C EDI CI ON σ·. r DE LAS OBRAS COMPLETAS DE * SANTIAGO RAMIREZ, Ο. P. ίΛ 8 3 a » r. I ΤΟΜΟ VI CONSEJO SUPERIOR DE INVESTIGACIONES CIENTIFICAS JACOBUS Μ. RAMIREZ, Ο. P. I DE HABITIBUS IN COMMUNI IN III SUMMAE THEOLOGIAE DIVI THOMAE EXPOSITIO (QQ. XLIX-LIV) Editio praeparata a INSTITUTO DE Victori no Rodriguez, O.P. FILOSOFIA MADRID, 1973 VIVES» Nihil obstat: Fr. Theophilus Urdanoz, O.P. Fr. Armandus Bandera, O.P. Imprimi potest: Fr. Hyacinthus Hoyos, Provincialis Provinciae Hispaniae. Imprimatur: Dr. Constantius Palomo Vicarius Generalis. Salmanticae, 18 decembris 1972 ISBN 84-00-039394 Rùstica Obra completa ISBN 84-00-03944-0 Rùstica Vol II Deposito Legal: S. 535-1973 Vol. II Printed in Spain FEEHAN MrMORlAL LIBRARY ST. MARY 0.Ξ LAKE SEMINARY. MUNDELEIN, ILLINOIS Imprenta «Calatrava». Libreros, 9. Salamanca 1973 ■! ■ ■4 *· 1 ;H -5 INDEX RERUM SYNTHETICUS PARS ALTERA DE EVOLUTIONE ET DISTINCTIONE HABITUUM QUAESTIO LII DE AUGMENTO HABITUUM Introductio Art. praevius: Notio augmenti .......................... 3 § I.—Augmentum univoce sumptum § II.—Augmentum analogice sumptum 15 Art. 1,—Utrum habitus augeantur ...................... § I.—De exsistentia augmenti habituum natura 16 lium ........................................................... 16 A. De ipso nudo facto augmenti .............. 18 B. De ratione propria huius facti .............. § II.—De exsistentia augmenti habituum super26 naturalium .............................................. 26 A. De ipso facto augmenti .......................... 30 B. De ratione huius facti ............................. 36 Art. 2.—Utrum habitus augeantur per additionem .......... § I.—-De essentia augmenti habituum natura 38 lium ........................................................... A. De essentia augmenti habituum entita38 tivorum ..................... ............................. tJ VIII C ω cn O o ........................ 40 a) De essentia augmenti habituum operativorum organicorum ...................... 41 a) De essentia augmenti in habitibus organicis cognoscitivis .................. 41 g) De essentia augmenti in habiti bus organicis appetitivis .......... b) De essentia augmenti in habitibus 46 operativis inorganicis ........................ a) De essentia augmenti in habitibus 46 mere intellectualibus ................. 3) De essentia augmenti in habiti 54 bus moralibus ..................... § II,—De essentia augmenti habituum supernaturalium ..................... A. De essentia augmenti habituum supernaturalium entitativorum ....................... B. De essentia augmenti habituum super71 naturalium operativorum ....................... a) De essentia augmenti virtutum theo 71 logicarum ......................................... b) De essentia augmenti virtutum mo 74 ralium infusarum .......................... c) De essentia augmenti donorum Spi 75 ritus Sancti .................... 83 Art. 3.—Utrum quilibet actus augeat habitum .............. 1 84 § I.—De causa augmenti habituum naturalium. A. De exsistentia productionis augmenti 85 huius ................... a) Quinam actus augeant habitum ......85 90 b) Quantum augeant habitum ............. c) Quandonam augeant habitum ........ 91 B. De genere causae quo actus causant augmentum habitus ......................... 92 § II.—De causa augmenti habituum supernaturalium .................... 93 Art. 4.—Utrum habitus augeantur in infinitum ............. 100 § I·—De augmentabilitate habituum naturalium 101 § Π.—De augmentabilitate habituum supematuralium 103 Index IX rerum synthcticus QUAESTIO LIII de corruptione et diminutione habituum 107 INTRODUCTIO Caput I.—De corruptione et diminutione habituum natu ralium » 109 ........................................................................... 109 § I,—De corruptione habituum naturalium ....... A. De corruptione habituum entitativo109 rum ................................................................. 1. De exsistentia corruptionis horum 110 habituum ................................................... 2. De natura vel modo corruptionis eorum ......................................................... 110 B. De corruptione habituum operativorum 111 1. De corruptione habituum operativo rum organicorum .............................. 111 a) De exsistentia corruptionis horum habituum ............................................. 111 b) De natura vel modo quo corrum puntur ............................................ 112 2. De corruptione habituum operativovorum inorganicorum .......................... 116 a) De corruptione habituum intel lectualium ..................................... 117 1) De corruptione habituum pure intellectualium ............................ 117 a) De corruptione intellectus principiorum ..................... 117 β) De corruptione habituum intellectualium mediatorum 120 ' I’ 2) De corruptione habituum in tellectualium practicorum . 125 125 a) De corruptione syndereseos. 129 β) De corruptione prudentiae. b) De corruptione habituum mora 137 lium ................................................ 134 § II,—De diminutione habituum naturalium ...... 135 A. De diminutione habituum entitativorum 136 B. De diminutione habituum operativorum 1. De diminutione habituum organico 140 rum ....................................................... ο c ? Index rerum syntheticus ■e a) De diminutione habituum intel lectualium 1) De diminutione habituum spe culativorum a) De diminutione habitus in tellectus β) De diminutione habitus il lativi 2) De diminutione habituum practicorum ........................................ a) De diminutione syndereseos β) De diminutione prudentiae. b) De diminutione habituum mo ralium 0 σ s 9 S o gg 0 o 3< · Caput .................... 140 ..................... 140 ..................... 141 ..................... 146 148 148 152 154 ..................... IL—De corruptione et diminutione habituum SUPER YK NATURALIUM ............................... § I.—De corruptione habituum supernaturalium A. De corruptione habituum communium viae et termino ....................................... a) De corruptione istorum habituum in statu viae .............................................. b) De corruptione horum habituum in statu termini ........................................ B. De corruptione habituum propriorum statui viae ................................................. C. De corruptione habituum propriorum statui termini .......................................... § IL—De diminutione habituum supernaturalium A. De diminutione habituum supematuralium in statu viae ................................... B. De diminutione habituum supematuralium in statu termini ........................... *5 *·*.#·* te 173 174 174 183 184 189 190 190 192 QUAESTIO LIV DE DISTINCTIONE HABITUUM Caput I.—Principia distinctionis. Expositio quaestionis S. Thomae .................... 199 Art. 1.—Utrum multi habitus possint esse in una potentia 199 § I.—De habitibus ordinis naturalis ... 199 § II.—De habitibus ordinis supematuralis ........ 203 ' * A.·. >-W Index RERUM SYNTHETICUS XI 210 4rt. 2.—Utrum habitus distinguantur secundum obiecta /|rt. 3.—Utrum habitus distinguantur secundum bonum 217 et malum ........ 4,—Utrum unus habitus ex multis habitibus con 223 stituatur ..................................................................... Caput I 233 II.—Ipsa divisio generalis habituum ............................... 233 § I,—Divisio realis habituum .................................. 234 A. Divisio ex parte causae materialis ....... B. Divisio ex parte causae efficientis ....... 235 C. Divisio ex parte causae finalis ............... 236 D. Divisio ex parte causae formalis ........... 237 § II.—Coordinatio logica habituum realiter di visorum ..................................................... 240 COMPLEMENTUM DE PROPRIETATIBUS HABITUUM § I—Proprietates psychologicae habituum ....... 245 § II—Proprietates morales habituum .................. 248 § III—Proprietates mixtae vel psychologico-morales ....................................................... 249 APPENDICES L—Doctrina Sancti Thomae Aquinatis de distinctione inter habitum et dispositionem ................................ 255 IL—De subiecto virtutum cardinalium apud philoso phos, patres et scholasticos ................................... 283 III. —De causalitate actuum virtutis infusae erga novos 291 habitus generandos vel generatos augendos .......... 301 IV. —Specimen tractatus de virtutibus in communi ...... 317 Index ONOMASTICUS Index BIBLICUS 321 Index THOMISTICUS 323 Index ANALYTICUS 331 ........................................................................................................... ' - ■ CifT c/Ί V? 11 laixc OV.&X u QUAESTIO LII DE AUGMENTO HABITUUM 443. Consequenter agendum est de augmento habi tuum. Sicut enim in viventibus ad generationem passivam sequitur nutritio et augmentatio, quarum prima ad se cundam ordinatur, ita etiam in habitibus, qui constituunt aliquo modo vitam nostram accidentalem, ad passivam generationem —de qua actum est quaestione praeceden ti— sequitur nutritio et augmentatio. Et quidem de nutritione egit S. Thomas in respon sione ad 3 ultimi articuli quaestionis praecedentis, di cens quod actus subséquentes habitum et procedentes ab habitu confirmant seu roborant, idest nutriunt ha bitum illum praeexsistentem. Hoc enim saltem admit tendum est, quod actus procedentes ex habitu aliquo modo nutriunt habitum illum; an vero semper augeant de facto in hac quaestione, articulo tertio, discutietur. Sed antequam ulterius procedamus, operae pretium erit, per modum introductionis explicare germanam no tionem augmenti. Art. praevius.-Notio augmenti 444. Sciendum est ergo quod hoc nomen «augmen tum» quandoque sumitur univoce, quandoque vero ana logice. Unde necesse est separatim videre notionem aut significationem eius univocam ac dein analogicam. w ο P. II, Q. LU. De augmento IA O habituum AUGMENTUM UNIVOCE SUMPTUM o < 2 B n o O 445. Augmentum ergo univoce sumptum pertinet ad postpraedicamentum «motus» proprie dicti, prout a sim plici mutatione differt. Secundum enim doctrinam Aris totelis, quam sequitur et approbat S. Thomas et generatim philosophi scholastici, motus proprie dictus datur per se circa tria praedicamenta tantum, nempe: a) circa praedicamentum «ubi», quod proprie est ubi «circumscriptivum», et sic vocatur «latio» seu motus localis; b) circa praedicamentum qualitatis, non quidem ut sic, sed prout stat sub tertia specie qualitatis, quae est passio et patibilis qualitas, et tunc dicitur «alteratio»; c) circa praedicamentum quantitatis, et sic non habet nomen genericum, sed a speciebus eius designatur, et appellatur augmentum et decrementum vel etiam incrementum et decrementum, accretio et diminutio: αύξεσις και φθίσις L Et quidem iste motus proprie loquendo cadit circa quantitatem physicam, non autem circa quantitatem ma thematicam, quia mathematica abstrahit a materia et motu, et solum considerat formam quantitatis, dum phy sica considerat et motum per se, eo quod obiectum eius proprium est ens seu corpus mobile. 446. Neque tamen motus augmenti proprie dicti af ficit quamcumque quantitatem physicam vel substantiam quantam ut quantam, sed solum quantitatem physicam viventium. Motus enim augmenti est actus proprius po tentiae augmentativae, quae est potentia vitalis vegetativa, sicut et potentia nutritiva et potentia generativa seu reproductiva. Et maxime respondet primaevae signi ficationi verbi «natura», φόσις, quae germinationem vel florationem plantarum primo significat. 1 Aristoteles, V Physicorum, cap. 2, n. 10. Art. i » praevius: De notione augmenti Ac revera, quia motus naturalis est motus ab intrin seco et spontaneus, motus augmenti debet esse etiam ab intrinseco et spontaneus, non autem artificialis aut vio lentus et ab extrinseco, quod est idem ac dicere quod corpus movetur proprie loquendo motu augmenti quando crescit seu grandescit ab intrinseco seu per intussusceptionem —quae est propria viventium—, non vero quando grandescit ab extrinseco et per simplicem iuxtapositionem, quemadmodum crescit acerbus lapidum aut urbs aliqua dilatatur et expanditur. Sic ergo augmentum proprie dictum est motus quo corpus animatum transit a minima quantitate naturali, quae ei competit per se secundo inde ab animatione et vi generationis, ad maximam quantitatem naturalem, quae ei debetur per se secundo vi naturae specificae et individualis. Est enim magna latitudo inter terminum primum a quo istius motus augmenti, qui incipit, non quidem a puncto mathematico, sed a minima quantitate quae cor pori viventi debetur ut primo animari et vivere possit, quasi terminus secundarius ipsius generationis, et ter minum ultimum ad quem eius, quae est maxima quan titas naturalis quae corpori viventi secundum propriam naturam specificam et individualem debetur. Nec enim quantitas physica aut naturalis, et maxime quantitas viventium, dilatari potest in infinitum, sicut quantitas mathematica, sed sicut habet limitem naturalem in mi nimo ita etiam habet et in maximo. Sed inter duos istos terminos extremos datur locus multiplici variationi motus augmenti, nempe a minima ad minorem et ad maiorem, a minori autem ad maiorem et ad maximam. 447. Decrementum autem seu diminutio est motus contrarius augmento, nempe motus quo corpus anima tum transit a maxima quantitate naturali ei debita se cundum speciem vel individuum, ad minimam in qua na turaliter adhuc vivere possit, quae plerumque non solet 2 Μ-’’ï r 0 o B Ρ· II, Q. LIL De c 4 o r» 3 I O Ui 0 · augmento habituum esse adeo minima sicut illa quam initio animationis habebat. Et quia maior quantitas naturalis se habet ad mino rem et minimam sicut perfectum ad imperfectum et aliunde animal, dum crescit, vigorem accipit, ideo mo tus augmenti describitur a S. Thoma post Aristotelem quasi sit motus a minori ad maiorem quantitatem et robur seu quo corpus vivum perducitur ad perfectam seu debitam quantitatem et virtutem ‘. Unde ait S. Tho mas: «Terminus augmenti est perfecta magnitudo, et dico perfectam secundum conditionem propriae naturae, alia enim perfectio magnitudinis competit homini et alia equo; terminus autem decrementi est id quod contingit esse in tali natura maxime remotum a perfecta magni tudine» 1 2. «Manifestum est autem —ait alibi— quod in omnibus quae sunt secundum naturam, est certus terminus et determinata ratio magnitudinis et augmenti; sicut enim cuilibet speciei debentur aliqua accidentia propria, ita et propria quantitas, licet cum aliqua latitudine, propter diversitatem materiae et alias causas individuales; non enim omnes homines sunt unius quantitatis. Sed tamen est aliqua quantitas tam magna, ultra quam species hu mana non porrigitur; et alia quantitas tam parva ultra quam homo non invenitur»3. Iste autem motus augmenti et decrementi valde gra phice exprimitur ab Aristotele verbis supra citatis, nem pe βοξεαις χα· φΟίαις, nam φΟίσ'ς proprie loquendo significat paulatinam et continuam consumptionem vel debilitatio nem, dum e contra ώςεσις importat impinguationem et vigorositatem crescentem. 1 S. Thomas, IV Contra Gent., cap. 58; III, 65, 1. 2 In VI Physic., lect. 13, n. 2. ’ In II De anima, lect. 8, n. 332. Vide In V Metaphysic., lect 18 nn. 1037-1038. ' ' Art. praevius: De notione augmenti § Π AUGMENTUM ANALOGICE SUMPTUM i Augmentum dicitur «analogice» de his quae sunt extra genus quantitatis physicae viventis, secundum pro portionem aliquam aut similitudinem cum illo motu augmenti proprie et univoce dicti. Sic autem dicitur duobus modis: a) Quandoque analogice analogia metaphorica, prop ter quamdam similitudinem effectus in motu augmenti vitalis et in aliis corporibus. Et quia effectus motus augmenti, prout exterius apparet, est maior quantitas seu volumen corporis augmentât!, ideo id quo corpus aliquod efficitur maius, idest maioris voluminis aut quan titatis, dicitur augmentum eius. Et sic dicitur augmen tum quantitatis physicae non vitalis, simplex aggregatio vel iuxtapositio artificialis aut violenta unius quantitatis ad aliam, sicut additur lapis lapidi in acerbo aut in domo aedificanda, vel domus domui in urbe dilatanda vel lignum ligno in igne fovendo. Et eodem modo dicitur augmentum de quantitate mathematica sive continua sive discreta, scilicet per sim plicem additionem quantitatis ad quantitatem seu uni tatis ad unitatem modo homogeneo. Et ratio est quia in hac functione vitali, quae est augmentatio, duo sunt elementa distinguenda: unum quasi formale, nempe quod sit motus ab intrinseco et spontaneus, qui afficit simul omnes et singulas partes corporis augmentabilis, et sic motu augmenti crescunt seu grandescunt simul et proportionaliter omnia mem bra et arctus corporis organici, nempe et caput et cor pus et brachia et crura et pedes et manus; aliud vero est elementum quasi materiale, scilicet maius volumen seu maior moles seu maior extensio partium extra partes. In augmento autem sive physico sive mathematico per simplicem iuxtapositionem aut additionem,, non ha- P ο P. II, Q. LU. De C ω * <Λ Ο ο § 3 3 i 0 C/i 0 α augmento habituum betur coincidentia vel similitudo nisi quantum ad ele mentum materiale, scilicet maius volumen aut maiorem extensionem partis extra partem; et non quantum ad elementum formale aut fundamentale, quod est verus motus et vera progressio in omnem directionem simul. Unde fit ut metaphorice corpora non viventia dicantur crescere eo fere modo quo flumen dicitur currere et aqua dicitur viva et cadaver dicitur homo. Ad rem S. Thomas: «Augeri nihil aliud est quam sumere maiorem quantita tem... Hoc autem contingit dupliciter, quia aliquando illud quod sumit maiorem quantitatem movetur de quan titate minori in maiorem; aliquando autem est sine mo tu ipsius quod augeri dicitur; unde non quaelibet pars augetur, sicut quaelibet pars moti per se movetur, et hoc contingit quando efficitur maior quantitas per addi tionem quantitatis, sicut quando additur lignum ligno vel linea lineae. Unde hoc est augmentum, sed non mo tus augmenti» Et alibi: «Corpora animata —inquit— vere nutriun tur, quia per alimentum conservatur vita in illa parte eadem quae prius fuit, et propter hoc etiam sola anima ta vere augentur, quia quaelibet pars eorum nutritur et augetur, quod non convenit rebus inanimatis, quae vi dentur per additionem crescere. Non enim crescit id quod prius fuit, sed ex additione alterius constituitur quod dam aliud totum maius»I2. Et ait expresse quod corpora inanimata, v. gr. ignis, dicuntur aliquando nutriri et crescere per quandam similitudinem scilicet metaphori ce, quia deest convenientia in ratione formali quae est motus \ 449. b) Quandoque autem augmentum dicitur ana logice analogia proportionalitatis propriae, propter quan dam similitudinem in ratione propria et formali et spe- I Sent., dist. 17, q. 2, art. 1. In II De anima, lect. 9, n. 342. Ibidem, nn. 341-342. * Art. F praevius: De notione augmenti 9 cifica motus augmenti univoce dicti, licet alio modo et in alio praedicamento. Ut enim saepius dictum est, motus augmenti proprie et univoce sumpti dicitur de quantitate dimensiva seu molis corporis animati, qua transit a parva ad magnam quantitatem sibi connaturalem, et haec magna quantiatas dicitur quantitas perfecta respectu quantitatis parvae, quae erat imperfecta. Id ergo quod formale est in isto augmento est ratio motus ab intrinseco et quidem ab im perfecto ad perfectum et a debilitate quae respondet par vae quantitati, ad robur et vigorositatem seu virtutem quae respondet magnae corpulentiae seu quantitati. Quandocumque ergo detur quidam motus seu transi tus ab intrinseco et spontaneus ab imperfecto seu in choato ad perfectum vel consummatum, licet id quod transit ab imperfecto ad perfectum non sit in praedica mento quantitatis vel corporis viventis, poterit vere et proprie dici quod augetur et crescit, licet alio modo ac corpora viventia, nempe analogice, analogia proportionalitatis propriae. Et hoc modo dicitur motus augmenti de his quae habent quantitatem virtutis seu perfectionis, ut sunt formae accidentales, ideo qualitates, maxime si sint vitales, ut habitus et virtutes. Nam «sicut nomen magnitudinis derivatur (analogice) a quantitatibus corporalibus ( = molis seu dimensiva) ad intelligibiles perfectiones formarum ( = ad quantitates virtutis seu perfectionis), ita etiam et nomen augmenti, cuius terminus est magnum» ’. Ratio autem cur ista analogia detur est quia res spi rituales et incorporales consuevimus cognoscere et no minare ex sensibilibus et corporalibus nobis primo no tis, et hac etiam ratione divina ex humanis et creatis nominamus. Quod quidem agregie S. Thomas explicavit his verbis: «Sciendum est ergo quod, cum nomina sint 1 I-II 52, 1 ad 1. Vide de hac duplici acceptione quantitatis praedicamentâlis et transcendentalis seu metaphysicae De Veritate, q. 29, art 3· In V Metaphysic., lect. 18, n. 1038; I, 42, 1 ad 1, et alibi pluries. < ! 3 ο P. II. Q. LU. De augmento habituum 10 S * * tn O o notis cognoscimus minus nota, ita etiam ex magis notis ( minus nota nominamus. Et inde est quod, quia motus localis est notior inter omnes motus, ex contrarietate secundum locum derivatur nomen distantiae ad omnia contraria inter quae potest esse aliquis motus, ut dicit Philosophus in X Metaphysic. Et similiter, quia motus substantiae secundum quantitatem est sensibilior quam motus secundum alterationem ( = quae est motus secun dum qualitatem), inde est quod nomina convenientia motui secundum quantitatem, derivatur ad alterationem, et inde est quod sicut corpus quod movetur secundum quantitatem perfectam dicitur augeri et ipsa quantitas perfecta dicitur magna respectu imperfectae, ita illud quod movetur de qualitate imperfecta ad perfectam di citur augeri secundum qualitatem et ipsa qualitas per fecta dicitur magna respectu imperfectae» *. Proprie autem hoc inde provenit, quod motus augmen ti est opus vitale, quod sensibiliter videmus in corpori bus viventibus: et sicut nomen Antae analogice, analogia proportionalitatis propriae, dicitur de incorporalibus et spiritualibus, ita etiam et nomen augmenti vel potius mo tus augmenti. Licet ergo magis accedat ad rem respectu habituum, motus alterations quam motus augmenti, tamen quia alteratio non est per se nisi in tertia specie qualitatis, non proprie potest dici de habitibus, qui sunt in prima, unde semper oporteret analogice loqui. Hoc autem dato, analogia derivatur ab eo auod notum omnibus est, nem pe a nomine augmenti. Et hoc modo omnes homines loquuntur, atque etiam Sacrae Litterae relative ad supernaturalia, ut sensui communi se attemperent. Et sic augmentum et decrementum in quantitate vir tual! idem est ac intensio et remissio. At iterum iterumque inculcandum quod analogia augmenti quantum 1 De Virtutibus in communi, q. 1, art. 11. Art. praevius: De notione augmenti 11 ad impositionem nominis derivatur ab augmento vitali animali, et inde transfertur ad augmentum vitale spiri tuale, primo quidem ordinis naturalis, dein ordinis supematuralis. Philosophice autem et systematice prius apparet quantitas molis et inde quantitas virtualis; at non inde primo fit transitus verbi augmenti. 450. Si quis autem recte consideret, apparet quod ► haec analogia augmenti potest duplici via explicari: uno modo, ut videntur fecisse S. Thomas et communiter scho lastici, sumendo veluti fundamentum eius quantitatem, hac ratione, quia augmentum est motus circa praedica mentum quantitatis, et tunc quot modis dicitur quanti tas tot modis diceretur augmentum. Quantitas autem est duplex: alia, dimensiva seu molis, vel praedicamentalis vel univoce sumpta, sive sit physica sive mathe matica, sive continua sive discreta; alia vero est quan titas virtutis seu perfectionis vel transcendentalis, quae est propria formarum et consequenter qualitatum, quae formae quaedam sunt, et analogice dicitur quantitas. Consequenter, etiam augmentum dicitur dupliciter: uno modo, augmentum quantitativum seu dimensivum vel quasi praedicamentale et univocum, quod scilicet versatur circa quantitatem dimensivam; alio modo, aug mentum qualitativum seu virtuale et analogicum, ca dens supra quantitatem virtualem seu perfectionis. Et in hoc sensu dicitur de habitibus. Sed adest periculum quod istud augmentum qualita tivum male intelligatur, ex eo quod per modum unius sumitur quantitas molis physica et mathematica, viva et non viva. Et inde periculum continuum aequivocationis, ex phantasmate quantitatis mathematicae, quando postea agitur de metaphvsica qualitatum. In quod quidem periculum multi incidunt, licet S. Thomas pro suo ingenio ab eo fuerit liberatus. Unde exercitio suo et quibusdam verbis huc illuc prolatis, aliam viam meliorem et profundiorem et securiorem indicavit. P δ F ί «Λ Ο η < Οι-ι 3 I Ο □5 Ο VA P. II, Q. LU. De augmento habituum 451. Alia ergo via planior et tutior est sumere pro basi et fundamento motum ipsum augmenti, quia non agitur directe de analogia quantitatis, sed de analogia augmenti, et ideo oportet ponere acentuationem in au gmento, non in quantitate. Sic autem augmentum proprie et univoce dicitur de motu augmenti, qui est motus corporis viventis seu ani mati, ubi id quod formale eius est, est vita, materiale vero et secundarium est ratio corporis seu quanti. Ex hoc autem analogice derivatur duplex acceptio augmenti: alia metaphorica, quia non convenit nisi in elemento secundario et materiali, scilicet in corpore, et sic dicitur augmentum de corpore non vivo seu inani mato, sive physico sive mathematico; at deest elemenfirm + alic vel quia omnino ΤΤΊΓΥtum pArmoln formale, cnilinot scilicet mnfiic motus iri vitalis, mo tus non datur —ut in corpore mathematico— vel quia est motus ab extrinseco et artificialis, sicut in iuxtapositione corporum physicorum. Alia vero acceptio analogica est propria, quia vitalis est et motum ab intrinseco praesefert, licet careat quan titate et corporeitate, quae erat elementum secundarium, et talis est motus augmenti spiritus viventis, et hoc modo dicitur de habitibus operativis ad quos fit transitus per dispositiones corporales viventium, ut sanitas et alia huiusmodi. Nihil ergo in hac via oportet respicere ad metaphoricam acceptionem, quae non derivatur ex analogia pro pria, neque propria ex metaphorica, sed imperfecto mo do ex univoca, et sat est considerare acceptionem uni vocam propriam quantum ad id quod formale est in ipsa, et modo suo proprio applicare ad acceptionem analogicam propriam: quia enim propria et formalis est, oportet ad elementum formale et speci fica tivum uni vocae significationis respicere; quia vero est analogica et non univoca, oportet proportionaliter et secundum modum proprium applicare ad subiectam materiam, significationem formalem. i ) ’ ■ 12 Art. praevius: De notione augmenti 13 I Non igitur est necesse divagare per phantasmata ma thematica neque per omnes formas et qualitates, sed sat est vitalem evolutionem, ut vitalem, corporis viventis, inspicere et inde qualitatibus vitalibus ut vitalibus, quae sunt habitus, proportionali modo applicare. Videtur enim quod, revera, intensio et remissio formarum, sit veluti extensio quaedam analogica augmenti vitalis in qualita tibus vivis, et non e converso. Hoc ergo modo et hac via procedemus in praesenti. Quotupliciter autem augmentum sumi possit et de beat in hoc sensu, dicetur suo loco, prout necessitas expositionis requirit. 452. En ergo schematice: MOTUS AUGMENTI: I) proprie et univoce: proprius actus potentiae augmentativae corporis viventis: A) secundum se: motus secundum quantitatem molis et virtutis simul, nempe: a) per prius et formaliter: secundum quanti tatem virtutis, qui importat motum: 1) ipsius corporis augmentabilis, 2) spontaneus et naturalis et ab intrinseco, secundum omnes eius partes simul, 4) a minori ad maiorem perfectionem vi tae vegetativae, 5) a minori ad maiorem virtutem seu vi gorem ita ut possit generare. b) per posterius et materialiter: secundum quantitatem molis, quia importat motum a minori ad maiorem molem seu dimensio nem. B) secundum relationem ad augmentum extensi ve et analogice sumptum: a) secundum elementum jormale seu virtutis, fundamentum augmenti analogici analogia propria. l· : ‘ < P ο 14 b) secundum elementum materiale seu molis: fundamentum augmenti analogici analogia metaphorica. c ω * ? β ο ο < Λ Μ II) extensive et analogice: secundum similitudinem effectus vel formae seu virtutis potentiae augmentativae corporis viventis, cum tamen non sit pro prie corpus vel non sit illa potentia: 3 ο o I c P.,II, Q. LU. De augmento habituum A) analogia metaphorica: secundum meram simi litudinem effectus in quantitate molis seu dimensiva tantum seu in corpore inanimato: , a) physico: augmentum per meram iuxtaposisitionem quantitatis ad quantitatem: 1) artificialem. 2) violentam. b) mathematico: augmentum per meram ad ditionem : I 1) magnitudinis ad magnitudinem. 2) numeri ad numerum. B) analogia propria: secundum similitudinem virtutis et perfectionis dempta quantitate mo lis: secundum quantitatem virtutis tantum non cuiuscumque sed vivae vita spirituali: augmen tum qualitatis vivae, nempe babitus entitativi vel operativi, quod proprie loquendo dicitur intensio, sicut decrementum dicitur remissio. 453. S. Thomas ergo in hac quaestione loquitur de augmento habituum, non quomodocumque, sed de vero motu augmenti, et circa illum considerat duo: 1°, ipsum motum augmenti secundum se (art. 1-2); 2°, propriam causam efficientem huius motus augmenti (art. 3). Circa motum vero augmenti secundum se duo consi derat: a) exsistentiam eius (art. 1); b) essentiam vel mo dum eius (art. 2). Schematice ergo: ) j \ | | Art. 1, § I: Exsistentia augmenti habituum naturalium DE AUGMENTO HABITUUM: I) secundum se: a) exsistentia (a. 1). b) essentia vel modus proprius (a. 2). II) de propria causa motus augmenti (a. 3). Et haec videtur esse melior explicatio ordinis articu lorum quam ea quam habet C. Koellin, cum ait: «Duo facit (S. Thomas): 1°, quaerit an augmentatio conveniat habitui; 2°, quomodo articulo secundo et tertio» nem pe «primo ex parte ipsorum habituum (a. 2); secundo ex parte causae agentis» (art. 3)1 2, «an videlicet augens ha bituum augeat quolibet actu»3. Art. l.-Utrum habitus augeantur 454. In hoc sicut et in aliis duobus articulis huius quaestionis considerat S. Doctor augmentum habituum in genere, sicut propria indoles tractatus postulat, non descendendo in particulari ad habitus proprie loquendo morales seu virtutes, et minus adhuc ascendendo ad habitus supernaturales vel infusos; nam de virtutibus moralibus agit infra, q. 66, art. 1; de gratia vero, q. 112, art. 4; utrum gratia sit maior in uno quam in alio; de virtutibus vero theologicis agit in propriis locis, nempe de fide in II-II, q. 1, art. 7, ex parte obiecti, nempe utrum articuli fidei secundum successionem temporum creve rint; ex parte actus, in q. 2, art. 5-8, ubi sermo est de fide explicita et implicita; de ipso vero habitu fidei, in q. 4, art. 3-4, ubi agitur de fide informi et formata; de spe autem valent circiter ea quae de fide dicuntur; de caritate vero specialissime agit in q. 24, art. 4-9. 1 Conradus Koellin, In I-II, q. 52, edit, cit., p. 351. 2 Ibidem, art. 2, p. 354. 1 Ibidem, art. 3, p. 356. 16 *g i Ρ. Π, Q. LII. De augmento habituum Et quidem, ut plena et perfecta esset tractatio haec, deberet manifeste considerari augmentum in diversis generibus supremis, nempe saltem in genere supremo habitus naturalis seu acquisiti et habitus supernaturalis vel infusi. Quod quide, pro modulo nostro conabimur facere, non descendendo proprie ad singula intra unum quodque genus, nisi prout necessitas expositionis gene ralis requirat. O O < O n 3 B. De ratione propria huius facti I oC4 O Ü Ρ. Π, 0. LII. De * 459. Hoc ergo dato et experientia comprobato, opor tet radicem eius aperire, ut videamus quomodo sit intelligendus iste motus augmenti. Relictis autem quotuor illis opinionibus antiquorum circa intensionem et remissionem formarum, quas S. Doc tor narrat hic ex Simplicio, quaestio est utrum iste mo tus augmenti afficiat ipsum habitum secundum se, idest secundum suam essentiam, vel non, eo fere modo quo theologi quaerunt de caritate utrum augeatur secundum se vel essentialiter, an solum accidentaliter et quasi extrinsece1. Si enim ipse habitus non augetur secundum se vel essentialiter, non apparet quomodo possit dici quod ipse habitus vere augetur; si vero hoc concedatur, videtur sequi inconveniens, nempe quod ipsa essentia mutetur et varietur, cum tamen essentiae dicantur im mutabiles et invariabiles. Ac revera id quod Magister Sententiarum dicebat de caritate, quae non augetur essentialiter aut secundum se, sed potius homo habens caritatem, qui proficeret in maio rem vel minorem fervorem in diligendo, proportionaliter poterat dici respectu omnium habituum in genere, nem pe quod non augentur secundum se et essentialiter, sed potius homo crescit in operando secundum habitus illos, et talis erat modus intelligendi quem suggerit Aristote les in Logica et S. Thomas refert hic, in secundo loco. i S. Thomas, II-II, 24, 4 ad 3. Are 1, § I: Exsistentia augmenti habituum naturalium 19 460. conclusio: Habitus sunt augmentabiles essen tialiter vel secundum se. » 461. Probatur. Quae augentur secundum ea quae eis conveniunt ex propria ratione generis et ex propria ratio ne differentiae specificae, augentur essentialiter. Atqui habitus augentur secundum ea quae eis conveiunt ex propria ratione generis et ex propria ratione differen tiae specificae. Ergo habitus augentur essentialiter vel sunt augmentabiles secundum suam essentiam. Maior constat, nam quae augentur secundum elemen ta constitutiva essentiae vel speciei augentur essentiali ter. Atqui genus et differentia specifica sunt elementa constitutiva essentiae vel speciei. Ergo quae augentur se cundum ea quae eis conveniunt ex propria ratione generis et ex propria ratione differentiae specificae augentur es sentialiter. Minor autem, ubi unice sistit difficultas, sic ostendi tur: Habitibus, utpote qualitatibus primae speciei, duo essentialiter conveniunt, nempe: a) unum, ex propria ratione generica qua sunt accidentia quaedam, quibus convenit, in quantum huiusmodi, habere esse et fieri et agere in subiecto; b) aliud, ex propria ratione specifica, idest ex propria differentia specifica, qua essentialiter distinguuntur a ceteris accidentibus et a ceteris speciebus qualitatis, et hoc est dicere ordinem vel relationem transcendentalem ad aliquid extra ipsam qualitatem, a quo specificantur et per quod a ceteris essentialiter differunt. Atqui ex utraque parte vel ratione convenit habitibus augmentum suscipere seu intendi et remitti. Ergo habi tus augentur vel sunt augmentabiles secundum ea quae eis conveniunt ex propria ratione generis et ex propria ratione differentiae specificae. Minor autem subsumpta probatur multipliciter: in directe et quasi negative, quia nulla adest causa impossi bilitatis augmenti eius: augmentum habitus non est im possibile. Et directe seu positive, quia augmentum habi tus est non solum possibile, sed et reale, quod quidem Q 20 probatur tum argumento proprio, tam inductivo quam deductivo, cum argumento analogico. ί V» Ο η < η η g 3 I Ô LO Ο P. II, Q. LU. De augmento habituum 462. a) Indirecte seu quasi negative, ex remotione causarum quibus aliqua forma est incapax augmenti. Ali qua enim forma potest esse incapax augmenti seu inten sionis et remissionis ex duplici capite: aut ratione sui seu ex parte sui, aut ratione participationis in subiecto, quod indivisibiliter afficeret. Ex parte sui quidem, quia est forma quaedam absoluta et semper in abstractione considerata, sicut sunt formae mathematicae, et tunc non suscipiunt magis et minus secundum se, quia secundum se specificantur, et id a quo sumitur species debet esse fixum et stans et in indivisibili positum. Sic forma ma thematica, sive continua sive discreta, potest esse maior aut minor, sed non magis et minus; similiter formae abstractae a materia et motu seu latitudine mobilitatis. Ex parte autem participationis in subiecto, quia subiectum afficit indivisibiliter, eo quod speciem et esse pri mum et simpliciter ei tribuit, sicut forma substantialis materiae primae et hac de causa forma substantialis non est susceptiva augmenti et decrementi secundum essen tiam suam. Atqui nulla ex his duabus causis concurrit in habiti bus. Non prima, quia habitus est essentialiter forma phy sica vel potius psychologica, quae non consideratur in abstractione pura a materia et motu, sed potius essentia liter concernit materiam et motum, sicut omnia physica, et hac de causa in sua propria definitione importatur ordo quidam ad aliud veluti ad terminum cum quodam motu et mobilitatem. Unde et in ipsa definitione habitus poni tur quod sit difficile mobilis. Non secunda, quia habitus est essentialiter forma accidentalis, quae non dat speciem neque esse primum et simpliciter proprio subiecto. Nulla ergo est causa cur habitus non possint augeri et minui. Quin potius, capacitas essentialis augmenti in habiti bus humanis videtur omnino naturalis et obvia. Quia enim in homine pars superior quodammodo pendet a Art. . i K 1, § I: Exsistentia augmenti habituum naturalium 21 parte inferiori, naturaliter sequitur quidam parallelismus inter vitam physicam seu corporalem hominis et vitam eius intellectivam et moralem. Atqui homo in vita sua physica seu corporali augetur, quia vis augmentativa afficit totum compositum vivens. Ergo et vita intellectua lis et vita moralis essentialiter etiam augetur. At non se cundum naturales potentias, quia potentiae spirituales vel inorganicae in quantum huiusmodi non intenduntur et remittuntur. Ergo secundum habitus et actus. Mirabile ergo esset quod habitus non augerentur se cundum essentiam suam, et ideo neganti tale augmentum potius competeret onus probandi suam negationem, quam affirmanti ipsum probare affirmationem suam. Cum igi tur impossibilitas huius augmenti sit indemonstrabilis et inverosimilis, dicendum statim est, cum sensu communi, habitus esse susceptivos augmenti secundum essentiam suam. Omnia viventia physica crescunt, sicut et nascun tur et moriuntur. Cum ergo homo sit vivens physicum, eidem legi fundamentali subiicitur nascendi, crescendi et moriendi. 463. b) Directe, argumento proprio inductivo; Omnis habitus naturalis aut est entitativus seu corporalis aut operativus seu spiritualis quodammodo. Atqui utrumque genus habituum augetur essentialiter. Ergo omnis habitus humanus augetur essentialiter. Minor, ubi stat difficultas sic probatur per partes'. 464. 1) Habitus entitativi augentur essentialiter. Isti enim habitus, ut patet ex dictis quaestione 49, potius quam habitus stricte dicti, sunt dispositiones habituales. Atqui dispositiones, maxime si corporales sunt, sunt essentiali ter variabiles et susceptivae intensionis et remissionis, perfectionis et imperfectionis, quia de ratione dispositio nis est plus minusve accedere ad formam et plus minusve disponere subiectum ad formam; quod si subiectum ea rum sit corporale itemque dispositiones ipsae, dicendum est quod a fortiori latitudo quaedam et indeterminatio 0 o B 22 P. II, Q. LU. De augmento habituum essentialiter datur. Quod si dispositio non esset essentia liter variabilis in hoc sensu, eo ipso desineret esse dispo sitio, quia numquam per eam subiectum posset ad for mam venire. Id est, dispositio ratione sui est facile mo bilis, in fieri, in moveri, in accessu vel recessu a forma vel termino. Praeterea etiam ratione subtecti, quod est corpus, materia, indeterminatum, mobile, perfectibile. c C/> v> O o < o B n I Ô Cfl O I 465. 2) Similiter habitus operativi humani augentur essentialiter. Nam isti habitus operativi essentialiter con sistunt in hoc quod disponant et perficiant potentiam operativam in qua sunt, ad attingendum proprium obiectum. Atqui tam ex parte perfectionis quam potentiae tribuunt, quam ex parte attingentiae obiecti, datur latitu do quaedam seu magis et minus. Ex parte quidem potentiae perficiendae, quia maioris capacitatis passivae est potentia quam habitus, quia ad plura obiecta et pluribus modis de se ordinatur quam habitus, cum dicat maiorem indeterminationem. Quantumcumque ergo habitus actuet et perficiat potentiam, semper tamen poterit magis et magis eam perficere, quia perfectibilitas potentiae et perfectio habitus non adae quantur. Ex parte etiam attingentiae obiecti datur magna lati tudo; nam vel agitur de habitu mere cognoscitivo seu speculativo, vel de habitu practico, qui est virtus proprie dicta. Atqui in utroque casu datur quaedam latitudo tum ex parte ipsius obiecti attingendi tum etiam ex parte ipsius attingentiae vel modi attingentiae. Ex parte obiecti attingendi, quia obiectum attingen dum ab habitibus speculativis est verum universale et abstractum et illativum plerumque, quod ideo exigit plu ralitatem quamdam obiecti materialis et variabilitatem medii quantum ad sui applicationem; unde fit quod tale obiectum non stet in puncto aliquo indivisibili. Similiter in virtutibus, obiectum attingendum est medium rationis seu prudentiale, quod non stat in puncto mathematico, sed latitudinem et variabilitatem sat magnam praesefert, Art. 1, § I: Exsistentia i » » augmenti habituum naturalium 23 ita ut maiorem vel minorem accessum ad ideale eius ad mittat essentialiter, ut probat S. Thomas post Aristote lem, infra, quaestione 66, articulo primo. Ex parte etiam ipsius attingentiae, quae se habet per modum motus habitus ad obiectum, et consequenter, si cut ceteri motus, potest intendi et remitti essentialiter, invariato etiam proprio termino; et sic potest perfectius aut minus perfecte idem obiectum idemque medium at tingere, cognoscendo aut agendo. Unde S. Thomas pulchre ait: «Idem etiam indivisibile signum unus propinquius et promptius attingit quam alius, sicut etiam patet in sagittatoribus trahentibus ad certum signum» 466. c) Directe, argumento proprio deductivo. Habi tus ut sic est susceptivus augmenti et diminutionis se cundum propriam rationem quasi generis eius utpote acci dentis, et ultimae differentiae, utpote primae speciei qua litatis. 467. Ex parte quasi generis convenit habitibus inhae rere proprio subiecto, sicut et ceteris accidentibus. Atqui inhaerentia haec non stat in indivisibili, sed est essen tialiter susceptiva magis et minus seu intensionis et re missionis. Aut enim haec inhaerentia consideratur abso lute vel secundum se, aut secundum effectum eius quasi jormalem, qui est dare quoddam esse subiecto et habere quoddam esse proprium. Atqui ex nullo capite apparet indivisibilitas. Non quidem ex parte ipsius inhaerent iae secundum se, quia haec convenit accidenti ut accidens est, quod tamen distinguitur in novem genera secundum prius et posterius sive secundum magis et minus; inhae rentia ergo ut inhaerentia non stat in indivisibili. Neque ex parte effectus quasi formalis, qui est dare quoddam esse subiecto in quo est, nempe esse accidentale, nam hoc esse est esse superadditum et secundum quid, quod non constituit subiectum in esse subiecti, et ideo potest ades- i MI, 66, 1 in fine. 24 P. II, Q. LU. De aug.mexto habituum se vel abesse et variari secundum magis et minus, salvo proprio subiecto, uti apparet in Eucharistia. Unde forma quidem substantialis, quia dat esse simpliciter subiecto in quo est, non suscipit magis et minus; quod quidem non occurrit cum habitibus, qui sunt formae accidentales. Neque ex parte effectus quasi formalis concomitantis, qui est habere esse proprium accidentale, quia istud esse non est absolutum ut quod, sed est essentialiter inesse et ut quo, idest dependenter a subiecto prius et independenter exsistente absolute, et ideo potest suscipere magis et mi nus secundum maiorem vel minorem inhaesionem in subiecto, in quo radicatur, eo fere modo quo videmus quod plantae radices mittentes in terram, magis vel mi nus profunde eas immittunt, et sic magis et minus fir mantur in terra. 468. Ex parte quasi differentiae specificae, qua ha bitus distinguuntur essentialiter a ceteris generibus acci dentium et a ceteris speciebus qualitatis, idem apparet. Formae essentialiter relativae ad aliquid extra, ex quo specificantur veluti a termino vel fine, suscipiunt magis et minus secundum propriam speciem, prout magis et mi nus accedunt vel appropinquant ad finem et terminum illum, sicut videmus in motu, qui specificatur a termino extra. Atqui habitus sunt essentialiter, secundum pro priam rationem differentialem et specificam, formae rela tivae ad aliquid extra ipsos. Ut enim patet ex dictis in quaestione 49, habitus per se primo dicuntur per ordinem ad naturam vel ad finem naturae subiecti in quo sunt prout agitur de habitibus entitativis vel operativis. Atqui ordo iste non stat in indivisibili, sed latitudinem suscipit, prout magis vel minus attingit ipsam naturam vel finem naturae. Nec enim connaturalitas physica vel psychologi ca stat in puncto mathematico, sed in latitudine quadam, et potius circa ipsam quam in ipsamet; stat enim in me dio quodam naturali, quod non est punctum indivisibile et invariabile, sed variabile et mobile sicut et ipsa natura. Neque ergo ex partu ordinis ad naturam ipsam subiecti Art. 1, § I: Exsistentia I augmenti habituum naturalium 25 neque ad diversa obiecta et fines apparet ratio indivisibilitatis. Optime ergo S. Thomas scribit: «Quando autem est aliqua forma quae in sui ratione importat quandam pro portionem multorum ordinatorum ad unum, talis forma, etiam secundum propriam rationem, recipit magis et mi nus, sicut patet de sanitate et pulchritudine, quorum utrumque importat proportionem convenientem naturae eius quod dicitur pulchrum vel sanum, et quia huiusmodi proportio potest esse vel magis vel minus conveniens, inde est quod ipsa pulchritudo vel sanitas in se conside rata dicitur secundum magis et minus» f. Neque ergo terminus a quo speciem sortiuntur habi tus stat in puncto indivisibili, neque ordo ad talem ter minum in indivisibili consistit, et consequenter secundum propriam differentiam specificam convenit habitibus ha bere latitudinem quandam et augeri et minui seu intendi et remitti. 469. d) Directe argumento analogico. Triplex distin guitur vita: alia est physica seu corporalis, sive vegetativa sive sensitiva, alia intellectualis et alia moralis. Inter eas viget proportio sicut inter corpus et animam, sive inter materiam et formam. Atqui augmentum observatum in vita physica non est secundum ipsam essentiam ani mae et informationem eius, quae stat in indivisibili, ne que secundum naturales eius potentias cum anima con creatas; ergo est secundum actus et habitus, et non se cundum actus tantum, quia non solum in actu secundo, sed et in actu primo. Similiter augmentum in vita intel lectuali et morali non est secundum ipsam animae essen tiam, neque secundum naturales eius potentias spiritua les; ergo est secundum actus et habitus, quia non solum habetur perfectior vita accidentalis secundum actum se cundum, sed etiam in actu primo et secundum actum primum. I 1 In X Ethic., lect. 3. Cf. De Virtutibus Cardinalibus, art. 3. 0 8 o 26 P. II, Q. LU. De augmento habituum 470. e) krgumento totali, colligendo cetera per mo dum unius ex quaestionibus 49-51: η 1) Ex quaestione 49: quia habitus est forma acciden talis transcendentaliter relativa ad naturam subiecti —substantia vel naturalis potentia—, quae non stat in indivisibili ut punctum mathematicum. 2) Ex quaestione 50: proprium subiectum habitus —natura subiecti cuius est— est ens in potentia ad plura vel pluribus modis, et inde latitudo seu mobilitas. 0 ca O Ü 3) Ex quaestione 51 : causa habitus est actus, qui cum latitudine efficacitatis exercetur et quoad specificationem et quoad exercitium intra eandem specificationem. DE EXSISTENTIA AUGMENTI HABITUUM SUPERNATURALIUM 471. Duo similiter quaerimus circa augmentum habi tuum infusorum vel supernaturalium, scilicet: 1°, factum augmenti; 2°, quomodo sit intelligendum factum illud, utrum scilicet sit augmentum secundum essentiam seu essentiale, an solum accidentale. A. De ipso facto augmenti 472. conclusio: Habitus infusi vel supernaturales augentur de facto. 473. Probatur. Habitus supernaturales seu per se infusi sunt duplicis generis, nempe habitus entitativus, ut gratia sanctificans seu habitualis, et habitus operativus, nempe virtutes infusae, ut sunt tres virtutes theologicae, quatuor virtutes cardinale et septem dona Spiritus Sancti. Atqui tam gratia habitualis quam etiam omnes istae vir tutes infusae augentur de facto vel saltem capaces sunt Art. 1, § II: De exsist. augmenti habituum supernaturalium 27 augmenti. Ergo habitus per se infusi vel supernaturales de facto augentur. Minor, ubi unice potest esse difficultas, breviter pro batur per partes, nam speciali modo et ex professo de hac re loqui pertinet ad singulos tractatus de gratia et de virtutibus istis. 474. a) Habitus entitativus supernaturalis, nempe gratia habitualis augetur. Nam gratia haec inaequalis est cum primo accipitur in diversis hominibus, itemque in uno eodemque homine secundum diversa tempora. Nam Concilium Tridentinum docet expresse quod causa for malis justificationis nostrae est «iustitia Dei, non qua ipse iustus est, sed qua nos iustos facit, qua videlicet ab eo donati, renovamur Spiritu mentis nostrae, et non modo reputamur, sed vere iusti nominamur et sumus, iustitiam in nobis recicpientes unusquisque suam, secun dum mensuram quam Spiritus Sanctus partitur singulis prout vult *, et secundum propriam cuiusque dispositio nem et cooperationem» 2. Similiter, post acceptam primo gratiam, haec crescit aut crescere potest apud unumquemque. Unde idem Con cilium: «Si quis —inquit— dixerit iustitiam acceptam non conservari atque etiam augeri coram Deo per bona opera, sed opera ipsa fructus solummodo et signa esse justificationis adeptae, non autem ipsius augendae cau sam, a. s.»3. «Si quis dixerit hominis iustificati bona opera ita esse Dei dona ut non sint etiam bona ipsius iustificati merita, aut ipsum iustificatum bonis operibus, quae ab eo per Dei gratiam et lesu Christi meritum, cuius vivum mem brum est, fiunt, non vere mereri augmentum gratiae, vi tam aeternam et ipsius vitae aeternae, si tamen in gratia i > 1 Cor. 12, 11. Concilium Tridentinum, ses. 6, cap. 7, Denz. 799. Ibidem, can. 24, Denz. 834. □ B 28 8 9 § I 0 to O P. II, Q. LU. De augmento habituum decesserit, consecutionem, atque etiam gloriae augmen tum, a. s.»1. Item, certum est et definitum sacramenta Novae Legis causare gratiam ex opere operato non ponentibus obi cem2. Constat etiam quaedam esse sacramenta vivorum, idest quae postulant statum gratiae ante eorum susceptio nem, ut confirmatio, ordo, matrimonium, extrema-unctio, et maxime eucharistia, ut idem Concilium docet et defi nit 3. Quia ergo eucharistia supponit gratiam praeexisten tem, causât gratiam ex opere operato, non primo eam generando, ergo eam roborando et augendo et confir mando. Unde et Ecclesia damnavit sequentem propositionem beguardorum et beguinarum: «Homo in vita praesenti tantum et talem perfectionis gradum potest acquirere, quod reddatur penitus impeccabilis et amplius in gratia proficere non valebit; nam, ut dicunt, si quis semper pos set proficere, posset aliquis Christo perfectior inveniri»4. 