnus et vigilia. Et vigilia quidem assimilatur considerationi, quia sicut consideratio est usus scientiae, ita vigilia est usus sen­ suum; sed somnus assimilatur habitui scientiae quando aliquis secundum ipsum non operatur; in somno enim quiescunt virtutes animales»3. Constat insuper apud vere peripateticos quod habitus operativus realiter et essentialiter differt a potentia ope­ rative in qua est et ab actu secundo vel operatione·, ab actu quidem secundo vel operatione, quia haec, reduc­ tive saltem, est in praedicamento actionis, dum habitus est essentialiter in praedicamento qualitatis; a potentia 1 I-II, 49, 3 ad 1. 2 II De anima. Icct. 1, n. 216. 3 II De anima, lect. 1, n. 227. It π C. II, § I: De natura habjtus operativi 221 autem operativa, quia haec est in secunda specie quali­ tatis, dum habitus est in prima specie qualitatis, ut constat ex quaestione 49, articulis 1-2. Constat, tertio, habitum operativum non esse ipsum obiectum operationis, sed ab eo realiter et essentialiter differre, quia habitus operativus est essentialiter medium quid inter potentiam operativam et operationem ipsam, obiectum vero non est medium inter eas, sed potius operatio est media inter potentiam operativam et ob­ iectum attingendum operatione. Constat, quarto, apud vere thomistas quod habitus operativus non est dispositio obiecti ad potentiam, sed potius dispositio potentiae ad obiectum attingendum ope­ ratione. «Habitus enim [operativus] —ait S. Thomas— non est dispositio obiecti ad potentiam, sed magis dis­ positio potentiae ad obiectum', unde habitus oportet quod sit in ipsa potentia, quae est principium actus, non autem in eo quod comparatur ad potentiam sicut ob­ iectiun» ’. Et alibi: «Dispositiones autem quae sunt ex parte obiectorum, non sunt habitus, sed quae sunt potentiarum', non enim dispositiones quibus terribilia fiunt toleranda, sunt habitus fortitudinis, sed dispositio qua pars animae, scilicet irascibilis, disponitur ad terri­ bilia sustinenda» 2. I 234. His ergo datis et concessis, quaestio est in quo proprie et in concreto consistat habitus operativus, qui, ut vidimus, subiectatur in diversis potentiis animae, et in intellectu angelico. Et quaestio moveri potest in duplici sensu: Γ, in quo consistat proprie habitus operativus naturalis; 2°, in quo I consistat proprie habitus operativus supernaturalis seu infusus. Nam ista duo genera habituum non conveniunt i I-II, 50, 4 ad 1. 1 // Contra Gentiles, cap. 73. c Ï· 1 222 iy I, Q. L. De subiecto habituum C. II, § II, A: Sententiae de natura habitus ofer. nat. 223 univoce, sed analogice, et ideo operae pretium erit se­ I Sed liceat eos audire auctores huius positionis: «Ha­ pararim tractare, ne aequivocatio incurratur. bitus intellectuales acquisiti identificantur cum speciebus remémorât ivis rite coordinatis et firmatis et facile exciI labilibus; item, negatione specierum aequaliter vel for­ § Π tius in oppositum inclinantium» Habitus autem acqui­ DE ESSENTIA HABITUS OPERATIVI NATURALIS siti voluntatis consistunt «in speciebus rememorati vis A. Diversae positiones philosophorum et theologorum I rite coordinatis et firmatis, facile excitabilibus ac expej rimentaliter proponentibus bonitatem et delectationem 235. Hac ergo de re est duplex positio fundamenta­ obiecti vel ipsorum actuum, cum negatione specierum lis; una, eorum qui omnes habitus operatives naturales oppositarum, atque faciliter excitabilium vel certe in con­ sumunt per modum unius, ad rem nostram quod attinet; trarium trahentium» 2. alia, eorum qui diversa genera habituum distinguunt. * Sed clarius adhuc loquitur Ptolemaeus. Habitum opeUnde prima positio dat solutionem quamdam generalem rativum naturalem definit cum ait: «perfectio itaque, et unam pro omnibus; secunda vero cum distinctione quam acquirunt potentiae internae repetitione actuum procedit et diversam solutionem pro diversis generibus '■ nihil aliud est quam quaedam permanens facilitas et in­ affert. Et inde est quod dantur duo genera solutionum: clinatio ad faciendum iterum quod saepe quidem factum quaedam extremae; aliae vero quodammodo mediae. est»3. Postea autem definit in quo consistant habitus ope­ a) Positiones extremae rativi intellectuales et appetitivi, quando scribit: «Con( clusio prima: habitus intellectuales acquisiti consistunt 236. Duplex est positio extrema; in speciebus tum phantasticis tum intellectualibus, repe­ 1) Una asserit omnes habitus operativos essentialiter titione actuum multiplicatis et ordinatis in utroque the­ sauro memoriae. consistere in speciebus sensibilibus vel intelligibilibus collectis et coordinatis seu associatis et vivide reprae­ Probatur conclusio, quia superfluum est ad facilitates sentatis, per modum principii cognoscendi vel per mo­ ( praedictas quidquid aliud fingatur acquiri et enasci in anima praeter species ipsas multiplicatas et coordinatas; dum imaginis motricis seu principii appetendi, sive ob­ istae enim totam facilitatem praestare possunt, quam jectorum attingibilium, sive operationum repetitarum. experimur, cum post repetitos actus clarius et apertius Ita plures auctores e Societate lesu, quos inter cardi­ nalis de Lugo, cardinalis Ioannes Baptista Ptolomaeus, i rem disgnoscimus et magis suademur ad assensum et mi­ nus distrahimur ab obiecto proposito et nulla sentimus Mayr, de Benedictis et nostris diebus Frobes. «Nostri —ait Lossada— habitum (cognoscitivum) i distrahentia impedimenta. Explicatur multiplicatio et ordinatio specierum. Spe­ identificant, non cum speciebus quibuslibet, sed cum so­ cies phantasticae in sensiterio ( = sensorio) seu organo lis experiment ali bus, quae in memoria relinquuntur ab actibus praehabitis; haec enim volunt repetitis actibus intendi, atque ita facilitatem inducere ad similes alios I Mayr, Philosoph. Peripat., P. III, disp. 4, q. 2, art. 6, n. 1055. iterandos» *. I Ibidem, n. 1079. i Lossada, De anima, disp. 6, cap. 4, n. 104. i Ptolemaeus, Philosophia utentis et sensuum secundum utramque Aristotelis methodum pertractata, metaphysice et empirice. Dissert. 40, 1 logicophysica, sect. 1, n. 4, edit. Romae 1696, p. 206. Μ λ - . - ·>·.· · ΛJ 224 ? ·. ► I .. * C. II, § II. A: De subiecto habitu un phantastico (hoc est, in profunditate cerebri animati, nam certiorem partem designare ad animasticam perti­ net) distinctae et distributae per minutissima filamenta et fibras veluti totidem sigilla seu immagunculae, impri­ muntur in ipsis filamentis; multiplicantur autem cum novae similes species aliis superimpositae quasi sigillum altius infigunt; ordinantur autem cum secundum ordi­ nem naturalem et successionem ipsarum fibrarum spe­ cies ad unam cognitionem, ex. gr. pertinentes, collocan­ tur ita ut minime sint interruptae ab aliis speciebus extraneis ad alias res et cognitiones pertinentibus. Species autem spirituales et intellectuales, quae uni­ tae sunt soli animae spirituali, per analogiam ad supradictas phantasticas, licet in ipsa sola anima inhaerentes sint, multiplicantur et ordinantur» *. «Conclusio secunda: facultates, quae dicuntur habi­ tus voluntatis acquisiti repetitione actuum, consistunt etiam ipsi in speciebus intellectualibus et phantasticis et ordinatis. In tantum dicuntur habitus voluntatis in quantum cummulus specierum illarum repraesentat inter alia ex­ perimentum delectationum praeteritam vel tristitiam ipsius voluntatis de obiecto bono vel malo saepe volito aut nolito. Probatur conclusio, quia nihil aliud requiritur ut vo­ luntas facile inclinetur ad repetendos amores vel odia similia praeteritis. Tantummodo cavendum est ne simul adsit in anima cummulus etiam oppositarum specierum, hoc est, de opposito obiecto aeque suadentium ad istud oppositum; tunc enim neuter cummulus erit habitus, et voluntas remanebit in aequilibrio»2. Frobes, relata hac opinione, ait eam coincidere cum explicatione quae factis hodie notis optime respondet. Unde thesim statuit dicens quod «habitus in facultatibus ‘ Ibidem, i Ibidem, I ι Sententiae de natura habitus ofer. nat. 225 sensitivis explicari possunt per associationem specierum secundum communes leges». Quam quidem probat hoc argumento: «Habitus non restringendi sunt ad qualitates quae potentiam infor­ ment eiusque intensitatem ex parte subiectiva augeant, si phaenomena sine illis per notas proprietates specie­ rum, quae certe iam adsunt, explicari possunt. Atqui hoc valet. Ergo. Probatur minor; 1°, quoad habitus cognoscitivos vel motoricos. Nam tales species priorum actuum certe ex­ sistunt et associationes certae firmitatis illas inter se se­ cundum ordinem successionis iungunt, ita ut uno mem­ bro praesente sequens celerius reproducatur. Hoc vin­ culum in parte materiali fundari ostendunt casus ubi ex causa materiali associatio debilitatur vel impeditur (aphasia, amnesia). Ergo iam his solis associationibus possibilitas explicatur ut actus qui prius adfuit, aptis conditionibus excitatis sponte in mentem veniat prae aliis, et ut facilius et celerius eliciatur cum minori cona­ tu et attentionis labore: breviter, ut in actu apprehensivo omnia illa fiant quae habitui adscribuntur. 2°, quoad habitus appetitivos. Inclinatio appetitus ex repetitione actuum orta facile intelligitur si una parte, ut modo explicatum est, actus ipsi cum minore conatu ad singula membra fiunt, si porro accedit vivida affectio his actibus conveniens, quod iterum associatione fit. Sic bibulo exoritur recordatio delectationis ex potu, ex laetitia cum sociis, contristatio ex abstinentia, etc.; accedit desperatio resistendi passioni, cui toties succu­ buit, vel e contra in alio animus erectus contra impedi­ menta quae toties vicit. Secundum leges associationis ipsa opera ardua acci­ pere possunt delectationem eis associatam et sic fortiter attrahere; tunc cognitio successus, conscientia de propria potentia et superioritate, de admiratione aliorum, effi- n. 9, p. 207. col. 2 in fine. ΛA 226 P. I, Q. L. De C. subiecto habituum II, § II, A: Sententiae de natura habitus oper. nat. 227 dolore fugiendo vel etiam ex delectatione praesenti aut dolore perceptis, et sic appetitus facile et delectabiliter fertur in aliquid appetendum vel in aliquid fugiendum. Eaedem ergo species sensibiles memorativae prout in­ duunt rationem imaginum motricum, constituunt habi­ tum appetitivum appetitus sensitivi. Et in his duobus sistunt moderni psychologi, non admittunt psychologiam spiritualem. Qui vero eam admittunt, transferunt proportionaliter ad potentias superiores animae ea quae de inferioribus dixerunt. Et sic habitus intellectualis quicumque consistit essentialiter in collectione et conservatione et ordinatio­ ne specierum intelligibilium in memoria intellectiva seu 237. Ex hoc apparet quod, iuxta hanc sententiam, in associatione specierum intelligibilium facta secundum habitus cognoscitivi sensitivi reducuntur ad species sen­ communes et proportionales leges associationis idearum, sibiles conservatas in memoria et coordinatas, ut repeti­ ex qua sequitur naturaliter facilitas et promptitude et tio actus in promptu et facile fiat, vel, ut hodie dicunt, delectatio eas repetendi vel reproducendi vel reappliad conservationem et associationem specierum sensibi­ candi vel etiam de novo colligendi species supervenien­ lium secundum communes leges associationis; uno ver­ tes. Est ergo catalogatio quaedam vel systematizatio idea­ bo, ad memoriam rite excultam secundum leges associa­ rum et actuum ad idem pertinentium eo fere modo quo tionis sensationum et obiectorum sensatorum, vi cuius lit cum schedulis diversis in investigatione positiva et prompte et delectabiliter et exacte sensationes et per­ historica vel cum negotiis in «bureau» advocati, merca­ ceptiones repeti possunt. Quae sententia coincidit cum toris, custodum reipublicae, quo fit ut statim quasi in illa quae apud cultores psychologiae experimentalis ho­ promptu possit recognosci quodeumque vel reproduci die circumfertur, nempe quod habitus iste est ipsa me­ 1 cognitio eius. moria vel saltem una ex junctionibus principalibus me­ Et istae imagines intelligibiles prout vim motricem moriae. superinduunt ob repraesentationem delectationis vel tris­ Habitus autem appetitus sensitivi exinde facile intel­ titiae, boni aut mali, sunt habitus voluntatis, quae statim liguntur, nam consistunt in eisdem speciebus sensibili­ nata est sequi ad eas, eo fere modo quo appetitus sensi­ bus memorativis seu ordinatis et conservatis in memoria tivus ad imagines sensibiles motrices. Eo vel magis quod secundum communes leges associationis sensationum et iuxta hos auctores, commotiones appetitus sensitivi di­ repraesentationum, quatenus istae species vel imagines recte influunt et redundant in appetitum rationalem, ut vivide repraesentantur et secum ferunt vim impulsivain diximus relative ad quaestionem nonam, articulo se­ seu motricem ex delectatione praeterita repraesentata aut cundo. ciunt ut facile et etiam sine magno affectu voluntas con­ tra impedimenta firma maneat»1. Quod confirmat ex eo quod «ex natura psychophysio· logica speciei et associationis facile etiam omnes aliae proprietates habituum intelliguntur2. Haec autem quae dixit de habitibus partis sensitivae, extendit etiam ad habitus partis superioris: «Haec —in­ quit— quae proxime de habitibus sensitivis disputata sunt, eodem fere modo transferri possunt ad habitus ra­ tionales. Nam sicut associationes sensitivae, ita et intelligibiles exsistunt (memoria intellectiva), quae similes leges sequi videntur ac sensitivae»3. I 1 1 Frobes, Psychologia speculativa, I, Lib. IT, cap. 3, pp. 246-248. * Ibidem, p. 248. 238. 2) Alia positio extrema concedit quidem species sensibiles et intelligibiles requiri ad habitus cognoscitivos inferiores et superiores, sed negat habitum proprie ■ It * De subiecto habituum C. II. § II. A: Sententiae de natura habitus oper. nat. 229 et formaliter dictum consistere in illis·, consistere autem habilis ad considerandum conclusiones unius scientiae essentialiter dicit in habilitate quadam se habente ex prompte et delectabiliter, ideo ipsa habilitas est essentia­ parte potentiae ad utendum speciebus illis collectis, con­ le et formale in habitu scientifico, nomine habilitatis inservatis et ordinatis. Habitus ergo omnis est quid essen­ telligendo, non habitudinem et relationem dumtaxat, sed tialiter distinctum a speciebus quibuscumque. qualitatem per quam intellectus fit habilis proxime ad Et ratio est, quia habitus operativus est essentialiter utendum speciebus intelligibilibus et ad considerandum dispositio quaedam se habens ex parte potentiae operascientiae conclusiones... tivae in ordine ad operationem exercendam; species Similiter possumus dicere in intellectu angelico ha­ autem tam sensibiles quam intelligibiles se habent ex bitum esse fundamentaliter ipsas species; formaliter parte obiecti, et ordo, coordinatio et quaecumque alia autem esse quamdam habilitatem ad utendum ipsis spe­ conditio specierum est dispositio se tenens essentialiter ciebus, sive sit aliquid distinctum in ipsis ab ipso intel­ ex parte obiecti. Ergo habitus operativus non consistit lectu, sive sit ipsum lumen naturale intellectus» **. essentialiter in collectione et coordinatione specierum Similiter Banez ait: «sicut in humano intellectu reretentarum in memoria, sed in dispositione facilitante peritur duplex forma, per quam constituitur in actu pri­ potentiam ex parte subiecti ut possit debito modo uti mo, scilicet, species intelligibilis quae se tenet ex parte speciebus illis collectis et ordinatis. obiecti, per quam obiectum unitur potentiae, et habitus Et haec est positio fere communis inter philosophos sive lumen ex parte potentiae ad perficiendum illam in et theologos peripateticos, quos inter citare liceat Aviratione principii effectivi ad iudicandum de his quae ob­ cennam, Ferrariensem, Banez, Medinam, Suarez, Vâzquez, iecto conveniunt, ita proportionaliter dicendum est de loannem a S. Thoma, Salmanticenses, Toletum, Aver­ intellectu angelico, quod constituitur in actu primo et sam, alios. per species intelligibiles et per habitum seu lumen indi­ Et quidem quod habitus appetitivi non consistant in tum sibi»2. speciebus videtur eis per se notum, eo quod appetitus non operatur per species·, quod autem habitus cognoscitivi distinguantur a speciebus tam in hominibus quam in b) Positiones mediae angelis, ratione iam dicta concludunt. Unde Ferrariensis scribit: «De habitu scientifico intellectus nostri duplici­ 239. Positiones mediae possunt reduci ad tres: ter loqui possumus, scilicet formaliter et fundamentali­ 1) Prima est Caietani distinguentis inter habitus na­ ter sive originative. turales angelorum et habitus naturales hominum; et an­ Si fundamentaliter et originative loquamur, sic est gelorum quidem habitus intellectuales consistunt in so­ collectio ipsarum specierum. Non enim potest intellectus lis speciebus intelligibilibus; hominum vero habitus om­ conclusiones aliquas considerare nisi sit in actu per spe­ nes sunt quid essentialiter distinctum a speciebus intelcies intelligibiles virtute intellectus agentis a phantas­ ligilibus: «Constat in angelis habitum scientiae non esse matibus abstractas. nisi species intelligibiles»3; «in eis non est habitus nec Sed quia habens huiusmodi species non potest ipsis ordinate uti et scientifice nisi per exercitationem in de­ » Ferrariensis, Contra Gent., cap. 56, η. 2. monstrationibus ex his speciebus factis, ex quibus in 2 Banez, In I 58, 1, edit, cit., col. 858. Cf. In I, 89, 6, col. 1617. intellectu causatur qualitas quaedam qua intellectus est * Caietanus, In I-II, 54, 4; 50, 6. 230 P. I, Q. L. De subiecto habituum C, II, § II, B: De natura habitus operativ i iudicium auctoris 231 >- I ... I ■ ,1 B ■ principiorum nec conclusionum superadditus speciebus intelligibilibus» Habitum intellectualem in nobis defi­ nit dicens quod est «qualitas determinans intellectum possibilem, non solum ad utendum, sed etiam ad ponen­ dum et ordinandum species in tali ordine; vel etiam quae dat formaliter intellectui facultatem faciendi huiusmodi dispositionem in speciebus et utendi illis prompte, faci­ liter et delectabiliter»2. 240. 2) Alia positio media distinguit, non quidem inter habitus angelorum et hominum, sed inter habitus cognoscitivos seu potentiarum cognoscitivarum et habi­ tus appetitivos seu potentiarum appetitivarum, et dicit quod habitus intellectuales seu cognoscitivi omnes con­ sistunt essentialitter in speciebus intelligibilibus collec­ tis et coordinatis; habitus vero appetitivi seu morales sunt essentialiter quid distinctum a speciebus intelligi­ bilibus et sensibilibus, nempe habilitas quaedam seu dis­ positio permanens et firma sequendi et exequendi rectum indicium et rectum imperium rationis practicae. Ita, in­ ter thomistas, Capreolus, ut videtur3, Petrus Bergomensis, auctor Tabulae aureae4, Paulus Soncinas5, Amu6, et recenter Gardeil, ut videtur7; inter auctores Societatis lesu, Petrus Hurtado, Arriaga, Quirôs, Comptom, et, nos­ tris diebus, Donat8. 241. 3) Tertia positio subdistinguit ipsos habitus in­ tellectuales, et affirmat habitus intellectuales angelorum et habitus primorum principiorum tam speculativorum quam practicorum in nobis, esse solas species intelligi- Caietanus, In III, 63, 1. Caietanus, In I-II, 54, 4, n. 7. Capreolus, In I Sent., prol., q. 3, conci. 1. Petrus Bergomensis, Concordantiae, n. 1099. Paulus Soxcinas, VI Metaphic., q. 9, in fine. 6 Arnu, Metaphysica, q. 2 praeludialis, art. 2, nn. 44. ... ·> A’ GardeJl- ta structure de l’âme et la experience mystique, I lib. 2, a. 2, t. I, p. 67. * 8 Donat, Psycholugia, n. 464, pp. 309-310. biles praedicati et subiecti eorum; ceteros vero habitus intellectuales nostros esse quid essentialiter distinctum a speciebus intelligibilibus, et similiter omnes habitus ap­ petitivos seu morales. Secundum hanc ergo positionem, habitus intellectus seu habitus intellectualis immediatus noster, aequiparatur habitibus angelorum, de quibus ad­ mittit positionem Caietani; quantum vero ad ceteros asserit habitum consistere essentialiter in habilitate se tenente ex parte potentiae vi cuius haec possit prompte, constanter et delectabiliter exercere proprias operationes circa propria obiecta. Ita videtur tenere alibi Banez cui consentit Didacus Mas2, et mihi videtur esse unice vera et respondens menti S. Thomae. B. Critica opinionum et resolutio quaestionis 242. a) Prima positio extrema, reponens omnes habitus in speciebus collectis in memoria et vivide repraesentatis,, non videtur vera: 243. Γ, ' quidem, quia habitus appetitivi debent esse sicut in proprio et immediato subiecto in potentiis appetitiyis, hoc est, in appetitu concupiscibili, et irascibili, et in voluntate. Atqui species sive sensibiles sive intelligibiles non sunt sicut in proprio et immediato subiecto in potentiis appetitivis, sed unice in potentiis apprehensivis. Ergo habitus appetitivi saltem non consistunt in speciebus sensibilibus vel intelligibilibus. Qui ergo rem ita explicant, eo ipso reducunt habitus appetitivos ad habitus cognoscitivos, et aequivalenter negant potentias appetitivas esse subiectum habitus ope­ rativi, cuius contrarium constat ex articulos tertio et quinto quaestionis 50. Certum est quidem quod appetitus sensitivus natus est sequi formam boni apprehensam a sensibus, et pa1 Banez, In I, q. 79, art. 2, dub. 2, edit, cit., col. 1168. 2 Didacus Mas, In II Post., q. 4, conclu. 5. Maguntiae, 1617, p. 472. ' -?· *■ *- ηΗΪι 232 * .·**> K h* Si Γ » •Mm ’W I De subiecto habituum c II, § II, B: De natura habitus operativi iudicium auctoris 233 perfici associatione specierum sensibilium, nam leges cul­ liter appetitus rationalis natus est sequi formam boni turae memoriae sunt revera leges associationum imagi­ apprehensam ab intellectu, ut patet ex dictis supra, q. 9, num et specierum sensibilium; at inde non sequitur ha­ articulo 1; certum est etiam consequenter quod debita bitus intellectus in cultura memoriae consistere. Secus ordinatio appetitionum postulat debitam ordinationem scientia et eruditio essent idem, et intelligentia sapientis apprehensionum seu repraesentationum obiecti boni vel esset emporium quoddam vel archivum, non autem esset mali, at inde nefas est concludere habitus operatives fabrica cognitionis. Nec enim, ut experientia constat, qui unice et essentialiter consistere in collectione ordinata specierum vel repraesentationum motivarum vel motriplus habet memoriae aut specierum est magis sapiens, cum, quia appetitus non necessario sequitur talem ordi­ sed qui melius et perfectius utitur speciebus et memo­ nem quantum ad omnia, sed paulatim debet ipse subiecria, coordinando species iam habitas et applicando eas tive disponi ut suaviter et dulciter et faciliter sequatur active ad alias novas inveniendas. Haec autem postulant ductum rationis vel facultatis apprehensivae. habilitatem quamdam potentiae intellectivae distinctam a speciebus sensibilibus et intelligibilibus. Sequeretur enim ex adversa sententia quod, qui ma­ Similiter verum est appetitum sensitivum naturaliter gis ordinate et magis vivide sibi repraesentat bonum sequi repraesentationes cogitativae de bono vel de malo, virtutis, sit magis virtuosus, qui vero magis ordinate et at talis sequela non est necessaria et efficax interveniente vivide sibi repraesentaret vitium, esset magis vitiosus, voluntate; neque multo minus voluntas determinate se­ et sic moralistae essent maxime vitiosi aut maxime vir­ quitur quamcumque repraesentationem rationis. Ut ergo tuosi, quod experientia reprobatur. habitus appetitivus detur, oportet dispositionem quam­ Certum est quidem quod ad rectam electionem re­ dam superadditam ponere in utroque appetitu. quiritur rectum iudicium ultimum practicum et ad rec­ Unde apparet defectus capitalis huius explicationis. tum usum requiritur rectum imperium; at non minus Sumit enim veluti typum habitus memoriam sensitivam certum est quod, in alio genere causae, ad ultimum iudi­ et per resolutionem ad ipsam explicat habitus appetitus cium practicum rectum requiritur rectitudo appetitus, et ad rectum imperium recta quaedam electio efficax et I sensitivi et habitum intellectus et voluntatis, cum tamen, ut patet ex dictis articulo tertio quaestionis 50, ista dis­ rectus quidam usus voluntatis applicantis rationem positio memoriae non est proprie et perfecte habitus practicam ad imperium categoricum. operativus, sed mera dispositio, neque dispositio appeti­ 244. 2°, deficit ista explicatio ex eo quod modo uni­ tus sensitivi est habitus virtutis aut vitii per participa­ voco intelligit habitus potentiae apprehensivae superioris tionem memoriae sensitivae, sed per participationem ra­ et inferioris, et similiter habitus potentiae appetitivae tionis et voluntatis, in quibus primo et per se invenitur superioris et inferioris, ac si nulla esset differentia appe­ habitus, ut patet ex dictis ibidem. Et ex hac methodo titivae superioris et inferioris, ac si nulla esset differen­ mere empirica et descriptiva, quae non tangit nisi ma­ tia inter facultates organicas et facultates inorganicas, et teriale elementum habitus, ut profunde observat S. Tho­ consequenter inter habitus operativos utriusque generis mas1, quia haec tantummodo subiicitur registration! facultatum. instrumentorum materialium, oritur resolutio mere maVerum quidem est habitus cognoscitivos sensitivos maxime manifestari in memoria, ut diximus articulo ter­ tio quaestionis 50; certum est etiam memoriam maxime « S. Thomas, III, 67, 1-2. •S 1 j 234 P. I, Q. L. De subiecto habituum terialis et empirica et partialis et incompleta. E contra, vera methodus postulat ut dispositiones istae resolvan­ tur formaliter in categoriam qualitatis et in elementa spiritus. Dicamus ergo quod quidquid ista theoria affirmat veluti experimentaliter comprobatum, verum est, et nos concedimus libenter; et sic affirmamus quod habitus vel dispositiones sensuum internorum maxime apparent in memoria et cogitativa et imaginativa, quarum imaginatio reproducit imagines, quas memoria conservat et quas cogitativa quodammodo ordinat et applicat, et ex his natus est sequi motus appetitus sensitivi concupiscibilis et irascibilis. Similiter, admittimus necessitatem habendi plures species sensibiles in parte cognoscitiva inferiori et plures species intelligibiles in intellectu possibili rite con­ servatas et coordinatas ut possit dari actus sciendi prom­ ptus, facilis, delectabilis. Concedimus etiam voluntatem natam esse sequi repraesentationem boni aut mali prout I habentur in intellectu. At vehementer negamus haec sola explicare habitum operativum in his potentiis. Nam, i si non detur nisi mera collectio specierum sensibilium in sensibus internis, non potest dari habitus proprie dictus in appetitu sensitivo, quia repercussio istarum repraesentationum in motibus passionalibus, est mera natura, non ratio, ut videmus in dormientibus, et in amentibus et in brutis animalibus. Quis autem dicat bru­ ta animalia aut perpetuo amentes habere virtutes aut vitia acquisita proprie dicta? Oportet ergo, ad hoc quod in appetitu sensitivo po­ natur virtus aut vitium seu habitus operativus, quod participet imperabilitatem activam rationis et voluntatis, non quidem per modum motus transeuntis, sed per mo­ dum formae aut dispositionis stabilis et fixae et perma­ nentis. Non igitur impressio vel sigillatio permanens specierum mere sensibilium est habitus operativus in appetitu sensitivo, sed impressio vel sigillatio firma et stabilis rationis practicae et voluntatis recte eligentis. Unde S. hornas profunde et vere dixit quod «virtus I •t C II, § Π, B: De natura habitus operativi iüdtctum AUCTORIS 235 (=liabitus) appetitivae partis nihil est aliud quam quae­ dam dispositio sive forma sigillata et impressa in vi appetitiva a ratione» ’, quae non est per modum speciei sensibilis nec intelligibilis —nam hae species sunt per modum cognoscibilis, quod ad appetitum non pertinet—, sed per modum inclinationis vel pronitatis vel tendentiae vel quasi instinctus, sicut respondet naturae appetitus. Semper enim verum est quod habitus dicitur per se pri­ mo in ordine ad naturam subiecti immediati in quo est, et ideo sicut habitus cognoscitivus debet esse per modum cognoscitivi, ita et habitus appetitivus debet esse per mo­ dum appetitivi vel tendentiae vel inclinationis. Et alibi S. Doctor ait quod «virtus ( = habitus) quae est in irascibili et concupiscibili nihil aliud est quam quaedam habitualis conformitas istarum potentiarum ad rationem»2. Attamen verum est quod ratio practica non movet appetitum sensitivum nisi iudicia omnino concreta et singularia ei proponat, quod perficit ratio adhibens sensus internos cum imaginibus motricibus respondentibus directioni rationis et voluntatis. Quantum vero ad habitus ipsius voluntatis requiritur quidem series vel collectio specierum intelligibilium ordi­ natarum, quia voluntas est essentialiter appetitus elici­ tus sequens formam apprehensam a ratione; at non suf­ ficit quaecumque species neque quicumque ordo earum, eo quod species pure universales et speculativae non mo­ vent; sed omnino necesse est quod sint species practicae, plus minusve particulares. Sed proprium est habitus tam rationis practicae, hoc est, prudentiae vel impru­ dentiae, quam appetitus rationalis et sensitivi, quod sint simul in duabus vel pluribus potentiis diversimode vel inaequaliter, secundum modum proprium cuiuscumque, ita ut in diverso genere causae mutuo se influant et com­ pleant. Et sic ordo rationis prudentialis exigit veluti dis1 De Virtutibus in communi, q. 1, a. 9. 2 I-II, 56, 4. ■ TO ·. ·· 236 < I 1 positionem rectitudinem appetitus, quae tamen exigit rectitudinem rationis practicae veluti formam, ut fuse explicatum est in quaestionibus de actibus humanis et in tractatu de prudentia iterum apparebit. Dicamus ergo istam explicationem continere quaedam fragmenta veritatis, imo et quantum ad enumerationem et descriptionem elementorum pure materialium et se­ cundariorum superare explicationem traditionalem in meliori informatione psychologica; sed, ut hypothesis integralis, est falsa, partialis, mutila, mechanica et non j sat vitalis et humana. 245. Denique, 3°, habitus cognoscitivus non consistit in solis speciebus sensibilibus et intelligibilibus collectis et ordinatis et conservatis in memoria, quia ultra species conservatas in memoria sensitiva, oportet habere agili­ tatem quamdam eis utendi easque combinandi et appli­ candi ad alia cognoscenda, quia scientia non est solum c on sénat i va, sed et inventiva'. et simili modo dicendum est de speciebus intelligibilibus. Nec enim series specie­ rum istarum sunt fixae et determinatae et eiusdem di­ rectionis, sed oportet infinitis modis combinare et com­ parare, quod nequit fieri sola memoria —nam memoria solum potest conservare ordinem iam factum, sed impo­ tens est ad ordinem novum inducendum ex se sola— sed debet poni habilitas quaedam et agilitas mentis qui­ bus conclusiones novae et novae semper inferri queant. Sed hoc melius patebit postea. i’ 246. b) Alia positio extrema quae, ut dixi, solet com­ muniter defendi a philosophis scholasticis omnium scho­ . larum, verior est et profundior, non tamen quoad omnes sui partes seu in tota sua integritate. Μ I I C. II. § II. B: DE SUBIECTO HABITUUM 247. Verum quidem dicit si loquamur de habitibus appetitivis, qui evidenter sunt quid essentialiter distinc­ tum a speciebus sensibilibus et intelligibilibus; etiam verum dicit si loquamur de habitibus scientiarum et I prudentiae et artis et sapientiae, ut videtur, quia ista I De natura habitus operativi judicium auctoris 237 omnia sunt effectus proprius demonstrationis; demons­ tratio autem, cum sit syllogismus apodicticus, spectat ad tertiam operationem mentis seu intellectus possibilis, et est usus activus specierum intelligibilium active coordinatanim per modum termini maioris, minoris et me­ dii, quae omnia sunt quid realiter et essentialiter dis­ tinctum ab ipsis speciebus, et postulant dispositionem quamdam habitualem ut rite fiant in ipso intellectu pos­ sibili, praeter nudam potentiam iudicandi et discurrendi. 248. Sed quantum ad habitus angelorum et etiam quantum ad habitum primorum omnino principiorum in nobis, merito dubitari potest. Nam potentia naturaliter determinata ad rectam ordinationem et rectum usum specierum intelligibilium, non indiget aliquo habitu vel dispositione superaddita ut eis bene utatur. Atqui intel­ lectus angelicus est potentia naturaliter determinata ad rectum usum specierum intelligibilium, quia intellectus angelicus est naturaliter infallibilis et non potest natu­ raliter errare, ut dictum est ad articulum 6 quaestionis 50, et ideo non eget habitu superaddito ut semper ac recte et bene se habeat. Similiter, intellectus noster possibilis relate ad prima omnino principia rationis, est naturaliter rectus et infal­ libilis et nequit falli, etiam per accidens. Species enim primorum terminorum non possunt aliter coordinari nec intellectus possibilis potest eis aliter uti. Deest ergo ei secunda et tertia conditio requisita ad hoc ut aliqua po­ tentia indigeat habitu operativo, ideoque sit subiectum eius, et solum manet prima conditio quae impletur solis speciebus intelligibilibus. Unde habitus primorum om­ nino principiorum in nobis, quantum est ex parte poten­ tiae perceptivae et iudicativae, videtur omnino aequiparandus habitibus angelorum, qui sunt habitus quidam sui generis, nempe solae species intelligibiles. Quod exinde etiam patet quia, salva necessitate specierum intellibilium —quae est conditio naturalis intellectus nostri et aliquo modo angelici—, quantum est ex i' 238 P. I, Q. L. De subtecto habituum parte subiecti seu potentiae, ita se habet intellectus ut intellectus ad ista prima intelligibilia, sicut voluntas ut natura ad bonum in communi seu ad beatitudinem, et propter hoc intellectus ut intellectus est intellectus ut natura. Atqui voluntas ut natura non indiget habitu ad bonum in communi neque est subiectum eius. Ergo neque intellectus ut intellectus ex parte subiecti indiget dispo­ sitione aliqua superaddita vel habitu disponente. Sed de hoc articulo primo quaestionis sequentis ube­ rior redibit sermo. Debet ergo dici quod in angelis et in homine respectu primorum omnino principiorum est plus quam merus habitus, nempe est natura ipsa et prin­ cipia habitualia cognitionis, hoc est, species, quae habitualiter remanent in eis. 248. c) Et ex hoc apparet quid dicendum de prima opinione quasi media, quae est opinio Caietani. Nam qua­ tenus exceptionem ponit pro angelis, verum dicit; qua­ tenus vero eam non extendit, licet aliquo diverso modo, ad homines respectu primorum omnino principiorum in­ tellectus, deficere videtur, et, ut patebit articulo primo quaestionis sequentis, minus logice procedit. Ceterum, quantum ad ipsos angelos, Ferrariensis non omnino opponitur, nam scribit: «Similiter possumus di­ cere in intellectu angelico habitum esse fundamentaliter ipsas species, formaliter autem esse quamdam habilita­ tem ad utendum ipsis speciebus, sive sit aliquid distinc­ tum in ipsis ab ipso intellectu, sive sit ipsum lumen na­ turale intellectus» ‘. 249. d) Secunda vero opinio quasi media nullam ha­ bet difficultatem quantum ad habitus appetitivos seu morales, neque etiam quantum ad habitus angelorum et quantum ad habitum primorum omnino principiorum in nobis; sed dcfficultatcm habet quantum ad habitus cognoscitivos mediatos sive speculativos sive practicos ic » Ferrariensis, In I Contra Gent., cap. 56, n. 2. ■ f ·. ■:· C. ΓΙ, § III: Excursus de mente s. thomae 239 nobis, nam videtur quod isti habitus sunt essentialiter quid distinctum a collectione specierum intelligibilium. Relate enim ad ista intelligibilia mediata intellectus noster possibilis non est naturaliter determinatus et in­ fallibilis, sed illa intelligibilia vel species eorum diversi­ mode possunt disponi et ordinari; et ex parte potentiae, intellectus diversimode potest ea ordinare et eis ordinatis uti, ita quidem ut, saltem per accidens, errare possit. Re­ quiritur ergo aliqua dispositio non solum ex parte specierum illarum, sed etiam et praecipue ex parte ipsius intellectus possibilis discurrentis ut bene syllogizet et recte iudicet et concludat. 250. Et hoc est quod praecisse docet tertia opinio quasi media. De ipso S. Thoma potest esse dubium ad quam ex his duabus opinionibus quasi mediis pertineat; nam, appa­ renter saltem, diverso modo loquitur in diversis locis. Unde oportet videre verba eius in diversis operibus, iuxta ordinem chronologicum. § ΠΙ EXCURSUS DE MENTE S. THOMAE CIRCA NATURAM HABITUS OPERATIVI 251. a) In Sententiis (circa 1254-1256). In I Sent., dist. 3, q. 5, ad 1, dicit: «Ad esse habitus intellectivi duo concurrunt scilicet species intelligibilis et lumen intellec­ tus agentis, quod facit eam intelligibilem in actu; unde si aliqua species esset quae in se haberet lumen, illud haberet rationem habitus, quantum pertinet ad hoc quod esset principium actus». Alibi autem dicit: «Nulla potentia passiva potest in actum exire nisi completa per formam activi per quam fit in actu, quia nihil operatur nisi secundum quod est in actu. Impressiones autem activorum possunt esse in passi­ vis dupliciter: uno modo per modum passionis, cum sci­ licet potentia passiva est in transmutari·, alio modo, per Λ - .. *· >1 240 C. II, § III: Excursus De subiecto habituum modum qualitatis et formae, quando impressio activi iam facta est connaturalis ipsi passivo, sicut etiam Philoso­ phus in Praedicamentis distinguit passionem et patibilem qualitatem. Sensus autem potentia passiva est, quia non potest esse in actu omnium ad quae se extendit sua operatio per naturam potentiae; non enim potest esse aliquod quod actu habeat omnes colores, et sic patiendo a coloribus, fit in actu et eis assimilatur et cognoscit eos. Similiter etiam intellectus est cognoscitivus omnium . entium, quia ens et verum convertuntur, quod est ohiectum intellectus. Nulla autem creatura potest esse in actu totius enti· tatis, cum sit ens finitum; hoc enim solius Dei est, qui est fons omnium entium, omnia quodammodo in se prae· habens, ut dicit Dionysius; et ideo nulla creatura potest intelligere sine aliquo intellectu, qui sit potentia passiva, idest receptiva. Unde nec sensus nec intellectus possibilis operari possunt nisi per sua activa perficiantur vel mo­ veantur. i Sed quia sensus non sentit nisi ad praesentiam sensi­ bilis, ideo ad eius operationem perfectam sufficit impres­ sio sui activi per modum passionis tantum. In intellectu autem requiritur ad eius perfectionem quod impressio sui activi sit in eo non solum per modum passionis, sed etiam per modum qualitatis et formae con­ naturalis perfectae et hanc formam habitum dicimus. Et quia quod est naturale, firmiter manet, et in promp­ tu est homini uti- sua naturali virtute, et est eidem | delectabile, quia est naturae conveniens, ideo habitus esi difficile mobilis, sicut scientia, et eo potest homo uti cum voluerit, et reddit operationem delectabilem. Sicut autem in sensu visus est duplex activum: unum quasi primum agens et movens, ut lux\ aliud quasi mo­ vens motum, sicut color factus visibilis actu per lucem; ita in intellectu est quasi primum agens lumen intellectus agentis, et quasi movens motum species per ipsum facta actu intelligibilis; et ideo habitus intellectivae partis cor- ■ ί de mente s. thomae 241 jicitur ex lumine et specie intelligibili eorum quae per speciem cognoscuntur» ’. Constat autem quod lumen istud intellectus agentis non est aliud a potentia ipsa quae dicitur intellectus agens, quia non est emanatio aliqua ab intellectu agente, sicut lux est emanatio solis, sed est ipsa vis abstractiva intel­ lectus agentis. Et propter hoc in angelis, eo ipso quod non habent intellectum agentem, negat elementum istud pro cognitione naturali et solum admittit species intelligibiles innatas vel concreatas 2. Et clarius adhuc hoc constat ex responsione ad 2, ubi ait: «anima intellectiva potest facere omnia intelligibilia per unam naturam luminis quam actu habet, sine hoc quod aliquid aliud ab alio accipiat, et ideo potentia quae haec efficit, est simpliciter activa, et dicitur intellectus agens, qui non operatur aliquo habitu mediante. Sed cum essentia animae sit limitata, non potest per eam assimilari omnibus quidditatibus rerum intellectarum; unde oportet quod ista assimilatio compleatur per hoc quod aliquid aliud recipit, et ideo potentia, quae perfi­ citur, quasi passiva est, secundum quod omne recipere dicitur pati, et vocatur possibilis intellectus, qui operatur aliquo habitu mediante·», idest mediante specie intelligi­ bili. Sensus ergo horum textuum clarus est. Et eodem modo intelligenda sunt haec alia verba: «Habitus scientiae ex duobus constat, ut dictum est, sci­ licet, ex lumine intellectuali et ex similitudine rei cogni­ tae»3. «Habitus scientiae non tantum consistit in specie­ bus, sed etiam in lumine, ut dictum est»4. Prout ergo habitus sumitur stricte, nempe ut quid realiter et essentialiter distinctum a potentia habituali, ex his locis constat nihil aliud dicere quam species intelligibiles, quae sunt formae per modum qualitatis stabilis 1 S. Thomas, III Seni., dist. 14, q. 1, art. 1, qla. 2. Ibidem, ad 1. Ibidem, qla. 3. Ibidem, ad 2. 242 De subiecto habituum C. II, § III: Excursus et permanentis, et non solum per modum motus seu pas­ sionis transeuntis, ut species sensibiles. Unde expresse dixit quod «hanc formam ( = speciem intelligibilem) ha­ bitum dicimus» *, et quod intellectus possibilis intelligit habitu mediante, hoc est, mediante specie intelligibili, quae essentialiter est id quo intelligit; non autem intel­ ligit mediante intellectu agente, qui potius est id sub quo, hoc est, sub cuius illuminatione intellectus possibilis in­ telligit 1 2. Item, alibi ait expresse: «Scientia, quae est habitus, nihil aliud videtur esse quam generatio ( = aggregatio, col­ lectio?) specierum intelligibilium»3. Et alio in loco scribit: «In scientia, quam modo ha­ bemus, est tria considerare, scilicet, habitum, actum et modum agendi. Modus autem agendi est ut intelligat cum phantasma­ te, quia in statu viae verum est quod dicit Philosophus in III De anima, quod nequaquam sine phantasmate intelligeret anima, non solum quantum ad acquirendam j scientiam, sed etiam quoad considerationem eorum quae quis iam scit, quia phantasmata se habent ad intellectum I sicut sensibilia ad sensum. Actus autem scientiae proprius est ut cognoscat con­ clusiones, resolvendo eas ad principia prima per se nota. ' Habitus autem est quaedam qualitas hominem habili­ tons ad hunc actum... Habitus nihil est aliud quam Mi­ litas ad actum»4. Ut autem patet ex textibus paulo supra citatis, habilitatur intellectus possibilis ad intelligendum per species intelligibiles. «Non enim phantasma est ob­ iectum propinquum et proprium intellectus, cum sit in· ‘ telligibile in potentia, non in actu, sed species intellecta est per se obiectum eius» 5. 1 Ibidem, qla. 2. 2 Ibidem, qla. 3 ad 1. 3 III Sent, dist, 23, q. 1, art. 1, obi. 5, quam in hac parte coc· cedit, cum ei non respondeat t {{{ Sem- dist. 31, q. 2, art. 4. 5 Ibidem, ad 5. ·>■ t*. 4 · ··>? ’ -*S 243 Denique, referens opinionem Avicennae, iuxta quem species non manent in intellectu postquam actu conside­ raverit per modum formae, sed solum per modum pas­ sionis transeuntis, ut sunt species sensibiles in sensibus, maneret autem solum habilitas quaedam ut facilius se convertat ad recipiendum species intelligibiles ab Intel­ lectu agente separato, concedit in eo manere habilitatem quamdam, sed insuper species etiam intelligibiles; et quidem habilitas illa maior esset ad hoc ut melius pate­ retur ab intellectu agente separato. «Et ideo —inquit— ponendum secundum alios vide­ tur quod species intelligibiles remanent in anima post­ quam actu intelligere desierit, et etiam maior habilitas ad recipiendum ab Intellectu agente, et quod utrumque eorum remanebit in anima separata et utroque uti po­ terit in intelligendo, alio tamen modo eis utitur cum est corpori coniuncta» ’. Patet autem quod nihil novi hic docetur, quia receptivitas intellectus possibilis ab intellectu agente est ipsamet natura intellectus possibilis prout naturaliter est potentia passiva. Quatenus vero comparatur ad in­ tellectum agentem separatum, qui secundum nos est Deus ipse, melius ex speciebus prius acceptis et intellectis disponitur ad novam illuminationem recipiendam, ut notat in responsione ad 3. 252. b) In Quaestionibus disputatis De Veritate (c. 1256-1259). In q. 10, art. 2, refert de novo opinionem Avicennae, de non permanentia specierum intelligibilium post actualem considerationem mentis, et eam respuit. Postea vero addit: «Et ideo alii dicunt quod species in­ telligibiles in intellectu possibili remanent post actualem considerationem, et harum ordinatio· est habitus scien­ tiae, et quod haec vis qua mens nostra retinere potest i IV Sent., dist. 50, q. 1, a. 2. Vide ibidem ad 2 et principaliter ad 3.. 17 <3· de mente s, thomae S SUBIECTO HABITUUM species intelligibiles post actualem considerationem, memoria dicitur». Et retinere eas hoc modo, ita ut in promptu sit eis uti considerando, dicitur cognitio habitualis seu habitus scientiae. «In intellectu differt actu apprehendere et retinere, non ex eo quod species sit in eo aliquo modo cor­ poraliter, sed intelligibiliter tantum; nec tamen sequitur quod semper intelligatur secundum illam speciem, sed solum quando intellectus possibilis perfecte fit in actu respectu illius speciei. Quandoque vero est imperfecte in actu eius, quodammodo medio, inter puram potentiam et purum actum, et hoc est habitualiter cognoscere, et de hoc modo cognitionis reducitur in actum perfectum per voluntatem» (Ib. ad 4). «Habitus, in quantum huiusmodi, non est causa cogni­ tionis ut quod est cognitum, sed ut quo aliquid est co­ gnitum» ’. «Habitus mentis sunt ei maxime proportionales sicut forma proportionatur ad subiectum et perfectio ad perfectibile, non autem sicut obiectum ad potentiam»2. Postea in quaestione 20, art. 2, distinguit species sen­ sibiles et species intelligibiles sicut fecerat in III Sent., dist. 14, quatenus species sensibiles recipiuntur per mo­ dum motus vel passionis, dum species intelligibiles reci­ piuntur in intellectu possibili per modum formae per­ manentis, hoc est, per modum habitus, et concludit quod habitus scientiae est «collectio specierum ordinatarum ad cognoscendum». Et in argumento primo sed contra dixerat quod «habitus in intellectu non videtur aliud esse quam species intelligibilium in ipso». Denique ait: «indiget habitu intellectus, eo quod intelligere aliquid non potest nisi assimiletur ei per speciem intelligibilem. Unde oportet species intelligibiles supe1 De Verit., 10, 9 ad 3. 2 Ibidem, ad 9. C. Π, § HI: Excursus de mente s. tiiomae 245 raddi quibus in actum exeat intellectus; specierum autem aliqualis ordinatio habitum efficit» ’. 253. c) In Summa Contra Gentiles (circa 1258-1260) scribit: «Omnis autem intellectus in habitu per aliquas species intelligit; nam habitus vel est habilitatio quae­ dam intellectus ad recipiendum species intelligibiles qui­ bus actu fiat intelligens ( = opinio Avicennae, quam non admittit S. Thomas), vel est ordinata aggregatio ipsarum specierum exsistentium in intellectu, non secundum com­ pletum actum, sed medio modo inter potentiam et ac­ tum»2, idest in habitu. Reprobat autem opinionem Avicennae in II Contra Gentiles, capite 74, eiusque argumenta solvit dicens quod «intellectus possibilis est in actu perfecto secundum species intelligibiles cum considerat actu; cum vero non considerat actu, non est in actu perfecto secundum illas species, sed se habet medio modo inter potentiam et actum», hoc est, modo habituali, quod est habere scientiam-habitum seu habitualiter. 254. d) In Quaestionibus disputatis De Potentia (cir­ ca 1259-1263) ait: «Cum intellectus sit locus specierum intelligibilium, oportet dicere quod scientia, quae impor­ tat ordinationem specierum intelligibilium seu faculta­ tem et habilitatem quamdam ipsius intellectus ad uten­ dum huiusmodi speciebus, remanet post mortem, sicut et intellectus qui est huiusmodi specierum subiectum; sed modus quo actu utitur huiusmodi speciebus in statu praesentis vitae, qui est per conversionem ad phantas­ mata, quae sunt in viribus sensitivis, non remanebit»3. Notandus est progressus in hac habilitate de qua lo­ quitur Avicenna respectu eorum quae dicebat in IV Sent.: ibi enim ad recipiendum (passive) species ab intelligentia 1 De Verit. 24, 4 ad 9. Isti textus contra Avicennam videntur intelligi de scientia large dicta pro quacumque cognitione intellectuali, sive mediata sive immediata. 2 / Contra Gent., cap. 56. i De Pot., 4, 2 ad 20. 246 De C. Π, § HI: Excursus 247 sublecto habituum separata; hic autem ad utendum active speciebus acquisitis lumine intellectus agentis coniuncti et conservatis post mortem in intellectu possibili. 255. e) In Quodlibeto XII, articulo 12 (circa 12641268), quaerens utrum habitus scientiae acquisitae re­ maneat post vitam, respondet affirmative, quia ibi re­ manebunt species intelligibiles, et hoc ideo quia species intelligibiles recipiuntur in anima non per modum mo­ tus, vel passionis tantum dum actu intelligit, sed per modum formae permanentis seu habitualis, et ideo ces­ sante actu considerationis, adhuc habitu remanent. Unde habitus scientiae acquisitae, quantum ad essentiam, ma­ net, licet non manebit quoad modum, qui est per con­ versionem ad phantasmata. Et In I Cor. cap. 13, lectio 3, edit. Marietti, p. 267 oncludit— (circa 1259-1265), idem docet: «Sic ergo remanet scientia in anima post corporis mortem quan­ tum ad species intelligibiles, non autem quantum ad inspectionem phanastasmatum, quibus anima separata non indigebit, habens esse et operationem absque corpo­ ris communione». Similiter In III de Anima, lect. 8, nn. 701-793 (circa 1266): «Cum enim intellectus actu intelligit, species intel­ ligibiles sunt in eo secundum actum perfectum; cum autem habet habitum scientiae, sunt species in ipso intel­ lectu medio modo inter potentiam puram et actum pu­ rum», hoc est, in habitu. Et In De memoria et reminiscentia, lect. 2, nn. 315316, ubi distinguit triplicem quasi statum specierum intelligibilium in intellectu possibili nostro, «vel secundum potentiam puram, sicut invenire vel addiscere; vel se­ cundum actum purum, sicut quando actu intelligit; vel medio modo inter potentiam et actum, quod est esse in habitu», et videtur quod sint tunc ipse habitus scien­ tiae 1 Cf. ctiam De Anima, art. 15 ad 17 4 de mente s. tiiomae 256. f) In I P. q. 79 (circa 1267-1268), similiter scribit: «Species intelligibilis aliquando est in intellectu in potentia tantum, et tunc dicitur intellectus esse in poten­ tia; aliquando autem secundum ultimam completionem actus, et tunc intelligit actu; aliquando medio modo se habet inter potentiam et actum, et tunc dicitur esse in­ tellectus in habitu, et secundum hunc modum intellectus conservat species etiam quando actu non intelligit» h Et speciebus sic conservatis convenit definitio habitus qua dicitur esse quo quis utitur cum voluerit, nam ait: «ex hoc ergo quod recipit species intelligibium, habet quod possit operari cum voluerit, non autem quod semper operetur, quia et tunc est quodammodo in potentia, licet aliter quam ante intelligere, eo scilicet modo quo sciens in habitu est in potentia ad considerationem in actu» (Ibidem, corp.). Et postea: «Intelligentia ( = actus intelligendi) oritur ex memoria ( = ex speciebus conservatis in memoria intellectiva) sicut actus ex habitu» (Ibidem, art. 7 ad 3); nam, ut dicebat ad 1, «memoriam accipit (Augustinus) pro habituali animae retentione, intelligentiam autem pro actu intellectus». Nec videtur aliud docere in I-II (circa 1269-1270). Nam in q. 50, art. 5, obi. 1, ait: «.Habitus enim qui est in intel­ lectu sunt species intelligibiles quibus intelligit actu», neque tali maiori contradicit, quin potius eam admittere videtur. Et in art. 6 expresse concedit quod noster intellectus «ad omnia intelligenda indiget aliquo habitu», quia ad omnia intelligenda indiget aliqua specie intelligibili, cum de se sit in pura potentia. Et de intellectu angeli, in quan­ tum aliquo modo est in potentia, «indiget perfici habitualiter per aliquas species intelligibiles ad operationem propriam». Praepositio autem per addita verbo «perfici» indicat causam formalem vel essentiam. Et idem repetit in responsione ad 2. Unde clare patet in toto articulo 6 J I, 79, 6 ad 3. 1· ; · ’v ■W 248 De subiecto habituum C. II, § HI: Excursus of. mente s. thomae 249 sumi nomen habitus ut synonimum cum nomine speciei . idem repetit quantum ad cognitionem animae separatae, per conservationem spccierum seu habituum intellectua­ intelligibilis. Infra autem, in quaestione 67, art. 2, dis­ lium quos acquisierat in hac vita. tinguit in virtutibus intellectualibus, ergo in habitibus cognoscitivis, duplex elementum, nempe unum quasi ma­ 257. Ex hac serie textuum S. Thomae apparent se­ teriale, et hoc sunt phantasmata; aliud formale et sunt quentia: species ipsae intelligibiles. Et quia istae manent post Primo: quod circa naturam scientiae vel generaliter hanc vitam, in anima separata, ideo docet quod virtutes habitus intellectivi erat duplex sententia: una, Avicenintellectuales seu habitus manent quantum ad id quod nae, dicentis hunc habitum esse quid essentialiter dis­ est formale seu essentiale in ipsis, licet non meneant tinctum a speciebus intelligibilibus, non tamen residentis quantum ad id quod est materiale et quodammodo acci­ in ipso intellectu, sed in viribus apprehensivis interiori ­ dentale. bus; unde dicit expresse «quod habitus scientiarum in Et quod haec sit recta et litteralis interpretatio ver­ nobis nihil aliud sunt quam habilitas quaedam animae borum S. Thomae apparet ex hoc quod infra, q. 68, art. nostrae ad hoc quod recipiat illuminationem Intelligen­ 6, loquendo de donis, distinguit dona «quantum ad essen­ ce Agentis (separatae) et species intelligibiles ab ea in tiam» et «quantum ad materiam», quae distinctio eadem se affluentes» ‘; alia vero opinio erat illa quae ponit ha­ est cum illa quam ponit in hac q. 67, art. 1-2 pro virtu­ bitum intellectus in ipsis speciebus intelligibilibus, quae tibus moralibus et intellectualibus inter id quod est for­ sunt in ipso intellectu possibili sicut in subiecto. male et id quod est quasi materiale; formale ergo hic Et constat quod S. Thomas numquam admissit opi­ idem est ac essentia vel essentiale; sed formale sunt nionem Avicennae quin potius saepe eam impugnavit. ipsae species intelligibiles, ut hic dicit; ergo et essentia Quatenus ergo constituere habitum intellectualem in spe­ vel essentiale habitus cognoscitivi sunt species intelli­ ciebus intelligibilibus importat negationem opinionis gibiles habitualiter retentae. Propter quod in De virtu­ Avicennae, certo S. Doctor tenet habitum istum consis­ tibus cardinalibus (circa 1270-1272), affirmat quod «etiam tere in speciebus intelligibilibus. scientia non destruetur secundum habitum sed habebit Secundo: In I et III Sententiarum ponit expresse alium actum» E contra fides et spes et quoad actum quod duo concurrunt ad habitum intellectivum in nobis, et quoad habitum evacuabuntur1 2. nempe: a) species intelligibiles residentes in intellectu Neque contrarium docet in q. 54, art. 4, quia ibi ad­ possibili, et b) lumen aliquod intellectuale se tenens ex mittit habitum scientiae respicere plura, non tamen ut parte subiecti intelligentis, et non solum ex parte Intel­ plura, sed ut unum, hoc est, ut ordinata ad unum vel in lectus Agentis separati exterius illuminantis: attamen, ordine ad unum principale; hoc autem idem est ac dicere hoc lumen intellectuale identificat cum intellectu agente quod habitus scientiae est ordinata aggregatio specierum nostro, qui est potentia quaedam. Unde, si proprie lo­ vel quod sit ordo aut ordinatio earum; non ergo species quamur de habitu prout dicit quid realiter et essentiaintelligibiles disparatae et ut plures, sed ordinatae et I liter distinctum a potentia naturali, habitus iste nihil ut unum quid. aliud est quam species intelligibiles, habitualiter conser­ Denique in Quodlibeto ΠΙ, art. 21 (circa 1270-1272), vatae in intellectu possibili; et ideo expresse affirmat 1 De Virt. Cardinalibus, art 4 ad 11. 2 III, 67, 3-5. 1 De Verit. 12, 1. :· Sii ■Μ .. *, ν’ ■ .1 250 De subiecto habituum C. Π, § ΠΙ: Excursus 251 de mente s. thomae ■ ... istas species esse habitus, etiam in locis ubi utrumque elementum requirebat l; aliquando vero de hoc solo ele­ mento specierum loquitur2. Et ex hoc elemento justificat definitionem habitus intellectivi, qui est qualitas homi­ nem intelligentem seu intellectum habilitans ad intelligendum3, nam species intelligibilis foecundat intellectum possibilem ut parturiat actum intelligendi. Unde fit quod habilitas intellectus ad intelligendum, quae evidenter ad rationem habitus intellectivi requiritur, et species intelligibilis, non sunt duae res oppositae aut disparatae, sed una et eadem: ipsa enim species intelligibilis est quae habilitai formaliter intellectum ad actum intelligendi. Et sic nulla apparet necessitas admittendi positionem Avicennae. Tertier. In Quarto tamen Sententiarum fit adhuc ali­ qua concessio. In statu quidem unionis animae ad cor­ pus, non est ponenda habilitas quaedam in intellectu pos­ sibili ad recipiendam illuminationem ab intellectu agen­ te separato, quia recipit naturaliter illuminationem ab intellectu agente coniuncto, neque proprie concedendum est sensus interiores suscipere illuminationem ab intel­ lectu separato, ut putabat Avicenna, neque ab intellectu coniuncto; unde pro statu vitae praesentis, theoria Avicennae sustineri non potest; sed pro statu separationis seu animae separatae in altera vita, aliquid veritatis ha­ bet, quia tunc recipit illuminationem ab Intelligentia separata Prima, quae Deus est: insuper conservabit spe­ cies intelligibiles quas in vita praesenti acquisivit vir­ tute intellectus agentis; et quanto plures et melius con­ servabit, tanto habilior fiet ad recipiendam illuminatio­ nem a Deo; et sic, ultra species intelligibiles, in anima separata potest et debet poni quaedam habilitas distincta ad recipiendas novas species et novas illuminationes a Deo ipso, prout est Auctor naturae. Unde possumus di- cere quod habitus intellectualis animae separatae coa­ lescit ex duobus, nempe: a) ex speciebus intelligibilibus hic acquisitis et ibi conservatis, quibus addendae sunt species ibi infundendae a Deo; et b) ex habilitate super­ addita intellectui ex illuminationibus praecedentibus et ex speciebus retentis, ut melius recipiat a Deo novas spe1 cies et novas illuminationes. Non ergo ista habilitas erit activa seu ad agendum, sed mere passiva seu ad reci­ piendum. Quod et alio modo et alia ratione admittit ali­ qualiter in Prophetis Quarto: In De Veritate quandam novam determinatio­ nem addit. Non enim dicit quod species intelligibiles quo­ modocumque sumptae sunt habitus intellectuales, sed exi­ git tria: a) quod sint plures et quidem collectae seu adu­ natae2; b) quod sint retentae in statu habituali in intel­ lectu possibili seu in memoria intellectiva 3; c) quod sint ordinatae, non solum inter se, sed et ad cognocendum, idest ad actum secundum cognoscendi4. Species ergo in­ telligibiles collectae et retentae in statu habituali in in­ tellectu possibili et ordinatae ad actum cognoscendi vel sciendi, sunt essentialiter habitus intellectivus seu scien­ tiae large sumptae. Et has tres conditiones clarissime proponit in I Con­ tra Gent., nempe: a) aggregationem specierum intelligibi­ lium; b) exsistentiam seu retentionem in intellectu pos­ sibili modo habituali, hoc est, non secundum actum com­ pletum, sed medio modo inter potentiam et actum; c) et quidem ordinatam. Et hanc positionem approbat, quia alia, de qua meminit, est positio Avicennae, quam postea reprobat in II Contra Gent., cap. 74. Insuper docet ex­ presse quod «ex actibus intellectus possibilis fit habitus scientiae in nobis et ad eosdem actus potentes sumus i De habitus. 2 De De De HI Sent dist. 14, Q- 1, art. 1, qla. 2. 1 III Sent., dist. 23, q· 1. art. 1, obi. 5. j III Sent., dist. 31. i Verit., 12, le fine et ad 2: et potius dicitur habilitas quam Verit., 20, 2. Verit., 10, 2 ad 4. et art. 9 ad 3. Verit. 10, 2; 20, 2, arg. sed contra et fine art., 24, 4 ad 9. ί •λ # HI μ· 252 De subiecto habituum secundum habitum scientiae» at vero species intelligibilis non fit ab actu intellectus possibilis, sed ab actu intellectus agentis. Quinto: In De Potentia novam adhuc determinatio­ nem affert. Nam ordinationem illam explicat per habili­ tatem ipsius intellectus possibilis ad utendum active speciebus collectis et habitualiter conservatis in ipso; et haec habilitas non solum adest in altera vita, sed etiam in praesenti, quia dicit quod remanet post mortem; non autem remaneret, si prius in hac vita non adfuisset. Nec amplius meminit de habilitate passiva ad recipiendas illuminationes a Prima Intelligentia, de qua loquebatur in IV Sent.; et merito, quia habitus operativus est essen­ tialiter habilitas activa seu ad agendum, non autem habi­ litas mere passiva seu ad recipiendum, quia haec potius pertinet ad dispositionem ad habitum entitativum. Ordinatio ergo ista specierum de qua toties loquitur, intelligenda est active, nempe ordinatio specierum ad ac­ tum intelligendi et iudicandi, qui est usus specierum ac­ tivus. Obiective ergo habitus scientiae est ipsa ordinatio specierum intelligibilium; subiective autem est habilitas fa­ ciendi hanc ordinationem et utendi ea ad intelligendum, iudicandum et concludendum. At de hoc postea dicemus uberius. Sexto: In Quodlibetis autem et in De Anima et Dt memoria et Reminiscentia et in I P. Summae Theologicae et infra in quaestione 76 istius I-II, insistit maxime in ipsis speciebus intelligibilitus, tum quia pugnat contra Avicennam qui has species negabat, tum quia anima sepa­ rata videtur habere modum angelicum cognoscendi, et ideo ex parte subiecti minus indiget habilitate superad­ dita. vel saltem non adeo clare constat remanere, licet ex De Potentia sciamus eam remanere ultra species. Et revera talem habilitatem admittit ultra species in ipso intellectu possibili, ut statim dicam. 1 II Contra Gent., cap. 73, arg. 13. C, II, § HI: Exclrsus de mente s. thomae 253 Septimo: Denique in hoc tractatu de habitibus haec tria elementa iam dicta ex De Veritate et Contra Gent, manifeste conservat, nempe: a) plures species collectas b) in statu habituali conservatas seu retentas2; et c) or­ dinatas, nam ait: «conclusiones et demonstrationes unius scientiae ordinatae sunt, et una derivatur ex alia» 3. Sed addit quartum, nempe habilitatem ex parte ipsius intel­ lectus ad ordinandum et utendum speciebus: «Quia scien­ tia est in intellectu, qui est locus specierum, ut dicitur in III De Anima, oportet quod habitus scientiae hic acqui­ sitae partim sit in praedictis viribus sensitivis, et partin in ipso intellectu. Et hoc potest considerari ex ipsis acti­ bus ex quibus habitus scientiae acquiritur, nam habitus sunt similes actibus ex quibus acquiruntur, ut dicitur in II Ethicorum. Actus autem intellectus ex quibus in prae­ senti vita scientia acquiritur sunt per conversionem in­ tellectus ad phantasmata, quae sunt in praedictis viribus sensitivis. Unde per tales actus, et ipsi intellectui possi­ bili acquiritur facultas ( = habilitas) quaedam ad conside­ randum per species susceptas, et in praedictis inferiori­ bus viribus acquiritur quaedam habilitas ut facilius per conversionem ad ipsas intellectus possit intelligibilia spe­ culari. Sed sicut actus intellectus principaliter quidem et formaliter est in ipso intellectu, materialiter autem et dispositive in inferioribus viribus, idem etiam dicendum est de habitu»4. 258. Ut ex hucusque dictis apparet, tota difficultas est in sane intelligenda et explicanda ista «ordinatione» specierum, quae in formulis S. Thomae, ut vidimus, po­ nitur in recto seu maxime formaliter, nempe plus quam species ipsae, quae potius ponuntur in obliquo ideoque magis materialiter. Nam in definitionibus vel descriptio- » I-II, 50, î I-II, 53, j {.n 54 4 I, 89, 5. notat. 5, obi. 1; 52, 2. 1. 4 ad 3 Cf. Banez, h. ed. cit., coi. 1617, qui hoc expresse ad- r 254 De SUBIECTO HABITUUM C. II, § III: nibus, id quod ponitur in recto, ponitur ut formale; quod vero ponitur in obliquo, ponitur ut materiale1. Et ma­ nifeste, ad habitum et ad actum scientiae requiritur ma­ xime ordo, specierum intelligibilium. Nam scientia in genere definitur: habitus conclusionum, conclusio autem est proprius effectus syllogismi apodictici, et ideo scientia est habitus demonstrandi vel syllogizandi apodictice. Ad syllogismum autem essentialiter requiruntur tres termini, hoc est, maior, medium et minor, qui reprae­ sentant totidem species, nempe speciem subiecti et spe­ ciem praedicati et speciem medii utriusque, convertibilis cum illis; et duae propositiones, quae sunt maior et mi­ nor. Sed id quod maxime formaliter spectat ad syllogis­ mum est ordo istarum specierum; remote quidem ordo praedicati et subiecti; proxime autem et immediate ordo praemissarum seu istorum terminorum in praemissis, ex quo naturaliter nata est sequi conclusio. Et quia tota vis syllogismi et demonstrationis stat in termino medio, quia per ordinem ad medium dicitur maior et minor (=extrema), ideo idem est invenire medium et invenire ordinem terminorum et praemissarum, et consequenter idem est ponere tale medium formaliter, ex quo necessario sequi­ tur conclusio. Unde syllogismus definitur ab Aristotele: «oratio qua, quibusdam positis (scilicet maiori et minori propositione), necesse est aliud sequi (scilicet conclusio), eo ipso quod illa sunt posita (scilicet ex mera et simplici i positione seu ordinatione maioris et minoris absque alio superaddito extrinsece)»2. Patet ergo quod habitus scientiae est essentialiter ha­ bitus demonstrandi; habitus demonstrandi autem est habitus syllogizandi; habitus autem syllogizandi opodictice est habitus concludendi necessario seu in materia necessaria; habitus vero concludendi apodictice est ha­ bitus ordinandi terminos in propositionibus et proposi­ tiones et terminos in syllogismo, quia syllogizare nihil * Cf. infra, I-II, 53, 2 ad 3. 2 Aristoteles, I Prior. Anal., c. 1, n. 5. ■ ·>■ ·. ■. Excursus de mente s. τιιομλε 255 aliud formaliter est quam ordinare minorem sub maiori et terminum medium inter maiorem et minorem, qui termini repraesentant species, hoc est, sunt signa speciemm intelligibilium; ergo, a primo ad ultimum, habi­ tus scientiae est habitus ordinandi species intelligibiles ad sciendum, hoc est, ad concludendum apodictice; seu est qualitas difficile mobilis habilitans intellectum pos­ sibilem ad ordinandas species intelligibiles terminorum, prius collectas et habitualiter conservatas in memoria intellectiva, ad demonstrandum seu ad concludendum apodictice. Unde patet quod, quia ordo non datur nisi inter plura, quae aliquo modo retineri et simul adesse oportet, ad habitum scientiae necessario requiruntur: a) plures spe­ cies collectae; b) et quidem conservatae vel retentae simul; c) ordinatio earum in propositione ad iudicandum et in syllogismo ad concludendum, et hoc ultimum est quod maxime formale est in habitu scientiae. 259. Et propter hoc in syllogismo distingui solet qua­ si materia et quasi forma: quasi materia sunt ea ex qui­ bus fit syllogismus, quae duplex est, nempe quasi remota, et sunt termini; et quasi proxima, nempe propositiones; forma vero est ordo ipse vel dispositio terminorum et propositionum sub ratione maioris, medii et minoris, et maioris et minoris propositionis. Et ordinare hoc modo idem est ac discurrere seu proferre iudicium mediatum, quod est operatio propria intellectus possibilis, non autem intellectus agentis. Obiective ergo et abstracte loquendo, optime definitur habitus scientiae quando dicitur quod est «ordenata aggregatio specierum intelligibilium ( = ter­ minorum) conservatarum in statu habituali, ad sciendum seu ad concludendum unum ex alio», quia talis ordinatio est actus proprius et formalis sciendi, et omnis habitus definitur per proprium actum in comparatione ad pro­ prium obiectum. Quia ergo intellectus possibilis non est naturaliter de­ terminatus ad hunc ordinem potius quam ad illum po- * ·· * X 256 ♦ ·' <3I * I I De subiecto habituum C. II, § III: Excursus de mente s. thomae 257 considerare ipsum actum rationis, qui est intelligere et rationcinari, et aliquid per huiusmodi actum constitutum. Quod quidem in speculativa ratione primo quidem est definitio; secundo, enuntiatio; tertio, syllogismus vel ar­ Vgumentatio. Et quia ratio etiam practica utitur quodam syllogismo inoperabilibus... ideo invenire est aliquid in ratione prae­ fica quod ita se habeat ad operationes, sicut se habet pro­ positio in ratione speculativa ad conclusiones. Et huiusmodi propositiones universales rationis practicae ordina­ tae ad actiones habent rationem legis. Quae quidem propositiones aliquando actualiter con­ siderantur; aliquando vero habitualiter a ratione tenen­ tur»1. Et propter hoc lex definitur: ordinatio rationis. Lex ergo seu ista ordinatio passiva constituta a ratio­ ne practica et habitualiter retenta in memoria intellecti­ va, non est habitus essentialiter et proprie, sed est opeI ratum ab aliquo habitu proprie et formaliter dicto, nem­ pe a virtute seu habitu legislandi seu ordinandi impera­ tive, quae est habitus ordinandi active2, et est prudentia regnativa, et pro lege naturali, quantum ad prima prin. cipia est prudentia divina quae est pars divinae provi1 dentiae legislandi, participata in nobis per synderesim, quae est preco legis aeternae; unde lex naturalis potius 260. Et est simile sicut in ratione practica habitus est divina quam humana. ordinandi imperative operationes et passiones humanas est habitus prudentiae, quae est virtus legislandi; ipsa 261. Quod autem haec expositio respondeat omnino autem ordinatio quasi passive sumpta, veluti aliquid menti S. Thomae apparet ex verbis sequentibus: «Sicut constructum a ratione prudentiali, et habitualiter conser­ dicit Philosophus in principio Metaphysicae, sapientis est vatum, est lex ipsa vel praeceptum. Procedunt enim ana­ ordinare, cuius ratio est quia sapientia est potissima per­ logice vel similiter ratio practica et ratio speculativa: ex fectio rationis, cuius proprium est cognoscere ordinem, quo ergo habitus rationis practicae est habitus ordinandi nam etsi vires sensitivae cognoscant res aliquas absolute, practice seu active, habitus rationis speculativae est ha­ ordinem tamen unius rei ad aliam cognoscere est solius bitus ordinandi speculative, hoc est, cognoscitive seu con­ intellectus aut rationis... Ordo autem quadrupliciter ad rationem comparatur: templative. Unde S. Thomas optime scribit: «Sicut in actibus ex­ terioribus est considerare operationem et operatum, puta 1 I II, 90, 1 ad 2. aedificationem et aedificatum, ita in operibus rationis est 2 I II, 94, 1. nendum, quia in diversis diversos ordines ponere opor­ tet, neque species de se sunt ordinatae naturaliter, ideo requiritur habitus quidam operativus in ipso intellectu possibili vi cuius prompte, expedite, recte et delectabiliter ordinet species intelligibiles ad concludendum apodictice unum ex alio. Et merito dicitur ordinatio, quia ista ordinatio spe­ cierum potest sumi tripliciter: uno modo, quasi active, ex parte intellectus possibilis et habitus scientific! ordi­ nantis, quae est actio propria et specifica eorum; alio mo­ do, quasi passive ( = denominative), ex parte specierum vel terminorum et propositionum quae ordinationem illam recipiunt vel induunt; tertio modo, relative, et pro­ prie loquendo dicitur ordo potius quam ordinatio, et est quid consequens naturaliter ex actione ordinandi et ex quasi passione qua ordinantur. Ordinatio ergo active sumpta prout causai ordinationem passivam et fundat ordinem ipsum specierum ad concludendum, optime ex­ primit habitum scientiae per proprium et specificum ac­ tum, et quando in statu habituali conservatur et retine­ tur in memoria intellectiva, quae est ipse intellectus pos­ sibilis, est ipse habitus sciendi. μ > P. I, Q. L. Λ il· 258 ΛΤΪ » > . ri* P. I, Q. L. De G Π, § III: Excursus subiecto habituum a) est enim quidam ordo quem ratio non facit, sed solum considerat, sicut est ordo rerum naturalium·, b) alius autem est ordo quem ratio considerando facit in proprio actu, puta cum ordinat conceptus suos ad invicem ei signa conceptuum, quae sunt voces significativae; c) ter­ tius autem ordo est quem ratio considerando facit in ope­ rationibus voluntatis; d) quartus autem est ordo quem ratio considerando facit in exterioribus rebus, quarum ipsa est causa, sicut in arca et domo. Et quia consideratio rationis per habitum perficitur secundum hos diversos ordines quos proprie ratio con­ siderat, sunt diversae scientiae. Nam ad Philosophiam naturalem pertinet considerare ordinem rerum quem ratio humana considerat, sed non facit, ita quod sub Naturali Philosophia comprehenda­ mus et Metaphysicam. Ordo autem quem ratio considerando facit in proprio actu, pertinet ad Rationalem Philosophiam, cuius est con­ siderare ordinem partium orationis ad invicem (=subiecti et praedicati) et ordinem principiorum (=propositionum) ad invicem ad conclusiones. Ordo autem actionum voluntariarum pertinet ad con­ siderationem Moralis Philosophiae. Ordo autem quem ratio considerando facit in rebus exterioribus constitutis per rationem humanam, pertinet ad artes mechanicas» Quod alibi confirmat scribens: «Ad actus humanos faciliter et ordinate perficiendos, diversimode artes de­ serviunt; nihil enim aliud ars esse videtur quam certa ordinatio rationis qua per determinata media ad debitum finem actus humani perveniant. Ratio autem non solum dirigere potest inferiorum partium actus, sed etiam actus sui directiva est. Hoc enim est proprium intellectivae partis, ut in se ipsam reflecta­ tur, nam intellectus intelligit seipsum et similiter ratio de suo actu ratiocinari potest. de mente s. thomae 259 Sicut igitur ex hoc quod ratio de actu manus ratio­ cinatur, adinventa est ars aedificatoria vel fabrilis, per quas homo faciliter et ordinate huiusmodi actus exercere potest, eadem ratione ars quaedam necessaria est quae sit directiva ipsius actus rationis, per quam scilicet homo in ipso actu rationis ordinate, faciliter et sine errore pro­ cedat» *. Haec autem ordinatio conceptuum seu specierum in iudicio et propositionum in syllogismo et terminorum et propositionum ad concludendum, generatim et ut doc­ trina, fit a scientia Logica, et ut usus per loca communia et per puram formam syllogisticam a Dialectica, sed ut usus per loca propria fit a quacumque scientia reali, hoc est, sumendo terminos et propositiones non mere logicas, sed reales seu in materia necessaria et propria. Unde idem S. Doctor affirmat quod «quia diversi secundum di­ versos modos veritatem inquirunt, ideo oportet quod ho­ mo instruatur per quem modum in singulis scientiis sint recipienda ea quae dicuntur. Et quia non est facile quod homo simul duo capiat, sed dum ad duo attendit, neu­ trum capere potest, absurdum est quod homo simul quae­ rat scientiam et modum qui convenit scientiae. Et propter hoc debet prius addiscere Logicam quam alias scientias, quia Logica tradit communem modum proce­ dendi in omnibus aliis scientiis; modus autem proprius singularum scientiarum, in scientiis singulis circa prin­ cipium tradi debet»2. «Licet autem dicatur quod Philosophia (Metaphysica) est scientia, non autem Dialectica et Sophistica, non ta­ men propter hoc removetur quin Dialectica et Sophistica sint scientiae. Dialectica enim potest considerari secundum quod est Docens et secundum quod est Utens. Secundum quidem quod est Docens habet considerationem de istis intentio­ nibus ( = secundis) instituens modum quo per eas procedi possit ad conclusiones in singulis scientiis probabiliter 1 / I Post., lect. 1, η. 1. 2 In II Metaphys., lect. 5, n. 335. 1 In I Ethic., lect. 1, nn. 1-2. 18 il> U 260 P. I, Q. L. De subiecto habituum Ù. II, § III: Excursus E·_ I ostendendas, et hoc demonstrative facit, et secundum hoc est scientia. Utens vero est secundum quod modo adiuncto utitur ad concludendum aliquid probabiliter in singulis scientiis, et sic recedit a modo scientiae. Et similiter dicendum est de Sophistica, quia, prout est Docens, tradit per necessarias et demonstrativas rationes modum arguendi apparenter; secundum vero quod est Utens, deficit a processu verae argumentationis. Sed in parte Logicae quae dicitur Demonstrativa, so­ lum Doctrina pertinet ad Logicam, Usus vero ad Philoso­ phiam (=Metaphysicam) et ad alias particulares scientias quae sunt de rebus naturae. Et hoc ideo, quia Usus de­ monstrativae consistit in utendo principiis rerum, de qui­ bus fit demonstratio, quae ad scientias reales pertinet, non utendo intentionibus logicis» ’. «Considerat enim Logica, sicut subiecta, syllogismum, enuntiationem, praedicatum et aliquid huiusmodi. Pars autem Logicae, quae demonstrativa est, etsi circa huius­ modi intentiones versetur Docendo, tamen Usus demons­ trativae scientiae non est in procedendo ex his communi­ bus intentionibus ad aliquid ostendendum de rebus, quae sunt subiecta aliarum scientiarum»1 2. Quia enim obiectum proprium scientiae realis est qui­ dem ens reale, prout tamen universale seu sub gradu quo­ dam abstractionis, ideo in illo obiecto aliquid reale est et aliquid rationis seu intentionis logicae, et ideo in pro1 In IV Metaphys., lect. 4, nn. 576-577. 2 In I Post., lect. 20, n. 5. In memoriam revocetur divisio Logicae: Logica : I) docens pura: a) Demonstrativa, b) Dialectica vel Topica, c) Sophistica; II) utens, applicata seu usus: a) demonstrativus: 1) quoad formam tantum logicam: fit ab ipsa logica, et resolvitur in ipsam Logicam docentem; 2) quoad materiam seu secundum res: fit a scientiis realibus. / b) probabilis: fit a Dialectica vel Topica, c) Sophisticus: fit a Sophistica. de mente s. tho.mae 261 cessu eius adest locus adhibendi ordinationem seu for­ mam logicam —quod elicitive fit a Logica sub imperio scientiae realis— et usum eius demonstrativum per semetipsam. Logica ergo utens seu applicata coincidit cum scientia reali, et eius est ordinem partium syllogismi de­ monstrativi invenire et imponere et uti ad conclusionem inferendam. Profunde ergo in De Potentia definivit S. Doctor habi­ tum scientiae per ordinationem specierum intelligibilium seu per habilitatem utendi speciebus ita ordinatis, seu per habilitatem concludendi apodictice, ut dicebat in III Sent., aut denique per habilitatem considerandi ordinate res per species, ut dicebat in I Parte Summae Theolo­ gicae. Quod autem speciali modo insistat in speciebus po­ tius quam in habilitate, ideo est quia clarior et facilior est exsistentia et natura specierum quam huius habilita­ tis; methodus autem scientifica postulat ut a clarioribus et facilioribus argumentetur; tum etiam quia nollebat convenire in nomine cum Avicenna, ne daretur occasio aequivocandi, seu ut melius appareat oppositio eius ad positionem Avicennae; tum denique quia species semper dantur, non autem semper habilitas distincta ab ipsa po­ tentia intellectiva, ut dicetur in articulo primo quaestionis sequentis. 262. Neque ex hac comparatione inter Logicam et scientiam realem requitur necessitas alicuius habitus su­ peradditi intellectui possibili distincti a speciebus intel­ ligibilibus respectu primorum omnino principiorum, eo ipso quod Logica non solum agit de syllogismo, sed etiam de enuntiatione et de definitione, nam adaequatio ex parte obiecti materialis non est nisi inter Logicam et Metaphysicam, quae etiam tractat de primis terminis et de primis principiis secundum rationem formalem entis realis, et in hoc sensu datur habitus iste, qui mediatus est, utpote sapientia; sed quoad cognitionem directam et obviam adest habitus primorum principiorum, qui nobis natura- ■ ϊίΐ ·■' 262 P. I, Q. L. De SUBIECTO HABITUUM lis est, ut dicetur articulo primo quaestionis sequentis, et haec principia cognoscuntur et aequivalenter in actu exercito formulantur absque ulla difficultate et absque ulla necessitate habitus alterius superadditi. Dicamus ergo sententiam S. Thomae rite intellectam coincidere cum tertia positione quasi media, quam supra exposuimus, de essentia habitus operativi. Si quae tamen adhuc manent difficultates, ex sequentibus erunt solutae. § IV DE ESSENTIA HABITUS OPERATIVI SUPERNATURALIS 263. Habitus operativi supernaturales retinent com­ munem rationem habitus operativi, quod nempe sint quid realiter et essentialiter distinctum tum a potentia operativa in qua sunt, tum ab obiecto potentiae et ab actu quo attingitur, veluti quid medium inter nudam potentiam et actum secundum. Equidem haec essentialis et realis differentia a nuda potentia naturali adhuc pro ipsis manifestior est, quia naturalis potentia est, per definitionem, quid essentiali­ ter et intrinsece naturale, dum habitus supernaturalis est, ut nomine ipso patet, quid essentialiter supematurale. Constat autem quod intrinsece naturale et intrinsece supernaturale realiter et essentialiter differunt. Maior ergo est distantia inter habitus operativos supernaturales et naturales potentias quam inter habitus operativos natu­ rales et easdem operativas potentias. Dein, quantum ad habitus supernaturales appetitivos in particulari evidenter constat eos non consistere essen­ tialiter in speciebus sensibilibus sive naturalibus sive supematuralibus, quia species sunt essentialiter ordinis cognoscitivi ideoque immediate afficiunt potentias cognoscitivas; non ergo possunt constituere essentialiter I habitus appetitivos. Itaque certum est habitus appetiti­ vos supernaturales esse quid realiter et essentialiter dis­ tinctum a speciebus sensibilibus et intelligibilibus. C. II, § IV: De essentia habitus operativi supernaturalis 263 264. conclusio: Dicendum est etiam habitus cognoscitivos supernaturales esse realiter et essentialiter distinc­ tos a speciebus intelligibilibus. 265. Quod quidem patet multiplici argumento: Γ, quidem, quia quandoque dantur de facto isti habi­ tus supernaturales tam cognoscitivi quam appetitivi quin de facto dentur species sensibiles vel intelligibiles, ut vi­ demus in pueris baptizatis, qui certo accipiunt cum gratia sanctificante omnes virtutes infusas, nec tamen ullam speciem cognoscitivam sensibilem vel intelligibilem ha­ bent. Inde ergo argumentum omnino stringens: ea quae realiter separantur, realiter distinguuntur. Atqui habitus supernaturales tam cognoscitivi quam appetitivi realiter separantur a speciebus sensibilibus et intelligibilibus. Er­ go habitus supernaturales tam cognoscitivi quam appeti­ tivi realiter distinguuntùr a speciebus sensibilibus et in­ telligibilibus. Minor patet, quia, primo, quandoque dantur habitus illi absque ulla specie sensibili et intelligibili, ut in pueris recenter natis et baptizatis; secundo, quandoque dantur species sensibiles et intelligibiles absque ullo ex his habi­ tibus, ut in adultis infidelibus, maxime si sapientes sint. 2°, quia quandoque datur habitus operativus supernaturalis cui repuganat species aliqua sensibilis vel intelligibilis, ita quidem ut non solum non sit cum istis spe­ ciebus, sed quod nec possit esse. Sic lumen gloriae est habitus quidam operativus intellectualis realiter distinc­ tus a naturali potentia intellectus nostri possibilis, simulque non patitur aliquam speciem sensibilem vel intelligi­ bilem ex parte obiecti se habentem, quia Deus nequit in­ tuitive videri per aliquam speciem creatam» ’. Unde Ecclesia utrumque docet, nempe distinctionem luminis gloriae a naturali potentia intellectiva, ut patet in damnatione istius propositionis Beguardorum et Be1 I, 12, art. 2 et 5 264 De subtecto habituum I guinarum: «quod quaelibet intellectualis natura in seipsa naturaliter est beata, quodque anima non indiget lumine gloriae ipsam elevante ad Deum videndum et eo beate fruendum» '; et negationem alicuius speciei intelligibilis aut sensibilis creatae, quando definit quod beati in patria «vident divinam essentiam visione intuitiva et etiam fa­ ciali, nulla mediante creatura in ratione obiecti visi se habente, sed divina essentia immediate se nude, clare et aperte eis ostendente» 1 2. ■ ¥ I I I I I i r Λ I C. II. § IV: De essentia habitus operativi supernaturaus 265 266. In prophetia autem —in qua directe accipitur a Deo nova revelatio— magis proprium est quod infun­ dantur novae species ad novas revelationes percipiendas; non tamen semper neque regulariter, sed solum infun­ ditur lumen supernaturale ex parte subiecti ad iudicandum supematuraliter, et plerumque solum ordinantur supematuraliter et novo modo species naturales, ut fiant aptae ad repraesentanda supernaturalia. Unde formale in prophetia est lumen divinum divi­ 3°, quia in habitibus supernaturalibus viae, plerumque nitus receptum in intellectu possibili prophetae quo species tam sensibiles quam intelligibiles sunt naturales, I iudicat supematuraliter de eis quae a Deo revelantur; et tamen habitus sunt essentialiter supernaturales, ut I species vero sunt quid secundarium et quasi materiale. patet in habitu fidei divinae et donorum Spiritus Sancti Et ideo si quis species recipiat et non lumen, non est propheta, sed somniator; si quis autem recipit lumen, intellectualium et prudentiae infusae ac denique in pro­ licet non recipiat novas species, est vere propheta; quan­ phetia —licet haec non sit habitus stricte dictus—. do vero utrumque recipit simul est perfectissime pro­ Ac revera, species easdem intelligibiles quas natura­ pheta. liter acquisitas habemus, v. gr. unitatis et trinitatis et Sed hac de re operae pretium erit audire S. Thomam, naturae et personae, adhibemus ad formulandas propo­ qui egregie illa explicat et ostendit differentiam pro­ sitiones seu enunciationes fidei divinae, v. gr. Deus est phetiae a cognitione naturali nostra. unus in natura et trinus in personis. Et hoc ideo quia «Circa cognitionem autem humanae mentis duo opor­ fides est essentialiter lumen supernaturale se habens ex tet considerare, scilicet acceptionem sive repraesentatio­ parte subiecti, hoc est, non ex parte intellectus agentis, nem rerum, et indicium de rebus praesentatis. sed ex parte intellectus possibilis, quo elevatur ad assenRepraesentantur autem menti humanae res aliquae tiendum dictis a Deo propter solam auctoritatem Dei secundum aliquas species. revelantis. Et secundum naturae ordinem, primo oportet quod Et idem dicendum est de donis Spiritus Sancti intel­ species praesententur sensui (externo), secundo imagina­ lectualibus, quae versantur circa ipsas veritates fidei, ut tioni (sensui interiori), tertio intellectui possibili, qui suo loco dicendum est3, nempe quod haec omnia «ordi­ immutatur a speciebus phantasmatum secundum illus­ nantur ad supematuralem cognitionem quae in nobis per trationem intellectus agentis. fidem fundatur». Normaliter ergo seu regulariter neque In imaginatione autem non solum sunt formae rerum in fide neque in his donis infunduntur a Deo novae spe­ sensibilium secundum quod accipiuntur a sensu, sed cies, sed antiquae naturales adhibentur vel solum modo transmutantur diversimode, vel propter aliquam trans­ ordinantur supematuraliter. mutationem corporalem, sicut accidit in dormientibus et furiosis, vel etiam secundum imperium rationis dis­ 1 Concilium Viennense, Denz. 475. ponuntur phantasmata in ordine ad id quod intelligenj u tt C°”5titutione "Benedictus Deus", Denz. 530. dum est. Sicut enim ex diversa ordinatione earumdem ·* O. 1 HUMAS, 11-11, o, O. litterarum accipiuntur diversi intellectus, ita etiam se- 266 : I ii « De subiecto habituum eundum diversam dispositionem phantasmatum resui tant in intellectu diversae species intelligibiles. Indicium autem humanae mentis fit secundum vim intellectualis luminis (intellectus possibilis). Per donum autem Prophetiae confertur aliquid hu­ manae menti supra id quod pertinet ad naturalem facul­ tatem, quantum ad utrumque, scilicet et quantum ad indicium per influxum ( = infusionem) intellectualis lu­ minis, et quantum ad acceptionem seu repraesentatio­ nem rerum, quae fit per aliquas species. Et quantum ad hoc secundum, potest assimilari doc­ trina humana revelationi propheticae ( = doctrinae divi­ nae), non autem quantum ad primum', homo enim suo discipulo repraesentat aliquas res per signa locutionum, non autem potest interius illuminare, sicut facit Deus. Horum autem duorum, primum ( = indicium seu intelectuale lumen infusum) principalius est in prophetia, quia iudicium est completivum ( = formale) cognitionis Et ideo, si cui fiat divinitus repraesentatio aliquarum rerum per similitudines imaginarias, ut Pharaoni et Nabuchodonosor, aut etiam per similitudines corporales, sicut Balthasar, non est talis censendus propheta, nisi illuminetur eius mens ad indicandum', sed talis appa­ ritio est quiddam imperfectum in genere prophetiae; unde a quibusdam vocatur casus prophetiae, sicut et di­ vinatio somniorum. Erit autem propheta, si solummodo intellectus eius illuminetur ad diiudicandum etiam ea quae ab aliis ima­ ginarie visa sunt, ut patet de loseph, qui exposuit som­ nium Pharaonis. Sed, sicut Augustinus dicit XII super Genesi ad Lit­ teram, cap. 1, maxime propheta est qui utroque praecel­ lit, ut videat in spiritu corporalium rerum significativas similitudines, et eas vivacitate mentis intelligat. Repraesentantur autem divinitus menti prophetae quandoque quidem mediante sensu exterius, quaedam formae sensibiles, sicut Daniel vidit scripturam parietis, ut legitur Dan. 5, 17 sqq.; quandoque autem per formas C. II, § IV: De ESSENTIA HABITUS OPERA!ivi supernaturalis 267 imaginarias, sive omnino divinitus impressas, non per i sensum acceptas, puta si alicui caeco nato imprimeren­ tur in imaginatione colorum similitudines, vel etiam divinitus ordinatas ex his quae a sensibus sunt acceptae, sicut leremias vidit ollam succensam a facie Aquilonis, ut habetur lerem. 1, 13; sive etiam imprimendo species intelligibiles ipsi menti, sicut patet de his qui accipiunt scientiam vel sapientiam infusam, sicut Salomom et Apostoli. Lumen autem intelligibile quandoque quidem impri­ mitur menti humanae divinitus ad diiudicandum ea quae ab aliis visa sunt, sicut dictum est de loseph et sicut 1 patet de Apostolis, quibus Dominus aperuit sensum ut intelligerent Scripturas, ut dicitur Luc. 24, 45, et ad hoc pertinet interpretatio sermonum; sive etiam ad diiudi­ candum secundum divinam veritatem ea quae cursu na­ turali homo apprehendit; sive etiam ad diiudicandum veraciter et efficaciter ea quae agenda sunt, secundum illud Isaiae 63, 14: spiritus Domini ductor eius fuit. Sic igitur patet quod prophetica revelatio quandoque quidem fit per solam luminis influentiam ( = infusionem), quandoque autem per species de novo impressas vel ali­ ter ordinatas» 267. Et ista quidem nova et supernaturalis ordina­ tio specierum non fit neque fieri potest a vi naturali intellectus nostri, sed ab ipso lumine prophetico divi­ nitus infuso. Unde idem S. Doctor addit: «quascumque formas imaginatas naturali virtute homo potest formare, absolute huiusmodi formas considerando; non tamen ut sunt ordinatae ad repraesentandas intelligibiles veritates quae hominis intellectum excedunt, sed ad hoc necessa­ rium est auxilium supernaturalis luminis» 2. 1 IMI, 173, 2. 2 Ibidem, ad 3. Vide etiam ibidem, art. 3, initio, et Caietanum, h. t., 1 1, de ordinatione specierum inteliigibilium; vide etiam De Verit. 12, 7, corp, ubi sermo est de nova ordinatione et compositione speetenim praeexistentium ad divinorum significationem melius exprioendani; specialiter autem videndus est Banez, In I, q. 88, art. 3, & 268 De subiecto habituum Dicendum est ergo quod species illae, etiam divinitus infusae, non efficiunt habitum supernaturalem sine nova infusione luminis supernaturalis, quia sola potentia na­ turalis non est capax percipiendi et iudicandi supernaturalia per illas species. Unde habitus supernaturalis se habet loco potentiae, quia dat simpliciter posse actus supernaturales elicere, et dicendum ,est quod «principium totale cognitionis supernaturalis est species prout stat sub lumine supernaturali» l. Et quia respectu supernaturalium eodem modo se ha­ bent in potentia passiva obedientiali omnes creaturae rationales et intellectuales, ideo quantum ad naturam ho­ rum habituum idem dicendum est de angelis et de homi­ nibus. Sicut enim eandem gloriam habebunt homines, quam angeli habent, ita etiam eandem speciem gratiae et eandem speciem fidei in via et spei, et eandem spe­ ciem caritatis hic et in patria. Et hoc est quod ex­ presse docet S. Thomas in III Sent., dist. 14, q. 1, art. 1, qla. 2 ad 1, ut retulimus articulo 6 quaestionis 502. Et tamen constat quod species intelligibiles eorum et nostrae non sunt eodem modo, quia obiectum fidei re­ praesentatur nobis per modum complexi seu enuntiabilis, angeli vero per modum simplicitatis seu incomplexi; et hoc ideo, quia iste modus specierum quae materialiter concurrunt ad fidem, accidentalis est; formale autem et essentiale est lumen intelligibile supernaturale divinitus infusum in intellectu possibili3. ■ ft 268. Concludentes ergo hanc quaestionem de natura habitus operativi, dicere possumus duas illas theorias extremas exaggerasse synthesim ex ratione opposita ex­ trema. Prima enim, quia vidit habilitatem sensuum inter- Dubitatur circa hanc quaestionem, edit, cit., coi. 1563 sqq., maxime autem coi. 1565-1568. 1 Banez, In I, 83, 3, ad confirmationem tertii art. J Cf Basez, 58 - t conci, prima, ed. cit., coi. 858. ’ S. Thomas, Π-ΙΙ, 1, 2. Cf. Banez, h [. in fine C. II, § IV: De essem ia habitus operativi supernaturalis nonim, specialiter memoriae sensitivae, consistere in associatione specierum sensibilium vivide repraesentata­ rum, omnia ad instar huius extremi explicare vult, et ita materializat illa, quia non vult assurgere usque ad rationem vere philosophicam, solum contenta methodo stricte experimental! quam vocant; est ergo triunphus naturalismi empirici. Ex adverso, alia extrema, videns habitus supernaturales formaliter convernire eodem modo angelis et homi­ nibus, et quod intellectuales differunt essentialiter a so­ lis speciebus sensibilibus vel intelligibilibus et a memo­ ria sive sensibili sive intelligibili, concludit omnes habi­ tus etiam naturales angelorum et hominum, intellectua­ les et appetitivos, esse quid essentialiter distinctum a speciebus sensibilibus et intelligibilibus. At haec syn­ thesis non est fundata, quia non est necesse quod natu­ ralia et supernaturalia eodem prorsus modo seu univoce conveniant, sed sat est quod conveniant analogice. Et ita in ordine naturali nos et angeli differimus genere, dum in ordine supernaturali convenimus in eadem specie ato­ ma, Est ergo triunphus theologismi et supernaturalismi exaggerati. Oportet ergo caute distinguere diversos ordines et diversas methodos. Alius enim est ordo naturalis et alius ordo supernaturalis; alia est scientia pure experimentalis, quae factis empiricis comprobandis et colligendis seu catalogandis occupatur, pro qua sat est naturalem quasi successionem foenomenorum seu factorum expo­ nere, quin naturam et intimam eorum dependentiam pe­ netret; alia est scientia vere rationalis seu philosophica quae nexum intimum et causalem secundum propria principia perscrutatur; alia denique est scientia theolo­ gica, quae secundum fidem de omnibus iudicat prout ad ordinem supernaturalem spectant. Generatim ergo loquendo nequit absolute dici omnes habitus cognoscitivos esse vel non esse ipsas species coi- ·- .■*·* ' 269 : I •: {· 270 De subiecto ilabituu.m lectas et associatas et in memoria retentas1, sed debet dici habitum operativum generatim consistere in dispo­ sitione vel forma accidentali superaddita potentiae operativae in ordine ad operationem seu actum secundum; at haec dispositio vel forma non est semper eiusdem es­ sentiae, sed quandoque est per modum simplicis inclina­ tionis seu pronitatis, ut in potentiis appetitivis; quando­ que vero per modum formae intelligibilis tantum, ut in angelis in ordine naturali et in intellectu nostro possi­ bili respectu primorum omnino principiorum, quin ali­ quid addatur ex parte potentiae; quandoque autem est simul per modum formae intelligibilis et lucis intellec­ tualis superadditi potentiae naturali, in scientia apud nos; quandoque, per modum luminis intellectualis tan­ tum, absque specie superaddita, ut in lumine gloriae. Quia igitur ratio habitus operativi non est perfectio simpliciter simplex, sed solum secundum quid —et hac de causa non dicitur formaliter de Deo, sed solum vir * tualiter eminenter—, in creaturis, secundum genus suum, potest magis et minus perfecte inveniri; et videtur quod maxime proprie dicatur quando est dispositio vel forma se habens ex parte ipsius potentiae, ut in potentiis appe­ titivis; de speciebus vero intelligibilibus dicitur reduc­ tive, et maxime de speciebus angelicis. Nec mirum, quia perfectiones secundum quid tanto minus proprie et com­ plete habentur quanto res perfectior et altior simpliciter est. Error ergo positionum extremarum est univocismus; solutio stat in analogia bene applicata. *1 f?·4>·* chrâ dCic:tVme7ori“· T' «P. «·>«. ubi multa et put QUAESTIO LI DE CAUSA HABITUUM QUANTUM AD GENERATIONEM IPSORUM 269. Expeditis tribus causis habituum, nempe for­ mali et finali (q. 49) et quasi materiali (q. 50), superest ut de causa efficiente eorum fiat sermo, ut notio habitus plena sit, utpote ex omnibus eius causis vel principiis simul sumptis, accepta. Atque S. Doctor causam efficien­ tem ultimo loco reservavit, quia est magis extrinseca et consequenter magis elongata ab ipsa essentia habitus. Et quia ordo doctrinae, ut perfectus sit, debet respondere ordini rerum vel essentiarum, ideo optimo consilio de causa efficiente sermonem instituit, eo vel magis quod causa efficiens per prius respicit esse quam essentiam, dum e contra forma et materia (subiectum) et finis per prius respiciunt essentiam ipsam quam esse. Ordo ergo causarum et ordo effectuum probat optimam dispositio­ nem articulorum S. Thomae. Iam vero, habitus, utpote qualitas, capax est augmen­ ti et diminutionnis seu intensionis et remissionis —nam proprium est qualitatis, ad differentiam substantiae et quantitatis, quae sunt priora praedicamenta, suscipere magis et minus—. Quia ergo accesorium sequitur princi­ pale et proprietas comitatur subiectum vel naturam cuius est, ideo loquendo de causa efficiente habitus, statim de­ bebat loqui de causa proprietatis ipsius, nempe augmenti 272 P· I» Q. LI. De generatione habituum Prologus: Ratio et divisio quaestionis 273 et diminutionis, nam eadem videtur esse causa utriusque 1 Et quidem diligenter consideranti apparet mirabilis cum intensio et remissio sint quidam modus essendi, non ars Docturis nostri in disponendis et ordinandis articulis. vero modi essentiae. Etenim in hac quaestione, ut dictum est, est sermo de Denique, quia diminui est quoddam corrumpi vel sal­ causa efficienti habituum humanorum, nam in angelis non tem est via ad corruptionem vel desitionem, ideo, lo­ sunt proprie loquendo habitus nisi analogice, neque con­ quendo de diminutione, natura ipsa rerum postulabat ut sideratio de angelis spectat ad Moralem scientiam. lam loqueretur de corruptione eorum. Et merito quidem haec vero, ista causa efficiens vel est intra hominem vel extra consideratio reducitur ad causam efficientem seu extrinipsum. Quod si intra, non potest esse aliud quam natura secam, quia habitus utpote forma quaedam —maxime si eius, ex qua per quamdam quasi resultantiam emanarent, loquamur de habitibus operativis et spiritualibus— est sicut emanant potentiae, vel actus proprii eius per poten­ tias producti. Denique, quia habitus arripiunt ipsam per se et ab intrinseco incorruptibilis, et consequenter substantiam vel potentiam in natura sua, ut supra dicnonnisi per aliquam causam extrinsecam destrui potest. Et quia corrumpi est quoddam non esse, sicut generari 1 tum est, et insuper quia unum quasi principium operandi evadant cum ipsa potentia, evidenter extra hominem non est esse— unde et contrarie opponuntur— et eadem cau­ potest esse causa habitus proprie dicti nisi Deus, qui sa, licet diversimode, est contrariorum, quaestio de cor­ dominium habet in ipsam animam atque immediate illabi ruptione habituum reducitur ad eamdam causam ad potest in intellectum et voluntatem eas immutando et quam reducitur causa generationis eorum, quae vere est perficiendo. causa efficiens. Actus autem quibus habitus in nobis causatur ali ­ Sic ergo istae quaestiones hoc modo ordinari possunt: quando potest esse causa totalis et aliquando partialis tantum: unde quaerendum est utrum per unum vel per i a) quasi essentiale vel simpliciplures actus causetur habitus in nobis; vel etiam, et me­ ω ) ter dictum (q. 51). I) Quantum ad lius, per actus voluntatis et intellectus. est, j b) quasi accidentale, hoc esse eorum Quae cum ita sint, ordo articulorum huius quaestionis ' augmenti (q. 52). describi potest sequenti schemate: a) quasi accidentale, hoc est, II) quantum ad I CAUSA HABITUUM QUANTUM AD GENERATIONEM VEL ESSE: diminutionis (q. 53). eorumdem ) b) quasi essentiale, vel simpliI) intra nos seu interna: non-esse ( citer dictum (q. 53). 