475. b) Habitus operativus supernaturalis augetur etiam. 1) Quoad virtutes théologales Concilium Tridentinum docet: «Sic ergo iustificati et amici Dei ac domistici5 fac ti, euntes de virtute in virtutem 6, renovantur, ut ait Apos tolus, de die in diem1, hoc est, mortificando membra car nis8 suae, et exhibendo ea arma iustitiae 9 in sanctifica tionem, per observationem mandatorum Dei et Ecclesiae in ipsa iustitia per Christi gratiam accepta, coopérante fide bonis operibus, crescunt atque magis iustificantur, sicut 2 6 7 8 9 Ibidem, can. 32, Denz. 842. Ibidem, ses. 7, can. 8, Denz. 851. Ibidem, ses. 13, cap. 7, Denz. 880, et can Ut Denz. 893 Concilium Viennense, Denz. 471. Ioan. 15, 15; Ephes. 2, 19. Psalm. 83, 8. II Cor. 4, 16. Col. 3, 5. Rom. 6, 13, 19. >/' * *'* ■ ■ ■''.'J.· Art. 1, § II: De i r rxsist. augmenti habituum super naturalium / * I 29 scriptum est: «qui iustus est, iustificetur adhuc » et iterum: «ne verearis usque ad mortem iustificari»2; et rursus: «videtis quoniam ex operibus justificatur homo, et non ex fide tantum» 3. Hoc vero iustitiae incrementum petit Sancta Ecclesia cum orat; «Da nobis, Domine, fidei, spei et caritatis augmentum» \ Item, eadem Ecclesia, in IV Dominica Adventus, Postcommunio, orat: «Sumptis mysteriis, quaesumus, Domi ne, ut cum frequentatione mysterii crescat nostrae salutis effectus». Unde et Apostoli petebant a Christo: «Domine, adauge nobis fidem»5. Et Apostolus ad Romanos scribit: «Deus spei repleat vos gaudio et pace in credendo, ut abunde tis in spe et virtute Spiritus Sancti» 6. Item: «Hoc oro, ut caritas vestra magis ac magis abundet in scientia et in omni sensu»7. Ergo «veritatem fa cientes in caritate crescamus in illo per omnia qui est caput Christus»8. Et multa alia similia in Scripturis in veniuntur, de quibus in II-II, 24, 4. 2) Quoad dona Spiritus Sancti haec docet Leo XIII, in Encyclica «Divinum illud munus»: «In his autem mu neribus sunt arcanae illae admonitiones, invitationesque, quae instinctu Sancti Spiritus idemtidem in mentibus animisque excitantur, quae, si desint, neque initium viae bonae habetur, neque propensiones, neque exitus salutis aeternae... Hoc amplius homini iusto vitam scilicet vi venti divinae gratiae et per congruas virtutes tanquam facultates agenti, opus plane est septenis illis quae pro prie dicuntur Spiritus Sancti donis. Horum enim bene- J Apoc. 22, 11. 2 Eccli. 18, 22. î lacob. 2, 24. A 4 Dotn. 13 post Pentcc. Cf. Concilium Tridentinum, ses. o, cap. 10, Denz. 803. s Luc. 17, 5. 6 Rom. 15, 13. 1 Phil 1, 9. s Ephes. 4, 15. ·: V 3 < E» Ο 30 c ω * ficio instruitur animus et munitur ut eius vocibus atque impulsionie facilius promptiusque obsequatur; haec propterea dona tantae sunt efficacitatis ut eum ad fasti gium sanctitatis adducant, tantaeque excellentiae ut in coelesti regno eadem, quamquam perfectius perseve rent» i tr P v» O n < n n § a i o u> O σ P. II, Q. LIL De augmento habituum 3) Quoad virtutes tum theologicas tum cardinales constat aequipollenter ex modo agendi Romanae Curiae in causis beatificationis et canonizationis confessorum, in quibus discuti debet dubium: «an constet de virtuti bus theologalibus fide, spe, caritate tum in Dum tum in proximum, necnon de cardinalibus prudentia, iustitia, temperantia, fortitudine, earumque adnexis in gradu he roico in casu et ad effectum de quo agitur» 1 2. Constat ergo plures dari gradus in omnibus et singulis his virtutibus. B. De ratione huius facti 476. Hoc autem dato, videre oportet utrum istud augmentum afficiat ipsam essentiam habituum supematuralium, sicilicet utrum habitus isti intrinsece supematurales augeantur essentialiter et intrinsece, an solum accidentaliter et quasi extensive. 477. conclusio: Habitus intrinsece supernaturales augentur essentialiter. 478. Probatur. Habitus intrinsece supernaturales aut sunt entitativi, ut gratia sanctificans, aut operativi, ut virtutes infusae. Atqui utrique habitus augentur essen tialiter. Ergo habitus intrinsece supernaturales augentur essentialiter. Minor, ubi unice stat difficultas, ostenditur per partes: 1 Leo XIII, Encyclica Thesaurus, n. 549. 2 C. I. C., can. 2104. Divinum illud munus", apud Cavalera, Art. 1, § II: De exslst. augmenti habituum supernaturai.ium 31 479. a) Habitus supernaturalis entitativus, nempe gratia sanctificans augetur essentialiter. Forma acciden talis, quae augetur secundum inhaesionem proprio sub lecto, augetur essentialiter. Atqui gratia sanctificans est forma accidentalis, quae augetur secundum inhaesionem proprio subiecto. Ergo gratia sanctificans augetur essen tialiter. Maior patet, quia inhaerentia est essentialis formae accidentali, cum accidens definiatur: res cuius quidditati debetur esse in aliquo. Quod ergo augetur in inhaerendo augetur in aliquo ei essentiali, ideoque et essentialiter augetur. Minor vero constat quoad utramque partem, quia ma nifeste gratia est forma accidentalis, et quidem inhaerens animae, ut ait Concilium Tridentinum quod autem augeatur in inhaerendo apparet, tum ex maiori vel minori praeparatione ad eam recipiendam, tum ex maiori vel minori cooperatione ad novas gratias actuales, tum prae cipue ex maiori vel minori amore quo Deus nos diligit et ita ad maiorem vel minorem sanctitatem et gloriam nos appellat. Pro maiori ergo vel minori participatione divinae naturae in animabus nostris, est maior vel minor perfectio gratiae, quae eadem est apud omnes secundum speciem1 2. Dein, in formulis Tridentini dicitur simpliciter et ab solute quod iustitia accepta augetur, et constat quod lo quitur de ipsa essentia iustitiae, quia loquitur de causa jormali justificationis 3. Oportet ergo de ipsa essentia intelligere augmentum, quod non esset verum si ipsa gra tia non augeretur essentialiter vel secundum essentiam suam. 480. b) Habitus supernaturales operativi augentur essentialiter. Virtutes infusae —quae sunt habitus super- 1 Concilium Tridentinum, ses. 6, cap. 7, Denz. 800. 2 Cf. S. Thomam, Ι-Π, 112, 4. J Concilium Tridentinum, ses. 6, cap. 7, Denz. 799. P. H, Q. LIL De augmento habituum naturales operarivi— sunt in triplici differentia, nempe: 1) virtutes theologicae, quae habent pro obiecto proprio ipsum Deum; 2) virtutes morales, quae pro obiecto im mediato habent aliquid creatum; 3) dona Spiritus Sancti, quae etiam immediate versantur circa aliquid creatum, sub altiori tamen mensura quam sit mensura virtutum moralium. Atqui tria ista genera habituum supernatura lium infusorum augenter essentialiter. Ratio generalis est quia se habent sicut ipsa gratia sanctificans quoad fieri, esse, augeri, minui et corrumpi seu amitti, ac si essent veluti membra totius viventis supematuralis. Sed adest ratio specialis de singulis: 1) Et quidem virtutes theologicae augentur, saltem, ex parte inhaerentiae in proprio suhiecto, quia sunt for mae accidentales, quae non dant speciem suo subiecto, ideoque possunt magis et minus fortiter ei inhaerere. Ex parte etiam obiecti seu per relationem ad obiectum et finem seu terminum a quo specificantur, quandam etiam latitudinem admittunt, quatenus in fide et spe obiectum illud est essentialiter absens seu distans, et consequenter locus adest latitudini cuidam in modo se ferendi et uniendi tali obiecto: in caritate autem, li cet modo absoluto ad obiectum feratur, tamen in statu viae absentiam eius patitur, et consequenter adest etiam locus latitudini. Ex utraque ergo parte adest locus aug mento et diminution! in virtutibus theologicis. Sed de hac latitudine ex parte obiecti extensiva et intensiva redidit sermo articulo sequenti. 2) Clarius hoc apparet in virtutibus moralibus infu sis. Nam istae non solum augentur ex parte subtecti, quatenus plus minusve fortiter ei inhaerent, sed etiam ex parte proprii obiecti formalis, quod consistit in medio rationis prudentialis supematuralis, et hoc medium non stat in puncto mathematico et indivisibili, sed latitudi nem quamdam essentialiter admittit. Quia ergo essen tialiter convenit istis virtutibus esse in subiecto per mo dum inhaerentiae et ordinari ad medium rationis, au- ÀRF. J, § II: DE I.XSLSI. augmenti habituum supernaturalium 33 gmentum quod ex utraquc parte eis convenit est essen tiale, ideoque et ipsae essentialiter augentur. I 3) Et idem dicendum est de donis Spiritus Sancti, quae ex parte inhaerentiae in subiecto augentur sicut ceteri habitus; et ex parte obiecti similiter latitudinem quandam admittunt, quia ratio obiecti eorum non stat in puncto indivisibili, sed medium consistit inter ratio nem obiecti virtutum theologicarum et virtutum mora lium. Praeterea, sicut pro gratia dictum est, documenta Ec clesiae eodem iure tribuunt augmentum istis habitibus operativis sicut et ipsi gratiae sanctificanti. Atqui gra tiae sanctificanti tribuit augmentum essentiale vel se cundum essentiam, ut paulo supra ostensum est. Ergo et similiter istis virtutibus. Denique, idem proportionaliter dicendum est de au gmento supernatural! habituum supernaturalium sicut di citur de augmento naturali habituum naturalium. Atqui augmentum naturale habituum naturalium convenit eis secundum essentiam suam. Ergo et augmentum super natural habituum supernaturalium convenit habitibus supernaturalibus secundum suam essentiam. Maior constat ex analogia inter ordinem naturalem et ordinem supernaturalem, maxime quantum ad leges psychologicas utriusque ordinis. Minor vero patet ex dictis supra, nempe quod augmen tum convenit essentialiter habitibus acquisitis. Sicut ergo in homine vita intellectualis et moralis subiicitur evolutioni et progressui eo fere modo sicut vita eius physica seu organica, ita etiam vita supernaturalis gratiae et virtutum et donorum in homine subii citur evolutioni et progressui sicut vita eius naturalis; et propter hoc datur ei longum tempus vitae ut has di versas vitas evolvat iuxta conditiones propriae naturae. P P. II, Q. LII. De 34 c ω r augmento habituum § III i SOLVUNTUR DIFFICULTATES en 8 g 3 O Îfl 481. Obiectio prima: Quod est proprium unius prae dicamenti nequit alii praedicamento convenire. Atqui augmentum est proprium praedicamenti quantitatis, quia quantitas ponitur in definitione augmenti, quod est mo tus secundum quantitatem scilicet a minori ad maiorem quantitatem; qualitas autem, ad quam pertinet habitus, est aliud praedicamentum a quantitate. Ergo augmentum nequit convenire habitibus, sicut neque qualitati. Aliis verbis: quod est proprium quantitati nequit convenire qualitati. Atqui augmentum est proprium quantitati. Er go augmentum nequit convenire qualitati, ideoque neque habitibus, qui sunt in praedicamento qualitatis. 482. Respondetur: Distinguo maiorem: Quod est pro prium unius praedicamenti nequit convenire alii praedi camento, univoce vel secundum eamdem omnino ratio nem et modum, concedo: nequit convenire analogice, idest secundum aliam rationem et modum proportiona lem, nego. Concedo min. et contradistinguo conclusionem: aug mentum nequit convenire qualitati et habitibus univoce sicut convenit quantitati, concedo: analogice et proportionaliter, nego. Solutio patet ex dictis in introductione ad hanc quaestionem, neque est necesse acta iterum agere. 483. Obiectio secunda: Quod est essentialiter finis et terminus non est susceptivum augmenti et decrementi. Atqui habitus est essentialiter finis et terminus, quia habitus est essentialiter perfectio quaedam cum sit for ma et actus, et perfectio habet rationem finis et termini. Ergo habitus non est susceptivus augmenti et decre menti. 484. Respondetur: Distinguo mai.: Quod est essen- Art. 1, § ΠΙ: Solvuntur difficultates 35 tialiter finis et terminus non est susceptivum augmenti et decrementi, finis et terminus simpliciter et absolute, concedo; finis et terminus secundum quid et relative, nego. Contradistinguo min.: Habitus est essentialiter finis et terminus secundum quid et relativus, concedo; sim pliciter et absolute, nego. Et nego consequens et consequentiam. Habitus est quidem essentialiter perfectio quaedam et finis seu terminus, cum sit forma quaedam et actus; at non est finis aut terminus simpliciter, quia non est t forma substantialis quae dat esse primum et simplici ter, sed secundum quid, quia dat esse accidentale. Simi liter habitus est actus quidam, sed non absolutus, quia non est ultimus, qui est ipse finis, sed intermedius, nem pe actus primus, qui medius est inter nudam potentiam et actum secundum seu ultimum, ut dictum est quaes tione 49, articulo tertio. Si ergo habitus esset forma quaedam substantialis et absoluta, valeret argumentum; at non est ita, quia e converso, est forma accidentalis et relativa ut ex dictis patet1. ! 485. Obiectio tertia: Si daretur augmentum in ha bitibus, potius quam motus augmenti deberet dici mo tus alterationis, quia motus circa qualitatem dicitur alteratio. Atqui circa habitus non datur alteratio, quia ha bitus sunt in prima specie qualitatis, dum motus alte rationis est solum ad tertiam speciem qualitatis, quae est passio et patibilis qualitas. Ergo in habitibus non datur augmentum, sicut neque alteratio. 486. Respondetur. Distinguo mai.:. Deberet dici alte ratio, proprie et univoce, nego; reductive et analogice, subdistinguo: secundum rigorem philosophicum, transiat; secundum usum communem loquendi, nego. » S. Thomas, In X Ethic., lect. 3, nn. 1983, 1984, 1987, 1988. •i 36 P. II, Q. LU. De augmento habituum Distinguo min.; Circa habitus non datur alteratio, proprie et per se, concedo; ex consequenti et per acci dens, nego. Et nego consequens et consequentiam. Solutio patet ex dictis in introductione ad quaestio nem. Non est ergo proprie loquendo oppositio inter mo tum alterationis et motum augmenti nisi quando uter que motus sumitur proprie et in proprio genere; quando vero sumuntur analogice, tunc fieri potest transitus a genere ad genus modo suo. Si quis autem vellet hunc motum appellare alteratio nis, sumpto genere pro specie, nihil impedit, dum tamen quoad rem idem dicat. Unde ipse S. Thomas alibi scri psit: «Augmentum secundum quantitatem virtutis non pertinet ad speciem motus quae augmentum dicitur, sed magis ad alterationem, et hoc modo augetur caritas et aliae qualitates» r. Et alio in loco: «Motus augmenti caritatis reducitur ad alterationem, non secundum quod alteratio est inter contraria prout est tantum in sensibi libus ( = qualitatibus quae sunt tertiae speciei), sed prout alteratio et passio dicitur secundum receptionem ( = passio) et perfectionem ( = alteratio), sicut sentire et intelligere est quoddam pati et alterari; et sic distinguit Philosophus alterationem er passionem in II de Ani ma» l2 . Art. 2.-Utru II habitus augeatur per additione l| 487. Data exsistentia reali motus augmenti secun dum essentiam in habitibus, necesse est modo considerare naturam propriam huius augmenti, scilicet quomodo fiat et quomodo sit intelligendum. 1 I Sent., dist. 17, q. 2, art. 1, corp· Cf. etiam ibidem ad 5, ubi si milia dicit ac ea quae respondet in hoc loco. 2 De virtutibus in communi, a. 11 ad 11. Cf. In II De anima lect 11, nn. 365-372. Art. 2: Utrum habitus augeatur per additionem 37 Qua in re est triplex positio fundamentalis: duae ex tremae et alia quasi media vel quae media esse vult. 488. Una ergo positio extrema est quae ait habitus tam naturales quam supematurales augeri per additio nem sive habitus ad habitum —ut quidam dicunt—, sive gradus habitus ad gradum habitus priorem —ut alii pu tant—; et quidem sive intelligantur illi gradus homogenei —ut nonnulli exsistimant—, sive intelligantur heterogenei —ut alii asserunt—: his enim omnibus modis exponitur a diversis istud augementum per additionem. Iste ergo modus augmenti est sicut modus augmenti quantitatis mathematicae sive continuae sive discretae, qui quidem fit per additonem unitatis ad unitatem (in quantitate discreta seu numero), sive per additionem palmi ad palmum (in quantiate continua seu magnitudi nis); cui opponitur diminutio, quae fit per subtractionem unitatis ab unitate vel palmi a palmo. Unde et inter ope rationes mathematicas invenitur additio et subtractio. Et hanc positionem tenent multi tam ex antiquis quam ex modernis, v. gr. S. Albertus Magnus, S. Bonaventura, Petrus de Tarantasa ( = B. Innocentius V), Scotus, Nomi nales et maior pars philosophorum et theologorum So cietatis lesu. 489. Alia positio extrema est quae asserit habitus omnes sive naturales sive supematurales augeri per in tensionem tantum seu maiorem radicationem et inhaesionem in subiecto, et non per additionem habitus ad habitum vel gradus ad gradum, et haec est positio S. Tho mae et omnium thomistarum communiter. 490. Denique, tertia sententia, quae vult esse quasi media, affirmat habitus tam naturales quam supematu rales augeri simul utroque modo, scilicet per additio nem gradus heterogenei ad gradus praecedentes, et per intensionem seu radicationem maiorem in subiecto. Ita Suarez cum quibusdam aliis ex Societate lesu. 4M Z P. IL Q. LII. De 38 ω * i' r * <Λ Ο η < Ο augmento habituum Ut autem ordinatim et distincte procedamus in hac re, oportet singillatim considerare essentiam augmenti tum habituum naturalium tum habituum supematuralium. Μ 0ο π DE ESSENTIA AUGMENTI HABITUUM NATURALIUM c 5 0 U5 o o rr < · 491. Habitus naturales, ut ex dictis patet, sunt du plicis generis: alii sunt entitativi seu corporales, qui po tius sunt dispositiones habituales, alii vero sunt operativi et plus minusve spirituales. De utroque genere quae rendum est quomodo augeantur. A. De essentia augmenti habituum entitativorum 492. CONCLUSIO: Habitus entitativi non augentur per additionem. 493>. Probatur primo ostensive: Habitus entitativi, ut sanitas et pulchritudo, possunt considerari dupliciter, scilicet in ordine ad subiectum, mempe ad corpus in quo sunt, et in ordine ad terminum vel finem ad quem sunt, nempe in ordine ad bene esse naturae. Atqui ex utraque parte datur quidem augmentum, at non per additionem. Ergo habitus entitativi non augentur per additionem. Maior constat ex articulo praecedenti. Minor vero ostenditur per partes. a) Et primo quidem, non augentur per additionem ex parte subiecti. Subiectum quidem pulchritudinis et sani tatis est corpus animatum habens diversas partes seu organa. Attamen, quia tam sanitas quam pulchritudo habent rationem boni, et bonum dicitur ex integra causa, nempe non dicitur animal vere sanum si non sit sanum in omnibus et singulis membris; neque dicitur pulchrum vere et proprie nisi in omnibus et singulis partibus cor- I Art. 2, § I, A: De essentia augmenti hab. entitativorum 39 ports debita proportio detur. Quantum vero ad contra rias dispositiones, malas scilicet, potest dari quaedam extensio, quatenus aegritudo afficiat plura vel pauciora membra, et similiter turpitudo. At haec minus adhuc ha bent de ratione habitus quam ipsae bonae dispositiones. Istae ergo dispositiones possunt per accidens extendi ex parte subiecti, quatenus plures partes corporis invadunt, et sic a quantitate corporis accipiunt et ipsae per acci dens quantitatem. Haec tamen quasi additio quam sus cipere valent istae dispositiones potius se habent per modum quantitatis physicae quam mathematicae. b) Neque etiam ex parte termini vel finis augentur per additionem, quia terminus iste est ipsa natura cor poris viventis, quae non suscipit additionem in ratione naturae. Et quamvis dentur diversae naturae viventes et diversae conditiones unius eiusdemque naturae specifi cae et individuae secundum considerationem sexus et aetatis, hoc solum indicat quod datur quaedam latitudo in relatione vel ordine istarum dispositionum ad ipsam naturam, secundum quam possunt plus minusve intendi et perfici. 494. Probatur secundo indirecte et ad absurdum. Si enim istud augmentum esset per additionem, hoc non posset intelligi nisi vel per additionem aut superposi tionem corporis animalis ad corpus animalis, vel sani tatis et pulchritudinis ad sanitatem et pulchritudinem, vel gradus ad gradum. Atqui nihil horum dici potest. Non primum, quia corpus naturale animalis non multiplica tur, sed manet idem; non secundum, quia in animali non dantur plures sanitates aut pulchritudines superpositae; non tertium, quia gradus isti essent qualitativi et vitales, qui non sunt divisibiles, sed continui. Dicamus ergo quod augmentum habituum entitativo rum non fit per additionem proprie loquendo, licet per accidens, ratione scilicet corporis physici quantitativi in quo sunt possint aliquo modo suscipere quamdam maio rem vel minorem extensionem seu magnitudinem, prout 1 DV I I 1 40 augmento habituum ad plures vel pauciores partes aut membra corporis ex tendi aliquo modo possunt. At nefas est explicare ipsam essentiam istius augmen ti per id quod est ei per accidens, relicto eo quod conve nit ei per se, quod est vitalitas qualitativa simplex. Unde S. Thomas valde prudenter dixit: «In habitibus autem corporalibus no?i multum videtur fieri augmentum per additionem», quia solum habere possunt quandam reso nantiam quasi per accidens huius augmenti. C (Λ » (/> O o < O g I 0 X O P. II, Q. LII. De 495. Per se ergo et simpliciter et essentialiter isti habitus augentur per intensionem, sive in ordine ad pro prium subiectum, in quo melius et fortius radicantur, sive in ordine ad terminum et finem cui perfectius aut minus perfecte accedunt; per accidens vero et secundum quid et ratione alterius, aliquo modo induere valent si militudinem quandam additionis ad modum quantitatis dimensivae seu magnitudinis. Sicut etiam in augmento corporis viventis, maior quantitas corporis est quid accidentale et solum per mo dum disponentis aut consequentis; quod autem est per se et essentiale est maior vis et energia corporis viventis, quae ab anima principaliter pendet. B. De essentia augmenti habitua??! operativorum 496. Habitus operativi in homine sunt duplicis cate goriae: quidam enim subiectantur immediate in aliqua facultate vel potentia organica·, quidam vero subiectan tur in facultate inorganica vel pure spirituali. Et in utroque casu habitus possunt esse duplicis ge neris, nempe cognoscitivi, si subiectantur in facultate quadam cognoscitiva sive organica, ut est habitus bene memorandi aut cogitandi vel imaginandi, sive inorganica, ut sunt habitus intellectuales speculativi vel practici * et appetitivi seu morales, si subiectantur in aliqua facultate appetitiva, sive organica, ut fortitudo, quae subiectatur in appetitu irascibili, et temperantia, quae subiecta- Art. 2, § I, B: Dr essentia augmenti hab. operativorum 41 tur in appetitu concupiscibili; sive inorganica, sicut iustitia, quae subiectatur in appetitu rationali seu voluntate. Quia igitur non est eadem ratio in diversis istis casi bus, oportet singillatim eos considerare, ut videamus quomodo habitus in illis augeantur. Quia enim augmentum est motus secundum quanti tatem et additio est functio propria quantitatis mathe maticae ac dein physicae, sicut aliquis habitus se habet ad corpus, ita se habebit ad quantitatem et ad modum augmenti ex additione. a) De essentia augmenti habituum operativorum organicorum * 497. Habitus operativi organici sunt qui immediate subiectantur in facultate seu potentia organica, et sunt duplicis generis, ut modo dictum est: quidam sunt co gnoscitivi, nempe illi qui subiectantur in facultate ali qua cognoscitiva organica, scilicet in aliquo sensu inte riori, ut sunt habitus vel potius dispositiones habituales bene memorandi, bene cogitandi et bene imaginandi; alii vero sunt appetitivi seu morales, qui scilicet sub iectantur in appetitu sensitivo, ut sunt fortitudo et tem perantia. 1) De essentia augmenti in habitibus cognoscitivis organicis 498. conclusio: Habitus cognoscitivi organici augeri possunt intensive et extensive extrinsece. 499. Explicatur. TJt ex dictis in quaestione 50 apparet, in his potentiis non sunt habitus proprie et stricte dicti, sed potius dispositiones aut quasi extensiones vel adnexiones habituum pronrie intellectualium: tamen, de istis dispositionibus quasi habitualibus quaeritur quomo do augeantur. □ B 42 »<Λ ■ζ ν> Ο η S Η Β 8 £Λ Ο ο P. Π» Q. LII. De augmento habituum Est autem notandum quod habitus dicitur per se pri mo in ordine ad naturam subiecti in quo est et ad finem proprium eius. Hic autem proprium subiectum sunt istae facultates organicae, quae dicuntur sensus interni; proprium autem finis est recta et expedita operatio circa proprium obiectum eorum ut rite subservire possint acti bus et habitibus intellectus Tam vero constat quod istae potentiae pendent intrin sece a corpore in esse et in agere, licet habeant organa determinata et distincta et localizata, ut dicunt, certum est tamen quod quandoque —anormaliter— possunt li mitationes quasdam suscipere, prouti apparet ex diver sis laesionibus organicis, ex quibus resultat quod in toto vel etiam in parte istae functiones potentiarum impe diuntur aut paralizantur aut debilitantur. Quia ergo quid quid recipitur ad modum recipientis recipitur, dicendum est praedictos habitus vel dispositiones pendere quoque intrinsece ab organis corporis. Et ex hac parte possunt aliqualiter magis et minus extendi aut restringi, per mo dum alicuius quasi additionis vel subtractionis in pro pria dispositione organica potentiarum. Sic igitur isti habitus possunt augeri ex parte sub iecti et intensive secundum maiorem inhaerentiam vel connaturalizationem, et secundum maiorem redundan tiam vigoris propriae potentiae, quasi per possessionem magis fortem seu retentivam seu tenacitatem; etiamque quasi extensive secundum maiorem accessum ad habitum intellectus et directionem vel informationem eius, et ne gative per recessum ab abnormalitate aut laesione, per curationem vel mutationem proprii organi. Ex parte autem obtecti vel termini seu finis possunt magis aut minus vivide et expedite proprium obiectum attingere atque etiam ad plura vel pauciora obiecta ma terialia extendi successive, et ex hac parte similitudo habetur cum augmento et intensivo et extensivo vel qua- i Cf. II-II, 167, 2. Art. 2, § I. B: De essentia augmenti iiab. operativorum 43 si per additionem actus ad actum et obiecti materialis ad obiectum materiale, eo fere modo quo in pellicula cinematographica additur vel minuitur imago repraesentativa. Augentur igitur ex parte obiecti et intensive, attingendo ipsum citius, clarius, distinctius, fidelius seu exactius; etiamque quasi extensive, ex parte obiecti pure materialis, ad plura sensibilia per plures actus repetitos. Dicamus ergo quod per modum alicuius redundan tiae, id quod per accidens se habebat per modum additio nis in dispositionibus vel habitibus entitativis, transit aut resonantiam habet in vigore potentiarum organica rum et consequenter ipsorum habituum operativorum qui in eis subiectantur. Licet aliunde possint perfici in dustria propria, maxime per ordinem ad obiecta quasi materialia. Et in hoc sensu potest fieri educatio et cultu ra memoriae et imaginativae et cogitativae, et possunt addi nova et nova obiecta licet ordine quodam secundum leges associationis vel artis memorativae. 500. Huiusmodi ergo habitus se habet ad habitus intellectuales et per modum dispositionis ad meliores actus et habitus et usum habitus intellectualis, quasi ei praebendo materiam circa quam magis aptatam vel ean dem modo magis apto; et per modum redundantiae seu proprietatis, ex habitu intellectuali cui subordinatur et subervit, quasi dispositio quaedam adnexa habitui, per modum cuiusdam partis quasi potentialis. Sunt tamen minus augmentabiles quam dispositiones entitativae corporales, quia sunt essentialiter qualitates (non quantitates), vivae (non inanimatae seu mortuae), potentiae organicae, quae est animae per prius et radi caliter, corporis vero nonnisi per posterius et dependenter ab anima; sunt ergo magis incorporeae et recedentes a quantitate corporali quam dispositiones mere corpora les entitativae. Dispositiones entitativae afficiunt potius organa potentiarum vegetativarum; dum operativae po tius afficiunt organa potentiarum sensitivarum. Et inde ο 44 Ο η < η Η a η 3 P. Π, Q. LII. De augmento habituum est quod quia potentiae sensitivae pendent aliqualiter a vegetativis, ideo et dispositiones istae operativae a dis positionibus entitativis. 2) De essentia augmenti in habitibus appetitivis organicis 501. conclusio: Habitus appetitivi organici augeri possunt intensive et extensive pure materialiter. ο ca Ο □ < 502. Explicatur. Isti habitus sunt virtus fortitudinis et temperantiae quae subiectantur immediate in appeti tu irascibili et concupiscibili. Augeri etiam possunt du pliciter, nempe per ordinem ad proprium subiectum in quo sunt, et per ordinem ad proprium obiectum et finem ad quem sunt. Ex parte subiecti se habent sicut cognoscitivi; ex parte vero obiecti se habent magis remote a corporeitate et materialitate. Ex parte ergo subiecti augentur intensive, secundum maiorem aut minorem inhaerentiam vel connaturalizationem ad ipsum, sicut et ceterae formae accidentales; at insuper, per redundantiam quamdam subiecti in ipsos, suscipere possunt variationes provenientes ex diversa dis positione organica propriarum potentiarum, quae organis determinatis et localizatis utuntur. Quatenus ergo quan titas corporalis aliquo modo influere valet in potentias proprias et consequenter in ipsos habitus, aliqua reso nantia additionis vel subtractionis in eis dari potest ex hac parte. Ex parte vero obiecti distinguendum est: si enim aga tur de obiecto formali, quod est medium rationis prudentialis in passionibus concupiscibilis et irascibilis, datur in eo aliqua latitudo, non tamen proprie per mo dum additionis vel subtractionis, sed potius per modum accessus et recessus seu adaequationis et inadaequationis; unde ex hac parte non augentur per additionem, sed per ■intensionem. Λ · ___ _ Art. 2, § I, B: De essentia augmenti iiab. operativorum » .·'.. .·> -T-* '.Â . 45 Aliunde tamen, quia in hac inventione medii pruden tiae utitur necessario sensibus internis, specialiter cogitativa et memorativa, ideo variationes quae in disposi tionibus sensuum internorum notavimus, resonantiam vel redundantiam quamdam habere possunt et debent in ipso medio rationis inveniendo et dictando. Si vero agatur de obiecto mere materiali harum vir tutum, quantum ad speciem suam, invariable manet et de se ad omnia porrigitur; at quantum ad individuationem possunt variari et crescere in infinitum, aut etiam diminui, et in hoc sensu potest concedi similitudo quae dam additionis vel subtractionis, quae est augmentum extrinsecum et pure accidentale, ad similitudinem quan titatis discretae. lam vero hic loquimur de natura aug menti essentialis seu formalis habituum, non augmenti mere accidentalis et materialis. Fortitudo ergo et temperantia augentur, proprie et formaliter, intensive tantum, per ordinem ad proprium subtectum quo, ex maiori inhaesione seu inhaerentia ei ob maiorem connaturalizationem ad ipsum seu adapta tionem ei, et tentionem seu possessionem ab inso; et per ordinem ad obiectum formale quo et quod, ob maio rem et meliorem dependentiam et informationem a pru dentia; et ad obiectum materiale, ob maiorem descensum formalis ad materiale et ascensum materialis ad formale. Improprie vero et materialiter et extensive augentur fortitudo et temperantia per propagationem seu diffusio nem earum ad diversa individua, auo multiplicantur nu mero habitus; et per meram multiplicationem actuum circa obiecta mere materialia, absque informatione et intensitate conscia. Consequenter maior subordinatio et resolutio sub iecti et obiecti fortitudinis et temperantiae ad subiectum et obiectum prudentiae secum fert fortiorem et intimio rem connexionem informativam earum cum et a pru dentia. Minus ergo additionis et remotior resonantia eius in venitur in augmento habituum organicorum appetitivo- > Λ k 1 8 a o 46 G *ω «■ u> O n B n a I P. II, Q. LU. De augmento habituum rum quam in augmento habituum organicorum cognoscitivorum, et multo minus adhuc quam in habitibus entitativis corporalibus. Et quia in his entitativis solum accidentaliter et mere per accidens poterat concedi quod dam augmentum per additionem, ut supra dictum est, concludere debemus in habitibus operativis organicis, maxime in appetitivis, non dari augmentum per additio nem nisi per resonantiam quamdam metaphoricam. Ita que, simpliciter et vere loqundo, in istis habitibus non datur augmentum nisi per intensionem. C ΙΛ O b) De essentia augmenti in habitibus operativis inorganicis r:5r,· - λG. ■ T Ç * *1 503. Habitus operativi inorganici sunt illi qui sub jectantur immediate in aliqua facultate inorganica vel pure spirituali, nempe, in intellectu possibili et in volun tate seu appetitu rationali. Possumus ergo distribuere istos habitus in duas categorias, nempe in mere intellec tuales et morales: mere autem intellectuales alii sunt speculativi, ut sapientia et scientia; alii vero sunt specu· lativo-practici, ut ars; morales autem sunt prudentia et iustitia. 1. De essentia augmenti in habitibus mere intellectualibus 504. Habitus pure intellectualis potest considerari dupliciter: uno modo, per ordinem ad proprium subiectum in quo est; alio modo, per ordinem ad obiectum proprium ad quod attigendum datur. Quaeritur er^o quomodo augeatur ex utraquc parte vel sub hac duplici consideratione. Art. 2, § I, B: De essentia Μ augmenti had, operativorum nJ 505. conclusio prima: Habitus pure intellectualis non augetur per additionem ex parte subiecti in quo est, sed solum per intensionem. i ) i i 1 4 506. Probatur prima pars. Augmentum habitus per additionem ex parte subiecti non est intelligibile nisi duobus modis: aut quia proprium subiectum habitus ha bet partes extra partes ideoque addi possunt ei novae et novae partes; aut quia ipse habitus habet partes aut gradus distinctos numerice saltem. Atqui neutro modo est possibile augmentum per additionem in habitibus pure intellectualibus. Non quidem ex partibilitate proprii subiecti, quia pro prium subiectum habitus pure intellectualis est intellec tus possibilis, qui est facultas omnino simplex et impartibilis seu indivisibilis, sicut et ipsa anima rationalis; neque ex partibilitate ipsius habitus intellectivi, quia par tes istae, ut possent addi partibus, debent prius intelligi veluti distinctae, saltem numerice; at istae partes vel gradus, dato quod absolute et abstracte essent possibiles, non sunt distinguibiles numerice inter se, eo quod accidentia sunt, quae non distinguuntur numerice sicut neque individuantur nisi ex proprio subiecto: immultiplicato ergo subiecto, nequeunt ipsae intelligi multipli catae et distinctae. Ordo transcendentalis ad subiectum est unius rationis et immultiplicabilis. Nullo ergo modo est possibile augmentum per addi tionem habitus ad habitus ex parte subiecti vel per com parationem ad subiectum. ·*. 507. Probatur secunda pars. Et inde constat alia pars, nempe quod augeatur per intensionem. Nam certum est istos habitus augeri secundum essentiam per compara tionem ad subiectum seu ex parte inhaerentiae, ut constat I ex dictis articulo praecedenti. Aliunde omne augmentum I possibile aut intelligitur per modum additionis seu quanI titatis discretae, aut per modum simplicis intensionis aut radicationis seu per modum quantitatis continuae in eadem directione; nec est possibile fingere alium modum. i .—Λ*·* ο 48 i n 'j- 8 3 C 3 ·» 0 tft 0 o P. II, Q. LII. De augmento habituum Art. 2, § 1, B: De essentia augmenti iiab, operativorum 49 etiam secundum claritatem cognitionis» ’. «Extensio su Cum ergo constet non augeri per additionem, necessario mitur in ordine ad aliquas partes vel subiectivas vel obsequitur eos augeri per simplicem intensitatem. iectivas, et diffusio per illas vocatur extensio. Et tunc sumitur in ordine ad partes subiectivas quando sub 508. conclusio secunda: Habitus pure intellectuales iectum in quo recipitur forma non est indivisibile, sed non augentur essentialiter vel secundum essentiam suam habet partes per quas forma illa communicatur, sicut ex parte obiecti seu per ordinem ad obtectum, per addi calor extenditur per partes sui subiecti. Tunc autem tionem, sed solum per intensionem; accidentaliter tamen extensio sumitur per ordinem ad partes obiectivas quan et secundario augeri possunt per modum cuiusdam addi do sumitur in ordine ad plura materialia obiecta circa tionis. quae versatur aliqua virtus, et se habent quasi partes Haec conclusio primo explicatur, deinde probatur. unius integri materialis obiecti, et sic virtus quae ac509. Explicatur. Sicut quantitas virtutis seu transcen- I quirit attingentiam ad diversa obiecta materialia, dicitur dentalis dicitur analogice vel per similitudinem quamdam crescere in extensione, sicut scientia quando ab una de ad quantitatem praedicamentalem, ita et augmentum monstratione transit in aliam» -. proprium quantitatis virtutis potest intelligi analogice ad Sed istud augmentum extensivum habitus cognoscitiaugmentum proprium quantitatis dimensivae. Nunc vi potest dupliciter dici: uno modo, augmentum extensi autem quantitas haec est duplex: alia continua, alia dis vum mere extrinsecum et accidentale, sicut est multiplicreta. Ergo augmentum eius potest intelligi fieri in quan ·. catio obiectorum mere materialium et accidentalium; titate continua vel in quantiate discreta, et consequenter ! alio modo augmentum extensivum quodammodo intrinaugmentum in quantitate virtuali potest intelligi fieri per I serum et essentiale, si fiat quodammodo in obiecto formodum augmenti in quantitate continua vel per modum mali aut per se. S. Thomas ipse suggerit istas distinctio augmenti in quantitate discreta; et primus modus dici nes quando scribit: «Sicut dicitur quantum esse magnum tur augmentum intensivum, aliud vero dicitur augmen pluribus dimensionibus, ita scientia dicitur esse magna tum extensivum. Unde S. Thomas scribit: «Quantitas ex diversis rationibus, tum propter multitudinem scito virtutis attenditur dupliciter, vel quantum ad numerum rum, tum propter claritatem cognitionis»3. «Sicut scien tia dicitur esse infinita extensione, in quantum infinita obiectorum, et hoc est per modum quantitatis discretae, cognoscit, ita intensione in quantum in infinitum limpide vel quantum ad intensitatem actus super idem obiectum, cognoscit» 4. et hoc est sicut quantitas continua» ’. Sic ergo augmen V Comparando autem istos modos inter se, ait: «Scien tum intensivum habitus cognoscitivi non solum est se- i tiae quantitas quae attenditur penes numerum scitorum eundum maiorem inhaesionem in eodem subiecto indivi sibili, sed etiam secundum maiorem adhaerentiam et | est ei quasi per accidens et materialis, et praecipue quan do in multis scitis est una ratio sciendi ( = augmentum penetrationem eiusdem obiecti; eo enim ipso quod ma mere materiale et accidentale seu extensivum extrinse gis actuat subiectum, magis etiam trahit illud ad obiec cum); secus enim esset si diversis rationibus ( = mediis) tum. Unde iterum S. Thomas ait·. «Quantitas scientiae non solum attenditur secundum numerum scibilium, sed i I Sent., dist. 17, q. 2, art. 1 ad 2. Vide etiam De Virtutibus in communi, q. 1, art. 11 ad 10. 1 1 J * III, 10, 2 ad 3. . , Ioannes A S. Thoma, In II-II, disp. 15, art. 1, n. 1, p. 22/. S. Thomas, De Veritate, 20, 4, obi. 10. Ibidem, obi. 14. 1. i -.“e v ·<·^·~.·. · 8 50 c (Λ » CA Ο η < Ο »-» Β α ο CA P. II, Q. LII. De augmento habituum cognosceretur (numerus ille scitorum, quia tunc esset augmentum extensivum, sed intrinsecum et aliquo modo per se et essentiale). Sed illa quantitas, quae est ex effi cacia cognitionis ( = intensiva), scientiae per se ( = essen tialiter) competit, quia quantitas talis attenditur secun dum exitum operationis intellectualis ab intellectuali vir tute» l. Et iterum: «Quantitas —inquit— extensionis, ut ex dictis patet, est scientiae accidentalis', quantitas autem intensive est ei essentialis, ut ex dictis patet» 2‘ 510. Probatur prima pars. Habitus intellectualis re spicit essentialiter obiectum formale quo et quod eius, quod est unum et unicum. Atqui augmentum habitus cir ca unum idemque obiectum est intensivum tantum et nullo modo extensivum. Ergo respectu obiecti formalis quo et quod habitus intellectualis non augetur nisi inten sive et nullo modo extensive vel per quamdam additio nem. Quia igitur augmentum essentiale debet esse circa obiectum formale seu essentiale a quo specificatur, inde est quod respectu obiecti formalis, hoc solum modo augeri possit habitus. 511. Probatur secunda pars. E contra vero, obiecta per accidens et mere materialia possunt multiplicari et extendi sine fine intra eamdem speciem habitus intellec tivi, et hoc modo accidentali potest addi scientiae nova et nova materia. Huiusmodi obiectum materiale seu pure terminativum aliud est per se, scilicet proprietates seu accidentia pro pria demonstrabilia propter quid, idest per prius inten sive secundum accessum ad formale, et per posterius extensive secundum diffusionem virtutis obiecti formalis ad plura media pro una conclusione seu proprietate co gnoscenda, non disparata neque mere iuxtaposita, sed i Ibidem, art. 10. î Ibidem ad 14. Art. 2, § I, B: De essentia augmenti had. operativorum 51 coordinata et subordinata secundum ordinem causarum seu principiorum e quibus sumuntur, constituentia unam solam rationem totalem et adaequatam; vel ad plura inedia pro pluribus conclusionibus seu proprietatibus demonstrandis, sive in eodem genere scibili, non mere disparata nec mere iuxtaposita, sed per se ordinata vel subordinata, sive obiective seu ex parte scibilis (proprie tates ordinatae), sive subjective seu ex parte scientiae; sive agatur de ordine inventionis seu descensus vel con clusionis, sive agatur de ordine indicii seu ascensus vel resolutionis; sive in diverso genere scibili, quod po test esse disparatum, et tunc erit augmentum mere exten sivum per multiplicationem, vel connexum, et tunc erit augmentum intensivum syntheticum; vel subordination vel potius sub alternatum, et tunc erit augentum intensi vum analyticum. Aliud vero obiectum materiale est per accidens, scili cet pura accidentia scibilia quia tantum et a posteriori, quae fundant meram extensionem ad plura numero ob jecta materialia, non proprie scita, sed experta. 512. Datis ergo explicationibus propositis, conclusio est fere per se nota. Ut autem eam melius adhuc intelligas, considerandum est quod obiectum scientiae est duplex: unum formale et per se, aliud materiale et per accidens. Formale autem est duplex: aliud formale quo, nempe gradus abstracti onis, qui invariabilis est in unaquaque scientia; aliud for male quod- sed istud rursus potest esse aut principale seu primarium sive per se primo, et est etiam unicum in una scientia, neque additionem ullam patitur; aut secundarium vel per se secundo, nempe propriae passio nes seu attributa eius, et ista multiplicari possunt, ordi ne tamen quodam et per se. Aliis verbis: Obiectum scientiae potest esse aut per se et necessarium, aut per accidens et contingens. Per se autem potest esse aut per se primo, quando est de 52 en Ο Ο < η I •5^'. 0 CA Ο P. II, Q. LII. De augmexto habituum essentia eius et intrat definitionem scientiae, et hoc est obiectum formale quo et quod} aut per se secundo, quan do non est de ipsa essentia vel definitione, sed tamen necessario convenit obiecto formali quod, et huiusmodi sunt proprietates vel passiones essentiae subiecti, de monstrabiles de illo. Per accidens vero et mere materiale sunt ea omnia quae contingenter conveniunt subiecto et de illo non sunt demonstrabilia, quia possunt adesse vel abesse salva eius essentia. Augmentum extensivum nequit dari quantum ad ob iectum per se primo seu formale, sed quantum ad per se secundo, quod quodammodo extendit virtualitatem essentiae et definitionis eius seu medii cognoscendi, et hoc est quodammodo essentiale seu per se. Ad per acci dens vero potest dari et mere extensivum est. Sic ergo additio nulla fieri potest ex parte obiecti for malis quo et quod primarii seu per se primo; at ex parte obiecti quasi formalis quod secundarii seu per se secun do, dari potest quaedam additio seu multiplicatio, sem per tamen cum ordine necessario dependentiae a prima rio et ab obiecto quo. Denique, ex parte obiecti per acci dens et mere materialis, potest dari additio sine fine et absque ullo ordine per se. Potest ergo scientia augeri per quamdam quasi additionem per accidens ex parte ob iecti materialis; ex parte vero obiecti quasi formalis quod secundarii potest quoque aliquam quasi additionem sus cipere, quae potius est quasi dilatatio vel prolongatio eiusdem obiecti formalis quod primarii et luminis sub quo, et ideo dicitur lumen illativum vel discursivum. At ex parte obiecti mere formalis, nulla additio est possi bilis. Potest ergo dari multiplicatio medii aut dilatatio eius dem ad plures conclusiones ordinatas, at hoc semper fit intra eamdem rationem formalem qua seu gradum ab stractions et intra eamdem rationem formalem quae primariam, quae est forma proprii obiecti ut res est, hoc est definitio eius. Neque enim obiectum formale quo et ··; .· ·· Art. 2, § I, B: De I I essentia augmenti hab. operativorum 53 quod scientiae demonstratur, sed definitur; demonstran tur autem proprietates seu attributa subiecti sub lumine quo subiectum ipsum fuit definitum seu apprehensum. Eo igitur ipso quod medium istud formale in his habi tibus intellectualibus est essentialiter illativum seu discursivum, de ratione sua importat motum quemdam et quasi extensionem vel dilatationem eiusdem sub eadem directione et impulsu. Quemadmodum enim in demon stratione proprietatum ab essentia datur ordo quidam necessarius prioris et posterioris, ita et in demonstra tione per media propria correspondentia, quia lumen principiorum non est natum descendere ad posteriores conclusiones nisi per priores. Unde bene loannes a S. Toma scribit: «Diversa media, quae requiruntur ad distinctas conclusiones, influunt in illas ut coordinata inter se et affecta ab eadem ratione scibili·, ergo, ratione talis coordinationis et unitatis motivi, constituunt unum habitum seu formam, quae sub illa ratione formali una sit et inclinet ad omnes conclusiones et ad omnia media sic coordinata» ’. Schematice ergo: 513. PROGRESSUS SEU AUGMENTUM SCIENTIAE, idest COgnitionis rerum per causas seu conclusionis per demon strationem, potest esse: I) Intensivus: A) plurium mediorum seu rationum pro una con clusione seu veritate: a) non mere multiplicata seu disparata, sed b) coordinata vel potius subordinata: 1) ex propriis: a) causis: a priori, secundum subordinationem in causando et cognos cendo; i Ioannes A S. THOMA, Cursus Philosophicus, Logica. II P., q. 27. art. 2 ad confirmationem primae difficultatis, t. I, p. 741b. Cf. etiam Cursus Theologicus, in I-II, disp. 13, art. 5, n. 32, 36, 39, pp. 58-60. ?: π 8 c 54 c/> 0 O < O O o I 0 P. II, Q. LIL De augmento habituum β) effectibus', vel signis: a posteriori se cundum subordinationem in cognos cendo. 2) ex similibus: analogice. B) plurium mediorum seu rationum pro pluribus conclusionibus: a) eiusdem scientiae; subordinatio per se iuxta ordinem subordinationis proprietatum seu attributorum scibilium, v. gr. potentia rum animae. b) diversae scientiae: 1) subaltematae: subordinatio per se sicut in eadem scientia et resolutio subalternatae usque ad subalternantem. 2) non subaltematae sed mere subordinatae: coordinatio per se generum scibi lium secundum tres gradus abstractionis formalis sub Sapientia seu Metaphysica, quae est quasi earum forma. II) Extensivus: A) metaphoricus: ex parte subiecti quod=exten sio vel diffusio ad plures homines: propagatio vel vulgarizatio. Multiplicatio mere materialis seu numerica intra eamdem speciem. B) mere accidentalis: ex parte obiecti materialis per accidens·, extensio ad plura obiecta mere non cognoscibilia per causas, sed solum singu lariter ex experientia et non universaliter; et sic vel pertinent ad Sophisticam vel ad sensum qui singularium tantum est. 2. De essentia augmenti in habitibus moralibus 514. Habitus morales qui subiectantur in potentiis inorganicis sunt duo, nempe prudentia, quae sublectatur in ratione practica; et iustitia quae sublectatur in volun- Art. 2, § I, B; Dr. essentia augmenti hab, operativorum 55 tate. Et licet in aliis differant, tamen quantum ad mo dum augmenti conveniunt. Earum vero augmentum considerari potest: per ordi nem ad proprium subiectum quo\ et per ordinem ad pro prium obiectum seu materiam. 515. conclusio prima: Habitus morales relate ad proprium subiectum quo non possunt augeri per additio nem, sed per solam intensionem. 516. Probatur. Non per additionem aut extensive, quia subiectum eorum —intellectus possibilis practicus et voluntas— sunt omnino simplices et indivisibiles. Per solam intensionem: Quod convenit essentialiter formae accidentali, ut accidentalis est, convenit etiam habitibus moralibus, qui sunt quaedam formae acciden’ tales. Atqui omni formae accidentali ut accidentalis est, convenit augmentum et diminutio seu intensio et remissio per ordinem ad proprium subiectum. Ergo habitibus mo ralibus convenit essentialiter augmentum intensivum per ordinem ad proprium subiectum. Maior constat ex illo principio: quod convenit omni, convenit singulis sub eo contentis. Minor ostensa est articulo praecedenti, ubi probatum est inhaerentiam accidentium non stare in indivisibili, sed suscipere magis et minus. Quod quidem adeo verum et evidens est, ut S. Thomas hoc affirmet de ipsa quan titate, quae est primum accidens corporis et quasi quae dam substantia ’. 517. conclusio secunda: Habitus morales relate ad proprium obiectum, quod est medium rationis in propria materia primo et per se augeri possunt intensive tantum; at per se secundo admittunt augmentum quasi extensi vum, minus tamen accedens ad extensionem quam aug mentum virtutum pure intellectualium; accidentalit er 1 S. Thomas, ΙΙ-ΙΙ, 24, 5 ad 1. A> â o B 56 c ω * * autem et mere materialiter augentur extensive extrinsece et per quondam quasi additionem. v> 0o o< oB 3 U I E 0 C/Î 0 c I P. II, Q. LIL De augmento habituum 518. Probatur prima pars. Medium rationis, quod est formale obiectum virtutum moralium, non stat obiective in puncto mathematico et indivisibili, ut dicebant stoici, neque attingentia eius ex parte actus consistit in indivisibili, sed latitudinem quamdam suscipit. Atqui ubi terminus non est indivisibilis neque via ad illum in indi visibili consistit, admittitur magis et minus essentialiter seu augmentum et diminutio. Ergo in virtutibus morali bus, per ordinem ad proprium et formale obiectum ea rum, admittendum est augmentum intensivum essentiale. Maior est clara et expresse docetur a S. Thoma quoad utramque partem, scilicet: a) quod medium rationis se cundum se et obiective non stat in indivisibili, dum ait: «Non enim exigitur ad rationem virtutis quod attingat rectae rationis medium in indivisibili, sicut stoici puta bant, sed sufificit prope medium esse, ut in II Ethic, dicitur» ’; «ratio virtutis non consistit in indivisibili II se... (quia) ipsum medium (rationis quod est secundum eius formale obiectum) non est omnino indivisibile, ha bet enim aliquam latitudinem, sufficit enim ad virtutem quod appropinquet ad medium, ut dicitur in II Ethic.»2. b) Via etiam ad istud medium, etiam si ponatur in suo ultimo et summo non stat in indivisibili, «quia ad attingendum medium virtutis, quod est secundum ratio nem rectam, unus est melius dispositus quam alius (vel etiam seipso secundum diversa tempora), vel propter maiorem assuetudinem, vel propter perspicacius iudi cium rationis» et sic «idem etiam indivisibile signum unus propinquius et promptius attingit quam alius, sicut etiam patet in sagittatoribus trahentibus ad certum si gnum» *. 2 De Virtutibus in communi, q. 1, art. Il ad 16 Ι-Π, 66, 1. Ibidem. Art. 2, § I, B: De essentia augmenti iiab. operativorum 57 Alibi autem clarius ait quod medium istud est indi visibile relative, non absolute, et ideo latitudinem quam dam per se admittit. «Cum medium —inquit— virtutis sit medium rationis, accipienda est indivisibilitas huius medii secundum rationem; accipitur autem indivisibile secundum rationem quod imperceptibilem distantiam ha bet, et quod errorem facere non potest, sicut totum cor pus terrae accipitur loco puncti indivisibilis per compa rationem ad totum coelum, et ideo medium virtutis ali quam latitudinem habet» ’. Unde, «licet medium in quo consistit virtus sit quodammodo indivisibile, tamen vir tus intendi et remitti potest secundum quod homo magis vel minus disponitur ad attingendum indivisibile, sicut et arcus minus vel magis extenditur ad percutiendum signum indivisibile»2. Et quamvis istud medium rationis variabile sit in infinitum secundum diversas circumstantias temporis et loci et personarum et aetatum, attamen non videtur quod proprie multiplicetur sicut multiplicatur medium illati vum ad diversas conclusiones inferendas in habitu scien dae. Aliud enim est iudicium ethicum seu scientificum de medio virtutis, aliud est iudicium prudentiale seu vir tutis de eodem medio, et consequenter attigentia eius electiva et executiva iustitiae et aliarum virtutum mere moralium. Nam illud est essentialiter discursivum et mediatum, hoc vero est quasi intuitivum et per modum naturae; insuper, illud est per modum abstractionis, hoc vero per modum concretionis; denique, ad essentiam habitus scientific! sat est habere unam conclusionem vere demonstratam; ad essentiam vero prudentiae et virtu tum mere moralium requiruntur essentialiter plures actus quibus simul acquiritur et essentia virtutis et modus seu status habitualis. Quia ergo virtutes morales faciunt ha bentem simpliciter bonum, ideo de ratione sui se exten dunt ad totam materiam secundum essentialem rectitu1 De Virtutibus in communi, q. 1, art. 13 ad 18. 2 Ibidem, ad 16. I I Λ ■i . ΊΊ · y O B 58 ω * u> O O < G n 9 O f 0 cr. o c P. II, Q. LU. De augmento habituum dinem; quia vero virtutes intellectuales faciunt haben tem secundum quid bonum tantum, consequenter non est necesse quod ad totam materiam propriam se exten dant. «Quicumque autem —ait S. Thomas— habet ali quam virtutem, puta temperantiam, habet ipsam quantum ad omnia ad quae se temperantia extendit; quod de scien tia et arte non contingit, non enim quicumque est gram maticus scit omnia quae ad grammaticam pertinent»l. Et alibi clarius addit: «Hoc interest inter scientiam et virtutem, quia de ratione scientiae non est quod se ex tendat in actum respectu omnium obiectorum; non enim est necesse quod sciens omnia scibilia cognoscat, sed de ratione virtutis est quod in omnibus virtuose agat; unde scientia potest augeri vel secundum numerum obiectorum vel secundum intensionem eius in subiecto; virtus autem uno modo tantum»2. Revera, istae virtutes morales non habent rationem virtutis nisi quatenus sunt in statu perfecto et essentia liter connexae et adunatae in prudentia; hoc autem pos tulat rectificationem appetitus et rationis practicae circa omnia humana agibilia, et non circa portionem quamdam tantum. Unde habetur facilitas intrinseca et quantum est de se ad inveniendum et dictandum et exequendum me dium rationis in tota latitudine humanorum agibilium; quod quidem in virtutibus mere intellectualibus, quae sunt virtutes secundum quid tantum, non obtinet. Unde connexio quae non requiritur in scientiis requiritur in virtutibus moralibus, in quibus de cetero est insepara bilis essentia a modo habituali, et discursus in eis est potius secundum successionem tantum a singulari ad singulare. Verumtamen, maxime notanda est instigatio quam S. Doctor ponit sententiae Stoicorum, quae tamen solum permittit latitudinem intensivam potius quam extensi vam 3. 2 Ι-Π, 66, 1. Cf. II-II, 24, 5. De Virtutibus in communi, q. 1, art. 11 ad 10 Cf. CaIETANUM, In I-U, 66, 1, n. 2; Conradum Koellin, In III, 66, Art. 2, § I, B: De essentia augmenti hab, operativorum 59 Nihilominus, fatendum est dari quamdam difficulta tem in hac theoria, propter istam latitudinem medii in seipso et in applicatione ad diversas materias secundum diversas circumstantias. Et ideo crederim quod, attenta instigatione et restrictione quam ponit S. Thomas ad sententiam Stoicorum, potest et debet admitti in virtu tibus quoddam augmentum essentiale extensivum ad ista diversa media, licet non in eodem gradu independentiae sicut in habitibus speculativis, quia ratio practica prudentialis etiam est discursiva et illativa in medio rationis inveniendo, licet ad hoc maxime iuvetur ex recta dispo sitione appetitus. Propter quod, ipse loannes a S. Thoma coactus est hoc aliquo modo concedere prudentiae et quidem quantum ad actum eius principalem, qui est dirigere et praecipere *. Quod si hoc conceditur pruden tiae, cur ceteris virtutibus moralibus negandum est, non video, cum ceterae virtutes morales essentialiter pendeant a prudentia et medium seu obiectum proprium a prudentia accipiant. Unde non videtur posse negari omne augmentum extensivum intrinsecum vel essentiale in vir tutibus moralibus. 519. Probatur secunda pars (de augmento extensivo accidentali). Haec pars experientia constat, nam actus individui et diversa obiecta materialia virtutum in infi nitum addi et augeri possunt. 520. Si autem modo synthetice rem consideremus, apparet statim falsitas aliarum positionum et veritas positionis nostrae. Augmentum enim per additionem est proprium quan titatis dimensivae mathematicae et fit ab extrinseco abs que motu proprio eius quod augeri dicitur, dein vero, per similitudinem ad illud, dicitur de quantitate dimensiva physica non viventium; postmodum autem de quantita1; Ioannem S. Thoma, Cursus Philosophicus, Logica, II P., q. 27, art. 2 in responsionibus ad difficultates, maxime autem in Cursu Theologico, in MI, disp. 13, art. 5, n. 29 sqs.; Medinam, In III, 66, 1. 1 Ioannes a S. Thoma, loc. cit., nn. 52-54. ) ο 60 CA < n 3 n 3 I 0 Cfl o cr < · P. Il, O. LIL De augmento habituum te physica viventium, prout in quantitate vel corporeitate conveniunt. Semper tamen verum est quod quidquid hoc modo augeri dicitur est aliquod totum per accidens coalescens ex partibus vel fragmentis separabilibus et unitis solum secundum locum vel secundum volumen imaginabile, quod locum maiorem imaginatum occu paret. Talem autem modum augmenti est impossibile pone re in habitibus: Primo, quidem, quia augmentum in ha bitibus est augmentum vitale, sicut et ipsi habitus vivi sunt et ad vitam pertinent, et ideo est verus motus aug menti ab intrinseco procedens et per proprium motum eius quod augeri dicitur; unde et quando ad terminum augmenti venit, totum quod resultat est totum vivum et per se. Secundo, quia ratio corporeitatis seu magnitu dinis non convenit nisi habitibus vel dispositionibus entitativis, et quidem per accidens tantum, quia tales dis positiones dicuntur per se primo in ordine ad totum compositum et consequenter ad partes eius prout ad naturam totius pertinent; constat autem quod anima, utpote forma, per prius pertinet ad naturam quam cor pus, quod est materia; unde et sublata anima, per mor tem, omnes istae dispositiones seu habitus corporales disparent; omnino ergo per accidens concurrit hic ratio corporeitatis seu quantitatis, ideoque et ratio additionis quae corporeitati seu quantitati per se primo pertinet. Tertio, quia quanto magis ascendimus a categoria habi tus operativi, quae homini convenit ratione animae, quae incorporea et spiritualis est, tanto magis recedimus ex una parte a corporeitate seu quantitate, ex alia vero magis accedimus ad possibilitatem et amplitudinem augmenti; quia habitus operativi, utpote recepti in po tentiis operativis, respondent naturae potentiarum operativarum; quanto ergo potentiae operativae maioris sunt amplitudinis et universalitatis, tanto etiam maioris augmentabilitatis erunt habitus in eis recepti; patet autem quod potentiae spirituales, scilicet intellectus et 1 Art. 2, § II, A: De essentia aug. hab- supernat, entjtativ. 61 voluntas, sunt infinitae amplitudinis et capacitatis, un de et eodem iure habitus in eis recepti. Apparet ergo quod fundamentum et scala augmenti per additionem se habet ex adverso ad fundamentum et scalam habituum. Ergo imposibile est quod habitibus proprie convenitat augmentum per additionem, quia augmentum debet respondere naturae rei augmentabilis; hic autem non solum non responderet, sed e diametro repugnaret. Neque enim in augmento corporis viventis proprie additur quantitas quantitati, sed potius assimilatur ali mentum et vis informativa animae se extendit ad illud informandum et vivificandum, eadem essentialiter per severans; et similiter, in scientiis nova media et nova obiecta non proprie loquendo ab extra trahuntur, sed • potius propria ratio obiecti formalis, quae est de ratio ne ipsius scientiae, pervadit et illuminat materiam illam quae prius quando nondum erat scita et assimilata vide batur extra, eo quod fragmentarie et imperfecte cognos cebatur. Scientia enim fit proprie loquendo per resolu tionem ad principia, et ideo quando completur scientia et diversa media et diversae conclusiones ad prima prin cipia resolvuntur, uno solo ictu et tractu extrema con junguntur et ad unitatem reducuntur. In vita spiritus sive intellectuali sive morali, quanto maior et perfectior est scientia et virtus, tanto est magis una et minus divisa et divisibilis; e contra in augmento per additionem, quanto maior est addito, tanto maior est multiplicitas et varietas. Habitus ergo ut habitus est repugnat essentialiter augmentum per additionem. Denique, positio Suarezii est omnino explodenda, quia contraria simul iungit et attribuit secunum idem eidem subiecto. Constat autem quod contrariae propo sitiones possunt esse simul falsae, at nequeunt esse si mul verae. Dicamus ergo augmentum essentiale habituum natu ralium esse solum per intensionem. P ο 62 P. II, Q. LU. De augmento HABITUUM § II € DE ESSENTIA AUGMENTI HABITUUM SUPERNATURALIUM σ> O G < ort 521. Consequenter videnda est essentia vel modus augmenti in habitibus supernaturalibus. Et primo qui dem in habitu entitativo supematurali, qui est gratia sanctificans; secundo in habitibus operativis superna turalibus. § G I 0 ua O O A. De essentia augmenti habituum entitativorum 522. In ordine supernatural! datur duplex habitus entitativus, scilicet habitus iustitiae originalis quam ha bebant primi parentes, et habitus gratiae sanctificantis, quae in hominibus post lapsum dicitur et est simul gra tia sanans et elevans. Peccatum autem originale, licet sit etiam quidem habitus entitativus directe contrarius ha bitui iustitiae originali, iuxta I-II, 82, 1; tamen non po test dici habitus supematuralis, quia malum potius ha bet rationem infranaturalis quam supematuralis. Disputant theologi —etiam thomistae— utrum iustitia originalis et gratia sanctificans sint species adaequa te et specifice distinctae an vero gratia sanctificans sit essentialiter pars quaedam primordialis et formalis ip sius iustitiae originalis. Quidquid tamen de hoc dici pos set —non enim spectat ad praesentem tractatum hoc problema discutere— attendimus ad quaestionem nos tram: ■·· —•'1 523. conclusio prima: Habitus iustitiae originalis ratione sui esset aequalis in omnibus; opere tamen per sonali posset augeri quantum ad id quod continebat gra tiae sanctificantis, non tamen per additionem, sed so lum per intensionem. I ! 524. Probatur prima pars; dupliciter, nempe primo ex suo contrario, quod est peccatum originale; secundo Ari. 2, § Π, A: De essentia aug. hab. supernat. entitativ. 63 ex propria indole eius, quae erat quasi proprietas quae dam naturae humanae. a) Ex consideratione sui contrarii, quod est peccatum originale. Contraria, cum sint in eodem genere, easdem leges suo modo habent, in quantum huiusmodi. Atqui peccatum originale, in quantum huiusmodi, et vi origi nis, est aequale apud omnes descendentes ex Adamo et illud contrahentes, ut probat S. Thomas in I-II, q. 82, articulo 4. Ergo et iustitia originalis ei directe contraria, vi originis et naturae eius, debebat esse aequalis apud omnes homines. Revera, cum peccatum originale sit privatio totalis iustitiae originalis, aequalitas eius provenit ex aequali tate privationis iustitiae originalis; haec autem aequa litas privationis non est intelligibilis nisi supposita ae qualitate eius quod privat, nempe iustitiae ipsius origi nalis. b) Ex consideratione naturae, cuius iustitia originalis erat quasi proprietas. Iustitia originalis, licet supernaturalis, erat tamen collata toti naturae humanae, ratio ne et intuitu naturae, non vero personae ut sic, et ideo erat ad modum cuiusdam proprietatis naturae humanae, v. gr. visibilitas aut disciplinabilitas. Atqui natura hu mana ut natura est aequalis apud omnes homines. Er go et proprietas eius, ut risibilitas vel disciplinabilitas; et similiter quasi proprietas eius, ut iustitia ipsa origi nalis. 525. Secunda pars (ex operibus tamen personalibus differentibus in diversis hominibus, secundum diversas conditiones individuales, iustitia illa cum suis donis et virtutibus consequentibus, poterat esse maior in uno quam in alio, ideoque augeri secundum essentiam suam). Haec doctrina est expressa S. Thomae, qui ait: «Se cundum animam diversitas fuisset (inter homines in sta tu innocentiae vel iustitiae originalis), et quantum ad iustitiam et quantum ad scientiam. Non enim ex neces sitate homo operaretur, sed per liberum arbitrium; ex Z ο 64 ω ΙΛ O ri- n5 3 I Ô CA O P. II. Q. LU. De augmento habituum quo homo habet quod possit magis et minus animum applicare ad aliquid faciendum vel volendum vel co gnoscendum. Unde quidam magis profuissent in iustitia et scientia quam alii» ’. Nempe augeretur directe quan tum ad explicationem eius per habitus operatives ex ea consequentes; et ex consequenti propria eius radix et essentia, quia non erat mera proprietas naturalis et ne cessaria ut naturales potentiae spirituales, sed quasi pro prietas a Deo collata supematuraliter una cum natura et intuitu naturae. Et hoc idem concedit relative ad vulnera peccati ori ginalis, quae possunt aggravari in uno magis quam in alio propter diversam conditionem individualem naturae et propter diversa opera peccaminosa personalia2. 526. Hoc autem augmentum iustitiae originalis aut etiam peccati originalis non est augmentum per addi tionem, sed per solam intensionem. Et quidem nequit fieri per additionem, quia aut fie ret per additionem subiecti ad subiectum illorum, aut per additionem formae aut privationis ad formam vel privationem. Atqui neutrum dici potest. Non additio sub iecti ad subiectum, quia tam iustitia originalis quam peccatum originale respiciunt directe totam humanam naturam, ut natura est, vel potius ipsam animam3; con stat autem quod nec tunc nec nunc fit additio naturae ad naturam aut partis naturae ad partem naturae. Ne que additio institae ad iustitiam aut peccati ad peccatum, quia tam iustitia quam peccatum sunt essentialiter unum quid, et ex ista additione tolleretur eius unitas, per eius multiplicationem. Unde et S. Thomas docet quod in uno homine est unum tantum numero peccatum originale4. I-II, 82, 4, ad 1 et 2. I-II, 83. 1-2. Art. 2, § Π, A: De essentia aug. hab. supernat. entitativ. 65 Oportet ergo quod fiat per solam intensionem, quia scilicet bonitas iustitiae magis perficitur per maiorem radicationem in subiecto et maiorem appropriationem ad finem vel obiectum eius nempe Deitatem, quam ma gis et magis participat eique plus appropinquat secun dum perfectionem imaginis Dei in nobis; et per pro prios effectus, scilicet virtutes operativas, in quas ma gis explicatur, ab ea dimanantes; et quia malitia pec cati magis aggravatur per maiorem et intensiorem disgregationem partium hominis et maiorem adhaerentiam ad bona sensibilia et commutabilia. Sed praesertim oportet considerare essentiam vel modum augmenti in hoc habitu supernatural! entitativo quoad substantiam, qui appellatur gratia sanctificans. 527. conclusio secunda: Habitus gratiae sanctifican tis non augetur per additionem, sed per solam intensitatem. 528. Probatur prima pars. Si gratia sanctificans au geretur per additionem, aut augeretur per additionem proprii subiecti gratiae ad proprium subiectum eius, aut per additionem ipsius formae gratiae ad formam gratiae. Atqui neque ex parte proprii subiecti neque ex parte ipsius gratiae potest fieri additio. Ergo gratia sanctifi cans nullo modo augetur per additionem. Maior constat, quia augmentum gratiae, sicut et alia rum qualitatum, non potest intelligi nisi duobus modis, ut patet ex dictis articulo primo huius quaestionis, sci licet ex parte proprii subiecti et ex parte sui. Ergo si militer augmentum per additionem non potest intelligi nisi vel ex parte subiecti vel ex parte ipsius gratiae. Minor autem probatur per partes: i 529. a) Subiectum gratiae nequit augeri per additio nem. Subiectum essentialiter simplex et indivisum et in divisibile non potest augeri per additionem, quia omnis additio importat vel supponit, per definitionem, aliquam compositionem. Atqui proprium subiectum gratiae est - □ O o g n O c z & Ό 66 P· II, O. LII. De augmento habituum Are 2, § II, B: De essentia aug. hau. suprrnat. operativ. 67 essentialiter simplex et indivisum et indivisibile, quia analogam ipsius deitatis prout est in se; eosdem effecproprium subiectum gratiae est ipsa essentia animae i tus formales, scilicet deificare animam et esse radix vir tutum infusarum. Nulla ergo apparet possibilitas aliquid rationalis, quae est essentialiter simplex et indivisa et addendi ex quacumque parte, eo vel magis quod quae indivisibilis. Ergo proprium subiectum gratiae non po cumque nova gratia cogitaretur, eadem essentialiter setest augeri per additionem. cum ferret, et ideo non posset augere per additionem Adde quod gratia sanctificans apud nos est gratia aliam gratiam praesuppositam. sanans et se habet ad animam sicut sanitas ad corpus. Atqui sanitas corporalis, quia de sui ratione totum ot531. Probatur secunda pars. Consequitur statim ex ganismum pervadit, nequit augeri per additionem, ut prima. Constat enim gratiam sanctificantem augeri es supra dictum est. Ergo neque sanitas animae, quae mul sentialiter iuxta ea quae dicta sunt articulo praecedenti. to magis totam animam pervadit et penetrat et deificat, Constat insuper omne augmentum adaequate dividi per potest additionem aliquam admittere, quia extra totum augmentum extensivum seu per additionem et intensinihil est et id quod adderetur praesupponeretur extra id vumseuper intensionem; insuper apparet ex prima par cui adderetur. te quod non augetur per additionem. Ergo necesse est quod augeatur per intensionem, cum non detur aliud 530. b) Ipsa etiam gratia secundum se nequit auge medium possibile. ri per additionem. Omne enim augmentum per additio nem postualt essentialiter differentiam quamdam realem 532. Id ergo quod oportet modo videre est secuninter id quod augetur et id quod auget seu inter id cui dum quam rationem gratia sanctificans augeatur intensi additur et id quod additur. Atqui in ipsa gratia secun ve, an scilicet secundum participationem in subiecto tan dum se nequit poni talis distinctio. Nam haec distinctio tum seu per ordinem ad subiectum, an etiam secundum necessario deberet esse aut specifica aut numerica: non se vel ex parte sui per ordinem ad proprium finem vel specifica, quia gratia sanctificans quaecumque est unius terminum, qui est deitas ipsa beatificans. speciei atomae; neque mere numerica seu individualis, Qua in re S. Thomas videtur diversa docuisse diverquia cum gratia sit accidens et omne accidens individue- , sis locis. Nam in tractatu de gratia1 conceptis verbis tur a subiecto in quo, omnis distinctio numerica gratiae ait gratiam non posse augeri ex parte finis vel obiecti postulat distinctum subiectum simul aut successive; gra vel secundum se, quia idem est finis et obiectum inditiae autem diversorum sublectorum seu animarum non visibile omnis gratiae, nempe unio ad summum bonum, adduntur inter se neque unum quid constituere valent; quod Deus est; sed solum augeri posse ex parte subiec insuper, tale augmentum secundum se intelligitur sem ti, «prout scilicet unus perfectius illustratur a lumine per in eodem numero subiecto; neque accidens migrare gratiae quam alius», vel etiam unus idemque secundum potest a subiecto in subiectum ut possit coniungi prae diversa tempora2. In tractatu vero de Incarnatione, in quaestione de cedenti et maius accidens facere. gratia habituali Christi, inquirit «utrum gratia Christi poPraeterea, omnis gratia sanctificans, utut minima sit, eamdem causam efficientem propriam habet, scilicet Deum; eamdem causam finalem, scilicet beatitudinem supernaturalem seu gloriam coelestem; eandem causam I-II, 112, 4. formalem, scilicet participationem formalem physicam MI, 112, 4 corp, et ad 2. o II-II, 24, 7. y 70 o = c (Λ * i O O < o 9 I 0 ΧΛ O 0 P. Π. Q. LII. De augmento habituum rae rationalis ad Deum. At unio haec potest esse duplex: una accidentalis, per actum cognitionis et amoris, et haec unio est finis communis omnis gratiae habitualis; alia vero est substantialis, nempe hypostatica vel in persona, sicut fuit in natura humana Christi, ad quam unionem sicut ad finem cui ordinabatur gratia habitualis et acci dentalis eius. In Christo ergo, quia duplex haec unio per fectissima erat ab initio, nullo modo gratia habitualis augeri poterat secundum se; in nobis vero viatoribus, quia gratia haec habitualis non est ordinata ad unionem substantialem, sed solum ad accidentalem, et tamen ab solute loquendo poterat ad illam ordinari, eo quod natura humana omnium hominum est assumptibilis a Verbo in unitatem personae ideo absolute loquendo et secundum se seu ex parte gratiae poterat augeri usque ad istam summam unionem possibilem creaturae ad creatorem, quae est unio in persona2. Hac ergo de causa gratia habitualis in puro homine et in pura creatura, sicut sunt etiam angeli et Beata Virgo, non pervenit ad summum ex parte ipsius gratiae, quia non pervenit ad subiectum proprium et adaequatum ipsius gratiae prout est Deitas, cum tale subiectum sit solum suppositum divinum seu Deus, sicut proprium subiectum adaequatum caloris est ignis et non aqua vel aer, ut exemplo utar S. Thomae3. 537. Dicamus ergo quod augmentum gratiae sancti ficantis convenit cum modo augmenti iustitiae originalis cum hac tamen differentia, scilicet quod terminus a quo augmenti in iustitia originali debebat esse aequalis in omnibus, pro aequalitate talis iustitiae in suo origine, dum terminus a quo in gratia habituali personali potest esse varius, pro diversa dispositione aut cooperatione Art. 2, § II, B: De essentia aüg. hah. supernat. operativ. 71 1 subiecti et maxime pro diversa mensura donationis Dei, ut supra ex Concilio Tridentino dictum est. Attamen fatendum est quod duplex illa unio ad Deum respondet duplici generi praedestinationis et electionis, ut scilicet simus filii Dei vel quod vere aliquis sit ipse Deus. ♦ 538. Augetur autem directe seu ratione sui per opera sacramentalia seu ex opere operato; indirecte autem ra tione augmenti virtutum infusarum ex opere operantis meritorie provocati ex opere operato vel sine illo ex gra tia actuali operante vel coopérante, et quidem ferventiori in hac vita; ex quocumque in altera vita; physice dispo sitive tantum; perfective autem per modum meriti. B. De essentia augmenti habituum operativorum superna t u ral ium F 539. Habitus operativi supernaturales sunt virtutes infusae et dona Spiritus Sancti. Et quia non est eadem de omnibus ratio, ideo distinctim consideranda sunt tria: Γ, essentia augmenti virtutum theologicarum; 2°, essen tia augmenti virtutum moralium infusarum; 3°, essentia augmenti donorum Spiritus Sancti, quae quasi medio modo se habet inter virtutes theologicas et virtutes mo rales. a) De essentia augmenti virtutum theologicarum 540. conclusio: Virtutes theologicae non augentur essentialiter per additionem, sed solum per intensionem. 541. Probatur prima pars. Si virtutes theologicae augerentur essentialiter per additionem, haec additio de beret fieri aut ex parte proprii subiecti aut ex parte pro prii obiecti et finis. Atqui ex neutra parte fieri potest. \ .·>'5 θ· LII. De augmento habituum Art. 2, § II. B: De essentia aug. hab. supernat. operativ. 73 Xon quidem ex parte proprii sublecti, quia proprium i constabat quoad nos, et huc redit id quod consuevit dici subiectum virtutum theologicarum sunt facultates pure evolutio dogmatum spirituales et simplices et indivisae et impartibiles, nem An vero ista explicatio se extendat usque ad virtualiter pe intellectus ( = pro fide) et voluntas ( = pro spe et cari I et mediate revelata, id est, usque ad conclusiones theo tate); et quidem absolute consideratae ut intellectus et logicas stricte dictas, an e contra sistat solum in his quae ut voluntas, prout intellectus distinguitur a ratione et sunt formaliter et immediate revelata, licet implicite sicut voluntas differt a libro arbitrio. Atqui quod est imparin habitibus immediatis intellectus, disputatur inter theo tibile et immobile non potest suscipere additionem neque logos, etiam inter thomistas. Natura fidei et dogmatis subtractionem. Ergo ex parte proprii subiecti est impos videtur postulare quod limitetur ad sola formaliter revesibile augmentum per additionem. ) lata, licet implicite, quia secus oporteret ponere augmen tum extensivum intrinsecum in virtute fidei divinae sicut 542. Neque ex parte proprii obiecti, quia proprium ponitur in habitibus intellectualibus speculativis et in obiectum alicuius virtutis est obiectum eius formale quo - Sacra Theologia, et iam non esset idem absolute medium et quod. Atqui obiectum formale quo et quod virtutum semper, quin immo fides esset aequivalenter discursiva; quod est omnino reprobandum. Ideo ergo neganda est theologicarum est unum et unicum et simplex et imparista evolutio essentialis seu intrinseca dogmatis. tibile, quia est Deus ipse secundum se, prout est revelans aut beatificans aut absolute bonus; Deus autem non sus 544. Probatur secunda pars. Sequitur ex praecedenti. cipit additionem neque subtractionem. Nam certum est virtutes theologicas augeri essentialiter; Equidem obiectum mere materiale et secundarium is certum quoque non augeri per additionem essentialiter; tarum virtutum augeri et extendi aliquo modo potest, et certum est etiam omne augmentum essentiale habituum in hoc sensu semper possumus nova credere et nova spe esse aut per additionem aut per intensionem. Cum ergo rare et nova caritate diligere; at ista obiecta mere secun non augeantur per additionem, eo ipso constat augeri daria et materialia non sunt de ipsa essentia virtutum, persolam intensionem. quia eas non specificant, sed contingenter et per acci Haec autem intensio convenit istis virtutibus et per dens se habent ad eas. Unde augmentum quod secundum ordinem ad proprium subiectum, quod magis actuant et ista obiecta habetur non est essentiale, sed accidentale perficiunt et ad actum harum virtutum reducunt eique et quidem non extensivum intrinsecum, sed extensivum magis profunde et firmiter inhaerent; et per ordinem ad extrinsecum; neque proprie loquendo afficiunt ipsum proprium obiectum formale quo et quod, quatenus magis habitum, quia idem medium formale unicum et invaria penetrat ipsa et magis eis adhaeret et suavius et constan ble est pro omnibus obiectis illis et idem obiectum for tius et ferventius in ea fertur; ad quod quidem maxime male quod. iuvatur per dona Spiritus Sancti correspondentia, ut proprio loco dicturi sumus. Ita ergo idem et ex eadem 543. Hoc autem augmentum obiecti mere materialis formali ratione potest unus magis intense et perfecte cre in fide theologica fieri potest dupliciter: uno modo per dere et sperare et amare quam alius, vel etiam magis revelationem divinam et quantum ad ipsos articulos fidei; quam ipsemet secundum diversa tempora; quod quidem alio modo, per propositionem et definitionem Ecclesiae maxime fit quando fides et spes sunt formatae caritate. quantum ad explicationem articulorum in dogmata parti cularia, quae in se et quoad se revelata erant, at non 1 II-II, 1, 7 et 10; 2, 5-8. . - .< -i 8o 74 & P. Π, 0. LII. De Art. 2, § II, B: De essentia aug. iiab . augmento habituum K* - * J# 545. conclusio: Virtutes morales infusae non augen tur essentialiter per additionem, sed per intensionem. i -V L JX P ’12 ·-*.* n i ■ C. · ' 1 Ί ·*' « ■ ■ 75 solum invenitur variatio et additio ex parte obiecti mere materialis, quod non importat augmentum essentiale, sed pure accidentale et extensivum extrinsecum. b) De essentia augmenti virtutum moralium infusarum 546. Probatur prima pars. Si virtutes morales infu sae augerentur essentialiter per additionem, haec additio deberet fieri aut per comparationem ad proprium sub iectum vel per comparationem ad proprium obiectum. Atqui ex neutra parte potest fieri additio. Non ex parte proprii subiecti, nam proprium sub iectum harum virtutum est ratio practica (pro pruden tia), voluntas (pro iustitia), appetitus irascibilis (pro for titudine) et appetitus concupiscibilis (pro temperantia), et quidem non secundum potentiam naturalem, sed se cundum potentiam obedientialem. Atqui sub hoc respectu nequit ulla additio fieri. Nam ratio practica et voluntas, cum sint facultates pure spirituales et simplices, nequeunt in partes dividi neque partem novam suscipere, neque etiam augeri aut intendi possunt; istaemet autem et ap petitus sensitivus, secundum potentiam obedientialem maxime considerantur prout emanant ab ipsa essentia animae ut est spiritus et transcendens totum ordinem cor poreum et ut est facta ad imaginem Dei. Si ergo iam in ordine mere naturali, simplicitas earum non permitte bat additionem aut divisionem in partes, multo minus adhuc in ordine supematurali, ubi potius in sua nativa radice et origine spirituali sumuntur, et propter hoc ma nent in anima separata quando est in patria. Neque etiam ex parte proprii obiecti. Nam proprium obiectum formale earum est medium rationis supematuralis active ponendum vel exequendum. Et licet, sicut in ordine naturali, etiam hic detur magna latitudo, nihil ominus haec medietas instinctive potius invenitur et mo do multo plus adunato et simplici quam in ordine natu rali. Solum ergo invenitur ibi aliqua resonantia vel quasi redundantia augmenti intensivi intrinseci, proprie tamen SUPERNAT. OPERATIV. 547. Secunda pars per se patet, quia non datur aliud augmentum praeter augmentum per additionem nisi aug mentum per intensionem; et quidem tam per ordinem ad proprium subiectum, cuius potentiam obedientialem magis actuant, tum per ordinem ad proprium obiectum et medium, cui magis compenetrantur et quod magis re ducunt ad unitatem syndereseos supernaturalis, quae est fides theologica. Et vere apparet quod ita debet fieri augmentum, quia augmentum hoc supematurale fit ex gratia Dei, quae deri vatur ad virtutes ex gratia ipsa habituali quae residet in essentia animae ut est spiritus, eo fere modo quo energiae vitales potentiarum naturalium ab ipsa essentia animae derivantur ad potentias. Et propter hoc dictum est paulo supra quod ratio subiecti pro his virtutibus infusis sunt potentiae animae in sua radice et fundamento, quod ha bent in ipsa animae esesntia. f I c) De essentia augmenti donorum Spiritus Sancti 548. iconclusio: Dona ~~ Spiritus Sancti non augentur essentialiter per additionem, sed per intensionem. 549. Probatur prima pars. Materia circa quam ver santur dona Spiritus Sancti est materia omnium virtu tum infusarum et naturalium. Unde quae dicta sunt circa augmentum obiecti mere materialis pro virtutibus natu ralibus et supematuralibus, dici debet proportionaliter pro donis Spiritus Sancti. Potest ergo in hoc sensu mere accidentali et extrinseco concedi aliqua extensio vel dila tatio donorum Spirtus Sancti. Si vero sumamus dona Spiritus Sancti quantum ad id quod in eis essentiale est, nempe ordinem ad proprium I 1 3 c B 76 * <Λ 0 fi< fi fi I Ο & Ο Ό P. II. O. LII. De augmento habituum subiectum in quo sunt et ad proprium obiectum formale, tunc nequit dari ulla additio. Non quidem ex parte proprii subiecti, eadem ratione qua de virtutibus infusis dictum est, quia scilicet vel est pure spirituale, ut intellectus et voluntas, vel est ra dicaliter et eminenter spirituale, pro ceteris potentiis susceptivis donorum Spiritus Sancti, quae ea suscipiunt secundum potentiam obedientialem et prout radicaliter et eminenter sunt in ipsa anima ut est spiritus ad ima ginem Dei. Et inde est quod multo profundius inserun tur habitus supernaturales in propriis subiectis quam habitus naturales; et haec est ratio cur non diminuantur per peccata venialia, quae non penentrant usque ad pro prium eorum subiectum. Neque etiam ex parte proprii et formalis obiecti, quod est docilitas ad motiones et inspirationes Spiritus Sancti moventis nos principaliter per caritatem, et experimentatio vel degustatio harum motionum divinarum. Licet enim hae variae sint, tamen adunantur in caritate et sub una ratione gustus spiritualis percipiuntur. 550. Secunda pars eodem modo constat sicut pro aliis habitibus dictum est. Et vere haec maior intensitas afficit dona non solum per comparationem ad proprium subiectum, quod magis reducunt in actum et magis actuant et perficiunt ipsum, sed etiam per comparationem ad proprium et formale obiectum, per maiorem promptitudinem et docilitatem ad divinas motiones et per ma gis intimam compenetrationem cum propriis obiectis ceterarum virtutum prout ad Deum, per caritatem infor matae, referuntur. 551. Ceterum, generaliter loquendo, augmentum vir tutum infusarum et donorum Spiritus Sancti necessaria cannectitur cum augmento gratiae sanctificantis, cuius, sunt naturales sequelae, et ideo semper coaugcntur. Quod, quidem de illis virtutibus vel habitibus, qui nequeunt esse sine gratia habituali et caritate, facile constat, quia | Art. 2, § II, B: De essentia aug. hab. slpernat. operativ. 77 fieri et esse ex una parte et augeri et corrumpi ex alia parte, mutuo sibi respondent. Quae ergo simul fiunt et sunt, simul etiam augentur et corrumpuntur. At de vir tutibus quae possunt dari sine gratia et caritate, ut sunt fides et spes, potest esse dubitatio. Crederim ergo quod hac in re distinguere oportet: Si agatur de augmento essentiali et intensive, credo quod non datur in istis virtutibus independenter et separatim ab augmento gratiae habitualis, et hac de causa opinor quod minima fides et spes formata est magis firma et intensa quam quaecumque alia fides et spes informis. Si vero agatur de augmento mere accidentali et mate riali, tunc potest esse maior fides et spes informis quam formata, sicut videmus quod plura credit aliquis peccator modo quam credebant Patres Antiqui Testamenti, qui bus nondum tanta sicut nobis erant revelata. Quia tamen exercitio credendi, quaedam fides huma na generari potest actibus naturalibus imperatis, ex qua resultat maior facilitas et suavitas psychologica in cre dendo, dici potest quod fidelis qui modo incidit in pec catum mortale, maiorem facilitatem forte habet in cre dendo quam alius recenter conversus ad fidem. At haec, ut ex supra dictis patet, non spectant ad ipsam essentiam habitus vel virtutis, sed ad dispositiones quasdam plus • minus materiales. 552. Inductive et analytice considerando singula ge nera habituum tam naturalium quam supernaturalium, apparuit nullum augeri proprie loquendo per additio nem, sed per intensionem, licet repugnantia additionis non eodem gradu et evidentia semper et ubique perspi ceretur, quia nec semper erat idem ordo et idem angulus visionis. Quod autem dicitur de singulis dicendum est de toto. Ergo nullus habitus augetur essentialiter per addi tionem. Accidentaliter et per accidens quid simile aug mento extensivo seu per additionem agnoscitur; non vero essentialiter. Ο '5* 78 *£ i. Z «Λ c ο Bη 3 I I Ο ΖΛ Ο P. II, Q. LII. De augmento habituum Aliunde positio eclectica Suarezii apparet statim im possibilis, cum non sit nisi simplex iuxtapositio doctri narum contrarie et directe oppositarum. Agitur enim de augmento essentiali. Si ergo simul habitus augerentur utroque modo contrario, contraria simul essentialiter, idest secundum idem eidem convenirent. Hoc autem est impossibile, quia contraria ab eodem subiecto se mutuo expellunt. Non ergo remanet alia positio nisi S. Thomae, qui docet habitus augeri essentialiter per solam intensionem, licet per accidens tum ratione subiecti tum ratione obiecti aliquam similitudinem aliquando habeant augmenti per additionem, ratione scilicet quantitatis per accidens contnuae vel quasi discretae quae quibusdam habitibus convenire potest. At vero haec accidentalis et quasi me taphorica additio nihil probat, cum sit extra quaestionem de essentia augmenti essentialis habitus. 553. Si vero synthetice rem consideremus, sententia S. Thomae apparet omnino vera et certa. Nam augmentum per additionem est proprium quan titatis mathematicae continuae vel discretae; de aliis vero quibuscumque dici posset, semper dici debet per ordinem et relationem ad quantitatem mathematicam. Quanto ergo in scala entium magis recedimus a quan titate vel corporeitate, tanto etiam magis recedimus ab augmento per additionem. Nunc autem, iam ipsi habitus entitativi naturales recedunt a quantitate et corporeitate quia non sunt quanti per se, sed solum per accidens, eo vel magis quod sunt dispositiones corporis vivi in quan tum huiusmodi, et consequenter dispositiones vitales, quae magis pendent ab anima quam a corpore. Ideo ergo istis habitibus nequit convenire additio nisi per accidens, et tamen agimus de augmento per se et essentiali. Deinde vero, habitus operativi, cum sint sicut in sub iecto in potentiis animae, quae non sunt corpus neque quantitas, sed expansio et resultantia spiritualis ipsius animae, proprie loquendo non sunt quantae nec per acci dens sicut entitativi, et ideo neque per acidens convenire Are 2, § IL B: De essentia aug. iiab. sueernat. operativ. 79 potest eis additio ex parte subjecti. Et si hoc verum est de dispositionibus vel habitibus potentiarum organica rum, a fortiori et multo magis dicendum est de habitibus potentiarum inorganicarum seu spiritualium, qui vere et proprie et simpliciter sunt habitus, et qui essentialiter remoti sunt a corpore et quantitate. Quod si inde surgamus ad ordinem supernaturalem, evidentius hoc apparebit. Nam ordo gratiae et virtutum infusarum est ordo pure spiritualis et immaterialis et in corporeus et omnino remotus a quantitate. Ergo est ordo omnino remotus a quacumque additione, sicut et ipsa dei tas. Unde sicut termini numerales non dicuntur proprie de divinis secundum quod sumuntur a quantitate mathe matica, sed secundum quod sumuntur a multitudine metaphysica vel transcendental!, ut ait S. Thomas in I, 30, 3, ita neque additio aut subtractio, quae proprie sequun tur quantitatem mathematicam, dici possunt de divinis et supematuralibus. Sed est argumentum omnino apodicticum. Additio essentialis non est intelligibilis sine aliqua compositione essentiali eius quod additur et eius cui additur. Atqui ha bitus sive naturales sive praesertim supernaturales sunt essentialiter simplices seu non compositi, cum sint in corporei et immateriales essentialiter, eo modo quo sim plex et incorporea est anima rationalis et potentiae ani mae, quibus respondent et quibus assimilantur ’. Ergo additio essentialis nequit convenire habitibus. Habitus ergo non sunt essentialiter augmentabiles per additionem. Adde quod in angelis et in animabus separatis, saltem beatis, sunt habitus quidam supernaturales, ut caritas et dona Spiritus Sancti et gratia sanctificans et lumen glo riae; et isti habitus sunt eiusdem speciei in illis omnibus, et excepto lumine gloriae quod in hac vita non habent iusti, ceteri sunt eiusdem speciei in hac et in altera vita. Ergo si habitus essentialiter augerenter per additionem et essentialiter essent compositi ex pluribus partibus diI MI, 50, 2. P. II, Q. LII. De augmento habituum stinctis vel distinguibilibus, deberemus ponere composi tionem essentialem in angelis et in animabus separatis, quae tamen penitus simplices sunt. Dicamus igitur quod, sicut in augmento corporum vi ventium, membra aucta sunt eadem quae erant a nati vitate, magis tamen perfecta et alio modo se habentia, ita habitus quando augentur iidem perseverant licet per fectiori et meliori modo. Intelligere autem augmentum qualitativum ad modum augmenti quantitativi est purus putusque anthropomorphismus; ignorare eorum analogiam. Positive autem apparet motus augmenti intensivi in habitibus, quia omnes habitus humani sive naturales si ve supematurales sunt quid essentialiter vivum et vitale. Ergo eorum augmentum debet esse essentialiter vitale seu motus vitalis. Atqui propria ratio vitae et vitalitatis est incorporea et a quantitate, ut quantitas est, aliena. Est ergo vitale per intensitatem seu evolutionem, non per additionem, cum sit naturale et ab intrinseco, non arti ficiale aut violentum et ab extrinseco. § III SOLVUNTUR DIFFICULTATES 554. Obiectio prima. Quod est de essentia augmenti proprie et univoce dicti salvari debet proportionaliter in augmento analogice sumpto, quia secus esset pura aequivocatio. Atqui de essentia augmenti proprie et univoce dicti, prout scilicet dicitur de quantitate, est additio; quod patet, quia illud est de essentia augmenti sic dicti quod ponitur in eius definitione; sed in definitione augmenti sic sumpti ponitur additio, dicente Aristotele: «Augmen tum est praeexsistentis magnitudinis additamentum». Er go additio est de essentia augmenti proprie et univoce dicti. Ergo et proportionaliter seu analogice debet esse de essentia augmenti analogice dicti. Art. 2, § III: Solvuntur difficultates 81 555. Respondetur. Concedo mai.; distinguo min.: Additio est de essentia augmenti proprie et univoce dicti, prout nempe dicitur de quantitate vel magnitudine ma thematica et etiam physica non viventi seu inanimata, concedo; prout dicitur de quantitate vel corpore vivo seu animato, subdistinguo: est de ipsa essentia augmenti qua si constitutiva eius, nego; est concomitans essentiam veluti accidens eius et per se secundo, concedo. Et nego consequens et consequentiam. Solutio patet ex dictis in introductione ad totam quaes tionem. Si ageretur de simplici augmento habituum, pos set trahi analogia ab augmento quantitativo mathemati co; at non sic, sed agitur essentialiter de motu augmenti et quidem vitali, quia habitus in nobis sunt quid essen tialiter vivum et vitale; et ideo oportet analogiam trahere a motu augmenti corporis vivi seu animati, qui est actus proprius potentiae vegetativae, quae dicitur augmentati ve; et in illa id quod formale et per se primo est, ad vi tam et animam spectat, eo vel magis quod potentiae ve getativae sunt activae, ideoque proprium obiectum pro ducunt; quod vero secundarium, licet necessarium sit, pertinet ad corpus et quantitatem physicam. Analogia au tem propria trahitur ab eo quod formale et primordiale est, non vero ab eo quod secundarium et concomitans et plus minus accidentale. Et haec videtur esse melior solutio quam ea quam sug gerit S. Doctor, qui procedit ex alia derivatione analogiae augmenti qualitativi habituum et virtutum. Imo quae di cit de rarefactione non videntur esse vera. 556. Obiectio secunda. Ita augetur habitus sicut au getur causa eius augmenti. Atqui causa augmenti habitus augetur per additionem, nam habitus augetur per actus, actus autem augentur per additionem novi agentis vel novi actus vel saltem novi conatus. Ergo et habitus au getur per additionem. 557. Respondetur. Transeat maior. Nego minorem et conclusionem. ; . Ô 82 »ω (Λ C ο < ο Μ 9 Ο Η σ i o U3 0 σ P. II, Q. LII. Art. 3: Utrum quilibet De augmento habituum actus augeat habitum 83 Quia ergo subiectum habitus antequam omnino ha Dixi transeat maior, quia propria causa et proprius beat formam eius, est omnino in potentia ad habitum, effectus in quantum huiusmodi solent esse proportiona I ideo generatio habitus fit per additionem formae eius sub les; attamen quandoque effectus modificatur ex conditio iecto; aut si velis per actuationem potentiae subiecti, nibus passivis recipientis, iuxta illud; quidquid recipitur quae prius erat mere in potentia et modo est in actu pri ad modum recipientis recipitur. mo. Postquam vero iam est in actu per formam illam, iam Negavi autem minorem, quia revera propria causa non est amplius in potentia ad formam, sed ad maiorem augmenti habitus non sunt ipsi actus, sed agens per ac perfectionem formae, quae fit per maiorem actuationem tus suos; agens autem proprium huius augmenti non quam affert subiecto et per maiorem approximationem, augetur per additionem novae formae agentis, sed vel in quam porrigit subiecto in ordine ad obiectum vel finem tendit suos actus per maiorem conatum et fervorem, vel 1 eius. quodammodo extendit diversimode et diversa operando Apparet ergo quod, etiamsi maiorem concederemus, in proprium subiectum habitus augmentandi, ut melius adhuc nihil contra nos sequeretur, quia per generationem et citius augeri valeat. Consequenter ex parte agentis aug accidentalem formae accidentalis nihil aliud fit quam re mentum potest dari motus intensionis et quasi extensio ducere in actum potentiam subiecti, neque proprie lo nis per diversos actus et materias. Nihil ergo mirum quendo forma illa fit aut generatur, sed potius compo quod in ipso habitu augendo causetur et intensio maior situm accidentale formae cum suo subiecto. Et eodem in subiecto et extensio quaedam maior ad diversa obiecta modo potentia iam actuata forma, sed nondum plene et materialia. Hoc autem posterius secundarium est et ac perfecte, ulterius reducitur in perfectiorem actum per cidentale, dum prius est vere essentiale, quia per illud augmentum habitus. augens est plus agens et non solum plura agens. Nihil ergo ex hac obiectione concluditur contra nos, sed potius concluditur aliquid pro nobis. Art 3.- Utrum quilibet actus augeat habitum 558. Obiectio tertia. Sicut se habet subiectum non habens habitum ad habendum habitum, ita se habet ha bens habitum imperfectum ad habendum habitum perfec tum et auctum. Atqui subiectum non habens habitum recipit habitum per additionem eius. Ergo et subiectum habens habitum imperfectum recipit habitum perfectum per additionem huius perfectionis. 559. Respondetur. Nego maiorem. Concedo minorem et nego conclusionem. Ratio est quia essentialiter differunt generatio et augmentatio, et ideo essentialiter differunt conditiones sub iecti ut in eo fiat generatio alicuius formae et augmentatio eiusdem iam generatae. Non licet ergo sine sophis mate aequivocationis transire a genere ad genus. 