1) ipsa natura nostra (art. 1). 2) actus potentiarum naturalium: 270. In hac ergo quaestione 51 inquiritur causa genea) voluntatis=pluribus (art. 2). rationis habituum, quae terminatur ad esse simpliciter b) intellectus = uno actu (art. 3). dictum, quod est esse quasi essentiale, utpote correspondens ipsi essentiae ut sic et non proprietatibus eius Π) extra nos seu externa = Oeus (art. 4). accidentalibus. Licet enim esse non ponatur directe in praedicamentis neque in praedicabilibus, tamen reduc­ tive ponitur ad naturam eius respectu cuius dicitur et est actus, quia semper actus proportionatur potentiae. i 274 P. I, Q. LI. De generatione habituum Art. I, § I: Distinctiones praeviae circa habitus naturales 275 I lectuali, tum proprie dicto prout est intellectus possibilis II aliquis habitus sit a natura Art. 1.-Utrum speculativi vel practici, vel large et improprie dicto, prout est in sensibus interioribus, et de habitu morali, tum ipI sius voluntatis, tum appetitus sensitivi. Proprie autem et directe S. Thomas loquitur de habitibus humanis tan­ PRAENOTAMINA tum, quia ex professo agitur de principiis humanorum actuum; tanguntur tamen habitus angeli pro maiori illus­ 271. Articulus iste est valde fecundus et maioris mo­ tratione doctrinae. menti. Et agitat quaestionem de origine habituum in ge­ nerali, quam aliis locis pro quibusdam habitibus agitat j 273. B) Secunda distinctio fundamentalis est ex par­ in particulari, nempe pro habitibus entitativis in I, q. 65, te eius quod dicitur «a natura». Qua in re oportet scire art. 4; pro operatives autem, scilicet pro intellectivis, in quid sit esse a natura et quotupliciter hoc sumi possit. I, q. 84, art. 3-4; pro virtutibus vero in I-II, q. 63, art, 1. a) A natura intelligitur per contrapositionem ad mo­ Ut autem quaestio rite proponatur et solvatur, opor­ tet quasdam distinctiones prae oculis habere, quas S. Doc­ dum productionis qui ponitur in articulis sequentibus, hoc est, 1) non ex aliquo actu vel operatione subiecti in tor inducit in corpore articuli. quo est habitus; 2) nec ex aliqua operatione auctoris sub­ 272. A) Et quidem prima distinctio est ex parte habi­ iecti extra productionem eius, sed vel ex dimanatione vel tus. Possumus enim loqui de duplici genere habitus, sci­ naturali resultantia proprii subiecti, ad modum quo pro­ licet de habitu entitativo, qui est dispositio subiecti per prietates resultant ex subiectis earum, vel ex eadem actio­ ordinem ad formam vel naturam, hoc est, ad actum pri­ ne vel operatione propriae causae subiecti, ita ut simul mum; et de habitu operativo, qui est dispositio poten­ comproducatur cum ipso subiecto, et sic potest dici contiae ad operationem seu ad actum secundum. naturale vel congenitum; aut etiam innatum vel inditum, Et quidem manifestum est quod habitus entitativus licet hoc secundum sit aequivocum ad connatum et ad non datur naturaliter in angelis, qui sunt formae purae infusum. Unde S. Thomas ait: «Dupliciter est aliquid ideoque non disponibiles naturaliter, sed in hominibus inditum homini: uno modo pertinens ad naturam huma­ et ceteris compositis physicis, non quidem ex parte ani­ nam, et sic lex naturalis est lex indita homini; alio modo mae, sed ex parte corporis, ut constat ex dictis supra, est aliquid inditum homini quasi naturae superadditum quaestione 50, art. 1-2, quia corpora sunt quasi potentia per gratiae donum, et hoc modo Lex Nova est indita ho­ —utpote ex materia— ad animam vel formam et ideo mini, non solum indicans quid sit faciendum, sed etiam suceptiva sunt dispositionum. Naturaliter ergo loquimur adiuvans ad implendum» Et hac de causa, ut aequivode habitu entitativo corporali, abstrahentes ab habitu spi­ cationes tollat, S. Doctor quandoque loquitur de specierituali et supernaturali, nempe a gratia habituali, quae ■ bus naturaliter inditis, per contrapositionem ad infussas evidenter nequit esse a natura, ut ex terminis constat. vel effluxas — non eodem actu quo natura producitur — Habitus autem operativus, qui immediate subiectatur in potentia, adhuc distinguitur in habitum angelorum et et ad acquisitas 2. habitum hominum; et in angelis est habitus intelectualis tantum, prout agitur de intellectu; in homine autem in­ 1 S. Thomas, I-II, 106, 1 ad 2. super loqui possumus de habitu cognoscitivo seu intel- 276 P. I, Q. LI. De generatione habituum Et utraque acceptio «a natura» in idem redit, quia utraque resolvitur in causam vel auctorem naturae in quantum huiusmodi. b) lam vero iste effluxus vel processus a natura potest dupliciter distingui: uno modo, ex parte ipsius hia­ turae, quae potest esse specifica ( = ex forma) vel individualis ( = ex materia); alio modo, ex parte sui, quate­ nus potest esse aut totaliter, hoc est, consummate et complete a natura, aut partialiter, nempe inchoative tan­ tum et imperfecte. 274. Quae cum ita sint, in hoc articulo habentur quaestiones sequentes: Γ, utrum aliquis habitus operativus angelorum sit ab eorum natura ex toto vel ex parte, hoc est: utrum aliquis habitus intellectualis speculativus vel practicus angelo­ rum sit a natura eorum specifica ex toto vel ex parte; 2°, utrum aliquis habitus hominum sit ex toto vel ex parte a natura, idest: a) utrum aliquis habitus entitativus corporalis sit ex toto vel ex parte a natura specifica hominis·, b) utrum aliquis habitus entitativus corporalis sit ex toto vel ex parte ex natura individuali hominis; c) utrum aliquis habitus operativus intellectualis sit ex toto vel ex parte a natura specifica vel individuali hominis; d) utrum aliquis habitus operativus moralis sit ex toto vel ex parte a natura specifica vel individuali hominis. En ergo series quaestionum schematice contracta; D Habitus: A) Angelorum: operativi tantum in ordine natu­ rali: intellectuales. B) Hominum: a) entitativi: corporales. Ari. 1, § I: Distinctiones praeviae circa habitus naturales 2?7 b) operativi: spirituales: 1) intellectuales vel cognoscitivi: a) solius animae: intellectus possibilis, in quo sunt intellectus, sapientia, scientia, prudentia et ars. β) compositi ex anima et corpore: sen­ sus interni in quibus sunt secundario et materialiter et dispositive habitus. 2) morales seu appetitivi: a) solius animae: voluntatis, in qua est iustitia. β) compositi ex anima et corpore: appe­ titus sensitivus: — concupiscibilis: temperantia. — irascibilis: fortitudo. II) A natura = naturale. A) Quid naturale: a) negative: 1) non acquisitum ex aliqua operatione vel actu proprio subiecti habitus (art. 2-3). 2) non infusum ex operatione vel actu pro­ priae causae subiecti extra generationem eius (art. 4). b) positive: 1) connaturale, ex naturali resultantia vel dimanatione propriae naturae subiecti. 2) congenitum, concreatum, naturaliter inditum: ex eadem actione productrice causae proprii subiecti. B) Quotuplex sit naturale: a) ex parte ipsius naturae: 1) ex natura angelica-, semper specifica. 2) ex natura humana: a) specifica: animae. β) individua: corporis. b) ex parte sui vel originationis: 1) partialiter, inchoative, imperfecte. 2) totaliter, consummative, perfecte. 278 P. I, Q. LI. De Art. 1, § II, A: De generatione habituum generatione habitus entitativi 279 a propia causa naturae generandae. Ergo et materia proxime disponitur ab eadem causa eademque actione, et ideo talis dispositio specifica est totaliter seu consum­ mate a natura. Hoc est: Eadem causa eademque actione ultimo disponit materiam ad formam et educit formam illam ex potentia materiae; et inde argumentum: dispo­ sitio ad formam, concausata a causa producente formam, est dispositio totaliter naturalis seu procedens a natura specifica ex toto; atqui ultima dispositio ad formam na­ turalem in homine concausatur a propria causa hominis. Et propter hoc alia est dispositio materiae inorgani­ cae seu non viventis et alia dispositio materiae viventis seu organicae, et in hoc alia est dispositio pro plantis, alia pro animalibus, alia pro homine, quae multiplices sunt pro diversitate specierum. Non enim eadem est organizatio corporis leonis et corporis equi et corporis ca­ nis, et multo minus eadem est organizatio corporis hu­ mani, quae multo perfectior et delicatior et complicatior est. Et licet parentes humani non educant animam ratio­ nalem ex potentia corporis, quia anima humana non est generabilis, sed creabilis, tamen naturaliter disponunt materiam sive corpus humanum ultima dispositione ad animam rationalem. Quod si haec dispositio specifice humana non daretur, neque anima humana posset ani­ mare et vivificare corpus illud, sicut nequit animare cor­ pus simiae; propria enim forma et propria materia de­ bent esse commensuratae et trascendentaliter proportionatae. Sed quia species physicae non stant sicut species ma­ thematicae in aliquo indivisibili, sed latitudinem quam­ dam habent sicut et motus ipse, ideo intra unamquamque speciem datur locus pluribus variationibus individualibus. Procedentes ergo a facilioribus et manifestioribus, in­ cipiemus ab origine habituum in homne, sistentes eviden­ I ter intra ordinem naturalem. DE ORIGINE HABITUUM IN HOMINE 275. Naturaliter loquendo in homine dari potest du­ plex genus habituum, scilicet entitativorum ex parte ma­ teriae vel corporis, et operativorum, ex parte potentiarum animae vel compositi, ut constat ex dictis quaestione praecedenti, articulis 1-2. A. De origine habituum entitativorum Et quidem habitus qui sunt in corpore sicut in subiecto, corporales seu materiales sunt, et iuxta ea quae diximus supra, quaestione 49, articulo 2 ad 2, potius quam habitus stricte dicti, debent appellari dispositiones, quia revera principia et causas habent transmutabiles. 276. conclusio prima: Si ergo loquamur de disposi­ tione specifica, hoc est de praeparatione vel dispositione vel commensuratione materiae seu corporis ad animam rationalem seu ad formam hominis, tunc talis dispositio seu commensuratio est totaliter a natura, hoc est, a cau­ sis seu principiis naturae generandae, seu a parentibus, sicut et dispositio vel commensuaratio corporum bruto­ rum animalium est ab eorum parentibus, et dispositiones aliorum corporum a propriis causis. Et ratio est, quia natura educit formam de potentia materiae dispositae ad formam illam generandam, eo quod nulla forma naturaliter est nec esse potest nisi in materia sibi propria seu proportionata. Eadem ergo est causa ultimo dispositiva materiae et eductiva formae ex materia illa sic disposita. Atqui forma propria educitur 277. conclusio secunda: Unde dispositiones illae cor­ porales, si considerentur individual it er, latitudinem quam­ dam habent et diversimode commensurari possunt. K.! · ' • • t -i ■· r >* · 280 P. I. Q. LI. De generatione habituum Art. 1, § II, Λ: De generatione habitus entitativi 281 1 Et hae quidem dispositiones quandoque sunt totali­ ter et consummate a natura, hoc est, a parentibus. Et sic videmus quod quandoque nascuntur filii omnino sani et robusti, quandoque vero penitus aegroti et debiles, pro diversa conditione parentum. Quandoque vero istae dispositiones individuates sive convenientes sive disconvenientes naturae humanae, sunt partim a natura seu a parentibus et partim ab exteriori causa vel principio, v. gr. si sanitas et robur partim pro­ cedat naturaliter a parentibus, partin vero ope medici­ nae appropriatae tempore generationis et gestationis vel etiam post nativitatem. Et idem proportionaliter dic de aegritudine vel de pulchritudine vel de quacumque alia dispositione corporali. esse partim ab intrinseco seu a natura proprii subiecti in quo sunt, partim vero ab extrinseco, hoc est ab agente exteriori, quatenus sunt in potentia seu virtualiter et inchoative in materia, a qua educuntur in actum per virtutem generantis, et haec est positio Aristotelis et peripateticorum. 280. Similiter circa originem formarum accidenta­ lium seu qualitatum, quae sunt habitus, hoc est, virtutes morales et scientiae seu virtutes intellectuales, triplex explicatio dari potest ac de facto data est. Quidam enim dixerunt eas esse totaliter ab intrinseco seu a natura, et isti sunt omnes qui dicuntur innatistae, ex platonicorum tendentia procedentes, secundum quos anima in se est plena ideis et seipsam per seipsam immediate intuetur, et quia virtutes appellant scientias, ideo eamdem expli­ 278. Respectu vero habituum operativorum, qui sci­ cationem afferunt de origine virtutum: licet ergo anima licet immediate subiectantur in potentiis animae vel to­ ab extrinseco procedat, procedit tamen naturaliter plena tius compositi, et sunt virtutes intellectuales aut mora­ ideis et actuata, licet obtenebretur ex coniunctione ad les, et habitus proprie et perfecte dicti, ut patet ex dictis corpus. Alii vero in altero extremo asserunt istas formas citata quaestione 49, articulo 2 ad 3, notat bene S. Tho­ vel habitus esse totaliter ab extrinseco seu artificialiter, mas quod dantur tres positiones philosophorum, quarum nempe ex illuminatione et influxione Intelligentiae Agen­ duae sunt extremae, et alia est media, sicut et in expli­ tis, quae est intelligentia quaedam separata (illuminiscanda orgine formae substantialis apparet, eo quod ge­ mus Avicennae, Averrois et aliorum ex neoplatonismo neratio formae substantialis et formae accidentalis, quae procedentium). Denique in medio stat positio Aristotelis est qualitas, similes sunt. et peripateticorum, secundum quos istae formae secun279. Circa originem formarum substantialium in his I dum inchoationem et aptitudinem sunt a natura, sed inferioribus quidam dixerunt eas esse totaliter ab intrin­ ' perfectio vel consummatio earum venit ex actibus, hoc est, studio et exercitio ’’ seco seu a natura, ut Anaxagoras, qui dixit omnia esse Et quia secundum istam viam et rei veritatem non in omnibus et ex omnibus omnia fieri ( = actualismus); alii vero dixerunt ex adverso eas esse totaliter ab extrinest eadem omnino ratio de habitibus cognoscitivis et de seco, hoc est, a causa extrinseca, et quidem hoc explica­ habitibus appetitivis sicut nec eadem ratio est de intel­ bant duplici modo: quidam nempe per participationem lectu et voluntate, ideo necesse est separatim habitus idearum separatarum, ut platonici; quidam vero per im­ operatives utriusque facultatis considerare. pressionem vel emanationem ab aliqua substantia sepa­ Nec oportet omnes habitus considerare in hoc articu­ rata, ut Avicenna et alii philosophi arabes, qui revera lo, sed habitum primum seu fundamentalem, qui est pro tamen in eamdem radicem venirent, eo quod ex plato­ facultate cognoscitiva intellectus principiorum ( = pro nisme descendunt ( = occasionalismus et fatalismus); 1 Cf. De Verit., 10, 6; De virt. in communi, 1. 8; De Verit., 11, 1; quidam autem mediam sequentes dixerunt has formas III, 63, 1. 282 P. I, Q. LI. intellectu speculativo) et synderesis ( = pro intellectu practico); nam si isti habitus non sunt a natura, a fortiori ( neque ceteri. B. De origine habitus primorum principiorum 281. Sumentes ergo intellectum principiorum, non omnes scholastici, qui peripatetismo adscripti sunt, eo­ dem modo explicant eius originem. Qua in re notare oportet quod in hoc habitu duo ele­ menta concurrunt: alterum ex parte obiecti, quod sunt species intelligibiles terminorum; aliud ex parte sub­ lecti, quod est lumen intelligibile seu vis vel habilitas intelligendi terminos illos repraesentatos speciebus intel­ ligibilibus eosque componendi et dividendi per iudicium affirmativum vel negativum. Omnes igitur conveniunt circa species intelligibiles quod sint acquisitae seu non innatae vel congenitae vel infusae. Unde tota difficultas est circa alterum elemen­ tum, scilicet ex parte subiecti, quod est lumen intellec­ tuale quo habilis est intellectus ad terminos illos sim­ pliciter apprehendendos et componendos vel dividendos per iudicium. Qua in re duplex est positio fundamentalis. 282. a) luxta men est naturale loquendo actibus ab omnibus istis Art. I, § II, B: De gen. De generatione habituum quosdam enim hoc elementum vel lu­ seu innatum, non acquisitum proprie nostris, quod tamen non eodem modo intelligitur et explicatur. a) Quidam enim putant istud lumen non esse quali­ tatem distinctam ab ipsa potentia intellectiva, saltem quando agitur de principiis communissimis et omnino evidentibus omnibus, ut sunt principium contradictionis et identitatis et exclusi tertii atque etiam principia ma­ thematica, licet quando agitur de principiis physicae vel psychologiae vere acquiratur etiam quantum ad hoc. Ita Durandus et post ipsum, ut videtur, Soto, Bafiez, Grego­ habitus primorum principiorum 283 rius Martinez, Valentia, et Vazquez, et fortasse etiam Capreolus. En verba Durandi: «Intellectus, qui dicitur habitus principiorum, potest accipi dupliciter: uno modo pro aptitudine quae est in intellectu respectu primorum prin­ cipiorum simpliciter, et cum haec aptitudo sit natura­ liter in intellectu ita quod, eis propositis, puta de quoli­ bet esse vel non esse, vel omne totum est maius sua parte, intellectus non potest non assentire, scito quid per terminos significetur, intellectus sic acceptus non est pro­ prie virtus ( = habitus) prout nunc de virtute loquimur, sed est sola aptitudo naturalis potentiae intellectivae ad huiiismodi obiecta; alio modo potest accipi pro habitu principiorum, non quidem primorum simpliciter, sed ali­ quorum deductorum ex eis, quae etsi sint conclusiones I respectu principiorum simpliciter primorum sunt tamen principia respectu aliorum omnium, et intellectus sic acceptus est virtus intellectualis sicut aliae, nec inest nobis a principio naturaliter agente nisi inchoative, com­ pletive autem inest a principio libero, quia in potestate nostra est ex principiis simpliciter primis deducere ali­ quid vel non deducere» \ Dominicus Soto ait: «De hac autem synderesi deque habitu intellectus erga principia speculabilia per se nota, vinci hoc saepe argumento soleo, quod non sint I qualitates ab intellectu distinctae: nam habitus ad hoc adhibentur ut, cum potentia indifferens sit ad duo con­ traria, determinetur per eosdem et coarctetur ad unum. Hoc enim pacto appetitus concupiscibilis, per temperanI tiam determinatur ad bonum virtutis; intellectus autem per se ipse determinatus est ad illa quae lumine naturali sunt nota, utpote qui suapte natura tales veritates am­ plexatur; non ergo opus habet aliqua qualitate vestiri, sed ipsae forsam inclinationes naturales dicuntur inditi i habitus»2. 1 Durandus, //I Sent., dist. 33, q. 1, ad 2, ed. Lugduni, 1544, fol. IM, col. 1. ’Dominicus Soto, De iustitia et iure, lib. I, q. 4, art. 1, edit. Salnanticae 1577, p. 24. tei 284 A. ■ I i I P. I, O. LL De generatione habituum Art. 1. § Π, B: De gen. habitus primorum principiorum 285 Addit tamen: «cui autem oppositum probatius fuerit, qualitercumque, sed adveniente alimento decocto, sic aliam rationem meditetur». I notitia principiorum habitualis naturaliter inest animae Sed clarius rem proponit Banez cum ait: «Synderesis advenientibus ab extra terminis, ita quod ad intelligibisive habitus primorum principiorum, partim est a natura, I lem praesentiam eorum, inditum est quod ab anima in partim acquisitus». Et prosequitur: «haec conclusio sub intellectu possibili, sub lumine agentis, fluat qualitas illa hac forma est D. Thomae, locis citatis a principio, et ex­ quae est habitus principiorum, sicut motus gravium et plicatione potius indiget quam probatione. Advertendum levium a natura gravium et levium. Et, ut semel efluxit, est ergo quod habitus primorum principiorum includit semper perseverat, quamvis non exeat in actum, impe­ duo: lumen ipsum intellectuale et species acquisitas. Hoc dita phantasia» ’. supposito, sensus conclusionis est quod habitus primo 2) Quidam vero eam esse coaevam intellectui, ideoque rum principiorum, quod attinet ad lumen intellectus est ab initio exsistentiae intellectus dari in omnibus homi­ naturalis: at vero est acquisitus quantum ad species»'. nibus. Ita Marcus Serra, qui scribit: «Alii vero discipuli Vazquez sat longe prosequitur sententiam suam in I-II, D. Thomae affirmant habitum principiorum statim ab disp. 79, cap. 2-4, edit, cit., pp. 499-503. initio fluere a natura in intellectu, eo modo quo passio­ b) Alii autem putant esse realiter et specifice distinc­ nes seu proprietates fluunt ab essentia ab instanti pro­ tum a potentia intellectiva, a qua tamen fluit non quidem ductionis subiecti; quae sententia mihi probabilior et per operationem aliquam propriam, sed per quandam D. Thomae conformior videtur: apprehensio enim et co­ dimanationem aut resultantiam naturalem. gnitio terminorum non praeexigitur ad habitum princi­ Haec tamen dimanatio vel resultantia duobus modis piorum, sed ad eius actum; ait namque D. Thomas, q. explicatur ab eius fautoribus: 16 De Veritate, articulo 1, ad 15: «actus cognitionis non 1) Quidam enim putant eam non esse coaetaneam po­ praeexigitur ad potentiam vel habitum syndereseos, sed tentiae intellectivae, sed natura et tempore posteriorem, ad actum ipsius; unde per hoc non excluditur quin ha­ quando nempe species intelligibiles adveniunt et praesen­ bitus synderesis sit innatus». «Quod vero asserit S. Doctor locis supra citatis habi­ tes sunt intellectui, quod quidem non accidit nisi tempore usus rationis. Et hoc modo intelligit hanc dimanationem tum principiorum partim esse ab exteriori principio et Caietanus, qui ait non esse putandum totam illam qua­ acceptum esse a sensibilibus et effectum intellectus agen­ litatem quae est habitus principiorum congenitam esse, tis, intelligendum est de illo quoad species, quae cum ut coaevam intellectus, sed impeditam propter absentem dio ad eius actum concurrunt; non de ipso habitu secun­ notitiam terminorum, sed «putandum magis est quod, dum essentiam quatenus est principium assensus elicisicut nutrire augereque naturales sunt actus animae non tivum et potentiae naturalem facilitatem et promptitudinem ad cognoscenda principia tribuit, quam sine illo non haberet formaliter. Unde, si illum Deus intellectui I auferret, difficultatem sentiret ad cognoscenda principia » Dominicus Banez, tn I, q. 79, art. 12, dub. 2, edit, cit., col. 1168. quamtumvis notissima; est enim lumen impressum ra­ -Ipse autem habitus primorum principiorum est forma naturaliter tioni et signatum super nos quod ostendit nobis bona» 2. indita et dimanans tamquam propria passio ab ipsa hominis natura, qui quidem habitus augeri non potest nisi forte a solo auctore naKJTa In U'n’ q’ 24> arL 6’ dub· b conclu· 4- edit. cit.. coi. 8.8 E)._Banezio per omnia concordat Didacus Mas, In II Post α 4 conci. 5, edit. Muguntiae 1617, p. 472. ’ ' 1 Caietanus, In I-II, q. 51, art. 1, n. 2. 2 Marcus Serra, In I-II, q. 51, art. 1, edit. Romae 16o3, pp. 27-28. 285 P. L Q. LL De generatione habituum 283. 3) Alia positio fundamentalis est eorum om­ nium qui putant lumen istud intellectuale esse acquisitum propriis actibus, ideoque affirmant esse realiter ei essentialiter distinctum ab ipsa facultate intellectiva. At non omnes hanc acquisitionem eodem modo ex­ plicant: a) Sunt enim qui putant hunc habitum —prout su­ mitur pro intellectu principiorum speculativorum— esse unicum specie tantum respectu omnium propositionum per se notarum. b) Alii vero plures habitus distinguunt, iuxta diversa genera horum principiorum. Qui ergo unum tantum specie habitum principiorum omnium admittunt, inter se differunt in hoc quod: 1) Quidam tenent eum assequi seu generari unico actu, nempe primo iudicio intellectus, et hoc modo rem intelligunt Ferrariensis et loannes a Sancto Thoma. En verba Ferrariensis: «Ex verbis S. Thomae apparet habitus pri­ morum principiorum qui dicuntur nobis naturales et inesse nobis a natura, non sic dici naturales aut inesse a natura quasi nobis formaliter sint congeniti et ab ipsa nativitate nobis inditi; nam si essent in nobis a genera­ tione secundum se et formaliter, non acquirirentur ex sensibilibus, ut inquit S. Thomas hic; sed dicuntur nobis naturales, quia non causantur ex discursu et argumenta­ tione, sed immediate ex intellectu agente faciente phan­ tasmata intelligibilia actu: qui quidem intellectus et no­ bis inest ab ipsa nativitate, et naturaliter, cum phantas­ matibus terminorum quae omnibus insunt, ipsos habitus in intellectu possibili operatur. Non autem operatur alios habitus naturaliter et ex se immediate cum phantasmatibus, sed ipse intellectus pos­ sibilis, discurrendo et argumentando, illos in seipso cau­ sât, licet ad illos causandos concurrat etiam virtus et lumen intellectus agentis» ’. ’ FRanctscus Ferrariensis, In II Contra Gent., cap. 78, η. 1, 3 edit. leonina, t. XIII, p. 495. H ' Art. 1, § IL B: De gen. habitus primorum principiorum 287 loannes a S. Thoma hoc longe prosequitur in I-Π, disp. 16, articulo 1, n. 12 et articulo 2 per totum, qui sunt ad quaestionem 62, ubi sermo fit de virtutibus intellectua­ libus. 2) Alii vero putant pluribus actibus acquiri, sicut vir­ tutes morales. Ita Rubio et Conimbr icenses, quod prius etiam docuisse dicitur Buridanus. En verba Rubii: «... asserit habitum principiorum... esse acquisitum per actus ipsos quibus intellectus assentitur principiis, sicut habitus scientiae et virtutum acqui­ runtur per proprios actus» *. Qui vero plures specie intellectus principiorum admit­ tunt, ut Vazquez, saltem plures actus requirunt pro ge­ neratione intellectus principiorum respectu physicae et aliarum scientiarum. Hac in re tria separatim considerare oportet: 1°, quae­ nam sit mens authentica S. Thomae; 2°, quaenam sit ve­ ritas obiectiva seu vera solutio huius quaestionis; 3°, quid dicendum de diverss theoriis modo expositis tum secun­ dum S. Thomam tum secundum rei veritatem. * * * I EXCURSUS DE VERA MENTE S. THOMAE CIRCA ORIGINEM HABITUS PRINCIPIORUM Vera mens S. Thomae videtur contineri posse sequentibus propositionibus: 284. Propositio prima: Intellectus principiorum et consequen­ ter etiam synderesis, est realiter et essentialiter distinctus a po­ tentia intellectiva. Hoc apparet manifeste, in primis, ex affirmatione expressa S. Doctoris: «Quod autem —inquit— ipsa potentia rationis, prout j naturaliter cognoscit, synderesis dicatur, absque omni habitu 1 Rubio, In I Post., cap. 26, tract. 1, η. 13. Cf. etiam nn. 15-16, dit. Compluti 1613, pp. 538-539. 288 P. I, Q. LI. De generatione habituum esse non potest, quia naturalis cognitio rationi convenit secundum aliquem habitum naturalem, ut de intellectu principiorum patet» «Accipitur autem hic intellectus non pro ipsa intellectiva po­ tentia, sed pro habitu quodam quo homo ex virtute luminis intellectus agentis naturaliter cognoscit principia indemonstrabilia»< «Patet ergo quod synderesis non est potentia, sed habitus naturalis» 3. Deinde constat idem ex toto tractatu praesenti. Ut enim dixit in prologo quaestionis 49, in hac I-II non agitur amplius de po­ tentiis, sed de habitibus; ergo realiter distinguit potentiam et habitus. In hoc autem articulo praesenti agitur de origine habi­ tuum, inter quos ponit praecisse intellectum principiorum, pos­ tea etiam, in quaestione 57, ponit intellectum principiorum inter virtutes intellectuales quae subjectantur in ipso intellectu4. Item constat S. Thomam appellare habitum huiusmodi intel­ lectum principiorum. Et cum manifeste habeat causas intransmutabiles et firmas, accipit nomen habitus in sensu proprio et per­ fecto. Atqui habitus in sensu proprio dicit quid realiter distinctum a potentia·, nam, dicente ipso S. Thoma, «habitus secundum proprietatem sui nominis, significat qualitatem quamdam quae est principium actus, informantem et perficientem potentiam; unde oportet, si proprie accipiatur, quod sit supervenieris po­ tentiae, sicut perfectio perfectibili»5. Intellectus ergo principio­ rum et potentia intellectiva sunt realiter et essentialiter dis­ tincta, quia habitus pertinet ad primam speciem qualitatis, dum potentia pertinet ad secundam. Insuper, si intellectus principiorum esset ipsa potentia intel­ lectiva aut esset intellectus agens aut intellectus possibilis. Atqui neuter esse potest. Non intellectus agens, dicente expresse S. Tho­ ma: «Unde apparet falsum esse quod quidam dixerunt, habitum principiorum esse intellectum agentem»6; «quidam vero credi­ derunt intellectum agentem non esse aliud quam habitum prin­ cipiorum indemonstrabilium in nobis; sed hoc esse non potest, quia etiam ipsa principia indemonstrabilia cognoscimus abstra­ hendo a singularibus, ut docet Philosophus in I Post. Unde opor- De Verit., 16, In VI Ethic., I, 79, art. 12. I-II. 56, 3. // Sent., dist. II Sent., dist. I 1. lect. 5. 24, q. 1, art. 1. 17, q. 2, art. 1 corp, in fine. Abt. 1, § II, B: De gen. habitus primorum principiorum 289 let praeexsistere intellectum agentem habitui principiorum sicut causam ipsius» Insuper intellectus agens non est proprie loquendo cognoscitivus multoque minus iudicativus, sed mere abstractivus et illuminativus; intellectus vero principiorum non est abstractivus, sed unice cognoscitivus et quidem iudicativus. Neque intellectus possibilis esse potest, tum quia intellectus possibilis de se est sicut pura potentia, hoc est, sicut tabula rasa in qua nihil est scriptum; habitus autem iste non est tabula rasa, quia in eo scripta sunt prima principia; tum etiam quia ipse habitus nequit esse subiectum suipsius; intellectus autem possi­ bilis est subiectum istius habitus sicut et ceterorum habituum intellectualium, ut patet ex dictis quaestione 50, articulo 4 cor­ pore et ad 3. Adde quod habitus est quid medium inter puram potentiam et actum secundum, quasi actus primus proximus2; ipse autem intellectus possibilis est pura et nuda potentia. Denique ratio etiam suffragatur. Nam potentia intellectiva, mere considerata ut potentia, indifferenter se habet ad verum et ad falsum, quia utriusque esse potest, eadem essentialiter per­ severans, ut potentia; intellectus vero principiorum se habet determinate ad verum tantum et nullo modo ad falsum. Imo et quando ad verum se habet potentia intellectiva, non eodem modo se habet ac iste habitus, quia intellectus principiorum est ad verum immediatum seu per se notum tantum, dum facultas intellectiva quando respicit verum indifferenter se habet ad ve­ rum immediatum et mediatum, seu per se et per aliud notum. Maiorem ergo habet latitudinem potentia intellectiva quam intel­ lectus principiorum. Constat ergo hunc intellectum et potentiam intellectivam rea­ liter et essentialiter differre inter se. Quomodo autem differant, utrum totaliter et adaequate, an vero inadaequate tantum, postea discutietur. 285. Propositio secunda: Iste habitus, qui dicitur intellectus principiorum, partim est naturalis seu a natura, partim est ac­ quisitus actibus nostris. Ita expresse S. Doctor in hoc articulo praesenti, et infra, quaestione 63, articulo primo. Nam iste habitus includit duo: lumen intellectuale et species 1 Q. D. de anima, art. 5. Item, II Contra Gent., cap. 78. 2 I-II, 71, 4. « 290 ? * L I P. I, Q. LI. De Art. 1, § II, B: De gen. habitus primorum principiorum 291 generatione habituum intelligibiles. Quantum ergo ad species intelligibiles in nobis est acquisitus actibus nostris, hoc est, sensatione externa et in­ terna et abstractione intellectus agentis; uno verbo inductioni abstractive; non ergo acquiritur eodem modo sicut habitus scien­ tiae vel conclusionum per demonstrationem vi habitus praeexsis­ tentis, sed acquiritur actibus nudae potentiae naturalis non ves­ titae aliquo habitu; et ideo est acquisitio naturalis vel sui ge­ neris. Quantum vero ad lumen intellectuale est omnino naturale vel innatum et nullo modo acquisitum aliquo actu nostro. Est enim duplex lumen intellectuale in nobis, scilicet lumen intellectus agentis, illuminativum phantasmatum et activum seu producti­ vum specierum intelligibilium; et lumen intellectus possibilis, quod est perceptivum vel compositivum aut divisivum specierum intelligibilium a quibus informatur cognoscibiliter, idest, est apprehensivum aut judicativum earum. Quod autem S. Thomas respectu istius habitus principiroum nomine luminis intellectualis intelligat ipsam potentiam intellec­ tivam apparet: primo, quia ait illud pertinere ad ipsam naturam humanam quasi partem eius constitutivam vel intégraient, hoc est, de natura ipsius animae intellectivae i, et consequitur natu­ raliter ipsam naturam humanam2; secundo, quia ista prima om­ nino principia sunt aequaliter in omnibus et aequaliter nota, ex aequalitate naturae humanae ad quam consequitur iste habitus principiorum3; tertio, quia istud lumen non praeexigit aliquem actum nostrum ut in nobis detur, sed est in omnibus inde a na­ tivitate et ante ipsum usum rationis4; quarto, quia istud lumen datur nobis a Deo in ipsa creatione animae et cum ipsa crea­ tione3; quinto, quia istud lumen nullo modo est acquisitum6. Et hac de causa dicitur quodammodo innatus: «Dico quod synderesis a ratione practica distinguitur, non quidem per sub­ stantiam potentiae, sed per habitum, qui est quodammodo inna­ tus menti nostrae ex ipso lumine intellectus agentis, sicut et ha­ bitus principiorum speculativorum, ut omne totum est maius sua parte, et huiusmodi; licet ad determinationem cognitionis eorum, sensu et memoria indigeamus, ut in II Post, dicitur; et ideo statim cognitis terminis cognoscuntur, ut in Post, dicitur» ‘. Monet autem Caietanus quod istud «partim» et «partira» non est pueriliter intelligendum quasi una pars habitus sit ab intra (=a natura) et alia pars sit ab extra (=ex actibus), quia quali­ tas intelligibilis, ut est iste habitus, est una et simplex et indi­ visa qualitas2, sed est intelligendum quod totus habitus partim, scilicet secundum inchoationem vel radicem, est a natura, et secundum consummationem est ab actibus. Unde ipse S. Doctor conceptis verbis ait quod «virtus non dicitur partim a natura esse eo quod aliqua pars eius sit a natura et aliqua non; sed quia secundum aliquem modum essendi imperfectum est a natura, scilicet secundum potentiam et aptitudinem»3. Sed quomodo hoc sit intelligendum, ipse S. Doctor alibi cla­ rius docet: «Sicut autem —inquit— in sensu visus est duplex activum, unum quasi primum agens et movens, ut lux, aliud quasi movens motum, sicut color factus visibilis actu per lucem, ita in intellectu est quasi primum agens lumen intellectus agen­ tis, et quasi movens motum species per ipsum facta actu intelli­ gibilis; et ideo habitus intellectivae partis conficitur ex lumine et specie intelligibili eorum quae per speciem cognoscuntur»4. «Habitus scientiae ex duobus constat, ut dictum est, scilicet ex lumine intellectuali et ex similitudine rei cognitae»5; «habitus scientiae non tantum consistit in speciebus, sed etiam in lumine, ut dictum est»6. «Est autem considerandum quod intellectualis hominum ope­ ratio secundum duo perficitur, scilicet secundum lumen intelligibile et secundum species intelligibiles, ita tamen quod secun­ dum species fit apprehensio rerum; secundum lumen intelligibile perficitur indicium de apprhensis»1. Et quidem in intellectu principiorum docet istud lumen esse vere innatum seu concreatum, cum sit ipsa potentia intellectiva. Ait enim: «Inest autem animae humanae naturale lumen intelligibile, quod quidem ordine naturae est infra lumen angelicum» 8. i II Seni., dist. 24, q. 2, art. 3. De Verit., 16, 3; I-II, 106, I ad 2; III, 9, 1. II-II, 5, 4 ad 3. 3 I-II. 94, 4; II-II, 5, 4 ad 3. cer!f·' 1 ad I4; ^4’ 1 ac* ar&- sed contra. 5 dist. 23, q. 3, art. 2 ad 1; De duobus praeceptis cart­ tatis el decem Legis praeceptis, cap. 1 et 2 III Sent., dist. 33, q. 2, art. 4. Caietanus, In I-II, 51, 1, n. 2. De virtutibus in communi, q. 1, art. 8, III Sent., dist. 14, q. 1, art. 1, qla. Ibidem, qla. 3. 6 Ibidem, ad 2. De malo, 16, 12. 8 De malo, 16, 12. Ο' 292 P. I, Q. LI. De generatione habituum Et alibi clarius: «Habitus infusus similis est habitui innato, quia sicut naturalis habitus datur in creatione, ita infusus in re­ creatione. Naturalis autem habitus, sicut intellectus principiorum, indiget ut cognitio determinetur per sensum, quo ( = sensu) ac­ quisitus non indiget; quia, dum acquiritur, per actum determina­ tionem recipit» «Sicut in ratione speculativa sunt innata principia demons­ trationum, ita in ratione practica sunt innati fines connaturales homini; unde circa illa non est habitus acquisitus aut infusus, sed naturalis, sicut synderesis, loco cuius Philosophus, in VI Ethi­ corum, ponit intellectum in speculativis»2. «Huiusmodi autem lumen rationis, quo principia huiusmodi sunt nobis nota, est nobis a Deo inditum, quasi quaedam simi­ litudo increatae veritatis in nobis resultantis»3. «In intellectu igitur humano lumen quoddam est quasi qualitas vel forma per­ manens, scilicet lumen essentiale intellectus agentis, ex quo ani­ ma nostra intellectualis dicitur» 4. «Lex naturae... nihil aliud est nisi lumen intellectus insitum nobis a Deo, per quod cognoscimus quid agendum et quid vitan­ dum. Hoc lumen et hanc legem dedit Deus homini in creatione. Sed multi credunt excusari per ignorantiam si hanc legem non observant; sed contra eos dicit Propheta in Psalmo IV, 6-7: «Multi dicunt, quis ostendit nobis bona?, quasi ignorent quid sit operandum; sed ipse ibidem respondet: Signatum est super nos lumen vultus tui, Domine, lumen scilicet intellectus, per quod nota sunt nobis agenda; nullus enim ignorat quod illud quod nollet sibi fieri non faciat alteri, et cetera talia»5. Et paulo post: «Lex naturae —inquit— est quam Deus in creatione infudit»6. «Signatum est super nos lumen vultus tui, Domine..., quasi dicat: ratio naturalis indita nobis docet discernere bonum a ma­ lo, et ideo dicit: Signatum est super nos lumen vultus tui, Do­ mine. Vultus Dei est id per quod Deus cognoscitur, sicut homo cognoscitur per vultum suum, hoc est, veritas Dei. Ab hac veri­ tate Dei refulget similitudo lucis in animabus nostris; et hoc ί 2 III III De De Sent., Sent., Verit., Verit., dist. 23, q. 3, art. 2 ad 1. dist. 33, q. 2, art. 4. 11, 1 corp, in fine. 12, 1. Cf. etiam II Sent., dist. 28, q. 1 art. 5 in fine corp. 5 De , praeceptls caritatis et decem legis praeceptis, cap. 1, edit. Vives, t. 28, p. 144. 6 Ibidem, cap. 2, p. 145. Art. 1, § II, B: De gen. habitus primorum principiorum 293 est quasi lumen et est signatum super nos, quia est superior in nobis, et est quasi quoddam signum super facies nostras, et hoc lumine cognoscere possumus bonum» *. «Quasi lumen rationis naturalis, quo discernimus quid sit bo­ num et malum, quod pertinet ad naturalem legem, nihil aliud sit quam impressio divini luminis in nobis. Unde patet quod lex naturalis nihil aliud est quam participatio legis aeternae in rar tionali creatura»2 «Dupliciter est aliquid inditum homini: uno modo, pertinens ad naturam humanam, et sic lex naturalis est lex indita homini; alio modo, est aliquid inditum homini quasi naturae superaddi­ tum per gratiae donum, et hoc modo lex nova est indita homini, non solum iudicans quid sit faciendum, sed etiam adiuvans ad implendum»3. Ubi notandum est quod nomine legis naturalis potest intelligi aut vis cognoscendi et dictandi prima principia rationis practicae, et haec vis est lumen naturale intellectus practici, aut ipsae propositiones practicae per se notae, hoc est, ipsa pronuntiata vel principia per se nota ordinis practici, et sensu proprissimo haec appallantur lex, quae proprie est aliquid per rationem con­ stitutum; habitus autem dictandi prima ista praecepta est synde­ resis vel potius est habitus in quo habitualiter continentur seu retinentur praecepta prima legis naturae. «Synderesis —ait S. Thomas— dicitur lex intellectus nostri, in quantum est habitus continens praecepta legis naturalis, quae sunt prima principia operum humanorum»4. Et idem dicendum est de intellectu principiorum: «principia nempe indemonstrabilia non sunt ipse habitus principiorum, sed sunt principia quorum est habitus»5. Unde et talis habitus, hoc est, lumen naturale rationis inest homini ante usum rationis, quia ei inest a nativitate. «Puer non potest uti habitu intellectus principiorum vel etiam lege natu­ rali, quae ei habitualiter inest, propter defectum aetatis»6. Ha­ betur ergo iste habitus quoad lumen eius, antequam actu dicten­ tur prima principia speculativa vel practica. 1 In Psalmum IV, 6-Ί, edit. cit. tom. 18, p. 216 a. I-II, 91, 2. I-II, 106, 1 ad 2. 4 I-II, 94, 1 ad 2. Cf. ibidem, corp. art. Ibidem, corpore art. 6 I-II, 94, 1, ad arg. sed contra. •· · . 294 P. I, Q. LI. De generations Quod et confirmat alibi cum ait: «Actus cognitionis non praeexigitur ad potentiam vel habitum synderesis, sed ad actum ipsius. Unde per hoc non excluditur quin habitus synderesis sii innatus» *. Et clarius etiam proponit posmodum cum ait: «Synderesim extingui intelligi potest dupliciter: uno modo, quantum ad ipsum lumen habituale, et sic impossibile est quod synderesis extinguatur, sicut impossibile est quod anima hominis privetur lumine intellectus agentis, per quod principia prima in speculativis et operativis nobis innotescunt; hoc enim lumen est de natura ip­ sius animae, cum per hoc sit intellectualis, de quo lumine dicitur in Psalmo IV, 7: signatum est super nos lumen vultus tui, Do­ mine, quod scilicet nobis bona ostendit; hoc enim erat responsio ad id quod dixerat: quis ostendit nobis bona? Alio modo, quantum ad actum, et hoc dupliciter: uno modo, ut dicatur actus synderesis extingui, in quantum actus eius om­ nino intercipitur, et sic contingit actum synderesis extingui in non habentibus usum liberi arbitrii nec aliquem usum rationis, et hoc propter impedimentum proveniens ex laesione organorum corporalium, a quibus ratio nostra accipere indiget; alio modo, per hoc quod actus synderesis ad contrarium deflectatur, et sic impossibile est in universali iudicium synderesis extingui...»2. Et propter hoc, etiam in Summa Theologica scribit quod ha­ bitus primorum principiorum speculativorum et practicorum ae­ qualiter invenitur in omnibus hominibus: «Quantum ad commu­ nia principia rationis, sive speculativae sive practicae, est eadem veritas seu rectitudo apud omnes et aequaliter nota»3; unde et «lex naturae, quantum ad prima principia communia est eadem apud omnes et secundum rectitudinem et secundum notitiam»'. Et rationem reddit huius aequalitatis, dum ait «quod intellectus principiorum consequitur ipsam naturam humanam, quae aequa­ liter in omnibus invenitur»5; nam «per lumen naturale nobis inditum statim cognoscuntur quaedam principia communia, quae sunt naturaliter nota»6. Et ideo dicendum est «quod aliqua scientia creata pertinet ad animae humanae naturam, scilicet illa per quam naturaliter De Verit., 2 De Verit., I-II, 94, 4 Ibidem. 5 ILII, 4, 4 6 ILII, 8, 1 Art. 1, § Π, B: De habituum I I j I I i ■ gen. habitus primorum principiorum cognoscimus prima principia; scientiam enim hic large accipimus pro qualibet cognitione intellectus humani. Nihil autem naturalium Christo defuit, quia totam humanam naturam sus· cepit» Habitus ergo primorum principiorum tam speculativorum quam practicorum est vere innatus seu concreatus ratione lumi­ nis intellectualis, quod nihil est aliud quam naturale lumen in­ tellectus agentis et possibilis; sed est acquisitus ratione specie­ rum intelligibilium, quae ex sensibilibus ope abstractonis in­ tellectus agentis accipimus. Et quia haec est natura intellectus possibilis, ut non possit intelligere sine speciebus intelligibilibus, ideo necessarium est ponere in intellectu habitum partim naturalem vel innatum et partira acquisitum abstractione, dum in voluntate respectu boni in communi non sit necesse hoc ponere. Unde conceptis verbis S. Thomas scribit: «Intellectus indiget speciebus intelligibilibus per quas intelligat, et ideo oportet quod in eo ponatur aliquis habitus naturalis superadditus potentiae; sed ipsa natura volun­ tatis sufficit ad naturalem ordinem in finem, sive quantum ad intentionem finis, sive quantum ad conformitatem ad ipsum»2. Et in hoc sensu ait alibi S. Doctor quod iste habitus praesupponit aliquem actum, nempe sensationis et abstractionis. «Quidam po­ suerunt intellectum agentem idem esse cum intellectu qui est habitus principiorum, quod esse non potest, quia intellectus qui est habitus principiorum praesupponit aliqua iam intellecta in actu, scilicet terminos principiorum, per quorum intelligentiam cognoscimus principia, et sic sequeretur quod intellectus agens non faceret omnia intelligibilia in actu, ut hic Philosophus dicit»3. Et alibi: «Cognitio —inquit— fit per aliquam speciem, nec ad cognoscendum potentia intellectus sufficit per seipsam, nisi spe­ cies a sensibilibus accipiat, et ideo oportet in his etiam quae naturaliter cognoscimus esse quemdam habitum, qui etiam quo­ dammodo principium a sensibus sumit, ut dicitur in fine Post. Sed voluntas ad volendum non indiget aliqua specie; unde non est simile»4. Nam «voluntas non exit in actum suum per aliquas species ipsam informantes, sicut intellectus possibilis, et ideo non requiritur aliquis naturalis habitus in voluntate ad naturale 16, 1 ad 14. 16, 3. ad 3. ad 295 HI, 9, 1. I-II, 62, 3 ad 1. In HI De anima, lect. 10, n. 729. De virtutibus in communi, q. 1, art. 5 ad 3. 