560. Ut dictum est in distributione articulorum huius quaestionis, in hoc articulo agitur de causa aug menti habituum. Supponitur autem quod causa augmen ti habitus est actus, quia eadem est causa habitus et aug menti eius ‘; constat vero causam habitus naturalis ac quisiti esse actus, ut dictum est quaestione praecedenti, articulo secundo et tertio. Non ergo quaeritur utrum ac tus augeant habitum, sed utrum quilibet actus habitum augeat. Et quidem S. Doctor in hoc articulo non agit nisi de causa augmenti habituum acquisitorum; at, quia propor- > I-II, 53, 2. i 0 c 84 P. II, Q. LII. De augmento habituum tionaliter eadem est quaestio pro causa augmenti habi tuum infusorum, et insuper theologum agimus, ideo nos addemus considerationem de causa augmenti habituum supernaturalium. (Λ 9 * V» ο G 3Λ s DE CAUSA AUGMENTI HABITUUM NATURALIUM I Ο CA Ο 561. Ut modo dictum est, littera articuli respicit so lum habitus naturales. Et licet brevis sit, magnam habet foecunditatem. Nam: a) Habitus ordinis naturalis est duplicis generis: alius, innatus seu congenitus, qui vere non est nisi entitativus corporalis; alius vero acquisitus propriis actibus, et quidem iste potest esse aut entitativus aut operativus. Quaeritur ergo de quo habitu fiat sermo in hoc articulo: an de habitibus operativis tantum vel etiam de entitativis, immo et de congenitis vel innatis. b) Dein, actus potest esse multiplex; potest enim es se actus agentis exterioris, aut ipsiusmet subiecti in quo est habitus augendus; et quidem tunc potest esse actus alicuius potentiae vel habitus superioris, aut actus po tentiae vel habitus inferioris; aut denique actus poten tiae et habitus ipsius qui augendus est. Quaeritur igitur de quo genere actus agatur; et dato quod maxime fiat sermo de actibus ipsius habitus augendi, cum isti actus, eo ipso quod pendent a voluntate quoad exercitium, di versae possint esse efficacitatis, statim quaeritur quinam ex his actibus augeant habitum. Nam actus procedentes ab aliquo habitu possunt esse triplicis generis: quidam, eiusdem intensitatis et perfectionis ac ipse habitus a quo procedunt; alii, maioris intensitatis et conatus; alii mi noris intensitatis, qui et remissi dici solent. c) Denique augmentum, ut patet ex articulo praece denti, potest esse intensivum et essentiale, vel solum me- ·. Art. 3, § I: De causa augmenti habituum naturalium 85 re extensivum materialiter. Unde quaeri potest utrum qui libet actus causet augmentum, saltem extensivum vel etiam intensivum. Sed nec satis. Quocumque enim modo intelligatur, duo sunt separatim quaerenda: Γ, circa ipsam produc tionem augmenti; 2° circa modum vel genus causae quo augmentum producitur. A. De exsistentia productionis augmenti 562. Circa exsistentiam autem vel factum productio nis augmenti quaeruntur tria: 1°, quinam actus augeant de facto habitum; 2°, hoc comprobato, quantum augeant ipsum; 3°, hoc etiam comperto, quandonam augeant ha bitum. 1. Quinam actus augeant habitus 563. conclusio prima: Sz sermo sit de habitibus con genitis in nobis et de habitibus entitativis acquisitis, isti habitus non augentur ex propriis actibus, sed vel ex ac tibus aliarum potentiarum et habituum eiusdem subiecti in quo sunt, vel ex actibus exterioris agentis. 564. Ratio prioris partis est, quia habitus congeniti apud nos sunt tantum ex parte corporis, ut patet ex dic tis supra, quaestione 51, articulo primo, ideoque entitativi *. Atqui habitus entitativus non habet operationes in quantum huiusmodi, ut patet ex eius definitione. Conse quenter nequit propriis actibus augeri et nutriri. Alia autem pars facile patet; nam revera istae dispo sitiones corporales augentur et perficiuntur et corrobo rantur sive propria cura, v. gr. si quis propria ambula tione aut propria arte sanat seipsum; sive etiam actibus 1 7 i* ‘ ·♦ - RK P 2. O 86 C > De augmento habituum exterioris agentis, ut si quis appellet medicum, qui me dicinam efficacem ei porrigat: haec autem medicina so let esse corpus extraneum, quod agit viribus propriis chimicis. * v> cn n § a I 0 CA 0 ··. vv P. II, Q. LIL De aug.me.xto habituum augeant, quia sunt actus maioris vigoris et conatus, et ideo si ipsi non augerent, nec ceteri augere possent. Ac tus autem aeque intensi videtur quod augeant aliquo mo do, saltem proxime disponendo ad augmentum illud. Mi mis vero intensi non augent intensive habitum, quamvis, ut actus eius, aliquo modo retineant habitum, immo et remote possint aliqualiter disponere ad augmentum eius. Attamen possunt augere ipsum materialiter et extensive, extendendo habitum ad alia obiecta materialia; et idem dic a fortiori de actibus aeque intensis. 568. conclusio tertia: Sic ergo dicendum est actus intensiores augere habitum et intensive et extensive; ae que vero intensos augere posse extensive et disponere ad augmentum intensivum dispositione vera et positiva; minus vero intensos augere posse extensive, non autem de facto augere intensive, nec plane ad tale augmentum disponere, sed solum impedire aliqualiter quominus ha bitus citius corrumpatur per totalem cessationem ab ac tibus. 569. Ratio est, quia inter causam et effectum solet esse proportio. Si ergo sermo sit de effectu maiori intensivo, causa propria eius debet esse maior intensive, et haec de facto non est nisi actus intensior. Si vero sit aeque intensus, non producet augmentum intensivum, sed impediet totaliter dissolutionem habitus, et praeparat et disponit proxime ut in ferventiorem actum prorrumpat. Actus vero minus intensus nullo modo potest intensionem maiorem facere. Est ergo analogice sicut in generatione et augmento vitali corporali: generat animal vigorosum, non parvu lum nec decrepitum; et augetur non deficiente nutritione (qua potius marcescit), nec sufficienti tantum (manet in statu quo), sed abundanti et meliori, qua crescit et pinguescit. Non ergo multa, sed multum. E contra vero, quia omnis actus habitus, cum multipli catur, quodammodo extenditur ad instar quantitatis dis cretae, ideo omnis actus, etiam minus intensus, potest Art. 3, § I: De I causa augmenti habituum naturalium 89 habitum augere extensive et materialiter. Et hoc expe rientia constat, nam etiam languide operantes at parvo conatu, possumus complere informationem materialem circa diversa obiecta habitus scientific!; et ex hac parte, semper labor est proficuus et augmentum aliquod cultu rae causare valet. Et inde habes quod differentia circa vim augmenti habituum, quae a diversis diversimode explicatur, ortum habet ex diversa positione circa essentiam augmenti ha bituum: qui enim dicunt habitus augeri essentialiter per additionem, debent concedere omnem actum augere ha bitum; qui vero per intensionem augeri dicunt, tenere de bent non quemlibet actum augere habitum, sed solum actum ferventiorem. Articulus autem S. Thomae loquitur unice de aug mento intensivo habitus, quia istud augmentum est pro prium habitus, cum extensivum sit potius accidentale. Et respectu talis augmenti intensivi valent quae tradit Caietanus, scribens: «Actus remisi, quodammodo dispo nunt ad augmentum, et quodammodo ad diminutionem, in quantum enim exercent habitum illum, utpote illi si miles, licet non perfecte, firmant aut firmum conservant habitum; in quantum vero deficiunt a similitudine per fectionis habitus, inclinant ad imperfectiorem gradum ha bitus, quod est disponere ad diminutionem: simile enim ad simile inclinat. Actus autem adaequati habitui qui habetur, disponunt ad augmentum habitus, dum et illum firmant aut con servant in suae perfectionis gradu, utpote perfecte simi les perfectioni habitus, et animae potentia per hoc pro pinquior redditur ad ulterioris perfectionis gradum eius dem habitus. Actus vero excedentes perfectionem habitus, virtute activi principii ipsius habitus excessum habentes, augent seu intendunt ipsum habitum»1. 1 Caietanus, In II-JI, q. 24, art. 6, n. 3 in fine. 90 8 o B c/> i V» c o 3n α P. II, Q. LII. De augmento habituum Quia ergo, ut ex dictis patet, actus habitus sunt ferventiores et perfectiores quando excitantur et fiunt ab influxu explicito habitus vel potentiae superioris, ideo pro praxi regula est semper instare principiis et resolu tionem explicitam ad principia facere et ad superna co nari semper. 2. Quantum augeant habitum C 570. Hoc patet ex modo dictis. Habitus enim augeri potest ex actibus aut intensive aut extensive et mere ma terialiter. conclusio prima: Si ergo loquamur de augmento in tensive, quod solum producitur ab actibus intensioribus, tantum augetur habitus quantum actus intensior excedit habitum a quo procedit, et quantum subiectum habitus augendi fuerit magis et melius dispositum per actus ae que intensos vel per frequentem augment at ionem prae cedentem. 571. Ratio est, quia augmentum habitus non solum dependet ex causa activa eius, sed etiam ex dispositione subiecti, sicut et de generatione eius dictum est. Conse quenter gradus augmenti eius mensurandus est ex duo bus: primo quidem et principaliter ex causa eius activa, quae est actus intensior; secundario vero ex maiori et meliori dispositione subiecti ad hoc ut magis et melius actuetur ab habitu vel melius et perfectius reducatur ad actum eius. ' Et inde apparet conclusio: nam sicut se habet simpli citer ad simpliciter, ita magis ad magis. Atqui esse aug menti habitus pendet ab his duobus principiis. Ergo et gradus augmenti a gradu perfectionis eorum. Et sic vi demus quod, illi qui sunt bene dispositi ad scientiam, quasi naturaliter et sine tanto conatu magis proficere solent, quam illi qui penitus erant indispositi propter in veteratam pigritiam. Art. 3, § I: De causa augmenti habituum naturalium 91 572. conclusio secunda: Si vero loquamur de aug mento extensivo, quod fit aut fieri potest a quocumque actu, similiter dicendum est tantum augeri quantum ac tus illi magis extenduntur aut multiplicantur circa di versa obiecta materialia. Et ratio est eadem, quia sicut se habet simpliciter ad simpliciter, ita magis ad magis et minus ad minus. Ad hoc autem augmentum mere extensivum minor dispositio requiritur quam ad augmentum intensivum. i 3. Quandonam augeant habitum 573. Si loquamur de augmento intensive, iam dictum est non omnes actus augere habitum, sed quosdam dis ponere tantum ad augmentum eius, alios vero actu eum augere. Conclusio prima: Si ergo loquamur de actibus dispo nentibus ad augmentum, qui sunt actus aeque intensi, dicendum est tunc augere quando immediate disponunt ad actum perfectiorem, quod quidem aliquando citius, aliquando tardius fit pro maiori vel minori numero ac tuum qui ad talem ultimam dispositionem requiruntur, et pro maiori vel minori activitate habitus vel agentis; si vero loquamur de ipsis actibus ferventioribus, augmen tum fit statim ac ponitur actus ille. 574. Et ratio est, quia posita causa sequitur effectus nisi aliquid contrarium obstet. Hic autem nihil obstat, quia subiectum iam erat plene et perfecte dispositum. Neque oportet applicare univoce id quod accidit in aug mento corporis viventis, sed analogice quantum ad id quod vere formale est. Tunc enim vere fit augmentum in corpore viventi quando maius quid assimilatum est; hic autem in habitibus, eo ipso quod intensior fit actus in obiectum, iam assimilatus est ipso facto; sicut et expe rimur et sentimus quando novo quasi lumine perpessi, intensiorem intuitionem habemus. Unde et in tractatu de caritate docet S. Doctor quod tum actu crescit cari- □ 92 P. II, Q. LII. De augmento habituum c tas quando «homo prorumpit in actum ferventiorem dilectionis, quo conetur ad caritatis profectum» ‘. ; oo o § O o σ 575. conclusio secunda: Si autem loquamur de aug mento extensivo, tunc fit augmentum quando actu no vum obiectum materiale attingitur ab actibus habitus. Quod eadem ratione patet. Et sic videmus in vegeta bilibus tempore veris quod continuo, coopérante aqua et calore et luce, novae et novae cellulae efformantur et evolvuntur et sic, die durante, continuo crescunt. B. De genere causae quo actus causam augmentum habitus 576. conclusio: Actus quomodocumque augentes ha bitum causant augmentum istud in genere causae effi cientis physicae. 577. Et ratio est, quia in eodem genere causae su mus causa ipsius habitus et causa augmenti essentialis habitus. Atqui habitus generandi sumus causa efficiens per actus nostros. Ergo et actus nostri sunt causa effi ciens habitus augendi. Et quidem ista efficientia est physica et non moralis tantum vel meritoria, quia et physice habitus ipsi cau santur vel generantur ex actibus nostris. Illi ergo actus, nempe aeque intensi, qui solum dispositive causant aug mentum intensivum, hanc dispositionem totalem causant vere physice; qui vero ipsum augmentum perfecti ve producunt, ut actus intensiores, illud physice revera producunt; et similiter actus qui augmentum extensi vum perficiunt. Et revera quaestio de augmento habituum ponitur a S. Thoma inter eas quae reduncuntur ad causam efficien tem habituum2. S. Thomas. II-II, 24, 6. x Ι-ΙΙ. 51. prol. Cf. Ι-1Ι, 53. 2. Art. 3, § II: De causa augmenti habituum supernat. 93 Neque enim actus procedentes· ad habitu sunt minoris efficacitatis quam actus procedentes a nuda potentia sine habitu, neque augmentum habitus de se maioris est dignitatis essentialis quam ipsa productio eius, eo quod augmentum illud est essentiale et essentia habitus aucti est eadem cum essentia habitus augendi. Unde S. Thomas conceptis verbis asserit quod actus nostri concurrunt ad habendos et augendos habitus ac quisitos per modum efficientiae et affirmat quod «vir tutes acquisitae augentur ex actibus per quos causantur, et quidem active, idest physice et perfective, ut contra ponitur causationi dispositivae et meritoriae» 2. Et prin cipium generale statuit his verbis: «Sicut actus egrediens ab agente potest causare virtutem acquisitam prop ter impressionem virtutum activarum in passivis, ut supra (in corpore) dictum est, ita et potest eam augere»3; et «sicut ab agente reducitur aliquid de pura potentia in actum formae, ita etiam per actionem agentis redu citur de actu imperfecto in actum perfectum»4. Unde S. Thomas, De Veritate, 29, 3 ad 3. i I Sent., dist. 17, q. 2, art. 4. J II-II, 24, 9. P 106 g o § a O □i o P. II, Q. LU. De augmento habituum Sicut ergo in ordine physico distinguitur in augmento vitali pueritia (incipiens), adolescentia (proficiens) et virilitas (perfectus), ita et in ordine psychico et niorali naturali distinguitur incipiens, v. gr. sanari vel addisce re; progrediens, v. gr. in convalescendo vel addiscendo; et perfectus, v. gr. in sanitate vel in sapientia; et simili ter in ordine supernaturali distinguitur, v. gr. caritas in cipiens (via purgativa), caritas proficiens (via illuminativa) et caritas perfecta (via unitiva). QUAESTIO LUI DE CORRUPTIONE ET DIMINUTIONE HABITUUM i 602. Consequenter S. Thomas loquitur de corruptio ne et diminutione habituum. Quare autem loquatur de corruptione prius quam de diminutione explicatum est supra, in introductione ad quaestionem 51. Et loquitur tantum de habitibus ordinis naturalis, ut patet legenti litteram. Ordo attem articulorum per se patet, nam: 1°, consi derat ipsam corruptionem et diminutionem habituum secundum se (art. 1-2); 2°, investigat causam utriusque (art. 3). Nos autem, quia theologum agimus, non solum considerabimus corruptionem et diminutionem habituum naturalium, sed etiam supernaturalium vel infusorum, eo modo quo circa augmentum dictum est. Corruptio, sicut nomine ipso patet ( = cum: augmentativum, et ruptio = fractio violenta) est totalis destructio alicuius, et significat motum ab esse ad non esse sim pliciter, sicut generatio importat motum a non esse ad esse simpliciter; diminui io vero est motus a maiori ad minus seu quo aliquid fit de magno seu maiori minus, et opponitur augmentation!, quae erat motus a minori seu imperfectiori ad perfectum, dum diminutio est motus 2 K & 108 C ω * r* o o < β 3 P. II, Q. LIII. Dc corruptione et di.ui.n. habituum a perfecto ad imperfectum. Unde et in grammatica di stinguuntur nomina in positiva, augmentative et diminutiva, et in rhetorica adest figura quaedam quae dicitur diminutio vel attenuatio *, et importat intensitatem mi nutionis (ife-minutio). l ) z ifl 0 CAPUT I DE CORRUPTIONE ET DIMINUTIONE HABITUUM NATURALIUM <· 603. Ut autem debito modo procedamus, necesse est j distinction considerare corruptionem et diminutionem, quae est via ad corruptionem, nec est intelligibilis nisi per ordinem ad illam. DE CORRUPTIONE HABITUUM NATURALIUM 604. Hac in re oportet separatim considerare: corruptionem habituum entitativorum; 2°, corruptionem habituum operativorum. A. De corruptione habituum entitativorum i Tullius Cicero, rV Rhetoria cap. 38, edit, cit., t. 9, PP- 246-247. r ft 605. Habitus entitativi naturales sunt dispositiones habituales corporis in ordine ad animam, ut patet ex dictis supra, quaestione 50, articulo primo. Circa hos autem quaerimus duo: 1°, exsistentiam vel nudum fac tum corruptionis; 2°, naturam vel modum quo corrum puntur. 11° Ρ· Π, Q. LUI. De corruptione et dimin. habituum 1. De exsistentia corruptionis horum habituum 606. Experientia interna et externa constat habitus entitativos quandoque totaliter destrui vel corrumpi. Nam habitus entitativi sunt sanitas, pulchritudo, vi· gorositas. Atqui haec omnia constat de facto destrui et corrumpi. Experimur enim nos amittere sanitatem, pul chritudinem, vigorem; et similiter experimur alios ho mines haec etiam amittere; neque invenire est in rerum natura tantam mutationm et variabilitatem sicut in istis. 2. De natura vel modo corruptionis eorum 607. conclusio: Habitus entitativi corporales sunt corruptibiles per se et per accidens. 608. Probatur. Illae formae sunt corruptibiles per se quae secundum se habent contrarium; per accidens vero quarum proprium subiectum est corruptibile. Atqui habitus entitativi corporales sunt formae quae secundum se habent contrarium et quarum proprium subiectum est corruptibile. Ergo habitus entitativi corporales sunt cor ruptibiles per se et per accidens. Maior constat, quia forma potest dupliciter esse cor ruptibilis: per se, quando per se vel secundum se habet contrarium; nam contraria se mutuo expellunt forma liter seu per se ab eodem subiecto; per accidens vero, ad corruptionem proprii subiecti a quo dependet in fieri et esse et agere Minor vero patet, quia isti habitus vel dispositiones habent directe contraria, nempe sanitas, aegritudinem; pulchritudo, deformitatem; vigor, maciem; habent etiam causam per se obnoxiam contrarietati, nam habitus isti corporales pendent per se ex qualitatibus tertiae speciei, quae contratrietatem habent eo quod ad eas directe daS. Thomas, I, 75, 6; 89, 5. C. I, § I, B: De corrup. hab. naturalium operativorum Ill tur motus alterationis, quae sine contrarictate concipi nequit, cum contrarietas sit essentialis ad motum physi cum1; insuper proprium subiectum eorum est corrupti bile, quia proprium subiectum est corpus humanum, quod est compositum et mortale seu corruptibile. Et quaecumque causa exterior aliquo modo pertur bat aut solvit temperiem et harmoniam istarum quali tatum, solvit aut perturbat plus minusve graviter ipsam sanitatem et ea quae ad sanitatem consequuntur, ut pul chritudo et vigor. B. De corruptione habituum operativorum 609. Habitus operativi sunt ut supra dictum est quaestione quidam subiectantur in potentiis in potentiis inorganicis et pure » multiplicis generis. Et, praecedenti, articulo 2, organicis; quidam vero spiritualibus. 1. De corruptione habituum operativorum organicorum 610. Isti habitus, qui subiectantur in potentiis orga nicis, sunt duplicis generis: quidam sunt cognoscitivi, ut dispositiones habituales sensuum internorum, maxime memoriae; quidam vero sunt appetitivi seu morales, qui subiectantur in potentiis appetitivis organicis, nempe in appetitu sensitivo irascibili, ut fortitudo; et in appetitu sensitivo concupiscibili, ut temperantia. Circa utrosque autem consideramus sive exsistentiam nudam seu fac tum, sive naturam vel modum quo causatur. a) De exsistentia corruptionis habituum operativorum organicorum 611. Ut supra dictum est, in sensibus internis, nem pe in imaginatione, cogitativa et memoria sensitiva dan- i In VII Physic., lect. 5, n. 2 et 6; I-II» 50, 1 ad 3, 52, 1 ad 3. ' ··*<. * 3 g o è8 c (/} * On n>-»< 8 Ci 3 0 C4 Ο c < 112 P. II, Q. LUI. De corruptione et ιηλιιν. HABITUUM tur quaedam habilitates vel dispositiones habituales prae parantes habitus intellectuales et morales vel eos conco mitantes et subséquentes pro executione vel usu eorum lam vero constat experientia has habilitates ex toto aut ex parte nos amittere. Ita experimur nos quandoque non posse faciliter aliqua imaginari aut combinare ima ginatione; et similiter constat nos quandoque ex toto vel ex parte amittere memoriam, cum tamen prius magna quadam facilitate combinationes imaginarias faciebamus, et in proptu ad memoriam revocabamus verba, res, per sonas, loca et alia huiusmodi. Similiter experimur facilitatem quam prius habeba mus ad fortitudinem vel temperantiam in diversis earum partibus ex toto vel ex parte amittere; ita ut qui prius erant intrepidi, modo timent omnia; et qui prius tempe rati in cibo et potu et venereis erant, postea voraces et ebrii et incontinentes evadunt. b) De natura vel modo quo corrumpuntur isti habitus 612. conclusio: Quantum vero ad causam vel modum quo corrumpuntur isti habitus organici, dicendum est eos esse corruptibiles et per se et per accidens. Χρίί 613. Ratio est, quia illi habitus quorum propria cau sa habet contrarium et quorum proprium subiectum est corruptibile, sunt conrruptibiles per se et per accidens, ut patet ex dictis de habitibus entitativis. Atqui propria causa istorum habituum operativorum organicorum ha bet contrarium et aliunde proprium eorum subiectum est corruptibile. Ergo habitus operativi organici sunt corrup tibiles per se et per accidens. Minor, ubi unice potest esse difficultas, probatur per partes. 614. Et quidem, primo, quantum ad habitus cognoscitivos. Nam isti habitus et habent causam contrariam et I-II, 50, 3. C. I, § I, B: Di: corrup. hab. naturalium operativorum 113 subiectum eorum est corruptibile. Possunt quidem habere cami contrariam tum efficienter, tum formaliter. Effi cienter, quia propria causa efficiens horum habituum est exercitium regulatum et continuatum propriarum facul tatum in ordine ad propria obiecta, sub directione ratio nis et voluntatis. lam vero, quia ista directio pendet a libera voluntate, et similiter usus harum facultatum, po test homo contrarias operationes facere et contraria di rectione vel etiam penitus omittere aut interrumpere, et tunc efficienter causant contrariam dispositionem, quae formaliter expellit et quidem per se, dispositionem prae; cedentem. Quod quidem maxime accidit quando dispositiones istae debebant subservire habitibus intellectualibus diffi cillimis, qui magnam depurationem phantasmatum et cogitativae pastulant, ut Mathematica et Metaphysica et principaliter sacra Theologia, quae altior et subtilior est, et postulat imagines et exempla valde depurata. Tunc enim, si continuo non corrigantur et veluti perpoliantur, grossae phantasiae occurrunt, quae non subserviunt spe culationi; et, si non continuo quis se exerceat in his re bus a sensibilibus et naturalibus adeo remotis, surgunt sensibilia et naturalia et veluti suffocant ea quae natu raliter proxime ad supematuralia et divina subserviunt. Sive ergo per accidens, propter totalem cessationem ab opere correspondent!, sive per se, propter operationes vel usum directe contrarium, causari potest efficienter dispositio directe contraria in his sensibus internis, quae formaliter et per se expellit debitam dispositionem prae cedentem. Similiter, proprium eorum subiectum est corruptibile; nam istae dispositiones vel habilitates sunt veluti in pro prio subiecto in facultatibus organicis, quae corrumpi possunt in propriis operationibus. Potentiae enim istae pendent intrinsece ab organis corporeis quibus utuntur; haec autem organa sunt corruptibilia, quia pendent a qua litatibus tertiae speciei, ex quibus resultat eorum sanitas vel aegritudo. Alteratis ergo organis propriis, alterantur ®L Bo hi ω 0 o < n F Io o I ·'· · T ■ .· 1 É 114 P. II, 0. LUI. De corruptione et dimin. habituum ex consequenti potentiae sensitivae, et consequenter etiam operationes vel functiones earum, et istae dispositiones, quae in illis subiciebantur. Et hoc est quod dicebant Aris toteles et S. Thomas, quod scilicet motus alterationis po test per accidens afficere non solum qualitates primae speciei —quae sunt habitus entitativi corporales—, sed etiam qualitates secundae speciei, nempe naturales poten tias organicas Huiusmodi autem alterationes organorum et poten tiarum et functionum, quae quandoque sunt partiales quandoque totales, quandoque transitoriae quandoque permanentes, possunt habere causam quandoque volun tariam, propter abusum vitiosum; quandoque vero cau sam involuntariam et naturalem. Et huc venit Psychiatria vel id quod vocatur psychologia anormalis vel patholo gica, quae solet distinguere alterationes vel perturbatio nes istas in endogenas et exogenas, prout causam proxi mam naturalem habent interiorem vel exteriorem. Generatim, iam in ipsis sensibus externis dantur alte rationes, quae in tres classes dividuntur, nempe in anaes thesiam, hyperaesthesiam et paraesthesiam, prout sensibilitas tollitur, exaltatur aut falsificatur aut perturbatur. Quantum vero ad imaginationem habentur hallucina tiones et illusiones, quantum ad vim repraesentativam, prout repraesentat quae non sunt ac si essent, vel quae sunt, sed alio modo ac sunt; quantum vero ad vim re- , productivam, occurrit nimia tarditas aut nimia accele ratio. Respectu autem memoriae sensitivae, occurrunt tres species alterationis, nempe amnesia, hypermnesia et pa ramnesia, quae possunt esse plus minus totales vel par tiales, temporales vel perpetuae; amnesia autem partialis multipliciter distinguitur pro diversis obiectis, quae obli viscuntur, et ita dicitur aphasia, agraphia, alexia, prout quis oblitus est loqui, scribere aut legere. Quid simile ac cidere potest in cogit at iva. In VII Physic., lect. 5, n 2 C. I, § I, B: De corrup. hab. .naturalium operativorum 115 615, Secundo, quantum ad habitus appetitivos orga nicos, qui sunt in appetitu irascibili et concupiscibili. Etiam causa propria istorum habituum potest habere causam contrariam, et similiter proprium subiectum alte rari et corrumpi potest. In genere causae efficientis, causa contraria per se sunt actus directe contrarii actibus harum virtutum, idest actus timiditatis vel audaciae vel temeritatis, et actus intemperantiae; per accidens autem est totalis cessatio ab actibus harum virtutum. Hoc enim posito, cum facul tates istae sensitivae naturaliter operentur, in actus quani doque disparatos, quandoque vero iam contrarios prorum punt; et sic in genere causae efficientis actus contrarii sive directe sive indirecte, producunt corruptionem ho rum habituum. Cum autem habitus aut dispositio contraria fuerit cau sata talibus actibus, tunc formaliser seu in genere causae , jormalis expellit habitum virtutum ab eodem subiecto. Praeterea, isti habitus non dantur sine prudentia, quae indiget cogitativa quantum ad cognitionem singularium et inventionem medii et applicationem eius concretam. Si ergo functiones cogitativae alterantur propter alterationem proprii organi, ex consequenti alterantur functiones appetitus, et sic paulatim habitus eius corrumpi possunt. Aliunde proprium subiectum horum habituum, quod est appetitus sensitivus irascibilis et concupiscibilis, cor rumpi potest, cum sit potentia organica intrinsece depen dens in esse et agere a proprio organo corruptibili, sicut pro potentiis sensitivis dictum est. Immo et videtur quod appetitus sensitivus sit magis alterabilis quam sensus in teriores, quia isti non sunt alterabiles proprie loquendo nisi physice, propter improportionem sensibilium, dum appetitus est alterabilis et physcie seu physiologice et psy chice, propter alterationem praecedentem sensuum. Un de S. Thomas scribit: «Passiones cognitivarum virtutum sunt a rebus secundum esse spirituale, et quia secundum hoc esse contraria non habent contrarietatem, ideo non causantur contrariae passiones ex contrariis in potentiis 116 c Cft * i v> 0 o < rto § 3 C 9 ? P i Ô O P. II, Q. LIII. De corruptione et dimin. habituum cognoscitivis; sed passiones appetitivae sunt ex rebus secundum suum esse naturale, quia appetitus est de bo no et malo, quae sunt in rebus, ut dicit Philosophus in VI Metaphysic.; et ideo cum secundum esse naturale contrarietatem habeant, contrarias passiones causant»1. Quae doctrina expresse traditur a S. Doctore etiam in Summa Theologica, in qua docet quod passio proprie dic ta, quae est effectus proprius alterationis, magis est in parte sensitiva appetitiva quam in apprehensive2. Quan tum vero ad facultates apprehensivas ait S. Thomas ite rum; «Claritas autem intensa non offendit visum in quan tum agit actione animae, sed secundum hoc magis delec tat; offendit autem in quantum agit actione naturae, ca- | lefaciendo et dissolvendo organum visus, et disgregando spiritus» \ Quandoque autem, immo et plerumque istae altera- i tiones organicae afficiunt organa tum appetitus sensitivi tum sensuum internorum, et tunc evadunt alterationes quasi compositae, quae mutuo se influunt in diverso ge- | nere causae. De his tamen postea uberius dicetur. 2. De corruptione habituum operativorum inorganicorum 616. Habitus operativi inorganici sunt qui sublectan tur in aliqua potentia inorganica vel pure spirituali. Et quia potentia inorganica est duplex tantum, nempe in- i tellectus et voluntas, ideo habitus operativi spirituales i sunt duplicis generis: alii, intellectuales, qui subiectantur in ipso intellectu; alii, morales, qui subiectantur in voluntate. 1 III Sent., dist. 26, q. 2, a. 3 ad 4 2 S,2,nOrP· 3' Cf· !· 3: I» I de anima, lect. 2. nn. 22-24; lect. 10, nn. 157-162. J Supp., q. 85, a. 2 ad 2. Cf. In HI De anima, lect. 2, nn. 597-598 j C I, § I, B: De corrup. iiab. naturalium oitrativorum 117 a) De corruptione habituum intellectualium 617. Habitus intellectuales sunt duplicis categoriae: alii enim sunt pure intellectuales seu speculativi, ut in tellectus principiorum speculabilium, sapientia et scien tia; alii vero sunt speculativo-practici seu partim intellec tuales et partim morales, nempe intellectuales quoad for mam et morales quoad materiam, ut synderesis et pru dentia. Et quia non eodem omnino modo iudicandum est de illis, ideo oportet singillatin de eis disserere. 1) De corruptione habituum pure intellectualium seu speculativorum 618. Habitus intellectuales speculativi sunt duplicis classis: quidam sunt omnino immediati, nempe intellec tus primorum omnino principiorum; alii vero sunt me diati seu illativi, nempe sapientia et scientia. a) De corruptione intellectus primorum principiorum 619. Factum patet, quia experientia constat quosdam homines nondum habere usum expeditum huius habitus, ut videmus in parvulis nondum pervenientibus ad usum rationis; quosdam etiam amittere totaliter usum ratio nis, ut totaliter fatui vel amentes. Saltem ergo quantum ad usum potest amitti habitus primorum principiorum, et de facto amittitur quandoque aut perpetuo aut tempo raliter. Sed quaestio est quomodo iste habitus amitti vel cor rumpi possit. Qua in re oportet caute distinguere inter ipsum habitum secundum se et usum vel exercitium eius. 620. conclusio: Habitus intellectus primorum prin cipiorum corrumpi potest quoad usum vel exercitium, non autem quoad essentiam vel radicem eius. § 118 P. II, Q. LUI. De corruptione et dimin. habituum o ··>.·· *’ •J ·) C ίΛ (/> o O gη 3 ο U5 621. Probatur prima pars. In statu enim praesenti unionis animae cum corpore, usus istius habitus pendet aliquo modo a facultatibus sensitivis, quia in hoc statu neque cognitio illa acquiritur neque exercetur iam habi ta nisi per conversionem ad phantasmata. Potest ergo usus istius habitus ex toto vel ex parte impediri modo perpetuo vel temporali ex aliqua alteratione organica, ex qua impeditur usus phantasiae. 622. Probatur secunda pars. Ipse autem habitus se cundum se includit adaequate loquendo duo, nempe lu men intellectuale ipsius intellectus possibilis, et species intelligibiles primorum principiorum speculativorum, ut patet ex dictis supra, quaestione 51, articulo 1. Per se au tem non potest corrumpi ex utraque parte: Non quidem ip sum lumen intellectuale, quia sive dicatur esse ipsa po tentia intellectiva, quae, upote potentia naturalis, non ha bet contrarium, quia non datur directe contrarietas nisi in tertia specie qualitatis; potentia vero intellectiva vel illud lumen pertinet ad secundam vel ad primam speciem qualitatis. Neque etiam species intelligibiles terminorum secundum se, quia species intelligibiles non habent con traria, eo quod contraria eadem cognitione cognoscun tur: «In anima enim intellectiva, ut ait S. Doctor, non potest esse aliqua contrarietas; recipit enim secundum modum sui esse; ea vero quae in ipsa recipiuntur sunt absque contrarietate, quia etiam rationes contrariorum in intellectu non sunt contrariae, sed est una scientia con trariorum» ’. Quod alibi clarius exponit his verbis: «Haec autem forma (intelligibilis), quae est in anima, differt a forma quae est in materia; nam contrariorum formae in ma teria sunt diversae et contrariae; in anima autem est quodammodo una species contrariorum; et hoc ideo quia formae in materia sunt propter esse rerum formatarum, formae autem in anima sunt secundum modum cognos1 I, 85, 6. Cf. I, 89, 5. C. I, § I, B: De corrup. had. naturalium operati vorlm 119 cibilem et intelligibilem. Esse autem unius contrarii tollitur per esse alterius; sed cognitio unius oppositi non tollitur per cognitionem alterius, sed magis iuvatur (se cundum illud: opposita iuxta se posita magis elucescunt). Unde formae oppositorum in anima non sunt opposi tae» Neque etiam compositio vel divisio harum specierum vel terminorum possunt habere contrarium, quia contra rium horum principiorum non solum non potest dari in re, sed neque mente cogitari potest, un patet ex his quae ad quaestionem 51, articulo 1. dicta sunt. Sed neque per accidens potest corrumpi ad corruptio nem proprii subiecti. Nam proprium subiectum huius ha bitus quoad species intelligibiles est ipse intellectus pos sibilis, qui est incorruptibilis et immortalis; quantum ve ro ad lumen intelligibile, si ponatur distinctum ab ipsa potentia intellectiva, erit ipse intellectus possibilis; si vero dicatur non distingui ab ipsa potentia intellectiva, sublectabitur in ipsa essentia animae; patet vero quod ea dem est ratio utrobique, cum etiam ipsa anima rationalis sit incorruptibilis et immortalis. Nullo ergo modo potest per accidens corrumpi habitus primorum principiorum quantum ad radicem vel essentiam eius. Tamen phantasmata quae requirebantur ad acquisi tionem specierum illarum et quae eas comitantur ad usum earum, sunt in sensibus interioribus, qui per accidens possunt corrumpi, ut dictum est; et ideo quoad istam dispositionem et usum et materialia, potest corrumpi is te habitus; sed hoc accidentale est et secundarium et non tangit ipsam essentiam habitus. Unde S. Thomas merito scribit: «Cognitio primorum principiorum deter minatur in nobis per sensus, qui si etiam destruantur, non minuitur certitudo principiorum, quae non est ac quisita, sed naturaliter insita»2. Non enim species intel- 1 In VII Metaphysic., lect. 6, n. 1405. i I Sent., dist. 17, q. 2, art. 5 ad 4. • 120 • ·■ j P. II, Q. LIII. De ·* ■ corruptions et dimin. habituum ligibiles pendent in esse a sensibus, licet in genere causae quasi materialis pendeant ab eis in fieri et in operari, in statu vitae praesentis. Neque etiam potest amitti per accidens ex oblivione, propter cessationem ab opere, quia usus istius habitus, quandiu manet usus ipsius rationis, est continuus, eo quod imbibitur semper in omni cognitione. Aliis verbis: iste habitus non potest corrumpi nec per se nec per accidens. Non per se, quia vel corrumperetur per modum causae efficientis ab actibus contrariis eiusdem intellectus, et hoc est impossibile, cum nemo possit vel cogitare contrarium primis principiis; vel per modum causae formalis, ex ha bitu vel dispositione contraria, quae dari nequit, cum non possit a natura rationali emanare, neque actibus acquiri eo ipso quod non possunt dari actus contrarii. Alterationes autem corporales non redundant directe in ipsum intellectum. Neque per accidens, quia hoc esset vel in genere cau sae quasi materialis, propter corruptionem proprii subiecti, quod est impossibile, cum subiectum eius proprium sit intellectus possibilis, qui incorruptibilis est; vel in ge nere causae efficientis, per totalem cessationem ab opere, ex quo sequeretur oblivio totalis, quod etiam est impossi bile, eo quod usus istius habitus est continuus. Solum ergo potest deficere sensus internus, qui iuvavit ad acquirendas species primorum terminorum et con currit ad usum earum; sed haec dependentia non est in esse, sed solum et partialiter in fieri et agere. Unde alte ratio sensuum potest impedire acquisitionem specierum, si fuerit congenita, vel etiam usum posteriorem; at mi nime potest tangere ipsum habitum iam exsistentem ut corrumpat eum. β) De corruptione habituum intellectualium mediatorum 623. Est factum experientia comprobatum habitus speculativos mediatos seu illativos quandoque corrumpi; experimur enim nos quandoque sat bene cognoscere scien- C. I, § I, B: De corrup. iiab. naturalium operativoru.m 121 tiam aliquam v. gr. mathematicam vel Metaphysicam vel sacram Theologiam, et postea eam ignorare. Quod si to tam humanitatem consideremus, possumus assignare tem pora in quibus quaedam scientiae maxime florebant, quae tamen postea omnino disparuerunt. Sed oportet videre quomodo corrumpi possunt huiusmodi habitus. 624. OCCLUSIO: Habitus intellectuales mediati pos sunt corrumpi per se et aliquo modo per accidens. 625. Probatur. Per se quidem in genere causae effi cientis, per errorem seu deceptionem. Nam ille habitus est corruptibilis per se cuius propria causa habet con trarium. Atqui propria causa habitus intellectualis illativi habet contrauim. Propria enim causa habitus illativi spe culativi est syllogismus demonstrativus, ut dictum est supra, quaestione 51, articulo 2; syllogismus autem de monstrativus potest habere contrarium, tum ex parte ma teriae syllogismi, quae sunt praemissae, quando sunt fal sae; tum ex parte formae syllogisticae, quae est ordo ter minorum in propositionibus subsumptis, quando fit syl logismus sophisticus. Et quia habitus scientiae una sola demonstratione poterat causari quantum ad essentiam suam, ita et uno solo falso ratiocinio potest destrui vel corrumpi, quando cadit super primam conclusionem, quae radix est ceterarum, quae tunc etiam in genere cau sae formalis corrumpit ’. S. Thomas alibi exposuit valde clare istum duplicem modum concludendi falsum ex defectu materiae vel ex defectu formae syllogisticae, his vebis: «Contingit autem per aliquem syllogismum deceptionem accidere duplici ter: uno modo, quia peccat in materia, procedendo ex falsis; alio modo, quia peccat in forma, non servando debitam figuram et modum. Et est differentia inter hos modos, quia ille qui peccat in materia, syllogismus est, 1 Cf. Caietanum, In II-II, q. 5, a. 4, n. 3; D. Banez, in h. I. □ 122 «Λ Ο ο < η Μ § I 0 ίΛ Ο P. II, Q. LUI. De corruptione et dimin. habituum cum observentur omnia quae ad formam syllogismi per tinent; ille autem qui peccat in forma non est syllogis mus, sed paralogismus, idest apparens syllogismus. In dialecticis quidem utroque modo contingit decep tionem fieri; unde et in I Topicorum, cap. 1, Aristoteles facit mentionem de litigioso ( = captioso), qui est syllo gismus ( = fallacia vel sophisma), et de peccante in forma, qui non est syllogismus, sed apparens» Et inde est quod solent nominari diverso nomine, ita ut defectus in forma dicatur paralogismus, et solet esse praeter intentionem; dum e contra defectus in materia cum perfectione in forma dicitur fallacia vel sophisma, quia solet fieri disputando intentione fallendi aut deci piendi adversarium. 626. Per accidens autem isti habitus aliquo modo cor rumpi possunt, alio autem modo non. In genere quidem causae efficientis possunt per acci dens corrumpi propter oblivionem, quae advenit ex de fectu operationis seu propter totalem cessationem ab ex ercitio habitus; ad memoriam enim requiritur meditatio, hoc est, continuum exercitium, quo cessante memoriae succedit oblivio. Unde S. Doctor oblivionem reducit ad cessationem totalem ab opere 2; cessatio autem ab opere reducit ad causam efficientem per accidens, hoc est, re moventis prohibens J. Qua in re S. Thomas perpolivit, aut si mavis, retractavit ea quae prius docuit in I Parte, quaestione 89, articulo 5. Nam in I Parte dicit quod «Phi losophus in libro praedicto (Dc longitudine et brevitate vitae) ponit duos modos quibus scientia per se corrum pitur, scilicet oblivionem, ex parte memorativae, et de ceptionem ex parte argumentationis falsae». Et manifeste loquitur de memoria sensitiva, quia statim subdit quod S. Thomas. In I Po$t„ lect. 22. n. 2. Cf. De Verit. 16, 2 ad 1; 17, 2 corp. 2 Hic, a. 3, arg. sed contra. Ibidem, corp. C. I, § I, B: De corrup. iiab. NATURALIUM OPERAT IVORUM 123 «hoc non habet locum in anima separata». Hic autem (art. 1), quae se habent «ex parte inferiorum virium sen sitivarum», inter quas est memoria sensitiva ', reducit ad corruptionem per accidens. Habetur ergo vera retrac tatio seu evolutio doctrinae. Et vere ita debebat fieri. Nam quando scripsit I Par tem nondum posuerat specificam distinctionem inter sim plicem dispositionem habitualem et ipsam essentiam ha bitus, quam distinctionem primo docuit in hoc tractatu, quaestione 49, articulo 2 ad 3, corrigendo priorem posi tionem. lam vero id quod se habet ex parte memoriae sensitivae et aliarum virium sensitivarum, pertinet ad modum seu statum vel dispositionem habitualem, qui mo dus nequit causari uno solo actu, sicut ipsa essentia scien tiae, sed pluribus actibus iteratis, ut ait supra, quaestione 51, articulo tertio. Id ergo quod se habet ex parte harum ( virium est extra ipsam essentiam habitus scientific!, et I ideo potest dici accidentale; et consequenter, corruptio memoriae per oblivionem, per accidens se habet ad cor ruptionem ipsius habitus scientific!; et tamen in I Par te adhuc considerabatur ut per se et essentialiter perti nens ad ipsum habitum scientiae, licet materialiter et per posterius quam ipsae species intelligibiles. Mutato ergo conceptu habitus proprie dicti, mutatur etiam conceptus ipsius essentiae habitus scientific!, et consequenter mutari debebat conceptus explicationis cor ruptionis scientiae per errorem et oblivionem; causa enim corruptiva eius quod est accidentale, per accidens corrumpit rem cuius est accidens illud. Caietanus —licet non perspexerit variationem istam— optime expressit mentem S. Thomae in I Parte, quando ait: «Adverte quod nostra scientia dicitur per se corrum pi per deceptionem quantum ad id quod est in intellectu; et per oblivionem secundum quod est in partibus sensiti vis. lam enim dictum est quod est partim hic et partim 1 MI, 50, 3; 67 , 2. □ ο 124 c Caietanus, In I II, 53, 3, η. 3. 2 S. Thomas, I-II, 53, 1. 4 1 :· P 126 c ω * * <✓> O O Sn « 0 O P. Π, Q. LIII. Di- quantum ad usum, synderesis potest plene impediri ad tempus vel in perpetuum. Sed oportet statim videre quomodo synderesis corrum pi possit, ex quo apparebit utrum de facto corrumpatur quoad usum tantum vel etiam quoad ipsam essentiam seu radicem habitus. S. Thomas expresse versavit hanc quaestionem circa synderesim, multo magis explicite quam circa intellectum principiorum. Et sic in II Sent., dist. 39, q. 3, art. 1, quaerit «utrum superior scintilla rationis ( = synderesis) possit extingui ( = corrumpi vel destrui)»; in De Veri tate, quaestione 16, art. 2: «utrum synderesis possit pec care»; et art. 3: «utrum synderesis in aliquo extinguatur»; et in I-II, quaestione 94, art. 5-6: utrum lex natu rae mutari possit et a corde hominis aboleri. 629. conclusio: Dicendum est quod synderesis po test corrumpi quantum ad usum eius, et quantum ad dis positionem quamdam materialem sive ex parte obiecti sive ex parte subiecti; nullo autem modo potest corrum pi ipsa essentia synderesis. 630. Probatur prima pars (quoad usum). Usus syndereseos non habetur sine expedito usu rationis natura lis. Atqui usus rationis naturalis impediri potest tota liter propter defectum sensuum internorum provenien tem ex insufficienti evolutione naturali, ut in parvulis, vel ex aegritudine aliqua, ut in fatuis et amentibus. Un de S. Thomas; «Contingit —ait— actum synderesis ex tingui (in quantum actus eius omnino intercipitur) in non habentibus usum liberi arbitrii nec aliquem usum rationis, et hoc propter impedimentum proveniens ex laesione organorum corporalium, a quibus ratio nostra accipere indiget» ’. Et iterum: «Eo quod habitualiter inest, quandoque aliquis uti non potest propter aliquod impedimentum, sicut homo non potest uti habitu scien 1 De Veritate, 16. 3. C. I, § I, B*. corruptione et dimin. habituum De corrup. ιιλβ. naturalium opf.rativorum 127 tiae propter somnum; ct similiter puer non potest uti habitu intellectus principiorum vel etiam lege naturali, ; quae ei habitualiter inest, propter defectum aetatis»'. 631. Secunda pars (quoad dispositionem quamdam l naturalem tum ex parte subiecti tum ex parte obiecti). Nam etiam species intelligibiles principiorum synderesis abstrahuntur a phantasmatibus; quando ergo phantasma ta desunt totaliter, defectus adest ex parte obiecti ma terialis, vel potius ex parte quasi materiae obiecti; simi liter iste habitus extenditur aliquo modo ad sensus inte\ riores, qui sunt ei quasi adnexi, et corruptibiles sunt. Ex hac ergo parte potest corruptio afficere synderesim, sicut et alios habitus intellectuales speculativos. 632. Tertia pars (quantum ad ipsam essentiam habi tus, synderesis nullo modo corrumpi potest). Nam, si aliI quo modo posset corrumpi quantum ad essentiam habiI tus, aut corrumperetur directe et per se aut indirecte et per accidens. Atqui neutro modo corrumpi potest. 1 Non per se, quia vel corrumperetur ab aliquo in ge nere causae efficientis, vel in genere causae formalis. Non in genere causae efficientis, quia haec causa non posset esse nisi actus directe et positive contrarius actibus syn1 deresis; hoc autem est absolute et psychologice impos sibile, nam synderesis non procedit per syllogismos ideo' que nequit errare per paralogismum; aliunde, speciebus intelligibilibus, ex quibus formantur prima iudicia practica, non potest dari contrarium neque in seipsis neque ’ in compositione et divisione, quae immediata est et per se nota omnibus hominibus; unde nequit dari falsitas vel error ullus in eis. Optime ergo S. Thomas ait: «Sicut autem non contingit in speculativis intellectum errare circa cognitionem primorum principiorum, quin semper repugnet omni ei quod contra principia dicitur, ita etiam non contingit errare in practicis in principiis primis; et . « I-II, 94. 1 ad arg. sed contra. :: m ^28 V» C 3 i Ο £Λ Ο : ·· t » »1 P- II. Q. LUI. De corruptione et di.min. habituum pioptei hoc dicitur quod haec superior rationis scintilla, quae synderesis est, extingui non potest, sed semper re pugnat omni ei quod contra principia, naturaliter sibi indita, est» *. Neque in genere causae formalis, quia hoc non posset fieri nisi per species intelligibiles contrarias et per lumen intelligibile contrarium. Atqui species intelligibiles, ma xime illae primae, non habent contrarium, ut supra os tensum est; aliunde, lumen illud intellectuale vel est ipsa naturalis potentia intellectus possibilis, vel saltem est dimanatio quaedam naturalis ex ipso, indita ab auctore naturae; haec autem, utpote proprie vel reductive perti nentia ad secundam speciem qualitatis, non habent con trarium. Unde iterum S. Doctor: «Dicendum —inquit— quod synderesis extingui, intelligi potest dupliciter: uno modo, quantum ad ipsum lumen habituale, et sic impos sibile est quod synderesis extinguatrur sicut impossibile est quod anima hominis privetur lumine intellectus agen tis, per quod principia prima in speculativis et operativis nobis innotescunt; hoc enim lumen est de natura ipsius animae, cum per hoc sit intellectualis»1 2. Insuper, si daretur talis contraria dispositio seu habi tus, aut esset habitus innatus aut acquisitus actibus nos tris. Non acquisitus actibus nostris, quia nequeunt dari actus directe contrarii actibus synderesis, ut modo dictum est; non innatus, quia a natura nequeunt procedere ha bitus sibi directe contrarii, multoque minus habitus fal sus, quia tunc falsitas refunderetur in Auctorem ipsius naturae, qui Deus est. Nullo ergo modo dari potest talis habitus contrarius. Neque etiam per accidens potest corrumpi ipse ha bitus syndereseos. Haec enim causa per accidens corrum- 1 III Sent., dist. 39, q. 3, a. 1. Cf. etiam De Verit. 16, 2 et 3: MI, 94, art. 5-6, ubi ait quod prima principia legis naturalis, quae sunt indicia synderesis, nequeunt mutari per modum subtractionis neque a cordibus hominum deleri possunt. 2 De Veritate, 16, 3. frt y γηζ?. < w C I, § I. B: Di; corrup. iiab. naturalium operativorum 12S pens synderesim, deberet ipsam corrumpere in genere causae quasi materialis seu ex parte proprii subiecti, aut in genere causae efficientis, per oblivionem seu cessatio nem ab operibus seu actibus syndereseos. Atqui neutro modo potest dari haec corruptio per accidens. Non quidem ex parte proprii subiecti, quia proprium subiectum syndereseos est ipse intellectus possibilis ut practicus, qui est omnino incorruptibilis et immortalis; neque etiam per oblivionem causatam ex diuturna ces satione ab opere, quia usus syndereseos, quandiu durat usus rationis, est continuus per totam vitam. Unde S. Thomas: «Habitus —inquit— qui est in sola ratione, po test oblivioni tradi, sicut ars et scientia, nisi sit habitus naturalis, sicut intellectus» et synderesis ’, «qui nulla obli vione vel deceptione corrumpi possunt»2. Ceterum, ter mini horum principiorum, cum sint universalissimi et obvii omnibus, semper et continuo occurrunt in omnibus naturaliter. Neque ergo dari potest cessatio totalis ab opere syndereseos, neque possunt occurrere termini dis parati aut contrarii per quos intellectus humanus dis ponatur ad contraria iudicia proferenda. β) De corruptione prudentiae 633. Circa factum corruptionis prudentiae, quae est bitus illativus seu mediatus intellectus practici, nullum bium esse potest. Experimur enim quosdam homines « valde imprudentes cum tamen prius valde essent identes; et similiter in nobismetipsis experimur mui a prudentia ad imprudentiam magna facilitate. Solum ergo potest esse difficultas circa modum quo identia corrumpitur aut saltem potest corrumpi. 634. conclusio: Dicendum est prudentiam corrumpi se quantum ad ipsum habitum seu essentialiter, sive se sive per accidens. 1 In VI Ethic., lect. 4 in fine. 2 MI, 53, 1, 130 P. II. Q. LUI. De corruptione et dimin. habituum 635. Probatur. Per se quidem corrumpi potest du plici genere causae, scilicet in genere causae formalis per habitum imprudentiae, quae est ei directe contra rius, et ideo formaliter eam expellit ab eodem subiecto; in genere autem causae efficientis per actus impruden tiae repetitos, qui efficienter per se primo causant ha bitum imprudentiae, et per se secundo seu consequenter causant debilitationem prudentiae et finaliter eius ex pulsionem a ratione practica. Isti autem actus sunt praecipitatio, quae opponitur consilio; inconsideratio, quae contrariatur iudicio; et in constantia et negligentia, quae directe contrariantur im perio vel praecepto. Et quidem, tam inconsideratio quam praecipitatio terminantur ad errorem minorum syllogis mi practici, et formae syllogizandi seu deducendi. Sub principiis enim universalibus syndereseos adsunt propo- I sitiones minus universales scientiae moralis, circa quas dari potest error sicut et circa alias scientias pure spe culativas; et insuper, facta particularia et conditiones I individuales, quae a cogitativa subministrantur ut subsumantur sub universalibus. Si quis ergo non sufficien ter considerat, errare potest circa istas praemissas ab solute vel secundum se consideratas. Deinde, quando ex praemissis per se veris vult concludere ultimum iudicium practico-practicum, si sollicitudinem non adhibeat, sed praecipitanter concludere velit, non servat debitum modum syllogizandi practice, et ita inopportune applicat ea quae recta erant. Sicut ergo in ratione speculativa error poterat contingere quantum ad materiam vel quan tum ad formam syllogismi, ex quo sequebatur corruptio scientiae, ita in ratione practica modo simili contingere potest error circa materiam practicam ex inconsideratione, et error circa formam concludendi vel syllogizandi practice ex praecipatatione. Unde S. Thomas, explicans quomodo possit errare conscientia, quae se habet veluti conclusio rationis practicae, scribit: «Conscientia nihil aliud est quam applicatio scientiae ad aliquem specialem actum; in qua quidem applicatione contingit esse j I | i 4 c. I, § 1, B: De corrüp. hab. naturalium operativorum 131 errorem dupliciter: uno modo, quia id quod applicatur, in se errorem habet; alio modo, ex hoc quad non bene applicatur, sicut in syllogizando contingit peccatum du pliciter, vel ex eo quod aliquis falsis utitur, vel ex eo quod non recte syllogizat» Patet ergo quod prudentia efficienter per se corrumpitur per errorem speculativopracticum et practico-practicum. Inconstantia autem et negligentia magis directe con tradantur prudentiae, quia contrariantur directe prae cepto et imperio, quod est actus formalis et principalis prudentiae. Hae autem ex passionibus appetitus princi paliter originantur, et ideo passiones deordinatae —quae etiam perturbare possunt iudicium rationis practicae— maxime causant corruptionem prudentiae, quando tamen afficiunt ipsam voluntatem. Error ergo et inconstantia et negligentia voluntatis efficienter causant per se corrup tionem prudentiae. Λ 636. Per accidens autem corrumpitur prudentia du plici etiam genere causae, nempe in genere causae quasi materialis seu ex parte subiecti, et in genere causae effi cientis. Ex parte quidem subiecti, non quidem principalis, quod est ratio practica, quae est incorruptibilis, sed ex parte subiecti secundarii, nempe cogitativae, a quo multo magis pendet prudentia quam habitus pure speculativi, eo quod cogitativa praebet prudentiae cognitionem medii singularis et concreti. Attamen haec dependentia non est omnino essentialis, quia singulare illud non cadit sub prudentia in syllogismo practico nisi quatenus sub su mitur sub universali syndereseos vel universaliori ratio nis superioris vel inferioris, quae praebet universalia scientiae moralis 1 2. In genere etiam causae efficientis, non quidem propter cessationem ab opere, quia usus prudentiae est con- 1 De Veritate, 17, 2. ’ II-II, 47, 3 ad 3; 49, 2 ad 1 et 3. ■ Ksptf· ·.·· ο (Λ 8 o 3 U I £ 0 132 P. II, Q. LUI. De corruptione et dimin. habituum tinuus per totam vitam humanam. Unde S. Thomas ait: «Habitus qui est in sola ratione ( = speculativus) potest oblivioni tradi, sicut ars et scientia, nisi sit habitus na turalis, sicut intellectus; prudentia autem non datur obli vioni per dissuetudinem; aboletur autem cessante appe titu recto qui, quandiu manet, continuo exercetur circa ea quae sunt prudentiae, ita quod oblivio subrepere non potest» Sed tamen oblivio dari potest circa prudentiam duplici sensu, nempe uno modo quantum ad principia universalia scientiae moralis, quae oblivione per accidens corrumpi potest, sicut et generatim habitus scientiae, ut dictum est supra; alio modo, quatenus contraponitur parti eiusdem quasi integrali prudentiae circa singularia praeterita, quae est memoria, et ita potest esse occasio erroris in syllogismo practico2. Optime ergo S. Thomas ait quod «prudentia non directe tollitur per oblivionem»; «oblivio tamen potest impedire prudentiam in quantum procedit ad praecipiendum ex aliqua cognitione quae per oblivionem tolli potest»3. Quocumque autem modo fiat, numquam corrumpitur prudentia uno solo actu, si cut scientia, quia nec generabilis est uno solo actu4. b) De corruptione habituum moralium 637. Habitus moralis subiectatus in potentia inorga nica est unus tantum, nempe iustitia, quae subiectatur immediate in ipsa voluntate. Videndum est ergo quomo do iustitia corrumpi possit, nam certum est et experien tia comprobatur quod iustitia quandoque totaliter deper ditur seu corrumpitur. 638. conclusio: Habitus iustitiae corrumpi potest ei per se et per accidens. In VI Ethic., lect. 4 in fine II-II, 47, 16; 49, 1. II-II, 47, 16. I-II, 63, 2 ad 2; 71, 4. C. I, § I, B: De corrup. ( ' ; I hau. naturalium operativorum 133 639. Probatur. Per se quidem, tum in genere causae formalis per habitum iniustitiae, qui eam formaliter ex pellit ab eodem subiecto, tum in genere causae efficien tis per actus iniustos repetitos, qui procedunt ex defectu prudentiae recte indicantis et energice imperantis. Indi cium enim, quod est proprius actus iustitiae, pertinet directive et elicitive ad prudentiam, exequutive autem seu quantum ad usum ad iustitiam ipsam Defectus ergo istius executionis, per executionem directe oppositam, maxime tribuitur rationi iudicanti, nempe actui impru dentiae. «Unde —optime concludit S. Thomas— per iudicium rationis (practicae) in contrarium moventis... cor rumpitur habitus virtutis»2. Et quidem istud pravum iudicium practicum rationis directe et per se provenit ex errore vel ignorantia practica ipsius rationis prudentialis, vel etiam ex malitia ip sius voluntatis eligentis erroneum iudicium, ut liberius peccet; indirecte autem et per accidens provenit ex passione appetitus sensitivi, qui perturbat organa sensuum internorum et aestimationem cogitativae et hac median te nata est distrahere vel attrahere iudicium practicopracticum rationis prudentialis; et consequenter, me diante ratione, in appetitum rationalem influit. 640. Per accidens autem corrumpi potest iustitia, ‘ iion quidem in genere causae quasi materialis seu ex parte subiecti proprii, quia istud subiectum est voluntas ipsa, quae immortalis et incorruptibilis est; sed solum in genere causae efficientis. Attamen non eodem modo sicut pro habitu scientiae vel prudentiae, quia nullo mo do per oblivionem, eo quod usus iustitiae est continuus et modus operandi eius non est formaliter cognoscitivus, sed instinctivus et vitalis; sed per passiones appetitus sensitivi, modo dicto, scilicet non moventes voluntatem per modum agentis directe, sed per modum obiecti, me- J I-II, 60, 1. 2 I-II, 53, 1. 10 mgMMMI 134 P- II» Q· I—III. De C0RRUPT10XE ΕΓ dimin. habituum diante motione rationis practicae. Sed de modo quo ta lis influxus fieri possit, ut virtutes tollantur, postea red ibit sermo, quando finiatur expositio diminutionis ha bituum naturalium. DE DEMINUTIONE HABITUUM NATURALIUM 641. Consequenter agendum est de diminutione habituum naturalium, quae est dispositio quaedam et via ad corruptionem eorum. Est autem notandum quod diminutio habitus potest esse duplex: una quantum ad actus seu mere accidenta lis; alia quantum ad ipsam radicem vel essentiam habi tus seu essentialis. Et quidem utraque potest esse et intensiva et exten siva. Diminutio intensiva accidentalis vel quantum ad actum est quando actus versans circa idem obiectum, minus intense seu minori conatu et perfectione exerce tur; extensiva autem quando pauciora obiecta attingit vel pauciores actus exercet. Diminutio intensiva posset dici remissiva; extensiva vero potest dici restrictiva, per contrapositionem ad nomina augmenti. Similiter diminutio essentialis potest esse et intensiva et extensiva vel potius restrictiva: prima est per ordi nem ad idem subiectum, cui debilius inhaeret, et per or dinem ad idem formale obiectum, cui minus profunde adhaeret; alia est per ordinem ad plura obiecta mate rialia seu plures quasi partes obiecti materialis adae quati vel per ordinem ad plures partes subiecti, si forte occurrat eas habere. Attamen, ut haec diminutio quasi extensiva sit essentialis seu afficiat ipsum habitum, necesse est quod partes istae quasi materiales obiecti non sint mere per accidens et materiales, sed quodammodo etiam formales seu per se secundo, ita ut sit diminutio extensiva intrinseca et non solum mere extensiva, quia C. I, § Π, A: Di: dim. habituum nat. entitativ. 135 tunc erit mere accidentalis et potius refertur ad diminutionem extensivam ex parte actus. Et ratio est, quia augmentum, cui directe contrariatur diminutio, ita distinguebatur: contraria autem contrario modo proportionali subdistinguuntur. Et sicut conside rando augmentum, maxime respiciebamus augmentum essentiale, ita etiam considerantes diminutionem opor tebit maxime attendere ad diminutionem essentialem ip sius habitus. Ut autem debito modo procedamus, considerabimus, primo, diminutionem habitus entitativi; secundo, dimi nutionem habitus operativi. A. De diminutione habituum entitativorum 642. Certum est habitus corporales seu entitativos quandoque paulatim diminui, sicut videmus quod sa nitas paulatim decrescit et pulchritudo paulatim mar cescit et robur veluti per passus declinat. Nec enim re pente solent isti omnes habitus corporales deperdi seu corrumpi, sed paulatim et quasi insensibiliter, eo fere modo quo eorum augmentatio fiebat. Sed difficultas est in assignando modo et causa qui bus diminuuntur. Et quidem, proprie loquendo, non di minuuntur accidentaliter, quantum ad actus vel exerci tium, quia isti habitus non sunt immediate operativi. Unde sicut non augebantur quantum ad actus —quos per se primo non habent— ita neque quoad actus mi nuuntur, nisi per accidens et ex consequenti. Oportet ergo videre quomodo minuantur essentialiter vel quod ipsum habitum. 643. conclusio: Habitus entitativi naturales dimi nuuntur essentialiter tum per ordinem ad proprium sub iectum, nempe ad corpus organicum in quo sunt, tum per ordinem ad proprium finem vel terminum ad quem sunt, hoc est, ad bene et perfectum esse corporis vi ventis. 136 O c CA o i O g i Ô 00 O nutione extensiva intrinseca et per ordinem ad numerum obiectorum per se, licet secundariorum. Et ratio est, quia eodem modo proportionali habitus augentur et diminuuntur seu intenduntur et remittuntur. Atqui isti habitus essentialiter augebantur tum intensive tum extensive, ut dictum est quaestione praecedenti, ar ticulo 1 et 2. Ergo et essentialiter diminuuntur aut di minui possunt utroque modo. Et revera, utpote formae accidentales, non inhaerent subiecto modo indivisibili, sed latitudine quadam, vi cuius plus et minus inhaerere valent; et similiter, utpote formae relativae ad proprium et per se obiectum, quod insuper non stat in puncto mathematico indivisibili, ut dictum est in quaestione praecedenti, articulo primo, possunt plus minusve acce dere tali termino eique magis et minus adhaerere et conformari. 650. Causa autem huius diminutionis aut debilitatio nis potest esse duplex: alia per se, alia per accidens. Causa per se est debilitatio potentiarum organicarum in quibus subiectantur. Debilitatis enim potentiis natu ralibus, quae principaliter operantur, et in ordine ad quas per se primo dicebantur isti habitus operativi, necesse est quod debilitentur habitus fundati et radicati in ipsis. Quod autem istae potentiae organicae debiliten tur intrinsece apparet ex eo quod intrinsece pendent ab organis corporis, quae alterari possunt secundum sanitatem et vigorem, quae sunt habitus entitativi, ut paulo supre dictum est. Unde hoc expresse docent nobiliores thomistae. ut Caietanus ’, Bafiez1 2, loannes a S. Thoma, qui ait: «Videtur haec sententia satis rationalis; non enim est ratio cur non suscipiant magis et minus huiusmodi potentiae, quae a qualitatibus primis vel alteratio ne dependent, praesertim cum experientia suffragetur, 1 Caietanus, In Ι-Π, 52, art. 1, n. 10. 2 D. Banez, In I De Generatione et corruptione, cap. 4, q. 1. | . . ■ C. I, § II, B: De mm. habituum nat. operativ. 139 quae in illis intensionem et remissionem sentit ut in po tentia visiva» Quod quidem omnino respondere videtur doctrinae S. Thomae dicentis quod «unus homo ex dispositione organorum est magis aptus ad bene intelligendum quam alius, in quantum ad operationem intellectus indigemus virtutibus sensitivis»; et similiter sunt «quidam dispo siti ex propria corporis complexione ad castitatem vel man suetudinem vel ad aliquid huiusmodi»2, «in quantum ex corporis dispositione aliqui sunt dispositi vel melius vel peius ad quasdam virtutes, prout scilicet vires quae dam sensitivae actus sunt quarumdam partium corporis, ex quarum dispositione adiuvantur vel impediuntur huiusmodi vires in suis actibus»3; nam «ex naturali disposi tione corporis, quam habet ex nativitate, unus habet aptitudinem ad miserendum, alius ad temperate vivendum, alius ad aliam virtutem»4. Et expresse cum Aristotele ostendit diversas qualitates memoriae secundum diversa temperamenta et diversas aetates, quae secum ferunt alterationes organicas differentes, et concludit; «Propter praedictas causas, illi qui sunt multum novi, sicut pue ri, et etiam senes, sunt immemores, quia corpora pue rorum sunt in fluxu propter augmentum, senum vero propter decrementum; ideo in neutris bene retinetur im pressio» 5. Causa vero per accidens est vel cessatio temporanea ab opere horum habituum per actus propriarum poten tiarum, vel cessatio motionis et directionis activae po tentiarum vel habituum superiorum intellectus aut volun tatis, vel remissio aut mitigatio ex utraque parte, nempe potentiarum et habituum superiorum et potentiae et ha- 1 Ioannes A S. Thoma, Cursus Philosophicus, Philosophia Naturalis, II P., q. 4, art. 1, Edit. Vives, t. 2, p. 593. 2 S. Thomas, I-II, 51, 1. j I-II, 63, 1. 4 Ibidem, ad obiecta. . 5 Jn De memoria et reminiscentia, lect. 3, n. 331. Cr. ibidem, nn. 328-334. ; : ο O O. 0 δ c ω w P ω O a < o i 3 o o σ <· 140 P. II, 0. LUI. De corruptione et dim in. habituum bitus qui diminuuntur; his enim omnibus de causis eve nit ut motus et imaginationes contrariae non sat impe diantur, sed potius paulatim incalescant; et sic paulatim disgregatur potentia et habitus, et consequenter de bilitatur, secundum illud: pluribus intentus, minor est ad singula sensus. Cum enim maxime versemur in vita sensitiva, facultates istae fere continuo exercentur: quod si non bene et regulate, disperse et irregulariter ducun tur. Patet autem quod haec diminutio seu debilitatio ho rum habituum potest quandoque esse ex causa volunta ria, quia voluntarie homo cessat ab operando aut minus intense aut in sensu contrario incipit operari; quando que vero ex causa involuntaria et pure naturali, si nempe ex indispositione organica inculpabili procedit. 2. De diminutione habituum inorganicorum 651. Habitus isti, qui subiectantur in facultatibus pure spiritualibus seu inorganicis, sunt duplicis generis: alii intellectuales, qui subiectantur in intellectu possibili; alii morales, qui subiectantur in voluntate. De utrisque separatim agendum est quantum ad eorum diminutionem. a) De diminutione habituum intellectualium 652. Sed habitus intellectuales distinguuntur in pure speculativos et practicos, et ideo necesse est distinctim de ipsis loqui. 1) De diminutione habituum speculativorum 653. Habitus speculativi sunt qui pro fine proprio habent considerationem veri ut sic seu quorum proprius finis est cognoscere. Et sunt duplicis generis: alii im mediati seu veri per se noti; alii mediati seu illativi sci licet veri demonstrabilis seu conclusionis verae. C. I, § II, B: De dim. habituum nat. operativ. 141 a) De diminutione habitus intellectus 654. Dictum est supra quod habitus intellectus est quoad essentiam suam incorruptibilis et per se et per accidens. At difficultas est utrum diminui possit, quae eadem est ac illa: utrum possit augeri. Qua in re opor tet recolere habitum principiorum posse considerari du pliciter: uno modo, absolute et secundum se vel quoad eius essentiam, quae ordinem transcendentalem dicit et ad subiectum proprium in quo est, et ad proprium et formale obiectum ad quod est, nempe ad primum et immediatum verum formale; alio modo, quasi relative ad proprios actus et effectus, qui sunt illuminare media ordinata ad conclusiones inferendas per habitus media tos seu illativos, et haec consideratio est potius acciden talis, quia propositiones immediatae non iam conside rantur secundum se, sed ut praemissae seu in ordine syl logistico et ad conclusionem inferendam; hoc autem acci dit quodammodo istis principiis, quia potest ab eis seI parari. Et ratio est, quia etiam habitus principiorum est qua litas quaedam seu forma, ideoque ei convenit quantitas virtualis seu perfectionis, quae quidem attenditur duplii citer: quandoque quidem in sua radice vel essentia, qua in tali genere et specie constituitur; quandoque vero in I suo effectu, vel formali et immediato, qui est esse quod i in se habet aut quod subiecto affert, vel mediato et effec tivo, qui est agere vel operari. Et constat quod iste effecI tus secundus non est de ipsa essentia formae, sed ab ea I separabilis, nec immediate seu per se primo ei convenit, quia essentia ut essentia non est immediate operativa, 1 licet operativa sit immediate si agatur de essentia opera tiva prout est operativa. Ad rem S. Thomas: «Huiusmodi autem quantitas virI tualis attenditur primo quidem in radice, idest in ipsa perfectione formae vel naturae, et sic dicitur magnitudo • spiritualis...; secundo autem attenditur quantitas virtua' lis in effectibus formae; primus autem effectus formae •10 i P g o 5 c w (Λ & » o v> c O n η a Λ O U I g 2 142 P. II, Q. LUI. De corruptione et dimin. habituum est esse, nam omnis res habet esse secundum suam for mam; secundus autem effectus est operatio, nam omne agens agit per suam formam. Attenditur igitur quantitas virtualis et secundum esse et secundum operationem: se cundum esse quidem in quantum ea quae sunt perfectio ris naturae sunt maioris durationis ( = maior inhaeren tia, pro formis accidentalibus); secundum operationem vero, in quantum ea quae sunt perfectioris naturae, sunt magis potentia ad agendum» l. 655. conclusio: Dicendum est habitum primorum principiorum non posse augeri neque minui essentialiter seu quoad ipsam eius radicem', neque per accidens ita quod essentialiter augeatur aut minuatur; accidentaliter autem et quantum ad effectum suum secundarium potest aliquo modo augeri et minui, nempe quantum ad condi tiones quasdam actus eius, et quantum ad virtualitatem vel influxum eius causalem in alios habitus rationis; et similiter quantum ad virtualitatem effectivam eius. 656. Probatur prima pars. Nam si essentialiter pos set augeri et minui, aut hoc esset per se, scilicet per ordi nem ad proprium subiectum, per maiorem evidentiam et certitudinem; vel per ordinem ad proprium obiectum, intensive magis aut minus illud cognoscendo, vel exten dendo aut restringendo quoad diversa obiecta; aut per accidens. Atqui nihil horum dici potest. 657. Non per se ex parte propriae causae certitudi nis et evidentiae, quia haec est propria lux intellectus agentis et possibilis, qui non intenduntur nec remittuntur utpote potentiae naturales inorganicae; et immediata exclusio vel inclusio terminorum ex quibus constant pri ma principa, quae semper aequalis et immediata est, sicut ipsae rerum essentiae. Neque etiam per maiorem vel mi norem extensionem obiectivam, quia iste habitus essen tialiter respicit tantum primos ct communissimos ter1 I, 42, 1 ad 1. I, § II, B: De dim. habituum nat. operativ. 143 minos, nempe ens et non ens, qui omnibus et semper aequali luce clarescunt; si enim unus tolleretur iam non posset dari indicium, ideoque nec veritas nec habitus; si vero adderetur unus, iam non esset unum et primum principium, sed plura essent subordinata, et iam desine ret esse unus habitus primus. Nullo ergo modo per se potest essentialiter augeri aut minui habitus intellectus principiorum. Confirmatur, quia si per se augeri aut minui posset iste habitus essentialiter, augmentum eius aut diminutio afficeret ipsum lumen habituale vel species intelligibiles primi iudicii vel principii. Atqui ex neutra parte dari potest augmentum vel decrementum. Non quidem ex parte ipsius luminis intellectualis, quia istud lumen est ipsa naturalis potentia perceptiva et iudicativa intellectus 5 possibilis, quae nec augeri nec minui potest, sicut neque ipsa essentia animae a qua dimanat; vel est proprietas quaedam ipsius intellectus possibilis ei congenita et ab ea naturaliter dimanans, et in idem redit. Neque ex parte specierum intelligibilium vel terminorum ex quibus coa lescit primum principium, quia tunc vel esset ex parte ipsarum specierum secundum se, vel ex parte composi tionis et divisionis earumdem in iudicio affirmativo vel negativo. Constat autem quod neutro modo augeri vel ! minui possunt. Non secundum se quoad numerum seu I extensionem, quia tunc essent materia pro pluribus iudi! ciis vel pro nullo, si vel una species adderetur aut tol leretur; neque quoad intensitatem evidentiae, quia haec I oerceptio et evidentia est omnino prima et naturalis, ut pote relata ad proprium et formale obiectum intellectus possibilis simpliciter apprehendentis, quod est ens et non ens. Neque secundum compositionem aut divisionem in iudicio affirmativo, quia haec compositio et divisio est omnino prima et immediata et essentialis, et consequen ter non est susceptiva magis et minus, sed in indivisibili stat. Unde S. Thomas profunde dicit quod «quantum ad communia principia rationis sive speculativae sive prae ficae, est eadem veritas seu rectitudo apud omnes et ae- *>'< 'f’ i *! ii ’i V I · C3 144 c/> O O r . De corruptione et di.min. habituum C. I, § II, B: D1: DIM- HABITUUM ΝΛΤ. 0PERATIV. 145 qualiter nota» vel secundum rectitudinem aut veritatem ( est Metaphysica, potest indicare de veritate horum prin cipiorum in via indicii vel syntheseos ex veritate Primi et secundum notitiam vel certitudinem ‘. Et alibi affirmat Principii omnium rerum; at hoc est in alio genere cau quod «intellectus principiorum aequaliter invenitur in sae et non affert maiorem certitudinem subiecto; et in omnibus hominibus», quia «consequitur ipsam naturam super disputat aliquo modo contra negantes '; sed evi humanam, quae aequaliter in omnibus invenitur»2. denter non demonstrat haec prima principia, neque in 658. Neque per accidens augeri aut minui potest ita trinsece illustrat quoad vim essentialem terminorum et quod essentialiter augeatur aut minuatur, quia numquam connexionis eorum, quae ab ipsa natura fortius impo causa per accidens sortitur effectum suum nisi quatenus nitur. uno vel alio modo resolvitur in causam per se, quae hoc 660. Similiter quantum ad virtualitatem effectivam in casu pro augmento vel diminutione habitus principio- I rum dari nequit, ut modo dictum est. Consequenter ne- ( eorum, nam ista prima principia et iste habitus princi que cesatio ah opere —quae revera homini utenti ratio- I piorum explicite vel implicite intervenit semper in qua cumque posteriori cognitione. Quanto ergo cognitio subne impossibilis est. cum continuo utatur homo hoc habi sequens magis dilatatur, tanto etiam effectus illumina tu quandocumque iudicat et discurrit—, neque deceptio tionis huius habitus extenditur; et quanto aliqua reso nes aut fluctuationes circa veritates derivatas hunc habi lutio conclusionis ad principia magis explicita et firma tum tangunt, neque etiam usus eius regulatur voluntate, est, tanto etiam intensius et clarius illuminat cetera. Un quia prior est voluntate et necessario a natura imponitur. de in eodem loco in quo S. Thomas docet quod iste ha Unde iterum S. Thomas egregie ait: «Superior pars in bitus est aequalis in omnibus quantum ad eius radicem tellectus est in consideratione principiorum per se noto rum, per quae alia cognoscuntur; unde quantumcumque 1 vel essentiam, quia «consequitur ipsam naturam huma nam, quae aequaliter in omnibus invenitur», addit: «et dubitatio oriatur circa conclusiones, de certitudine prin tamen secundum maiorem capacitatem intellectus, unus cipiorum nihil minuitur»3, «sicut nigredo quae est in magis cognoscit virtutem principiorum quam alius»2. pede nihil diminuit de albedine quae est in capite»4. Ubi notandum est quod non dicit Thomas «veritatem», 659. Probatur secunda pars (accidentali ter quantum ut habent quaedam editiones et legerat Caietanus, sed ad effectus). Quantum ad conditiones quasdam acciden- 1 «virtutem, ut habet textus leoninus, et propter hoc non tales actus eius, quatenus per reflexionem criticam, Me- j est necesse recurrere ad glossam Caietani quantum ad taphysica exponit scientifice significationem terminorum > veritatem absolutam vel in se, quae opponeretur dictis primorum principiorum, et defendit ad hominem ad senin I-II supra allatis, sed solum quantum ad virtualitatem sum contra ea ore negantes, et sic magis explicitant et , huius veritatis illuminativam aliorum, et in hoc sensu depuratam notitiam habere potest quam sit notitia vul valent quae subdit Caietanus: «Eadem virtualiter sumpta garis, quae tamen essentialiter et substantialiter eadem magis penetrare constat nobilius ingenium, cui datum est et adeo clara et firma et vera. Unde Sapientia, quae est ex eis invenire et videre veritatem conclusionum»3. * ·* -•Ύ. P. II, Q. LUI. 3 O 3 o ΙΛ o σ ίΓ < .1 i.· . /'•MH II-II, 5, 4 ad 3. I Sent., dist. 17, q. 2, a. 5 ad 3 De malo, q. 7, art. 2 ad 8. * < ** %«£> I I-II, 66, 5 ad 4; IV Metaph., lect. 6, n. 596 sqs. 1 II-II, 5, 4 ad 3. J Caietanus, In II-II, 5, 4. □ ο 146 c ω * Ο G < G a G G O (Z. P. II, 0. LUI. De corruptione et diahn. habituum C. I, § II, B: De dim. habituum nat. opf.rativ 661. Habitus illativi seu discursivi vel mediati sunt sapientia et scientia et sub aliquo respectu, quantum ad rem nostram pertinet, ars. Nunc autem certum est istos habitus quandoque mi nui sive collective apud diversos homines et diversa tem pora, ut historia scientiarum demonstrat, ubi describun tur declinationes artium et scientiarum, sive etiam dis tributive apud unum eumdemque hominem secundum diversa tempora, sicut si dicamus quod aliquis studens, quando fecit examen doctoratus doctior erat quam post aliquot annos ministerii sacri vel explicationis humanio rum litterarum pro pueris et adolescentibus. Sed quomodo diminui possint difficilius explicatur. 663. Essentialiter quidem vel quantum ad ipsam ra dicem seu essentiam diminuuntur dupliciter, scilicet et per ordinem ad proprium subiectum seu quoad inhaeren dam, quatenus minus adaptantur subiecto eique minus fortiter inhaerent; et per ordinem ad proprium obtectum formale quo et quod, cui minus adhaerent et minus pe netrant; et ex utraque parte habetur diminutio essen tialis intensiva; sed insuper dari potest diminutio quasi extensiva intrinseca, quatenus numerus conclusionum, quae sunt semper de obiectis materialibus per se secun do, restringi potest, vel etiam minus limpide et explicite in principia resolvi. Causae autem huius diminutionis sunt plures, nempe: impedimenta seu difficultates partis sensitivae, propter aegritudinem aut passiones concitatas et absorbentes; oblivio partialis factorum seu elementorum materialium circa quae oportebat scientiam versari; defectus seu mi tigatio exercitii ipsius habitus scientific! una cum defectu resolutionis ad principia et interventus principiorum ad conclusiones. Ex hoc enim defectu accidit quod conclu siones minus fortiter et intense penetrentur. Ratio est, quia eadem causa contrario modo se ha bens est causa contrariorum l. Atqui sanitas et tranquil litas appetitus et exercitium conveniens partis sensitivae I sub directione partis rationalis, et intensio exercitii pro prii intellectus possibilis erga propria obiecta, et insuper motio activa et directio habitus superioris in inferiorem, erant causa augmenti habitus illativi, ut supra dictum I est, quaestione praecedenti, articulis 1 et 2; diminutio autem contrarie opponitur augmento; ergo et haec eadem contrario modo se habentia sunt causa contrarii, idest diminutionis habitus illativi. 662. conclusio: Habitus sapientiae, scientiae et artis diminui possunt essentialiter et accidentaliter I 664. Accidentaliter etiam diminui possunt huiusmoI di habitus tum intensive, quatenus minori conatu exer- Nam «virtus alicuius rei perfecte cognosci non potest nisi cognoscantur ea ad quae virtus se extendit» l; et ita ex co gnitione multarum conclusionum, quae augeri vel minui possunt et intensive et extensive, melius vel peius co gnoscitur virtualitas primi principii, et magis vel minus evolvitur virtualitas habitus intellectus. Unde dicendum est habitum intellectus augeri et mi nui posse accidentaliter quantum ad manifestationem ei effectus eius secundarios, eo fere modo quo crescebat scientia infusa animae Christi. Unde S. Doctor hanc di stinctionem, maioris sane momenti, inculcat his verbis: «Duplex est perfectio scientiae: unus quidem secundum essentiam, prout scilicet habitus scientiae augetur; alius autem secundum effectum, puta si aliquis, secundum eumdem et aequalem scientiae habitum, primo minora aliis demonstrat, et postea maiora et subtiliora»2. â) De diminutione habitus illativi 1 S. Thomas, I, 14, 5. 2 III, 12, 2. i In V Metaph., lect. 2 148 P. II, 0. LUI. De corruptione et dimin. habituum cent actus suos qui, quoad usum, pendent a voluntate applicante; tum extensive extrinsece, quatenus pauciora obiecta materialia considerantur, vel etiam numerus ac tuum considerationis restringitur. His enim omnibus modis potest minui aliquis habitus, quin tamen radix eius vel essentia tangatur. Et iste est defectus fervoris exterioris et sensibilis tum in considerando apud se, tum in exponendo coram aliis l; et hac de causa potest quis apparere minus sciens, quia minus eloquenter vel arden ter loquitur aut scribit, cum tamen revera sit aeque vel magis sapiens. 2) De diminutione habituum practicorum 665. Similiter habitus intellectuales practici, qui ver santur circa agibilia humana —nam quae de arte dici pos sent patent ex dictis de habitu illativo speculativo— sunt duo: quidam immediatus, qui dicitur synderesis; quidam vero mediatus seu illativus, qui dicitur prudentia. De illis ergo oportet nunc singillatim considerare. α) De diminutione synderesis 666. Diminutio syndereseos eodem modo potest ex plicari ac diminutio habitus intellectus, quia probabiliter sunt unus idemque habitus vel saltem eiusdem rationis. Attamen, sicut pro corruptione eius plura habebat S. Tho mas quam pro corruptione habitus intellectus, ita etiam quantum ad diminutionem. 667. conclusio: Dicendum est ergo synderesim noti posse diminui essentialiter, bene vero accidentaliter ali quo modo. 1 I Sent., dist. 17, q. 2, a. 1. C. I, § II, B: De dim. habituum nat. operativ. 149 668. Probatur. Essentialiter vel quantum ad essen■ tiam suam nequit diminui; quia vel diminueretur per se I aut per accidens. Atqui neutro modo. I Non per se, quia haec diminutio deberet afficere aut « lumen intellectuale aut species intelligibiles primorum • terminorum secundum proprias causas. Non lumen ipsum I intellectuale secundum propriam causam, quia si dicatur istud lumen esse ipsum intellectum possibilem poten tem intelligere, causa eius propria est anima rationalis i secundum essentiam suam, a qua procederet per simpli cem dimanationem; ipsa autem essentia animae nequit diminui sicut neque augeri, cum sit forma substantialis absoluta et omnino incorruptibilis; quando autem pro pria causa non diminuitur, neque proprius effectus. Si vero dicatur esse quid distinctum ab ipsa potentia in tellectiva ab eaque dimanatum, eadem sequitur conclu sio, quia erit adeo indiminuibile sicut ipsa potentia in tellectiva, quae, ut vidimus, nequit diminui in sua radice. Neque etiam species intelligibiles terminorum quan tum ad id quod in ipsis essentiale et formale est, quia ista diminutio aut procederet ex diminutione propriae causae, aut ex diminutione propriae vis repraesentativae obiecti, aut ex diminutione propriae vis attingendi pro prium obiectum, quod est verum practicum immediatum et per se notum omnibus. At ex nulla parte potest dari diminutio. Non ex diminutione propriae causae, quae est intellectus agens, quia intellectus agens nec in se nec in vi sua abstractiva est capax diminutionis et debilitatio nis, cum sit potentia naturalis omnino spiritualis et in corporea; neque ex diminutione propriae vis repraesen tativae obiecti proprii, quia haec vis est de propria na tura speciei intelligibilis, quae relationem transcendentalem dicit ad obiectum repraesentandum; neque ex vi intelligendi proprium obiectum, quia ista attingentia est omnino prima et immediata et fit sine motu ullo et dis cursu, ideoque non adest locus latitudini essentiali seu intensioni et remissioni. 11 w.'tj ··,« Ai,* ■ 2 150 * u> O o < β n § 0 a P. II, Q. LUI. De corruptione et dimin. habituum Neque per accidens diminui potest; quia haec diminutio deberet fieri am in genere causae quasi materialis, per dimmutionem seu debilitationem proprii subiecti, am per cessationem vel debilitationem operandi circa proprium obiectum. Sed neutrum dici potest. Non qui dem ex diminui ione proprii subiecti, quod est ipsa es sentia animae vel ipsa essentia intellectus possibilis, sal tem quantum ad species; sive autem anima sive intellec tus nequeunt diminui. Neque ex diminution e aut debilitatione operationis circa proprium obiectum, tum quia usus iste est conti nuus durante usu rationis, ideoque non datur locus ces sationi continuae; tum quia operatio illa est omnino na turalis et non pendet proprie loquendo a voluntate neque quoad specificationem neque quoad exercitium, et ideo semper eodem conatu et claritate procedit, absque in II tensione aut remissione essentiali. Ceterum, eo ipso quod per se nequit diminui, et quod causae per accidens ne queunt attingere ipsam essentiam syndereseos nisi me diante causa per se, sequitur synderesim quantum ad ra dicem vel essentiam suam esse intangibilem a causa creata 669. Potest tamen diminui vel debilitari habitus syn dereseos accidentalit er, nempe quantum ad effectum se cundarium eius, qui est influere in habitus inferiores rationis, et ita diminui potest et extensive, quia ad pau ciores conclusiones vel actus dirigendos vim suam exten dit; et intensive, quia minus clare et explicite et energice intervenit. At haec duo proveniunt ex appositione impe dimenti extrinseci, nempe ex passionibus vel alia simili causa, ex qua oritur quod intellectus practicus non dictet et imponat efficaciter iudicia sua rationi practicae et appetitui. Unde S. Thomas sapienter ait quod «impossi bile est in universali iudicium syndereseos extingui; in Caietanum, In I-II, 85, a. 2, n. 2 in fine. s I • :>*>* V C. I, § II, B: De dlm. habituum NAT. OPERATI V. 151 particulari vero operabili extinguitur quandocumque pec catur in eligendo; vis enim concupiscentiae vel alterius passionis ita rationem absorbet ut in eligendo synderesis universale indicium ad particularem actum non applicet. Sed hoc non extinguit synderesim simpliciter ( = essentialiter), sed secundum quid ( = accidentaliter). Unde sim pliciter loquendo, concedimus quod synderesis numquam extinguitur» Et supra dixerat quod «synderesis num quam praecipitatur in universali, sed in ipsa applicatione universalis principii ad aliquod particulare potest acci dere error, propter imperfectam vel falsam deductionem vel alicuius falsi assumptionem, et inde non dixit sim pliciter quod praecipitatur synderesis, sed quod conscien tia praecipitatur, quae universale iudicium synderesis ad particularia opera applicat» 2; «non enim deficit in uni versali, sed in applicatione ad singularia, et sic syndere sis non in se deficit, sed quodammodo in conscientia» 3. Et hanc doctrinam optime expressit Bafiez his verbis: «Inclinatio naturalis ad bonum secundum habitum na turaliter inditum scilicet synderesim, ex ea quidem parte qua respicit animam tamquam subiectum in quo est et a qua dimanat naturaliter, nec corrumpi potest, quia est propria passio animae incorruptibilis, sicut lumen pri morum principiorum speculabilium, ita lumen primorum principiorum practicorum; at ex parte qua respicit obiectum et actum circa obiectum, potest minui; quae mi nutio potius est secundum impedimenta extrinseca quam respectu subiecti cui inhaeret; non enim remittitur ha bitus, sed impeditur actus seu ligatur actus. Id quod ex perientia docet, nam consuetudo peccandi facit homines ineptiores ad bona ad quae, ante consuetudinem, erant naturaliter promptiores; imo, tantum potest crescere consuetudo, ut fere suffocata sit synderesis ad aliquod 2 S. Thomas, De Veritate, 16, 3. Ibidem, ad 1 et ad 2. De Verit. 17, 1 ad 1. i1 P. Π, Q. LUI. 152 De corruptione et dimin. habituum opus bonum contrarium malae consuetudini; est enim consuetudo altera natura» β) De diminutione prudentiae 670. Factum diminutionis habitus prudentiae appa ret tam clare sicut factum diminutionis virtutum mora lium, quae in prudentia connectantur, et totius vitae mo ralis naturalis, quae ad quatuor virtutes cardinales redu citur. Constat autem vitam moralem suas habere fluctua tiones sive in unoquoque distributive sive apud totam humanitatem collective. Certum est ergo prudentiam quandoque augeri, quandoque vero minui. Solum ergo manet explicandum quomodo et qua de causa minui possit. 671. conclusio: Dicendum est prudentiam diminui posse tum essentialiter seu quantum ad ipsam radicem habitus, tum accidentaliter. 672. Probatur. Essentialiter quidem minui potest du pliciter, scilicet intensive et extensive intrinsece. Et in tensive, tum per ordinem ad proprium subiectum seu quoad inhaerentiam, quatenus minus actuat ipsum et minus reducit ad actum perfectionis et minus ei connaturalizatur, et consequenter debilior est inhaerentia; tum etiam per ordinem ad proprium et formale obiectum eius, cui minus fortiter adhaeret et debilius ei compenetratur et assimilatur. Extensive autem intrinsece quan tum ad vim eius consiliativam et iudicativam et impera tivam super materiam et actus virtutum mere moralium, quatenus non descendit usque ad minima neque totam vitam moralem penitus informat quantum ad totum id quod informari debebat. Licet ergo non possit hic dari extensio per diversa media rationis separabilia sicut in Cf Ci. - Caietanlm, in l-i1, art/· c°nclusionc 5. edit, cit., coi. 693. 85, 2, n. 2 in fine. C. I, § II, B: Dii DIM. HABITUUM NAT. OPERATIV. 153 habitu scientiae, tamen dari potest extensio quaedam quoad quaedam singularia, ad quae non descendit vel quae non resolvuntur usque ad directionem prudentiae. Primus modus diminutionis dici potest remissionis; se cundus vero restrictionis. 673. Accident alit er etiam minui potest prudentia in tensive, quia minus intense operatur consiliando, indi cando et praecipiendo, tum etiam extensive vel potius restrictive, quia pauciores numero actus elicit aut impe rat, vel quia pauciora numero obiecta materialia seu casus particulares attigit. Uno autem verbo dici potest quod prudentia minuitur per torporem et pigritiam seu per defectum sollicitudinis, quae prudentiam complet. 674. Causa autem diminutionis essentialis sunt mul tiplices, et directe veniunt ex diminutione vel interruptio ne actuum concurrentium ad prudentiam perfectam, quae iterum diminutio venire solet ex debilitate partium integralium aut potentialium quae ad prudentiam perfectam requiruntur. Ita diminutio vel debilitatio scientiae mo ralis, quae praebet praemissam minorem universalem, et debilitatio sollertiae vel cogitativae et memoriae sensi tivae et docilitatis et circumspectionis et cautionis, direc te nata est causare debilitationem in ipso actu principali et habitu prudentiae. Insuper, quia in genere causae ma terialis, habitus prudentiae pendet ab habitu aliarum vir tutum cardinalium, quae sunt in appetitu, debilitas aut diminutio earum secum fert diminutionem habitus pru dentiae. Sive ergo ex parte principiorum rationis practicae sive ex parte cogitativae et aliorum ad prudentiam t maxime quiquoquomodo pertinentium, sive etiam dem— ex aliqua perturbatione aut irregularitate vel in docilitate appetitus rationalis aut sensitivi, habitus pru dentiae essentialiter debilitari potest. Unde iuvenes, qui multum subiacent passionibus non solent esse prudentes prudentia acquisita ’. 1 S. Thomas, In VI Ethic., lect. 7. 154 P. II, Q. LUI. De corruptione et dimin. habituum b) De diminutione habituum moralium C. I, § II, B: De dim. i 675. Consequenter agendum est de diminutione ha bituum mere moralium, qui sunt in appetitu superiori vel rationali, nam de habitibus moralibus subiectatis in appetitu sensitivo, qui est facultas quaedam organica, iam supra dictum est. Quia ergo in voluntate adest sola iustitia, ideo de diminutione habitus iustitiae dicendum est. Constat de facto iustitiam aliquando debilitari, sicut videmus in iudicibus et superioribus et tribunalibus, qui non semper eodem zelo et alacritate et rectitudine iusti tiam administrant. 676. conclusio: Vere dicendum est iustitiam minui posse tum essentialiter seu quoad ipsam radicem habi tus, tum etiam accidentaliter. I i ft Ka 677. Probatur. Si loquamur de iustitia generali vel legali, quae circuit veluti forma quaedam per ceteras vir tutes ad instar prudentiae, patet simili modo posse minui sicut prudentia ipsa. Si vero loquamur de iustitia particulari, tum commutativa tum distributiva, sine dubio minui potest essen tialiter tum quantum ad inhaerentiam et informationem proprii subiecti, secundum quod minus ei adaptatur vel connaturalizatur, tum etiam respectu proprii obiecti, quod est medium rei et rationis arithmeticum vel geo metricum, profundius et exactius attingendi. Nam sicut hoc duplici capite poterat essentialiter augeri, ita etiam hac duplici de causa potest essentialiter minui, quia eadem est contrariorum ratio. Similiter potest accidentaliter minui quantum ad fer vorem sensibilem actus et quantum ad actuum numerum et quantum ad plura obiecta mere materialia attingenda. Causae autem huius diminutionis possunt esse tum debilitatio iudicii et imperii prudentiae, tum debilitatio conatus et energiae seu firmitatis voluntatis, tum etiam perturbationes quaedam appetitus sensitivi, quae quo dammodo perturbare possunt iudicium prudentiae et dis trahere energias voluntatis. habituum nat. operativ. 155 Quomodocumque autem fiat, semper verum est, quan tum ad omnes istos habitus acquisitos vel mediatos, id quod dicit S. Thomas his verbis: «Habitus autem acqui sitarum virtutum, robur et firmitatem habent ex nostris operibus; unde cessantibus operibus, remittitur robur virtutis, etiam in se» seu essentialiter h SYNTHESIS QUAESTIONIS DE CORRUPTIONE ET DIMINUTIONE HABITUUM NATURALIUM SIVE LEGES HUIUSMODI PROCESSUS 678. Si autem modo, postquam hos omnes habitus singillatim consideravimus quoad corruptionem et diminutionem, synthetice eos omnes inspiciamus collective, poterimus dicere: 679. Prima lex: quanto habitus sunt inferioris ordi nis et dignitatis, tanto sunt magis diminuibiles et corrup tibiles; quanto vero sunt superioris ordinis et dignitatis, tanto sunt minus diminuibiles et corruptibiles; et inde est quod maxime corruptibiles et diminuibiles sunt habi tus entitativi corporales; minime autem corruptibiles et diminuibiles sunt operativi omnino primi et immediati, ut habitus intellectus et synderesis; medio vero modo sunt operativi secundum quod magis accedunt ad corpo rales at magis recedunt ab omnino primis. Et ratio est, quia diminutio et corruptio in qualita tibus, proprie loquendo, sunt alterationes; motus autem alterationis per se primo afficit tertiam speciem qualiatis; ceteras vero species ex consequenti secundum gra dum connexionis et dependentiae et propinquitatis ad tertiam speciem qualitatis. Iam vero constat dependen tiam habituum a qualitatibus tertiae speciei mensurari secundum gradum corporeitatis seu inferioritatis eorum; quia diminuibilitas et corruptibilitas sunt imperfectiones quaedam. 1 I Sent., dist. 17, q. 2, a. 5. 3 c 156 c o o P. II, Q. LUI. De corruptione et dimin. habituum Synthesis B S » *-ι 159 tumcumque homo peccet, nunquam laeditur ipsa essen vel potius materiae obiecti; nam perturbato sensu interio ri, perturbatur appetitus sensitivus sequens apprehensas tia animae neque capacitas eius ad bonum neque synderesis, quantum ad principium vel radicem eius, licet im formas eius; et aliquando e converso, perturbatio appe titus perturbat consequenter sensus interiores, qui direc pediatur ex appositione impedimentorum ne terminum, te praebent phantasmata intellectui agenti et possibili ve qui est bonum honestum in operibus, attingat, et hoc est diminui extrinsece et accidentaliter. Et hoc est quod sem luti materiam obiecti prorprii eorum. Hac ergo via et occasionaliter possunt influere in actus intellectus; et per inculcat S. Thomas, sive loquendo de malo in genere, utrum corrumpat bonum sive etiam specialiter loquen mediantibus talibus actibus, in habitus intellectus et in do de malo morali seu de peccato, utrum peccatum di actus et habitus voluntatis. Sed proprie loquendo non minuat aut totaliter auferat bonum humanae naturae2. | attingunt ipsam essentiam horum habituum, sed usum Et quidem haec diminutio potest in infinitum pro vel exercitium eorum prout pendet a facultatibus orga nicis. trahi, sicut et contraria augmentatio, quemadmodum idem Unde S. Thomas energice et verissime ait quod «scien Thomas observat locis citatis. tia non removetur per motum corporalem ( = alteratio680. Secunda lex: Alteratio proprie dicta potest ex nem sive voluntariam sive naturalem) quantum ad ipsam consequenti et per redundantiam quamdam directam im radicem (=essentiam) habitus, sed solum quantum ad im mutare et perturbare organa corporalia, habitus entitapedimentum actus, in quantum intellectus indiget in suo tivos, facultates organicas, habitus operativos in ipsis actu viribus sensitivis, quibus impedimentum affertur per subiectatos, qui ideo corrumpi possunt aut diminui in corporalem transmutationem»’; nam «pars intellectiva voluntarie. animae secundum se est supra tempus, sed pars sensitiva Unde potest quis ex causa omnino involuntaria amit subiacet tempori, et ideo per temporis cursum transmu tere istos habitus quantum ad id quod sunt, licet maneant tatur quantum ad passiones appetitivae partis et etiam in prima radice et virtualiter in ipsa anima intellectiva, quantum ad vires apprehensivas» 2. prout accidit in anima separata ante corporis resurrec Dicendum est ergo «quod per aegritudinem corrum tionem 3. Non est ergo inconveniens dicere quod homo pitur habitus scientiae quantum ad id quod est materiale sine peccato careat his virtutibus, quia corrumpi valent ineo, scilicet quantum ad phantasmata, non autem quan etiam hac via naturali. tum ad species intelligibiles, quae sunt in intellectu pos At istae alterationes non afficiunt directe facultates sibili» 3. spirituales in seipsis, nempe intellectum et voluntatem, Et clarius adhuc hanc dependentiam habituum supe ideoque neque habitus immediate radicatos in ipsis. Ut riorum a parte inferiori expressit his verbis: «Perfectio enim dictum est in tractatu de actibus humanis, nequit autem superioris partis animae, quantum ad sui generatio dari redundantia directa, ex parte subiecti, partis infe nem dependet a bona dispositione inferiorum partium, rioris in superiorem animae4, sed solum per viam obiecti non autem quantum ad sui conservationem·, homo enim naturaliter per inferiora et sensibilia ad interiora intelliI 3 quaestionis de corruptione Cf’Cunlra Gent., cap. 12, cum commentariis Ferrariensis. ' ûm ‘ 'tiam videnda sunt commentaria Salmanticexsium, t. VIII pp. 328-332: et De malo. q. 2, art. 11-12, ubi uberius et clarius rem hanc exponit. 3 I-II. 67, 1 ad 3; 67, 2. 