296 P. I. Q. LI. De GENERATIONE HABITUUM desiderium, et praecipue cum ex habitu naturali intellectus moveatur voluntas, in quantum bonum intellectum est obiectum voluntatis» Attamen non est acquisitus pleno sensu, hoc est, per stu­ dium, per industriam, per demonstrationem proprie dictam, sicut acquiritur habitus conclusionum, sed species illae acquiruntur per abstractionem intellectus agentis a sensibilibus naturaliter nobis occurrentibus, et ideo est acquisitio naturalis, hoc est, per opera naturae absque habitu aliquo paecedente. Ad rem S. Thomas: «Anima humana, quantum ad id quod in ipsa supremum est, aliquid attingit de eo quod proprium est na­ turae angelicae, ut scilicet aliquorum cognitionem subito et sine inquisitione habeat, quamvis quantum ad hoc inveniatur angelo inferior, quod in his veritatem cognoscere non potest nisi a sensu accipiendo... Unde et in natura humana, in quantum attingit an­ gelicam, oportet esse cognitionem veritatis sine inquisitione et in speculativis et in practicis, et hanc quidem cognitionem opor­ tet esse principium totius cognitionis sequentis sive speculativae sive practicae, cum principia oporteat esse stabiliora et certiora; unde et hanc cognitionem oportet homini naturaliter inesse, cum hoc quidem cognoscat quasi quoddam seminarium totius cogni­ tionis sequentis, sicut et in omnibus naturis sequentium opera­ tionum et effectuum quaedam naturalia semina praeexsistunt; oportet etiam hanc cognitionem habitualem esse ut in promptu exsistat et uti cum fuerit necesse. Sicut autem animae humanae est quidam habitus naturalis quo principia speculativarum scien­ tiarum cognoscit, quam vocamus intellectum principiorum, ita in ipsa est quidam habitus naturalis primorum principiorum operabilium, quae sunt naturalia principia iuris naturalis, qui quidem habitus ad synderesim pertinet»2 «In ratione speculativa ex principiis indemonstrabilibus na­ turaliter cognitis producuntur conclusiones diversarum scientia­ rum, quarum cognitio non est nobis naturaliter indita, sed per industriam rationis inventa»3. «Intellectus enim noster aliqua naturaliter cognoscit, sicut prima intelligibilium principia, quorum intelligibiles conceptio­ nes, quae verba interiora dicuntur, naturaliter in ipso exsistunt et ex eo procedunt; sicut etiam quaedam intelligibilia quae non De virtutibus in communi, q. 1, art. 8 ad 13. De Verit., 16, 1. Ι-Π, 91, 3. Art. 1, § II, B: De gen. habitus primorum PRINCIPIORUM 297 naturaliter intellectus noster cognoscit, sed in eorum cognitionem ratiocinando pertingit, et horum conceptiones in intellectu nostro naturaliter non exsistunt, sed cum studio quaeruntur» '. «Ratiocinatio hominis, cum sit quidam motus, ab intellectu progreditur aliquorum, scilicet, naturaliter notorum absque in­ vestigatione rationis, sicut a quodam principio immobili, et ad intellectum etiam terminatur, in quantum iudicamus per princi­ pia per se naturaliter nota de his quae ratiocinando invenimus. Constat autem quod, sicut ratio speculativa ratiocinatur de spe­ culativis, ita ratio practica ratiocinatur de operabilibus. Oportet igitur naturaliter nobis esse indita, sicut principia speculabilium ita et principia operabilium» 2 Unde et habitus huiusmodi principiorum dicitur naturalis. Et ideo una ex conditionibus primi principii quas exigit Aristoteles est ut naturaliter nobis adveniat. «Tertia conditio —ait S. Doc­ tor— est ut non acquiratur per demonstrationem vel alio simili modo, sed adveniat quasi per naturam habenti ipsum, quasi ut naturaliter cognoscatur et non per acquisitionem. Ex ipso enim lumine naturali intellectus agentis prima principia fiunt cognita, nec acquiruntur per ratiocinationes, sed solum per hoc quod eo­ rum termini innotescunt. Quod quidem fit per hoc quod a sensibilibus accipitur me­ moria et a memoria experimentum et ab experimento illorum terminorum cognitio, quibus cognitis cognoscuntur huiusmodi propositiones communes, quae sunt artium et scientiarum prin­ cipia» λ Et propter hoc istae primae propositiones dicuntur et sunt per se notae seu immediatae, hoc est, non per aliud sicut per medium, tam quoad se quam quoad nos omnes. «Comparatur autem intellectus ad scientiam sicut unum et indivisibile ad mul­ ta, nam scientia est per discursum a principiis ad conclusiones, intellectus autem est absoluta et simplex acceptio principii per se nota. Unde intellectus respondet immediatae propositioni; scientia autem conclusioni, quae est propositio mediata»4. «Ac si dicat (Philosophus) quod intellectus nihil aliud sit quam scien­ tia indemonstrabilis. Sicut enim scientia importat certitudinem cognitionis per demonstrationem acquisitam, ita intellectus im- IV Contra Gent., cap. 11. I, 79, 12. In IV Metaphys., lect. 6, n. 599. In I Post., lect. 36, n. 11. ·?. ** •Λ 298 π <( 9 P. I, Q. LI. De generatione habituum portat certitudinem cognitionis absque demonstratione, non prop­ ter defectum demonstrationis, sed quia id de quo certitudo ha­ betur est indemonstrabile et per se notum» «Actus qui sunt ante virtutem possunt quidem dici naturales secundum quod a naturali ratione procedunt, prout naturale di­ citur contra acquisitum» -, «Praeexsistunt in nobis quaedam scientiarum semina, scilicet primae conceptiones intellectus, quae statim lumine intellectus agentis cognoscuntur per species a sensibilibus abstractas, sive sint complexa, ut dignitates, sive incomplexa, sicut ratio entis et unius et huiusmodi, quae statim intellectus apprehendit. Ex istis autem principiis universalibus omnia principia sequuntur, sicut ex quibusdam rationibus seminalibus»*3. «Immediata autem principia ideo ex praeexsistente cognitio­ ne addiscere non possumus, quia praeexsistens cognitio est cer­ tior, cum sit causa certitudinis his quae per eam innotescunt; nulla autem cognitio est certior cognitione huiusmodi principio­ rum... Unde non eodem modo principiorum cognitio fit in nobis ex praeexsistente cognitione, sicut accidit in his quae cognos­ cuntur per demonstrationem»4. «Cognitio quae fit per aliquid naturaliter nobis inditum, est naturalis, sicut principia indemonstrabilia, quae cognoscuntur per lumen intellectus agentis» s. Quo in loco haec adnotat Ferrariensis: «Circa istam proposi­ tionem: cognitio quae fit per aliquid naturaliter nobis inditum, est naturalis, advertendum quod cognitio potest dici naturalis dupliciter: uno modo ut distinguitur contra supernaturaliter ha­ bitum sive contra acceptum a superiori lumine quam sit lumen intellectus agentis, et sic omnis cognitio a nobis virtute principii naturalis quomodocumque, sive, inquam, immediate sive mediate acquisita, dicitur naturalis. Hoc modo non accipitur hic. Alio modo, ut distinguitur contra cognitionem per studium et exercitium acquisitam, et sic dicitur cognitio naturalis illa quae statim et absque inquisitione aliqua in intellectu causatur, et hoc modo accipitur hic. Nam talis per principium aliquod naturale immediate, idest nulla mediante cognitione, causatur in nobis, In I Post., lect. 44, n. 3. De virtutibus in communi, q. 1, art 9 ad 17 De Verit., q. 11, art. 1. In II Post., lect. 20, nn. 5, 7. Ill Contra Gent., cap. 46. Art. 1, § Π, B: De gen. habitus primorum principiorum 299 sicut primorum principiorum cognitio immediate a lumine inI tellectus agentis causatur, non quidem actualis, sed habitualis, quia, ut superius de mente S. Thomae ostentum est >, intellectus I agens non est ipse habitus primorum principiorum, sed est eius causa, illuminando phantasmata quae ex sensibus accipiuntur»2. «Nec tamen intelligendum est quod intellectus agens sit ha­ bitus per modum quo habitus est in secunda specie qualitatis, secundum quod quidam dixerunt intellectum agentem esse habi­ tum primorum principiorum; quia habitus ille principiorum est acceptus a sensibilibus, ut probat Aristoteles in II Post., et sic oportet quod sit effectus intellectus agentis, cuius est phantas­ mata, quae sunt intellecta in potentia, facere intellecta in actu»3. Ad quem locum Ferrariensis adnotat; «Advertendum hic quod ex verbis S. Thomae apparet habitus primorum principiorum, qui i dicuntur nobis naturales et inesse nobis a natura, non sic dici I naturales aut inesse a natura quasi nobis formaliter sint congeI niti et ab ipsa nativitate nobis inditi, nam, si essent in nobis a generatione secundum se, et formaliter, non acquirirentur ex sen­ sibilibus, ut inquit S. Thomas hic. Sed dicuntur nobis naturales, quia non causantur ex discursu et argumentatiotte, sed immediate ex intellectu agente faciente phantasmata intelligibilia in actu, qui quidem intellectus, et no­ bis inest ab ipsa nativitate, et naturaliter, cum phantasmatibus terminorum quae omnibus insunt, ipsos habitus in intellectu pos­ sibili operatur. Non autem operatur alios habitus naturaliter et ex se immediate cum phantasmatibus, sed ipse intellectus possi­ bilis, discurrendo et argumentando, illos in seipso causât, licet 1 ad illos causandos concurrat etiam virtus et lumen intellectus ; agentis»4. «Unde concludit quod neque praeexsistunt in nobis habitus ' principiorum, quasi determinati et completi, neque etiam fiunt I de novo ab aliquibus notioribus habitibus praeexsistentibus, sicut generatur in nobis habitus scientiae ex praecognitione principio­ rum; sed habitus principiorum fiunt in nobis ex sensu praeexsis­ tente» 3 «Posset autem aliquis credere quod solus sensus vel memoria i singularium (=solus sensus) sufficiat ad causandum intelligibi1 Franciscus Ferrariensis, In II contra Gent., cap. 78, η. I, 3. Z In III Contra Gent., cap. 46, η. IV, 1. J II Contra Gent., cap. 78. 4 Ferrariensis, h. I., η. I, 3. S. Thomas, In II Post., lect. 20, n. 11. 1 ΡΤΝΒΠΙ ■- i r 300 P. I, Q. LI. De generatione habituum Art. 1, § Π. B: De gen. HABITUS PRIMORUM PRINCIPIORUM 301 *» lem cognitionem principiorum, sicut posuerunt quidam antiqui non discernentes inter sensum et intellectum; et ideo ad hoc e» eludendum Philosophus subdit quod simul cum sensu oportet praesupponere talem naturam animae quae possit pati hoc, idest quae sit susceptiva cognitionis universalis, quod quidem fit per intellectum possibilem; et iterum quae possit agere hoc secun­ dum intellectum agentem, qui facit intelligibilia in actu per ab­ stractionem universalium a singularibus» ’. Et inde patet: 286. Propositio tertia: Actus quibus aliquo modo acquiritur habitus primorum principiorum, sunt actus naturales, hoc est, merae potentiae sensitivae et intellectivae, non autem actus ali­ cuius habitus praecedentis, sicut habitus scientiae acquiritur per actus habitus praecedentis, qui est habitus primorum principio­ rum. Et ratio est, quia primus omnino habitus nequit acquiri vir­ tute alterius habitus, sed solum virtute potentiae naturalis. Nam ille habitus a quo causaretur vel esset prior vel esset posterior vel esset coaevus. Non prior, quia secus ille esset primus; non posterior, quia iste est eius effectus, et effectus nequit esse ante causam suam; neque coaevus, quia esset idemmet habitus cau­ sandus et nihil est causa efficiens suipsius. Et propter hoc dicitur habitus naturalis, quia a mera potentia naturali absque habitu praecedenti procedit quantum ad id quod in eo acquisitum est. Quapropter S. Thomas: «Virtus intellectualis fit in parte in­ tellectiva secundum quod per intellectum agentem fiunt species intellectae in ipsa vel actu vel habitu * 2. et possibilis absque ulla specie intelligibili, ut patet in pueris re­ center natis. 3’, species intelligibiles primorum principiorum, hoc est, ter­ minorum eius, quorum est habitus intellectus, non sunt innatae seu congenitae in nobis, sed acquisitae, non quidem per habitum praecedentem, sed per naturalem potentiam sensuum externorum et internorum per modum praesentantium singularia et per na­ turalem potentiam intellectus agentis abstrahentis eas ex his sensibilibus, et ita haec determinatio, quod nempe sint huius vel flints, advenit ab extra, licet modo quodam naturali, absque alio superaddito. 4’, lumen intellectuale est duplex, scilicet lumen intellectus agentis, quod est abstractivum seu factivum specierum et illuminativum earum, et lumen intellectus possibilis, quod est perceptivum seu apprehensivum earum et compositivum aut divisi­ ore per iudicium affirmativum vel negativum immediatum. 5’, utrumque istud lumen est omnino naturale, hoc est, ab intra seu ingenitum vel connaturale, quia est ipsamet naturalis potentia intellectualis, hoc est, ipsemet intellectus agens et ipsemet intellectus possibilis. Ergo lumen istud intellectuale non dif­ fert ab ipsa potentia intellectiva. Ultra testimonia expressa S. Thomae relata supra, liceat modo addere duo quae habet ipsa Summa theologica: «Operationis autem intellectus est duplex, principium in intelligente: unum scilicet quod est ipsa virtus intellectualis ( = ipsa potentia intel­ lectiva), quod quidem principium est etiam in intelligente in po­ tentia; aliud autem est principium intelligendi in actu, sciliet similitudo rei intellectae in intelligente» L «Lumen intellectuale 287. Brevius contrahendo quae hucusque dicta sunt, S. Tho­ simul cum similitudine rei intellectae est sufficiens principium mas expresse docet sequentia: intelligendi»2. «Ad intelligendum duo concurrunt; ut supra dic­ tum est, scilicet virtus (=potentia) intellectiva, et similitudo rei 1°, habitus primorum principiorum includit duo, sciliet lumen intellectae»3. intellectus et species intelligibiles. Non tamen est necesse quod istae species intelligibiles sem2’, species intelligibiles sunt essentialiter distinctae tum ab i per sint in actu abstractae et illuminatae ab intellectu agente, intellectu agente tum ab intellectu possibili; ab agente quidem, 1 sed sat est quod maneant in habitu seu habitualiter in intellectu quia sunt proprius effectus eius; a possibili etiam, quia se habent possibili. ad illum ut forma ad materiam vel ut actus ad potentiam; insuper Ratione ergo specierum requiritur aliquis actus praevius ad possunt ab invicem separari, quia dari possunt intellectus agens *À Ibidem, n. 12. De virtutibus in communi, q. 1, art. 9. ν-“· λ i -l't I, 105, 3. 1 I, 105, 3 ad 2. J I, 106, 1. i 302 Art. 1, § II, B: De De generatione habituum intellectum principiorum, sed ratione luminis intellectualis, nul­ lus actus requiritur, sed ab ipsa creatione nobis confertur. 6°, Ergo habitus primorum principiorum est partim ab intra et partim ab extra, ab intra quidem seu a natura quoad lumen intellectuale; ab extra vero seu ab actu quoad species intelligi­ biles, et dicitur habitus naturalis duplici titulo, nempe respectu luminis, quia est innatum seu congenitum; respectu vero specie­ rum intelligibilium, quia obtinentur a nuda potentia naturali intellectus agentis. ■) gen. habitus primorum principiorum 303 actibus vel acquisitione, hoc est, quoad species et quoad lumen intellectuale. Ergo in medio non potest esse nisi illa quae asse­ rit lumen esse e natura vel ab intrinseco, species vero ab ex­ trinseco seu ab actu abstractionis, vel illa quae ex adverso dicat lumen esse ab extrinseco et species ab intrinseco, quae mani­ festam continet absurditatem, et a S. Thoma expresse respuitur. Manet ergo ut germana sententia S. Thomae illa quae asserit lumen esse a natura ( = inditum), species vero esse quodammodo ab extrinseco (=ab abstractione intellectus agentis). 2°, quia habitus intellectus primorum principiorum partim 7’, Ista tamen duo lumina intellectus agentis et possibilis non convenit cum habitu angelorum, quia per intellectum homo at­ se habent ex aequo, sed lumen intellectus agentis se habet ut tingit suo modo angelos iuxta illud: supremum infimi attingit vera et propria causa efficiens specieruni intelligibilium, ideoque infimum supremi; partim vero ab eo differt. Convenit cum ha­ et habitus intellectus quoad hunc aspectum; lumen vero intel­ lectus possibilis ut habitualiter seu in actu primo actualis vel bitu angelorum ex parte luminis, quod utrobique est naturale et completi speciebus intelligibilibus illuminatis lumine intellectus I concreatum; differt vero ex parte specierum, quatenus species agentis, est quod essentialiter pertinet ad ipsum habitum intel­ angelorum non sunt propria abstractione acquisitae, sed a Deo lectus i. infusae ab initio creationis eorum, dum species nostrae sunt acquisitae abstractione, et ideo non habentur ab ipso initio crea­ 8°, Ergo inter habitum primorum principiorum complete sum­ tionis animae nostrae: insuper intellectus noster possibilis in­ ptum et intellectum possibilem est differentia realis quidem et diget simpliciter et absolute speciebus intelligibilibus ad omessentialis, sed inadaequata tantum, quatenus ipse intellectus nes omnino cognitiones, dum angelus non ad omnes, quia non possibilis, prout in actu primo informatur speciebus intelligibi­ libus terminorum, est pars aut quasi pars habitus intellectus, ad cognitionem propriae essentiae. Si autem quoad utrumque et dico quasi pars, quia revera quando informatur eis cognoscielementum homo differret ab angelo, iam cum illis in nullo biliter fit unum cum speciebus vel potius cum obiecto intel­ conveniret. lecto. 3°, quia intellectus ut intellectus et voluntas ut voluntas, hoc Et inde est quod iste habitus primorum principiorum non est, utraque facultas ut natura, partim conveniunt in hoc, licet causatur proprie loquendo aliquo actu intellectus possibilis, sed differant propria indole utriusque. Et quidem conveniunt in hoc unice actu intellectus agentis, quia species intelligibiles sunt quod sicut voluntas ut natura essentialiter est tendentia in bo­ reductive in genere habitus, cum sint qualitas quaedam per mo­ num commune, ita intellectus ut natura essentialiter est ten­ dum formae non vialis tantum, sed per se stabilis in intelectu dentia in verum per se notum seu immediatum, quod est pro­ possibili quem informant. prium eius obiectum; at differentia adest, quia voluntas, utpote 288. Quod autem haec sit germana mens S. Thomae confir­ appetitus, non indiget speciebus obiecti; intellectus vero indiget. mari potest multiplici argumento. Ergo habitus iste ponendus est in intellectu ratione specierum Et 1° quidem apparet ex hoc quod S. Doctor tenet doctrinam tantum, non vero propria ratione luminis intellectualis, quod quaridam mediam inter duas extremas, quarum una affirmabat est essentialiter eius natura. hunc habitum intellectus esse totaliter ab intrinseco seu a na­ 4’, quia hac interpretatione solvuntur omnia quae docuit sem­ tura, hoc est, et quoad lumen et quoad species intelligibiles; alia vero e converso aiebat esse totaliter ab extrinseco seu ex per S. Thomas in diversis suis operibus a principio usque ad finem, absque ulla retractatione aut evolutione proprie dicta, cum secus oporteret plures contradictiones in illo ponere ab iniI Cf. Ill Sent., dist. 14, q. 1, a. 1, qla. 3. *1· * 304 P. I, Q. LI. De generatione habituum tio usque a finem. Qua in re Lottin exaggerasse videtur1, nem­ pe: Iste habitus est: a) naturaliter inditus et naturaliter acqui­ situs; b) ab ipsa creatione ante usum rationis, et post usum rationis tantum; c) ante omnem actum proprium et post ali­ quem actum proprium; d) ab intra quoad essentiam et ab extra quoad determinationem. Et inde verbum illud: synderesis est habitus et non potentia, vel etiam est potentia cum habitu seu potentia habituata 2. Art. 1, § IL B: De gen. habitus primorum principiorum 305 potest resultare tale lumen per modum simplicis dimanationis. Neque etiam per veram productionem, quia ac­ tio productiva eius deberet esse iudicativa et maxime ve­ ra et fortior quam ipse habitus producendus, et sic nuda potentia esset causa primorum principiorum, non autem habitus ille. Aut ergo inutiliter operaretur talis habitus aut desineret esse primus habitus, quia desineret esse primorum omnino principiorum. 292. 2°, positive seu ostensive: a) ex sufficientia intellectus: Nam in tantum lumen naturale intellectus possibilis indigeret alio lumine ei superaddito per modum habitus ad percipienda et dic­ tanda prima principia speculativa vel practica, in quan­ tum esset ex aequo in potentia ad plures species et plura iudicia, quae diversis modis commensurari possent, hoc 290. conclusio: Dicendum est lumen intellectuale ha­ est, quae diversimode possent componi et dividi. Atqui bitus primorum principiorum esse lumen ipsum naturale non est ex aequo in potentia ad plura iudicia prima, sed seu facultatem ipsam perceptivam et immediate iudicaordine quodam, secundum ordinem notionum vel termi­ tivam intellectus possibilis. norum, et quidem isti termini non possunt pluribus mo­ dis commensurari seu componi vel dividi, sed uno modo 291. Quod quidem ostenditur, 1°, negative. Lumen semper et apud omnes modo omnino naturali. Ergo ad enim istud non est supematurale, sed ordinis naturalis. percipienda et dictanda prima ista iudicia non requiritur Aut ergo est ipsum lumen naturale intellectus agentis et aliud lumen praeter lumen naturale intellectus possibilis. possibilis aut est aliquid derivatum a lumine isto natu­ Aliis verbis: «Si aliquid sit in potentia ad alterum, rali. Atqui nequit esse lumen derivatum. Quia vel deri­ ita tamen quod non sit in potentia nisi ad ipsum, ibi dis­ varetur per veram productionem vel per simplicem ema­ positio et habitus locum non habet, quia tale subiectum nationem. Sed neutrum dici potest. Non quidem persim­ at sua natura habet debitam habitudinem ad talem ac­ plicem dimanationem naturalem, quia tunc esset quasi tum» Atqui ipsum lumen naturale intellectus possibilis, nova potentia intellectiva et solum valeret ut intellectus hoc est, ipsemet intellectus possibilis est in potentia ad posset operari, sicut ab anima emanant potentiae ut per ista prima iudicia speculativa et practica et quidem im­ eas operationes suas exercere valeat; sed potentia in­ mediate, ita tamen quod non est in potentia nisi ad ipsa tellectiva est per seipsam immediate operativa; non ergo et modo quidem determinato. Ergo intellectus possibilis tt natura sua, absque ullo lumine superaddito per mo­ dum habitus habet debitam habitudinem ad haec prima 289. Et haec sufficiant de sensu quaestionis et sen­ tentiis, praesertim de peculiari illa S. Thomae, de ori­ gine habitus primorum principiorum, ut veniamus ad so­ lutionem iuxta ipsam veritatem obiectivam, quae ita ex­ primi potest: » O. Lottin, La syndérèse au moyen âge, apud «Revue Neoscolastique de Philosophie», février 1928, pp. 40-41. 2 Cf. Oskar Renk, Die synteresis nach dem ht. Thomas von Aquin. I P., sect. 2, pp. 33-34, in collect. «Beaunker», Munster 1911. Qui tamea non videtur plene attingere sanctum Thomam. Λ* > MI, 49, 4. 306 P· I, Q. LI. De generatione habituum Art. 1, § Π, B: De gen. habitus primorum principiorum i t U 307 tatem quamdam in intellectu possibili distinctam ab eo principia percipienda et dictanda. Unde ipse S. Doctor et a speciebus intelligibilibus judiciorum mediatorum, vi ait: «ex ipsa enim natura animae intellectualis convenit cuius possit intellectus prompte, ordinate et sine errore homini quod statim, cognito quid est totum et quid est et delectabiliter, ordinare species vel terminos illos ad pars, cognoscat quod omne totum est maius sua parte, concludendum per inventionem formalem termini medii. et simile est in ceteris» Atqui talis habilitas media pro primis omnino principiis Minor clare patet et expresse docetur a S. Thoma: non habet locum, quia non requiritur. Nam ista habilitas «Voluntas, licet respectu aliquorum ad utrumlibet se ha­ non eadem ratione superadditur potentiae intellectivae, beat, tamen respectu finis ultimi naturalem inclinationem sicut superadduntur species intelligibiles, quia species habet; et similiter intellectus respectu cognitionis primo­ intelligibiles sunt necessariae simpliciter ad intelligenrum principiorum naturalem motum habet»2. dum, ita ut sine illis intellectus possibilis nihil omnino «Tam intellectus quam voluntas ex necessitate tendit ad illud ad quod naturaliter ordinatur; naturale enim , intelligere valet; habilitas autem illa non est necessaria simpliciter et absolute, sed solum secundum quid, sci­ est determinari ad unum. Unde intellectus ex necessitate licet ad melius seu ad bene esse, nempe ut prompte et assentit primis principiis naturaliter notis nec potest faciliter, ut ordinate et vere, ut delectabiliter operetur eorum contrariis assentire, et similiter voluntas natura­ potentia; et hac ratione distinguimus, v. gr. Logicam na­ liter vult et ex necessitate beatitudinem, nec aliquis po­ turalem, quae est vis nativa intellectus nostri ad discur­ test velle miseriam» 3. rendum, absque habilitate acquisita et superaddita, et «Nihil autem potest deficere quantum ad id ad quod Logicam artificialem, quae est ista habilitas acquisita: semper est in actu secundum suam naturam, sed in eo et hac de causa, quia circa vera mediata et remota potest aliquid deficere potest respectu cuius est in potentia... intellectus difficultatem pati et inordinate procedere et Sicut ergo nobis non potest inesse falsa opinio circa pri­ errare, necessaria est habilitas quaedam media acquisita ma principia naturaliter nobis nota, ita nec angelo po­ ut prompte, ordinate et bene procedat in acquirenda ve­ test inesse falsa opinio circa quaecumque quae naturali ritate concludendo unum ex alio. eius cognitioni subsunt»4. Sed circa prima omnino principia, ipsa potentia na­ 293. Confirmatur, primo, quia iste habitus distinc­ turalis est naturaliter bene disposita et determinata, quia tus realiter ab ipsa potentia naturali intellectus possibi­ ibi nulla est difficultas superanda, nulla est deordinatio lis et ab ipsis speciebus intelligibilibus terminorum pri­ possibilis, nullus est processus sequendus, quia de om­ morum, esset habilitas quaedam media inter nudam po­ nino primis et immediatis agitur. Ipse ergo intellectus tentiam intellectivam intellectus possibilis et species inpossibilis naturaliter habet quod faciliter et prompte et telligibiles primorum principiorum, vi cuius intellectus ordinate et sine errore ullo proferat et dictet prima illa possibilis prompte et faciliter, ordinate et infallibiliter, iudicia speculativa et practica, quae non solum sunt ne­ et delectabiliter proferret et dictaret prima iudicia spe­ cessario vera per se, sed etiam necessario per se ipsa culativa et practica, eo fere modo quo ponimus habiliapparent nobis ut omnino vera. Et ideo optime S. Thomas monet quod prima principia non addiscuntur neque do­ centur, sed naturaliter habentur1. I-II. 51, 1. 2 De potentia, 2, 3. De malo, 3, 3. De malo, 16, 6. 1 De Veritate, 11, 1-2. 21 308 P. I. Q. LL De generatione habituum 294. Confirmatur secundo. Sed fingas istam habili­ tatem mediam respectu primorum principiorum. Deberet causari ab aliquo actu alicuius potentiae humanae. Atqui a nullo; non quidem ab actu potentiae sensitivae, quia habilitas ista est spiritualis et immaterialis; non ab actu intellectus agentis, quia intellectus agens non est produc­ tivus nisi specierum intelligibilium, iam vero habilitas ista ponitur ut essentialter et realiter distincta a specie­ bus intelligibilibus; non ab actu voluntatis, quia actus vo­ luntatis naturaliter est posterior, cum sequatur synderesim, quae est iste habitus; sed neque ab actu ipsius in­ tellectus possibilis. Nam iste actus est triplex: simplex apprehensio, iudicium immediatum et iudicium mediatum seu discursus. Sed evidenter, discursus nequit esse, quia posterior essentaliter est; neque simplex apprehensio, quae imper­ fectissima operatio est et non posset causare nisi habili­ tatem ad bene et faciliter apprehendendum, non autem ad bene et faciliter iudicandum; neque actus iudicii im­ mediati, nam istud iudicium immediatum primi actus ju­ dicativi debet esse primum principium humanae cogni­ tionis, scilicet principium contradictionis; at, utpote causa illius habilitatis, debet excludi ab hac habilitate et esse prior illa, et iam haberemus exclusum ab habitu principiorum primum principium cognitionis humanae; quod esset contradictio in adiecto; actus etiam profe­ rendi illud, deberet esse fortior et certior et infallibilior ipso habitu principiorum, et cum haec fortitudo et veri­ tas et infallibilitas maior, immo suprema, non posset esse nisi ab ipsamet natura intellectus possibilis, eo ipso habemus quod potentia illa naturalis sufficit. Ad rem S. Thomas: «Cognitio quae fit per aliquid nobis inditum, est na­ turalis, sicut principia indemonstrabilia quae cognoscun­ tur per lumen intellectus agentis... In his autem quae sunt naturaliter nota nullus potest errare·, in cognitione enim principiorum indemonstrabilium nullus errat» *. 1 III Contra Gentes, cap. 46. Art 1, § Π, B: De gen. habitus primorum principiorum 309 «Quantum ad communia principia rationis sive spe­ culativae sive practicae, est eadem veritas seu rectitudo apud omnes et aequaliter nota» *. «Prima (conditio primi principii speculativi et practici) est quod circa hoc non possit aliquis mentiri sive errare; et hoc patet, quia cum homines non decipiantur nisi circa ea quae ignorent, idea circa quod non potest aliquis decipi, oportet esse notissimum»1 2. «Considerandum est quod communes animi concep­ tiones habent aliquid commune cum aliis principiis de­ monstrationis, et aliquid proprium. Commune quidem habent, quia necesse est tam ista quam alia principia per se esse vera; proprium autem est horum principio­ rum quod non solum necesse est ea per se vera esse, sed etiam necesse est videri quod per se sint vera; nul­ lus enim potest opinari contraria eorum»3. Quod si quis negare ea conetur, solum erit apparenter et voce exte­ riori, non vero interiori ratione, ut ipsemet saepe docet4. «De quolibet enim cognito potest homo opinari quod possit aliter se habere, nisi forte de primis principiis per se notis, quorum contraria non cadunt in exsistimatione, de quibus tamen non est scientia; sed circa omnia me­ diata, quorum est demonstratio et scientia, potest ali­ quis exsistimari quod possibile sit aliter se habere, et ita potest ea opinari» 5. 295. b) Idem constat ex comparatione cum habitu scientiae. Habitus enim scientiae non solum causatur ex intellectu agente abstrahente species intelligibiles et per eas inlluminatas informante intellectum possibilem, sed 1 Ι-Π, 94, 4. 2 In IV Meiaphys., lect. 6, n. 597. 3 In I Post., iect. 19, n. 2. 4 In I Post., lect. 19, n. 4; In IV Metaphysic., lect. 6, n. 601; In I Post., lect. 20, n. 3. In De Verit., 10, 12, ait quod prima principia de­ monstrationis «non possunt cogitari non esse» vera. «In his quae naturali habitu cognoscuntur non potest contrarium aestimari secundum mteriorem rationem, sicut sunt prima principia demonstrationis». 5 In I Post., lect. 44, n. 8. 310 P. I, Q. LI. De generatione habituum Art. I I -'ΓίΑ*' etiam per intellectum possibilem indicantem et subsu· mentem terminum medium sub maiori; et ideo lux ista iudicativa est causata et derivata et illativa; sed lux pri­ morum principiorum debet esse omnino naturalis et im­ mediata, et solum causantur ea quae in hoc habitu ha­ bentur ab intellectu agente. Nisi ergo dicatur lumen in­ tellectus principiorum esse naturale, idest ipsam poten­ tiam cognoscitivam, non apparet distinctio essentialis inter habitum scientiae et habitum intellectus. Dicendum est ergo hunc primum actum perceptivum et iudicativum intellectus possibilis esse obiective provo­ catum ab intellectu agente abstrahente, sed subiective vel quoad exercitium provenire ab instinctu naturae, hoc est, ab ipso auctore naturae, qui Deus est. Unde et dif­ ferentia voluntatis in voluntatem ut naturam et volun­ tatem ut rationem non est per se primo eius, sed deri­ vatur ex ratione iudicante naturaliter seu immediate et iudicante mediate seu deliberando, ut ostendit S. Tho­ mas in II Sent., dist. 39, q. 2, articulo 2 ad 2. Bene ergo S. Doctor concludit: «Intellectus possibilis, qui de se est indeterminatus, sicut materia prima, ha­ bitu indiget quo participet rectitudinem suae regulae, et naturali quantum ad ea quae ex naturali lumine intellec­ tus agentis, qui est eius regula, statim determinatur, sicut sunt prima principia (= non enim indiget deter­ minatione ex parte subiecti, sed ex parte obiecti); et acquisito, quantum ad ea quae ex his principiis educi possunt; et infuso, quo participat rectitudinem primae regulae in his quae intellectum agentem excedunt» ’. Sic ergo intelligendus est habitus primorum omnino principiorum in nobis ut sit veluti medius inter habitum intellectualem angelorum et habitum scientiae seu illa­ tivum in nobis. Ut ergo plane videamus originem eius, oportet prius considerare separatim modum originis ha­ bitus intellectualis angelorum et habitus illativi in no­ Ill Sent., Αν , α 1» § II, B: De gen. habitus prlmorum principiorum 311 bis, semper prae oculis habendo quod in his omnibus suo modo concurrit duplex elementum, scilicet lumen intellectuale et species intelligibiles. a) Habitus ergo intellectualis angelorum est totaliter vel secundum totum innatus vel congenitus vel a natura, scilicet quoad utrumque elementum: ex parte quidem luminis intelligibilis, quia istud lumen est ipsa potentia naturalis intellectiva eius, quae concreata et congenita est una cum eius essentia vel natura; ex parte etiam specierum intelligibilium, quia istae species sunt ei a Deo inditae una cum creatione essentiae et intellectus eius, quasi perfectiones eius connaturales et debitae ad per­ fecte intelligendum, et non possunt ab eo acquiri, quia non habet intellectum agentem. ,3) Habitus vero illavitus seu scientificus noster est totaliter acquisitus actibus nostris: ex parte quidem specierum vel terminorum, ex sensatione et experimentatione et abstractione intellectus agentis, quae quandoque pro istis terminis sat laboriosa est; ex parte vero lumi­ nis illativi, ex actu intellectus possibilis adiuti habitu intellectus qui est de praemissis, ut possit rite fieri co­ ordinatio terminorum ad concludendum. t) Habitus ergo immediatus seu non illativus noster, prout est primorum omnino principiorum, debet esse partim naturalis seu innatus vel congenitus, partim ve­ ro debet esse acquisitus aliquo modo. Et vere, est inna­ tus vel congenitus vel concreatus, ideoque habetur a creatione, ex parte luminis intellectualis, quod est ipsa potentia intellectiva, hoc est, vis nativa intellectus agen­ tis et vis nativa intellectus possibilis, maxime vero pos­ sibilis intellectus; ex parte vero terminorum seu specie­ rum, est acquisitus actibus nostris, nemque ex sensa­ tione et abstractione intellectus possibilis. Attamen neque ex parte luminis sumus omnino sicut intellectus angelicus, neque ex parte acquisitionis specierum omnino sicut in acquisitione habitus illativi; nam lumen intellectuale nostri intellectus possibilis est es- 1 M3 Γ l ! k |1.5 ? I 312 ‘-ii P. I, Q. LI. De generatione habituum Art. 1, § II. B: De gen. habitus primorum principiorum 313 nino hominibus inde a creatione; sed ex parte specierum sentialiter compositivus et divisivus (= collativus), dum est aliquo modo acquisitus et supponit actum aliquem lumen intellectus angelici est magis simplex et omnino intellectus agentis et sensuum, et non invenitur in om­ intuitivus (= non collativus); sed quoad naturalitatem nibus omnino inde a creatione, sed post usum rationis uterque intellectus convenit; lumen autem pro scientia vel una cum usu rationis. nostra est collativus-illativus. Et quia proprie loquendo habitus est quid distinctum Acquisitio quoque specierum seu terminorum primo­ a naturali potentia, ideo remanent ut proprie habitus rum omnino principiorum non est sicut acquisitio ha­ species intelligibiles primorum terminorum et consequen­ bitus illativi, quia est acquisitio quasi naturalis, et hac ter dici debet simpliciter quod est quodammodo acqui­ de causa dicit S. Thomas loco citado ex Metaphysica situs, sed non ut habitus illativus: Γ, quidem, quia haec quod advenit nobis quasi naturaliter; adest quidem ac­ acquisitio est specierum tantum, dum acquisitio habitus quisitio, quia species intelligibiles intellectus nostri non illativi seu scientific! est et specierum et habilitatis ex sunt inditae sicut species angelorum, sed acquiruntur parte ipsius intellectus ad eas coordinandas pro conclu­ per proprium actum sensationis et abstractionis intellec­ sione inferenda; 2°, quia acquisitio specierum in primis tus agentis; unde, comparando hunc habitum ex parte omnino principiis est omnino naturalis et obvia et fa­ specierum cum speciebus congenitis angelorum et cum cilis omnibus hominibus et ideo ab omnibus fit, dum lumine intellectuali congenito intellectus nostri, dicitur acquisitio specierum pro habitu illativo est propria quo­ et est acquisitus; at haec acquisitio est quasi naturalis, rumdam tantum, scilicet sapientium, et laboriosa est per contrapositionem ad plenam acquisitionem habitus plerumque, ut apparet in venatione definitionum; 3°, quia illativi, nam habitus illativus est simpliciter acquisitus: acquisitio specierum primorum principiorum fit ex nuda 1) ex aliquo habitu praecedenti, hoc est, principiorum, potentia naturali, dum acquisitio specierum et habilita­ et non ex nuda potentia naturali, dum istae species pri­ tis ad concludendum dum fit, ex potentia arte seu habi­ mae acquiruntur a nobis nuda potentia naturali absque tu vestita, nempe ex intellectu principiorum et arte de­ habitu aliquo praecedenti; 2) habitus illativus acquiritur finiendi; 4°, quia acquisitio specierum primorum prin­ per discursum vel ratiocinationem secundum causalitacipiorum non fit ab intellectu possibili, dum acquisitio tem seu per inquisitionem et studium, cum species istae specierum et luminis illativi fit ab actu intellectus pos­ primorum principiorum acquiruntur sine discursu se­ sibilis. cundum causalitatem et sine inquisitione et studio, sed per simplicem inductionem abstractivam omnino obviam 296. 3°, indirecte, ex critica aliarum positionum: et a natura provocatam; 3) habitus illativus acquiritur a) Nam de theoria dimanationis istius luminis super­ per demonstrationem vel syllogismum demonstrativum, additi dicendum est eam nullo modo esse fundatam in dum species istae acquiruntur absque ulla demonstra­ S. Thoma neque in rei veritate. Non in S. Thoma, qui tione et sine ullo syllogismo. numquam de hac dimanatione meminit nisi quando agit Unde merito iste habitus dicitur et innatus et acqui­ de ipsis potentiis, quae sunt quasi proprietates ipsius situs, et quod habetur a creatione ante omnem actum animae, una cum ipsa quasi concreatae, ut videre est rationis, et quod supponit aliquem actum rationis, se­ in I, q. 77, art. 6, corpore et ad 3, et art. 7 ad 1: qui cundum diversam considerationem; ex parte enim lumi­ ergo defendunt talem natui alem dimanationem vel re­ nis est omnino innatus et inde a creatione et ante om­ sultandam, logice tenere debent hoc lumen intellectuale nem actum, et propter hoc invenitur in omnibus om- 314 P. I, Q. LI. De generatione habituum esse ipsam potentiam naturalem intellectivam. Neque in rei veritata, nam ista dimanatio vel ponitur coaeva cum ipsa anima et potentiis eius, vel non coaeva, sed conditionata ad acquisitionem specierum. Si primum, tale lu­ men distinctum a potentia intellectiva esset quasi nova potentia intellectiva naturalis, et sic essent tres intellec­ tus naturales, quos nemo ponit, neque ulla ratio apparet cur ponatur unum lumen tantum et non plura. Si secundum, mirabile et antinaturale est quod dimanatio natu­ ralis sit conditionata ab aliquo acquisito, quia tunc na­ tura esset manca et imperfecta, et species non essent de essentia habitus intellectivi, sed solum conditio sine qua non, quod absurdum est. Minus ergo logica et sibi con­ stans est theoria Caietani quam theoria Marci Serra. Ista ergo theoria dimanationis, quocumque modo ex­ ponatur, est penitus respuenda. 297. b) Similiter theoria de acquisitione vel produc­ tione istius luminis per actum vel actus nostros est re­ probanda. Nam in primis, numquam S. Thomas docuit tale lumen esse a nobis acquisitum aliquo actu, qui de­ beret esse actus intellectus possibilis et quidem judica­ tivus. Dein, quia nequit explicari ista productio quin eo ipso praesupponatur. Nam istud iudicium intellectus pos­ sibilis quo produceretur talis habitus deberet esse ante talem habitum et non contentum in habitu. Si autem est ante, ergo est primum omnino iudicium, et sic ha­ bitus primorum principiorum non esset de primis prin­ cipiis et maxime de omnium primo, quod est principium contradictionis. Quod si sola potentia absque ullo habi­ tu praeexsistente valet ad cognoscendum et pronuntian­ dum infallibiliter primum iudicium, iam ergo inutilis est habitus ab ea differens: imo et talis actus deberet esse potior et infallibilior quam habitus causatus per illum, et sic sequeretur quod potentia cum habitu superaddito esset minus fortis et certa quam nuda potentia sola, vel quod potentia indiget habitu ad repetendum primum iu- Art. 1, § Π, B: De gen. habitus primorum principiorum 315 dicium et non ad illud simpliciter ponendum, cum tamen longe facilius esset repetitio quam simplex eius positio. 298. c) Et multo magis hoc urget contra illos qui plures actus requirunt ad tale lumen producendum. Dicen­ dum est ergo quod est ipsa potentia intellectiva transcendentaliter ordinata ad primas notiones et prima iudicia communia, hoc est, per se et secundum quod ipsa absque ullo habitu vel glutino intermedio. Quod clare docuit S. Thomas quando ait: «Ad proprium obiectum unaquaeque potentia per se ordinatur secundum quod ipsa. Quae autem sunt huiusmodi, semper eodem modo se habent. Unde manente potentia, non deficit eius iu­ dicium circa proprium obiectum. Obiectum autem proprium intellectus est quidditas rei (=ens in sensibilibus et a sensibilibus). Unde circa quidditatem rei per se loquendo intellectus non fallitur (et circa ens in communi nec per se nec per accidens); sed circa ea quae circumstant rei essentiam vel quiddita­ tem, intellectus potest falli, dum unum ordinat ad aliud vel componendo vel dividendo vel etiam ratiocinando. Et propter hoc etiam circa illas propositiones errare non potest quae statim cognoscuntur cognita termino­ rum quidditate, sicut accidit circa prima principia», quae sunt per se nota, quoad se et quoad nos omnes et non solum quoad sapientes Secus oporteret ponere habitum naturalem superad­ ditum sensibus propriis ut propria sensibilia infallibili­ ter attingerent, quod tamen nemo ponit; intellectus au­ tem non est peioris conditionis circa propria intelligibilia quam sensus circa propria sensibilia. Et inde est quod theoria ista loannis a S. Thoma et aliorum reddit impossibilem solutioneme radicalem et veram problema­ tis critici contra scepticos. Si natura ipsa intellectus de­ ficeret, cur non posset deficere habitus intellectus, quia totus quantus est a potentia intellectiva emendicat. 316 P. I, Q. LI. De Art. 1, § III: generatione habituum 299. d) Denique sententia Durandi et Banezii cum aliis est unice vera et secundum S. Thomam et secundum rei veritatem. Quod si nomine habitus intelligatur solum id quod superadditur potentiae, tunc habitus in­ tellectus nihil aliud esset quam species intelligibiles ter­ minorum, ut aliquando asserit S. Thomas et post ipsum plures thomistae, ut dictum est quaestione praecedenti, ad articulum quartum, licet Durandus erret in eo quod neget intellectum agentem et species intelligibiles, et ex hac parte est exaggeratio. Adest ergo analogia inter ha­ bitum principiorum et habitum scientiae, sicut et ana­ logia intercedit inter diversas virtutes intellectuales. Secundum naturam autem individualem potest unus alio citius et vividius et magis explicite experimentum facere et consequenter abstrahere species eorum, secun­ dum meliorem dispositionem sensuum externorum et in­ ternorum, sicut videmus experientia quod unus alio ci­ tius pervenit ad usum rationis, ex diversa dispositione organorum corporalium, et ex hoc etiam melius excolere scientiam Logicae et Metaphysicae, ex quibus per quam­ dam reflexionem scientificam, potest melius cognoscere virtualitatem horum primorum principiorum, ut expres­ se concedit S. Thomas, quando ait: «Intellectus princi­ piorum consequitur ipsam naturam humanam, quae ae­ qualiter in omnibus invenitur... Et tamen secundum maiorem capacitatem intellectus, unus magis cognoscit virtutem principiorum quam alius» *. 300. Ex quibus omnibus etiam constat quid dicendum de origine habituum appetitivorum. Nam ex parte natu­ rae specificae seu ipsius animae, non habentur habitus innati distincti ab ipsa potentia appetitiva, quia haec po­ tentia non indiget speciebus superadditis ad proprium obiectum appetendum, tamen, prout haec appetitio pen­ det a cognitione naturali syndereseos, ratione eius aliquo II-II, 5, 4 ad 3. difficultates 317 modo a natura radices habent ex parte intellectus practici, quae radices dicuntur seminalia virtutum. At ex parte corporis et naturae individudlis potest es­ se aliqua dispositio naturalis organica physiologica ad unam vel aliam virtutem moralem, v. gr. ad mansuetu­ dinem, ad castitatem, ad humilitatem, ad fortitudinem, quae postea complentur actibus prudentiae repetitis, ut articulis sequentibus apparebit. Et in hoc sensu legimus apud Job: «Ab infantia mea crevit mecum miseratio, et de utero matris meae egressa est mecum» L Alii vero, e contra, sunt naturaliter inclinati ad malum secundum naturam individuam, et hac de causa dicitur in Sacris Litteris: «Aliunde sunt peccatores a vulva, erraverunt ab utero; locuti sunt falsa»2; «quoniam nequam est natio eorum et naturalis malitia ipsorum...; semen enim erat maledictum ab initio»3. § HI SOLVUNTUR DIFFICULTATES 301. Obiectio prima. Quod est a natura non est vo­ luntarium seu a voluntate, quia voluntarium contradistinguitur a naturali. Atqui habitus est voluntarium seu a voluntate, quia voluntarium ponitur in definitione ha­ bitus, qui definitur: quo quis utitur cum voluerit. Ergo habitus non est a natura seu naturalis. 302. Respondetur. Distinguo mai.: Quod est a volun­ tate, prout voluntas contradistinguitur a natura, generice sumpta, non est a natura, concedo; prout voluntas est natura quaedam inclusa in natura specifica seu rationali, non est a natura, nego. 1 1 Solvuntur 2 lob, 31, 18. Psalmus 57, 4. Sap. 12, 10-11. Art. 1, § III: 318 P. I, Q. LI. De Solvuntur difficultates 319 generatione habituum Contradistinguo min.: Habitus est voluntarius seu a voluntate, habitus entitativus, nego; habitus operativus subdistinguo: quoad usum eius, concedo·, quoad eius originem seu esse, iterum subdistinguo: a voluntate ut natura vel a voluntate ut ratione, concedo: semper a vo­ luntate ut ratione, nego. Et nego consequens et consequentiam. In obiectione latent plures aequivocationes. Et primo quidem ex parte contrapositionis inter esse a natura et esse a voluntate. In essendo enim non est proprie lo­ quendo oppositio inter naturam et voluntatem, quia etiam voluntas est natura quaedam et facultas quaedam naturalis naturae rationalis seu intellectualis; in causan­ do vero contraponuntur quatenus natura ut natura est determinata ad unum; voluntas vero, ut distincta a na­ tura, est voluntas ut ratio et se habet ad utrumlibet. laro vero obiectio non distinguit hos duos ordines ideoque conclusionem generalem trahit quae non continetur in praemissis. Deinde, aequivocatio latet ex parte habitus. Nam ha­ bitus potest esse entitativus, hoc est, ad essendum, et operativus, idest ad operandum. Licet ergo contrapositio voluntarii et naturalis in operando seu movendo exclu­ deret habitus naturales operativos, nondum tamen ex­ cluderet habitus naturales entitativos, idest omnes habi­ tus. Denique, tertia aequivocatio est etiam ex parte ipsius habitus operativi, quia aliud est origo seu generatio eius, et aliud usus vel operatio ipsius. Potest enim esse usus voluntarius, hoc est, liber, et origo eius naturalis, hoc est, a voluntate ut natura, vel sola voluntate concomi­ tante, vel etiam a causa supernaturali. Neque valet argumentum ex definitione Averrois, quia, ut supra dictum est, quaestione 49, haec definitio non est habitus ut sic, sed solum habitus operativi, princi­ paliter acquisiti. 303. Obiectio secunda. Habitus operativus distingui­ tur essentialiter a potentia naturali, quia habitus et na­ turalis potentia sunt diversae species qualitatis, cum ha­ bitus sit in prima dum potentia est in secunda. Atqui habitus operativus naturalis seu a natura procedens, non distinguitur essentialiter a naturali potentia. Ergo nullus datur habitus operativus naturalis. Minor constat: Prin­ cipium operativum naturaliter procedens a natura est naturalis potentia. Atqui habitus operativus naturalis est revera principium operativum naturaliter procedens a natura. Ergo habitus operativus naturalis est essentiali­ ter idem ac potentia naturalis seu non distinguitur es­ sentialiter a naturali potentia. 304. Respondetur. Transeat mai., aut, si mavis, dis­ tinguo: Habitus operativus distinguitur essentialiter a naturali potentia, distinctione adaequata vel inadaequata, concedo: distinctione semper adaequata seu totali, nego. Nego min., aut, si vis, contradistinguo: Habitus ope­ rativus naturalis non distinguitur essentialiter a naturali potentia, distinctione adaequata vel inadaequata, tran­ seat: distinctione partiali et inadaequata, nego. Et nego consequens et consequentiam. In hac etiam obiectione latent plures aequivocatines. Nam habitus naturalis non eodem modo sumitur ac na­ turalis potentia, neque etiam semper eodem modo dicitur habitus naturalis. Ut autem habitus naturalis et naturalis potentia es­ sent essentialiter idem, oporteret quod uterque eodem modo a natura procederent. lam vero, non ita accidit, quia potentiae naturales procedunt in angelis et in no­ bis per dimanationem seu resultantiam naturalem ab ip­ sa natura angeli vel animae humanae, quae est directe causata a Deo per creationem; at species intelligibiles angelorum non resultant ab ipsa eorum natura, licet ab ea exigantur, sed a Deo naturaliter infunduntur et su­ peradduntur, prout est auctor naturae, et ideo istae spe- 320 < P. I. Q. LI. De generatione habituum Art. 1, § III: Solvuntur difficultates 321 Et est sermo evidenter de habitibus operativis, qui cies infusae seu inditae angelorum, quae realiter et es­ afficiunt ipsas potentias. Inde ergo urgetur difficultas. sentialiter differunt ab eorum potentia intellectiva, pos­ Obiectio non admittit in homine aliquem habitum operasunt dici naturales quadruplici de causa: a) quia natu­ tivum naturalem seu a natura procedentem, quia non raliter exiguntur seu postulantur; b) quia infunduntur naturaliter ab eorum auctore naturali; c) quia ab initio distingueretur a naturali potentia. Et tamen S. Thomas in responsione non concedit hoc; vel simul tempore cum natura eas recipiunt; d) quia non ait enim: «Aliquid etiam naturaliter potest superaddi acquiruntur propria industria neque sunt ordinis superpotentiae, quod tamen ad ipsam potentiam pertinere non naturalis. potest». Dein, ponit exemplum de angelis et concludit: Sed quia istae species intelligibiles non sunt integra«et sic patet quod non omne id quod pertinet ad habi­ liter totus habitus, qui postulat etiam lumen intellectua­ tum naturalem, potest ad potentiam pertinere». le, quod in angelis est nativa eorum intelligentia, ideo Quia ergo obiectio est directe de homine, S. Thomas differentia inter nudam naturalem potentiam intellecti­ directe etiam de homine respondet affirmans esse ali­ vam angelorum et habitus intellectuales eorum est sicut quem habitum naturalem seu a natura in homine, et ta­ inter partem et totum, et consequenter est inadaequata men distinctum ab ipsa potentia naturali. Et quod hoc tantum. non sit impossibile comprobat exemplo habitus angelo­ In nobis autem species intelligibiles primorum prin­ rum. cipiorum dicuntur etiam naturales, sed non in eodem Et quidem pro angelis hoc clare potet, quia habent sensu ac species intelligibiles angelorum, quia species species intelligibiles connaturales, distinctas ab ipso eo­ angelorum nullo modo sunt acquisitae proprio eorum actu, sed mere a Deo eas recipiunt; species vero nostrae | rum intellectu; at in nobis non dantur species intelligi­ biles congenitae vel naturales; ergo dari debet aliquid respectu terminorum communium ex quibus fit primum a natura distinctum ab ipsa potentia naturali intellectus principium, sunt aliquo modo acquisitae sensibus et in­ et a speciebus intelligibilibus, quasi medium inter utrum­ tellectu agente, sed absque ullo habitu praecedenti, et que. Quia ergo habitus maxime naturalis in homine est ideo opere pure naturali, et hac de causa dicuntur natu­ habitus intellectus principiorum, concludendum est hunc raliter acquisitae, et non causatae ex habitu praecedenti, habitum esse naturalem seu a natura simulque distinc­ ut in conclusionibus vel principiis derivatis. tum et a speciebus intelligibilibus et a naturali potentia Unde alio modo est naturalis in nobis habitus pri­ intellectus. morum principiorum et alio modo sunt naturales in an­ gelis species eorum intelligibiles naturaliter inditae; sed 306. Sic ergo respondetur verum esse inter nudam naturalis potentia intellectiva eodem modo resultat per potentiam intellectivam et habitum primorum principio­ rum esse aliquam differentiam, nam: a) nuda potentia naturalem dimanationem in angelis et in nobis. intellectiva non dicit nisi solam potentiam intelligendi, 305. Attamen haec solutio non videtur plene satis­ cum exclusione specierum intelligibilium; sed habitus facere argumento. Manifeste anim obiectio procedit de intellectus, ultra lumen seu vim intelligendi dicit inclu­ homine, hoc est, de potentiis et habitibus naturalibus ho­ sive species intelligibiles; b) quia nuda potentia intel­ minis, quia expresse loquitur de potentiis animae; con­ lectiva secundum se, se habet ad verum et ad falsum, stat autem angelum non habere animam, cum non sit lumen autem intelligibile habitus intellectus se habet ad animal. ;·ώ 322 P, I, Q. LI. De generatione habituum verum tantum et nunquam ad falsum; c) etiam quando nuda potentia intellectiva respicit verum et non falsum, indifferenter se habet ad verum immediatum seu per se notum et ad verum mediatum seu notum per aliud; ha­ bitus vero intellectus determinate se habet ad verum im­ mediatum seu per se notum tantum. Estne ergo dicendum habitum intellectus ex parte lu­ minis intellectualis esse quid naturale superadditum na­ turali potentiae intellectus et veluti medium quid inter ipsam et species intelligibiles primorum principiorum, quae acquiruntur et adveniunt ab extra? Non videtur, quia naturalis potentia respicit plura obiecta, non tamen ex aequo, sed secundum prius et pos­ terius, nam per se primo respicit proprium eius obiectum formale, et ex consequenti respicit obiecta materialia; et quidem obiectum formale intellectus est verum seu intelligibile, et per se primo est intelligibile immedia­ tum, quod est per se primo intelligibile. Si ergo suma­ mus hanc portionem obiecti intellectus separatim a totalitate eius vel ab aliis portionibus, apparet quaedam dif­ ferentia, quae tamen non videtur esse habilitas quaedam distincta a potentia intellectiva, sed functio quaedam eius, sicut intellectus et ratio et sicut ratio superior er inferior. 