4 I-II, 9, art. 2 et 5. ’ i I-II, 53, 1 ad Î I II, 53, 3 ad 3 I-II, 67, 2 ad r ·* · 160 P G ω «* en O n < >1 § ■ fl I P. II, Q. LUI. De corruptione et dimin. habituum gibilia pertingit; unde etiam defectus visus aut auditus potest impedire acquisitionem scientiae, non tamen di minuit scientiam iam acquisitam» «Tempus est causa oblivionis per accidens, in quan tum motus, cuius est mensura, est causa transmutationis» corporalis1 2. Et ex hoc apparet falsam esse doctrinam eorum qui ponunt alterationes in ipso intellectu et voluntate; et ae gritudines quasdam veluti compositas, seu alterationes plus minusve transitorias vel permanentes animae et cor poris, fingunt. Et ita loquuntur de neurasthenia, de hys teria, de epilepsia, de degeneratione, de abulia, de amen tia, quae si negativa sit dicitur dementia, si vero positiva dicitur mania aut paranoia. Dementia autem multiplici ter distinguitur: in minori gradu est imbecillitas, in maio ri gradu dicitur stupiditas, quae si simul sit cum defor matione organica dicitur cretinismus. Insuper dementia quandoque est precox, quandoque senilis, quandoque pa ralytica. At nequaquam dicere licet intellectum aut voluntatem esse diminutos aut debilitatos, quia ut sic semper mènent integri; solum ergo quantum ad operationes et per acci dens propter appositionem impedimentorum dici possunt debilitari; proprie enim solum debilitantur organa et vires organicae. Secus, deberemus dicere quod ipsa synderesis et habitus intellectus essentialiter vel quantum ad radicem suam tanguntur. Quanto ergo profundius et accuratius loquutus est S. Thomas! 681. Tertia lex: Non semper aequalis numerus ac tuum requiritur ad diminutionem vel etiam corruptionem eiusdem habitus, sicut et proportionaliter pro generatio ne et augmentatione dictum est. Hoc enim pendet ex maiori vel minori intensitate ac tus, et ex maiori vel minori praedispositione subiecti ad 1 De malo, 7, 2 ad 6. 2 Supp. 98, 7 ad 6. —' Synthesis quaestionis de corruptione... diminutionem et corruptionem. Unde iidem numero actus possunt minuere tantum habitus in uno et corrumpere in alio. Et similiter dicendum est quantum ad tempus vel mo mentum quo accidit diminutio vel corruptio. Possumus enim dicere quod diminutio accidit statim ac potentia ( vel habitus superior debilius influit modo permanenti in inferiorem habitum; corruptio autem, quando omni no cessat modo habituali et diuturno ab isto influxu. Tunc enim incipiunt crescere aut generari dispositiones contrariae, usque dum evadunt vere habituales, et tunc eodem instanti temporis quo producitur talis habitualis dispositio, cessat vel corrumpitur habitus contrarius. Habitus morales non sunt corruptibiles uno solo actu contrario, sed pluribus repetitis, sicut neque uno solo actu erant generabiles quantum ad essentiam suam; e contra, habitus intellectuales mediati seu illativi possunt uno solo actu corrumpi quantum ad essentiam vel spei ciem suam sicut et generari poterant uno solo actu, quan do nempe directe contrariatur obiecto formali quo vel quod aut primae conclusioni, nam respectu ceterarum conclusionum plus minusve remotarum non corrumpitur uno solo actu. § ΙΠ SOLVUNTUR DIFFICULTATES ARTICULORUM QUAESTIONIS A. Difficultates articuli primi ( 682. Obiectio prima: Natura non corrumpitur ma nente eo cuius est natura. Atqui habitus est natura quae dam, nam habitus per se primo dicitur in ordine ad na turam subiecti in quo est, et propterea dicitur «secunda natura». Ergo manente subiecto habitus, habitus non cor rumpitur. Saltem ergo sunt incorruptibiles illi habitus qui sunt, sicut in subiecto, in subiecto incorruptibili. 683. Respondetur. Distinguo mai.: Natura non corrumpitur manente eo cuius est natura, natura prima vel □ 162 en O o < o H 9 Π 3 O ΙΛ I k P. II, Q. LUI, De corruptione et di.min. habituum substantialis non corrumpitur manente eo cuius est na tura, nempe manente subiecto quod, concedo; natura se cunda vel accidentalis non corrumpitur manente subiecto eius, subdistinguo: non corrumpitur per accidens ex par te causae quasi materialis, concedo; non corrumpitur per se nec per accidens alio genere causae, si contingat talem naturam secundum alias causas habere contrarietatem, nego. Contradistinguo min.: Habitus est natura quaedam, prima vel substantialis, nego; secunda vel accidentalis, quae recipitur in natura prima sicut in subiecto, concedo. Et nego consequens et consequentiam. In hac obiectione plures latent aequivocationes. Prima quidem in acceptione verbi «natura». Natura enim prima seu constitutiva seu dans speciem subiecto non destrui tur manente subiecto, sicut neque specificatio corrumpi tur manente specificato, eo quod effectus formalis est inseparabilis a forma; at habitus non est natura hoc mo do, sed est natura «secunda» et in sensu diminuto et re- I lativo et participato, quia est essentialiter forma quae dam accidentalis relativa, quae non dat speciem subiecto vel naturae primae cui inest. Secunda aequivocatio datur in acceptione verbi «subiectum», quia subiectum potest esse etiam primum seu quod, et secundum et immedia tum seu quo. lam vero habitus non semper afficit subiec tum quod modo directo, sed plerumque afficit tantum po tentiam operativam, quae est subiectum quo. Licet ergo maneat subiectum quod, si tamen dispareat subiectum quo, potest habitus corrumpi. Quod si proprium subiectum habitus sit corruptibile, tunc etiam ex hac parte corrumpi valet, sicut accidit in habitibus entitativis qui subiectantur in corpore, quod est subiectum corruptibile; aliunde etiam corrumpi po test, quia non est unica causa corruptionis corruptio sub iecti; immo neque principalis, sed potius contrariétés ex parte causae efficientis et formalis. Habitus tamen, eo ipso quod est secunda natura si· militudinem naturae primae participat, et ideo est de se - * < SOLVUNTUR DIFFICULTATES ARTICULORUM QUAESTIONIS 163 permanens et difficile mobilis ct incorruptibilis. Optime ergo Conradus Koellin ponit tres similitudines inter habi tum et ipsam naturam, quando scribit: «Illud sicut (in verbis obiectionis: habitus est sicut natura quaedam) di cit similitudinem, non aequalitatem; similitudo autem non est omnino perfecta; quare sicut natura est omnino irremovibilis, ita habitus difficulter removetur; et est similitudo in alio: quia sicut id quod procedit a natura est delectabile, ita quod ex habitu; item, sicut natura operatur eodem modo ut in pluribus, ita habitus, singu lariter appetitivus. Unde possibile est quod id quod est contra naturam in se, est delectabile propter habitum, ut patuit supra, quaestione 31, articulo septimo»1. ’ Obiectio ergo procedit ex sophismate a secundum quid ad simpliciter·, quia enim habitus assimilatur naturae primae secundum quid seu in quibusdam et aliquo modo, concludere vult ad similitudinem simpliciter seu totalem. Est autem tanta differentia inter utrumque sicut inter substantiam et accidens et sicut inter id quod naturale est —ut sunt potentiae naturales— et id quod est adven titiam seu acquisitum, ut sunt habitus operativi. Et hac de causa dixit Aristoteles quod illi qui sunt incontinen tes ex consuetudine sunt magis sanabiles quam illi qui incontinentes sunt a natura, quasi ex naturali corporis complexione vel temperanmento2. I 684. Obiectio secunda. Saltem habitus scientiae est incorruptibilis. Aut enim corrumperetur per accidens, ad corruptionem subiecti, et hoc est impossibile, cum subiec tum scientiae sit intellectus possibilis qui incorruppibilis est; aut corrumperetur per se, ex causa contraria, et neque hoc est possibile, quia species intelligibiles non habent contrarium. 685. Respondetur. Concedo mai.: aut corrumperetur per se aut per accidens. Nego min. Quia potest corrumpi 1 Conradus Koellin, In III, h. 1 edit, cit., p. 358 a. 1 S. Thomas, In VII Ethic., lect. 10, in fine. i 3 It 1 I c cω » 0 o n < g r»O O ΙΛ O I I «λ; 164 P. II, Q. LUI. De corruptione et oimin. habituum per se, non quidem propter contrarietatem ipsarum spe spe- cierum intelligibilium secundum se, sed propter contrarie tatem ordinationis earum in propositionibus et in syllo gismo, ut ex dictis patet; insuper, corrumpi potest per accidens, non quidem ex corruptione subiecti principalis, sed ex parte causae efficientis seu conservantis, eo modo quo in expositione doctrinae dictum est. 686. Obiectio tertia. Quod non est alterabile non est corruptibile. Atqui habitus scientiae et virtutis non sunt alterabiles. Ergo habitus scientiae et virtutis non sunt corruptibiles. 687. Respondetur. Distinguo mai.: Quod non est al terabile neque motu alterationis proprie dictae neque mo tu alterationis analogice sumptae, non est corruptibile, concedo; quod non est alterabile alteratione proprie dic ta, bene vero alteratione analogice dicta, non est corrup tibile, subdistinguo: non est corruptibile proprie, sicut corpora alterabilia, concedo; non est corruptibile analo gice, sicut res amissibiles vel destructibiles, nego. Contraditinguo min.: Scientia et virtutes non sunt al terabiles motu alterationis proprie et univoce dictae, con cedo; motu alterationis analogice et metaphysice sump tae, nego. Et nego consequens et consequentiam. Solutio patet ex dictis dum exponeremus doctrinam | articuli. Corruptio physica fit motu alterationis physico; at corruptio metaphysica qualitatum spiritualium potest fieri motu quodam proportionali metaphysico, qui potest dici analogice alteratio quaedam. Unde uno verbo S. Tho mas respondet quod «per intelligibilem motum rationis potest corrumpi habitus scientiae, etiam quantum ad ip sam radicem habitus» *. Virtutes autem morales non sunt firmiores et permanentiores virtutibus intellectualibus quantum ad essen- ‘•i X*·. i S. Thomas, hic, ad 3. SOLVUNTOR DIFFICULTATES ARTICULORUM QUAESTIONIS 165 tiam vel radicem habitus, quae sumitur ex propriis causis eius, sed quantum ad usum vel exercitium in hac vita. In ratione ergo habitus, virtutes morales sunt multo im perfectiores intellectualibus, ut supra dictum est, ex I Par te, quaestione 66, articulo tertio ad primum, et valde cla re exponitur in fine huius solutionis ad tertium. Verbum autem Aristotelis si inspiciatur in suo con textu (I Ethicorum, cap. 10, n. 10), hoc et nihil aliud pos tulat. Loquitur enim ibi de beatitudine, quae consistit in operatione et de se postulat statum vel permanentiam. Iam vero, bona corporalia et exteriora caduca et fluxa sunt; bona autem animae sunt digniora et firmiora; sed ( usus vel operatio scientiae mere speculativae in hac vita non potest multum durare, dum e contra usus vel ope ratio virtutum moralium continuo esse potest. Unde pro hac vita praesenti, quae activa maxime est, beatitudo con sistit in exercitio virtutum moralium seu activarum. Et S. Thomas, exponens locum illum Aristotelis, egre gie scribit: «Nihil enim humanorum invenitur esse ita constanter permanens sicut operationes secundum virtu tem. Manifestum est enim quod exteriora bona, et etiam interiora bona ad corpus pertinentia, cum sint materia lia et corporalia, per se subiecta sunt mutationi; ea vero quae ad animam pertinent, solum per accidens; unde minus subjacent mutationi. Eorum vero quae ad animam pertinent, quaedam per tinent ad intellectum, sicut scientiae; quaedam vero ad operationes vitae, sicut virtutes. Quae quidem permanentiores sunt ipsis disciplinis, idest scientiis demonstrativis. Quod quidem intelligendum est, non quantum ad ma teriam {obiectum), nam scientiae demonstrativae sunt circa necessaria, quae impossibile est aliter se habere; sed est intelligendum quantum ad exercitium actus·, non enim imminet nobis ita continuum exercitium speculatio nis scientiarum sicut operationum secundum virtutem. Continuo enim occurrunt nobis ea in quibus oportet nos agere secundum virtutem vel contra virtutem, sicut usus ciborum, consortia mulierum, collocutiones homi12 Γ A5 ! α c- £ 166 t i (/> a I O ce, O P. II, Q. LUI. De corruptione et dimin. habituum num ad invicem et alia huiusmodi, in quibus continuo versatur vita humana. Unde oportet quod habitus virtutis magis per con suetudinem firmetur in homine quam habitus scientiae; et inter ipsas virtutes, illae quae sunt honorabilissimae videntur esse permanentiores res, tum quia magis intense, tum quia magis continue operantur homines ad hoc quod secundum eas vivant. Et tales sunt operationes virtutum in quibus consistit felicitas, quia sunt perfectissimae ut dictum est; et istud naturaliter est causa quare homo non obliviscitur esse virtuosus, quia scilicet continue in his homo exercitatur. Est et alia causa, quia scilicet virtus consistit princi paliter in appetitus inclinatione, quae per oblivionem non tollitur» *. B. Difficultates articuli secundi 688. Obiectio prima. Forma essentialiter simplex non est essentialiter diminuibilis, quia aut tota retinetur aut tota amittitur. Atqui habitus est forma essentialiter sim plex. Ergo habitus non est essentialiter diminuibilis. 689. Respondetur. Distinguo mai.: Forma essentiali ter simplex, dum modo sit substantialis et absoluta, non est essentialiter diminuibilis, concedo’, forma essentiali ter simplex, accidentalis tamen et relativa ad subiectum in quo est et ad obiectum ad quod est, non est essentia liter diminuibilis, nego. Contradistinguo min.: Habitus est forma essentiali ter simplex, accidentalis tamen et relativa ad subiectum in quo est et ad obiectum ad quod est, concedo’, substan tialis et absoluta, nego. Et nego consequens et consequentiam. 1 In I Ethic., lect. 16. SOLVUNTUR DIFFICULTATES ARTICULORUM QUAESTIONIS 167 Solutio patet ex dictis supra, quaestione 52, articulo primo. Simplex enim uno modo potest latitudinem quam dam virtualem habere, per ordinem ad alia ad quae dicit relationem transcendentalem. Et sic, absolute conside rata seu in abstracto, forma habitus est essentialiter quid simplex; at haec forma est essentialiter relativa et ad subiectum et ad obiectum; et ideo, utpote accidentalis, dicit ordinem transcendentalem ad proprium subiectum, cum quadam possibili latitudine; et, utpote relativa, ma xime si operativa sit, dicit ordinem transcendentalem ad proprium obiectum attingendum, cum magna latitudine, eo vel magis si obiectum illud ulterius virtualitatem magnam habeat et plura alia sub se contineat ordinata ad unum principale, sicut accidit in scientiis. 690. Obiectio secunda. Ad impossibile. Si habitus di minueretur, diminutio conveniret ei aut ratione sui aut ratione subiecti in quo est. Atqui neutrum dici potest. Non primum, quia tunc eadem species habitus praedica retur de suis individuis inaequaliter, idest secundum ma gis et minus, quod absurdum est. Non secundum, quia tunc conveniret ei diminutio per accidens et non esset quid commune formae et subiecto formae. Ergo nullo mo do habitus diminui potest. 691. Respondetur. Concedo mai. et nego min. et con sequentiam. Revera enim diminutio convenit habitui et secundum se et ratione inhaerentiae subiecti. Secundum rationem inhaerendae in subiecto, quia est forma accidentalis, quae non dat esse specificum subiecto, et ideo latitudinem quamdam habet prout subiectum magis vel minus par ticipat formam illam et plus minusve ab ea actuatur et informatur et perficitur; secundum se etiam, quia habi tus est essentialiter forma quaedam relativa in ordine ad finem subiecti, qui est perfecta informatio a forma illa vel perfecta operatio, secundum modum suum. Quo cumque autem modo sumatur diminutio, essentialiter convenit habitui seu afficit ipsam essentiam habitus, tum □ 168 p. II, Q. LUI. De corruptione et dimin. habituum = δ » ί ο 3 ο ο εΛ quia utrique extremo dicit relationem transcendentalem 1 seu essentialem, ut forma accidentalis et ut forma relati va, tum etiam quia haec duplex consideratio non dicit diversas res distinctas aut separatas, sed distinctas con siderationes unius eiusdemque realitatis. Unde ipse S. Thomas iam praeoccupavit istam difficultatem quando supra, quaestione 52, articulo primo, dixerat: «Non au tem haec distinctio procedit secundum hoc quod forma habeat esse praeter materiam vel subiectum, sed quia alia est consideratio eius secundum rationem speciei suae, et alia secundum quod participatur in subiecto», nam prima est specifica, alia vero quasi generica; differentia autem et genus non dicunt diversas res neque diversam essentiam, sed unam eamdemque. Constat ergo obiectionem esse vere puerilem. 692. Obiectio tertia. Per modum instantiae cuius dam. Quod non convenit habitui secundum se vel ratione sui, non convenit ei secundum participationem in subiec- I to, quia de essentia habitus est dicere ordinem ad subiec tum et per illum ordinem definitur. Atqui diminutio po tius dicitur de habitu secundum rationem subiecti quam secundum rationem sui, idest diminutio non convenit ha bitui secundum se. Ergo neque secundum participatio nem subiecti. 693. Respondetur. Transeat maior, et nego minorem et consequentiam. Solutio patet ex dictis. In habitu sunt duae rationes essentialiter distinctae in una tamen essentia, nempe ra tio formae accidentalis qua convenit cum omnibus acci dentibus, et quaecumque hoc modo conveniunt ei, conve niunt per ordinem ad subiectum in quo est, et a subiecto accipitur formalis denominatio; alia ratio est specifica et propria, nempe ratio formae accidentalis, quae est qua litas primae speciei, et haec est essentialiter forma quae dam relativa quae per se primo definitur per ordinem ad terminum vel finem a quo specificatur, et sic formalis denominatio intensionis et remissionis incipit a forma et SOLVUNTUR DIFFICULTATES ARTICULORUM QUAESTIONIS 169 terminatur ad obiectum, quod insuper habere potest ali quando virtualitatem et latitudinem quamdam, etiam se cundum se. Habitus ergo utroque modo augeri et minui potest, quia est forma accidentalis relativa', si vero esset forma accidentalis absoluta, tunc non posset augeri et minui nisi secundum inhaerentiam vel per comparationem ad subiectum *. C. Difficultates articuli tertii 694. Obiectio prima. Quod non causât corruptionem aut diminutionem qualitatis debilioris non causât corrup tionem aut diminutionem qualitatis firmioris. Atqui sola cessatio ab opere non causât corruptionem aut diminutionem qualitatis debilioris, nempe tertiae speciei quali tatis, quae est passio et patibilis qualitas. Ergo sola ces satio ab opere non causât corruptionem aut diminutio nem qualitatis firmioris, quae est qualitas primae spe ciei, nempe dispositionis et habitus. 695. Respondetur. Transeat mai. vel potius distinguo: quando cetera omnia sunt paria utrobique, concedo; quando non paria, sed inaequalia, nego. Nego min. et consequentiam. Ratio solutionis est quia quandoque sunt quaedam qualitates tertiae speciei quae, etsi non operentur, non tamen insurgunt ipso facto contraria corrumpentia aut diminuentia; quandoque vero insurgunt, et tunc si non operentur, per accidens corrumpuntur aut diminuuntur per solam cessationem ab opere, sicut calor aeque dimi nuitur aut etiam totaliter corrumpitur per solam cessa tionem a calefaciendo. Unde in maiori dixi: ceteris pa ribus. i Cf. responsionem S. Thomae et ea quae dicta sunt supra, ad q. 52, art. 1. i. p P M 8 170 o P. II, Q. LUI. De CORRI'PTIOX'E ET DIMIN. HABITUUM Respectu vero habituum humanorum in hac vita sem per occurrunt contraria corrumpentia aut diminuentia, nisi per positivos actus removeantur *. ςη Ο ο 696. Obiectio secunda. Diminutio et corruptio habi tus sunt motus quidam causati ab aliquo movente, quia omnis motus est ab aliquo movente. Atqui cessatio ab opere seu a motu activo non est aliquid movens, sed po tius contrarium. Ergo diminutio et corruptio habitus ne queunt causari a sola cessatione ab opere. 3 η fi £ 3 I 0 ΪΛ Ο 697. Respondetur. Distinguo mai.: Diminutio et cor ruptio habitus sunt quidam motus causati ab aliquo mo vente, per se vel per accidens movente, concedo-, per se tantum et semper, nego. Contradistinguo min.: Sola cessatio ab opere habitus non est aliquod principium movens ad diminutionem vel corruptionem eius, per se, concedo·, non est principium movens per accidens, nego. Et nego consequens et consequentiam. Sola ergo cessatio ab opere habitus potest esse causa diminutionis et corruptionis habitus, non quidem per mo dum moventis per se et principaliter, sed per accidens et secundario, eo modo quo removens prohibens est cau sa per accidens motus 2. 698. Obiectio tertia. Quae sunt supra tempus non cor rumpuntur neque diminuuntur per diuturnitatem tem poris, ad quam reducitur cessatio totalis a motu seu ab opere, quod tempore mensuratur. Atqui saltem habitus spirituales, nempe scientiae et virtutes, quae sunt sicut in subiecto in facultatibus pure spiritualibus, quae sunt su pra tempus, sunt et ipsae supra tempus. Ergo saltem scientiae et virtutes sunt habitus qui non corrumpuntur aut diminuuntur per diuturnitatem temporis seu per solam cessationem ab opere. Cf. S. Thomam, De malo, 2, art 11-12 Cf. De malo, 2, art. 11 initio corporis articuli. SOLVUNTUR DIFFICULTATES ARTICUIORUM QUAESTIONIS t 171 699. Respondetur. Distinguo mai.: Quae sunt supra tempus totaliter seu omnino, idest tum secundum se et essentialiter tum secundum accidentalia et disponentia, non corrumpuntur neque diminuuntur per diuturnitatem temporis, concedo; quae sunt supra tempus secundum aliqua tantum, non corrumpuntur neque diminuuntur per solam cessationem ab opere, sub distinguo', non corrum puntur quantum ad ea quae sunt supra tempus, concedo; non corrumpuntur quantum ad ea quae non sunt supra tempus, nego. Contradistinguo min.: Scientiae et virtutes sunt habi tus qui supra tempus, totaliter seu omnino, nego; partia liter seu quoad aliquid, subdistinguo: quantum ad id quod essentiale et formale est in ipsis, concedo; quantum ad id quod accidentale et materiale et dispositivum est in eis, nego. Et nego consequens et consequentiam. Solutio patet ex dictis, quia hac via, per accidens et accidentaliter corrumpi et diminui possunt, dependentiae a corporalibus et sensibilibus. CAPUT II DE CORRUPTIONE ET DIMINUTIONE HABITUUM SUPERNATURALIUM 700. Consequenter, secundum promissa, agendum est de corruptione et diminutione habituum supernaturalium; et quidem modo proportionali considerabimus: I primo, corruptionem seu amissionem; secundo, diminu tionem eorum. DE CORRUPTIONE HABITUUM SUPERNATURALIUM I 701. Ut in hac re clare procedamus, possumus di stinguere habitus intrinsece supernaturales in tres series: Prima series continet omnes habitus communes statui viae et statui termini, et sunt gratia sanctificans, caritas, dona Spiritus Sancti et virtutes morales infusae; secunda series continet habitus supernaturales proprios solius status viae, et isti sunt fides et spes theologica; tertia series continet habitus proprios solius status termini vel patriae, et isti sunt lumen gloriae et beatitudo formalis ut status. Circa singulas autem series discutiemus et factum cor ruptibilitatis vel incorruptibilitatis, et rationem vel cau sam eius. r: 174 P. IL O· LUI. De corruptione ET DIMIN, HABITUUM A. De corruptione habituum comunnium viae et termino 3 702. Ut modo dictum est, habitus communes viae et termino sunt illi omnes qui non solum in iustis in hac vita, sed et in altera a beatis habentur; et revera sunt illi omnes habitus qui necessario connexi sunt cum gra tia sanctificante, nempe caritas, dona Spiritus Sancti et virtutes morales infusae. Videnda est ergo eorum corrup tibilitas in statu viae et in statu termini. 1. De corruptione habituum communium viae et termino in statu viae a) De facto corruptionis seu amissionis vel saltem de eius possibilitate 703. Quia non est eadem certitudo quoad connexio nem gratiae et caritatis ex una parte, et donorum Spiri tus Sancti et virtutum moralium cum gratia et caritate ex alia parte, ideo factum distinctim quoad utramque se riem considerabimus. 704. a) De facto corruptionis gratiae et caritatis in statu viae. Ut in tractatu de caritate dicendum est, negave runt caritatem et gratiam semel habitam amitti posse tum lovinianus, ut refert S. Hieronymus ’, tum calvinistae quidam, tum alio sensu amauriani, quibus ex parte acce dunt beguardi et beguinae2, et quietistae3. Est autem de fide gratiam et caritatem viae amitti posse et quandoque de facto amissam fuisse. Ita, Conci lium Tridentinum docet sub anathematis poena, Adamum, cum mandatum Dei in paradiso transgressus est, ’ S. Hieronymus, Lib. II adversus lovinianum, n. 1 ML 23 281 2 Concilium Viennense, Denz. 471 ï Innocentius XI, Errores Michaelis de Molinos, Denz. 1277, 1281, 1282, 1272, 1275; Clemens XI, Errores Paschasii Quesnel, Denz. 1393. C. II, § I: De corruptione ιιλβ. » supernaturaltum 175 statim sanctitatem et iustitiam, in qua constitutus fuerat, amisisse'. Constat etiam ex Sacris Litteris David et Sa lomonem a gratia Dei aliquando excidisse; et idem dic de Petro Apostolo et de luda Iscariote. Praeterea, idem Concilium definit: «Si quis hominem semel iustificatum dixerit amplius peccare non posse ne que gratiam amittere, atque ideo eum, qui labitur et pec cat, numquam vere fuisse iustificatum... anathema sit»2. Et idem supponit Concilium quando loquitur de Sacra mento poenitentiae, quod proprie est contra peccata mor talia post baptismum commissa, quibus gratia et caritas Dei amissa erat Aliunde idem Concilium explicat iustificationem, quae formaliter fit per gratiam sanctificantem, per ipsam cari tatem, quae diffunditur in cordibus nostris per Spiritum Sanctum eique inhaeret4. De gratia ergo et caritate sunt explicita documenta quod amitti possunt in hac vita et quod de facto quan doque amissae fuerunt. 705. β) Quantum vero ad alios habitus supematu rales minor est certitudo. Tamen sunt quaedam Ecclesiae documenta. Nam de connexione donorum Spiritus Sanc ti cum caritate et de eorum in coelo permanentia, exstat doctrina Leonis XIII in Encyclica «Dwinum illud mu nus»; de exsistentia autem et connexione virtutum mo ralium cum gratia et caritate, adest suppositio in re sponsione Innocentii III ad Isambertum Arelatensem 5 et in Concilio Viennensi6, et clare in causa beatificationis et canonizationis servorum Dei7, ubi examinanda et pro banda est exsistentia virtutum cardinalium in gradu heConcilium Tridentinum, ses. 5, Denz. 788. Concilium Tridenti num, ses. 6, can. 23, Denz. 833. 3 Concilium Tridentinum, ses. XIV, can. 1, 2, Denz. 911, 912. 4 Concilium Tridentinum, ses. 6, c. 7, Denz. 800; Concilium Arau sionum II, can. 25, Denz. 198. s Innocentius III, Maiores Ecclesiae causas, Denz. 410. * Concilium Viennense, Errores Petri loannis Olivi, Denz. 483. ’ C. I. C., can. 2104. - · 3 I o 176 P. II. Q. LUI. De CORRUPTIONE ET DIMIN. HABITUUM roico; quae, certe, non .sunt virtutes naturales et aequisitae, quae sanctitatem supernaturalem non afferunt; sed infusae ct superna tu rales. Quod si ita est, simul cau santur et conservantur et crescunt et pereunt. Unde com munis sententia theologorum est quod, una cum gratia et caritate, amittuntur etiam dona Spiritus Sancti et vir tutes morales infusae. c ω * i 0 n < n n § a b) De ratione vel causa huius corruptionis vel amissionis f o (Λ O c 706. De fide est omni et soli peccato mortali, et non tantum peccato infidelitatis, amitti gratiam et caritatem, et consequenter ceteros habitus infusos necessario con nexos cum gratia et caritate. Omni quidem mortali peccato, nam docet Tridentinum: «Adversus etiam hominum quorumdam callida in genia, qui per dulces sermones et benedictiones seducunt corda innocentium, asserendum est non modo infidelita te, per quam et ipsa fides amittitur, sed etiam quocum que alio mortali peccato, quamvis non amittatur fides, acceptam iustificationis gratiam amitti, divinae legis doc trinam defendendo, quae a regno Dei non solum infide les excludit, sed et fideles quoque, fornicarios, adulteros, molles, masculorum concubitores, fures, avaros, ebrio sos, maledicos, rapaces ceterosque omnes, qui lethalia committunt peccata»2. Unde «si quis dixerit nullum esse mortale peccatum nisi infidelitatis, aut nullo alio, quantumvis gravi et enor mi, praeterquam infidelitatis, peccato semel acceptam gratiam amitti, anathema sit»3; et «si quis dixerit baptizatum non posse, etiamsi velit, gratiam amittere, quantumcumque peccet, nisi nolit credere, anathema sit»4. Solo etiam mortali peccato; nam idem Concilium ait: «Licet enim in hac mortali vita, quantumvis sancti et ilisI Cor. 6, 9 sqs. Concilium Trïdentinum, ses. 6, c. 15, Denz. 808 Concilium ses' 6’ can· 27’ Denz· 837. Concilium Trïdentinum, ses. 7, can. 6, Denz. 862. De corruptione hab. supernaturalium 177 ti, in levia saltem et quotidiana, quae etiam venialia dicuntur, peccata quandoque cadant, non propterea desi nunt esse iusti; nam iustorum illa vox est et humilis et verax: dimitte nobis debita nostra» *; «nam venialia, quibus a gratia Dei non excludimur et in quae frequen tius labimur, quamquam recte et utiliter citraque om nem praesumptionem in confessione dicantur, quod piorum hominum usus demonstrat, taceri tamen citra culpam multisque aliis remediis expiari possunt»2. Hoc ergo dato ex doctrina fidei, ratio theologica, hoc est, scientia sacra debet explicare tria: primo, rationem connexionis inter gratiam seu caritatem et ceteros illos i habitus supematurales, quos diximus; secundo, hoc da to, cur solo peccato mortali corrumpantur vel amittan tur et non aliis de causis; tertio, dato quod solo mor tali peccato destruantur, quomodo peccatum mortale cor rumpit hos habitus. 707. a) Exsistentia virtutum moralium infusarum et ratio connexionis earum cum caritate. Exsistentia earum. Ratio cur dentur virtutes mo rales infusae ultra virtutes morales acquisitas est du plex: Prima procedit ex proportione mediorum et finis et est huiusmodi: principia operationum circa media de bent esse proportionata principiis operationum circa fi1 nem, quia inter finem et media appropriata ad finem de bet esse proportio. Atqui principia operationum circa finem supernaturalem sunt intrinsece supematuralia et infusa a Deo, nempe virtutes theologicae; principia au tem circa media, proportionata fini supernatural! et prin cipiis supematuralibus circa finem, non possunt esse ni si principia intrinsece supematuralia et infusa; et haec sunt virtutes morales. Ergo dari debent virtutes morales infusae seu intrinsece supernaturales. Aliis verbis: ea- > Concilium Trïdentinum, ses. 6, c. 11, Denz. 804. 2 Concilium Trïdentinum, ses. 14, c. 5, Denz. 899. . · 178 Ρ. Π. Q. LUI. De corruptione et di.min. habituum dem est proportio virtutum moralium ad theologicas quae est inter finem supernaturalem et media ad hunc finem, quia virtutes theologicae sunt circa finem, mora les autem sunt circa media. Atqui media ad finem in trinsece supernaturalem ducentia sunt intrinsece supernaturalia sicut ipse finis. Ergo et virtutes morales sub servientes theologicis debent esse intrinsece supematurales seu infusae. Theologicae ordinant intentionem; mo rales vero executionem in finem supernaturalem inten tum. Secunda ratio procedit ex proportione inter ordinem naturalem et ordinem supernaturalem. Ita se habent in ordine supernatural! virtutes circa media ad virtutes cir ca finem sicut in ordine naturali virtutes acquisitae ad primas et congenitas, nempe ad synderesim et intelletum. Atqui in ordine naturali, ultra istas virtutes imme diatas circa principia, dantur etiam aliae proportionatae naturales circa media et conclusiones. Ergo et in ordine supernatural! dari debent virtutes supernaturales et in fusae circa media, ultra virtutes supernaturales et infu sas circa finem. Et ex hac duplici ratione apparet etiam quod istae virtutes morales infusae debent esse intrinsece superna turales seu quoad substantiam, et non quoad modum tantum, quia secus non esset proportio intrinseca et realis inter media et finem neque inter ordinem naturalem et supernaturalem, nam tunc ordo naturalis esset me lior et magis perfectus in suo genere quam ordo supernaturalis in suo1; consequenter debent esse specifice seu essentialiter distinctae a virtutibus moralibus acquisitis circa eamdem materiam. 708. Connesio earum essentialis cum gratia et cari tate. Connexio cum gratia sanctificante apparet ex duobus: Primo, ex proportione inter ordinem naturalem et superi S. Thomas, I-II, 63, 3-4. C. Π, § I: DH corruptione iiab. supernaturalium 179 I naturalem, hoc modo: ita sc habent virtutes morales infusae et dona Spiritus Sancti ad gratiam sanctifican tem in ordine supernatural!, sicut in ordine naturali se habent potentiae animae ad ipsam essentiam animae. Atqui in ordine naturali potentiae animae necessario connectuntur cum essentia animae, sicut cum propria ori gine et radice cuius sunt veluti surculi et dimanationes vel proprietates. Ergo et in ordine supernatural! virtu tes morales infusae et dona Spiritus Sancti necessario connectuntur cum gratia sanctificante. Secundo, ex pro prio conceptu gratiae sanctificantis seu iustitiae perso nalis. lustitia enim qua iustificatur impius non est iustitia particularis, sed generalis quae complectitur omnes virtutes quae ad perfectam sanationem hominis peccato ris requiruntur. Unde argumentum: partes quasi inte ndes et potentiates alicuius totius sunt necessario con nexae in illo toto, utpote in eo naturaliter inclusae. Atqui omnes virtutes supernaturales sunt veluti partes inté grales et potentiales iustitiae qua impius iustificatur et sanctificatur, quae est gratia integraliter sumpta. Ergo omnes virtutes sunt necessario connexae cum gratia sanc tificante et in ea inclusae. Connexio virtutum moralium infusarum cum carita te constat ex dictis: Virtutes necessario et essentialiter connexae cum virtute necessario et essentialiter connexa cum caritate, sunt et ipsae essentialiter et necessario connexae cum caritate. Atqui virtutes morales infusae sunt essentialiter et necessario connexae cum prudentia infusa, quae aliunde est et ipsa necesario et essentialiter connexa cum caritate. Ergo virtutes morales infusae sunt necessario et essentialiter connexae cum caritate. Maior patet, quia quae sunt connexa cum tertio sunt connexa inter se. Minor constat quoad connexionem virtutum mora lium infusarum cum prudentia infusa, quia ita se habent virtutes morales infusae ad prudentiam infusam sicut se habent virtutes morales acquisitae ad prudentiam ac quisitam. Atqui virtutes morales acquisitae sunt neces- 3 ο ω » r> (Λ g < η κ η3 ο Γν · IE Ό CA Ο Ü rr < · I'· ? »» · r *· C. II, § I: ΙθΟ P· 11« 0. LIU. De corruptione CORRUPTIONE jiab. SUPERNATURALÏUM 181 et dimin. habituum sario et essentialiter connexae cum prudentia acquisita, ita ut neque illae sine prudentia neque prudentia sine illis dari possint. Ergo et virtutes morales infusae sunt necessario et essentialiter connexae cum prudentia in fusa. Quoad connexionem vero prudentiae infusae cum ca ritate constat, quia ita se habet prudentia infusa ad ca ritatem, sicut se habet prudentia acquisita ad synderesim et ad naturalem inclinationem voluntatis in bonum honestum. Atqui prudentia acquisita est necessario et essentialiter connexa cum synderesi et naturali inclina tione voluntatis ad bonum. Ergo et prudentia infusa est necessario et essentialiter connexa cum caritate ’. Connexio donorum Spiritus Sancti cum caritate. Ita se habent dona Spiritus Sancti ad caritatem, sicut se habent virtutes morales acquisitae ad prudentiam ac quisitam et virtutes morales infusae ad prudentiam in fusam. Atqui virtutes morales acquisitae necessario et essentialiter connectuntur cum prudentia acquisita, et similiter virtutes morales infusae cum prudentia infusa. Ergo et dona Spiritus Sancti necessario et essentialiter connectuntur cum caritate. Maior, ubi unice potest esse difficultas, facile patet. Nam dona Spiritus Sancti disponunt formaliter vires nos tras ut facile moveantur a ratione divina per impulsum Spiritus Sancti, sicut virtutes morales disponunt for maliter vires appetitivas ut facile moveantur a ratione humana per prudentiam. Atqui haec facilitas non habe tur absque coniunctione permanenti cum Spiritu Sancto movente, quia movens et motum oportet esse simul seu connexa; aliunde autem Spiritus Sanctus non unitur no bis nisi nobis inhabitando, quod fit per caritatem, quae diffusa est in cordibus nostris per Spiritum Sanctum, qui datus est nobis. Ergo dona Spiritus Sancti revera connectuntur necessario et essentialiter cum caritate2. ΜΙ, 65, 1-3. Ι-ΙΙ, 68, 5. De 709. β) Cur haec omnia corrumpantur solo peccato mortali. Hi enim omnes habitus infusi considerari possunt ex triplici capite.· uno modo, ex parte propriae causae effi cientis eorum, quae Deus est, qui secundum se non cor rumpitur neque etiam desinit quemquam nisi prius de seratur; ex hac ergo parte isti habitus sunt inamissibiles et incorruptibiles; alio modo, ex parte sui vel secun dum essentiam suam et per ordinem ad proprium obiectum et finem, et hac etiam ex parte incorruptibiles sunt, quia sunt ordinis omnino spiritualis et super omnia cor poralia, et insuper ab eis in quantum huiusmodi non potest ullum malum procedere; tertio modo, ex parte receptibilitatis in subiecto, et sic in statu viae amitti pos sunt, quia mobiliter recipiuntur, eo quod proprium sub jectum, secundum actus suos, potest ad contraria diver tere; est ergo ex defectib ditate subiecti, non quidem in essendo, sed in operando. Potest enim subiectum horum habituum alios actus habere praeter actus eorum, et actus horum habituum cessare possunt, quia non semper in praesenti vita ope rantur actu. Isti autem actus distincti ab actibus horum habituum, in concreto seu individuo sumpti, necessario debent esse aut boni aut mali. Boni autem manifeste non corrumpunt eos. Mali vero possunt esse aut quia sunt praeter has virtutes, aut quia sunt contra eas. Si sunt praeter has virtutes, sunt peccata venialia, et haec non expellunt gratiam et virtutes. Aut enim expel lerent eas physice aut moraliter seu demeritorie. Non physice, quia non habent contrarietatem vel oppositio nem, eo quod istae virtutes versantur cirra media con tingentia vel de se indifferentia. Neque moraliter seu de meritorie, quia privatio gratiae et harum virtutum est maxima poena, quae a Deo non infligitur propter levem culpam. Si vero sint contra eas, tunc sunt peccata mortalia, et haec etiamsi unum solum sit, totaliter corrumpit gra tiam et virtutes istas infusas. Omne enim peccatum mor13 P. II» Q. LUI. De corruptione et dimin. habituuài tale, licet non semper contrarietur aliis virtutibus infu sis, semper tamen contrariatur directe —formaliter aut interpretative seu aequivalenter— caritati, quia semper importat contrarietatem voluntatis circa ipsum ultimum finem vel circa media mecessario connexa cum ultimo fine. Quod autem contrariatur caritati, in qua omnes illi habitus necessario connectabantur, eo ipso contrariatur omnibus illis. Atqui contraria nequeunt simul esse in eodem subiecto. Posito ergo uno peccato mortali, om nes isti habitus infusi eo ipso amittuntur. Unde dam nata est sequens propositio Baii: «homo, exsistens in peccato mortali sive in reatu aeternae damnationis po test habere veram caritatem; et caritas, etiam perfecta, potest consistere cum reatu aeternae damnationis» ’. Ceterum, haec contrarietas inter quodlibet peccatum mortale et caritatem uberius exponitur in tractatu de ca ritate2. Modo autem sufficiat dicere esse oppositionem vere contrariam. Quia ergo solus actus peccati mortalis directe con trariatur caritati, ideo solum peccatum mortale corrum pit caritatem una cum gratia sanctificante et ceteris vir tutibus infusis cum eis necessario connexis. ω ΙΛ Ο 3 *· ο L6 710. γ) Quomodo peccatum mortale corrumpat hos habitus. Oportet ergo nunc videre quomodo peccatum morta le hos omnes habitus corrumpat. Et quidem certum est quod eos corrumpit eo modo quo corrumpit ipsam ca ritatem. Unde tota quaestio reducitur ad hoc, ut scia mus quomodo peccatum mortale corrumpit caritatem. Et dicendum est peccatum mortale corrumpere caritatem non solum moraliter seu demeritorie, sed etiam physice ex natura sua. Moraliter quidem seu demeritorie eam corrumpit, quia ille qui graviter laedit amicitiam Dei, iuste mere1 S 2 S «I K n-n°rg, Baii- Denz' 1070· o<- C. II, § I: De corruptione iiab. SUPERNATURAL! UM 183 tur ut Deus ei subtrahat amicitiam suam. Atqui peccai tum mortale graviter laedit amicitiam Dei; subtrahere ! autem amicitiam divinam est tollere gratiam et carita tem. Ergo omne peccatum mortale moraliter seu deme ritorie causât subtractionem amicitiae Dei seu gratiae et caritatis. Physice etiam caritatem corrumpit, tum formaliter seu in genere causae formalis, tum efficienter seu in ge nere causae efficientis. Formaliter quidem, quia pecca tum mortale directe et immediate contrariatur propriis causis caritatis, nempe propriae causae eam producentis et conservantis, quae est divinus amor efficax; et pro prio obiecto seu specificativo caritatis, quod est divina bonitas. Quod autem directe et immediate contrariatur propriis causis caritatis, directe et immediate contraria tur ipsi essentiae caritatis ideoque formaliter eam expel lit ab eodem subiecto. Efficienter etiam eam expellit, non quidem attingens ipsam caritatem secundum se, prout est qualitas quae dam divina, sed attingens ultimam dispositionem subiecti seu voluntatis ad caritatem, quae est totalis et integralis submissio sui et suorum ad Deum. Haec autem dispositio removetur per quodlibet peccatum mortale, efficienter, quia quodlibet peccatum mortale causai in voluntate contrariam dispositionem, nempe rebellionem voluntatis contra Deum vel Dei praecepta. Et haec dicta sufficiant hoc in loco, nam ista uberius exponuntur in tractatu de caritate. 2. De corruptione habituum communium viae et termino in statu termini 711. Et inde statim apparet quid dicendum est de gratia et caritate et istis habitibus prout sunt in termino seu in gloria. In hoc enim statu sunt penitus incorrup tibiles seu inamissibiles, quia nulla adest possibilis cau- 184 ■e 8 c P. II. Q. LUI. Dr. corhuptionb bt dimjn. habituum sa corruptionis eorum. Unica enim causa corruptionis horum habituum est peccatum mortale, ut modo dic tum est. Atqui in patria nullum datur nec dari potest peccatum, nec mortale nec veniale, quia de ratione beatitudinis est perfecta et absoluta impeccabilitas, ut ostendum est in I-II, quaestione 4, articulo 4, et quaestio ne 5, articulo 4. Ergo gratia et ceteri huiusmodi habitus, quando sunt in statu patriae nequeunt ullo modo cor rumpi seu amitti. Cessatio autem ab opere ibi dari nequit; quae tamen, quando inculpabilis est in hac vita, nihil agit pro cor ruptione horum habituum, ut patet in parvulis. B. De corruptione habituum propriorum statui viae 712. Habitus supernaturales vel infusi proprii et ex· clusivi status viae sunt fides et spes. Quaeritur ergo utrum isti habitus corrumpantur et a quo corrumpantur, ac finaliter quomodo corrumpantur. 713. Factum corruptionis vel amissionis fidei et spei certum est. Quantum ad fidem manifesta sunt testimo nia. Ita Paulus dicit quod «quidam... circa fidem nau fragaverunt» et «a veritate exciderunt» 2, et monet quod «in novissimis temporibus discedent quidam a fide, at tendentes spiritibus carnis et doctrinae daemoniorum»3. Similiter docet quod fides et spes, quae imperfecta sunt et ex parte, evacuabuntur cum venerit quod per fectum est4, nempe in patria. 714. Causa autem a qua corrumpuntur non est quodcumque peccatum mortale quo caritas et alii habitus / Tim. 1. 19. II Tini. 2, 18. / Tim. 4, 1. I Cor. 13, 8-13. c. Π, § I: » < i De * CORRUI ’! IONE HAU. SUPERNATURALIUM 185 infusi amittuntur, sed solum peccatum infidelitatis. Nam relate ad fidem docet Tridentinum «etiam quocumque alio mortali pccrato, quamvis non amittatur fides, ac ceptam justificationis gratiam amitti»1; et ideo «si quis dixerit nullum esse mortale peccatum nisi infidelitatis aut nullo alio quantumvis gravi et enormi, praeterquam infidelitatis peccato semel acceptam gratiam amitti, ana thema sit»; et «si quis dixerit, amissa per peccatum gra tia, et fidem semper amitti, aut fidem quae remanet non esse veram fidem, licet non sit viva; aut eum qui fidem sine caritate habet, non esse Christianum, anathema sit»2. Et Alexander VIII damnavit sequentem propositio nem: «Quando in magnis peccatoribus deficit omnis amor, deficit etiam fides, et etiamsi videantur credere, non est fides divina, sed humana»3, et similiter Cle mens IX damnavit hanc propositionem Quesnel: «Fides iustificat quando operatur, sed ipsa non operatur nisi per caritatem»4, Et Concilium Vaticanum I docet fidem mortuam seu sine caritate esse donum Dei5. Insuper, relate ad spem damnata est sequens propo sitio Quesnel: «Totum deest peccatori quando ei deest spes, et non est spes in Deo ubi non est amor Dei» 6. In hac autem vita fides amittitur peccato infidelita tis: «infidelitate, per quam et ipsa fides amittitur»7; spes autem non aliis peccatis, sed desperatione. 715. Munus autem theologi est uberiuis explicare causas corruptionis fidei et spei et modum quo a causis illis corrumpuntur. Ergo in fide et spe oportet duo considerare: Γ, id quod essentiale est eis prout sunt habitus supernatura- 2 7 Concilium Tridentinum, ses. 6, c. 15, Denz. 808. Concilium Tridentinum, ses. 6, can. 27, 28, Denz. 837, 838. Alexander VIII, Denz. 1302. Clemens XI, Errores Michaelis Quesnel, Denz. 1401. Concilium Vaticanum T, ses, 3, c. 3, Denz. 1791. Clemens XI, Errores Michaelis Quesnel, Denz. 1407. Concilium Tridentinum, ses. 6, c. 15, Denz. 808. 186 6 V) P. Π. Q. LUI. Di CORRUPTIONI! ET DIMIN. HABITUUM les; 2", id quod accidentaliter eis advenit ex informatione gratiae et caritatis, nempe ratio virtutis vivae et me ritoriae et plenissime dictae. Ergo quantum ad rationem virtutis perfectae, quae est virtus viva et meritoria, fides et spes corrumpuntur quolibet peccato mortali, sicut et caritas, a qua habent vitam et meritum. Quantum vero ad rationem essentialem et specificam habitus, fides corrumpitur triplici causa: a)r rpeccato in• fidelitatis ei directe opposito, quo nomine intelligitur peccatum haeresis formalis et dubium fidei susceptae·, b) subtractione divinae gratiae seu illuminationis divi nae, per modum punitionis pro mortalibus peccatis prae cedentibus, etiamsi non sint peccata infidelitatis, sicut accidit daemonibus et damnatis in inferno, a quibus om nia supernaturalia removentur; c) adventu gloriae seu visionis facialis Dei, cum qua est incompatibilis imper fectio fidei *. Non autem corrumpitur aliis peccatis con tra quamcumque aliam virtutem, etiam contra spem, quia fides secundum se prior est et pertinet ad ordinem cognitionis2. Spes autem, quantum ad rationem specificam habi tus, corrumpitur quadruplici causa: a) peccato despera tionis ei directe opposito, non autem necessario peccato praesumptionis, quae de se non evacuat rationem for malem spei '; b) indirecte, peccato infidelitatis, quia fi des est fundamentum necessarium pro spe, sicut cogni tio pro appetitione; c) subtractione divini auxilii ad spe randum, sicut accidit in damnatis; d) adventu plenae comprehensionis in gloria, cum qua est incompatibilis imperfectio spei *. 716. Quomodo autem istae causae producant corrup tionem fidei et spei, non est difficile videre. Nam corrup1 S. Thomas, l-II, 67, 3. Π-ΙΙ, 20, 2. IMI. qq. 20-21. I-II. 67. 4. C. II, § I: D« cürrui*tionb ham. I supernatuhauum 187 tio fidei et spei quae venit ex subtractione auxilii Dei ad credendum et sperandum supernaturaliter, reducitur ad causam efficientem per accidens, quatenus auxilium huiusmodi erat vera et propria causa efficiens exsisten tiae et conservationis horum habituum; remotio autem causae causât per accidens remotionem effectus. Non est ergo positiva anihilatio vel destructio ex parte Dei, sed simplex remotio influxus eius. Et sic nec in daemo nibus nec in hominibus damnatis manet vera fides theo logica vel supematuralis, sed solum fides acquisita et naturalis, qua coacti evidentia signorum credunt et con tremiscunt; et minus adhuc potest esse spes, quia haec nullo modo ibi datur, neque naturalis vel acquisita ne que infusa, sed perfecta desperatio. Unde S. Thomas merito animadvertit quod spes est adhuc magis impos sibilis in statu damnationis quam fides, ratione dicta ’. Et ad idem genus causae reduci potest corruptio spei, quae provenit ex infidelitate seu ex defectu fidei, etiam in hac vita, quatenus removetur fundamentum seu basis spei in ordine psychologico, nempe cognitio seu appre hensio supematuralis. Unde crederim quod, etiamsi ma neat fides acquisita, apud haereticum, tamen fides supernaturalis disparet, quae fundari nequit in fide na turali, licet forte maneat quaedam spes vel fiducia natu ralis et acquisita proportionata illi fidei. Expulsio autem fidei et spei proveniens ex plena vi sione et possessione divinae essentiae per beatitudinem supernaturalem reducitur potius ad causam formalem, nam ratio formalis beatitudinis contrahatur directe ra tioni formali fidei et spei prout necessario importat ra tionem non visi et non habiti seu possessi seu prout haec ratio formalis se habet ex parte subiecti. Non ergo quia detur oppositio ad ipsam veritatem primam secundum se neque ad ipsam divinam omnipotentiam auxiliatricem, I Ill Sent., dist. 26, q. 2, art. 5, qla. 4 ad 2; 1141, 18, 3 ad 2, I ο 188 * Ο ο < Ο Μ Β I C £Λ Ο σ P. II» Q. LUI. De corruptione et dlmin. habituum sed quia supponunt obiectum materiale cum hac condi tione essentiali, quod sit non visum et non possessum Corruptio autem qua fides infidelitate et spes despe ratione corrumpitur, fit physice et in genere causae for malis et in genere causae efficientis. In genere quidem causae formalis, quia directe infidelitas contrariatur se cundum speciem suam obiecto formali quo fidei; et de speratio obiecto formali quo spei. Adest ergo oppositio vere formalis utrobique, et ideo uno solo actu formaliter expelluntur fides infidelitate et spes desperatione, sicut et caritas uno peccato mortali. In genere etiam causae efficientis, non quidem quia ipsam essentiam fidei et spei in se ipsa tangant, quae est essentialiter supematuralis, sed quia tangit ultimam dis positionem psychologicam intellectus ad fidem et volun tatis ad spem, et contrariam inducunt, eo modo quo de peccato mortali dictum est relate ad caritatem. Denique, etiam moraliter demeritorie causant ista pec cata corruptionem fidei et spei, quia qui peccat directe contra aliquam virtutem meretur quod Deus tollat ab eo virtutem illam, removendo auxilium eius quo indigebat homo ad tales virtutes. Et inde apparet motivum novum videndi quam fun data sit doctrina thomistica de expulsione physica cari tatis a peccato mortali et non solum de expulsione mo rali vel demeritoria, quatenus non minus grave et demeritorium est peccatum contra caritatem quam contra fi dem et spem, et tamen peccatum contra caritatem non excludit fidem et spem. Oportet ergo dicere quod causalitas corruptiva peccati non est solum demeritoria, sed etiam physica, cum oporteat reddere rationem differentis corruptivi pro caritate et pro fide et spe, et haec nulla alia est nisi natura propria horum peccatorum per oppo sitionem ad naturam propriam harum virtutum. C. II, § I: De corruFtione hab. supernaturaliüM 189 Habitus autem Theologiae Sacrae amittitur infidelitate, quia se habet fides ad Theologiam Sacram sicut ha bitus intellectus ad scientiam. C. De corruptione habituum propriorum statui termini 717. In patria est unus habitus proprius huic statui, nempe lumen gloriae, et quodam modo largiori tota bea titude essentialis et accidentalis quae per modum perma nentis se habet, et defini solet: «status omnium bonorum congregatione perfectus», ut ex tractatu de beatitudine apparet. Sive autem lumen gloriae sive status beatitudinis sunt omnino incorruptibiles et inamissibiles, quia nulla est possibilis causa corruptionis vel destructionis eorum. Et quidem quantum ad lumen gloriae apparet, quia non ex parte causae efficientis, quae Deus est et Deus sine poenitentia dat dona sua; non ex parte causae quasi materialis vel subiecti, quae est intellectus possibilis se cundum totam suam potentiam obedientialem, et hic im mortalis et incorruptibilis est; non ex parte causae quasi formalis seu termini et modi agendi, quia est om nino simplex et unus, multo magis quam simplex appre hensio terminorum primorum, et actus visionis transcen dit totum motum et tempus; neque ex parte defectibilitatis voluntatis, quia est ibi semper omnino impecca bilis. Similiter etiam quantum ad statum beatitudinis integralis eadem fere de causa, quia vel subiecta et obiecta propria sunt spiritualia et incorruptibilia; vel —etiamsi corruptibilia et corporalia de se essent— sunt tamen ibi gloriosa et in statu incorruptionis propter dotes glorio sas beatorum. Omnibus ergo modis quaecumque sunt in statu beatitudinis ei propria sunt incorruptibilia et inamissibilia. »*■*· i ' Ù 190 ?· Π, Q. LUI. De corruptione et dimin. habituum § II DE DIMINUTIONE HABITUUM SUPERNATURALIUM 718. Consequenter dicendum est de diminutione ha bituum supernaturalium. Qua in re oportet separatim considerare habitus istos prout sunt in via —sive sint proprii viae sive communes viae et patriae— et prout sunt in termino —sive sint proprii termini sive commu nes viae et termino—. A. De diminutione habituum supernaturalium in statu viae 719. conclusio: In statu viae omnes habitus super naturales, hoc est, tam gratia sanctificans quam dona Spiritus Sancti et virtutes infusae diminui possunt tum essentialiter vel quantum ad radicem tum etiam accidentaliter et quantum ad eifectus secundarios. 720. Essentialiter quidem quantum ad intensitatem quam habent in comparatione ad subiectum seu quoad inhaerentiam subiecto, non vero quantum ad obiectum et terminum, quia minima ex his virtutibus se extendit ad omnia obiecta et eumdem habet finem. Et ratio est, quia absolute loquendo, ea quae augeri possunt, etiam possunt diminui, neque esse habent in puncto aliquo indivisibili. Et de facto diversae numero virtutes infusae possunt successive esse maiores et mi nores, ut S. Thomas dicit relate ad caritatem, quando scribit; «Caritas non potest diminui essentialiter, nisi forte per successionem, ita scilicet quod destruatur ca ritas quae inest per peccatum mortale, et postmodum minor infundatur per minorem praeparationem» *. i I Sent., dist. 17, q. 2, a. 5. C. II. § II: De dimin. habituum supernaturalium 191 721. Sed quaestio est utrum eadem numero virtus seu idem numero habitus supcrnaturalis diminuatur es 1 sentialiter. Et dicendum est quod non, quia nulla est causa diminutionis essentialis quoad ipsum habitum. Ista enim diminutio, si adesset, aut proveniret ex parte propriae causae, quae Deus est et subtraheret intensitatem influ xus eius conservantis, et hoc dici nequit, quia Deus non deserit nisi prius deseratur; aut ex parte nostri, et tunc vel ex debilitatione proprii subiecti horum habituum, vel ex cessatione ab opere horum habituum, vel ex positione actus mali secundum quid, nempe ex peccato veniali. Non ex debilitatione proprii subiecti, quia subiectum proprium horum habituum est plerumque pars superior animae, quae est indiminuibilis; et quando non est pars superior, sed inferior, est tamen prout pendet a superiori et radicatur in anima ut spiritu, et quidem tunc secun dum potentiam obedientialem, quae indiminuibilis est, sicut est indiminuibilis potentia activa Dei cui correspondet. Neque ex mera cessatione ab opere, si sit sine pecca to, quia istae virtutes non pendent ab operibus nostris neque in fieri neque in esse neque in conservari. Neque etiam a peccato veniali, quia tale peccatum aut causai talem diminutionem moraliter seu demeritorie aut physice seu efficienter. Non demeritorie, quia maior esset poena quam culpa; neque efficienter, quia peccata venialia non attingunt essentiam horum habi tuum, cum non ascendant usque ad radices spiritus et potentiam obedientialem. Sunt ergo veluti in alia linea. 722. Attamen accidentaliter diminui possunt tum quoad numerum actuum seu quasi extensive, tum etiam quasi intensive vel quoad fervorem agendi et quoad vir tualitatem influxus in totam vitam humanam. Sive ergo per venialia peccata sive per cessationem ab opere pos sunt advenire impedimenta extrinseca quae retardant usum expeditum horum habituum. ■ 192 P. II. Q- LUI. De corruptions et dimin. habituum Et sic etiam per peccatum mortale diminuitur fides I et spes eadem numero, quia amittunt formationem suam a caritate; at haec diminutio non est essentialis, sed ac· 1 cidentalis, eo quod formatio haec est accidentalis habitui fidei et spei, licet sit essentialis eis ut sunt virtutes me ritoriae l. Unde theologi communiter respuunt positio nem Guillielmi Autissiodorensis et Dionysii Carthusiani contrarium sentientium. B. De diminutione habituum supernaturalium in statu termini 723. Habitus supernaturales qui manent in termino, prout sunt in termino et ex quo in termino sunt, ne- * queunt ullo modo diminui, quia omnes causae possibiles diminutionis, etiam accidentalis, ibi non sunt; non enim possunt ibi dari peccata venialia neque cessatio ab ope re virtutum, neque etiam contraria impedimenta surgere. Nullo ergo modo possunt ibi diminui habitus isti. j Augeri tamen possunt aliquo modo accidentaliter, non vero essentialiter. Nam beatitudo essentialis ab initio ea dem est in summo gradu; accidentalis vero corporis ad venit in resurrectione et similiter virtutes morales for titudinis et temperantiae quatenus extenduntur ad pro pria earum subiecta. Hoc autem augmentum non est intensivum, ut S. Tho mas concedebat in IV Sententiarum, dist. 49, q. 1, art. 4, qla. 1, ad 4, sed unice extensivum ad subiectum secun darium et ad obiecta secundaria, eo modo quo habitus scientiae se extendit ad facultates sensitivas et ad plura vel pauciora obiecta, ut postea dicit in II-II, q. 4, art. 5, ad 4. At diminutio nullo modo dari potest, sed semper eodem fervore et totalitate virtutis feruntur huiusmodi habitus in propria obiecta et fines. 1 II-II, 4, 3-4. C. II, § II: De dimin. habituum supernaturalium 193 Ex his apparet quod dona ista supernaturalia sunt absolute firmiora quam naturalia et quod sunt magis intangibilia secundum se quam primi habitus naturales, prout sunt habitus intellectus et synderesis; nam isti ali quo modo possunt diminui et impediri propter aegritu dinem vel aliam causam, sed habitus infusi nullum ha bent impedimentum inculpabile, sed intacti manent nisi ab homine culpabiliter destruantur. Quoad corruptionem ergo facilius destruuntur quia uno solo actu eis contra rio; quoad diminui ionem vero difficilius. Neque ex meliori vel peiori natura perficiuntur aut diminuuntur quantum ad id quod formale et supernaturale est, sed solum quantum ad materiale et naturale psychologicum. :<■ IE I i I > ! : »1 § Q * g r* CA C o B QUAESTIO LIV O tA DE DISTINCTIONE HABITUUM 724. Ultimo ergo S. Thomas considerat in hoc trac tatu distinctionem habituum. Et melius quidem de di stinctione quam de divisione, tum quia divisio est per se primo quantitatis dum distinctio est qualitatis vel forj mae, tum etiam quia divisio ad separabilitatem accede re videtur, dum distinctio potest esse inter res penitus t* , ut solent esse habitus in eodem subiecto vel in eadem potentia. In hac tamen quaestione S. Thomas —prout ex facto apparet non intendit tradere divisionem vel distinc^onem explicitam habituum, sed solum assignare prinI clPia distinctionis vel divisionis essentialis eorum prout J1 toto decursu theologiae moralis fiet. Non enim agit sol .distinctionis numericae seu individualis, sed de principio distinctionis essentialis genericae vel Wicae, quia de singularibus non est scientia. Quantum vero ad ordinem articulorum non ita in I Pr.onJPtu est iustificatio, uti apparet ex diversis tenta101 us propositis a quibusdam thomistis. ne • Conradus Koellim hanc proponit iustificatio«In praesenti quaestione duo facit principaliter: 1110 ostendit quomodo et per quae distinguuntur (art. 196 <Λ * i » r-> 8 3 ë o O c P. II, Q. LIV. De distinctione habituum 1-3); secundo, determinat quoddam incidens, in articu lo 4. Quia autem habitus potest tripliciter considerari, sci licet per comparationem ad subiectum in quo est, et se cundo ad obiectum circa quod est, et tertio per compara tionem ad finem ad quem disponit, ideo sunt tres articuli: primus ostendit quomodo disinguatur ex parte subiecti; secundus, quomodo ex parte obiecti; tertius, quomodo ex parte finis» Et «ultimo quaerit de quodam dubio quod potest ori ri ex dictis, quia enim habitus sunt distincti, ideo quae rit an sint ita distincti, quod unus non constituatur ex alio»2. Secundum hoc, distinctio horum articulorum posset proponi schemate sequenti: DE DISTINCTIONE HABITUUM: I) directe vel secundum se: de ipsa distinctione: a) ex parte subiecti vel potentiae in qua sunt b) ex parte obiecti circa quod sunt (art. 2). c) ex parte termini vel finis ad quern sunt (art. II) indirecte et quasi reductive: de eius opposito, quod est compositio vel composibilitas (art. 4). Et in idem fere redit id quod tradunt Pègues et Lépicier. Ita enim scribit Pègues: «De ces quatre articles, les trois premiers étudient les conditions de la distinc tion des habitus entre eux; le quatrième se demande si nous devons admetre quelque distinction dans un seul et même habitus. Pour ce qui est des habitus entre eux, les deux pre miers articles examinent les conditions de leur distinc- 1 CONRADVS 2 Ibidem, Koellin In I-II, 54, prol., edit, cit., p ad art. 4, p. 367 b. 361 b. Prologus: Ratio et divisio quaestionis 1Ô7 tion spécifique ou de leur être propre; le troisième, leurs diverses qualités selon quels sont tels ou tels habitus. La raison propre de leur distinction spécifique sera étudiée à l'article seconde; mais, auparavant, se posait une question préalable, et qui est de savoir, si, en effet, il peut y avoir, dans un même sujet, plurieurs habitus spécifiquement distincts; c'est l'objet de l'article pre mière» *. 726. Revera, posset dici quod, quia contrariorum ea dem est cognitio et scientia, ideo eadem est consideratio divisionis seu distinctionis et compositionis habituum, quae contrarie opponuntur. In tribus ergo primis articu lis est sermo de divisione vel distinctione habituum, in quarto vero de eorum compositione vel simplicitate, ex indistinctione in seipso. Quantum vero ad ordinem trium priorum articulo rum, posset dici quod ita ordinantur ut primo consi deretur eorum distinctio psychologica seu in esse natu rae, tum ex parte subiecti (art. 1) tum ex parte obiecti (art, 2); dein vero eorum distinctio moralis seu in esse moris, secundum rationem boni et mali (art. 3). Posset quoque dici quod in hac quaestione agitur de multitudine vel multiplicabilitate habituum et de eo rum unitate, nam distinctio est principium multiplica tionis, simplicitas vero vel incomposibilitas est princi pium unitatis. In tribus ergo primis articulis agit S. Doc tor de radice multiplicationis habituum, in quarto vero de radice unitatis eorum. 728. Haec tamen tentamina, licet aliquo modo vera sint, non tamen videntur omnino respondere menti S. Tho mae. Nam S. Doctor in tribus primis articulis exponit doc trinam suam de distinctione habituum; in quarto autem 1 Th. Pegues, Commentaire français littéral de la Somme Théolotique de S. Thomas, t. 7, Les passions et les habitus, 1926, h. 14 • *. I « g o 198 g I Jù O g so I 0 ΙΛ P. II, Q. LIV. De distinctione habituum solvit difficultatem aliorum qui, ponentes augmentum habituum per additionem, admittere debebant composi tionem internam habituum. Distinctionem autem considerat ex propriis principiis essentialibus habituum, nempe per comparationem ad naturam eius quod habitu disponitur (art. 1-2) et per comparationem ad finem naturae (art. 3). Ante omnia autem ponit factum distinctionis habi tuum per hoc quod plures habitus dantur aut dari pos sunt in eodem subiecto. Et constat quod maxime agitur de distinctione habituum operativorum. En ergo ordo articulorum schematice contractus: DE DISTINCTIONE HABITUUM: Ï) Secundum se: a) exsistentia vel factum distinctionis, ex facto pluralitatis habituum in eodem subiecto vel potentia subiecti (art. 1). b) radix vel principium distinctionis essentialis eius: 1) ex obiecto vel termino (art. 2). 2) ex ordine ad naturam subiecti (art. 3). II) Impugnatur doctrina aliorum de compositione in terna habituum (art. 4). Apparet autem ex hoc quod radix vel principium di stinctionis non debet subdistingui per hoc quod sit or dinis phychologici vel ordinis moralis, sed prout involvit sub se utrumque et prout respondet ipsi naturae habitus, qui essentialiter dicit ordinem ad naturam subiecti in quo est et ad terminum naturae, ut ex dictis patet. Et haec ultima iustificatio videtur esse quae plene respondet menti S. Thomae ut diligenter consideranti apparet. Postquam ergo textum S. Thomae exponamus, secun dum doctrinam et principia eius, dabimus divisionem ge neralem habituum. | CAPUT I EXPOSITIO QUAESTIONIS SANCTI THOMAE II multi habitus possint esse Art. l.-Utrum in una potentia 729. Quaestio moveri potest duplici sensu: primo, de habitibus ordinis naturalis; secundo, de habitibus supematuralibus. Et quidem utroque modo potest fieri sermo tum de habitibus entitativis tum de habitibus operativis, et qui dem utrobique agitur de simultate plurium habituum in uno subiecto vel potentia; plures autem sunt saltem duo. DE HABITIBUS ORDINIS NATURALIS 730. Ut patet ex supra dictis habitus entitativi na turales sunt in corpore sicut in subiecto; operativi vero sunt in potentiis animae. Quaestio ergo est duplex: pri ma, utrum possint esse plures habitus entitativi simul i S. Thomas, I-II, 50, 1. 200 P. II, Q. LIV. De distinctione habituum in uno eodemque corpore; secunda, utrum plures habi tus operativi possint esse simul in una eademque po tentia animae. Agitur autem de pluribus habitibus spe cie, non autem de pluribus habitibus numero intra eamdem speciem, quia isti non multiplicantur nisi ad mul tiplicationem subiecti proprii, a quo individuantur. 731. conclusio prima: Plures habitus entitativi spe cie differentes possunt esse simul in uno eodemque cor pore organico humano. 732. Probatur. Ubi sunt plures partes diversimode disponibiles, et commensurabiles specie, ibi possunt da ri simul plures dispositiones vel habitus entitativi specie differentes. Atqui in corpore humano dantur plures par tes diversimode disponibiles et commensurabiles specie. Ergo in corpore humano dari possunt simul plures dis positiones vel habitus entitativi specie differentes. Maior constat, quia disponibilitas et dispositio vel habitus sunt correlativae sicut potentia et actus; correlativa autem sibi mutuo respondent et in esse et in uni tate et in multiplicitate, quia quot modis dicitur unum correlativum tot modis dicitur aliud. Minor vero experientia constat; nam aliae partes cor poris humani sunt homogeneae vel similes, ut carnes, ossa, nervi, musculi, et istae partes sunt disponibiles in ordine ad naturam corporis humani per fortitudinem aut maciem seu agilitatem; aliae vero sunt partes dis similes vel heterogeneae, sive sint liquidae vel internae, ut humores vel secretiones internae, et istae sunt dis ponibiles secundum naturam per sanitatem·, sive sint solidae et externae seu periphericae, ut membra, nempe manus, pedes, caput, crura, brachia, et earum dispositio secundum naturam est pulchritudo. Quia ergo tria ista genera partium sunt diversimode disponibilia, ideo in uno eodemque corpore possunt plures habitus entitativi simul dari. Et sic videmus quod quandoque unus idemque homo est simul sanus et robustus et pulcher C. I, art. 1, § I: Pluralitas habituum naturalium 201 733. conclusio secunda: In una eademque potentia operative possunt simul dari plures specie habitus operativi. 734. Probatur, a) a posteriori, ex facto. Dantur de facto plures habitus intellectuales specie differentes, nempe saltem quinque virtutes intellectuales, quae sunt reapse in una eademque potentia operativa, nempe in intellectu possibili, qui una potentia est, ut patet ex dic tis supra, quaestione 51, articulo 4: potest enim unus idemque homo simul esse metaphysicus et psychologus, et musicus vel poeta et prudens. I 1 735. b) probatur a priori, reddendo rationem huius facti, tum argumento proprio tum argumento analogico. Argumento proprio: Tot possunt esse habitus specie differentes unius potentiae passivae quot possunt esse actus specie differentes illius potentiae. Atqui unius po tentiae passivae possunt esse plures actus specie diffe rentes. Ergo et unius potentiae passivae possunt esse plures habitus specie differentes. Maior patet, quia habitus operativus est propter ope rationem, et ideo quot sunt specie actus tot debent esse specie habitus operativi. Minor vero facile suadetur. Tot possunt esse actus specie differentes unius potentiae passivae quot possunt esse rationes specie differentes quibus obiectum movere potest illam potentiam. Atqui plures sunt rationes dif ferentes quibus obiectum movere potest unam potentiam passivam, ut patet in obiecto intellectus et voluntatis. Er go et unius potentiae passivae possunt esse plures actus specie differentes. Quae ratio, vel potius modus exponendi eamdem ra tionem, nititur ultimis verbis corporis articuli, nempe: «ad unam potentiam possunt plures habitus pertinere, sicut et plures actus specie differentes». 736. Argumento analogico: Ita se habet potentia operativa ad habitum operativum sicut genus ad spe- ;* MtS · . . Λ ' ν.Γ - ./ ο .. * ω * * Ρ CA Ο η η Μ Βη 3 I Ο CZ, ■·. 202 P. II. Q. LIV. De distinctione habituum ciem. Atqui sub uno eodemque genere possunt simul esse plures species. Ergo et in una eademque potentia operativa possunt simul esse plures habitus operativi. ' Maior constat, quia subiectum habitus operativi est potentia passiva, quae se habet ad ipsum ut perfectibile ad perfectivum, ut determinabile ad determinativum, ut potentia ad actum primum, ut patet ex dictis supra, quaestione 49, articulis 3 et 4. Atqui comparatio perfec- i tibilis ad perfectivum et determinabilis ad determinativum et potentiae ad actum primum, est sicut genus ad differentiam specificam. Ergo potentia operativa se ha bet ad habitum operativum sicut genus ad speciem. Minor vero patet ex ipsamet ratione generis et spe ciei, quae sunt diversimode universalia subordinata. Haec | ratio clarius apparebit in responsione ad primam diffi cultatem. 737. Ratio S. Thomae consistit in analogia inter or dinem physicum materiae primae et formae substan tialis et agentis naturalis, et ordinem psychologicum po tentiae passivae et habitus et obiecti: Ita se habet po tentia passiva ad actum et habitum et obiectum sicut se habet materia prima ad formam substantialem et agentem naturalem. Atqui materia prima est capax om nium formarum substantialium, quae tamen determina tur ad unam formam specie per unum agens specie. Er go et potentia passiva est capax omnium actuum et ha bituum, quae tamen capacitas determinatur ad unum actum et habitum specie per unum obiectum specie seu per unam rationem obiecti. Analogia ergo tenet rigurose quantum ad potentiam, ut patet ex comparatione materiae primae cum intellectu possibili; nam sicut materia prima est susceptiva om nium formarum, ita intellectus possibilis est susceptivus seu in potentia omnium specierum intelligibilium. Idem autem est esse in potentia real i susceptiva alicuius et quod illud aliquid possit esse in illa potentia. Sed quantum ad simultatem plurium actuum est dif- C. I, i art. 1, § II: Pluralitas iiab. supernaturalium 203 ferentia, quia materia prima non potest simul habere ni si unam formam, et intellectus possibilis potest simul habere multos habitus, licet nequeat habere nisi unum actum. Notandum est tamen quod absolute loquendo, non est necesse ponere plures habitus simul in una po tentia ut differentia utriusque appareat; sat est enim ponere plures successive, quatenus potentia eadem ma net, habitus autem successive mutantur et multiplican tur; et hoc modo constat etiam distinctio substantiae et accidentis. Nec mirum est quod S. Doctor hac analogia osten dat istam conclusionem, quia, post Aristotelem, consue nt ea quae sunt ordinis psychologici explicare per ana logiam ad ea que sunt ordinis physici corporalis, quae clariora et evidentiora sunt nobis. § Π DE HABITIBUS ORDINIS SUPERNATURALIS 738. Etiam habitus supernaturales sunt duplicis ge neris, nempe entitativi, qui subjectantur in essentia ani mae; et operativi, qui subiectantur in potentiis animae. Duo ergo quaeruntur: primo, utrum possint esse simul plures habitus entitativi supernaturales specie distincti in eadem anima; secundo, utrum possint esse plures habitus operativi specie distincti et supernaturales in eadem animae potentia. 739. conclusio prima: Sz loquamur de habitu bono et malo et sucessive, possunt esse plures habitus in es sentia animae; non autem simul; si vero loquamur de habitu bono tantum non potest multiplicari specie in essentia animae. 740. Probatur prima pars. Constat enim in Adamo fuisse successive gratiam habitualem et peccatum origi nale, et similiter in nobis omnibus fuit peccatum ori ginale ante baptismum et gratia post baptismum. 204 P. II. Q. I IV. De distinctions habituum 741. Probatur secunda pars: Quia gratia sanctificans et peccatum originale utpote contraria non possunt si mul coexsistere in eadem anima. 742. Probatur tertia pars. Quia habitus entitativus supernaturalis, nempe gratia sanctificans, est essentiali ter una specie; et in primo homine iustitia originalis, quantum ad id quod formale est, videtur identificanda cum ipsamet gratia habituali. Qui tamen adaequate distinguunt iustitiam origina lem et gratiam habitualem, admittere debent possibilita tem duorum habituum supematuralium simul in eadem anima, ut in Adamo innocenti; qui vero solum admit tunt differentiam inadaequatam sicut inter totum et partem formalem sui, proprie loquendo nequeunt pone re nisi unum habitum entitativum supernaturalem, et hoc videtur magis ad mentem S. Thomae. 743. conclusio secunda: In una eademque potentia animae possunt dari simul plures habitus operativi su pernaturales. 744. Probatur. Constat, quia in uno intellectu possi bili secundum potentiam suam obedientialem datur quandoque fides et donum sapientiae et intellectus et scientiae et consilii et prudentiae infusae, praeter habi tus naturales syndereseos, prudentiae acquisitae, sacrae theologiae aliarumquc scientiarum et artium; quod si in patria ponatur homo, tunc loco fidei ponendum est lumen gloriae cum ceteris habitibus intellectualibus per manentibus. Similiter in una potentia voluntatis datur caritas, et iustitia infusa et donum pietatis, et in via insuper spes theologica, praeter iustitiam acquisitam. Differentia autem inter habitum operativum natura lem et potentiam ex una parte, et inter habitum super naturalem et potentiam ex altera parte, non est aequalis utrobique, nam in ordine naturali potentia illa naturalis est, et licet per prius sit passiva prout est subiectum ha- C. I, ακγ. 1, § II: Pluralitas jiao, supernaturai.ium 205 bitus operativi, ex consequenti est activa; unde fit quod potentia illa det simpliciter posse, habitus vero posse secundum quid, nempe prompte, constanter, delectabili ter, bene vel male; in ordine vero supernatural! potentia est mere obedientialis et ideo mere passive se habens ad habitus supernaturales, et inde est quod potentia in hoc ordine nullo modo dat posse active, sed posse pasI sive seu receptive; habitus vero dat totum posse active, et hac de causa dicuntur esse veluti potentiae. Aliis ver bis: in ordine naturali potentia dat simpliciter posse; habitus vero est ad melius et facilius posse; at in ordi ne supernatural!, naturalis potentia nullum habet posse activum, et ideo habitus dat utrumque et posse simpli citer et melius et facilius posse. Unde Banez merito scriI bit: «Habitus supernaturales habent vicem potentiae·, in hoc enim distinguuntur a naturalibus, quod habitus naturales ponuntur ut melius et facilius producatur ac tus, non ut simpliciter producatur; habitus vero super naturales ponuntur, quoniam potentia naturalis secun dum suam naturam non habet virtutem ad producendum illum»'. Contrarium docebant pelagiani, aut saltem semipelagiani; at theologi catholici docent communiter habitus supernaturales gerere vices potentiae supematuralis. Quo tamen non obstante, theologi molinistae pu tant actum supernaturalem procedere a potentia et ha bitu supernatural! quasi ex aequo et sicut a duabus cau sis partialibus. Unde et coacti sunt ponere potentiam obedientialem activam. Aliunde, quia potentia obedientialis est multo am plior quam potentia mere naturalis, multo plures habi tus esse possunt in potentia secundum vim obedientia lem quam secundum vim naturalem. Si ergo in ordine naturali multi habitus poterant esse in eadem potentia, a fortiori idipsum dicendum est in ordine supenaturali. I D. Banez, hi I, q. 88, art. 3 ad 3, edit, cit., col. 1567. fll/ P S c ω co Ο S I Ο 206 P. II, Q. LIV. De distinctione habituum § ni SOLVUNTUR DIFFICULTATES 745. Obiectio prima: Quae secundum idem distin guuntur, secundum idem multiplicantur, quia distinctio est radix multiplicationis. Atqui potentiae et habitus se cundum idem distinguuntur, nempe secundum actus et obiecta. Ergo potentiae et habitus secundum idem mul tiplicantur, et ideo manente potentia una, non possunt esse plures habitus. 746. Respondetur. Distinguo mai.: Quae secundum idem et eodem modo seu eadem ratione distinguuntur, secundum idem et eodem modo seu eadem ratione mul tiplicantur, concedo; quae secundum idem, at non eo dem modo eademque ratione distinguuntur, secundum idem et eodem modo multiplicantur, nego. Contradistinguo min.: Potentiae et habitus distin guuntur secundum idem et eodem modo seu eadem ra tione, nego; secundum idem, at non secundum eamdem rationem et modum, concedo. Et nego consequens et consequentiam. Revera, distinctivum formale potentiae et habitus idem est ac eorum formale constitutivum, quia per idem unumquodque constituitur in se et a ceteris distinguitur. Hoc autem debet esse obiectum formale seu ratio for malis et per se obiecti utriusque. Constat autem quod potentia et habitus sunt distinctae species qualitatis, quia habitus est in prima specie qualitatis, dum naturalis po tentia est in secunda. Ergo constitutivum formale et eorum formale distinctivum debet esse differens; et ve re ita est, quia licet obiectum materiale utriusque quan doque sit idem, obiectum formale seu ratio formalis se cundum quam obiectum attingitur a potentia et habitu est distincta. Ordinarie loquendo naturalis potentia et habitus ope rat i vus solent diferre etiam ex parte obiecti materialis, 207 I quia maiorem amplitudinem seu ad plura obiecta exteni di solet potentia quam habitus, sicut intellectus possibilis ad plura obiecta extenditur quam habitus scientiae Physicae vel prudentiae, et voluntas ad plura obiecta extenditur quam iustitia. Et inde est quod ratio formalis secundum quam obiectum attingitur a potentia est universalior et amplior I quam ratio formalis secundum quam attingitur ab ha bitu, quia a potentia nuda attingitur prout aliquo modo ab eo immutari potest, bene vel male; ab habitu vero prout attingi potest bene determinate aut determinate male et uniformiter et delectabiliter. Unde apparet quod ratio formalis secundum quam obiecta attinguntur a nu da potentia se habet ad rationem formalem secundum < quam attinguntur ab habitu ut genus ad speciem, et prop ter hoc dicit optime S. Thomas quod «diversitas obiectorum secundum genus, facit distinctionem potentia rum...; diversitas vero obiectorum secundum speciem facit diversitatem actuum secundum speciem, et per coni sequens habituum» Et sic diversa ratio immutandi potentiam realiter vel intentionaliter, distinguit potentiam cognoscitivam ab appetitiva; sicut et diversa ratio immutandi intentionaliter, nempe universaliter vel singulariter, distinguit po tentias cognoscitivas in intellectivam et sensitivam. At pro habitu non est ita, quia intra immutationem univer salem intentionalem intellectus possibilis, habentur di versi gradus abstractionis formalis secundum quos obiec ta illa universalia facilius et promptius et delectabilius et melius attingi possunt2. Optime ergo S. Thomas ait: «Habitus autem a po tentia in hoc differt quod per potentiam sumus potentes aliquid facere, per habitum autem non reddimur poten tes ad aliquid faciendum, sed habiles vel inhabiles ad p C. I, art. 1, § III: Solvuntur difficultates 1 S. Thomas. I-II, 54, 1, ad 1. . 2 Cf. CONRADUM KOELLIN et B. MEDINA, In 1-11, 54, 1. ο *ω C ft 3 Ο CA ο £ < · 208 P. II, Q. LIV. De distinctione habituum C. I, art. 1, § III: Solvuntur 209 difficultates id quod possumus, bene vel male agendum; per habi est secundum quam simpliciter possumus aliquid, puta, tum igitur non datur neque tollitur nobis aliquid posse, irasci vel confidere; habitus autem secundum quem ali sed hoc per habitum acquirimus ut bene vel male ali- 1 quid possumus bette vel male, ut dicitur in II Ethic.; et quid agamus» ’. ideo, ubi est alia ratio boni, est alia ratio obiecti quan «Cum plures habitus quandoque sint in una potentia, tum ad habitum; sed non quantum ad potentiam; prop aliqua diversitas sufficit ad distinguendum habitus, ter quod contingit in una potentia multos habitus esse» ]. quae non sufficit ad distinguendum potentias, quia po tentia alio modo comparatur ad actum quam habitus; 747. Obiectio secunda. In uno subiecto simplici non unde et secundum alteram rationem obiectum utrique possunt esse plura accidentia simul. Atqui potentia ani respondet. Potentia enim est principium agendi absolu- j mae est subiectum simplex, cuius habitus operativi sunt veluti accidentia. Ergo in una potentia animae nequeunt te, sed habitus est principium agendi prompte et facili simul esse plures habitus operativi. ter; et ideo obiectum secundum illam rationem qua se habet ad actum simpliciter respondet potentiae; sed se 748. Respondetur. Distinguo mai.; In uno subiecto cundum quod se habet ad facilitatem actus respondet habitui. Et ideo diversitas materiae vel obiecti in ordine s simplici omnibus modis seu secundum essentiam et virtutem nequeunt esse plura accidentia simul, concedo; ad ea quae faciunt facilitatem in actu facit diversitatem in uno subiecto simplici secundum essentiam, sed mul habitus et non potentiae. Et inde est quod, in speculati tiplici secundum virtutem nequeunt esse plura accidentia vis, diversitas materiae secundum quam est determina simul, nego. bilis per diversa media et principia ex quibus est facili Cont radistinguo min.; Potentia animae est subiectum tas considerationis, facit diversas scientias, sicut Natu simplex omnibus modis, scilicet secundum essentiam et ralis (Physica) quae est ex effectibus et his quae appa secundum virtutem, nego; simplex secundum essentiam rent in sensu demonstrat, a Mathematica differt, quae cir et multiplex secundum virtutem, concedo. ca suam materiam ex eisdem principiis et mediis pro Et nego consequens et consequentiam. cedere non potest»2. Solutio patet ex omnibus hucusque dictis. Nam in Et clarius alibi: «Universaliter —inquit— conside primis subiectum habitus et dispositionis debet esse ali ranti haec apparet differentia inter habitum et poten quo modo compositum ideoque multiplex, ut constat ex tiam, quia potentia est qua possumus aliquid simplici dictis supra2; est enim dispositio ordo partium in ha ter; habitus autem quo possumus illud bene vel male; bente partes aliquo modo. Et hac ratione subiectum ensicut intellectus, quo consideramus, scientia, qua bette titative simplex, ut essentia animae, nequit esse subiec consideramus; concupiscibilis, qua concupiscimus, tem tum habitus entitativi; potentia autem, licet sit entitaperantia qua bene concupiscimus, intemperantia qua tive simplex, est tamen dynamice multiplex seu compo male»3. sita saltem ex potentia et actu, et sic potest esse sub Et ratio est quia «non secundum eamdem rationem iectum habitus operativi. Similiter essentia animae in est aliquid obiectum potentiae et habitus; nam potentia S. Thomas, IV Contra gent., cap. 77. III Sent., dist. 33. q. 1, art. 1, qla. 1. IV Sent., dist. 4, q 1, art. i De Virtutibus in communi, q. 1, a· 12 ad 4- Cf· ΠΙ2 TU 49, 1 ad 3. Cf. Caietanum, In I-U, 49, 1 ad 3. 47· 5> ;ι 3 210 o B O o < β B >-! O c 9 O P. II. Q. LIV. De distinctione habituum ordine supernatural! est in potentia, et ideo compositionem quamdam relativam habet. Deinde, potentia, ob amplitudinem magnam sui obiec ti, multitudinem habet virtualem ad plura obiecta mate rialia et ad plures rationes et ad plures actus, et se cundum hoc potest diversimode disponi et habilitari1. 749. Obiectio tertia. Ita se habet potentia ad habitum sicut se habet corpus ad figuram. Atqui unum cor pus non potest simul habere plures figuras. Ergo neque una potentia potest simul habere plures habitus operativos. 750. Respondetur. Nego mai.; concedo min., et nego consequens et consequentiam. Ratio est, quia figura est ultimus terminus quantita tis corporeae; habitus autem non est ultimus terminus potentiae, sed terminus intermedius utpote actus pri mus; terminus autem ultimus est actus secundus seu operatio. Et inde est quod unius potentiae nequeunt es se simul plures actus secundi totales et adaequati, sicut neque unius causae efficientis plures effectus totales et adaequati simul; possunt esse tamen plures actus par tiales et inadaequati; at nihil impedit quominus eadem potentia possit simul informari pluribus habitibus, quia termini intermedii sunt multiplicabiles manente unitate termini a quo et termini ultimi ad quem. II habitus distinguantur secundum II obiecta Art. 2.-Utrum PRAENOTAM INA 751. Postquam ergo ostensum est plures habitus pos se in una potentia simul residere, necesse est videre prin 1 I-II, 49, 4. '.pukxt,· - - _ i| /·-·. * 3 ... Xk C. I, a. 2, § II: Distinctio secundum obiecta 211 cipia secundum quae isti habitus inter se distingui pos sunt essentialiter vel specifice. Quia vero, ut supra dictum est, S. Thomas principa liter loquitur de habitibus operat i vis, unde quaestionem ponit explicite de ipsis: utrum specifice distinguantur secundum obiecta. Attamen, quia dantur etiam habitus entitativi, necesse est de ipsis quaerere per quid speci fice distinguantur. Ut autem clare pateat solutio quaestionis, oportet prae oculis habere duplicem distinctionem: a) ex parte habitus distinguendi, in entitativum et operativum; b) utroque modo, ex parte considerationis habitus distin guendi, nempe rationem quasi genericam vel communem habitus, prout est forma quaedam —est enim qualitas—, et rationem propriam et specificam, prout est proprie loquendo prima species qualitatis. SOLUTIO QUAESTIONIS 752. conclusio prima: Habitus, sive entitativi sive operativi, distinguuntur specie, in quantum sunt formae quaedam, secundum propria principia activa. 753. Probatur. Ita distinguuntur specifice habitus in quantum sunt formae quaedam psychologicae ordinis naturalis, sicut specifice distinguuntur formae naturales physicae. Atqui formae naturales physicae distinguuntur specie secundum propria principia activa earum. Ergo et habitus in quantum sunt formae quaedam phycholigcae ordinis naturalis, distinguuntur specie secundum propria eorum principia. Maior contât, tum primo quia quae in uno communi conveniunt quantum ad esse, in illo etiam conveniunt quantum ad distinctionem; constat autem quod, in ra tione formae naturalis, conveniunt habitus, qui sunt for mae psychologicae, et formae physicae, sive substantia- V1 212 P. II. Q. LIV. De distinctione habituum les sive etiam accidentales; turn, secundo, quia ordo phy sicus et ordo psychologicus analogice seu proportionaliter conveniunt, et ideo ex eisdem principiis proportio naliter distinguuntur secundum speciem. Minor est manifesta, quia ab eodem unumquodque constituitur in suo esse et a ceteris essentialiter distin guitur. Atqui formae physicae tum substantiales tum ac cidentales constituuntur in proprio esse a propia earum causa univoca. Ergo et a propria earum causa univoca distinguuntur specie a ceteris formis. Omne enim agens facit sibi simile secundum speciem, et ideo species effec tus pendet a specie propriae causae seu proprii principii activi. Et secundum hoc etiam habitus distinguuntur specie secundum eorum propria principia activa; nam habitus entitativi, qui sunt dispositiones corporis ad animam, specie distinguuntur secundum diversos generantes spe cie, et ita alia est dispositio corporis humani facta ab humano generante, et alia dispositio corporis equini fac ta ab equo generante. Pariter habitus operativi specie distinguuntur secun dum diversos specie actus ex quibus generantur, sicut videmus in habitibus scientiae quod secundum diversa media seu diversas specie demonstrationes, quae proce dunt ex diverso gradu abstractionis seu diverso modo definiendi, causantur diversi habitus scientiae. Optime ergo S. Thomas ait: «Tota autem virtus demonstrationis, quae est syllogismus faciens scire, ut dicitur in I Post., dependet ex medio, et ideo diversa media, sunt sicut di versa principia activa, secundum quae habitus scientia rum diversificantur» 754. conclusio secunda: Habitus entitativi, ut habi tus sunt, specie distinguuntur secundum specificam di stinctionem naturae ad quam per se primo dicuntur. i S. Thomas, I-II, 54, 2 ad 2 C. I, a. 2, § II: Distinctio secundum obiecta 213 755. Probatur. «Omnia quae dicuntur secundum or dinem ad aliquid, distinguuntur secundum distinctionem eorum ad quae dicuntur» Atqui habitus entitativi, ut habitus sunt, dicuntur secundum ordinem ad naturam subiecti in quo sunt. Ergo habitus entitativi, ut habitus, specie distinguuntur secundum distinctionem specificam naturae subiecti in quo sunt. Maior patet, quia unumquodque specifice distingui tur secundum id quod ipsum specifice constituit; quod autem per se primo seu essentialiter dicit ordinem ad aliquid, per hunc ordinem essentialiter constituitur et a ceteris distinguitur; nam omne relativum distinguitur secundum terminum suum. Minor constat ex dictis supra 2, ubi ostensum est quod habitus ut habitus dicit ordinem ad naturam subiecti in quo est, et habitus entitativus dicit de se per se pri mo ordinem ad naturam ut natura est, et ex consequenti ad operationem naturae. 756. conclusio tertia: Habitus operativi, ut tales, distinguuntur secundum distinctionem specificam obiec torum formalium ad quae dicuntur. 757. Probatur. Ea quae essentialiter constituuntur per ordinem ad obiecta formalia, specifice distinguuntur per distinctionem obiectorum formalium. Atqui habitus operativi, ut tales, essentialiter constituuntur per ordi nem ad obiecta formalia quae per se primo attingunt. Ergo habitus operarivi, ut tales, specifice distinguuntur per distinctionem illorum obiectorum formalium. Maior constat, quia distinctio formalis seu specifica constituta sumitur ex distinctione formali et specifica constitutivi. Minor vero patet, quia habitus operativus ut sic dicit ordinem per se primo ad operationem circa aliquod •·· . 214 ο S P. II, Q. LIV. De distinctione habituum obiectum; ergo ratio formalis secundum quam obiectum illud est attingibile ab habitu operative, est principium in ordine ad quod essentialiter constituitur. Relativa enim essentialiter definiuntur per suum correlativum; obiectum autem formale seu ratio formalis obiecti est correlativum habitus operativi, qui ad illud dicit rela tionem transcendentalem. c ω * ο ο < ο rr g a I g : -ύ· 758. Confirmatur: Quod distinguit distinguens di stinguit distinctum, quia propter quod unumquodque ta le et illud magis, et causa causae est causa causati. At qui obiectum formale distinguit actus distinguentes ha bitum operativum. Ergo obiectum formale a fortiori di stinguit ipsum distinctum, nempe habitum operativum1. 759. Sic ergo dicendum est quod habitus, secundum rationem communem formae, specie distinguuntur se cundum propria principia activa seu efficientia ut talia, quae pertinent ad quartum modum dicendi per se; se cundum autem propriam rationem habitus ut habitus, distinguuntur specie secundum ordinem ad naturam sub iecti ad quam per se primo dicuntur, et in hoc modo distinguendi conveniunt habitus entitativi et operativi; sed insuper habitus operativi ut operativi dicunt ordi nem per se primo ad operationem et ad terminum ope rationis, quod est obiectum formale, et ideo specialiter distinguuntur secundum obiecta formalia secundum quae proprie non distinguuntur habitus entitativi, et propter hoc potest eis appropriari modus distinguendi ex ordi ne ad naturam. Et ita specie distinguuntur habitus operativi secun dum distinctionem specificam potentiarum quarum na turam per se primo dicunt ordinem ut habitus, sicut alius speciei est habitus intellectualis et alius speciei est habitus moralis. ' ML 54, 2 sed contra. c 1, ART. 2, § IΠ: Solvuntur difficultates 215 I 1 / § III SOLVUNTUR DIFFICULTATES 760. Obiecto prima. Quod est simul obiectorum specie differentium non distinguitur secundum obiecta specie differentia. Atqui habitus est simul obiectorum specie differentium, quia est simul contrariorum, quae specie differunt. Ergo habitus non distinguitur secundum obiecta specie differentia. J 761. Respondetilr. Distinguo mai.: Quod est simul obiectorum specie differentium et in esse rei et in esse obiecti non distinguitur secundum obiecta specie diffe rentia, concedo; quod est simul obiectorum specie diffe rentium in esse rei, non vero in esse obiecti, non di stinguitur specie secundum obiecta, subdistinguo: non distinguitur specie secundum obiecta specie differentia in esse rei vel materialiter considerata, concedo; non distinguitur specie secundum obiecta specie differentia in esse obiecti seu formaliter considerata, nego. Contradistinguo min.: Habitus est simul obiectorum specie differentium in esse rei, concedo; in esse obiecti formalis, nego. Et nego consequens et consequentiam. Ratio est, quia habitus per se primo dicit ordinem ad obiectum non mere materialiter et in esse rei consi deratum, sed formaliter et in esse obiecti 762. Obiectio secunda. Quae multiplicantur specie non multiplicatis obiectis non distinguuntur specie se cundum obiecta. Atqui habitus specie multiplicantur non multiplicatis obiectis. Ergo habitus non distinguuntur specie secundum obiecta. 763. Respondetur. Distinguo mai.: Quae specie mul tiplicantur non multiplicatis obiectis nec formalibus nec i Cf. Ill Sent., dist. 33, q. 1, a. 1, qla. L 0 ο *S ν> Ο Ο Ο3 3 Ο UÎ 216 P. Π, 0. LIV. De distinctione habituum materialibus, non distinguuntur specie secundum obiecta, concedo; quae specie multiplicantur non multiplicatis obiectis materialibus, bene vero multplicatis obiectis seu rationibus formalibus obiecti, non distinguuntur specie secundum obiecta, sub distinguo', non distinguuntur spe cie secundum obiecta materialia, concedo; non distin guuntur specie secundum obiecta formalia, nego. Constradistinguo min.: Habitus multiplicantur spe cie non multiplicatis obiectis formalibus, nego; mate rialibus, subdistinguo: quandoque, concedo; semper et necessario, nego. Et nego consequens et consequentiam. Solutio patet ex dictis. Quia enim habitus operativi formaliter specifcantur ex formali ratione proprii obiec ti, ideo distinctio per se obiecti afficit necessario di stinctionem per se habitus et vicissim; sed quia obiec tum materiale per accidens vel mere per se secundo se habet ad habitum, ideo distinctio huius obiecti in esse rei accidit distinctioni habitus, et ideo potest adesse vel abesse salva distinctione formali habitus. 764. Obiectio tertia. Non plus distinguit habitum obiectum quam actus. Atqui actus non distinguit habi tum, quia idem actus potest pertinere ad diversos habi tus. Ergo neque obiectum distinguit habitum. 765. Respondetur. Transeat mai, vel etiam concedo, quia ista tria sunt correlativa: habitus, actus et obiec tum. Nego min. vel etiam distinguo: Actus non distinguit habitum, actus secundarius et materialis, concedo; ac tus formalis seu primarius et proprius, nego. Et nego consequens et consequentiam. Solutio patet ex dictis. In obiectione plures haben tur aequivocationes, nam in primis transit a genere ad genus, nempe ab ordine psychologico in quo proprie su mus, ad ordinem moralem, et tamen est ratio formaliter distincta utrobique, quia possunt moraliter addi fines i operantis fini operis seu psychologico; deinde non di- c. I, ART. 3: Distinctio HABITUUM IN BONOS ET MALOS 217 stinguit inter actus primarios seu principales, qui forma liter specificant, et actus secunarios et mere materia les, qui per accidens se habent ad habitus et potentias. Est autem notandum quod fines per se intenti in operabilibus se habent sicut principia in speculabilibus, et ideo mutato fine operis, mutatur opus formaliter, licet maneat idem in esse physico vel psychologico. Insuper, relate ad actus interiores, ipsi fines sunt obiecta propria. Et ideo semper manet verum quod habitus specie di stinguuntur ex propriis principiis activis et ex obiectis formalibus. Art. 3.-Utrum habitus distinguantur secundu: bonum et malu II PRAENOTAMEN 766. Ut patet ex articulo praecedenti, habitus operativus potest distingui specifice triplici respectu: a) gene re generalissimo formae secundum diversa principia ac tiva seu effectiva propria; b) genere proximo habitus seu primae speciei qualitatis secundum ordinem ad diversam naturam subiecti in quo est; c) propria sua differentia vel specie habitus operativi secundum diversa obiecta formalia specie differentia. Quae quidem principia distinctiva ordine quodam procedunt, ut patet. Patet autem quod, sumendo habitum ut sic in tota sua latitudine, distinguitur specie secundum diversum ordinem ad naturam per se primo, quia et per se primo dicitur per ordinem ad naturam, ut constat ex dictis supra Prima ergo et principalis differentia specifica habituum ut sic est quae sumitur secundum naturam subiecti in quo est, et propter hoc ista differentia po- i MI, 49, art. 2 et 3. s P. II. Q. LIV. De distinctione habituum nitur in ipsa definitione habitus quasi per se primo ei conveniens. K r i (/> 8 § II SOLUTIO QUAESTIONIS % 3 o (Λ O σ 5 767. conclusio prima: Habitus distinguuntur specie secundum bonum et malum. 768. Probatur. Habitus distinguuntur specie secun dum ordinem essentialiter distinctum ad naturam sub iecti in quo sunt. Atqui ordo essentialiter distinctus ad naturam subiecti in quo sunt habitus fit secundum bonum et malum. Ergo habitus distinguuntur specie se cundum bonum et malum. Maior est per se nota, et apparet ex articulo praece denti. Minor vero facile patet; nam ordo habitus ad natu ram subiecti in quo est potest esse duplex tantum, nem pe ordo convenientiae et ordo disconvenientiae, qui or dines essentialiter differunt, quia sunt contrarii et con traria specie differunt inter se. Atqui ordo convenientiae ad naturam est bonus; ordo vero disconvenientiae ad naturam est malus, quia bonum est quod est secundum naturam, malum vero quod est contra naturam. Ergo ordo essentialiter distinctus habituum ad naturam sub iecti in quo sunt fit secundum bonum et malum. Et hoc accidit tam in habitibus entitativis quam in operativis. Ita sanitas est habitus entitativus conveniens naturae corporali, et ideo est habitus bonus; aegritudo vero, e contra, est habitus disconveniens naturae corpo rali, et propter hoc est habitus malus. Similiter, virtus est habitus conveniens naturae poten tiae intellectivae vel appetitivae, et ideo est habitus bo nus; vitium vero est habitus disconveniens naturae po tentiae intellectivae vel appetitivae, et ideo est habitus malus. C. I, art. 3: Distinctio habituum in bonos et malos 219 769. Confirmatur ex signo: Differentia quae ponitur in definitione essentiali habitus est essentialis vel spe cifica, quia quae ponuntur in definitione sunt essentialia vel specifica. Atqui bonum et malum ponuntur in defi nitione essentiali habitus, ut patet ex dictis supra, quaes tione 49, articulis 1 et 2, quod nempe habitus sit dis positio secundum quam potentia subiecti bene vel male se habet in ordine essendi vel operandi. Ergo bonum et malum sunt differentiae essentiales seu specificae ha bitus. 