307. Obiectio tertia. Ad absurdum. Si aliqui habitus i essent a natura, omnes essent a natura, quia natura non deficit in necessariis et omnes habitus sunt nobis neces­ sarii. Atqui falsum est consequens. Ergo et antecedens. 308. Respondetur. Nego mai., cuius probationem dis­ tinguo: Omnes habitus sunt nobis necessarii, eodem mo­ do necessitatis, nego·, diverso modo necessitatis, conce­ do, hoc est, ad esse vel agere simpliciter vel ad melius * esse vel agere tantum. Natura non deficit in necessariis, secundum modum necessitatis, concedo, alio modo, nego. Natura ergo dat totum habitum vel saltem principia remota vel proxima quibus habitus necessarius vel utilis acquiri possit. Art. 2, § I: Factum generationis habitus ex actibus 323 Art 2,- Utrum aliquis habitus causetur ex actibus 309. Articulus iste valde fecundus est Atque in pri­ mis notanda sunt verba tituli quibus quaeritur non de omnibus habitibus, sed de aliquo vel aliquibus tantum, utrum causetur ex actibus. Sat ergo esset quod unus habitus causetur ex actibus ut verificetur titulus. Neque sermo restringitur ad habitus entitativos tan­ tum vel solum ad habitus operativos, sed indifferenter quaeritur utrum aliquis habitus, sive sit entitativus sive operativus, causetur ex actibus. Dein, quando in tituto dicitur «causetur», intelligitur vera causalitas efficiens, productiva seu generativa ha­ bitus. Quando denique dicitur «actibus», intelliguntur actus naturales seu creaturae, prout contraponuntur actibus supernaturalibus Dei, de quibus agitur articulo 4, sive isti actus sint proprii seu eiusdem qui recipit habitus, sive sint alieni seu alterius agentis creati, et utroque mo­ do sive sit unus vel multiplex —quia de hoc fiet sermo articulo sequenti—. Maxime autem intelliguntur actus proprii, quia ex illis maxime dicitur habitus acquisitus. Ut ergo ordinate procedamus, duo distincte quaeri­ mus: 1°, nudum factum seu exsistentiam generationis habitus ex actibus; 2°, rationem seu naturam vel modum huius modi generationis habitus ex actibus. DE EXSISTENTIA GENERATIONIS HABITUS EX ACTIBUS 310. conclusio: Aliquis habitus sive entitativus sive operativus causatur de facto ex actibus. i De generatione habitus quaedam sat mediocria habet Gardeil, L’evolutionisme et les principes de Saint Thomas, apud «Revue Tho­ miste», mars 1895, pp. 75-84: La genèse des habitus. 22 w· 324 P. I, Q. LI. De generatione .iabituum 311. Probatur prima pars (aliquis habitus entitativus causatur ex actibus). Sanitas et aegritudo, pulchritudo et turpitudo, vigorositas et macies, sunt habitus quidam en· titativi. Atqui isti habitus revera causantur quandoque ex actibus. Ita, experientia quotidiana constat quod sanitas cau­ satur quandoque actibus propriis, v. gr. propria deam­ bulatione, propria comestione, propria dormitione; ali­ quando vero actibus alienis, nempe auxilio medicinae vel chrirurgiae; et idem dic de aegritudine, quae quando­ que nobis advenit actibus propriis, quandoque actibus alienis. Similiter pulchritudo, licet magis naturalis seu a na­ tura de se videatur quam sanitas, tamen plus minus per­ fecte acquiri et roborari potest propriis actibus et alie­ nis, ut ostendunt instituta, quae vocant, pulchritudinis; et media illa reformandi organa quaedam deformia, ut nares, etc. et conservandi perpetuo adspectum iuvenilem. Idem dic de vigorositate, quae exercitio accommoda­ to acquiritur et etiam auxilio medicinae fortificantis et reconstituentis. Huc faciunt Instituta culturae physicae, quam vocant. 312. Secunda pars (aliquis habitus operativus cau­ satur ex actibus). Hoc evidentius apparet tum experientia interna, tum experientia externa. Unusquisque enim ex­ peritur in seipso quod studendo Summae Sancti Tho­ mae assequitur habitum theologiae; loquendo vel au­ diendo aliquam linguam et repetendo verba et sonos eius, addiscimus loqui. Et similiter experientia externa qua videmus homines laboriosos et studiosos evadere sapien­ tes vel peritos, e converso autem pigros. Quod si habitus non causantur ex actibus, inutiles sunt Universitates, quia studentes ad eas hoc fine perveniunt ut habitum scientiae acquirant per actus proprios studii, cooperantibus professoribus, non autem proprie loquendo ut ha­ beant titulum Doctoratus, qui nihil est aliud quam sig- Art. 2, § I: Factum generationis habitus ex actibus 325 num vel testimonium habitus scientiae eminentis acqui­ siti. Et sic videmus quotidie quod «aedificando fiunt ae­ dificatores, et citharizando citharistae et similiter ope­ rando iusta et temperata aut fortia fiunt homines iusti aut temperati aut fortes» ', et speculando theologica fiunt theologi et speculando metaphysica fiunt metaphysici et speculando mathematica fiunt mathematici. His enim ac­ tibus acquirunt, qui eos fecerunt, facilitatem, promptitudinem, perfectionem, gustum vel delectationem similia operandi, hoc est, acquirunt vel obtinent habilitatem fa­ ciendi vel exercendi determinata opera, v. gr. pingendi, cantandi, citharizandi, aedificandi, arandi, concionandi. Unde et Tullius, in descriptione habitus ponit origi­ nationem seu acquisitionem ex actibus. «Commoda —in­ quit— et incommoda considerantur ab natura data ani­ mo aut corpore, hoc modo: valens an imbecillus; lon­ gus an brevis; formosus vel deformis; velox an tardus sit (= ex parte corporis; ex parte vero animi) acutus rei hebetior; memor an obliviosus; comis, officiosus, pu­ dens, patiens, an e contra. Et omnino quae a natura da­ ta animo el corpori considerabuntur, in natura conside­ randa sunt. Nam quae industria comparantur ad habitwn pertinent, de quo posterius dicendum est»2. Ac revera, postmodum ait: «Habitum autem appella­ mus animi aut corporis constantem et absolutam aliqua de re perfectionem, ut virtutis aut artis perceptionem alicuius aut quamvis scientiam; et item corporis aliquam rommoditatem, non natura datam, sed studio et indusria partam»3. Definit autem studium hoc modo: «Animi assidua et ■tkemens ad aliquam rem applicata, magna cum volun- i S. Thomas, In II Ethic., lect. 1. î Tuuius Cicero, De inventione Rhetor., cap. 24, edit, cit., t. I, •27. } Ibidem, cap. 25, p. 28. 326 P. I. Q. LI. De generatione habituum tate, occupatio, ut philosophiae, poetices, geometriae, lit­ terarum» *. Patet ergo experientia externa et interna quod, qui se exercent quibusdam actibus, habent determinatas quali­ tates seu habilitates, quibus carent qui non exercentur; et qui plus se exercent, plus habent; qui vero minus, mi­ nus. Evidenter ergo isti actus sunt causae talium habili­ tatum, quia quandocumque duo phoenomena ita se ha­ bent quod invariabiliter ad positionem unius sequitur positio alterius et ad remotionem unius remotio alterius et ad variationem unius variatio alterius, phaenomenon praecedens habet rationem causae respectu phaenomeni subsequentis. Quod confirmat sensus communis tribuens responsabilitatem medicis, magistris, educatoribus. >\rt. 2, § II: Modus generationis habitus ex actibus 327 Esi autem triplex genus potentiae seu principii, nem­ pe: a) potentia activa tantum et nullo modo passiva in quantum huiusmodi, ut sunt vires naturales, quae dicun­ tur qualitates activae seu potentia activa completa, v. gr. vis calefactiva in igne; et potentiae vitales vegetativae, quae proprium suum obiectum producunt; et intellectus agens; b) potentia vel principium passivum tantum, et nullo modo activum in quantum huiusmodi, ut potentia materiae primae ad formam, potentia corporis mortui ad vitam naturalem, potentia hominis ad supernaturalia; c) potentia activa simul et passiva, licet non secundum idem, hoc est, potentia mixta ex activa et passiva, ut intellectus possibilis, qui passivus est respectu intellec­ tus agentis et specierum intelligibilium, sed est activus respectu propriarum operationum, hoc est, simplicis ap­ prehensionis, iudicii vel discursus, et voluntas et appeI titus sensitivus et alia. 315. conclusio prima: In potentia vel principio mere activo non potest causari habitus, sed actus huius po­ 313. Natura vel modus quo habitus generatur ex ac­ tentiae vel principii bene possunt causare habitum in tibus includit duo: Γ, quinam vel cuius sint illi actus, alio. utrum eiusdem potentiae vel subiecti in quo causatur ve! 316. Probatur prima pars. In illa tantum potentia recipitur habitus, an alterius; 2°, quomodo isti actus con­ currunt ad productionem habitus, utrum per accidens potest causari vel produci vel generari habitus quae po­ vel per se, et tunc utrum per modum causae principalis test recipere habitum. Atqui potentia mere activa non potest recipere habitum. Ergo in potentia mere activa vel instrumentalis. nequit produci vel causari vel generari habitus. Maior constat, quia habitus, cum sit accidens, non A. Quinam sint actus causantes habitum causatur vel producitur nisi in aliquo subiecto, quod ideo est susceptivum vel receptivum eius, hoc est, subiectum 314. In generatione vel productione habitus duo ne­ ipsius. cessario concurrere debent, scilicet aliquod principum Minor constat ex dictis articulo 4 quaestionis 49 et in activum seu causativum habitus; et aliquod principium tota quaestione 50, nempe quod subiectum vel suscepti­ passivum seu receptivum eius, quia habitus, cum sit ac­ vum habitus necessario debet esse ens in potentia pas­ cidens et dispositio quaedam, debet esse in aliquo subiec- siva, quia recipere est pati et pati est proprium potentiae to et quidem in potentia passiva seu receptiva. passivae. Atqui potentia mere activa, per definitionem, nullo modo est passiva, idcoque nec receptiva. Ergo po­ tentia mere activa nequit esse susceptiva habitus, seu I Ibidem. Vide et II, cap. 9, p. 71. DE NATURA VEL MODO GENERATIONIS HABITUS EX ACTIBUS I Are habitus nequeunt causari vel produci in potentia mere activa. Et inde est quod, quia vires naturales seu qualitates activae sunt mere activae, nequeunt proprio actu assues­ cere neque dissuescere; quamvis enim decem millies lapis proiiciatur sursum, nunquam ad hoc assuefit; et idem dic de viribus vegetativis et de intellectu agente. Potest ta­ men agens e.xtrinsecum instrumentaliter adiuvare ad is­ tas operationes naturales ut medicina cooperatur cum organis sanis ad sanitatem in alia parte generandam, et proiectio lapidis deorsum cooperatur gravitati ut citius cadat, et phantasmata cooperantur intellectui agenti in­ strumentaliter ad abstractionem et illuminationem eius1. 317. Probatur secunda pars. Omnis actus potentiae vel principii activi potest producere in potentia vel prin­ cipio passivo similitudinem sui plus minus perfectam et stabilem, ideoque habitualem, eo quod forma agentis nata est imprimi in patiente in quantum huiusmodi. Et sic in­ tellectus agens producit species intelligibiles, quae sunt formae habituales in intellectu possibili; et qualitates ac­ tivae elementorum vel agentium naturalium causant dis­ positiones ad generationes rerum; et potentiae generativae possunt producere sanitatem vel pulchritudinem. 318. conclusio secunda: In potentia vel principio mere passivo potest causari vel generari habitus, non qui­ dem actibus propriis, sed actibus alterius potentiae vel principii activi exterioris. 319. Probatur prima pars. In illa potentia vel prin­ cipio potest causari vel generari habitus quod est susceptivum habitus. Atqui potentia vel principium mere pas­ sivum est susceptivum habitus, ut patet ex dictis supra, quaestione 49, articulo quarto. Ergo in potentia vel prin­ cipio mere passivo potest causari vel generari habitus. 2, § II: Modus generationis habitus ex actibus 320. Probatur secunda pars (non tamen actibus pro­ priis, hoc est, eiusdem potentiae vel principii mere pas­ sivi). Quod enim non habet actus proprios non potest propriis actibus generare habitum. Atqui potentiae vel principia mere passiva, in quantum huiusmodi, nullum actum proprium habent, quia ut sic non sunt operativa seu activa, ut patet per definitionem. Ergo in potentia vel principio mere passivo nequit generari vel causari habitus actibus propriis. 321. Probatur tertia pars (sed solum actibus alienis, hoc est, alterius potentiae vel principii activi exterioris). Habitus productus vel causatus in potentia vel subiecto mere passivo debet habere aliquam causam vel princi­ pium activum, ex cuius actibus causetur. Atqui ista cau­ sa vel principium activum non est nec potest esse proI prium subiectum habitus, quod est mere passivum vel receptivum. Ergo debet esse aliud ab ipso et extra ipsum. Et sic dispositiones vel quasi habitus qui causantur I in materia prima, quae est principium mere passivum, non producuntur per aliquem actum materiae primae, sed solum per actum agentis seu generantis exterioris. Simi­ liter, species intelligibiles, quae sunt quasi habitus vel formae accidentales receptae et causatae in intellectu pos­ sibili, non generantur vel efficiuntur ab ullo actu intel­ lectus possibilis, qui se habet ad eas in pura potentia passiva, sed producuntur ab intellectu agente, qui est po­ tentia realiter distincta. Item, corpus nostrum est in potentia mere passiva ut de novo vivificetur ab anima, et ideo quando advenit anima in resurrectione, corpus nihil agit, sed solum reci­ pit animam ei ab extra miraculose inductam. Item, anima nostra est in potentia obedientiali mere passiva ad gratiam et ad alia dona supernaturalia; et ideo habitus gratiae sanctificantis et virtutum infusarum et donorum, non advenit nobis per actus proprios nostri, sed solum per actus agentis supernaturalis exterioris, qui Deus est; quod si ex parte nostri aliquis motus vel actus ·· · _ *· ΕβΥί 330 P. I. Q. LI. De generatione habituum Art. 2, § II: Modus generationis habitus ex actibus 331 ♦ datur, ex gratia actuali praeveniente procedit, non autem ex pura natura. Verum est ergo quod ait S. Thomas quando scribit: «Dum enim aliquis habet naturalem aptitudinem ad per­ fectionem aliquam, si haec aptitudo sit secundum prin­ cipium passivum tantum, potest eam acquirere, sed non ex actu proprio, sed ex actione alicuius exterioris natura­ lis agentis, sicut aër recipit lumen a sole» si vero in potentia obedientiali, tunc talem perfectionem acquirere potest ex actione alicuius agentis supernaturalis exterio­ ris, ut patet in resurrectione corporis vel animae ad vi­ tam supernaturalem. «Quando vero aliquid praeexsistit in potentia passiva tantum, tunc agens extrinsecum est quod educit principaliter de potentia in actum, sicut ignis facit de aere quod est potentia ignis, actu ignem»2. Et quidem habitus qui causantur in potentia mere passiva solent esse habitus entitativi; vel saltem per se primo, licet aliunde —suppositis entitativis— possint es­ se etiam aliquo modo operativi. 332. conclusio tertia: In potentia mixta seu activa simul et passiva causantur vel producuntur habitus prout est passiva, ex propriis actibus prout est activa, id est, haec potentia causât habitum propriis actibus quatenus est activa; quatenus vero est passiva recipit habitum illum in seipsa. Haec propositio primo explicatur, ac deinde probatur. 323. a) Explicatur. Potentia mixta seu activa simul et passiva est potentia movens mota, nam potentia mo­ vens tantum est mere activa, potentia mota tantum est mere passiva, sed potentia mixta necessario est movens mota. Non tamen est ex aequo movens et mota, quia acti­ vum et passivum contrarie opponuntur, et ideo nequeunt simul et ex aequo dici de eodem, sed necessario debet esse 1 De virtutibus in communi, q. 1, art 9 ï De Verit., q. 11, art. 1. movens et mota inaequaliter vel secundum prius et poste­ rius. Et quidem patet quod per se primo debet esse mota vel passiva, et ex consequenti vel per se secundo debet esse movens vel activa; quia si esset per se primo movens seu activa, nulla esset ratio cur esset postea mota seu pas­ siva; et ideo haec potentia primo actuatur vel movetur, et vi huius actuationis vel motionis active movet ad alia. Sed haec potentia mixta non stat in aliquo indivisi­ bili, quin potius multipliciter dicitur. Potest enim esse aliqua potentia mota dupliciter: uno modo, respectu I agentis exterioris, ita ut primo moveatur vel patiatur ab agente exteriori, et postea vi huius motionis, active ipsa moveat, sicut luna prius illuminata a sole postea et ipsa illuminat terram; alio modo, respectu ipsius agentis cuius est haec potentia. 1) Et quidem in primo casu, adhuc dupliciter dici­ tur: uno modo, respectu agentis exterioris creati, ut de luna et sole diximus; alio modo, respectu agentis exterioI ris increati seu primi. Constat autem quod, quando di­ stinguimus potentiam mixtam a mere activa et a mere ' passiva, est distinctio inter potentias creatas tantum, non autem inter potentias creatas ex una parte et potentiam increatam ex alia, nam respectu agentis primi seu in­ creati nulla est potentia creata pure activa, sed vel mere passiva vel movens mota, et in hoc sensu ipsae potentiae naturales et potentiae veget ativae et intellectus agens sunt potentiae moventes motae seu praemotae a Deo. 2) Similiter et in alio sensu adhuc dicitur dupliciter: uno modo, respectu alterius potentiae eiusdem agentis, sicut intellectus possibilis respectu intellectus agentis, nam prius movetur obiective ab intellectu agente per spe­ cies intelligibiles, et sic motus postea movet exercendo proprias operationes apprehensionis et iudicii et discur­ sus; vel sicut voluntas respectu intellectus possibilis practici, nam primo movetur ab intellectu quoad specificatio­ nem, et postea movet active seipsam ct alia quoad exer­ citium· alio modo, respectu suipsius seu eiusdem poten- Ξ 332 P. I, Q. LI. De generatione habituum tiae, quatenus prius in actu respectu quorumdam obtec­ torum vel actuum, movet active seipsam ad alia obiecta vel operationes ad quae erat in potentia, sicut intellectus possibilis respectu conclusionis se habet ad seipsum re­ spectu principiorum; vel sicut voluntas respectu medio­ rum se habet ad seipsam respectu finis. 324. b) Probatur. In generatione vel productione ha­ bitus duo concurrunt, aliud per modum activi seu pro­ ducentis et aliud per modum passivi seu recipientis. At­ qui in potentia mixta ex activa et passiva haec duo simul concurrunt, hoc est, principium activum prout est acti­ va, et principium passivum seu receptivum prout est pas­ siva. Ergo eadem potentia mixta, quatenus activa seu agens, per proprios actus, generat vel causât habitum, quem ipsamet in seipsa recipit prout est passiva. Oportet enim generationem activam habitus resolvere in potentiam ut est activa; passivam vero, in seipsam prout passiva vel receptiva est. x Sic ergo dicendum est quod potentia mere activa per actus suos nata est producere habitum in potentia passi­ va; et similiter potentia mixta, prout est activa nata est actibus suis producere habitum in seipsa prout est pas­ siva. Et ideo actus productivi seu generativi habitus ne­ cessario debent esse aut actus potentiae mere activae aut actus potentiae mixtae quatenus est activa. Quatenus vero est passiva concurrit solum per modum motus, qui pro­ prie loquendo est actus mobilis in quantum huiusmodi; activa vero non concurrit per modum motus, sed pro­ prie per modum actus seu actionis, et ideo ut vera causa. Ratio autem cur causetur habitus in potentia vel prin­ cipio passivo ex actibus potentiae vel principii activi, est sequens: Similitudo principii activi seu agentis participata in principio passivo per modum recipientis et connaturalizata recipienti, est habitus. Atqui actus potentiae seu principii activi causai similitudinem sui in principio pas­ sivo, quae in eo recipitur secundum modum suum et /\rt. 2, § II: Modus generationis iiaditus ex actibus 333 connatiiralizatur ipsi. Ergo actus principiii seu potentiae activae causant habitum in potentia seu principio pas­ sivo. Maior constat, quia ista similitudo est qualitas, et cum sit connaturalizata et non ipsa natura, est qualitas per se primo dicens ordinem ad naturam, ideoque est prima species qualitatis; eo autem ipso quod est connaturali­ zata recipienti seu moto, est firma et stabilis, et conse­ quenter non dispositio, sed habitus. Minor facile patet. Nam ex una parte omne agens agit sibi simile: ergo actus potentiae seu principii activi na­ tura sua ordinantur ad causandam vel transmittendam similitudinem suam principio passivo; ex alia vero parte, quia quidquid recipitur ad modum recipientis recipitur, haec similitudo agentis prout recepta et participata est in patiente, modum seu naturam patientis etiam ex se induit, et ideo connaturalizatur ipsi. Similitudo ergo agentis impressa ab agente in patien­ te et recepta per modum formae stabilis et permanentis in patiente, est vere habitus quidam. B. Quomodo isti actus concurrant ad generandum habitum 325. Ut dictum est, quaestio potest moveri: respectu habitus generandi in potentia vel principio mere passivo; 2°, respectu habitus generandi in potentia mix­ ta seu activa simul et passiva. 326. conclusio prima: Actus agentis exterioris vel principii mere activi exterioris concurrunt veluti causa principalis et unica ad causandum habitum in potentia mere passiva. 327.Probatur. Habitus producitur in potentia vel principio mere passivo ab actibus potentiae vel principii activi, sive istud principium activum sit exterius, hoc est, alterius suppositi, sive sit eiusdem suppositi; exte- ■■•I' P. I, Q. LI. De generatione habituum rioris suppositi, sicut lumen causatur a sole in aere; eiusdem vero, sicut species intelligibilis causantur in in­ tellectu possibili ab intellectu agente. Constat autem evi­ denter quod unica causa productiva talis habitus est illud activum principium quod est etiam eius causa adaequata. Et inde argumentum: causa propria et adaequata ge­ nerationis habitus est causa principalis et unica eius. At­ qui actus potentiae activae seu principii activi exterioris est causa propria et adaequata generationis habitus in potentia mere passiva. Ergo actus potentiae activae seu principii activi exterioris sunt causa principalis et unica huius habitus generandi. Maior apparet, quia causa propria alicuius est causa principalis eius; causa enim instrumentalis non est cau­ sa propria, sed aliquo modo appropriata et communis; causa vero adaequata est causa totalis seu unica, ut no­ mine ipso patet. Minor autem ex dictis constat; quia potentia mere passiva seu receptiva nullo modo active concurrit ad pro­ ductionem talis habitus, sed mere passive se habet; sola autem agit potentia activa seu principium activum, quod est eius causa propria et adaequata. Et sic sol est causa principalis et adaequata illuminationis aëris, et agens ex­ terius est causa dispositionum in materia prima, et in­ tellectus agens est causa propria et principalis et adae­ quata generationis specierum intelligibilium in intellectu possibili, quia sensus sive interni sive externi non con­ currunt proprie loquendo active, sed mere materialiter vel obiective, et ideo profunde appellantur a S. Thoma materia causae; et Deus seu gratia Dei est causa princi­ palis et unica generationis habitus supernaturalis in nobis. 328. conclusio secunda: Quantum vero ad generatio­ nem habitus in potentia mixta seu passiva simul et acti­ va, concurrunt sequentia: actus potentiae vel principii activi; actus potentiae passivae quae movet mota, et ac­ tus agentis exterioris creati. Are 2, § Π: Modus generationis habitus ex actibus 335 329. Explicatur. Constat autem evidenter quod cau­ sa exterior minus influit in effectum quam causa interior potentiae activae et passivae, quia non concurrit, proprie loquendo, nisi adiuvando potentiam passivam ut influ­ xum accipiat a potentia activa, sicut medicus concurrit ad sanandum et magister ad scientiam generandam et paedagogus ad virtutem procreandam. Similiter, constat actus potentiae seu principii activi prius et profundius concurrunt quam actus potentiae pas­ sivae, quia haec movet mota, hoc est, inquantum mota seu acta a potentia activa; patet autem quod propter quod unumquodque tale et illud magis. Sic ergo actus potentiae activae, quando in eodem subiecto sunt potentia activa et passiva, vel actus eius­ dem potentiae passivae secundum quod prius se habet in actu respectu altioris et prioris obiecti, primo et ma­ xime et principaliter concurrunt ad generandum habitum in potentia passiva; actus autem potentiae passivae con­ currunt ut causa principalis penitus subordinata in agen­ do, quia non movet nisi ut mota ab activa; actus deni­ que agentis exterioris concurrunt per modum causae in­ strumentalis in adiutorium potentiae passivae ut exequa­ tur motionem potentiae activae, licet quandoque et se­ cundario possint adiuvare potentiam ipsam activam. Et sic in generatione scientiae agens principale est intellectus agens una cum intellectu possibili iam in actu primorum principiorum, ut agens autem principale subordinatum est ipse intellectus possibilis prout ex vi prin­ cipiorum deducit conclusiones; sed ista prima principia, quae sunt veluti praemissae syllogismi demonstrativi, sunt veluti causae instrumentales coniunctae, magister vero docens exterius est veluti causa instrumentalis se­ parata, quia solum cooperatur proponendo signa exterio­ ra praemissarum et conclusionum» *. i De Verit., q. 11. art. 1-2. 336 P. I, Q. LI. De GENERATIONE HABITUUM Ista autem causa instrumentalis separata est contin­ gens et non omnino necessaria, et ideo potest homo per inventionem seu absque magistro scientiam acquirere, li­ cet ordinarie melius acquirat per disciplinam. Et manifeste constat hic dari veram et per se causalitatem efficientem, et non solum causalitatem per acci­ dens, ad modum removentis prohibens, ut putabat Du­ randus *. Et inde apparet quanti momenti est agere semper se­ cundum principia et resolvere actus omnes in principia explicite et formaliter, quantum possibile sit, quia ex hoc maxime pendet generatio habitus. Et quidem facile est hoc videre quando principium activum et principium passivum spectant ad diversas po­ tentias, sicut ratio et voluntas causant dispositiones ha­ bituales in sensibus internis per imperium suum; vel sicut ratio et voluntas movendo appetitum sensitivum producunt in eo sigillationem sui per modum temperan­ tiae et fortitudinis; similiter quando ratio practica im­ perativa causât iustitiam in voluntate; vel etiam quando intellectus agens causât species intelligibiles in intellec­ tu possibili; in hoc enim casu potentia activa, quae su­ perior est, bene potest causare similitudinem sui per mo­ dum permanentis in potentia inferiori quae passiva est. Sed quando est eadem omnino facultas, quae propnis actibus causât habitum in seipsa, difficilius est intellectu. Et ideo distinguendus est in hac facultate actus primus et naturalis, qui fortior est, et actus derivatus; insuper potentiam illam ut actu ditatam habitu circa principalia eius obiecta ab eadem potentia prout in potentia est ad obiecta et actus secundarios. Et sic vis nativa potentiae per actum naturalissimum causât in seipsa primum habitum et eadem facultas cum primo et perfectissimo habitu causât in seipsa habitum posteriorem erga obiecta secundaria, sicut vis nativa in- 1 Durandus, tn IV Sent., dist. 33, q. 2, edit, cit., fol. 174, coi. 2. Art. 2, § III: Solvuntur difficultates 337 tellectus agentis causât naturaliter species intelligibiles primorum principiorum, postquam autem intellectus possibilis est in actu per has species, una cum intellectu possibili causât in seipso habitum conclusionum, et sic in aliis casibus. Et inde apparet maxima naturalitas habitus, nam pri­ mus habitus fit per continuationem et assimilationem ad ipsam naturam potentiae activae, et habitus posterior per continuationem et assimilationem ad habitum pri­ mum, quia naturalior vel naturalissimus est; et habitus potentiae inferioris per continuationem et assimilationem ad potentiam superiorem, cui naturaliter subordinata est. Sed notandum quod numquam S. Thomas, quando loquitur de generatione habitus ex actibus propriis, ponit exemplum de habitu primorum principiorum, sed solum de habitu scientiae, de quo bis loquitur in hoc corpore articuli et semel in responsione ad tertium; quia revera habitus principiorum non causatur ex aliquo actu intel­ lectus possibilis, sed solum ex actu intellectus agentis, qui mere activus est. Lex ergo suprema bonae educationis pro bonis habiItibus generandis est ista: principiis insta semper oppor­ tune et inoportune, pro malis autem eradicandis, haec: principiis obsta. § III SOLVUNTUR DIFFICULTATES 330. Obiectio prima: Videtur quod nullus habitus possit ex propriis actibus causari. Nam contraria ne­ queunt eidem simul convenire. Atqui, si aliquis habitus causaretur in aliqua potentia ex propriis actibus, contraria simul convenirent illi potentiae. Ergo habitus non causatur in aliqua potentia ex propriis actibus. Maior constat, quia dare seu emittere et recipere seu immittere sunt contraria. Atqui causans habitum dat seu In 338 P. I, 0. LI. Df. GENERATION» IIABITI'L'M emittit; recipiens vero immittit seu recipit. Ergo si ali­ qua potentia in seipsa causaret habitum propriis actibus, contraria simul ei convenirent. 331. Respondetur. Dist. mai.: Contraria nequeunt si­ mul eidem convenire secundum idem et circa idem, con­ cedo; secundum diversa et circa diversa, nego. Contradist. min.i si aliqua potentia causaret in seipsa aliquem habitum propriis actibus, contraria, hoc est, da­ re et recipere seu agere et pati, simul ei convenirent, secundum idem et circa idem, nego; secundum diversa et circa diversa, concedo. Et nego consequens et consequentiam. Solutio patet ex dictis. Potentia enim, quae propriis actibus potest in seipsa causare habitum, est potentia mixta, hoc est, partim activa et partim passiva; et ut activa causât vel dat; ut passiva, vero, patitur vel recipit. Unde nulla est oppositio proprie dicta. 332. Obiectio secunda. Nequit idem simul esse mo­ vens et motum, agens et patiens, dans et recipiens. Atqui causans seu producens habitum propriis actibus movet, agit et dat habitum; subiectum autem in quo causatur habitus movetur, agitur, recipit habitum. Ergo nequit es­ se eadem potentia causans habitum actibus suis simulque habitum recipiens. 333. Respondetur, eodem modo: Nequit simul et se­ cundum idem vel circa idem, concedo; secundum diversa vel circa diversa, nego. 334. Obiectio tertia: Si habitus causaretur in aliqua potentia ex propriis actibus, deberet causari ex actibus praecedentibus habitum, quia causa semper est prior ef­ fectu. Atqui hoc est impossibile. Ergo habitus non cau­ satur in aliqua potentia ex propriis actibus. Minor statim apparet. Nam actus alicuius potentiae praeedentes habitum sunt imperfectiores habitu, cum ha­ bitus perficiat operationes. Atqui quod est imperfectius I Art. 2, § III: Solvuntur diFFicultatbs 339 habitu nequit causare habitum, quia causa nequit esse imperfectior suo effectu. Ergo actus praecedentes habi­ tum nequeunt causare habitum, ideoque et nullus actus, quia neque etiam posteriores causare valent. 335. Respondetur. Concedo mai.; nego min. Ad cuius probationem distinguo mai.: Actus alicuius potentiae praecedentes habitum sunt imperfectiores habitu gene­ rando, secundum quod procedunt ab illa potentia ut est mota et circa idem obiectum ac habitus generandus, con­ cedo; secundum quod procedunt ab illa potentia ut est movens et circa obiectum altius et prius et nobilius quam sit obiectum habitus generandi, nego. Concedo minorem et nego consequens et consequen­ tiam. Semper causa debet esse superior effectu; nunc au­ tem potentia receptiva habitus non causât habitum ut est passiva, sed ut est activa; neque est activa secundo seu mota nisi prout movetur ab alia vel alio modo magis activo. Et tunc iste actus seu motus, secundum quod pro­ cedit a principio activisissimo vel modo magis activo, est propria causa habitus; licet causa exeeutiva et subordinata, hoc est, movens mota, imperfectius moveatur et moveat antequam acquirat habitum quam postea. Pro­ pria ergo causa habitus generandi est potentia altior vel altior habitus vel altior modus operandi eiusdem poten­ tiae in qua causatur et recipitur habitus, in ordine ad obiecta et ad actus inferiores et magis secundarios Sic est altior potentia intellectus agens respectu habitu pri­ morum principriorum; ratio et voluntas respectu virtu­ tis appetitus sensitivi; est altior habitus intellectus principorum respectu habitus conclusionum seu illativi; est altior modus operandi voluntatis ut natura respectu vo­ luntatis ut ratio. i a Cf. etiam I-II, 63, 2, ad 3. 340 P. I, Q. LI. De generatione habituum Art. 3.-Utru il per unu II actum possit generari habitua 336. Postquam in articulo praecedenti conclusum est habitus quosdam causari ex actibus, videretur sequi quod ad generationem eorum semper concurrere debeant plures actus, et tamen difficultas est quia videntur esse habitus quidam generabiles per unum solum actum. Hac ergo de causa S. Doctor inquirit utrum omnes habitus generabiles ex actibus sint semper generabiles ex pluri­ bus actibus, an sint etiam habitus quidam generabiles ex uno solo actu. Oportebat enim determinare per quot ac­ tus sit generabilis habitus, an semper per plures vel etiam aliquando per unum tantum. Ut ergo in hac re quae sat foecunda et difficilis est, ordinate et clare procedamus, primo, per modum status quaestionis praenotabimus nonnulla quae necessaria sunt scitu ad recte intelligendum et ponendum problema, quod volvere intendimus; secundo, solutionem proble­ mati dare conabimur. § I STATUS QUAESTIONIS 337. Ut status seu positio quaestionis rite propona­ tur, oportet prae oculis habere quasdam notiones et non­ nullas distinctiones. Ideo ergo tria hic facimus: 1°, dare quasdam notiones terminorum quaestionis; 2°, propone­ re quasdam distinctiones necessarias; 3°, formidare exac­ te quaestiones solvendas. A. Notiones terminorum quaestionis 338. a) Quando dicitur in tituto «utrum per unum actum possit generari habitus», sumitur unus actus non specie, sed numero, prout idem est ac unicus actus, et Axr. 3, § I: Problema de numero actuum ad habitum generanduai 341 I contraponitur pluribus actibus numero seu repetitioni actuum. Et quidem oportet intelligere hunc actum prout ex articulo praecedenti constat actum generare habitum, idest actum potentiae vel habitus superioris moventem potentiam inferiorem vel eandem potentiam relative ad obiecta inferiora in qua vel in ordine ad quae generan­ dus est novus habitus. b) Quando vero dicitur «possit generari», intelligen­ dum est nomine «potentiae» potentiam naturalem ope­ rantem modo naturali vel secundum cursum naturalem rerum; non enim agimus de potentia absoluta vel metaphysica neque etiam de potentia Dei per miraculum; no­ mine autem «generationis» intelligenda est vera produc­ tio ipsius habitus, et non solum dispositio quaedam vel praeparatio ad habitum; generatio enim formaliter ter­ minatur ad formam et esse rei generandae. Non autem quaerit S. Doctor utrum per unum actum «de facto» semper generetur aliquis habitus, sed utrum «possit» generari, idest, utrum talis sit naturae ille actus generativus et ille habitus generandus, ut habitus ille natus sit regulariter generari illo uno actu. c) Nomine autem «habitus» intelligitur, ut patet ex dictis in quaestione 49, qualitas de se permanens qua sub­ iectum bene vel male se habet ( = disponitur) ad actum primum vel secundum. Et, ut ex ibidem dictis constat, potest dupliciter su­ mi: uno modo, quoad puram eius essentiam vel speciem, per comparationem scilicet ad obiectum vel terminum a quo specificatur, abstrahendo a ceteris; alio modo, quoad accidens eius proprium et connaturale, quod ei convenit individudliter et per comparationem ad subiectiun in quo est, nempe quoad modum seu statum habi­ tualem. S. Thomas ipse indicavit hanc distinctionem supra, quaestione 50, articulo 1 ad 2, quando dixit quod habitus quoad essentiam vel substantiam vel speciem sumptus, dicitur per comparationem ad propria principia vel pro- ίΜ>’ι I - P. I, Q. LI. De generatione habituum prias causas, ex quibus definitur; quoad modum vero seu statum vel quoad conditiones individuales dicitur per comparationem ad modum quo recipitur in tali vel tali subiecto, plus minusve fortiter. Et in idem redit distinc­ tio illa «quoad se» et «quoad nos», quae occurrit in ma­ teria de certitudine fidei divinae vel etiam theologiae sacrae, per comparationem ad alios habitus cognoscitivos Alio modo etiam appellat alibi, nempe quoad formale et quoad materiale1 2, et quando utrumque adest dicitur habitus perfectus seu in statu perfecto; quando vero deest status ille, dicitur habitus in statu imperfecto3; quod si adsit solus status vel modus permanens absque principiis vel causis per se stabilibus, dicitur simplex dis­ positio, licet per modum habitus4. loannes a S. Thoma explicat hanc distinctionem his verbis: «Habitus quoad substantiam et essentiam consi­ deratur in ordine ad obiectum·, quoad modum vero et accidentalem perfectionem, consideratur in ordine ad subiectum. In ordine ad obiectum dicitur habitus quando versa­ tur circa obiectum firmum et certum, ita quod inde, sci­ licet ex obiecto sortiatur etiam seu petat permanentiam et firmitatem, sicut in habitibus acquisitis scientia, in infusis fides et spes. In ordine ad subiectum sortiuntur habitus firmitatem et permanentiam, quando ipse habitus ita vincit et subiicit ad suum exercitium subiectum, ut in exercendis et efficiendis actibus subiectum non sentiat difficultatem, sed firmiter et prompte operetur» 5. Iste autem modus, pro omni genere habitus, hoc est, tam entitativi quam operativi, consistit in plena conna1 2 3 * ritur II-II, 4. 8. II-II. 152, 3, ad 2 et ad 3. I-II, 65, 1. Cf. Caictanum, ibident, n. 1-2. Cf. Βανέζ, /m II-II, 4, 5, dub. 1, not. 2 edit cit coi 468 ÏTt *edU. b“ ^e°'·· hï’ *“*’· 11 a«· 8' ’uat Art. 3, § I: Problema de numero actuum ad habitum generandum 343 turalizatione ad subiectum in quo est, seu in plena adap­ tatione, et proportione ad ipsum, quae quidem connaturalizatio, in operativis, secum trahit usum connaturalem, ita ut operationes fiant constanter seu perseveranter, prompte seu faciliter, delectabiliter et perfecte. B. Distinctiones prae oculis habendae 339. Loquimur, ut patet, de habitibus naturalibus tantum, minime vero de habitibus supematuralibus, qui constat quod non causantur ex actibus nostris. lam vero, quantum ad habitus naturales seu acquisi­ tos, possumus loqui; a) de habitibus corporalibus seu entitativis, ut de sanitate et aegritudine, de pulchritudine et foeditate, etc.; aut, b) de habitibus operativis seu spiritualibus, qui sunt in potentiis animae sicut in pro­ ximo subiecto, et quidem in hoc casu loqui possumus: 1) de habitibus cognoscitivis seu intellectualibus, aut, 2) de habitibus appetitivis seu moralibus, sive sint in appetitu superiori seu voluntate, sive sint in appetitu in­ feriori, tam irascibili quam concupiscibili. Quod si de habitibus cognoscitivis fiat sermo, loqui possumus; a) de habitibus speculativis, scilicet de sapien­ tia et sciencia, aut β) de habitibus practicis, nempe de prudentia et arte, qui sunt habitus illativi seu discursivi, nam intellectus et synderesis sunt habitus intuitivi, qui proprie loquendo non acquiruntur, sed a natura quasi habentur, ut constat ex dictis supra, articulo primo. Et quidem constat quod, proprie loquendo, non agi­ mus nisi de habitibus proprie et complete dictis, qui nem­ pe ex propria natura firmitatem et permanentiam ha­ bent, non autem de habitibus large sumptis, qui proprius dici debent dispositiones, ut opinio et fides humana, quae ad opinionem reducitur. Loquentes autem de habitibus proprie dictis, tractare possumus insuper de eo quod principale et formale est, nempe in ipso intellectu possibili, et de eo quod est se- 344 P. I. Q. LI. De generatione habituum cundarium et quasi materiale vel dispositivum, scilicet in potentiis apprehensivis sensitivis, et manifestum est quod maxime et directe quaerimus de habitibus quan­ tum ad id quod principale et formale et essentiale est vel etiam pure essentiale, licet secundario et ex conse­ quenti quaeramus de eo quod accidentale et materiale et quoad statum vel modum eis convenit. C. Positio quaestionis 340. Inde ergo facile intelligitur positio quaestionis, siclicet: 1°, utrum sint aliqui habitus —et hoc posito, quinam sint— qui, quoad essentiam eorum, nati sint ge­ nerari unico actu; 2°, quinam sint habitus qui, quoad eorum essentiam, non sint nati generari unico actu, sed pluribus; 3J, ex parte status vel modi et quoad id quod secundarium et quasi materiale est, utrum possit aliquis habitus generari unico actu, an e contra semper requi­ rantur plures actus. Dato autem quod plures actus requirantur ad gene­ rationem habitus quoad eius substantiam vel saltem quoad modum eius, adhuc circa hoc quaeruntur tria: a) quid causant vel producunt priores et quid ultimus; b) hoc dato, quomodo causent vel producant illud; c) quot actus requirantur ad habitum causandum. Denique, modo proportionali, quaeri potest quoad habitum large et improprie dictum. En ergo totus status quaestionis schematice contrac­ tum: I) notiones: A) Per unum actum: a) numero, idest, unico actu, et non solum per unum specie; b) et quidem ipsius potentiae in qua est ha­ bitus, prout movetur a potentia vel habi- Αλτ. 3, § I: Problema de .numero actuum ad habitum generandum 345 B) Possit generari: a) potentia naturali seu attenta natura actus generantis et habitus generandi, non au­ tem potentia metaphysica neque obedientiali; b) et quidem generari proprie loquendo, quan­ tum ad formam et esse eius. C) Habitus: a) per se primo: quoad essentiam vel spe­ ciem eius, b) per se secundo: quoad statum vel modum habitualem ei connaturalem. II) DISTINCTIONES HABITUS; A) Proprie et complete dictus, idest operativus tantum, non entitativus (q. 50, art. 1), et qui­ dem mediatus seu illativus (q. 51, art. 1): a) quoad essentiam vel speciem tantum: 1) cognoscitivus seu intellectualis: a) speculativus: - sapientia, - scientia. β) practicus: - prudentia: de agibilibus, - ars: de factibilibus. 2) appetitivus seu moralis; a) in appetitu superiori seu voluntate: iustitia. β) in appetitu inferiori: - irascibili: fortitudo, - concupiscibili: temperantia. b) quoad statum vel modum tantum (eodem modo subdistinguendo). c) quoad essentiam et modum simul (eodem modo subdistinguendo). P· I. Q. LI De generatione habituum B) Large et improrpie dictus: dispositiones: a) quoad essentiam vel speciem dispositionis tantum: 1) entitativa seu corporalis. 2) operativa seu spiritualis: «) cognoscitiva: - opinio, - fides humana. β) appetitiva: vitium. b) quoad statum vel modum habitus tantum (eodem modo subdistinguendo). c) quoad essentiam dispositionis et modum habitus (eodem modo subdistinguendo). » QUAESTIONES: A) Directe et per se: circa habitus proprie dictos, quoad: a) puram essentiam vel speciem: 1) utrum et quinam sint habitus generabi­ les unico actu. 2) quinam vero sint generabiles solum pluribus actibus, et hoc dato: a) quid priores causent et quid ultimus; β) hoc dato, quomodo causent; γ) quot requirantur. b) purum modum vel statum habitualem: utrum possint generari unico actu vel so­ lum pluribus, et tunc subdistinguendo ut supra. c) utrumque simul: patet ex praecedentibus, et inservit ad solvendas difficultates. B) Indirecte et ex consequenti: circa habitus lar­ ge dictos, quoad: a) puram essentiam vel speciem dispositionis tantum: ex unico vel pluribus; b) statum vel modum habitualem, ut supra; c) utrumque simul, ut supra. Art 3, § Π. A: Actus requisiti ad habitus proprie dictos 347 § Π SOLUTIO QUAESTIONIS 341. Hac in re dantur duae positiones apparenter ex­ tremae et alia quasi media: extremae quidem sunt quae omnes habitus sumunt per modum unius; media vero quae inter diversos habitus distinguit. Ergo una sententia extrema est illa quae docet omnes habitus esse generabiles uno solo actu, per alios vero sub­ séquentes augeri et perfici et roborari. Ita, ut videtur, plures nominales, quibus adhaerent Suarez, Conimbricenses et maior pars philosophorum Societatis lesu. Alia vero positio extrema docet nullum habitum esse generabilem uno solo actu, sed omnes generari pluribus actibus repetis. Ita Vazquez. Dixi autem istas duas sententias esse apparenter ex­ tremas et ad invicem oppositas, cum tamen revera non sint. Nam omnes isti philosophi et theologi non distin. guunt specifice seu essentialiter habitum a dispositione, ut diximus supra quaestione 49, art. 2; consequenter, eo­ dem modo generatur essentia habitus et essentia dispo­ sitionis, et hoc fit quolibet actu; sed habitus proprie lo­ quendo, nominatur dispositio firma et radicata et sta­ bilis seu difficile mobilis, et hoc non obtinetur nisi plu­ ribus actibus repetitis. Vazquez ergo, qui nomine habitus non vult intelligere nisi dispositionem firmam et stabi­ lem, asserit nullum habitum esse generabilem unico solo actu; Suarez, vero et alii, attendentes ad ipsam essen­ tiam puram, quae identice est utrobique, tenet omnem habitum quoad substantiam vel essentiam esse generabi­ lem unico actu, nullum tamen esse generabilem quoad modum vel statum habitus nisi per plures actus repe­ titos. Revera ergo idem sentiunt omnes isti qui etiam putant habitum esse coloniam quandam seu collectionem plurium dispositionum seu graduum partialium, ex qui­ bus adunatis resultat unus habitus totalis et completus. Unde per singulos actus generatur aliquis novus gradus, &-J i i 4 i I 348 P. I, Q. LI. De generatione habituum qui praecedenti additur, usque dum ultimus complet ha­ bitum totalem. Pro istis itaque nulla fere esset difficultas quaestionis praesentis. At S. Thomas, qui in Summa Theologiae distinxit spe­ cifice habitum et simplicem dispositionem, debebat quae­ rere utrum sint aliqui habitus generabiles unico actu, an e contra omnes debeant pluribus actibus generari; pri­ mo enim adspectu videretur dicendum quod solae dis­ positiones sunt aliquo modo generabiles unico actu; ha­ bitus vero e contra deberent semper pluribus actibus ge­ nerari. Solvit autem distingendo diversos habitus, prout sat clare apparet in textu, licet non applicet expresse dis­ tinctionem illam specificam inter habitus proprie dictos et simplices dispositiones. Nos autem, logice sequentes principia S. Thomae, ta­ lem distinctionem applicamus, et secundum eam quaes­ tionem solvimus. Quae distinctio est omnino fundamen­ talis in hac quaestione, ut bene notat loannes a S. Tho­ ma ’. Ari. 3, § Π. A: Actus requisiti ad habitus proprie dictos 349 Maior constat, quia habitus intellectualis speculati­ vus est proprie loquendo habitus conclusionum. Atqui habitus conclusionum est generabilis quoad essentiam vel speciem suam unica demonstratione. Nam principium activum totaliter vincens et deter­ minans potentiam passivam intellectus possibilis ad con­ cludendum, causai in intellectu possibili habitum con­ cludendi seu conclusionum quoad essentiam vel speciem suam. Atqui unica demonstratio, quae est principium activum sciendi, totaliter vincit et determinat potentiam passivam intellectus possibilis ad concludendum, quia experimur quod unicum argumentum apodicticum ne­ cessario movet et determinat intellectum ad assentiendum conclusioni quoad specificationem et quoad exerci­ tium. Ergo habitus conclusionum in aliquo genere sci­ bili est generabilis quoad essentiam vel speciem suam unica sola demonstratione vel unico solo argumento. Et inde venit dictum: argumenta non numerantur, sed ponderantur. Ac revera, vera et perfecta demonstra­ tio, quae est demonstratio propter quid, non potest es­ se nisi una pro una conclusione. A. Solutio quaestionis pro habitibus proprie dictis Essentia autem vel species unius scientiae salvatur in unica conclusione, quia idem est obiectum formale 1. Quoad ipsam essentiam vel speciem habitus çuoet quod omnium conclusionum unius scientiae, quae solum differunt ex parte obiecti mere materialis: eo er­ 342. conclusio prima: Habitus intellectualis specula­ go ipso quod specificaverunt primam conclusionem, spetivus est generabilis quoad essentiam vel speciem eius cificaverunt et ceteras omnes possibiles. unico solo actu. 344. Confirmatur, Essentia vel species proprii effec­ 343. Probatur: Primo, argumento philosophico. Ha­ tus causae propriae et univocae salvatur in primo effec­ bitus intellectualis speculativus est generabilis quoad tu, qui est unus effectus numero. Atqui scientia est pro­ essentiam vel speciem suam unica demonstratione. At­ prius effectus demonstrationis. Ergo essentia eius sal­ qui unica demonstratio est unicus actus. Ergo habitus vatur in primo effectu, qui est unus effectus numero. intellectualis speculativus est generabilis quoad essen­ Unus autem effectus numero, hoc est, cognitio conclu­ tiam vel speciem suam unico solo actu. sionis unius necessario fit ab una sola demonstratione. Minor vero est per se nota. Nam una demonstratio ιΐ0Λη Τ,Ι0ΜΛ' Ct,rsus Theol., in h. 1., disp. 13, art. 8, quae· numero est unus discursus numero; unus autem discur­ riiur i, n. o, p. /7 b. sus numero est unus actus mentis, nempe tertia mentis ίr : 350 P. I, O. LI. De generatione Art. habituum 3, § II. A: Actus requisiti ad habitus proprie dictos 351 speciem suam uno solo actu. Atqui habitus intellectua­ les practici non sunt generabiles quoad essentiam vel speciem suam uno solo argumento. Ergo habitus intel­ lectuales practici non sunt generabiles quoad essentiam vel speciem suam uno solo actu Maior patet. Nam argumentum est essentialiter dis­ cursus, sive sit syllogismus sive sit inductio, reducta 345. Secundo, argumento theologico. Potentia passi­ tamen quodammodo ad syllogismum. Quia ergo ex ae­ va plene disposita ad formam, unico solo actu et motu quo se habent argumentum et discursus vel iudicium accipit formam illam. Atqui intellectus possibilis est po­ mediatum, quod est tertia operatio mentis, idem est ne­ tentia passivia plene disposita secundum se ad formam gare unitatem argumenti et unitatem actus rationis, et habitus speculativi, hoc est, ad scientiam et sapientiam. consequenter idem est ponere pluralitatem utrobique. Ergo intellectus possibilis reducitur ad formam seu ha­ Minor autem, ubi unice stat difficultas, sic ostendi­ bitum speculativum unico solo actu vel motu. tur: principium activum non totaliter vincens et deter­ Maior constat, quia secus ille actus nihil causaret, minans potentiam passivam, non producit vel generat cum nequeat disponere potentiam non amplius dispo- habitum in potentia passiva. Atqui unum solum argu­ nibilem, utpote iam plene dispositam. mentum rationis practicae est principium activum non Minor facile patet. Nam intellectus speculativus se­ totaliter vincens et determinans potentiam passivam in­ cundum se est naturaliter plene dispositus ad recipien­ tellectus possibilis ad certo et infallibiliter concluden­ dam formam scientiae, eo quod secundum se nullam ha­ dum verum practicum. Ergo unum solum argumentum bet indispositionem. Inde argumentum: potentia nullam rationis practicae non generat in intellectu possibili ha­ habens indispositionem secundum se est secundum se bitum intellectualem practicum. plene disposita ad suum obiectum. Atqui intellectus pos­ Maior constat, quia habitus dicit determinationem fi­ sibilis secundum se nullam habet indispositionem in xam et firmam potentiae passivae: ubi ergo non habetur quantum est speculativus, quia intellectus speculativus perfecta et plena determinatio, non habetur impressa non est secundum se vulneratus a peccato originali, sed modo stabili similitudo activi principii, quae est habitus solus intellectus practicus est directe vulneratus in na­ proprie dictus. turalibus ex peccato originali. Minor autem facile patet, nam unum argumentum 346. conclusio secunda: Habitus intellectuales prae­ in materia essentialiter contingenti, hoc est, in materia fici non sunt generabiles quoad essentiam vel speciem contingenti ut contingens est, non est capax ex se solo totaliter vincere et determinare potentiam passivam in­ suam unico solo actu. tellectus possibilis ad certo et infallibiliter concluden­ 347. Probatur. Primo, ratione philosophica, quae va­ dum verum. Atqui argumentum rationis practicae est ar­ let pro omni statu hominis. Habitus intellectuales non gumentum in materia essentialiter contingenti, hoc est, magenerabiles quoad essentiam vel speciem suam uno solo in materia contingenti ut contigens est, quia haec ma· argumento non sunt generabiles quoad essentiam vel ____ operatio una numero. Ergo unica demonstratio est re­ vera unicus actus. Quia ergo sapientia et scientia sunt habitus intellectuales speculativi conclusionum, dicen­ dum est scientiam et sapientiam esse generabiles quoad essentiam vel speciem unico actu seu unica demonstra­ tione 1 Cf. S. Thomam, De Verit.. 14, 1. A 1 In VII Physic., lect. 6, n. 9. ? Ç 'i * t Ÿv* i 352 P. I, Q. LI. De GENERATIONE HABITUUM Art. 3, § II, A: Acrus requisiti ad habitus proprie dictos 353 uniuscuiusque non statim vincitur uno actu, sed multum teria sunt agibilia vel factibilia in concreto considerata, in quo sunt actiones. Ergo unum solum argumentum ra­ oportet adlaborare; et quanto magis naturalis et firmus tionis practicae non potest totaliter vincere potentiam est, tanto plus et fortius reagere oportet. Minor autem patet ex revelatione, qua scimus ratio­ passivam intellectus possibilis ut veritatem semper certo nem practicam esse vulneratam seu aegrotam peccato et infallibiliter concludat. Nec enim contingens ut contingens uno actu potest originali, et quasi orientata ex hoc languore naturae, ad determinationem fixam et quodammodo necessariam in­ bona propria contra bonum rationis, quae quidem vul­ neratio, quae dicitur vulnus ignorantiae, est habitualis, ducere in intellectu possibili. Hac ergo de causa neque ars neque prudentia, quae chronica, quasi connaturalis nobis effecta et quasi a na­ sunt habitus intellectus vel potius rationis practicae, pos­ tura recepta \ sunt uno solo actu vel argumento generari, et quidem 348. conclusio tertia: Habitus appetitivi seu mora· multo minus prudentia quam ars, quia materia eius, quae sunt contingentia libera, est magis contingens quam ma­ les non sunt generabiles uno solo actu. teria artis, quae sunt contingentia naturalia \ 349. Probatur. Primo, ratione philosophica valente 347. Secundo, ratione theologica, quae valet specia­ pro omni statu humanae naturae. Habitus potentiae pas­ liter pro homine in statu naturae lapsae. Potentia passi­ sivae appetitivae non totaliter vincibilis et plene deter­ va positive indisposita contrariis dispositionibus quasi minabilis uno solo iudicio ultimo practico et uno solo naturalibus vel chronicis ad aliquam formam, non est imperio ut in idem ferantur ut in pluribus per modum naturaliter reducibilis ad formam illam uno solo motu naturae, sunt habitus non generabiles uno solo actu. At­ vel actu potentiae vel principii activi naturalis. Atqui qui habitus appetitivi seu morales, hoc est tam volun­ ratio practica est potentia passiva positive indisposita tatis quam appetitus sensitivi, sunt habitus potentiae contrariis dispositionibus quasi congenitis ad formam passivae non totaliter vincibilis et plene determinabilis habitus intellectualis practici. Ergo ratio practica non uno solo iudicio ultimo practico unoque imperio ratio­ est naturaliter reducibilis ad formam habitus practici nis practicae, ut in idem bonum feratur ut in pluribus intellectualis per unum solum motum vel actum princi­ per modum naturae. Ergo habitus appetitivi seu morales pii activi naturalis, quod est ratio ipsa practica mota a sunt habitus non generabiles uno solo actu. synderesi. Maior constat, quia appetitus natus est moveri a ra­ Maior patet, quia forma non introducitur in aliquo tione practica, et ideo propria causa habitus appetiti­ subiecto nisi ab eo expellantur dispositiones contrariae vi seu moralis, est motio vel actus rationis practicae, qui et oppositae. Dispositiones autem istae non expelluntur est ultimum iudicium practicum et imperium. Quando nisi actibus contrariis, causantibus in subiecto contra­ ergo unum solum iudicium practicum et unum solum rias dispositiones. Et manifeste, quando dispositiones imperium non possunt totaliter vincere passivitatem ap­ sunt valde radicatae et firmae et quasi congenitae, na­ petitus eumque penitus determinare modo habituali et turaliter non vincuntur et expelluntur uno solo actu vel permanenti ut sequatur bonum vere humanum ut in plumotu. Sicut videmus quod character seu modus essendi i II-II, 4, 2 ad 3; 3 ad 2; et art. 15. > I II, 85, 3. ι^·β·ηΐ0β· s 354 P. I, Q. LI. De Art 1 § II» A‘ ACTUS REQUISITI AD HABITUS PROPRIE DICTOS generatione habituum ribus, evidenter habitus talis potentiae non sunt gene­ rabiles uno solo actu. Minor etiam constat, quia ista iudicia et imperia sum essentialiter contingentia et infinite variabilia pro diver­ sitate personarum, locorum, temporum aliarumque cir­ cumstantiarum. Atqui unicus actus causae contingentis et variabilis non potest imprimere determinatam et fi­ xam sui similitudinem in potentia mota, quia effectus nequit superare causam. Ergo unicum iudicium practicum et unicum imperium non sufficiunt causare habi­ tus in appetitu neque superiori neque inferiori. δ 355 Si ergo etiam ratio practica omnino sana et fortis non potest naturaliter uno solo actu iudicii et imperii sigillare ordinem suum modo permanenti et naturali in appetitu rationali et sensitivo, a fortiori multo minus id poterit ratio practica vulnerata et languida et imbecillis, qualis est ratio practica hominis lapsi. Ad ipsam ergo essentiam vel speciem generandam ha­ bitus rationis practicae et appetitus humani tam ratio­ nalis quam sensitivi, requiruntur plures actus principii proprii activi et plures motus potentiae passivae; hoc est, ad generationem essentiae habitus prudentiae requi­ runtur plures actus syndereseos et voluntatis appetentis et intendentis finem, et plures motus ipsius rationis practicae circa media in passionibus et operationibus humanis invenienda et dictanda; similiter ad generatio­ nem ipsius essentiae habitus in voluntate et in appetitu sensitivo requiruntur plures actus prudentiae vel ratio­ nis practicae prudentialis, et plures motus ipsius appe­ titus sequentes ordinem rationis circa proprias materias. 350. Confirmatur. Quae sunt naturaliter et essentia­ liter connexa, naturaliter et eodem rithmo comproducuntur et concrescunt et corrumpuntur. Atqui virtutes morales et prudentia sunt habitus naturaliter et essen­ tialiter connexi. Ergo eodem modo eodemque rithmo comproducuntur, concrescunt et corrumpuntur. Sed pru­ dentia non est producibilis vel generabilis unico actu sui activi, ut dictum est conclusione praecedenti. Ergo neque virtutes seu habitus pure morales appetitus sunt generabiles unico solo actu sui activi. ‘I' f 352. Hoc autem dato, statim occurrit interrogare: 1’, quid causant priores actus et motus, et quid ultimus actus; 2°, dato quod aliquid reale et per modum dispo­ sitionis causant, quomodo illud producant; 3°, denique, quot actus et motus requirantur ad generationem habi­ tus. Ideo: 351. Secundo, ratione theologica, specialiter pro sta­ tu naturae lapsae. Habitus potentiae naturaliter et po­ sitive indispositae non est naturaliter generabilis unico actu principii sui activi naturalis. Atqui habitus poten­ tiae appetivitae tam superioris quam inferioris, est ha­ bitus potentiae naturaliter et positive indispositae, quia 353. conclusio quarta: Actus priores causant vel sunt potentiae vulneratae in naturalibus a peccato ori­ producunt dispositiones plus minusve remotas, ultimus ginali; voluntas quidem vulnere malitiae; irascibilis au­ vero causât dispositionem ultimam ad habitum et ipsum tem vulnere infirmitatis seu debilitatis; concupiscibilis habitum simul. Haec conclusio explicatur et probatur. denique vulnere concupiscentiae ’. Ergo habitus istarum potentiarum non sunt naturaliter generabiles unico actu 354. Explicatur. Subiectum habitus suscipiendi po­ sui principii activi proprii, quod est ratio practica, ip- test se habere dupliciter ad habitum illum: uno modo, samet etiam vulnerata. contrarie indispositum, quia scilicet habet habitum con­ trarium vel saltem dispositiones positivas ad habitum contrarium; alio modo, privative tantum indispositum, quia scilicet caret positiva dispositione ad habitum sus- « Î4 I ■ IV r/ • Ï M ■ «Η 356 P. I. Q. LI. De generatione habituum cipiendum, quin habeat contrarium aut dispositionem ad ipsum habeat. Et ex hac duplici consideratione subiecti alicuius ha­ bitus vel formae, oritur distinctio illa dispositionis in negativam et positivam; negativa quidem est removens prohibens indispositionem positivam, hoc est, removens dispositionem ad contrariam formam; positiva vero est quae vere et positive praeparat subiectum formae, per maiorem proportionem et adaptationem vel convenien­ tiam eius ad formam. Constat autem quod, ordinarie loquendo, dispositio positiva supponit negativam in genere causae materialis; quia cum dispositio dispositioni contrarietur, nequit da­ ri positiva quin prius fuerit expulsa negativa. Et inde est quod negativa dispositio est semper remota, si com­ paretur cum dispositione negativa. a) Dispositio autem negativa est duplex: una partia­ lis, quando tantummodo aliqua impedimenta formae ge­ nerandae tolluntur; alia totalis, quando omnia impedi­ menta sunt de medio sublata. Et potest dici quod dis­ positio negativa partialis seu inchoata est dispositio re­ mota intra genus suum dispositionis negativae, dum dis­ positio totalis et consummata est dispositio proxima et ultima in suo genere. b) Dispositio vero positiva est quae vere et proprie distinguitur in dispositionem proximam seu ultimam, post quam est tantummodo forma vel habitus; et in dis­ positionem remotam seu non ultimam, quae evidenter potest esse prima seu remotissima, et intermedia, quae scilicet cadit inter primam et ultimam. Dicimus ergo in conclusione quod actus priores pro­ ducunt dispositiones ad habitum plus minusve remotas, nempe si subiectum sit positive vel contrarie indisposi­ tum, primo causant dispositiones negativas, expellendo contrarias dispositiones; postmodum vero dispositiones positivas, incipiendo a prima et procedendo per inter­ medias secundum maiorem vel minorem accessum ad ul- <4 ·- . Art. 3, § Π, A: Actus requisiti au - habitus proprie dictos 357 timam; actus vero ultimus est qui producit ultimam dis­ positionem, quae semper positiva est, et formam ipsam habitus. 355. Probatur. Ita intelligenda et explicanda est ge­ neratio habitus ex pluribus actibus et motibus, sicut expli­ catur generatio formae substantialis in corporibus ex pluribus actibus generantis. Atqui generatio formae sub­ stantialis in corporibus, quando pluribus actibus agentis fit, intelligitur et explicatur per hoc quod primi actus causant dispositiones remotas negativas et positivas, ul­ timus vero causai ultimam dispositionem et formam ip­ sam. Ergo et generatio habitus ex pluribus actibus ita est intelligenda et explicanda, ut priores causent dispo­ sitiones plus minusve remotas, negativas et positivas; ultimus vero causet ultimam dispositionem et habitum ipsum. Maior patet, quia quae analogice conveniunt analo­ gice sunt intelligenda et explicanda. Atqui forma sub­ stantialis generbilis ex pluribus actibus et habitus gene­ randus per plures actus, analogice conveniunt, quia habi­ tus est qualitas, qualitas autem est forma quaedam ac­ cidentalis; forma vero accidentalis et forma substantia­ lis analogice conveniunt in ratione formae, sicut sub­ stantia et accidens conveniunt analogice in ratione en­ tis. Ergo generatio habitus ex pluribus actibus est in­ telligenda et explicanda analogice ad generationem for­ mae substantialis ex pluribus motibus. Propter quod S. Thomas analogiam invenit inter di­ versas positiones diversorum philosophorum quantum ad generationem formarum substantialium et quantum ad generationem vel originem scientiarum et virtutum, qui sunt habitus, ut relatum est articulo primo. Minor autem suppono probatam et iustificatam in parte Philosophiae Naturalis quae dicitur Cosmologia. 356.Quando ergo subiectum habitus generandi est contrarie dispositum vel contrariam habet formam, pri­ mus actus primam dispositionem negativam producit, £ - P. I, Q. LI. De Art. 3, § Π, Λ: Actus requisiti ad habitus proprie dictos generatione habituum nempe saltem negationem vel remotionem actus habitus contrarii, quae est prima dispositio ad corruptionem ali­ cuius habitus, ut infra dicetur, q. 53, articulo 3, et suo actu positivo iam incipit inclinare potentiam subiecti ad habitum introducendum; secundus actus, magis adhuc et longius impedit actum habitus contrarii, et sic inde usque dum habitus contrarius iam non amplius opere­ tur, quia amisit vim inclinandi subiectum ad proprios eius actus. Postquam autem totalis dispositio negativa completa est, incipit paulatim dispositio positiva per ac­ tus respicientes proprie rationem formalem habitus in­ troducendi; et sic primus causai aliquam inclinationem et modificationem potentiae passivae; secundus, maio­ rem adhuc, et sic inde per actus successivos causantur dispositiones positivae intermediae usque ad ultimam ex­ clusive. Quando vero subiectum habitus generandi non est contrarie dispositum, sed solum privative indispositum, tunc a primo actu incipiunt causari dispositiones posi­ tivae, quia in potentia illa passiva nullam inveniunt op­ positionem vel resistentiam, et sic paulatim per subsé­ quentes actus producuntur dispositiones intermediae us­ que ad ultimam exclusive. Denique ultimus actus simul tempore concausat ulti­ mam dispositionem et habitum ipsum, scilicet per se primo et veluti terminum formalem causât ipsum habi­ tum; per se secundo vero causai ultimam dispositio­ nem, quae a forma ipsa habitus erumpit veluti proprietas quaedam eius. In hac autem serie actuum concurrentium ad genera­ tionem habitus, primus actus solet et debet esse maximi conatus et energiae, quia supervincere debet non solum apathiam potentiae passivae ad habitum introducendum, sed etiam intensam pronitatem ad habitum contrarium, et dein ceteri secundum maiorem vel minorem intensitatem, pro maiore vel minore resistentia; imo expedit quod actus isti sint valde energici et perseverantes, et si in crescendo pergant, citius et melius generabitur habitus. 359 357. Ad rem Frobes, qui experimenta Psychologorum experimentalium collegit: «a) modus novus agendi cum summa quae fieri po­ test intensitate, inchoandus est; ideo motiva omnia col­ ligenda, quae eum commendant; conditiones externae procurandae, quae talem actionem postulant; promissis maxime publice datis contraria activitas repudianda est, etc., ita ut primum tempus cum maxima cura novae con­ suetudini introducendae impendatur. b) Exceptio a nova consuetudine tunc maxime vitan­ da est, quandiu habitus constans formatus nondum est. Ita, ad correctionem inclinationis perversae, ut intem­ perantiae in potu, optimum est veterem consuetudinem statim totaliter frangere, non paulatim eam minuere velle. c) Quaelibet opportunitas quaerenda est ad agendum iiLxta novam regulam actionum; tales enim actiones et motus magis quam sola proposita interna novum habi­ tum creant» Aliis verbis: requiritur: a) intensitas maxima actio­ nis, quae fit cum magna attentione et reflexione ex parte intellectus, et cum magno conatu vel fervore ex parte voluntatis; b) constantia in novo modo agendi, non ob­ stantibus quibuscumque difficultatibus occurrentibus; c) perseverantia in eadem agendi ratione. Ad hoc autem, ut patet, iuvat multum in seipso excitare amorem habi­ tus acquirendi, quia amor acuit vires voluntatis, quibus auctis, voluntas fortius et perseverantius movet ad agen­ dum ceteras vires humanas, quae ab ea pendent quoad exercitium *2; unde S. Thomas recte observat: «ex affec­ tu hominis trahitur mens eius ad intendendum his ad quae afficitur secundum illud Matt. 6, 21: ubi est the­ saurus tuus ibi est et cor tuum» '. Et quia amor natus Frobes, Psychologia speculativa, t. I, lib. II, cap. 3, p. 245. Cf. S. Tho.mam, I-II, 28, 2. J II-II, 166, 1 ad 2. Vide ibi totam quaestionem 166-167, quaesunt de studiositate et de curiositate. 1 c*4’ 360 P. I, Q. LI. De generatione habituum est causare delectationem, ideo consequenter utile esi excitare et provocare in seipso delectationem de novo et virili modo agendi, nam delectatio perficit operationem, «in quantum scilicet agens, quia delectatur in sua actio­ ne, vehementius attendit ad ipsam et diligentius eam operatur» Quapropter valent hic quae ad aliud propositum scri­ bebat Paulus ad Timotheum: «praedica verbum, insta opportune, importune; argue, obsecra, increpa in omni patientia et doctrina...; tu vero vigila, in omnibus la­ bora» 1 2. Et in idem redit quod dicebat Thomas de Kempis: «Pugna viriliter; consuetudo consuetudine vinci­ tur»; quod vulgo dicitur noto illo proverbio: «un clavo saca a otro clavo», idest clavus clavo extrahitur. Hac ta­ men in re maxime vitanda est mera materialis repetitio quae vulgo dicitur «rutina», atque etiam languida multi­ plicatio actuum, sed necesse est ut methodice et rationa­ biliter semper fiat operatio. Unde nunc etiam valet illud: non multa, sed multum. Ipse S. Thomas valde clare et graphice descripsit processum generationis habituum per plures actus, quan­ do scribit: «Licet illi plures actus non sint simul, tamen habitum virtutis causare possunt, quia primus actus fa­ cit aliquam dispositionem·, et secundus actus, inveniens materiam dispositam, adhuc eam magis disponit', et sic ultimus actus, agens in virtute omnium praecedentium, complet generationem virtutis, sicut accidit de multis guttis cavantibus lapidem»3. Et alibi: «In generatione —inquit— virtutis acquisi­ tae non quilibet actus complet generationem virtutis, sed quilibet operatur ad eam ut disponens·, et ultimus, qui est perfectior, agens in virtute omnium praecedentium, reducit eam in actum, sicut etiam est in multis guttis 1 I-II, 83, 4. 2 II Timoth. 4, 2, 5. J S. Thomas, De virtutibus in communi, q. 1, art. 9 ad II. Art. 3, § Π, A: Actus requisiti ad habitus proprie dictos 361 cavantibus lapidem» ‘, secundum illud: aqua cavat lapi­ dem non semel, sed saepe cadendo. 358. Istae autem dispositiones quae causantur ab aclibus prioribus sunt verae et reales et physicae dispo­ sitiones, et non solum logicae vel intentionales; nam ad generationem istarum dispositionum, sicut ad generatio­ nem ipsius habitus, concurrit per modum principii ac­ tivi moventis potentia vel habitus superior, per modum autem moventis moti potentia inferior vel eadem poten­ tia respectu obiectorum inferiorum, et ex utroque mo­ vente efficitur unus motus per modum quo imperium et actus imperatus est unus motus unitate compositionis, ut diximus supra, quaestione 17, articulo 4, quatenus potentia imperata physice movetur a potentia imperante ideoque physice recipit in se, secundum modum suum, motum potentiae imperantis, et virtute huius actuationis ipsamet elicit active actum imperatum; neque proprie loquendo habetur ista unitas motus, nisi continuatio mo­ ventis et moti exsistat, fundata in subordinatione cau­ sali per se. Ista ergo motio potentiae passivae inferioris accepta a potentia vel habitu superiori, est dispositio quaedam seu entitas quaedam vialis et mobilis, vi cuius potentia mota potest exercere actum suum imperatum. Unde S. Thomas profunde dixit: «Omne quod patitur et movetur ab alio, disponitur per actum agentis; unde ex multiplicatis actibus, generatur quaedam qualitas in po­ tentia passiva et mota, quae nominatur habitus» 2. Quod quidem potissime fit quando motus isti sunt im­ manentes, ideoque potius quam actiones praedicamentales vel transeuntes, sunt actiones metaphysicae, quae re­ ductive sunt in categoria qualitatis potius quam in ca­ tegoria actionis. Et sic quatenus voluntas inflectitur a ratione practica praecipiente, recipit passive ordinem imperativum ratio- /b F 5v>- R??;. -F j 1 II-II, 24, 6 ad 2. 2 I II, 51, 3. 3 F £ •ίδΚι’Γ· · el - 362 P. I, Q. LI. De generatione habituum nis et inclinatur ipso facto, necessitate proveniente ex hoc imperio, ad sequendum vel exercendum talem ordi­ nem; ex ratione autem et voluntate aliquid simile fit in appetitu sensitivo; in ratione autem practica prudentiali ordo iudicandi et imperandi recte imprimitur a synderesi et intentione finis. Non ergo sat est ponere dispo­ sitiones mere intentionales per novas species intelligi­ biles vel sensibiles neque per imagines motrices, sed ve­ re per physicum influxum, qui paulatim connaturalizatur potentiae motae in dependentia per se a potentia mo­ vente. I 359. Unde non crederim esse vera quae dicit Sâenz de Aguirre quando scribit: «Doctrinam... asserentium primis actibus produci dispositionem aliquam, censeo accipi debere in hoc sensu, ut non sit qualitas quaedam physica per eos actus producta, sed solum terminus qui­ dam intentionalis. Itaque per primos actus generantur species repraesentativae honestatis et utilitatis illorum, quae recorda­ tionem excitant et simplicem complacentiam, ut propterea potentia sive cognoscens sive appetens moveatur sub­ inde ad eliciendum alios similes atque intensiores, us­ que ad generationem habitus. Patet vero tam species pri­ morum actuum repraesentativas quam actus recordatio­ nis et complacentiae inde ortos, esse aliquid specie es­ sentiali diversum ab habitu postea producto per ultimum actum, quoniam habitus ipse est physica qualitas, ac proinde non solum praestans facilitatem intentionalem potentiae, sed etiam physicam... Immo et facilitas inten­ tionalis per primos actus inducta est longe minor quam subsequens, utpote quae non procedit a qualitate phy­ sice stabili aut radicata iam in subiecto, sed a solis spe­ ciebus memoriae productis transitu quodam sive fluxu. Facilitas autem intentionalis proveniens ab habitu, nititur firmiori radice, nimirum qualitate physica po­ tentiam inclinante ad similes actus et trahente species ipsas veluti pondere quodam, ut in memoriam revocent Art. 3, § II, A: Actus requisiti ad habitus proprie dictos 383 utilitatem, bonitatem et honestatem plurimorum praece­ dentium actuum» ’. Nec enim habitus proprie loquendo causatur ex repe­ titione actuum potentiae motae nude sumptae, sed po­ tius potentiae vel habitus superioris a quibus physice movetur et applicatur ad agendum secundum modum superioris potentiae vel habitus. Et inde est quod ha­ bitus potentiae inferioris est similis naturae habitus po­ tentiae superioris. Quamvis ergo tales species intentio­ nales adhibeantur ad movendum inferiorem potentiam, tamen haec movent solum per modum obiectr, dum mo­ tio producens dispositiones illas et habitum ipsum de­ bet esse motio per modum agentis physice. Ceterum, positio haec Aguirre redolet theoriam su­ pra impugnatam de natura habitus operativi consisten­ tis in solis speciebus vel repraesentationibus quibuscum­ que. Dicamus igitur quod istae dispositiones sunt vere et proprie in categoria qualitatis sicut et ipse habitus, at nonnisi reductive sunt in eadem specie in qua proprie est habitus ad quem disponunt, et propter hoc requiruntur actus eiusdem speciei ac actus habitus generandi ad has dispositiones causandas. Et aliquid simile datur in vir­ tute instrumental! respectu formae principalis causae et effectus proprii producendi, ut notat bene S. Thomas in III, quaestione 62, articulis 3-4. 360. conclusio quinta: Actus priores causant dispo­ sitiones illas plus minusve remotas, itemque actus ulti­ mus dispositionem et ipsam formam in genere causae efficientis; si vero considerentur passive ut motus ex parte mobilis, causant habitum in genere causae mate­ rialis. 361. Probatur prima pars. Ex eodem principio, sci­ licet actus dynamice considerati. Actus producentes disi Saenz de Aguirre, Disp. Ethicae de virtutibus et vitiis, disp. 4, q. 3, sect. 6, η. 53, edit. Salmanticae 1677, pp. 274-275. 364 De positiones ad habitum et ipsam consummationem habitus, eas producunt in eodem genere causae, quo generans formam substantialem in istis sensibilibus produ­ cit dispositiones ad formam illam ac denique ipsam for­ mam. Atqui causa generans physice formam substantia­ lem in his sensibilibus producit dispositiones et formam ipsam in genere causae efficientis. Ergo et actus produ­ centes dispositiones ad habitum et denique habitum ip­ sum, eos producunt in genere causae efficientis. Maior constat ex analogia inter formam substantia­ lem et accidentalem et consequenter inter generationem activam substantialem et generationem activam acciden­ talem. Minor vero est per se nota, quia generatio activa est genus causae efficientis vel moventis, et hac de causa dicimus quod pater est causa efficiens filii, quia gene­ rat ipsum active, et planta est causa efficiens fructus, quia illum active generat. Et quidem ex sola positione quaestionis, quaestio soluta est; sumus enim in quaes­ tione de causa efficienti habituum; ergo si ponimus ac­ tus considerantes hanc causam, ideo est quia in genere causae efficientis concurrunt ad productionem disposi­ tionum et ipsius habitus. Si autem quis quaerat utrum concurrant per modum causae principalis vel per modum causae instrumentalis, an per modum causae per se aut solum per accidens, in promptu est responsio. Nam actus causantes dispositiones negativas, hoc est, removentes prohibentia seu impedientia dispositionum positivarum, concurrunt per modum causae per accidens, quia removens prohibens est causa indirecta et per ac­ cidens; actus vero causantes dispositiones positivas ac denique ipsam formam habitus, concurrunt per modum causae per se, quia omnia ista sunt effectus per se in­ tenti, et effectus per se procedere debet ex causa per se. Diversimode tamen, nam ipse homo operans est cau­ sa principalis horum actuum et consequenter effectuum eorum; potentiae vero sunt causae instrumentales con- JJ J Ari. 3, § IL A: Actus requisiti ad generations habituum habitus proprie dictos 365 iunctae quasi excellentiae, maxime potentia movens ac­ tive; postquam venit potentia movens mota; dein ha­ bitus superior concurrit per modum causae instrumentalis coniunctae, sed subordinatae potentiae propriae, at virtute eius quodammodo subordinans potentiam infe­ riorem motam in quantum capax habitus generandi; de­ nique, adiumenta exteriora, ut consilia aliorum et doc­ trina, per modum causae instrumentalis separatae. Nec est inconveniens quod unius effectus sint plures causae efficientes subordinatae et diversi ordinis, quia causa instrumentalis subordinatur per se causae princi­ pali, et causae instrumentales posteriores et magis se­ cundariae subordinantur per se causae instrumental] priori; sicut in productione gratiae, Humanitas Christi subordinatur Deitati, et Sacramenta subordinantur Hu­ manitati Christi. Unde S. Thomas profunde ait quod «ea­ dem vis principalis agentis instrumentaliter invenitur in omnibus instrumentis ordinatis ad effectum, prout sunt quodam ordine unum» *. 362. Secunda pars. Si vero istae dispositiones et ista forma habitus considerentur entitative, tunc ad invicem se habent in alio genere causae, nempe dispositiones se habent ad formam habitus in genere causae materialis; habitus autem ipse se habet ad dispositiones in genere causae formalis; et propter hoc dispositiones causant habitum in genere causae materialis, quasi disponentes ad habitum; habitus autem causât dispositiones in gene­ re causae formalis, quasi emanans dispositiones adae­ quatas in subiecto. Et quidem dispositiones remotae sunt priores habitu non solum ordine causalitatis materialis seu generatio­ nis, sed etiam ordine temporis·, proximae autem vel ul­ tima est simul tempore cum ipsa forma habitus, licet sit prior generatione seu in genere causae materialis; i S. Thomas, III, 62, 4 ad 4. Cf. et art. 5. ■ 366 ?.. I, Q. LI. De generatione habituum forma autem habitus est posterior tempore et generatio­ ne dispositionibus remotis, et est eis prior ordine per­ fectionis et naturae; est insuper simul tempore dispo­ sitione ultima, sed est ea prior in genere causae formalis et perfectionis. Ultimus ergo actus generativus habitus efficienter causât per se primo formam habitus et concausat per se secundo ultimam dispositionem ad habitum, quasi effectum secundarium; at in genere causae formalis, dis­ positio ista ultima emanat ab ipsa forma habitus, quasi proprietas eius; id enim quod est ultima dispositio, hoc est, propria et adaequata dispositio ad habitum in ge­ nere causae materialis, in genere causae formalis est quasi proprietas consequens naturaliter ex ipsa forma habitus. Neque hoc est mirum, quia idem proportionaliter ac­ cidit in generatione formae substantialis. 363. Durandus ergo verum partialiter dixit quando affirmat actus istos concurrere ad generationem habitus in genere causae materialis vel dispositivae ‘, sed incom­ plete, quia negat concurrere in genere causae efficientis, quod falsum est, ut ex dictis patet. Immo, si verum dicere vellemus, fateri oportet per prius et formalius actus causare habitum in genere cau­ sae efficientis quam in genere causae materialis, quia proprie loquendo actus ut actus efficienter et active con­ currunt; at effectus vel motus passivus ab actu provo­ catus, concurrit dispositive in genere causae materialis. Considerandum est enim quod in hac generatione ha­ bitus datur motus activus, qui est actio principii activi seu superioris moventis, et motus passivus, qui est pas­ sio principii seu potentiae passivae in qua habitus ge­ nerandus est, et movet mota. Motus ergo active sumptus seu ex parte moventis active est actio, et active seu ef1 Durandus, HI Sent., dist. 83, q. 2, ol. 174, coi. 2. Art. 3, § IL A: Actus requisiti ad habitus proprie dictos 367 ficienter causât dispositiones ad habitum et habitum ipsum; motus vero passive acceptus seu ex parte mobi­ lis, quod movet motum, est passio per se primo, et ideo passive seu materialiter concurrit. Itaque simul concurrunt ista in duplici genere cau­ sae, efficientis et materialis; at non ex aequo, sed in genere causae efficientis concurrit per prius, in genere vero causae materialis concurrit per posterius. Unde et supra, articulo secundo, dictum est quod per se primo causai habitum actus potentiae vel habitus superioris, et per se secundo motus potentiae inferioris in qua ha­ bitus est generandus. Et iste fuit defectus capitalis Durandi, qui conside­ ravit actus istos ut -motus tantum, quasi actus materia­ lis potentiae passivae seu motae causarent habitum, at hoc falsum est, quia non causant nisi executive et prout oriuntur a movente active. 364. Sed iam veniendum est ad tertium punctum, scilicet quot actus numero requirantur ad generationem habitus, qui pluribus tantum actibus generari potest. Ad hoc nequit dari responsio uniformis et universalis, sed oportet cum distinctione procedere, sequentibus conclu­ sionibus: 365. conclusio sexta: Ceteris paribus seu per se lo­ quendo, pauciores numero actus requiruntur ad genera­ tionem habitus, qui est ars, quam ad generationem ha­ bitus moralis, qui est prudentia et aliae tres virtutes car­ dinales. 366. Probatur. Primo: Quanto principium activum habitus generandi est fortius, et principium passivum est docilius seu minus resistens, tanto citius et per pau­ ciores actus generatur habitus. Atqui principium acti­ vum artis est fortius quam principium activum virtutum cardinalium; pariter, principium passivum artis est ma­ gis docile seu minus indispositum quam prncipium pas­ sivum virtutum cardinalium. Ergo citius et per paucio- ’/· i ■j *' · I ■ 368 P. I, Q. LI. De generatione habituum res numero actus generabilis est ars quam virtutes car­ dinales. Maior constat, quia generatio formae in subiecto, ubi est habitus, pendet essentialiter ex duobus, nempe ex agente et ex patiente vel recipiente. Quanto ergo fortius II et magis energicum sit agens et magis docile et minus resistens sit patiens, tanto citius et paucioribus actibus et motibus, est generabilis forma illa. Minor autem facile patet, nam principia et regulae artis sunt magis fixa et determinata, per se quam prin­ cipia et regulae prudentiae et ceterarum virtutum mora­ lium, quia «ars habet determinata media per quae per­ venitur ad finem» sed prudentia non habet determi­ natas vias procedendi2; insuper, subiectum proprium ar­ tis minorem offert resistentiam quam subiectum pro­ prium virtutum cardinalium, quia subiectum artis est in­ tellectus practicus purus ad finem aliquem particula­ rem, dum subiectum prudentiae est ratio practica ordi­ nata ad finem universalem totius humanae vitae et simi­ liter subiectum iustitiae et fortitudinis et temperantiae, vulneratum est ex peccato originali et ad finem istum universalem totius humanae vitae ordinantur. 367. Secundo. Quanto aliquis habitus generabilis pluribus actibus, magis accedit ad habitum generabilem unico solo actu tanto paucioribus actibus est generabilis. Atqui inter omnes habitus generabiles pluribus actibus, magis accedit ad scientiam, quae est habitus generabilis unico solo actu, ars, quam virtutes cardinales, utpote magis determinata et necessaria et particularis. Ergo ars est habitus generabilis paucioribus actibus quam virtu­ tes cardinales. 368. Et confirmatur experientia, quia videmus plu­ res homines esse peritos in aliqua arte quam in virtuti- 1 S. Thomas, II-II, 47, 5 ad 2. 2 Ibidem, art. 2 ad 3 et art. 9 Art. 3, § II, Λ: Acius requisiti ad habitus proprie dictos 369 bus moralibus; nullus enim fere est homo qui non cal­ leat aliquam artem, et tamen quot homines sunt qui vir­ tutibus moralibus carent! Ergo signum est quod facilius acquiritur ars quam virtutes morales. Immo et citius, nam artes acquirimus per aliquod tempus vitae; virtutes autem per totam hominis vitam, itautnumquam possimus dicere: satis! 369. conclusio septima·. Eodem numero actuum et motuum acquiruntur prudentia, quae est in intellectu practico sicut in subiecto, et iustitia, quae est in appetitu superiori seu voluntate, et fortitudo, quae est in appe­ titu inferiori irascibili; et temperantia, quae est in appe­ titu inferiori concupiscibili. 370. Probatur. Habitus naturaliter et essentialiter connexi, eodem processu generantur, eodem processu crescunt, eodem processu corrumpuntur, eodemque pro­ cessu minuuntur; et consequenter eisdem numero acti­ bus haec omnia suscipiunt. Atqui isti quatuor habitus, qui sunt quatuor virtutes cardinales, sunt habitus natu­ raliter et essentialiter connexi. Ergo eisdem numero ac­ tibus congenerantur et concrescunt et corrumpuntur et condecrescunt. Unde S. Thomas agregrie scribit: «virtutes acquisitae causantur a proposito, et necesse est quod simul causentur in homine qui sibi proponit acquirere unam vir­ tutem, et non acquirit nisi simul acquirat prudentiam, cum qua omnes habentur» *. Certum est tamen quod magis explicite possumus at­ tendere ad materiam et modum agendi unius virtutis quam alterius, propter speciales difficultates quas circa ipsam sentimus vel propter singulare desiderium eam acquirendi; at hoc secum fert semper exercitium pru­ dentiae, quae, in genere causae materialis, pendet in fiei De virtutibus in communi, q. 5, art. 2 ad 10. I Λ ' ' »... ; Wtf ·; *.♦/!· 370 P. I, Q. LI. De generatione habituum ri et in esse a virtutibus moralibus; hae autem ab ea pendent in genere causae formalis. « 371. conclusio octava: Intra unumquodque ex his generibus, quando actus causantes habitum sunt magis intensi, tanto pauciores numero requiruntur; quanto ve ro sunt magis remissi, tanto plures numero requiruntur, ceteris paribus, Aliis verbis: numerus vel pluralitas ac­ tuum requisitorum ad generationem alicuius habitus est, ceteris paribus, in ratione inversa ad eorum intensitatem et in ratione directa ad eorum remissionem vel languiditatem. 372. Probatur. Quanto causa habitus est efficacior et efficacius operatur, tanto citius generat habitum, ideoque tanto minori numero actuum. Atqui actus causan­ tes habitum, quanto sunt magis intensi, tanto sunt magis efficaces et tanto efficacius causant dispositiones ad ha­ bitum. Ergo quanto actus generantes habitum sunt in­ tensiores, tanto pauciores numero requiruntur. Unde S. Thomas optime scribit: «Quanto actio agen­ tis est efficacior, tanto velocius inducit formam; et ideo videmus quod per unam demonstrationem, quae est ef­ ficax, causatur in nobis scientia» Est autem actus causans habitum tanto magis inten­ sus et efficax quanto principium activum, quod est po­ tentia vel habitus superior, magis movet, magis interve­ nit, magis praedominans est, quia ex motione activa eius pendet motio passiva potentiae receptivae habitus gene­ randi. Unde, quia ex hoc pendet principium proprium habitus, ad habitus bonos acquirendos regula suprema est: principiis insta; ad malos vero habitus repellendos: principiis obsta. Et valet de istis actibus sicut de argumentis ad ali­ quid concludendum: non numerantur, sed ponderantur; et illud: non multa, sed multum. i De virtutibus in communi, q. 1, art. 9 ad 11. Art. 3, § Π, A: Actus rfouisiti ad habitus proprie pictos 371 Et hac de causa, per actus heroicos et sublimes virtu­ tum, cito virtutes acquiruntur. 373. conclusio nona: Aliunde, ceteris paribus ex par­ te actuum concurrentium ad generationem habitus, tan­ to pauciores numero requiruntur quanto subiectum est magis dispositum et magis docile; tanto vero plures nu­ mero requiruntur quanto subiectum est minus disposi­ tum vel magis indispositum. 374. Probatur. Generatio habitus non solum pendet ex activitate principii agentis, sed etiam ex passivitate principii recipientis, quod est potentia susceptiva habi­ tus. Quanto ergo ista potentia sit magis passiva seu re­ ceptiva seu magis docilis motioni agentis, tanto citius recipiet sigillationem et similitudinem eius. Quanto ergo homo maiorem habilitatem vel pronitatem naturalem habet ad aliquem habitum, v. gr. ad prudentiam vel ad temperantiam, tanto minori conatu et pauciori numero actuum acquiret eum; quanto autem minus habilis natu­ raliter vel magis contrarie indispositus per vitia contra­ ria imprudentiae vel intemperantiae, tanto maior cona­ tus, et tanto maior numerus actuum requiruntur. Et ratio patet ex dictis supra: Quanto pauciores nu­ mero dispositiones requiruntur ad habitum acquiren­ dum, tanto pauciores numero actus requiruntur ad eum generandum, quia actus priores causant dispositiones, ut dictum est. Atqui quanto subiectum est magis disposi­ tum vel magis aptum naturaliter, tanto minores numero dispositiones ad habitum requirit; quanto vero magis indispositum, tanto plures postulat. Ergo quanto subiec­ tum est magis dispositum naturaliter ad aliquem habi­ tum, tanto pauciores numero actus requiruntur ad eum acquirendum; quanto vero magis indispositum, tanto plures actus postulantur. Et inde venit illud dictum: intelligenti, pauca. 375. conclusio decima: Quanto magis continue et constanter et energice ponuntur isti actus causantes ha­ bitum, tanto citius seu minori tempore acquiruntur ha2J T*. 372 P. I, Q. LI. De Art. generatione habituum bitus; quanto vero minus continue seu magis interrupte et minus constanter et minus energice exercentur isti actus, tanto tardius seu longiori tempore acquiruntur habitus. 376. Probatur. Ratio patet ex dictis. Quanto minus energice et constanter exercentur actus isti, tanto plures numero requiruntur; e contra, quanto magis energice et perseveranter ponuntur, tanto pauciores numero pos­ tulantur. Atqui plures numero actus plus temporis pos­ tulant; pauciores vero minus temporis, quia plures nu­ mero actus nequeunt dari simul tempore, sed successive, eo quod ab una causa simul nequit procedere nisi unus actus seu effectus. Ergo ad multiplicationem actuum se­ quitur multiplatio temporis; et ad eorum diminutionem, temporis diminutio. 377. Et inde sequitur, per modum corollarii, ista re­ gula practica: non acquiritur habitus mere mechanice et materiali repetitione actuum et motuum, sed potius formali intensitate et perseverantia ininterrupta in eo­ dem actu. Denique, ex dictis sequitur quod, ceteris paribus, quantum ad id quod materiale est in habitibus, hoc est, ex parte docilitatis et receptivitatis, facilius acquiruntur in iuventute quam in senectute, quia iuventus est magis receptiva et minus adhuc indisposita contrariis disposi­ tionibus; quantum autem ad id quod formale est, nem­ pe ex parte rationis et voluntatis, facilius et melius in maturitate et senectute, quia in his magis vigent et mi­ nus perturbantur passionibus appetitus sensitivi. In iuventue ergo facilius acquiruntur dispositiones bonae aut malae, quae etiam longius durare solent, quia quasi pro­ fundius imprimuntur, secundum illud: «adolescens, iuxta viam suam, etiam cum senuerit non recedet ab ea» !, et 3, § II, A: Actus requisiti ad habitus proprie dictos 373 evadunt connaturales; at forma propria habitus est ma­ gis propria aetatis naturae, in qua principia rationis et voluntatis sunt solida, firma, vigorosa. 2. Quoad modum vel statum habitus 378. Considerata generabilitate habitus quoad essen­ tiam vel speciem eius ex uno vel ex pluribus actibus, oportet modo considerare ipsam quoad purum modum seu statum habitus. 379. conclusio: Nullus habitus quoad modum vel statum habitualem generatur unico actu, sed pluribus actibus. 380. Probatur. Modus seu status habitualis impor­ tat: a) perfectam connaturalizationem seu adaptationem habitus ad subiectum eius, non solum proprium et prin­ cipale, sed etiam secundarium et instrumentale vel dispositivum; b) utilizationem connaturalem talis habitus, ita scilicet ut impedimenta retardantia vel impedientia usum expeditum, penitus sint sublata, et habitus possit exercere operationes suas proprias prompte seu facili­ ter, constanter seu perseveranter et delectabiliter. Atqui haec omnia causari vel generari non possunt unico actu. Nam: 1) subiectum secundarium et dispositivum habitus cognoscitivi sunt sensus interiores, maxime memoria sen­ sitiva et cogitativa, quae nequeunt uno solo actu habili­ tai! ad perfecte et permanenter retinendas species sen­ sibiles subservientes intellectui possibili, sed e contra ’necessarium est eosdem actus pluries reiterari ut aliquid firmiter memoria imprimatur. Unde Philosophus dicit in libro De memoria et Reminiscentia quod meditatio confirmat memoriam» '; 2) similiter, usus istorum habituum in nobis non fit sine conversione ad phantas- i Prov. 22, 6. i S. Thomas, hic, corp. T P. I, Q. LI. De generations habituum mata: consequenter, nequit esse expeditus et connaturalis, ideoque facilis et perseverans et delectabilis, nisi phantasmata contraria vel disparata fuerint remota mo­ do stabili et permanenti, et nisi phantasmata appropriata et adaptata fuerint collecta et retenta in memoria, et nisi potentiae istae sensitivae redditae fuerint dociles et habiles ad hoc ut prompte et faciliter et delectabiliter exhibeant intellectui possibili phantasmata proportionata et prompte collaborent ad usum intellectus possi­ bilis Unde S. Thomas profunde scribit: «Cum igitur homo cessat ab usu intellectualis habitus multo magis quando nondum exercuit vel extendit habitum suum ad has vires inferiores— insurgunt imaginationes extraneae et quandoque ad contrarium ducentes, ita quod nisi per frequentem usum intellectualis habitus, quodammodo succidantur vel comprimantur, redditur homo minus ap­ tus ad recte iudicandum et quandoque totaliter dispo­ nitur ad contrarium»2. Et hac de causa ad acquirendum istum modum vel sta­ tum habitualem, etiam in scientiis, requiritur longum tempus et longum exercitium, quamvis non sit uniformi­ tas pro omnibus, sed pro quibusdam plus et pro qui­ busdam minus, ratione maioris vel minoris difficultatis et abstractionis. Et in hoc fundatur ordo partium phi­ losophiae. Qua de re audiatur iterum S. Thomas: «Movet (Phi­ losophus) circa hoc quaestionem, scilicet quare puer po­ test fieri mathematicus, non autem potest fieri sapiens, idest metaphysicus vel physicus, idest naturalis. Ad hoc respondet Philosophus quia haec quidem, sci­ licet mathematicalia cognoscuntur per abstractionem a sensibilibus quorum est experientia, et ideo ad cognos­ cendum talia non requiritur temporis multitudo; sed principia naturalia, quae non sunt abstracta a sensibi­ » Cf. I, 84. 7. 2 Hie, 53, 3. Art. 3, § II, A: Actus requisiti ad habitus proprie dictos 375 libus, per experientiam considerantur, ad quam requiri­ tur temporis multitudo. Quantum autem ad sapientiam subiungit quod iuvenes sapientialia quidem, scilicet metaphysicalaia, non credunt, idest non attingunt mente, licet dicant ore, sed circa mathematica non est immanifestum eis quod quid est, quia rationes mathematicorum sunt rerum imaginabilium, sapientialia autem sunt pure intelligibilia. Iuvenes autem de facili capere possunt ea quae sub imaginatione cadunt; sed illa quae excedunt sensum et imaginationem non attingunt mente quia non­ dum habent intellectum exercitatum ad tales considera­ tiones, tum propter parvitatem temporis, tum propter plurimas mutationes naturae. Est ergo congruus ordo addiscendi ut primo quidem pueri logicalibus instruantur, quia Logica docet modum totius philosophiae; secundo autem instruendi sunt in mathematicis, quae nec experientia indigent nec imagi­ nationem transcendunt; tertio autem in naturalibus, quae, etsi non excedunt sensum et imaginationem, requirunt tamen experientiam; quarto in moralibus, quae requirunt experientiam et animum a passionibus liberum, ut in Primo habitum est; quinto autem in sapientialibus et divinis, quae transcendunt imaginationem et requirunt validum intellectum» ’. Et postea observat quod pueri «quando primo addis­ cunt, coniungunt sermones, quos ore proferunt, sed non­ dum eos sciunt, ita scilicet quod mente intelligant. Ad hoc enim requiritur quod illa, quae homo audit, fiant ei quasi connaturalia propter perfectam impressionem ip­ sorum in intellectum, ad quod homo indiget tempore, in quo intellectus per multiplices meditationes firmetur in eo quod accipit» 2. 381. Quae vero de pluralitate actuum ad hunc mo­ dum vel statum habitualem dicenda sunt, patent ex dictis « In V Ethic., lect. 7. J In VII Ethic., lect. 3. t. a · . 9. 376 Art. 3. § II, A: Actus requisiti ad habitus proprib dictos de ipsa generatione habituum ad quam plures actus re­ quiruntur. nempe paulatim producunt istum modum aut statum in genere causae efficientis. Et quidem, quando ipsa essentia vel species habitus non est generabilis nisi pluribus actibus, tunc modus vel status habitualis non est realiter seperabilis ab ipsa essentia habitus, et reducitur ad dispositiones requisitas pro generatione ipsius habitus; quae, habitu generato, sunt quasi proprietas vel modus eius connaturalis; et propter hoc nec ars datur absque modo et statu habitus, neque prudentia aut virtus moralis acquisita; nam vir­ tutes istae ut infusae possunt esse absque modo vel statu habitus quantum est ex parte appetitus sensitivi. Unde quando peccator vitiosus confitetur et accipit gratiam, simul cum ea accipit virtutes morales infusas quantum ad essentiam vel speciem, at nondum quoad statum vel mo­ dum habitualem, et ideo debet exercitio acquirere talem modum vel statum, qui facilius per gratiam acquiri valet. Remanent enim adhuc dispositiones contrariae, quae di­ cuntur reliquiae peccatorum ‘. Hanc differentiam inter istas virtutes morales acqui­ sitas et infusas quoad rem nostram, expressit S. Tho­ mas his verbis: «Cum habitus secundum se facit prompte et delectabiliter operari, potest tamen hoc impediri per aliquid superveniens, sicut habens habitum scientiae in­ terdum impeditur ad eius usum per somnolentiam vel ebrietatem vel aliquid huiusmodi. Sic ergo iste qui pocnitet, consequitur cum gratia gratum faciente caritatem et omnes alios habitus virtutum; sed, propter dispositio­ nes ex actibus priorum peccatorum relictas, patitur dif­ ficultatem in executione virtutum, quas habitualiter reci­ pit; quod quidem non contingit in virtutibus acquisitis per exercitium actuum, per quos simul et contrariae dis­ positiones tolluntur et habitus virtutum generantur»*2. » III. 86. 5; 89, 1 ad 3. 2 De virtutibus in communi, q. 5, art. 2 ad 2. Cf. I-II, 63, 2, ad Art. 3, δ Π, A: Acrus rhquisiti ad habitus proprib dictos 377 Pro habitibus ergo non generabilibus nisi pluribus actibus, non adest locus distinguendi essentiam vel spe­ ciem habitus et modum vel statum eius, ideoque neque separarim quaerendi de generatione utriusque, quae simul et iisdem actibus generatur species vel essentia et mo­ dus eius. 3. Quoad essentiam et modum simul 382. conclusio: Quod si sumamus habitus adaequate et perfecte prout non solum essentiam vel speciem habi­ tus habent, verum etiam prout secum ferunt modum seu statum eius connaturalem ( quod idem est ac sumere habi­ tus in statu perfecto et connaturali), tunc evidenter di­ cendum est nullum habitum esse generabilem unico actu, sed pluribus. 383. Et ratio est, quia omnis habitus operativus hu­ manus vel est intellectualis speculativus, vel est intellec­ tualis practicus, vel est moralis seu appetitus. Si sii intel­ lectualis practicus vel moralis, nequit generari nisi plu­ ribus actibus, et quoad essentiam et quoad modum, qui sunt inseparabiles et in idem fere redeunt, ut modo pro­ batum est; si autem sit intellectualis speculativus, tunc modus vel status habitualis eius non est acquisibilis uno solo actu, sed pluribus repetitis, ut paragraphe praece­ denti ostensum est. Prout ergo habitus iste sumitur in statu perfecto et completo cum modo seu statu habituali, dicendum est eum non esse, hoc modo sumptum, genera­ bilem nisi pluribus actibus. Unde apparet diversas positiones theologorum et phi­ losophorum de hac re esse partim de nomine et partim de rc. De nomine quidem, quia diversimode loquuntur secundum diversum modum intelligendi nomen habitus; de re vero, quia de facto iste diversus modus intelligendi nomen habitus fundatur in diversa definitione reali de ipso habitu. 378 P. I, Q. LL De generatione habituum B. Solutio quaestionis pro habitibus large et improprie dictis 384. Consequenter videnda est solutio quaestionis respectu habituum large et improprie dictorum, qui po­ tius dici debent dispositiones habituales. Istae autem dispositiones habituales, ut ex dictis pa­ tet, sunt duplicis generis: aliae sunt entitativae seu cor­ porales, ut sanitas, aegritudo et alia huiusmodi; aliae vero sunt operativae et aliquo modo spirituales, sive sint cognoscit ivae, tum sensitivae, ut habilitas bene memo­ randi aut imaginandi, tum proprie loquendo intellectivae, ut opinio et fides humana, quae est opinio quaedam fun­ data argumentis extrinsecis, idest auctoritate humana; sive sint appetitivae, ut continentia, quae est dispositio quaedam ad castitatem vel temperantiam, at non est vir­ tus aut habitus perfectus. Et sicut pro habitibus proprie dictis distinximus tria, scilicet: a) ipsam essentiam vel speciem habitus; b) mo­ dum vel statum habitualem, et c) utrumque simul, ita etiam respectu istarum dispositionum possumus tria singillatim considerare, nempe; a) ipsam essentiam vel spe­ ciem dispositionis secundum se; b) modum vel statum habitualem eius; c) utrumque simul, idest dispostitionem habitualem. Quaerimus ergo: 1°, utrum disposi ' ut mera dispo­ sitio vel quoad puram essentiam suam, 't generabilis uno vel pluribus actibus; 2°, utrum status ve. modus ha­ bitualis dispositionis sit generabilis uno vel pluribus ac­ tibus; 3°, utrum dispositio cum modo habituali simul sit uno vel pluribus actibus generabilis. Et ut ordinate procedamus, quaerimus haec tria primo quidem quoad dispositiones entitativas seu corporales, dein quoad dispositiones operativas seu spirituales plus minusve. Art. 3, § IL θ: Actus reouisiti ad habitus large dictos 379 1. Quoad dispositiones entitativus seu corporales 385. Possemus quidem loqui de dispositionibus istis in omnibus corporibus; at hoc esset nimis longum et ad rem nostram moralem parum aut nihil iuvaret; unde ser­ monem restringimus ad solas dispositiones entitativas corporis humani, et quidem individuales, non specificas, quia specificae sunt totaliter a natura, ut patet ex dictis articulo primo huius quaestionis. Istae autem dispositiones sunt duplicis generis: aliae convenientes naturae seu bonae, ut sanitas, vigor, pulchri­ tudo; aliae vero sunt disconvenientes naturae seu malae, ut aegritudo, macies, foeditas. 386. conclusio prima: Si ergo loquamur de dispositionibus convenientibus naturae, dicendum est aliquas esse generabiles quoad essentiam uno solo actu, nempe dispositiones primae positivae aut negativae·, at disposi­ tiones intermediae non sunt generabiles uno solo actu, quia praesupponunt generationem primae; et multo mi­ mis dispositio ultima, quae ceteras praecedentes suppo­ nit; quod si loquamur de statu vel modo habituali ista­ rum dispositionum, evidenter nequeunt uno solo actu generari, sed pluribus, sicut supra dictum est de modo ■d statu habituali pro habitibus proprie dictis, quia ea­ dem est utrobique ratio. Equidem sanitas quaedam apparens et peripherica causari potest unica medicina, v. gr. si tollatur aliquis dolor nervorum per medicinam anesthaesicam vel dolor stomachi aut ventris per unam purgationem, aut tumor per unam operationem chirurgicam; sed tunc non erat vera aegritudo, sed mera indispositio transiens et super­ ficialis; quando vero est aegritudo interna et vera, non statim sanatur homo uno actu, neque minus quantum ad statum habitualem, uti apparuit in tactu trigemini a Doctore Asuero. 380 P. I, Q. Ll. De generatione habituum Et idem dic de vigorositate et de pulchritudine: quot actus requiruntur ad has in statu habituali acquirendas, si tamen aliquando acquirantur in hoc statu. 387. conclusio secunda: Si vero loquamur de dispo­ sitionibus disconvenientibus naturae, concedi potest ali­ quando, et quoad essentiam dispositionis et quoad sta­ tum habitualem, unico actu causari posse. Et ratio differentiae est, quia proportio et aequili­ brium diversarum partium est de se sat instabile, et ideo magna facilitate perturbatur et corrumpitur, sicut et magna difficultate restauratur et invenitur. Unde quaeli­ bet causa potest hoc aequilibrium rumpere, et quidem uno ictu, ut experientia compertum est. Fatendum est tamen in hac re magnam esse latitudi­ nem inter diversos homines, immo et intra unumquemque pro diversa eius aetate et conditione, ut experientia quo­ tidiana docet. Miraculose concedimus posse uno solo actu induci veram et perfectam sanitatem et quoad essentiam et quoad statum; et inde comprobatur veritas eorum quae prius dicta sunt de impotentia naturae ad sanandam na­ turam interne et vere aegrotam et non solum utcumque indispositam. Art. 3, § II, B: Acti s requisiti ad habitus large dictos 381 389. Attamen, quantum ad numerum actuum requisi­ torum non adest regula generalis, nam hoc pendet a maio­ ri vel minori intensitatc et ordine actuum illorum, atque etiam a maiori vel minori habilitate vel dispositione natu­ rali hantm potentiarum, nam experientia comperimus quod «unus homo ex dispositione organorum est magis aptus ab bene intelligendum quam alius in quantum ad operationem intellectus indigemus viribus sensitivis» Et ita quidam sunt naturaliter magis et melius memorativi quam alii, magis etiam aut minus sagaces per cogitativam suam; plus quoque minusve bene dispositi secundum imaginationem, ut bene subservire possit intellectui offe­ rendo phantasmata» 390. conclusio secunda: Si autem loquamur de dis­ positionibus cognoscitivis quae sunt in ipso intellectu possibili, ut sunt opinio et fides humana, dicendum est Iliam primum actum iam causare posse aliqualem, hoc est, remotam dispositionem negativam aut positivam, et sic paulatim actus subséquentes; sed ad statum firmum it stabilem et habitualem, necessario requiruntur plures netus. 391. Ratio est quia nullus eorum de se cogit et de­ terminat intellectum possibilem ad essentiendum vel dis­ sentiendum, sed solum contingenter et probabiliter mo­ vet. Unde necesse est plura argumenta dialectica conge­ 2. Quoad dispositiones operativas rere, sive ab intelligibili sive a voluntate sive ex quocum­ que loco argumentandi, ut intellectus possibilis determi­ 388. conclusio prima: Si loquamur de dispositionibus netur modo quodam stabili et plus minusve firmo ad cognoscitivis quae sunt in potentiis sensitivis interioribus, unam partem contradictionis. iam ex dictis patet unoquoque actu causari aliquam dis­ Tamen, quia opinio non stat in aliquo indivisibili, sed positionem remotam, negativum vel positivam, quibus latitudinem quamdam magnam habet, a suspicione levi istae potentiae habiles redduntur ad subserviendum intel­ usque ad umbralia scientiae, ideo secundum gradum per­ lectui possibili et agenti; sed ad dispositiones interme­ fectiorem vel minus perfectum opinionis, plures vel pau­ dias et praesertim ad dispositionem quasi ultimam plures ciores actus de se requiruntur. actus necesse est concurrere; et similiter ad generadum statum habitualem istarum dispositionum, ut experientia constat. r - 382 De generatione habituum Art. 3, § Π, B: Actus requisiti ad habitus large dictos 383 u/f Posito autem uno eodemque gradu opinionis circa eamdem materiam, numerus actuum ad eam generandam et stabiliendam mensuratur ex maiori vel minori virtute argumentorum seu actuum, et ex maiori vel minori dis­ positione subiecti opinantis ad firmiter vel minus tena­ citer retinendum id quod semeul ei visum fuit verisimile. Sunt enim characteres tenaces qui inamobiliter omnia fere apprehendunt, ex nimia paupertate et immobilitate imaginationis, ita ut non appareat debilitas argumento­ rum dialecticorum, sed semper fere sub eodem angulo visionis appareat, quasi nullum alium adspectum habe­ ret; alii vero e converso sunt nimis variabiles, propter excessum imaginum et earum nimiam mobilitatem, ex quo nihil fere apparet aliquo modo fixum et stabile. Et sic potest accidere quod argumentum nihil fere movens aliquem ad assentiendum vel dissentiendum, alium repente convincit, propter diversas conditiones subiectivas naturales vel adventitias utriusque: qua in re affectus vel passionalis status pro vel contra aliquid vel aliquem maxime iuvat, ut experientia constat. Quod S. Thomas profunde expressit quando dixit quod intellectus possibilis non determinatur ad opinandum ab ipso intelligibili, sed potius a voluntate Et idem dic de fide humana, quae naturaliter exigit considerationem et ponderationem multorum constituen­ tium humanan auctoritatem, quibus aliquo modo nobis constet eum qui nobis loquitur et cui nos credimus, non fuisse deceptum nec esse deceptorem. At in hoc etiam magna habetur latitudo, pro maiori vel minori pondere momentorum auctoritatis loquentis et pro maiori vel mi­ nori credulitate vel dispositione ad credendum ex parte audientis, quae dispositio maxime consistit in diversa conditione affectiva ad narrantem et ad rem narratam. Ita facilius credimus amico quam extraneo et inimico; facilius etiam et citius credimus quae nobis placent quan quae nobis displicent. J I 4 ■ I J I 1 De Verit., 14, 1. Z v S. Thomas uno verbo expressit id quod diximus quan­ do scribit: «ex multis actibus rationis oportet causari habitum opinativum, etiam ex parte intellectus possibi­ lis»1; «opinio autem, licet sit minor scientia, non cau­ satur in nobis per unum syllogismum dialecticum, sed requiruntur plures propter eorum debilitatem»2. Et ite­ rum; «Omnis autem habitus de ratione sua habet quod sit difficile mobilis, idest habet firmitatem quamdam. Unde quando una actio animae habet firmitatem facit habitum, sicut patet quod una demonstratio, propter sui certitudinem et firmitatem, facit habitum scientiae; quan­ do autem unus actus non habet firmitatem, non sufficit unus, sed oportet quod sint plures·, unde ex uno argu­ mento dialectico non generatur opinio, sed ex pluribus congregatis»3. 392. conclusio tertia: Si denique loquamur de dis­ positione appetitiva appetitus sensitivi, quae est conti­ nentia et incontinentia ei opposita, uno actu inchoari pos­ sunt et primae dispositiones causari; at, quantum ad con­ tinentiam, non potest status habitualis causari unico ac­ tu, sed pluribus; quantum vero ad incontinentiam facilius unico actu causari potest status habitualis, quando actus est valde intensus et subiectum incontinens est valde pro­ num ad actus incontinentiae. 393. Et ratio huius differentiae eadem est proportionaliter ac ea quae pro dispositionibus corporalibus dicta est supra; continentia enim consistit in quodam aequi­ librio mutabili et valde difficili, eo quod appetitus for­ titer attrahitur ad diversas partes contradictionis simul, quemadmodum sanitas corporalis stat in aequilibrio quo­ dam de se instabili humorum humanorum; at inconti­ nentia quae consistit in eo quod hoc aequilibrium rum- 1 Hic, corp. . 1 „ 2 De virtutibus in communi, Q. 1, a. j I Sent.. dist. 17, q. 2, art. 3 ad 4. Û 11 y aci 11. 384 I, Q. Ll. De generatione habituum Art. 4. De habitibus infusis a Deo 385 diter naturae debebuntur; quia enim habitus per se primo dicitur in ordine ad naturam et naturae ipsi radi­ catur, non potest produci ab aliqua causa exteriori crea­ ted solum a causa Prima, quae Deus est, et quae po­ test illabi naturis ipsis rerum. Aliquando vero minus stricte dicitur infusum pro omni eo quod venit ab extra ( = influsum), sive sit per eamdem actionem qua natura producta est, sive per aliam; unde et species intelligibiles angelorum quibus naturaliter cognoscunt, dicuntur aliquando «infusae», Proprie tamen infusum reservatur modo productionis qui fit extra productionem ipsius naturae; ea vero quae una cum natura concausantur potius dici debent «con­ creata», «connaturalia», «innata», «indita», «congenita», «comproducta. Hanc distinctionem explicat bene Caietanus: Nam, cum S. Thomas quaesiisset «utrum in Christo fuerit alia scientia indita vel infusa praeter scientiam beatam», Com­ mentator adnotat circa hunc titulum: «Ponitur distinc­ tio terminorum illorum, videlicet indita vel infusa, ut satisfiat diversimode illam appellantibus. Scientia siquidem ista, quia simul cum natura ani­ mae datur, indita vocatur; quia vero non acquiritur, nec Art. 4.-Utrum aliqui habitus sint a vi naturae animae ipsam comitatur, sed Deo alia ac­ hominibus infusi a Deo tione creante animam et alia actione influente scientiam, quamvis simul tempore habetur, ideo infusa numcupatur. 394. Habitus «infusus» est habitus causatus a causa Et revera infusa vocanda est, si proprie loquendum propria naturae cuius est habitus, alia tamen actione ab est; angelorum autem scientia indita proprie vocatur, ea qua naturam illam causavit. Ut enim apparet ex di­ quia comes est naturae ut illius proprietas naturalis, eavisione articulorum huius quaestionis, «infusio» opponi­ demque actione qua Verbum Dei creavit angelicam na­ tur tum ei quod est connaturale vel innatum —de quo turam, imprimit in illam species intelligibiles perfecti­ modo dictum fuit in articulo primo— tum ei quod est us intellectus angelici» ’. acquisitum propriis actibus —de quo in articulis secundo Patet autem quod in hoc loco summimus verbum «in­ et tertio—. Habitus ergo infusus neque oritur a natura fusum» in sensu stricto et maxime proprio, prout di­ per emanationem aut ab actione producente naturam stinguitur a congenito vel indito et ab acquisito. Ergo quasi terminus connaturalis secundarius, neque oritur ab actibus propriis subiecti in quo est habitus, sed unice ab actu Auctoris naturae per aliam actionem distinctam 1 Caietanls, In III, q. 9, a. 3, n. 1. ab ea per quam produxit naturam et ea omnia que natupatur, facile et iuno actu fieri potest, sicut et aegritudo faciliter acquiritur. Quanto enim aequilibrium difficilius obtinetur, propter varietatem et mobilitatem partium contrariarum concurrentium, tanto facilius abrumpitur, ut etiam in ponderibus corporalibus videmus. Quod au­ tem hae non sint habitus proprie dicti, sed solum dispo­ sitiones plus minusve firmatae, docet expresse S. Tho­ mas, post Aristotelem, in II-II, 155, 1; et 156, 3; et III, 7, 2 ad 3. Cetera quae hac de re dici possunt, patent ex dictis supra circa habitus proprie dictos, nam status vel mo­ dus habitualis utrobique proportionaliter est intelligendus. Vilia autem facilius et promptius acquiruntur quam virtutes contrariae, eadem ratione, et quia sensibilia, quae ad vitia nos ducunt, magis et \ehementius movere solent quam intelligibilia, quae ad virtutem attrahunt; quod quidem maxime verum est in statu praesenti naturae lap­ sae. Etiam ergo in ipsa voluntate de facili inducuntur is­ tae pravae dispositiones. I 386 P. I, Q. LI. De generatione Art. habituum 4, § I: De habitibus îNî-usîs per se 387 nec est a natura, nec postulatur a natura, nec acquiritur propriis actibus. 395. Sed aliquis habitus potest esse infusus dupli­ citer: uno modo, per se, quando talis naturae est ut non nisi per infusionem, hoc est, per actionem supernatura­ lem Dei produci possit, et talis est habitus intrinsece supernaturalis, idest supernaturalis quoad substantiam; alio modo, per accidens, quando attenta propria eius na­ tura, fieri potest per simplicem dimanationem a natura vel per acquisitionem ex propriis actibus, sed tamen alia via supernaturaliter producitur a Prima Causa, et talis est habitus supernaturalis quoad modum tantum. Ad rem Caietanus: «Illi namque habitus qui possunt ex nostris actibus aut natura acquiri, sunt per accidens infusi; accidit enim eis infundi...; illi vero habitus qui sola infusione fieri possunt, sunt per se infusi, eo quod non accidit acquisitioni eorum infusio, immo ipsam per se sibi vindicant; et isti sunt habitus essentialiter ( = quoad substantiam) supernaturales» Similiter et Medina: «Infusi per se sunt illi (habitus) qui viribus naturae comparari nequeunt, quorum proin­ de acquisitio est divina et supernaturalis infusio...; in­ fusi per accidens illi sunt, qui viribus naturae comparari possunt, sed ex munere Dei nobis conferuntur»2. Et quia habitus —ut ex dictis patet— potest esse et entitativus et operativus, ideo de utroque genere quaeri potest utrum sint infusi a Deo. Consequenter duplex est quaestio solvenda in hoc ar­ ticulo, nempe: Γ, utrum sint aliqui habitus, sive enti­ tativi sive operativi, per se infusi hominibus a Deo; 2°, utrum sint aliqui habitus, sive entitativi sive opera­ tivi, per accidens infusi a Deo. Et dicitur «hominibus», quia loquimur de principiis humanorum actuum tantum; de angelis enim in I Parte, quaestione 62, dictum est. 1 2 Caietanus, In III. B. Medina, In I-II. q. q. DE HABITIBUS INFUSIS PER SE 396. Circa habitus infusos per se, duo quaerimus: 1’, /actum vel exsistentiam infusionis, utrum scilicet re­ vera dentur aliqui habitus per se infusi a Deo, sive illi sint entitativi sive operativi; 2", rationem huius facti, idest propter quid dentur huiusmodi habitus per se in­ fusi. A. De ipsa exsistentia habituum per se infusorum 397. conclusio: Exsistunt in hominibus aliqui ha­ bitus per se infusi a Deo. 398.Probatur. Exsistunt in hominibus quibusdam gratia sanctificans, virtutes theologicae, dona Spiritus Sancti, lumen gloriae. Atqui haec omnia sunt habitus per se infusi a Deo. Ergo exsistunt in hominibus aliqui habitus per se infusi a Deo. Maior constat, nam de facto exsistunt quidam homi­ nes iusti in Ecclesia vel saltem exstiterunt —quod pro nobis satis est—. Iusti autem in hac vita habent saltem: a) gratiam sanctificantem; b) fidem, spem et caritatem, scilicet virtutes theologicas ‘; c) et dona Spiritus Sancti, ut docet Leo XIII in Encyclica «Divinum illud munus», ut videbimus suo loco (non loquor autem de virtutibus moralibus infusis, quia circa eas est specialis difficultas, discutienda suo loco, infra, quaestione 63, articulo tertio). Unde «in causis beatificationis et canonizationis con­ fessorum discuti debet dubium an constet de virtutibus theologalibus fide, spe et caritate tum in Deum tum in proximum, necnon de virtutibus cardinalibus prudentia, iustitia, temperantia, fortitudine, earumque annexis in gradu heroico in casu et ad effectum de quo agitur» 2. 51, a. 4. 51, a. 4, edit, cit., p. 373 a. i Concilium Tridentinum, Ses. 6, c. 7, Dz. 800. can. 2104. 26 Ή 388 P. I, 0. LI, De In alia autem vita iusti seu beati ultra gratiam sanc­ tificantem et caritatem et dona Spiritus Sancti, lumen gloriae habent Minor autem probatur per partes: Primo, quod sint infusa a Deo constat ex Concilio Tridentino et Leone XIII1 2, et ex Concilio Vaticano I, quoad fidem, quae est donum Dei3. Secundo, quod sint infusa per se, quia scilicet neque a natura dantur, neque propriis actibus seu viribus na­ turalibus acquiri aut mereri possunt, patet ex definitio­ nibus Ecclesiae contra pelagianos et semipelagianos con­ trarium asserentes4; et haec duo sunt de fide divina et catholica. Tertio quod haec omnia sint habitus est saltem theo­ logice certum, immo et proximum fidei, uti apparet ex sequentibus documentis: a) Ante Concilium Tridentinum theologi communiter docent gratiam sanctificantem et virtutes theologicas, hoc est, gratiam et virtutes infusas esse habitus, quia per baptismum infunduntur quoad habitum, saltem adul­ tis; quoad parvulos autem dubitabant quidam tempore Innocenta III. «Quod opponentes inducunt fidem aut caritatem aliasque virtutes parvulis, utpote non consen­ tientibus, non infundi, a plerisque non conceditur abso­ lute..., aliis asserentibus per virtutem basptismi parvulis quidem culpam remitti, sed gratiam non conferri; non­ nullis vero docentibus et dimitti peccatum et virtutes in­ fundi, habentibus illam quoad habitum, non quoad usum, donec perveniant ad aetatem adultam» s. Quam opinio­ nem ita refert S. Thomas: «Quidam antiqui posuerunt 4 I I Concilium Viennense, Dz. 475. Concilium Tridentinum, Ses. 6, c. 7, Dz. 800; Leo XIII, loc. cit. Concilium Vaticanum I, Ses. 3, c. 3, Dz. 1791. S. Coelestinus I, De gratia Dei "Indiculus”, Dz. 136-138; Conci· LIUM Arausicanum II, Dz. 176-180, 191-200. 5 Innocentius III, Epistola ad Ymbertum archiepiscopum Arelatensem sub Unem 1201, Dz. 410. t 2 3 4 Art. 4, § I: De generatione habituum habit ibus infusis per se 389 quod pueris in baptismo non dantur gratia et virtutes, sed imprimitur eis character Christi, cuius virtute, cum ad perfectam aetatem venerint, consequuntur gratiam et virtutes» Postea vero, cum Joannes Petrus Olivi negaret gra­ tiam et virtutes infundi pueris in baptismo quoad habi­ tum, Concilium Viennense contrariam opinionem docet, licet non definiendo. «Quia quantum ad effectum bap­ tismi in parvulis reperiuntur doctores quidam theologi opiniones contrarias habuisse, quibusdam ex ipsis di­ centibus per virtutem baptismi parvulis quidem culpam remitti, sed gratiam non conferri; aliis e contra asse­ rentibus quod et culpa iisdem in baptismo remittitur, et virtutes ac informans gratia infunduntur quoad habitum, etsi non pro illo tempore quoad usum’, nos autem atten­ dentes generalem efficaciam mortis Christi, quae per baptisma applicatur pariter omnibus baptizatis, opinio­ nem secundam, quae dicit tam parvulis quam adultis conferri in baptismo informantem gratiam et virtutes, tamquam probabiliorem et dictis Sanctorum et docto­ rum modernorum theologiae magis consonam et concor­ dem, Sacro approbante Concilio, duximus eligendam»2. Uti apparet ex his textibus, non erat ibi quaestio utrum gratia et virtutes infusae essent habitus vel non, sed utrum in pueris darentur in baptismate vel solum in adultis. Qui autem negabant, ut notat S. Thomas3, procedebant ex hoc quod nesciebant distinguere inter ha­ bitum et actum; qui vero affirmabant, distinguebant in­ ter habitum et actum, seu inter virtutes in statu mere habituali et virtutes in actu secundo operantes. Ex hoc autem ipso quod Concilium Viennense inclinat in posi­ tionem dicentem eas infundi pueris, in quibus essent in 1 dist. 2 J S. Thomas, III, 69, 6. Vide etiam S. Bonaventuram, In IV Sent 4, art. 2, q. 2, p. 114. Concilium Viennense, Dz. 483. S. Thomas, III, 69, 6. * 4 ■ * 'ί··| -1 390 P. I, Q. LI. De generatione habituum Art. 4, § I: De habitibus infusis per se 391 statu habituali, patet favere doctrinae dicenti eas esse habitus. Quod autem Patres tridentini hac voce «diffusionis» et «inhaerentiae» intellexerint modum seu statum habib) In Concilio Tridentino. tualem vel permanentem, apparet ex Actis Concilii re­ De parvulis definit: «Si quis dexerit parvulos eo quod center editis; nam postulantibus quibusdam Patribus ut actum credendi non habent, suscepto baptismo inter fi­ verbo «inhaeret» adderetur verbum «tanquam habitus deles computandos non esse... anathema sit»1. Constat infusus», alii responderunt hanc additionem esse super­ autem esse fideles fide divina, quae ideo in parvulis non fluam, cum verbo «inhaeret» intelligatur «habitus» et consistit in actu credendi; ergo in habitu credendi2. apud omnes constat caritatem de qua sermo est, «dif­ De adultis distinguit expresse inter praeparationem fundi per Spiritum Sanctum, non a nobis acquiri». vel dispositionem ad justificationem et ipsam justifica­ Et Catechismus Romanus seu Concilii Tridentini ait: tionem. Dispositio vel praeparatio fit ex gratia Dei prae­ 0* 396 P. I, Q. LI. De generatione habituum Inde tamen non concluditur esse expresse definitum gratiam et virtutes theologicas esse habitus in sensu stricto et philosophico. Unde adnotador prosequitur: «Ceterum, appellationis «habitus» vel «qualitatis infu­ sae», sicut in Concilio Tridentino ita et in hoc Schemate non adhibentur, ac proinde quoad haec relinquitur doc­ trina in eo gradu certitudinis in quo post Concilium Tridentinum hactenus erat» Et manifeste comprobatur hoc non esse expresse de fide, quia secus Patres Tridentini reclamassent contra Dominicum de Soto, qui ad eos dicavit opus suum De Natura et Gratia·, neque Ecclesia damnavit aut quid­ quam dixit contra alios idem sentientes, post Domini­ cum de Soto, ut Cano, Medina, Banez et Salmanticenses, ut vidimus; neque etiam corripuit Vazquez, Morinum et Amort, negantes gratiam sanctificantem esse proprie lo­ quendo habitum aut qualitatem quamdam. Nec potest a theologo dici hoc esse in hoc sensu de­ finitum et de fide tenendum, quia, ut vidimus, non con­ stat manifeste esse ab Ecclesia definitum, et Ecclesia ipsa docet quod «declarata seu definita dogmatice res nulla intelligitur, nisi id manifeste constiterit» 2. Valde ergo exacte Marcus Serra scribit: «Ego vero dicerem gratiam, fidem et spem et caritatem, quas nos vocamus habitus, secundum fidem esse dona a Deo in­ fusa in nobis inharentia et permanentia·, an vero sint habitus cum ea proprietate qua de habitu loquuntur scholastici, hactenus non esse definitum ab Ecclesia»', at continetur in Magisterio ordinario. Dicamus ergo quod est doctrina catholica omnino certa et de fide definibilis. Ibidem, col. 118 A. C. I. C. can. 1323 & 3. Marcus Serra, In I-II, 51 4. Art. 4, § I: De habitibus infusis per se 397 B. De causa vel ratione propter quam isti habitus nobis infunduntur 399. conclusio: Ratio propter quam dantur in nobis habitus per se infusi est ut possimus assequi et attingere finem intrinsece supernaturalem ad quem evecti sumus. 400. Probatur. Finis intrinsece supernaturalis non est a nobis assequibilis et attingibilis nisi per actus in­ trinsece supernaturales procedentes ex habitibus intrin­ sece supernaturalibus nobis datis et in nobis exsistenti­ bus. Atqui de facto nobis propositus est finis intrinsece supernaturalis assequendus et attingendus actibus intrin­ sece supernaturalibus. Ergo et de facto dantur nobis ha­ bitus intrinsece supernaturales quibus exercemus actus illos intrinsece supernaturales ad assequendum et attin­ gendum finem intrinsece supernaturalem. Maior constat, quia finis naturae intellectualis est in­ tellect ualit er assequibilis et attingibilis, hoc est, actibus propriis eius intellectus et voluntatis, qui sunt vel actus attingentes ipsum finem formaliter, vel disponentes ad talem finem assequendum. Quod si finis sit naturalis et proportionatus naturae, actibus naturalibus et principiis naturalibus est assequibilis et attinsribilis, si vero sit fi­ nis intrinsece supernaturalis, actus illi et principia actuum debent esse intrinsece supematuralia. Inde ergo habetur maior: ad finem intrinsece super­ naturalem de necessitate requiruntur actus intrinsece supematurales; ad actus autem intrinsece supernaturales, de necessitate requiritur aliquod principium eorum in­ trinsece supernaturale receptum in operante supematuraliter, quia ordo agentium respondere debet ordini fi­ nium. Et quia in nobis hominibus requiruntur multi ac­ tus ad assequendum finem illum, et finem modo perma­ nenti et continuo attingere debemus, quia béatitude est »status» et vita aeterna, ut in tractatu de beatitudine dictum est, oportet quod principium istud intrinsece re­ ceptum in nobis ad operandum supematuraliter, sit per 398 P, I, Q. LI. De generatione habituum modum status seu permanentis, hoc est, per modum ha­ bitus. Et quidem iste habitus intrinsece supernaturalis, et consequenter, per se infusus, debet esse et operativus et entitativus, nam agens supponit formam per quam agit et esse ut conditionem sine qua non; postulat ergo homo habitum supernaturalem per quem immediate supernaturaliter operetur, et esse quoddam supernaturale per quod sit quodammodo supernaturalizatus; et istud esse fit per habitum entitativum, qui est gratia sanctificans; forma vero immediate operativa supernaturaliter sunt virtutes theologicae, quae sunt per se infusae. Minor autem est de fide, ut patet ex tractatu de beatitudine. Sicut ergo habitus naturales seu acquisiti ponuntur ad assequendum et attingendum finem ultimum natura­ lem seu beatitudinem naturalem, ita habitus per se in­ fusi dantur ad assequendum et attingendum finem ulti­ mum supernaturalem, qui est supernaturalis beatitudo. Unde Banez optime scribit: «Ratio S. Thomae, quae habetur in I-II, q. 62, art. 1, qua probat esse virtutes theo­ logicas infusas, multum accedit ad demonstrationem theo­ logicam. Nam ex una propositione de fide, scilicet quod principia naturalia non sufficiunt ad diligendum, speran­ dum et credendum Deum ut finem supernaturalem, et ex altera cognita lumine naturali, scilicet quod ubi potentia naturalis non habet proportionem ad actum, necesse est eam perfici per aliquid sibi intimum, ut possit proportionari cum actu supernatural! producendo, infertur: ergo Deus aliquid infundit potentiis nostris, ut sint prin­ cipia proportionata actuum supernaturalium, siquidem non tantum concurrunt per modum instrumenti ad actio­ nes vitales et supematurales, sed etiam ut principia for­ malia per quae agens est in actu, ut sit causa proportio­ nata cum effectu» ’. i D. Banez, In H-u , q- 23, art. 2, dub. 1, edit, cit., col. 825 C. Art. 4, § II: De habitibus infusis per accidens 399 Ex revelatione ergo exsistentiae finis intrinsece super­ naturalis pro nobis deduci potest rigurose exsistentia ha­ bituum per se infusorum in nobis. § Π DE HABITIBUS INFUSIS PER ACCIDENS 401. Consequenter videndum est de habitibus infusis per accidens, circa quos proportionaliter quaerimus duo: Γ, factum seu exsistentiam, utrum nempe reapse dentur in hominibus aliqui habitus per accidens infusi a Deo, sive illi entitativi sive operativi sint; 2°, hoc comprobato, quaenam sit causa vel ratio propter quam a Deo infun­ dantur, et hoc erit determinare causam finalem eorum, ex qua sumitur a priori ratio propter quid ut de per se infusis modo dictum est. A. De ipsa exsistentia habituum per accidens infusorum 402. conclusio: Dantur de facto aliqui habitus per accidens infusi a Deo. 403. a) Quoad habitus entitativos, probatur·. Dantur plures casus sanationis seu restitutionis sanitatis a Deo miraculose operatae. Atqui sanitas corporalis est habitus entitativus per accidens infusus. Ergo dantur de facto aliqui habitus entitativi per accidens infusi a Deo. Maior est factum de fide, prout constat ex Evangelio. Constat enim, ex Evangelio Christum sanasse hydropi­ cum1, hominem habentem manum aridam2; socrum Pe­ tri a febribus 3; hemorhoisam a fluxu sanguinis 4; filium 1 Luc., 14, 1-6. 2 Mtt. 12, 9-13. Mtt. 14-15; Mc. 1, 29-31. Mtt. 9, 20-22. r , -A LX » i · w 400 P. I, O. LI. De generatione habituum cuiusdam reguli ‘; tres paralyticos1 23 ; et decem lepro­ sos \ Minor ratione naturali evidenter constat. Constat enim sanitatem corporalem esse habitum seu dispositionem habitualem entitativam; insuper esse habitum naturalem quoad substantiam ideoque acquisibilem naturaliter. Un­ de si supernaturaliter vel miraculose causatur, erit sani­ tas infusa per accidens. 404. b) Quoad habitus operativos, probatur. Deus infudit Salomoni scientiam vel sapientiam rerum natu­ , *ralium nam «disputavit super lignis a cedro quae est in Libano usque ad hysopum quae egreditur de pariete; et disseruit de iumentis et volucribus et reptilibus et piscibus»5, et Apostolis dedit scientiam exegeticam seu Scripturarum, nam «aperuit eis sensum ut intelligerent Scripturas»6, et filologicam seu linguarum7. Atqui phi­ losophia vel scientia naturalis et scientia exegetica et philologica sunt habitus operativi per accidens infusi. Ergo dantur de facto aliqui habitus operativi per accidens in­ fusi a Deo. Maior est factum de fide, prout constat ex verbis Scripturae citatis. Minor autem evidens est ratione naturali. Nam ratio­ ne naturali evidens est quod zoologia et phytologia et exegesis et philologia sunt habitus operativi, cum sint scientiae; constat etiam has scientias esse naturales quoad substantiam ideoque propriis actibus acquisibiles, ut quotidie experimur et videmus. Est ergo theologice certum dari aliquos habitus sive entitativos sive operativos per accidens infusos a Deo, 1 Ioan. 4, 46. 2 Mtt. 9, 1-7; Me. 2, 1-12; Luc. 5, 18-26; Mtt. 8, 5-13; Luc. 7, 2-10; Ioan. 5, 1-9. 3 Mtt. 8. 1-4. Ill Reg. 3, 11-13; 4, 29-34. Ill Reg. 4, 33. 6 Luc. 24, 45. Act. 2, 4-11. Art, 4, § II: De habitibus infusis per accidens 401 quia conclusio procedens ex una praemissa de fide et ex altera evidenti ratione naturali, est conclusio certa et vera theologice. Et quidem videtur magis evidens dari habitus per ac­ cidens infusos proprie dictos quam habitus per se infu­ sos, quia melius et clarius cognoscimus naturaliter illos per accidens infusos esse veros et proprie dictos habitus. B. De causa vel ratione propter quam isti habitus infunduntur 405. conclusio: Finis operis seu immediatus istius infusionis est manifestatio omnipotentiae divinae; media­ tus vero seu operantis est homines adducere vel praepa­ rare ad habitus per se vel in eis confirmare. 406. Probatur prima pars. Haec infusio est opus miraculosum proprie dictum. Atqui opus miraculosum pro­ prie dictum est proprium opus omnipotentiae Dei; omne autem opus seu effectus proprius ostendit propriam cau­ sam. Ergo finis immediatus seu operis istius infusionis est manifestare divinam omnipotentiam. Maior constat ex notione miraculi proprie et stricte dicti et ex notione infusionis per accidnes, quae coindictmt. Minor autem ostenditur in I Parte, q. 110, articulo 4 et q. 114, articulo 4; opus enim quod fit praeter ordinem causarum secundarum nequit fieri nisi a causa quae est extra et supra omnes causas secundas. Atqui solus Deus, qui est Causa Prima, est causa extra et supra omnes cau­ sas secundas. Ergo solus Deus potest causare miracula proprie et stricte dicta, et ideo miraculum proprie et stric­ te dictum est opus proprium omnipotentiae Dei. Unde et legimus de Deo: «qui facit mirabilia magna solus» \ i Psalm. 135, 4. s I· f 402 P. I, O. LI. De generatione Art. habituum 407. Probatur secunda pars. Nam, generatim loquen­ do, omne quod est per accidens est propter id quod est per se sicut propter finem. Atqui habitus infusi per ac­ cidens, sunt vere quid per accidens in comparatione ad habitus infusos per se. Ergo infusio haec per accidens ordinatur ad infusionem eorum quae sunt per se. Sunt ergo quasi argumenta Dei quibus probatur aliquid esse dictum a Deo ideoque credendum et accipiendum. Unde Concilium Vaticanum I docet: «Dr nihilominus fidei nostrae obsequium rationi consentaneum esset, voluit Deus cum internis Spiritus Sancti auxiliis externa iungi revelationis suae argumenta, facta scilicet divina atque in primis miracula et prophetiae, quae cum Dei omni­ potentiam et infinitam scientiam luculenter common­ strent, divinae revelationis signa sunt certissima et om­ nium intelligentiae accommodata» .* Eadem ergo est finalitas huius infusionis ac finalitas gratiarum gratis datarum, quae ordinantur ad gratiam gratum facientem praeparandam, confirmandam, foven­ dam, praedicandam et dilatandam 2. 408. Difficultas quaedam occurrit ex verbis S. Tho­ mae in fine corporis articuli, quod scilicet habitus isti acquisiti non sunt ita perfecti sicut quando sunt infusi; ergo videtur dicere quod sanitas per miraculum produc­ ta est melior et fortior quam per naturam aut medici­ nam acquisita, et similiter glossolalia esset perfectior quam linguae exercitio loquendi et grammaticae acqui­ sita. Et tamen constat linguam Scripturae non esse adeo perfectam et classicam sicut lingua auctorum graecorum, immo et Apostolus Paulus de seipso affirmat esse impe­ ritus sermone3. 409. Respondetur quod in his scientiis est duplex elementum: unum quasi materiale, nempe id quod pure 4, § H: De habitibus inpusis per accidens 403 grammaticale et philologicum est, quantum ad flexionem, constructionem, syntaxim et alia huiusmodi; aliud vero est formale, nempe esse signum verbi mentis cum vi et claritate ad illud per verbum oris vel scriptum reprae­ sentandum et significandum. Quantum ergo ad id quod materiale est, donum lin­ guarum non est perfectius quam scientia acquisita, prae­ sertim a nativitate, ut accidit cum lingua patria; sed quantum ad formale, quia veritates exprimendae et prae­ dicandae erant novae et sublimes, dicendum est esse per­ fectissimam, quia per verba maxime adaequata et adap­ tata, immo et nota, ut apparet in Paulo. Unde Paulus ipse utrumque de se fatetur, cum dice­ bat Corinthiis: «Imperitus sermone, sed non scientia»1, quia oportebat anuntiare evangelium «non in persuassibilibus humanae sapientiae verbis, sed in ostensione Spi­ ritus et virtutis», secundum illud eiusdem Pauli: «sermo meus et praedicatio mea non in persuassibilibus huma­ nae sapientiae verbis»2, quia «loquimur non in doctis humanae sapientiae verbis, sed in doctrina Spiritus»3. Et idem dic de scientia exegetica seu interpretationis Scripturae eis infusa: non quoad id quod materiale et extrinsecum est, nempe quoad historiam, grammaticam, geographiam, philologiam; sed quoad id quod formale est, scilicet quoad sensum divinum et supernaturalem contentum in verbis Scripturae. Sicut si dicas quod latinitas scholastica est barbara grammaticaliter seu materialiter, sed erat perfectior quam lingua tulliana quantum ad vim significandi seu quantum ad elementum formale, quia melius et clarius et exactius exprimebat veritates declarandas, ignotas Ci­ ceroni. Eo fere modo quo fit comparatio inter virtutes morales infusas et acquisitas: illae enim cum infundun­ tur sunt perfectiores quoad substantiam vel essentiam, . ·/ kl b I ?· B d0 Vw ■ <·>·< 1 Concilium Vaticanum I, Ses. 3, cap. 3, Dz. 1790. 2 Cf. S. Thomam, I-II, 111, aa. 1-2; 4-5. 1 II Cor. 11, 6. 2 IJ Cor. 11, 6. I Cor. 2, 4. I Cor. 2, 13. 27 I k. ïl - ■ ■ ; 404 P. I. Q. LI. De GENERATIONE HABITUUM Solvuntur difficultates 405 At ordo supernaturalis est omnino differens, et om­ nino indebitus homini. Unde non aequaliter se habet ad omnes homines quantum ad omnia, sed distribuit sin­ gulis prout vult. Equidem omnibus offert auxilia supernaturalia sufficientia, quia vult omnes homines salvos fieri et ad agnitionem veritatis venire; at non omnibus dat de facto auxilia efficacia ad se convertendum, neque ideo omnibus infundit habitus intrinsece supematurales. § III 412. Obiectio secunda: Divinae providentiae est na­ turam salvare, non destruere. Atqui natura habitus hu­ mani est quod causetur ex actibus hominis, et non ex actione agentis exterioris, per infusionem. Ergo Deus non infundit habitus homini, sed solum iuvat eum ut propriis actibus acquirat. rtl SOLVUNTUR DIFFICULTATES $ 4, § III: licet minus perfectae quoad modum habitualem connaturalitatis quam virtutes acquisitae. Quoad sanationes vero videtur dicendum eas esse ab­ solute perfectiores quam sanationes acquisitae auxilio medicinae. Unde de socru Petri, quae tenebatur magnis febribus, dicitur quod «continuo surgens ministrabat eis» ISl I I Art. 410. Obiectio prima: Deus aequaliter se habet ad omnes homines, quia non est acceptor personarum. At­ qui non omnibus infundit habitus, ut per se patet. Ergo nulli hominum infundit habitus. 411. Respondetur. Distinguo mai.: Deus aequaliter se habet ad omnes homines, consideratus absolute se­ cundum suam essentiam vel naturam, concedo] conside­ ratus secundum suam sapientiam, hoc est, intellectum et voluntatem providentes et gubernantes homines, nego. Concedo min. et nego consequens et consequentiam. Haec infusio habituum est opus ad extra distinctum ab opere creationis, immo et gubernationis naturalis, et pertinet ad ordinem providentiae et gubernationis supematuralis. Ex quo patet iam aequivocatio arguentis, nam Deus in ordine absoluto essendi aequaliter se habet ad omnes homines et similiter in ordine gubernationis naturalis correspondentis, quia in hoc ordine omnibus eadem media tribuit, quae sunt vires naturales nostrae, ex quibus habitus naturales acquirere possumus. Prae­ terea in utroque ordine distinguenda est providentia ge­ neralis et providentia particularis: prima omnibus ae­ qualiter providet, non vero secunda. 1 Lue. 4, 31. ;ί· 413. Respondetur. Concedo mai.] distinguo min.: Natura habitus humani est quod causetur ex propriis actibus hominis, natura omnis habitus qui in homine sunt aut esse possunt, nego·, natura aliquorum habituum, concedo. Contradistinguo conclusionem·. Ergo Deus non infun­ dit habitus homini, omnes, concedo] aliquos, nego. In homine est duplex ordo: naturalis et supernatu­ ralis, qui naturalem non destruit, sed potius elevat et perficit. Quod ergo pertinet ad ordinem specifice et in­ trinsece supernaturalem, non est natum fieri a natura neque ab actibus naturae, sed a Deo vel ab homine cum adiutorio supernatural! Dei; et ad hunc ordinem perti­ nent habitus intrinsece supematurales, qui ideo sunt per se infusi, quia nullo modo a simplici natura fieri pos­ sunt. Quod autem pertinet ad ordinem naturalem potest fieri ab actibus naturae et plerumque seu regulariter ab eis fit, sicut accidit in sanitate et in scientiis; at non semper, quia Deus intuitu ordinis supernaturalis, inter­ venire potest praeter et supra ordinem mere naturalem, et tunc non destruit illum, quia non est contra eum. Un­ de apparet quod ex omni parte deficit argumentum. i:····;#®. 406 De generatione habituum 414. Obiectio tertia: Impossibile est duos habitus eiusdem speciei esse simul in eodem subiecto proximo. Atqui positis habitibus infusis, essent simul duo habitus eiusdem speciei in eodem subiecto proximo. Ergo impos­ sibile est ponere habitus infusos. Maior constat, quia duo habitus eiusdem speciei sunt duae formae numero; est autem impossibile duas for­ mas numero esse in eodem subiecto numero, sicut im­ possibile est duas numero formas esse simul in una nu­ mero materia. Minor: Actus habitus infusi causaret habitum eius­ dem speciei in eodem subiecto proximo, quia isti actus non sunt minoris efficacitatis quam actus potentiae na­ turalis sine habitu, qui tamen causant habitum acquisi­ tum; et quidem iste habitus causatus debet esse eiusdem speciei ac habitus infusus a quo procedunt, quia quales sunt habitus tales actus reddunt, et quales sunt actus tales habitus causant: eiusdem ergo speciei debet esse habitus iste causatus ac habitus infusus causans: et in eodem subiecto proximo, quia ad eamdem speciem ha­ bitus respondet idem specie subiectum, quod tamen quia non reproducitur manet idem numero. Conclusio est manifesta, quia id ad quod de neces­ sitate sequitur impossibile, est et ipsum impossibile. 415. Respondetur: Concedo mai; nego min. et con­ clusionem. Quoad probationes, concedo probationem maioris. Quoad probationem minoris respondetur per partes: a) Actus eius causarent aliquem habitum vel dispositio­ nem, transeat; b) eiusdem speciei ac habitus infusus, nego; c) in eodem subiecto proximo, distinguo: secun­ dum eadem rationem subiecti, nego; secundum aliam rationem subiecti, transeat. Art. 4, § IV: Quid causant actus ex habitu infuso 407 § IV EXCURSUS AN ACTUS EX HABITU INFUSO NOVUM GENERENT HABITUM 416. Ut difficultas proposita in hoc argumento ple­ ne nobis appareat, operae pretium erit ipsum problema considerare tum secundum mentem S. Thomae tum se­ cundum se, consideratis etiam aliorum theologorum opi­ nionibus. Quaerunt ergo theologi quid producant actus habi­ tuum infusorum, utrum novum aliquem habitum ge­ nerent, an solum augeant et corroborent habitum in­ fusum a quo procedunt. Qua in re, ut vel ex sola positio­ ne quaestionis patet, est duplex sententia fundamentalis·. Quidam enim theologi affirmant actus habituum infu­ sorum, non solum augere et corroborare habitum praeex­ sistentem a quo procedunt, sed etiam novum habitum generare, et hoc modo sentiunt Banez, Molina, Hurtado, Coninck, Azor, Ripalda, Lugo (ut videtur) et modernis temporibus Billot, Del Val et Beraza, quamvis non om­ nes eodem modo rem intelligant ut mox dicetur; alii e contra hoc vehementer negant et solum admittunt actus habituum infusorum augere et corroborare eos, quin ullo modo habitum aliquem producant, et in hoc conveniunt maior pars theologorum, quos inter nominare sufficiat Capreolum, Vitoriam, Vazquez, Suarez, loannem a S. Thoma, Salmanticenses, et inter recentiores C. Mazzella et Del Prado. A. Sententiae 417. Prior sententia fundamentalis: Qui ergo aliquem habitum generare dicunt, non conveniunt inter se in de­ terminando cuius generis habitum causent, et quomodo causent illum: U 418. a) Quidam putant generare habitum supernataralem acquisitum, v. gr. actus fidei theologicae repetiti generant habitum fidei supernaturalem acquisitum, et similiter actus spei spem acquisitam supernaturalem, et actus caritatis caritatem acquisitam supernaturalem; quia isti actus in suo ordine non sunt minoris efficaci­ tatis quam actus naturales in suo, et isti constat quod generant habitum sibi proportionatum seu naturalem. Attamen iste habitus acquisitus supernaturalis non ha­ bet idem munus ac habitus supernaturalis infusus, quia infusus dat simpliciter posse et se habet ut potentia in ordine supernatural!, dum acquisitus dat solum facilita­ tem operandi opera ista supernaturalia, quae quoad substantiam fiunt ab habitu supernatural! infuso. Ita ergo se haberet habitus supernaturalis acquisitus ad ha­ bitum supernaturalem infusum, sicut se habet habitus naturalis acquisitus ad naturalem potentiam, quia actus procedit a potentia naturali quoad substantiam operis, sed ab habitu naturali acquisito quoad modum eius, hoc est, quoad facilitatem, promptitudinem, uniformitatem. Ita Hurtado1. Vel rectius, ut docet Del Val2 generaret quasi infusum ex exigentia actuum supematuralium. 419. b) Ceteri vero omnes, qui tenent his actibus aliquem habitum produci, dicunt producere tantum ha­ bitum naturalem circa eadem obiecta circa quae versa­ tur habitus supernaturalis infusus. Sed in modo quo ha­ bitus supernaturalis causât propriis actibus habitum na­ turalem non conveniunt inter se: 420. 1) Alii enim dicunt ipsos actus supernaturales habitus infusi generare habitum acquisitum naturalem, ex quo nobis provenit facilitas exercendi opera super­ naturalia, quod quidem explicatur tripliciter: a) Ex eo quod actus supernaturales eminenter con­ tinent quidquid haberent actus naturales generantes ha1 Hurtado, S.J., De anima, disp. 16, sect. 8. 2 .D^VaL' De virtlitibus infusis, n. 14, tertia sent., edit. EI Esconal, 1926, p. 608. Are 4, § IV: Quid causant actus ex habitu infuso 409 bitum naturalem, et ratione huius eminentiae vel superioritatis generare possunt habitum naturalem melius adhuc quam ipsi actus naturales, et hoc modo rem intelligit Molina, qui scribit: «Observandum est ex actibus fidei supematuralibus gigni habitus naturales credendi, perinde atque ex actibus naturalibus credendi easdem enunciationes iidem ipsi gignerentur, ut in I-II, q. 54, art. 4, ostendimus. Ratio est quoniam actus credendi naturales eminenter continentur in supematuralibus, et ob eam causam supernaturales actus producunt effec­ tum, quem naturales produxissent. Quare eiusmodi ha­ bitus naturales circa ea quae ad fidem pertinent, perma­ nent in eo homine qui, cum antea esset catholicus, fidem per haeresim amittit» *. Et alibi: «Supernaturales —in­ quit— habitus fidei, spei et caritatis a solo Deo infun­ duntur, neque attinguntur efficienter ab actibus fidei, spei et caritatis supematuralibus, etiam quoad ipsorum augmentum. Quia tamen actus illi eminenter continent naturales actus fidei, spei et caritatis, eo quod ad ipso­ rum productionem concurrunt causae omnes quae pro­ ducerent actus illos naturales, nisi a Deo per suum na­ turalem influxum eveherentur, ut producerent eos super­ naturales superiorisque cuiusdam speciei, inde evenit quod producant naturales habitus fidei, spei et caritatis, qui remanent in eo qui per lethale peccatum amittit ca­ ritatem supernaturalem atque etiam in eo qui per infi­ delitatis peccatum amittit etiam fidem»2. β) Alius modus explicandi est ex permanentia specie­ rum actuum supernaturalium praecedentium, quae ta­ men species, et earum vivida repraesentatio consequens, non sunt supernaturales nisi causaliter seu quoad radi­ cem vel praesuppositive, unde tales species vivide re­ praesentatae et in memoria retentae essent habitus na- i Molina, Zh I, q. 1, art. 3, disp. 3, in fine, edit. Lugduni 1622, p. 18a. * Molina, Concordia, disp. 28, ed. Paris 1876, pp. 214-215. h- 410 P..I, Q. LI. De generatione habituum turales acquisiti ex actibus supernaturalibus virtutum infusarum et facilitatem explicarent exercendi de novo actus illos. Et haec est opinio De Lugo, quae conformis est theoriae eius de natura habitus operativi: «Dicen­ dum est —inquit— ex actibus fidei et aliis actibus su­ pernaturalibus relinqui in nobis species quibus eorum actuum recordamur, quae species non sunt simpliciter et rigurose supernaturales, sed solum praesuppositive et secundum quid, idest tales quae non possint fieri nisi posito tali actu supernaturali; ipso tamen posito debean­ tur non solum ordini et agentibus supernaturalibus, sed etiam ipsi naturae quae, quia natura intellectualis est, exigit species suorum actuum quos habet, ut de ipsis pos­ sit reddere rationem et gubernare ac regere suas opera­ tiones, iuxta id quod congnovit et decrevit» In eundem modum explicationis incidit Schiffinii2. γ) Ultimus modus explicandi est qui distinguit in ac­ tu supernaturali virtutis infusae substantiam eius, per ordinem ad obiectum, et modum supernaturalitatis, pro­ venientem ex gratia Dei. Quatenus ergo actus ille vitalis et immanes est, respicit idem obiectum ac actus mere naturalis et eodem modo tendit in ipsum; consequenter natus est producere idem ac producerent actus mere na­ turales, nempe habitum naturalem; quatenus vero ille actus consideratur quoad modum supernaturalitatis, non causât proprie loquendo habitum naturalem, quia natu­ ralis potentia non est nata recipere naturaliter, sed obedientialiter, modum illum. Et hoc modo rem explicant Pesch3, Billot4 et Beraza5, et quoad rem idem dixerat i De Lugo, De fide, disp. 9, sect. 4, n. 79, edit, cit., p. 139b. Vide etiam disp. 1, sect. 9, nn. 190-191, pp. 29-30. 1 Schiffini, De virtutibus infusis, disp. 1, sect. 6, n. 39, II, pp. 53-54. s Pesch, Praelect., t. VIII, de virtutibus infusis, n. 14, edit, altera 1900, pp. 7-8. 4 Billot, De virtutibus infusis, prolegomenon, & 3, edit. Romae 1928, pp. 39, 45. s Beraza, De virtutibus infusis, n. 192-193, Bilbao 1929, pp. 103-1M. Art. 4, § IV: Quid causant actus ex habitu infuso 411 Ripalda1. En verba Billot: «Actus supernaturales non relinquunt in facultate sigillationem sui instar impressi vestigii quantum ad modum supernaturalitatis suae; fa­ cultas enim non est nata recipere supernaturalem disposi­ tionem nisi secundum potentiam obedientialem cui sola respondet activa potentia Dei. Verumtamen, quia illi actus supernaturales eumdem habent modum tendendi in obiectum quam habuissent remota supernaturalitate, ideo eodem quoque modo sigillant facultatem ac quili­ bet naturales actus, relinquendo in ea propensionem ad actus similis tendentiae, ac per hoc eodem modo gene­ rant habitum entitative naturalem»2. Et clarius et uberius Beraza scribit: «Nec mireris, si actus supernaturales dicantur generare habitum na­ turalem, nam actus non generant habitum in quantum sunt supernaturales, sed praecise in quantum sunt vita­ les, et secundum leges psychologicas quibus regitur vita hominis. Qua vitales autem, actus eandem habent virtu­ tem, eandem energiam psychologicam, sive naturales si­ ve supernaturales sint. Porro actus causant habitum qua­ si sigillando potentiam; non autem sigillant potentiam secundum suam supernaturalitatem, sed solum secun­ dum suam tendentiam seu propensionem in obiectum; haec vero propensio in actibus supernaturalibus eadem sane est quae fuisset, praecisa eorum supernaturalitate. Oportet itaque ut actus supernaturales eundem generent habitum quem generarent si essent actus naturales3. Unde apparet quod ista genesis habitus naturalis ab actibus virtutis infusae intelligitur fieri aut ut sunt su­ pernaturales ( = reduplicative) aut ut sunt vitales ( = specificative); et quidem reduplicative ut sunt supematurales, aut attenta eorum eminentia (Molina) aut conside­ rata eorum virtualitate (Lugo). Semper tamen in hac ex- 1 Ripalda, De ente supernaturali, disp. 53, n. 3, edit. Vives, t. II, p. 153. î Billot, loc. cit., p. 45. » Beraza, De virtutibus infusis, P. II, cap. IV, art. 1, η. 192, p. 103. 412 P. I, Q. LI. De GENERATIONE HABITUUM plicatione retinetur ipsos actus supernaturales habitus infusi causare habitum acquisitum naturalem. 421. 2) Alii autem hoc non concedunt, sed aiunt ac­ tus habitus infusos causare habitum naturalem quasi per concomitantium, non autem formaliter per seipsos·, intelligunt autem concomitantiam hoc modo; semper, una cum actibus supernaturalibus habitus infusi, exercentur actus naturales potentiae naturalis in quo subiectatur habitus infusus, qui quidem actus naturales, comitantes actus supernaturales habitus infusi, causant istum habi­ tum naturalem. Ita Ripalda 1 et Granados2, et in idem videtur convenire Banez, qui sibi obiiciens: «Voluntas cum caritate efficienter producit actus dilectionis; ergo ex frequentatione illorum actuum generabitur aliquis ha­ bitus», respondet: «concedo consequentiam; sed ille ha­ bitus acquisitus non erit virtus, quia non attinget obiectum (virtutis seu caritatis), propterea quod generatur ex exercitio voluntatis prout naturalis potentia est, quae concurrit simul cum habitu caritatis ad actum dilectionis divinae attingentis Deum ut est ab habitu et Spiritu Sancto. Vide D. Thomam, De Verit. q. 17, art. 1 ad 4, ubi docet quod ex actibus caritatis generatur habitus dilectionis acquisitus; et iste solet manere in peccato­ ribus, amissa caritate per peccatum mortale»3. Neque aliud videtur docere Medina, ut patet ex eius verbis4. Quomodo autem hoc posset fieri explicat Banez di­ cens: «Notandum quod voluntas informata caritatis ha­ bitu efficienter producit actum dilectionis, et per illum efficienter movet et seipsam et alias potentias ad actus aliarum virtutum infusarum quantum ad substantiam actus. Art. 4, § IV: Quid causant actus ex habitu infuso 413 Et ratio huius est, quia, ut colligitur ex D. Thoma, in IV Sent., dist. 49, q. 1, art. 2, qla. 2 ad 2, caritas est accidens et habet esse a subiecto, sicut alia accidentia. Et inde est quod, cum caritas sit in potentia operativa sicut forma in subiecto, inde debeat etiam efficienter concurrere ad actum et ad movendum alias potentias perfectas habitibus infusis ad exercitium ipsorum ac­ tuum. Ceterum, quantum ad specificationem actus, ipse ha­ bitus caritatis concurrit principalius quam voluntas, qua­ tenus ipsa caritas est participatio quaedam Spiritus Sancti, unde habet immediate attingere ipsum Deum tanquam obiectum» L Qua vero ratione et in quo sensu naturalis vis poten­ tiae possit attingere substantiam actus supernaturalis explicat egregie idem Bafiez2. 422. Alia sententia fundamentalis. Qui vero negant per actus habitus infusi causari aliquem novum habitum, conveniunt in hoc quod illi actus solum causant augmen­ tum et robur illius habitus, non quidem efficienter, sed meritorie, ut infra dicetur. Liceat nobis quaedam eorum verba in medium affere: Ex thomistis Franciscus de Vitoria scribit: «Verum est, ut disputavimus I-II, quod S. Thomas differt ab aliis, quod secundum S. Thomam, ex actibus fidei in­ fusae non generatur habitus, idest, fides acquisita, nec ex actibus cuiuscumque virtutis infusae; tamen, secun­ dum modernos, ex actibus fidei acqusitae et ex actibus fidei infusae et cuiuscumque virtutis, generatur fides ac­ quisita et habitus acquisitus»3; «ipsemet S. Thomas, in I-II, q. 51, articulo 4, ad 3, et in multis aliis locis dicit quod ex actibus virtutis infusae numquam in nobis ge­ neratur habitus aliquis»4. PP.’ 172-173^’ De etUe 5llpernaturali· disP· 53- n· 2'3- edit, cit., t. Π, j Bκίί00/;, anU7dz De De\fidc’ disp· h sect· 9’ n· 181 sqts. col. 891 ’ 1 bI1’ q‘ 24’ art· 6’ dub· concI· 5- ad 4, edit, cit., * B. Medina, In I-1I, 51, 4, dub. 3, ad 2 et 3 arg. 1 Basez, In II-II, q. 24, art. 6, dub. 1, conci. 5, ad 4, coi. 890. 2 Banez, In II-II, q. 24, art. 2, dub. unie., col. 853-855. J Franciscus de Vitoria. In II-II, q. 1, a. 1, n. 31, edit. Beltrân de Heredia, Salamanca 1932. 4 Ibidem, q. 6, a. 1, n. 7, p. 128. 1 5 414 P.,1, Q. LI. De Art. generatione habituum Idem docet Medina, quod attinet ad habitum supernaturalem, nam respectu habitus naturalis hoc concedere videtur, cum ait: «Multi existimant quod secundum D. Thomam, habitus infusi et acquisii non possunt esse simul circa eandem materiam, sed non est verum, nam D. Thomas tantum negat quod actus virtutum in­ fusarum generent alium habitum, bene tamen potest ge­ nerari per actus fidei humanae. Et certe, moraliter fieri non potest quod aliquis diu et multo tempore se exerceat in aliqua veritate infusa, quin habeat multas operationes naturaliter bonas, quibus comparat habitum acquisitum, qui manet amisso infuso, sicut patet in eo qui credit propter motiva divina et humana» Del Prado autem dicit: «Tenendum est quod ex acti­ bus virtutum infusarum non generantur habitus nec al­ terius modi nec eiusdem speciei, sed tantum habitus praeexistentes confirmantur» 1 2. Facilitas autem quae exercitio actuum virtutis infu­ sae sentitur, explicari solet a thomistis ex augmento ha­ bitus infusi, quatenus magis radicatur in subiecto et po­ tentiam operativam magis sibi subiicit, et consequenter fortius et melius operatur postea quam prius. Suarez autem gratias actuales ponit et remotionem impedimen­ torum. «Facilitas —inquit— quae in exercendis actibus infusis invenitur, per se quidem provenire potest ex gra­ tia Dei, vel physice augente virtutem effectivam habitus, vel moraliter dante maiorem suavitatem aut illustratio- 1 B. Medina, In I-II, q. 51, a. 4, dub. 3, ad 2 et 3 arg., p. 375b. 2 N. de Prado, De Gratia et libero arbitrio, q. 6, art. 8, n. 2, t. I, p. 639. Idem docuerat prius Capreolus, In II Sent., dist. 28, q. 1, a. 3 ad 5 et 6 arg. contra secundam conclusionem, edit, cit., t. IV, p. 299b; et postea docent Suarez, De Gratia, lib. VI, cap. 14, nn. 3-20; Ioaxnes a. S. Thoma, In I, disp. 2, art. 8, nn. 4-5, edit. Desclée 1931, pp. 385-386; In I-II, disp. 16, a. 7, sol. arg. nn. 5-8, edit, cit., pp. 163-164; Salmaxticenses. De Virtutibus, disp. 3, dub. 3, & 3, n. 55, edit, cit., t. VI, p. 361; L. Barre, De Virtutibus, n. 76, edit. Paris 1886, t. I, pp. 160161; C. Mazzella, De Virtutibus infusis, disp. 1, art. 5, pp. 40-47; LePiciER, In I-II, q. 63, art. 3. nn. 8-12, Florentiae 1926, pp. 318-320. 4, § IV: Quid causant actus ex habitu infuso 415 nem vel affectionem maiorem in operando. Per accidens autem potest ex consuetudine provenire, quatenus per illam vel tolluntur aliqua impedimenta vel naturales po­ tentiae aut organa ministrantia his actibus, usu ipso me­ lius disponuntur» B. De mente S. Thomae 423. Circa mentem S. Thomae disputatur inter eius discipulos: a) Quidam enim, ut Medina, affirmant quod «in huius rei explicatione D. Thomas varius videtur, nam hic, so­ lutione ad tertium, aperte dicit quod actus virtutum in­ fusarum non generant alium habitum, sed intendunt et perficiunt priorem infusum; sed in q. 17 De veritate, articulo 1 ad 4 secundi ordinis, scribit quod ex actibus caritatis infusae generatur in nobis aliquis habitus di­ lectionis acquisitus» 2. Medinae consentiunt Salmanticenses3 et Del Prado45 . Revera S. Doctor in q. 17 De Verit., articulo 1 ad 4 in contrarium (circa 1256-59) affirmat quod «ex his ac­ tibus non generatur habitus alterius modi ( = speciei) ab illo habitu ex quo actus eliciuntur, sed vel aliquis habi­ tus eiusdem rationis ( = eiusdem modi vel speciei), sicut ex actibus infusae caritatis generatur aliquis habitus di­ lectionis; vel praeexsistens augmentatur, sicut in eo qui habet habitum temperantiae acquisitum ex actibus, ipse habitus augmentatur». Apparet evidenter in hoc textu comparatio inter ac­ tus procedentes ex habitu infuso et actus procedentes ex habitu acquisito. In nullo casu actus generant habitus Suarez, loc. cit n. 7, p. 85. 2 Medina, h. I., dub. 3, 374b. 3 Salmanticenses, Tract, de virtutibus, disp. 3, dub. 3, & 3, n. 55, edit. Palmé, t. VI, p. 361a. * N. del Prado, loc. cit. 1 416 P. I, Q. LI. De generatione habituum alterius modi seu alterius speciei, et ideo in hoc conveniunt actus habitus infusi et actus habitus acquisiti; sed in eo quod positive producunt est differentia, quia actus habitus infusi generant alium habitum eiusdem rationis seu modi seu speciei, dum actus habitus acqui­ siti nullum habitum generant, sed solum augent habitum praeexsistentem, idest ipsum habitum a quo procedunt. Postea vero, in hoc articulo, ad 3 (circa 1269-1270), scribit: «actus qui producuntur ex habitu infuso, non causant aliquem habitum, sed confirmant habitum prae­ existentem, sicut medicinalia remedia adhibita homini sano per naturam, non causant aliquam (aliam) sanita­ tem, sed sanitatem prius habitam corroborant». Et clarius adhuc in De Virtutibus, q. 1, articulo 10, ad 19 (circa 1270-1272), ait: «actus virtutis infusae non causant aliquem habitum, sed per eos augetur habitus praeexsistens, quia neque ex actibus virtutis acquisitae aliquis habitus generatur, alias multiplicarentur habi­ tus in infinitum». Apparet evidenter etiam in his duobus locis quod S. Thomas nullam facit exceptionem pro actibus habitus infusi sicut fecerat in De Verit, et consequenter affirmat istos actus nullum habitum novum causare, sed solum confirmare vel corroborare praeexsistentem, idest eun­ dem habitum infusum a quo procedunt. Quod si ita est, admitenda est evolutio vel potius re­ tractatio quaedam S. Thomae, nam id quod iunior scrip­ serat de actibus habitus infusi, senior expresse negavit, et quidem bis. 424. b) Quidam vero conati sunt ad concordiam re­ ducere istos diversos textus S. Thomae. Petrus Bergomas, in sua Tabula Aurea, Concord, n. 697, concordiam facit distinguendo habitus infusos in per se et per accidens, et quidem habitus infusi per accidens sunt eiusdem speciei ac habitus acquisiti circa eandem materiam, et de actibus horum intelligitur dictum in hoc loco et in De Virtutibus quod non generant alium habitum; sed habitus per se in· Art. 4, § TV: Quid causant actus ex habitu infuso 417 fusus differt specie ab habitu acquisito circa eandem ma­ teriam, et ideo actus eius potest causare habitum acqui­ situm, ut dicebat in De Veritate. «Habitus infusi et ac­ quisiti —scribit— quandoque sunt eiusdem rationis et eiusdem speciei, et sic actibus habitus infusi non gene­ ratur aliquis habitus, sed praeexsistens augetur vel con­ firmatur, quia duo accidentia eiusdem speciei non pos­ sunt simul esse in eodem subiecto, ut ibi probatur; quan­ doque vero sunt diversarum specierum et rationum, et ideo possunt esse simul, et tunc ex actibus habitus infusi generatur aliquis habitus acquisitus» *. Quam concordantiam, tacito nomine Bergomensis, ad­ mittit Billot2 et Beraza3. Sed haec solutio videtur contradicere verbis tran­ scriptis ex De Veritate, ubi ait expresse quod actus habi­ tus infusi causant alium habitum eiusdem modi seu eius­ dem rationis, ergo habitum supernaturalem eiusdem spe­ ciei, dum e contra isti volunt quod causent habitum na­ turalem, qui non est eiusdem speciei cum infuso. Nec valet respondere cum Billot quod «habitus non alterius modi, habitus eiudem rationis, de quo hic est sermo, nihil aliud est quam habitus eiusdem tendentiae in obiectum, quamvis non eiusdem ordinis, scilicet supematuralis cum actibus per quos generatur» 4, seu eius­ dem speciei, ut respondet Beraza5; nam eadem ratio seu idem modus significant eamdem speciem et nihil aliud, in terminologia S. Thomae; eo vel magis quod apud S. Thomam habitus supematuralis seu per se infusus et habitus naturalis sunt diversae rationis seu speciei vel essentiae, et hoc energice docuit inde ab initio. Non licet ergo eum divertere ad propriam theoriam Billot et alio­ rum circa virtutes infusas et acquisitas. Petrus Bergomas, Tabula Aurea, Concord, n. 697. Cf. n. 1111, pro diversitate inter scientiam infusam per se et scientiam infusam per accidens, cum exemplis ibidem adductis. 2 L. Billot, loc. cit., pp. 41-42; 45-46. Beraza, loc. cit., nn. 197-201, pp. 106-108. Billot, ibidem, obi. 3, p. 46. Cf. p. 42. Beraza, loc. cit., n. 198, p. 106, et n. 200, p. 107. i : ■ 418 P. I, Q. LI. De generatione habituum 425. c) Dicendum est ergo S. Thomam hac in re evo­ lutionem aut mutationem sententiae habuisse; quae qui­ dem evolutio inde provenit quod sententiam circa natu­ ram habitus, prout distinguitur a simplici dispositione, mutaverat, ut diximus quaestione 49, articulo 2 ad 3. Revera, Thomas, cum scripsit Quaestiones De Veritate (circa 1256-1259), retinebat communem sententiam de specifica et essentiali identitate inter dispositionem et habitum, et consequenter nondum perfecte viderat di­ stinctionem inter ipsam essentiam habitus et proprieta­ tem eius quasi connaturalem seu debitam, qui est status seu modus habitualis; et inde est quod, ubicumque cau­ satur aliqua dispositio vel status aut modus habitualis, illico diceretur causari movus habitus. Sed postea, in Summa Theologica, accurate haec di­ stinxit, et ideo non quicumque actus causant dispositio­ nem aut statum vel modum habitualem, dicuntur causare habitum proprie dictum, hoc est, quoad essentiam vel substantiam suam, sed solum augere et confirmare ip­ sum, idest, tribuere habitui praeexsistenti statum seu modum vel dispositionem habitualem. Quia ergo in Summa Theologica negavit dispositio­ nem, etiam habitualem, esse habitum proprie dictum, quod tamen in prioribus operibus concesserat, conse­ quens fuit quod negaret actus habitus praeexsistentis quoad essentiam causare novum habitum eiusdem vel al­ terius speciei, sed solum augere et corroborare illum, hoc est, statum aut modum habitualem ei tribuere. 426. Quod autem haec sit germana mens S. Thomae, ex plu­ ribus testimoniis confirmari potest, ubi constat eamdem semper efficacitatem tribuere actibus habitus infusi, licet non semper eamdem definitionem de his effectibus habuerit et dederit. Ita enim scribit in Sententiis (circa 1254-1256): «Ex actu enim peccati (actualis) duplex effectus in peccante relinquitur, scilicet privatio gratiae ex ratione aversionis a fine, et dispositio quae­ dam ad similem actum, quam actus peccati inducit ex ratione conversionis. Et ex hoc ipso quod gratia privatus est propria voluntate, reatum poenae incurrit; unde gratia sibi restituta, Art. 4, § IV: ·. ■ Quid causant actus ex habitu infuso ii. __________ __ Λ3 c/C 419 simul et macula ilia tollitur, quae in defectu gratiae consistebat; et obligatio ad poenam, quae reatus dicitur; dispositio vero ex actu peccati inducta non ex toto statim tollitur, sed minuitur, in quantum gratia inclinat ad contrarium illius dispositionis; sed postmodum, per consuetudinem bonorum operum, etiam illa dispositio tollitur et in contrarium mutatur» '. «Virtus infusa et acquisita non sunt eiusdem speciei. Unde, cum habitus, ex frequentia operum peccati generatus, virtuti acquisitae contrarius sit, non contrariatur directe virtuti infusae, quae habet oppositionem ad peccatum ex parte illa qua est of­ fensa Dei. Unde non oportet quod statim virtutibus infusis re­ stitutis, habitus vitiorum totaliter tollantur, quamvis impediantur et etiam diminuantur» 2 •Facilitas operandi opera virtutum potest esse ex duobus, scilicet ex consuetudine praecedente, et hanc facilitatem non tribuit virtus infusa statim in sui principio, et iterum ex forti inhaesione ad obiectum virtutis, et hanc est invenire in virtute infusa statim in sui principio»3. Hic autem, in I-II (circa 1269-1270), scribit: «Virtus divinitus infusa, maxime si in sua perfectione ( = cum caritate) conside­ retur, non compatitur secum aliquod peccatum mortale. Sed virtus humanitus acquisita potest secum compati aliquem ac­ tum peccati, etiam mortalis, quia novus habitus in nobis est nostrae voluntati subiectus, ut supra (q. 49, art. 3, sed contra) dictum est; non autem per unum actum peccati corrumpitur habitus virtutis acquisitae; habitui enim non contrariatur di­ recte actus, sed habitus. Et ideo, licet sine gratia homo non possit peccatum mortale vitare, ita quod numquam peccet mor­ taliter, non tamen impeditur quin possit habitum virtutis ac­ quirere, per quam a malis operibus abstineat ut in pluribus, et praecipue ab his quae sunt valde rationi contraria»4. «Quandoque contingit quod aliquis habens habitum patitur difficultatem in operando, et per consequens non sentit delecta­ tionem et complacentiam in actu, propter aliquod impedimen­ tum extrinsecum superveniens, sicut ille qui habet habitum scien­ tiae patitur difficultatem in intelligendo propter somnolentiam vel aliquam infirmitatem. * 1 3 4 I-II, S. Thomas, II Sent., dist. 32, q. 1, art. 1, initio corp. IV Sent., dist. 14, q. 2, art. 2 ad 4. Ibidem, ad 5. Cf. ibidem, art. 1, qla. 3, de reliquiis peccatorum. 1-11,63, 2 ad 2. Vide etiam q. 71, art. 4; et II-II, 24, 10 et 12; 73, 1 ad 2. % 4-0 P. î, Q. LI. De generatione habituum Et similiter habitus moralium virtutum infusarum patiuntur interdum difficultatem in operando, propter aliquas dispositiones contrarias ex praecedentibus actibus relictas. Quae quidem dif­ ficultas non ita accidit in virtutibus moralibus acquisitis, quia per exercitium actuum, quo acquiruntur, tolluntur etiam contra­ riae dispositiones» ». «Aliqui sancti dicuntur aliquas virtutes non habere, in quan­ tum patiuntur difficultatem in actibus earum, ratione iam dic­ ta; quamvis habitus omnium virtutum habeant»1 2. Et in Quaestionibus disputatis De Virtutibus (circa 1270-1272) ait: «Passiones ad malum inclinantes non totaliter tolluntur ne­ que per virtutem acquisitam neque per virtutem infusam, nisi forte miraculose, quia semper remanet colluctatio carnis contra spiritum, etiam post moralem virtutem, de qua dicit Apostolus, Gal. 5, 17, quod caro concupiscit adversus spiritum, spiritus au­ tem adversus carnem, sed tam per virtutem acquisitam quam infusam huiusmodi passiones modificantur ( = mortificantur?, moderantur?), ut ab his homo non effrenate moveatur. Sed quantum ad aliquid praevalet in hoc virtus acquisita, et quantum ad aliquid virtus infusa. Virtus enim acquisita praevalet quantum ad hoc quod talis impugnatio minus sentitur, et hoc habet ex causa sua, quia per frequentes actus quibus homo est assuefactus ad virtutem, ho­ mo iam disseruit talibus passionibus obedire, cum consuevit eis resistere, ex quo sequitur quod minus earum molestias sentiat. Sed praevalet virtus infusa quantum ad hoc quod facit quod huiusmodi passiones, etsi sentiantur, nullo tamen modo dominentur; virtus enim infusa facit quod nullo modo obediatur concupiscentiis peccati, et facit hoc infallibiliter, ipsa manente. Sed virtus acquisita deficit in hoc, licet in paucioribus, sicut et aliae inclinationes naturales deficiunt in minori parte»3. «Quia a principio virtus infusa non semper ita tollit sensum passionum sicut virtus acquisita, propter hoc a principio non ita delectabiliter operatur. Non tamen hoc est contra rationem virtutis; quia quandoque ad virtutem sufficit sine tristitia operari, nec requiritur quod delectabiliter operetur propter molestias quae sentiuntur, sicut 1 I-II, 65, 3 ad 2. 2 I-II, 65, 3 ad 3. 3 De Virtutibus in communi, q. 1, art. 10 ad 14. Art. 4, § IV: Quid causant actus ex habitu infuso 421 & Philosophus dicit III Ethic, quod forti sufficit sine tristitia ope­ rari» *. «Licet per actum unum simplicem non corrumpatur habitus acquisitus, tamen actus contritionis habet quod corrumpat ha­ bitum vitii generatum, ex virtute gratiae; unde in eo qui habuit habitum intemperantiae, cum conteritur, non remanet cum vir­ tute temperantiae infusae habitus intemperantiae in ratione ha­ bitus, sed in via corruptionis, quasi dispositio quaedam. Dispo­ sitio autem non contratiatur habitui perfecto»2. «Propter inclinationem quae est ex natura vel ex aliquo dono gratiae, quam habet aliquis magis ad opus unius virtutis quam alterius, contingit quod aliquis promptior est ad actum unius virtutis quam alterius; et secundum hoc dicuntur sancti aliquas virtutes habere ad quarum actus magis sunt prompti, et aliquas non habere ad quas sunt minus prompti»3. «Cum habitus secundum se facit prompte et delectabiliter operari, potest tamen hoc impediri per aliquid superveniens, sicut habens habitum scientiae interdum impeditur ab eius usu per somnolentiam vel ebrietatem vel aliquid huiusmodi. Si ergo iste qui poenitet consequitur cum gratia gratum fa­ ciente caritatem et omnes alios habitus virtutum, sed propter dispositiones ex actibus priorum peccatorum relictas, patitur difficultatem in executions virtutum quas habitualiter recipit; quod quidem non contingit in virtutibus acquisitis per exercitium actuum, per quos simul et contrariae dispositiones tolluntur et habitus virtutum generantur»4. Et propter has dispositiones contrarias removendas et connaturales adipiscendas, distinguuntur tres gradus caritatis et aliarum virtutum infusarum, nempe incipiens, proficiens et per­ fecta 5. Denique in III P (circa 1272-1273) scribit: «Peccatum mor­ tale, ex parte conversionis inordinatae ad bonum commutabile, quamdam dispositionem causât in anima, vel etiam habitum, si actus frequenter iteretur. Sicut autem dictum est (articulo 4 ad 3), culpa mortalis peccati remittitur in quantum tollitur per gratiam aversio mentis a Deo. Sublato autem eo quod est ex Ibidem, ad 15. Ibidem, ad 16. Ibidem, q· 5, De Virtutibus cardinalibus, art. 2 ad 1. ... Ibidem, ad _2. II-II, 24, 9. Cf. Π-Π, 53, 1 ad 3 422 P. I, Q. LI. De generatione habituum parte aversionis, nihilominus remanre potest id quod est ex parte conversionis inordinatae, cum hanc contingat esse sine illa, sicut prius dictum est. Et ideo nihil prohibet quin, remisa culpa, remaneant dispositiones ex praecedentibus actibus causatae, quae dicuntur peccati reliquiae. Remanent tamen debilitatae et diminutae, ita quod homini non dominentur. Et hoc magis per modum dispositionum quam per modum habituum, sicut etiam remanet fomes post baptis­ mum» L «Deus totum hominem perfecte curat; sed quandoque subito, sicut socrum Petri statim restituit perfectae sanitati, ita ut surgens ministraret ei, ut legitur Luc. 4, 39; quandoque autem successive, sicut dictum est de caeco illuminato, Mare. 3, 22 et sequentibus. Et ita etiam spiritualiter quandoque tanta commo­ tione convertit cor homjnis, ut subito perfecte consequatur sanitatem spiritualem, non solum remissa culpa, sed sublatis omnibus peccati reliquiis, ut patet de Magdalena, Luc. 7, 47 et sequentibus; quandoque autem prius remittit culpam per gra­ tiam operantem, et l stea per gratiam cooperantem successive tollit peccati reliquias»1 2. «Peccatum etiam quandoque statim inducit debilem disposi­ tionem, utpote per unum actum causatam; quandoque autem fortiorem, causatam per multos actus»3. «Uno actu humano non tolluntur omnes reliquiae peccati, quia, ut dicitur in Praedicamentis, pravus ad meliores exercita­ tiones deductus, ad modicum aliquid proficiet, ut melior sit; multiplicato autem exercitio, ad hoc pervenit ut sit bonus virtute acquisita. Hoc autem multo efficacius facit divina gratia, sive uno sive pluribus actibus»4. «Quandoque, post primum actum poenitentiae, qui est con­ tritio, remanent quaedam reliquiae peccatorum, scilicet dispo­ sitiones ex prioribus actibus peccatorum causatae, ex quibus praestatur difficultas quaedam poenitentis ad operandum opera virtutum; sed quantum est ex ipsa inclinatione caritatis et alia­ rum virtutum, poenitens opera virtutum delectabiliter et sine difficultate operatur, sicut si virtuosus per accidens difficulta­ tem pateretur in exeeutione actus virtutis propter somnum aut aliquam corporis dispositionem»5. 1 2 1 4 5 III, 86, 5. Ibidem, ad 1. Ibidem, ad 2. Ibidem, ad 3. III, 89, 1 ad 3. Art. 4, § IV: Quid causant actus ex habitu infuso 423 427. Ex his textibus S. Thomae apparet S. Doctorem sequentia docere: Γ, virtus moralis acquisita potest exsistere simul cum uno vel pluribus actibus peccati mo­ ralis; 2°, nequit tamen haec virtus separatim exsistere a statu vel modo habituali seu a dispositionibus habitua­ libus; et consequenter: 3°, nequit exsistere una cum dis­ positionibus habitualibus ad contrauim inclinantibus, idest una cum dispositionibus vitiosis. Sed virtus infusa perfecta seu formata caritate, Γ, ne­ quit exsistere quoad substantiam vel essentiam suam una cum actu peccati mortalis; 2°, potest tamen quoad es­ sentiam vel substantiam exsistere una cum defectu sta­ tus seu modi habitualis ei connaturalis debiti, et conse­ quenter: 3°, coexsistere potest cum dispositionibus vitio­ sis ex actibus peccati relictis seu cum reliquiis peccato­ rum; 4°, istae autem reliquiae tolluntur actibus subsequentibus virtutis infusae, simulque dispositiones ei connaturales, quibus statum seu modum habitualem adi­ piscitur, consequuntur; 5°, istae dispositiones, prout se habent ex parte subiecti, manere possunt post commis­ sum peccatum mortale; prout vero dispositiones attin­ gunt proprium et formale obiectum virtutis, pertinent ad proprietates virtutis infusae ideoque supernaturales sunt, et augent vel roborant virtutem secundum suam essentiam vel substantiam. Quomodo autem hoc causent vel producant isti actus habitus infusi, postea dicetur; modo autem examinandae sunt positiones supra relatae. C. Conclusiones 428. primo quidem dicendum est per actus virtutis seu habitus infusi nullo modo generari posse habitum supernaturalem acquisitum eiusdem speciei ac habitus ex quo procedunt. Quod quidem multiplici patet argu­ mento: 4 424 P. I, Q. LI. De generatione habituum 429. a) Et quidem in primis esset contradictio in adiecto. Nam isti actus sunt habitus per se infusi, ut adversarii concedunt; habitus autem generandus, cum esset eiusdem speciei, deberet quoque esse per se infu­ sus. Atqui habitui per se infuso repugnat quod possit actibus nostris acquiri, ut patet ex eius definitione. Po­ nere ergo habitum supernaturalem acquisitum idem est ac ponere habitum per se infusum acquisitum, idest ha­ bitum essentialiter non-acquisibilem acquisitum, quod est manifesta contradictio in adiecto. 430. b) Deinde, non plus efficacitatis tribuendum est actibus habitus infusi relate ad supematuralia quam quod tribuitur actibus habitus acquisiti relate ad natu­ ralia. Atqui actus habitus acquisiti non habent hanc ef­ ficacitatem relate ad naturalia, ut possint generare no­ vum habitum naturalem eiusdem speciei, quia secus da­ retur processus in infinitum in unaquaque serie habi­ tuum. Ergo neque actus habitus infusi vel supernaturalis possunt hanc sortiri efficacitatem, ut novum habitum supernaturalem eiusdem speciei generare possint. 431. c) Praeterea, si tales actus hunc novum habi­ tum generarent, aut producerent ipsum physice, aut moraliter seu meritorie tantum. Atqui neutrum dici potest. Non physice, quia actus habitus infusi non possunt cau­ sare physice aliquid supematurale quoad substantiam, ut esset ille novus habitus, cum neque augmentum phy­ sice causare possint, ut dicetur postea ’. Neque moraliter seu meritorie, ita ut a Deo per infusionem producere­ tur, intuitu meritorum actuum illorum, ut Del Val affir­ mare videtur, quia tunc statim infunderetur talis habi­ tus, et cum merita in infinitum multiplicari possunt, et habitus infundendus deberet in infinitum multiplicari. 1 «Deus auget caritatem non novam caritatem infundendo, sed eam quae praexsistebat perficiendo» (S. Thomas, De Virtutibus, q. 1, art. 11 ad 12). Art. 4, § IV: Quid causant actus ex habitu infuso 425 Ceterum, talis vis meritoria relative ad hoc nullibi in fontibus revelationis constat, neque a ratione theologica postulatur. Ergo inane est talem hypothesim fingere. 432. d) Denique habitus ille sic causatus, deberet manere post actum peccati mortalis, ut adversarii conce­ dunt. Et quidem, cum esset eiusdem speciei ac habitus per se infusus et aeque perfectus, esset virtus infusa per­ fecta et completa. Ergo peccator esset simul spoliatus gratuitis et indutus omnibus istis divitiis supematuralibus eiusdem dignitatis et valoris ac ipsae gratuitae vir­ tutes, quod aures christianae abhorrent. 433. secundo dicendum est actus habitus infusi non causare habitum naturalem parallelum circa eadem obiecta. Nam actus isti causantes habitum naturalem aut di­ cuntur esse intrinsece supematurales aut intrinsece na­ turales. Atqui ex utraque parte absurdum sequitur. Si enim dicantur intrinsece supematurales, absurdum est dicere eos causare habitum intrinsece naturalem, idest diversum specie, immo et genere, a seipsis; si vero di­ cantur intrinsece naturales, non minor absurditas incur­ ritur, quod nempe actus proprii habitus intrinsece su­ pernaturalis sint intrinsece naturales, cum tamen sint veluti effectus proprii talis habitus. Quocumque eligatur, destruitur principium causalitatis. Quod si hoc explicetur per concomitantiam actuum naturalium correspondentium iam fit transitus a genere ad genus et eo ipso dicitur quod actus habitus infusi non causant talem habitum naturalem, sed alii actus. Neque etiam valet dicere quod actus supematurales illi, quatenus vitales causarent istum habitum, quia vita­ litas et supernaturalitas illorum actuum non sunt duae causae partiales coordinatae, sed duae causae totales subordinatae, quae in causando unum efficiunt. 434. Apparet ergo hanc explicationem procedere ex duplici errore: a) quia natura et gratia intelliguntur qua- U.-l J r- · 426 P. I, Q. LI. De generatione habituum si duae causae partiales coordinatae seu ex aequo et in eodem genere et ordine causae concurrentes ad unum eumdemque effectum, et haec est theoria molinistica; b) quia supponitur quod mera dispositio et habitus non distinguuntur specie, sed solum secundum magis et mi­ nus intra eamdem essentiam. Ad rem loannes a S. Thoma: «Licet enim —inquit— dubitari non possit quod circa materiam virtutum in­ fusarum, etiam theologicarum, potest generari habitus aliquis acquisitus, qui diverso motivo et sub diversa ra­ tione formali versetur circa illam materiam, et ad illum habitum generandum facilitari possit animus ex frequen­ tatione actuum infusorum, quatenus si illa materia est magis frequentata, facilius poterit etiam tractari ex alio simili motivo; sicut circa materiam quam saepius de­ monstrando tractamus possumus etiam probabilibus ra­ tionibus adiuvari et facilius acquiri potest talis habitus probabilis: ceterum (sicut) dicere quod ex frequentatis actibus demonstrativis generatur habitus probabilis, est omnino impossibile, sic ex frequentatis actibus supematuralibus et infusis impossibile est generari habitum non supernaturalem nec infusum, sed acquisitum, quia diver­ sae speciei sunt: habitus autem generatur ex similibus actibus, non ex dissimilibus. Dicere autem quod ille ha­ bitus acquisitus sit eiusdem ordinis supernaturalis et eiusdem speciei cum actibus infusis, est dicere quod ille habitus ex suo ordine et specie est infusus, quia super­ naturalis. Quomodo ergo potest esse acquisitus aut na­ turalis ordinis? Quare si habitus aliquis acquisitus ex illis actibus generatur, debet esse alterius ordinis ab in­ fuso et alterius speciei; ergo alterius motivi et rationis formalis. Unde non ex actibus illis infusis gignitur, sed ex aliis circa eandem materiam procedentibus, sed sub diverso motivo. Verum est quod hoc ipso quod aliquis exercet et fre­ quentat plures actus ex motivo supernaturali et per vir­ tutem infusam, manet dispositus et facilitatus ut circa Art. 4, § IV: Quin causant actus p.x habitu infuso 427 eamdem materiam operari possit ex motivo naturali et per virtutem acquisitam ideoque facile ex uno motivo transit ad aliud et virtutem acquisitam circa eadem ma­ teriam generat... Et sic fides infusa ex motivo supernaturali credit res propositas ab Ecclesia, et sic credens etiam facilitatur ad credendum easdem veritates ex motivo humanae fi­ dei, ut quia sic accepit a parentibus vel quia in illis ma­ teriis magis habet affectum et inclinatur ad illas quam ad alias, et sic licet aliis discredat, retinet tamen credu­ litatem circa istas, quia magis ad eas afficitur et sibi bene videtur, non quia Ecclesia proponit. In virtutibus autem moralibus infusis, si aliquis exercetur, facilitatur ut ex motivo naturali etiam aliquando operetur circa illam ma­ teriam, et sic generat virtutem acquisitam» 435. Melius tamen est dicere quod istae dispositio­ nes naturales bonae, quae possunt dici virtutes acquisi­ tae respectu materiae virtutum cardinalium, et amicitiae respectu caritatis, causantur ex actibus habitus infusi non quidem elicitis, sed imperatis, qui possunt esse actus naturales. Nam quia gratia supponit naturam eamque perficit, habitus supematuralis imperat naturae ut ea omnia naturalia acquirat quibus melius subservire pos­ sit gratiae, et sic excluduntur reliquiae peccatorum et acquiruntur bonae dispositiones positivae, eo fere modo quo Sacra theologia imperat rationi naturali ut rationes naturales adinveniat quibus virtualitas revelata instrumentaliter declaretur et evolvatur et defendatur. Ad quod quidem natura adiuvatur gratia et sic perfectiores virtu­ tes naturales hoc modo assequi possunt quam si natura sibi sola relinqueretur, eo fere modo quo philosophia per­ ficitur et elevatur ex theologia et fide. Quam solutionem suggerunt Salmanticenses, qui ad locum S. Thomae ex De Veritate, praeter alias solutiones, sequentem afferunt: «Per actus infusae caritatis possunt Ioannes pp. 165-66. i a S. Thoma, In I II, disp. 16, art. 7, nn. 15-16, edit, cit t ’i Ï ’< : i i I k .· *4 * ’>1 1 u 428 De generatione habituum intelligi, non actus supematurales a caritate eliciti, sed actus imperati, qui secundum substantiam sunt ordinis naturalis; per quos actus probabile est generari aliquem habitum dilectionis sive amicitiae naturalis, sicut per alios actus naturales generantur aliae virtutes acquisi­ tae» Quae quidem, cum sint alterius ordinis et generis ac ordo supernaturalis habitus infusi, dicendae sunt dispo­ sitiones remotae et quasi negativae et potius ex parte subiecti quam obiecti se habentes; unde et physice cau­ santur ab illis actibus imperatis; sed dispositiones posi­ tivae et eiusdem generis et ordinis, quae se habent ex par­ te proprii et formalis obiecti et secundum maiorem adap­ tationem et connaturalitatem proprii subiecti ad illud, vere constituunt statum et modum habitualem habitui infuso debitum, et hoc proprie est augere et corroborare illum, et fit per actus ipsos elicitos habitus supematuralis. Et hoc augmentum supematurale non producitur phy­ sice ab istis actibus sed moraliter tantum seu meritorie, eo quod est augmentum secundum essentiam vel sub­ stantiam, ut in tractatu de caritate dicitur1 2. Unde S. Tho­ mas conceptis verbis ait: «Caritas et aliae virtutes infu­ sae non augentur active ex actibus, sed tantum disposi­ tive et meritorie, ut dictum est»3. Eadem enim est causa generationis habitus et augmenti eius. Atqui habitus in­ fusi solus Deus est causa efficiens physica. Ergo et aug­ menti eius solus Deus est efficiens et physica causa. 436. Aliis verbis, habitus infusus seu virtus infusa potest intelligi infundi homini in statu naturae lapsae —de quo unice loquimur— triplici distincta conditione induto: a) neutraliter, idest absque ullo habitu acquisito 1 Salamanticénses, Tract, de Virtutibus, disp. 3, dub. 3, & 3, n. 55, edit, cit., t. 6, p. 361a. 2 S. Thomas, II-II, 24, 4 ad 3; 6 ad 1. 3 De V irtutibus, q. 1, art. 11 ad 14. Cf. ibidem in corp· art-î et Salmasticenses, Tract, de Gratia disp. 3, dub. 3, &. 6, n. 6, t. 9, pp. 376-377. Art. 4, § IV: Quin causant actus ex habitu infuso 429 «r nec bono nec malo, attamen cum fomite peccati origina­ lis, et hoc nequit dari nisi in parvulis ante usum rationis; b) cum habitu malo acquisito, v. gr. blasphemiae vel in­ temperantiae, attamen vi gratiae acceptae retractato per poenitentiam; c) cum habitu bono acquisito et uno vel pluribus actibus peccati mortalis; et duplex iste casus, ut patet, est proprius adultorum seu ratione utentium. Nec videtur quod possit fingi alia hypothesis. Quando ergo virtus infusa recipitur in homine, suas operationes exercet, et oportet videre quas operationes habeat et quid producant et quomodo producant quod producunt. 437. Virtus ergo infusa habet actus duplicis catego­ riae, nempe elicitos seu proprios et specificos eius circa proprium et formale obiectum, et isti sunt semper supernaturales quoad substantiam sicut supernaturalis est ipsa virtus; et imperatos seu appropriates tantum, et isti quandoque sunt supematurales, si nempe fiant ab aliqua virtute infusa inferiori virtute imperante; quandoque vero sunt naturales, si fiant a virtute acquisita vel a nuda potentia naturali, et iste actus naturalis imperatus sem­ per datur respectu cuiuscumque virtutis infusae, quia gratia semper imperat naturae et non potest, ipsa ma­ nente, permittere quod natura peccet, quia peccatum na­ turale indirecte et ex consequenti opponitur gratiae eamque destruit. Si ergo virtus infusa sit altioris categoriae, ut caritas et prudentia, quae sub se habent alias virtutes etiam infusas, ultra actus elicitos supematurales, habent actus imperatos duplicis generis: quosdam exercitos a virtutibus infusis inferioribus, et isti sunt etiam supernaturales; alios vero exercitos a virtutibus acquisitis —si adsint— aut saltem a naturali potentia, et isti sunt in­ trinsece vel quoad substantiam et essentiam naturales, licet sunt supematurales quoad modum, nempe ex parte directionis virtutis supernaturalis et ex parte finis ope­ rantis, qui eos ordinat in adiutorium et servitium finis proprii virtutis infusae imperantis. Quid autem produ­ cant huiusmodi actus et quomodo, videamus positive: 430 P. I, Q. LL De generatione habituum 438. tertio ERGO dicendum est quod actus eliciti sen intrinsece supernaturales non causant novum aliquem ha­ bitum, neque supernat tiraiem seu eiusdem speciei, neque naturalem seu alterius speciei et modi, sed solum causant corroborationem habitus infusi. 439. Non quidem eiusdem speciei, tum quia deberet accipi in eodem numero subiecto seu potentia, et sic duae numero formae seu qualitates eiusdem speciei essent in eodem numero subiecto proximo, quod est impossibile eo quod accidentia individuantur seu numerice distin­ guuntur ex subiecto; tum etiam quia, hoc dato semel, non esset possibile assignare terminum istis habitibus, qui possent et deberent multiplicari in infinitum. Neque alterius speciei vel potius generis, scilicet habitum natu­ ralem, quia actus sunt propria causa habitus generandi et a propria causa nequit procedere effectus alterius spe­ ciei vel generis, quin ipso facto destruatur principium causalitatis. Solum ergo causare possunt augmentum vel corro­ borationem habitus infusi, quod quidem augmentum ma­ xime est intensivum, ut patebit quaestione sequenti, licet aliquo modo possit esse quasi extensivum. Augmentum autem intensivum consistit in maiori adaptatione et compenetratione habitus cum proprio eius subiecto et con­ sequenter proprii subiecti cum proprio et formali obiecto habitus, et hoc secundum fert maiorem connaturalizationem habitus ad subiectum et subiecti ad obiectum, et consequneter utilizationem habitus magis connaturalem et expeditam. Atqui haec maior connaturalizatio habitus ad subiectum et subiecti ad obiectum est praecise sta­ tus seu modus habitualis, quae est dispositio quaedam habitualis connaturalis habitui, ut supra dictum est ar­ ticulo tertio. Actus ergo isti eliciti causant istam dispo­ sitionem seu statum habitualem ex parte subiecti, quae est intrinsece supematuralis sicut ipsa virtus infusa, cuius est quasi proprietas quaedam connaturalis. Art. 4, § IV: Quid causant actus ex habitu infuso 431 440. quarto dicendum est quod actus imperati su­ pernaturales, si qui sint, idem proportionaliter causant respectu sui et proprii subiecti, et talis dispositio est quasi prolongatio quaedam dispositionis habitualis vir­ tutis imperantis causatae ex actibus elicitis eius. Sed praesertim considerandum est quid causent actus impe­ rati naturales; quoad ipsos autem distinguendum est. Ideo: 441. quinto dicendum est quod si subiectum habitus infusi nullum habitum acquisitum bonum aut malum prius habuerit, sicut accidit in puero quando primo per­ venit ad usum rationis, tunc isti actus naturales exer­ centur a pura potentia naturali, sub directione tamen et impulsione gratiae, et tunc causant dispositiones ad virtutem acquisitam ac denique, repetitis actibus, eam vere acquirunt, et postquam eam acquisierint, augent et fortificant et corroborant ipsam. Si vero subiectum habitus infusi prius habeat habi­ tum malum acquisitum, tunc ex simplici infusione gra­ tiae et virtutum supematuralium, causatur actus poeni­ tentiae et detestationis proprii finis et obiecti vitii, et ideo sublato eius proprio principio incipit esse in via corruptionis et per modum simplicis dispositionis aut reliquiae. Actus ergo isti naturales paulatim sub directio­ ne et impulsu gratiae removent istas dispositiones con­ trarias et paulatim introducunt novas dispositiones na­ turales ad virtutem naturalem correspondent em, usque dum contrarias dispositiones totaliter removent et no­ vum habitum naturalem acquirunt, quem postea operibus suis augent. Si denique subiectum habitus infusi iam habeat vir­ tutem acquisitam correspondent em, v. gr. iustitiae na­ turalis aut amicitiae naturalis, tunc isti actus imperati naturales augent et perficiunt eam ex directione et im­ pulsu virtutis infusae imperantis, quae multo firmiorem et infallibiliorem reddit. E*. - » B? * L p. I, Q. LI. * De generatione habituum quod istos effectus di­ versimode causant actus eliciti supernaturales et actus imperati naturales. Nam actus imperati naturales causant dispositionem ad virtutem acquisitam et ipsam virtutem acquisitam et augmentum eius in geneie causae efficientis physicae, sicut et de actibus istis nude sumptis dictum est articu­ lo secundo et tertio huius quaestionis; actus vero eli­ citi causant augmentum seu statum habitualem virtutis infusae non physice, sed meritorie tantum, physice au­ tem a solo Deo sicut a causa principali causatur, quia augmentum est quasi continuata productio habitus, et habitus infusus producitur vel causatur a solo Deo sicut a causa proprie efficienti et activa 442. SEXTO DENIQUE dicendum »- 1 Nota Editoris,- De causalitate actuum virtutis infusae erga novos habitus generandos vel generatos augendos aliam posteriorem con­ scripsit auctor noster expositionem, per conclusiones distributam, ma­ gis quidem accuratam et personalem, quam in III appendice huius operis invenies. *· . a *■ χ