770. conclusio secunda: Habitus sub distinguuntur specifice secundum diversa bona et diversa mala. 771. Probatur. Habitus subdistinguuntur specifice secundum diversum ordinem convenientiae vel discon venientiae ad naturas specifice diversas. Atqui ordo con venientiae ad naturam superiorem et inferiorem indu cit duplicem speciem boni habitus; ordo autem discon venientiae, inducit duplicem speciem habitus mali. Ergo subdistinctio habitus boni et habitus mali sumitur ma xime secundum ordinem convenientiae vel disconvenien tiae ad diversas naturas. Unde patet quod differentia specifica habituum se cundum ordinem ad naturam potest fieri dupliciter: uno modo, quia est contrarius ordo ad eamdem specie natu ram, et ratione contrarietatis accidit specifica differen tia; alio modo, quia est idem ordo ad naturas specifice distinctas, sive sit ordo convenientiae seu boni, sive sit ordo disconvenientiae seu mali. Qui quidem duplex mo dus potest sequenti schemate contrahi: ORDO PER SE PRIMO AD NATURAM: I) specifice eamdem: a) ordo convenientiae et proportionis: habitus bonus. b) ordo disconvenientiae et oppositionis; habitus malus. 3 220 o B c ω * en O o < n H s 3 I o ■Z. ·* - P. II, Q. LIV. De distinctione habituum II) specifice distinctam: a) idem ordo convenientiae ad naturam: 1) inferiorem seu humanam: habitus bonus specifice humanus. 2) superiorem seu divinam: habitus bonus supernatural is. b) idem ordo disconvenientiae ad naturam: 1) inferiorem seu humanam: habitus malus specifice humanus. 2) superiorem seu divinam: habitus malus contra ordinem divinum. 772. Est autem notandum circa ea quae dicit S. Doc tor in fine corporis articuli de virtute heroica vel divina, quod sumit nomen virtutis «heroicae» in sensu plene theologico pro virtute per se infusa vel supernatural!, et non in sensu philosophico pro gradu quodam virtutis naturalis, quatenus est in gradu heroico seu quatenus est virtus purgati animi, de qua loquuntur neoplatonici, nam hic dicit eas distingui specifice vel essentialiter1; dum alibi ait eas non distingui specifice, sed gradualiter tan tum 2. Apparet autem ex hoc quod radices distinguendi ha bitus secundum obiecta et secundum bonum et malum, non sunt disparatae, sed subordinatae: nam distinctio secundum bonum et malum fit secundum ordinem ha bitus ad naturam subiecti in quo est, et ideo est prima distinctio habitus ut habitus est. et ex eadem radice subdistinguitur habitus secundum diversas bonitates et di versas malitias; distinctio autem secundum obiecta est habitus operativi ut sic, ideoque posterior est. Et quia distinctio ex proprio principio activo reducitur ad di stinctionem ex obiecto, inde est quod habituum est tan tum duplex radix distinctionis, scilicet per ordinem ad 1 Cf. etiam infra, I-II, 62, 1 ad 1 et ad 2; 63, 4. 2 I-II, 65, 5; III, 7, 2 ad 2. . ** C. I, art. 3: Distinctio habituum in bonos et malos 221 naturam et, cum hoc, per ordinem ad obiecta formalia vel motiva seu quasi activa. Et sub ratione entis primo distinguuntur in entitativum et operativum. § III SOLVUNTUR DIFFICULTATES 773. Obiectio prima. Ea quorum est idem habitus non distinguunt habitum. Atqui boni et mali est idem habitus, quia bonum et malum sunt contraria et con trariorum idem est habitus. Ergo bonum et malum non distinguunt habitus seu habitus non distinguuntur se cundum bonum et malum. 774. Respondetur. Concedo totum et nego conclusio nem. Ratio est quia contraria possunt sumi dupliciter, uno modo, materialiter seu in esse rei, et sic idem est habitus contrariorum, quia cum contrarium attingitur per aliud, sicut per habitum scientiae verum attingitur et falsum respuitur, et per habitum virtutis bonum at tingitur et malum expellitur; alio modo, formaliter seu in attingendo per se primo, et sic quidam habitus sunt boni tantum, alii autem mali tantum, ut virtus semper est bona, et vitium semper est malum. Tota ergo difficultas stat in aequivocatione inter ha bitus contrarios et habitus contrariorum, nam habitus contrarii sunt circa idem diverso modo diversaque ra tione, dum habitus contrariorum sunt circa contraria sed eodem modo. Sicut apparet in motu a termino a quo ad quem. 775. Obiectio secunda. Quod est commune omnibus rebus non est distinctivum habitus. Atqui bonum et ma lum, quod est eius privatio, est quid commune omnibus rebus, cum sit quid transcendens. Ergo bonum et ma lum non sunt distinctivum habitus. 5 222 ω » (Λ 0 ο οrt < ι3 I 0 ΕΛ De distinctione habituum 776. Respondetur. Concedo mai.', distinguo min: Bonum et malum in tota sua latitudine seu abstracte sumpta sunt quid commune omnibus rebus, concedo; bonum et malum humanum seu concrete acceptum sunt quid commune omnibus, nego. Contradistinguo conclusionem: Bonum et malum non sunt differentiae habitus, bonum et malum transcendens et abstracte sumptum, concedo; bonum et malum hu manum et concrete acceptum, quod est bonum et ma lum determinatum, nego. Patet ergo quod tota difficultas nititur in aequivocatione diversae acceptionis boni et mali. Attamen non est necesse restringere significationem boni et mali ad ordinem moralem, sed necesse est eam extendere ad or dinem physicum et psychologicum. Et notanda sunt ver ba S. Thomae in fine responsionis, scilicet quod «malum, quod est differentia constitutiva habitus, non est priva tio pura, sed est aliquid determinatum repugnans deter minatae naturae», nempe est ordo defectuosus ad eam dem naturam positivam Si malum esset privatio pura non posset esse differentia specifica habitus, quia non ens nequit esse differentia, privatio autem est non ens; at malum, sive physicum sive psychologicum sive ma xime morale, non est privatio pura seu in esse, sed mixta vel in fieri, et ideo non est pure non ens, quin potius contrarie opponitur bono, et sic potest esse vere et vera differentia habitus. 777. Obiectio tertia. Circa idem obiectum contingit esse plures habitus bonos specie differentes et plures habitus malos. Atqui id sub quo plures species conti nentur non distinguit specifice, sed generice. Ergo bo num et malum non sunt differentiae specificae habitus, sed genericae. — Ξ P. II. Q. LIV. C. I, art. 4: De simplicitate habitus 223 778. Respondetur. Concedo totum et nego consequen tiam, nam quae distinguunt genere distinguunt etiam specie. Attamen, notandum est quod non eodem modo distinguuntur specie habitus boni et habitus mali circa idem obiectum, quia boni distinguuntur secundum di versas rationes formales convenientiae in ordine ad na turam, dum mali distinguuntur secundum diversas contrarietates et ideo plures esse possunt quam boni. II unus habitus ex multis Art. 4.-Utrum habitibus constituatur PRAENOTAMEN 779. Consequenter S. Thomas, ex hucusque dictis, respondet ad theoriam omnium fere coaetaneorum suo rum dicentium quod habitus augentur essentialiter per additionem habitus ad habitum et consequenter habitum totalem et perfectum esse essentialiter constitutum ex nuitis habitibus partialibus. Et relicta consideratione circa habitus entitativos na turales, qui proprie loquendo non sunt habitus, sed dis positiones plus minusve habituales, et possunt aliquo modo augeri per additionem, ex parte subiecti, quate nus pars subiecti additur parti subiecti totam suam intentionem convertit ad habitus operativos: «de quo —inquit— nunc principaliter intendimus» 2; qui sunt ha bitus proprie et stricte dicti, et inquirit utrum unus ha bitus specie coalescat ex pluribus habitibus partialibus. 1 I-II, 52, 2 in fine corporis. 2 I-II, 54, 4 initio corporis. i ÏU.· · * ί 224 P. II, Q. LIV. De distinctione habituum § II SOLUTIO QUAESTIONIS 780. conclusio: Unus habitus non est compositus vel constitutus ex multis habitibus, sed est essentialiter simplex. 781. Probatur, tum a priori tum a posteriori ex ef fectu eius proprio et quasi formali. A priori autem tri pliciter: primo, ex ratione generica qualitatis et formae; secundo, ex ratione propria habitus ut sic; tertio, ex ra tione propria habitus operativi} quae tria argumenta vel media correspondent tribus principiis specificantibus et distinguentibus habitum, de quibus dictum est aupra, articulo secundo. 782. A) A priori ergo constat: 1) ex ratione generica habitus, secundum quam est qualitas vel forma quaedam: Nulla forma est essentia liter composita. Atqui habitus est essentialiter forma quaedam. Ergo nullus habitus est essentialiter compo situs Maior facile patet. Nam omnis compositio essentialis necessario deberet esse aut ex materia et forma, aut ex pluribus materiis, aut ex pluribus formis. Atqui nulla ex his compositionibus potest cadere in formam ut forma est. Non quidem compositio ex materia et forma, quia tunc forma non esset forma, sed totum quoddam compostium ex materia et forma, sicut homo non est anima sola, sed compositum ex corpore et anima sicut ex ma teria et forma. Neque compositio ex pluribus materiis, quia materia contrariatur formae et contradividitur for mae, ideoque forma nequit resultare ex summa quadam matedriae, sicut actus non exsurgit ex summa quadam potentiae, neque anima ex cumulo corporum. Sed neque 1 I II, 54, 4, sed contra. C. I, art. 4: De simplicitate habitus 225 forma potest componi ex pluribus formis, tum quia om nis forma est actus ideoque quid unum per se, ex actu autem et actu non fit unum per se; tum quia, dato for mam componi ex pluribus formis, esset processus in in finitum, quia tunc omnis forma ex pluribus formis com poneretur; tum etiam quia formae componentes formam illam deberent esse aequalis perfectionis vel inaequalis; non aequalis, quia forma resultans esset quid totum per accidens, forma autem nequit esse ens per accidens, sed per se; neque inaequalis, quia tunc formae inferiores re lative ad supremam, essent veluti in potentia, et ideo ? haberent rationem materiae, et iam haberemus compo sitionem formae ex materia et forma. Patet ergo evi denter quod nulla forma in ratione formae potest esse essentialiter vel secundum essentiam suam composita. Minor constat ex supra dictis quaestione 49, articu lo primo, ubi ostensum est habitum esse essentialiter qualitatem; qualitas autem est essentialiter forma quae dam accidentalis. 2) ex ratione propria habitus operativi ut habitus est. Id quod per modum perfectionis essentialiter ordinatur ad naturam essentialiter simplicem, est essentialiter sim plex. Atqui habitus operativus essentialiter ordinatur per modum perfectionis ad naturam essentialiter simplicem. Ergo habitus operativus est essentialiter simplex seu non compositus secundum essentiam suam ex multis habitibus. Maior patet, quia quod essentialiter ordinatur ad aliud est ei correlativum transcendentaliter et ideo est ei essentialiter proportionatum; insuper, quia, absolute loquendo, simplex est perfectius composito, quod est es sentialiter proprotionatum simplici per modum perfec tionis eius, debet esse et ipsum essentialiter simplex, quia perfectio simplicis non est compositum, sed simplex. Quod ideo dicitur, quia non omne quod essentialiter or dinatur ad simplex est simplex, sicut corpus essentialiter ordinatur ad animam, quae est simplex, et tamen non est essemtialiter simplex, sed compositum, quia non or- ê- I ο 3 226 <Λ Ο <τ> 3 Ο 3 I (Λ P. II, Q. LIV. De distinctione habituum dinatur ad animam ut perfectio eius, sed ut perfectibile ab anima; si autem aliquid ordinatur ad simplex per modum perfectionis et actus eius, debet esse simplex. Minor constat ex ipsa ratione propria habitus ope rativi, nam habitus operativus dicit per se primo seu essentialiter ordinem ad potentiam operativam rationa lem, quae est essentialiter simplex et una, nempe intel lectus possibilis et voluntas; aliunde, quia habitus est quasi actus primus potentiae, se habet ad potentiam ope rativam essentialiter per modum actus seu perfectionis. Ergo habitus operativus debet esse essentialiter sim plex, sicut intellectus et voluntas in quibus subiectatur, immo magis adhuc, quia se habet ad potentias illas per modum actus et perfectionis et formae. 3) ex propria ratione habitus operativi ut est opera tivus. Quod essentialiter constituitur per ordinem ad ali quid unum et simplex, essentialiter est simplex. Atqui habitus operativus essentialiter constituitur per ordinem ad aliquid unum et simplex. Ergo habitus operativus est essentialiter simplex seu non compositus ex pluribus ha bitibus. Maior constat, quia quale est constitutivum formale tale est constitutum, nam ista se habent essentialiter ut correlativa, ideoque eiusdem generis et ordinis, et se ha bent ad invicem ut potentia ad actum, et ut materia ad formam, quae ad invicem sunt causae in diverso genere. Constat autem quod unius potentiae vel materiae adae quatae nequit esse simul nisi una forma totalis et adae quata et vicisim. Habitus autem operativus se habet ad eius formale obiectum ut propria potentia ad proprium actum seu ut propria materia ad propriam formam, et ut propria causa efficiens ad propriam causam finalem. Quandocumque ergo id per quod aliquid formaliter constituitur est essentialiter unum et simplex et consti tutum debet esse essentialiter unum et simplex. Minor autem patet, quia habitus operativus essentia liter constituitur per ordinem ad proprium et formale obiectum eius, ut patet ex dictis articulo secundo. Atqui 227 C. I, art. 4: De simplicitate habitus I obiectum proprium et formale quo et quod habitus est essentialiter quid unum et simplex, nempe propria for ma subiecti principalis prout stat sub tali vel tali modo eam definiendi vel attingendi. Ergo habitus operativus essentialiter constituitur et definitur per ordinem ad ali quid unum et simplex. Aliis verbis: habitus operativus est essentialiter quid medium inter potentiam operativam cuius est, et obiectum formale eius, ad quod est. Sive autem comparetur ad potentiam sive ad obiectum eius, semper apparet illum esse unum et simplicem, quia et potentia una et simplex est, et ratio formalis obiecti eius est etiam sim plex et una. Quod si ponatur habitum esse essentialiter compositum, nulla est ratio ponendi simplicitatem in po tentia quam tamen, ut plurimum, admittebant adversa rii S. Thomae. Et haec duplex ratio suggeritur a S. Doctore in cor pore articuli, ut legenti patere potest. 783. B) A posteriori, ex proprio quasi effectu for mali habitus operativi. Quod formaliter seu per seipsum dat unitatem, est essentialiter unum et simplex. Atqui habitus formaliter seu per seipsum dat unitatem poten tiae operativae in operando. Ergo habitus operativus est essentialiter unus et simplex, ideoque non compositus ex pluribus habitibus partialibus. I Maior patet, quia effectus formalis est ipsa forma, quatenus intelliguntur regulae eius vel quasi dimanationes, et ideo proprie loquendo non est quid distinctum ab ipsa forma. Si ergo effectus iste formalis alicuius est unitas et simplicitas, manifeste illud est unum et simplex. Minor vero experientia constat; nam in primis expe rimur quod potentia sine habitu seu habilitate divagat et dispergitur per plura non necessaria, dum e contra potentia cum et ex habitu recolligitur, unificatur, deter minatur, uniformatur et constantiam ac vim recipit, SW;- I t ' 0 Io 228 bB (Λ (/) o o η i 0 ΙΛ O o P. II. Q. LIV. De distinctiOxNe habituum prout videre est in virtutibus intellectualibus et moralibus. Insuper, videmus etiam quod, quanto aliquis habitus est altior et perfectior, tanto magis unificat et recolli git seu concentrationem potentiae ad obiectum et actum facit, sicut in ordine naturali Metaphysica vel Sacra Theo logia, et in ordine supernatural! caritas; et quo quis magis progreditur in Metaphysica et in caritate, tanto magis est unus et concentratus, ut in sanctis videmus. Sicut autem se habet magis ad magis ita se habet sim pliciter ad simpliciter. Ergo dicendum est habitum operativum esse essentialiter quid unum et simplex. § HI SOLVUNTUR DIFFICULTATES 784. Obiectio prima. Quod successive generatur seu per partes, est compositum, quia quod per partes fit, per partes est. Atqui habitus operativus successive ge neratur, quia per plures actus, ut patet ex dictis supra, quaestione 51, articulo tertio. Ergo habitus operativus est compositus ex pluribus habitibus partialibus. Λ 785. Respondetur. Distinguo mai.: Quod successive seu per partes generatur quantum ad essentiam vel con stitutivum formale eius, est essentialiter compositum. concedo·, quod successive seu per partes generatur quan tum ad ea quae circunmstant essentiam vel constituti vum eius formale, sive per modum dispositionis prae viae, sive proprietatis subsequentis, est essentialiter compostium, nego. Constradistinguo min.: Habitus operativus successi ve seu per partes generatur quantum ad essentiam vel constitutivum formale eius, nego·, quantum ad acciden tia circumstantia essentiam per modum dispositionis vel sequelae, concedo. ·· *·/ ____________ C I, art. 4, § III: Solvuntur difficultates I 229 Et nego consequens et consequentiam. Aliis verbis: quod per partes et ratione sui seu per se generatur est compositum, concedo; quod per partes generatur per accidens et ratione alterius est essentialiter compositum, nego. Constradistinguo min. et nego consequens et conse quentiam. Solutio patet ex dictis supra, suaestione 52, articulis 1 et 2, et praesertim quaestione 53, articulo 2. Nam habi tus successive generatur et perficitur et suscipit magis et minus, non ratione sui, sed ratione subiecti in quo est, quod latitudinem quamdam habet. Attamen notandum est in habitibus distingui tria: a) ipsam essentiam habitus ut sic; b) dispositiones prae vias ad habitum; c) proprietates eius, quae reducuntur ad statum seu modum habitualem et firmum, quem sor titur in subiecto. Constat autem quod secundum et ter tium est quid accidentale habitui ut sic quantum ad essentiam vel especiem suam. lam vero, in generatione et in augmento habitus, suc cessio et partes afficiunt dispositiones et proprietates vel sequelas habitus, non autem proprie ipsam essen tiam habitus quae uno actu generatur, quandoque qui dem sine dispositionibus praeviis, ut in habitu intellec tuali; quandoque vero cum pluribus praeviis dispositio nibus, et ultimus actus, qui unus est, complet seu cosummat generationem habitus. Neque hoc est proprium formae accidentalis, quae habitus est, sed commune est etiam in generatione for marum substantialium, quia paulatim disponitur mate ria ad formam successive et per plures actus, at gene ratio ipsa fit in instanti et per unum solum actum ’. To ta ergo obiectio nititur in confusione inter id quod ac cidentale est habitui et id quod est ei essentiale. 786. Obiectio secuna. Compositum est id quod habet partes. Atqui virtutes cardinales, quae sunt habitus 1 16 Cf. I ll, 113, 7. 230 P. II, Q. LIV. De distinctione habituum operativi, habent partes subiectivas, potentiates et inté grales, uti apparet per totam II-II. Ergo habitus opera tivi sunt compositi. 787. Respondetur. Distinguo mai.: Compositum rea liter secundum essentiam suam est quod habet partes, integrates proprie dictas, concedo; subiectivas et poten tiates, nego. C ont radis t in guo min.: Virtutes cardinales habent par tes subiectivas et potentiates, concedo; integrates, sub distinguo: proprie et univoce, nego; analogice et per si militudinem quamdam, concedo. Et nego consequens et consequentiam. Ratio est quia compositio ex partibus subiectivis est compositio logica, eo quod partes subiectivae sunt spe cies; nihil autem prohibet dicere quosdam habitus ha bere sub se species seu quasi compositionem logicam; at de hac compositione non loquimur, sed de compositio ne reali et physica. Et inde apparet quod tenentes con trariam sententiam potius sunt dialectici quam metaphysici et psychologi, et procedunt ex nominalismo po tius quam ex realismo. Partes autem potentiates, proprie loquendo, non fa ciunt compositionem essentialem, quia illae versantur circa secundaria et adiuncta et accidentalia; ideoque sunt extra essentiam habituum. Proprie ergo compositionem realem et essentialem faciunt partes integrates, quae tamen in virtutibus car dinalibus non dicuntur in sensu proprio et univoco, sed in sensu quodam largo et analogico, et potius quantum ad obiecta materialia quam quantum ad obiectum for male. Ex hoc ergo nihil concludi potest pro compositio ne reali et essentiali habitus operativi \ 788. Obiectio tertia. Quod essentialiter constat ex multis partibus est essentialiter compositum. Atqui ha bitus scientiae constat essentialiter ex multis partibus, 1 Cf. II-II, 48, art. unie. » C. I, ART. 4, § III: SOLVUNTUR DIFFICULTATES 231 quia esentialiter constat ex pluribus conclusionibus. Ergo saltem habitus scientiae est essentialiter compositus. 789. Respondetur. Concedo mai.; nego min. et con clusionem. Ratio est, quia habitus scientiae secundum essentiam suam proprie dictam non dicitur per ordinem ad quamcumque conclusionem, vel collectionem conclusionum, sed per ordinem ad primam et principalem conclusio nem, quae est de prima passione proprii subiecti prout deducitur ex propria definitione subiecti; ad alias au tem conclusiones sequentes ordinatur habitus scientiae secundum quod resolvuntur in primam et stant sub pri ma. Ideo ergo relative ad alias conclusiones, etiam in finitas, augetur habitus quasi extensive, per se secundo, ut supra dictum est, quaestione 52, articulo 2, at non generatur neque constituitur per se primo. Ideo ergo negandum est habitum scientiae esse cu mulum quemdam conclusionum et argumentorum abs que ordine quodam obiectivo et formali; quin potius firmiter tenendum est totam illam pluralitatem esse or dinatam ad aliquod unum et simplex, a quo speciem et essentiam habet; et conclusiones illae debent esse ita per se ordinatae immo et subordinatae sicut propriae passiones vel proprietates formae proprii subiecti pri marii vel principalis, quas demonstrare intendit sciens; tunc enim scientia perfecta est quando naturae rei sci bilis penitus adaequatur et conformatur, ita ut scientia sit veluti exacta reproductio scibilis prout est in se; et vere tunc habitus scientiae erit quasi secunda natura; et sicut natura non facit saltum, sed ordinate procedit, ita et scientia non potest saltum facere, sed ordinate demonstrare. ) I Μ I i CAPUT Π IPSA DIVISIO GENERALIS HABITUUM 790. Ut supra notavimus S. Doctor non tradit ex professo divisionem aliquam completam habituum, sed solum tradit principia secundum quae habitus essentia liter distingui possunt. Unde necesse est ut nos, ex om nibus hucusque dictis, et secundum principia S. Thomae, divisionem generalem habituum explicite tradamus. Quod quidem duplici modo faciemus, scilicet: 1°, se cundum principia realia; 2°, secundum principia logica, coordinando logice habitus essentialiter distinctos secun dum principia realia. DIVISIO REALIS HABITUUM 791. Omnis divisio per se debet respondere naturae rei dividendae et fieri secundum principia vel rationes quae per se spectant ad naturam rei dividendae. Constat autem naturam habitus completam sumi secundum qua tuor causas simul sumptas, prout ex divisione huius trac tatus apparuit. Ergo etiam divisio per se et essentialis habitus debet fieri secundum quatuor causas simul sump tas. Attamen accidere potest quod idem habitus sub di- » O 5 234 P. II, Q. LIV. De distinctione habituum C. Π, § I: Divisio realis habituum 235 ■ c ω versis causis contineatur, licet diversimode, sicut etiam \'ulgo dicitur quod causae ad invicem sunt causae in di verso genere. O O 3 n o A. Divisio ex parte causae quasi materialis 792. Causa quasi materialis habitus est proprium sub lectum eius, quod est quasi materia in qua. Est autem duplex subiectum habitus, scilicet aliud remotum seu quod, nempe suppositum, aliud vero proximum seu quo, nempe pars subiecti secundum quam est habitus in sub iecto eique convenit a) Proprie autem subiectum quod habitus est crea tura rationalis nempe homo et angelus, et secundum hoc distingui potest habitus ex parte suppositi in quo est, in humanum et angelicum. b) Dein, uterque habitus subdividtur ex parte subiec ti quo seu proximi, et sic habitus humanus subdividitur in corporalem, qui est in solo corpore sicut in subiecto; et spiritualem, qui est in sola anima; et mixtum quo dammodo ex corporali et spirituali, licet magis de spi rituali participet, qui nempe est in composito utriusque vel potius in facultatibus quae subiectantur in compo sito. Habitus autem angelicus nequit esse nisi spiritua lis, eo quod angelus est purus spiritus, et sic subdivi ditur secundum quod est in ipsa essentia angelica (ha bitus entitativus supematuralis) vel in potentiis eius, nempe in solo intellectu —si sermo fiat de ordine natu rali— et in voluntate —si loquamur etiam de ordine suc) Habitus autem humani subdividuntur secundum diversas partes subiecti quo, et sic habitus corporalis, I Cf. S. Thomum III Sent., dist. 33. q. 2, art. 4, qla. 1; De Virtu tibus, q. 1, art. 3; III, 56, 1 ad 3; III, 77, 2 ad 1. qui entitativus est, subdividitur secundum diversas par tes corporis quas afficit, ut sanitas in humoribus, for titudo in musculis et nervis, pulchritudo in membris exterioribus. Spiritualis autem subdividitur secundum quod est in ipsa essentia animae (entitativus supematu ralis) vel in potentiis solius animae seu anorganicis, nem pe in intellectu possibili (habitus operativi intellectuales) et in voluntate (habitus operativi morales). Mixtus quo dammodo ex spirituali et corporali, qui subiectatur in potentiis organicis seu inferioribus, subdividitur in mo ralem, qui est in appetitu sensitivo concupiscibili vel irascibili; et dispositionem ad intellectualem, quae est in potentiis apprehensivis interioribus, maxime in cogitativa et memoria sensitiva. B. Divisio ex parte causae efficientis 793. Ex parte principii seu causae efficientis, habi tus dividitur in habitum naturalem, qui producitur seu causatur a natura subiecti in quo est; et in habitum supematuralem vel infusum, qui causatur in subiecto ab Auctore naturae, agente extra et supra vires et exigen tias naturae. a) Naturalis autem subdividitur secundum modum quo habitus causatur a natura subiecti in quo est, nem pe aut immediate per seipsam, per modum simplicis ema nationis aut resultantiae, saltem exigitive, et sic est ha bitus innatus seu inditus vel congenitus, ut in speciebus intelligibilibus angelorum; aut mediantibus actibus et operationibus subiecti per potentias suas, qui ideo sunt inchoative a natura, sed consummative a propria indus tria, et sic est habitus acquisitus, ut sunt omnes habitus humani. Acquisitus autem subdividitur secundum quod acqui ritur quantum ad species tantum et ideo sine discursu secundum causalitatem, ut habitus primorum principio rum (intellectus, synderesis), aut quantum ad species et • · ·’ ■ Λ': iXit P. II, Q. LIV. De distinctione habituum lumen intellectuale quo proximo et cum discursu secun dum causalitatem ut habitus mediatus sapientiae et scien tiae et prudentiae et artis. b) Supematuralis vero seu infusus subdividitur se cundum duplicem modum supernaturalitatis, nempe quoad modum tantum seu accidentaliter, et sic est habi tus infusus per accidens, quia quoad essentiam suam causari etiam potest ab aliqua causa creata; et quoad substantiam vel essentiam suam, et sic est habitus infu sus per se, sive entitativus sive operativus sit, quia non nisi a Deo causari potest supra totum ordinem naturae. Unde patet quod, sicut habitus naturalis subdividitur secundum duplicem modum naturalitatis, ita supematuralis subdividitur secundum duplicem modum supematuralitatis. C. Divisio ex parte causae finalis 794. Causa finalis habitus est secundum quam ha bitus primo dicuntur boni vel mali, quia bonum et ma lum maxime attenduntur secundum finem. Hoc autem est natura ipsa subiecti in quo sunt habitus, ut patet ex dictis quaestione 54, articulo tertio, quia «natura est fi nis generationis et motus» ’. Hoc ergo modo habitus essentialiter dividitur in bo num et malum, prout convenit naturae subiecti in quo est vel disconvenit seu contrariatur ei. Et uterque subdividitur secundum divisionem natu rae cui convenit vel cui disconvenit. Et sic habitus bo nus subdividitur in habitum naturalem, qui respondet naturae propriae et constitutivae subiecti, et dicitur ha bitus humanus vel angelicus; et supernaturalem, qui re spondet naturae superiori participatae in natura propria subiecti, et in hoc sensu distinguimus in homine virtu- i III, 49, 2 c. in fine et ad 1. P C. II, § I: Divisio realis habituum 237 tem humanam et divinam seu theologicam vel infusam. Malus etiam sub distinguitur prout contrariatur naturae propriae vel insuper naturae superiori participatae, quia contraria proportionaliter subdistinguuntur. D. Divisio ex parte causae formalis 795. Licet in habitibus finis et forma plerumque con veniant seu incidant in idem re, tamen possumus distin guere inter has duas causas reservando rationem finis pro natura subiecti in quo sunt habitus, et ponendo cau sam formalem in obiecto proprio seu formali habitus operativi. Oportet ergo hoc modo dividere habitus operativos secundum obiecta formalia eorum. Haec autem sunt ve rum et bonum, quae sunt obiecta potentiarum animae cognoscitivarum et appetitivarum, et ideo hoc modo ha bitus operativi dividuntur in intellectuales seu cognoscitivos et morales seu appetitivos. Intellectuales autem subdividuntur secundum diver sas rationes formales obiecti veri attingendi, nempe se cundum diversos gradus abstractionis formalis seu me dii demonstrativi seu modi definiendi; morales vero se cundum diversas rationes formales boni prosequendi vel difficultatis aut mali superandi seu vincendi. 796. Si ergo velimus uno veluti conspectu totam hanc divisionem prae oculis habere, possumus eam hoc schemate contrahere: .5 DIVISIO GENERALIS HABITUUM: I) Ex parte subiecti in quo sunt seu causae quasi materialis". A) homo, habitus humanus: a) in solo corpore: habitus corporalis enti tativus, in partibus: / — 5 238 P· II, Q. LIV. II, § I: Divisio realis De distinctione habituum habituum 239 Ο Β < n r» g 3 Ο ί£ 1) homogeneis vel similibus, ut ossa, ner vi, musculi: fortitudo seu vigor. 2) heterogeneis vel dissimilibus: a) liquidis et endogenis, scilicet humo ribus: sanitas. β) solidis et exogenis, scilicet mem bris: pulchritudo. b) in sola anima: habitus spiritualis: 1) in ipsa essentia animae: habitus entitativus supernaturalis. 2) in potentiis inorganicis seu spirituali bus animae: — a) in intellectu possibili: habitus inteltellectuales. β) in voluntate: habitus morales. c) in composito utriusque, nempe in poten tiis organicis seu totius compositi: habi tus mixti, magis tamen de spirituali quam de corporali habentes: 1) appetitivis: a) concupiscibili: habitus morales. 3) irascibili: habitus morales. 2) apprehensivis interioribus, scilicet ima ginatione, memoria et cogitativa: dis positiones ad intellectuales. B) angelus: habitus angelicus: a) in ipsa essentia angeli: habitus entitativus supernaturalis. b) in potentiis angeli: pro ordine naturali in solo intellectu; pro ordine supernatural! etiam in voluntate. b) a natura mediate, idcst mediantibus pro priis actibus per facultates naturae; ha bitus acquisitus. B) ab Auctore naturae, operante extra et supra potentiam activam et exigentias naturae: ha bitus supernaturalis vel infusus a Deo: a) supernaturalis quoad modum: habitus in fusus per accidens. b) supernaturalis quoad substantiam: habi tus infusus per se. III) Ex parte causae finalis seu naturae subiecti in quo est: ) II) Ex parte principii seu causae efficientis: A) a natura subiecti in quo est: habitus natu ralis: a) a natura immediate per simplicem dimanationem aut quasi dimanationem: habi- ? tus innatus, inditus, congenitus, concreatus. XI A) habitus conveniens naturae subiecti: habitus bonus: a) naturae propriae seu constitutivae: habi tus naturalis, humanus. b) naturae superiori participatae et appropriatae: habitus supernaturalis, divinus. B) disconveniens naturae subiecti: habitus ma lus seu vitium·. a) contrarium naturae propriae. b) contrarium naturae appropriatae seu gra tiae. IV) Ex parte causae formalis vel obiecti sçu termini formalis: A) verum: habitus intellectualis: a) necessarium seu speculativum: 1) immediatum: intellectus. 2) mediatum: sapientia et scientia subdi videnda ex diverso gradu abstractions formalis. b) contingens seu practicum: 1) immanens seu agibile: prudentia. 2) transiens seu factibile; ars. 3 V 8 o B 240 P. II, Q. LIV. De distinctione habituum B) bonum: habitus moralis subdividendus se cundum diversas rationes formales boni ho nesti: a) alienum vel alterius: iustitia. b) proprium: temperantia et fortitudo. c ω > i (/) o n < o n B n COORDINATIO LOGICA HABITUUM REALITER DIVISORUM f o ca O σ 797. Si autem modo velimus logice coordinare ha bitus realiter diversos secundum genera et species eius, recolere debemus undenam sumitur differentia generica et specifica habituum. Generatim loquendo distinctio habituum potest esse triplex: generica, specifica et numerica, quae tamen ul tima non coordinatur logice nisi negative quatenus non amplius dividitur cum sit individua. Distinctio generica sumitur ex diverso subiecto vel potentia in qua est habitus, quia, ut dictum est articulo primo quaestionis 54, distinctio potentiarum se habet ad distinctionem habituum sicut genus ad species. Et eadem ratione est distinctio generica illa quae sumitur secun dum ordinem ad naturam subiecti in quo est habitus, sive sit secundum diversum ordinem ad eandem natu ram subiecti, sive secundum similem ordinem ad diver sas naturas, quia natura subiecti reducitur ad ipsum sub iectum. Secundum hoc ergo dicendum est quod inter habitus naturales et supematurales est differentia generica, quia fit secundum ordinem ad diversas naturas; similiter in ter habitum bonum et malum est differentia generica, quia sumitur secundum contrarium ordinem ad eamdem naturam subiecti. Est quoque differentia generica inter habitus huma nos et habitus angelicos, quia secundum diversa subiecta quod vel quae. C. II, § II: Divisio logica habituum 241 Pariter est differentia generica inter habitum operativum et entitativum, quia est per ordinem ad diversum subiectum proximum, et eodem modo est differentia ge nerica inter habitus intellectuales et morales, quia fit secundum diversum subiectum proximum; et eodem modo est differentia generica inter habitus intellectua les et morales, quia fit secundum diversum subiectum. Distinctio autem specifica sumitur proprie loquendo ex diverso obiecto formali quo intra obiectum potentiae, quod se habet quasi genus; vel etiam ex diverso modo dicendi ordinem convenientiae aut disconvenientiae ad eamdem naturam subiecti. Distinctio vero individualis seu numerica sumitur ex individualitate proprii subiecti habitus, quia habitus, utpote accidens, individuatur ex individuatione proprii sub iecti. 798. Si ergo velimus coordinare habitus secundum principia theologica, prima differentia est inter habitus naturales et habitus supematurales, qui coordinantur postea proprotionaliter sequenti modo: genus supremum: qualitas, sub qua prima species qua litatis, scilicet habitus: I) naturalis: A) humanus: a) entitativus, b) operativus: 1) spiritualis seu inorganicus: a) intellectualis: — speculativus: - immediatus seu intellectus, - mediatus: - sapientia: - Metaphysica, - Theologia sacra. - scientia cum speciebus suis. — practicus: - prudentia cum speciebus suis, - ■. 242 (/> 8 o 3 O Cft o P. II, O. LIV. Di: nisnxcnoNn C. II, 5 II: Divisio logica habituum 243 dum ve! patiendum aliqua determinata tantum; denique in physicos, physiologicos, instinctivos vel psychologicos, morales et intellectuales seu mentales. Sed patet ista non esse scientifice dicta, sed per modum simplicis enumera tionis cummulativae. - ars cum speciebus suis. β) moralis seu iustitia cum speciebus suis. 2) organicus; a) cognoscitivus (dispositio), β) appetitivus: — concupiscibilis seu temperantia cum suis speciebus, — irascibilis seu fortitudo cum suis speciebus. B) Angelicus, qui est tantum. habituum operativus intellectualis II) supernaturalis·. A) entitativus: a) bonus: 1) gratia sanctificans, 2) iustitia originalis. b) malus: peccatum originale. | · B) operat i vus: a) virtutes: 1) circa finem seu théologales cum suis < speciebus. 2) circa media seu morales cum suis spe ciebus. b) dona Spiritus Sancti, cum suis speciebus. 799. Et haec videtur esse vera et scientifica divisio habituum secundum propriam eius naturam. Advertatur quod in ordine supernatural! non differunt specie habi tus humanus et habitus angelicus, quia potentia obedientialis utriusque eadem specie est. Moderni quidam solent distinguere habitus modo quodam nimis accidentali et emperico, v. gr. distinguunt habitus in activos seu ad agendum et passivos seu ad patiendum vel resistendum; in generales seu ad agen- 1 dum vel patiendum multa, et particulares seu ad agen- f COMPLEMENTUM DE PROPRIETATIBUS HABITUUM L r 800. Denique oportunum erit aliqua dicere de proprietatibus vel attribitis habituum, quae possunt dici ve luti leges habituum, ut hodie dicunt. Sunt autem tria genera proprietatum habituum, sci licet proprietates psychologicae, morales et veluti mix tae seu compositae ex utrisque. ' PROPRIETATES PSYCHOLOGICAE HABITUUM I 801. Loquimur, ut patet, de habitibus operativis, qui proprie ad psychologiam spectant in ordine naturali. Isti autem habitus operativi, licet principaliter sint veluti in subiecto in potentia rationali per essentiam vel participationem, tamen secundario et instrumentaliter extenduntur ad organa corporis quibus utuntur in suis operationibus et functionibus. Unde necesse est consi derare effectus proprios seu proprietates horum habi tuum tum in facultatibus animae tum in organismo corporeo, quae possunt dici proprietates physiologicae vel organicae. 17 2 246 o Q. Complementaria Unde distinguimus proprietates psyshologicas, phy siologicas seu organicas, et psycho-physiologicas seu quasi mixtas. Habitus enim qui sunt in potentiis orga nicis sicut in subiecto proprio utuntur propriis organis facultatis in qua sunt Lex fundamentalis habitus est quod sit veluti secun da natura, quia est forma accidentalis per se primo or dinata ad naturam subiecti in quo est. Unde vere et profunde dicitur quod habitus est secunda natura. Ideo: C ω * * g c/> o I go P. II. 802. a) In ordine psychologico habitus talem effecturn producit in potentia animae in qua est ut faciat earn operari opera habitus connaturalit er seu per ma dum naturae, et ideo sicut natura ipsa, facit illam operari: 1) uniformiter et perseveranter; 2) prompte et faciliter seu expedite; 3) delectabiliter; 4) instinctive seu quasi impeccabiliter; 5) specializat potentiam. Unde S. Thomas scribit: «Habitibus virtutum ad tria indigemus: primo, ut sit uniformitas in sua operatione; ea enim quae ex sola operatione dependent, facile immutantur, nisi secundum aliquam inclinationem habitualem fuerint stabilita; secundo, ut operatio perfecta in promptu (et quasi instinctive) habeatur; nisi enim potentia rationa lis per habitum aliquo modo inclinetur ad unum, opor tebit semper, cum necesse fuerit operari, praecedere in quisitionem de operatione, sicut patet de eo qui vult considerare nondum habens scientiae habitum, et qui vult secundum virtutem agere habitu virtutis carens; unde Philosophus dicit in V Ethicorum quod repentina sunt ab habitu2; tertio, ut delectabiliter perfecta ope ratio compleatur, quod quidem fit per habitum qui, cum sit per modum cuiusdam naturae, operationem sibi pro priam quasi naturalem reddit, et, per consequens, de lectabilem; nam convenientia est delectationis causa; unde Philosophus, in II Ethicorum, ponit signum habi1 Cf. S. Thomam, II-II, 123 10 2 Cf. II-II, 123, 7-9. * ' Proprietates I SEU LEGES HABITUUM 247 tus delectationem in opere exsistentem» «Operationes ex habitu procedentes delectabiles sunt et in promptu habentur et faciliter exercentur, quia sunt quasi connaturales effectae»2. Ex hac autem delectatione et connaturalitate prove nit quod in scientiis, v. gr., delectemur in his quae cor respondent nostrae consuetudini vel mentalitati, et non facile admittamus alia differentia. Qua de re digna sunt quae legantur ea quae post Aristotelem tradit S. Tho mas in II Metaphysicorum, lectione quinta, ubi multa melius describit quam in opere celeberrimo Main de Biran, cui titulus «Influence de l’habitude sur la faculté de penser»3. Quia vero habitus est minoris extensionis quam po tentia operativa in qua est, ideo specializat et perficit potentiam. Et inde est quod, quia in operatione habitus habetur et substantia vel essentia eius et modus uniformitatis, facilitatis et delectationis, quae ad invicem se habent se cundum prius et posterius, tribui solet potentiae nudae substantia operis; habitui autem modus operis, licet re vera tam potentia quam habitus utrumque faciant, di versimode tamen, quia se habent per modum causae per se subordinatae; denominatio autem ista fit ab eo quod per se primo et quasi formaliter utrique convenit. 803. b) In ordine autem physiologico seu organico quasi novam naturam imprimit secundum exigentias collaborationis ad effectus habitus proprie dicti, et ideo, sicut natura ipsa: 1) modificat et determinat organis mum modo definito adaptando eum propriae operationi; 2) consequenter inducit mechanismum seu automatismu II 1 De Virtutibus in communi, q. 1. a· 1· 2 De Veritate, 20, 2. J In II Metaphysicorum, lect. 5, nn. 0 ο C ω i O o O< n9 ru · o (Λ O I y 248 P. II. 0. Complementaria 804. c) In ordine psycho-physiologico·. 1) causât in· conscientiam seu inadvertentiam, quia non requirit deli berationem, et inde dictum illud: ab assuetis non fit pas sio; 2) auget vires operativas totius hominis, ex earum regulatione et unificatione et organizatione, et simul di minuit conatum exteriorem. 805. Haec omnia quae enumeravimus in triplici or dine, moderni solent recensere hoc modo: 1) evolvit tendentias ad operandum et diminuit resistentias; 2) causai praecisionem in motibus operativis et maiorem rapidita tem seu promptitudinem; 3) impedit iacturam virium et tollit poenalitatem in operando; 4) fovet evolutionem potentiae syntheticae conscientiae; 5) atrophiat sensibilitatem et tendit ad inconscientiam; 6) causai automatis mum in operationibus biologicis, psychicis et moralibus. Proprietates I I seu leges habituum attentione proferunt verba blasphemiae, malum interne retractaverint per veram tritionem et poenitentiam. Et ideo initio no conatu et attentione contraria opera dicere. 249 etiamsi habitum et sinceram con necesse est mag facere aut verba § III PROPRIETATES MIXTAE SEU PSYCHOLOGICO-MORALES 807. Denique adest quaedam quasi proprietas vel effectus habitus psychologico-moralis, qui dici solet cha racter. Multa scripta sunt ultimis temporibus de charactere et de educatione vel efformatione characteris. Sciendum est ergo quod χαραχτήρ, ex χαρασσω = im primere, sigillare, «proprie est signaculum quoddam» quo aliquid ab alio distinguitur ’ , et dicitur de imagine § n impressa in nummo vel in cera vel de sigillatione mili PROPRIETATES MORALES HABITUUM tum, quasi eorum distinctivum. Unde et in vita huma na character dicitur vulgo veluti nota distinctiva alicuius hominis. 806. Modo proportionali considerari possunt effec Attamen, proprie loquendo, non quaecumque nota tus morales seu potius influxum moralem tum in poten tias ipsas tum in organa corporis. j distinctiva seu individualis alicuius hominis dicitur cha racter, nam in homine possumus distinguere tria: duo a) Per se ergo seu quantum ad ipsam potentiam in ex parte corporis organici, nempe: a) formam exterio qua est: 1) auget et perficit operationem; 2) auget con rem, quae dicitur morphologia seu physiognomia; et b) sequenter voluntarietatem operationis, quia magis ab in compositionem interiorem organico-humoralem, quae di trinseco; 3) auget bonitatem et malitiam; 4) auget etiam citur complexio, constitutio vel temperamentum; et ter responsabilitatem, quia magis in manu propria ponit ope tiam ex parte animae quantum ad vitam eius psychicam rationes; et finaliter, 5) auget meritum et demeritum. affectivam, prout est in relatione cum distinctivis orga b) Per accidens autem in organis corporis et conse nismi, et istud proprie loquendo dicitur character, qui if et quenter in motibus eius: 1) auget determinismum, duplex esse potest: alter innatus seu naturalis aut psy ideo ex consequenti; 2) diminuit libertatem horum mo chologicus, qui solet neutraliter uno verbo dici «natura tuum; 3) diminuit et responsabilitatem; 4) et consequen le» in linguis modernis ( = «el natural»); alter acquisitus ter malitiam seu demeritum. Sicut videmus in illis qui assuefacti erant ad blas phemandum, qui spontanee et absque ulla reflexione vel • • *. «** ·· Λ ^L· P R o 250 P, II. Q. Complementaria Proprietates ad modum secundae naturae, et iste propriissime dicitur character moralis. O o 0 o 2· O I 808. Inde ergo apparet characterem moralem maxi me consistere in habitibus acquisitis moralibus, prout tamen relationem habent correctionis et reformationis et perfectionis inclinationum affectivarum naturalium et temperamentorum sub dominio rationis et voluntatis. Attamen, valde difficile est «naturale» domare, et ideo vere proverbium hispanicum dicit «genio y figura hasta la sepultura», et illud «adolescens iuxta viam suam, etiam cum senuerit, non recedet ab ea»1. In efformatione characteris magnas partes habet vir tus fortitudinis cum suis partibus, specialiter cum con stantia et perseverantia, ut ostendit Cesaitis in sua dis sertatione, cui titulus «Fortitudo, praecipua characteris virtus» (Mariampoli 1925)2. Character psychologicus habet has modalitates: 1) firmus-debilis; 2) asperus-lenis; 3) stabilis-mutabilis; mo ralis autem: 1) bonus-malus; 2) generosus-egoisticus; 3) sincerus-infidus. 809. Antiqui distinguebant characteres iuxta tempe ramentum sanguineum, melacholicum, cholericum et flegaticum. Ideo sanguinei facile et sine profunditate et duratione excitarentur, et essent proclives laetitiae et voluptati; melancholici facile et profunde et constanter excitarentur et essent proclives ad concupiscentiam sub forma tristitiae; cholerici facile et prompte et persistenter excitarentur, et essent proclives ad iram et arro gantiam; flegmatici tarde, sed profunde et constanter excitarentur, et essent proclives ad commoditates. ·· » Prov. 22, 6. 2 M. Barbado, Ο. P., optimum studium habet de hac re: La physionimic, le tempérament et le caractère, d’après Albert le Grand et la science moderne, apud «Revue Thomiste», mars-avril 1931 on 314· 351. ubi textus praecipui S. Alberti et S. Thomae adducuntur. Ml seu leges habituum 251 810. Moderni vero diversas tradunt classificationes. Sic, v. gr.: Bain et Fouilléé distinguunt characteres: intellectua lis, volitivus et emotivus. B. Pérez distinguit: vivaces, tardi et impulsivi; aut vivo-impulsivi, lento-im puls ivi, ponderati. Malapert vero distinguit: apathici, quos subdistinguit in puros, intellectuales et activos; affectivi, quos sub distinguit in sensitivos, emotivos et passionales; et in tellectuales, quos subdistinguit in activos, temperatos et energicos. I—DOCTRINA SANCTI THOMAE AQUINATIS DE DISTINCTIONE INTER HABITUM ET DISPOSITIONEM 1 Non est minoris momenti cognoscere doctrinam S. Thomae Aquinatis de distinctione inter habitum et dis positionem. Super hanc enim distinctionem aedificavit doctrinam suam de natura habitus, quasi super ultimam differentiam qua habitus essentialiter in seipso consti tuitur et a ceteris secernitur2. Norunt autem omnes quanti fecerit Thomas theoriam de habitibus cum in or dine psychologico tum in ordine morali, quantoque ri gore soleat principia —quae ex notionibus essentialibus sumuntur— in conclusiones evolvere. Quae cum ita sint, haud immerito dixeris totam doc trinam thomisticam de habitibus ab hac una distinctione dependere. Ideo utile videtur tum germanam eius men tem hac de re investigare, tum valorem ipsius ac funda mentum detegere. § I DE SINCERA MENTE SANCTI THOMAE rlmittit doctrinam ArisS. Thomas ergo inhaesitantcr a adaequata divisiototelis de natura qualitatis deque e ’ Prius editum apud «Studia Anselmiana», fasc. 7-8, Romae 1938. S. Thomas, Summa theol., I-II» ^9, %· a£^ I P g o *B ω 8 B I 0 LA 0 R l· 256 I. Distinctio Appendices inter habitum et dispositionem 257 sed solum ratione maioris stabilitatis et diuturnita tis habitus prae dispositione, eo fere modo quo album differt a semialbo et dulce a semidulci; τφ μέν μονιμωτέοα tlvai δόζειεν âv διαφέρειν της διαθέσεως, ού μέν τφ γε είναι ποιδτης ι. Simplicius pariter dicit quod «habitus et dispositio nes veluti duas species differentiis specificis distinctas intelligere non oportet, sicut homo et bos distinguuntur, sed potius velut parvulus nuper genitus differt a viro qui iam matura aetate floret, qui quidem specie non differunt», vel sicut domus plene perfecteque aedificata differt ab inchoata vel dimidiata: τών δέ έξων καί διαθέσεων αύχ ώς δύο ειδών άκούειν Χρή διαφοραΐς είδοποιοϊς δίωρισμένων, ώς άνθρωπος διώδισται καί βούς, άλλ’ ώς ό άρτίτοκος πρός τόν άκμάζοντα διενήνοχεν, ού γάρ τφ είδει ταύτα διαφέρει 1 2. Ammonius similiter affirmat quod habitus et dispo sitio differunt in hoc, quod «dispositio facile amittitur, habitus vero est permanentior», quia per longum exercitium effectus est quasi secunda natura. Ita, exempli gratia, Grammaticam aut Rhetoricam per modum habitus possidet ille, qui quaestionibus grammaticalibus aut rhetoricis prompte recteque satisfacit, ac dubitationes 1. Graeci expositores accidentalem tantum differen emergentes facite, quasi ex praeparato, dissolvit; e con tiam agnoscunt. luxta Porphyrium, habitus et dispositio tra, per modum dispositionis habet ille, qui mediocriter tantum eas adeptus est, ita sane ut quaestionibus recte «tanquam species inter se minime differunt, ut homo et bos: ώς μεν είδη άλλήλων ού διενήνοχεν ώσπερ ό άνθρωπος τού prompteque respondere non possit, neque difficultatibus occurrentibus obviam ire. Attamen dispositionis nomen, licet quandoque distinguatur contra nomen habitus, non1 Aristoteles, Categ., cap. 6, nn. 3, 7-8, 14 (ed. Didot, I, 13-15). nunquam commune est habitui et dispositioni; sicut no 2 S. Thomas, In IV Sent. d. 4, 1, 1c. Cf. etfam Summ. theol., III, men quandoque contradistinguitur a verbo, et tamen ali 49, 2c; 110, 3, obi. 3; III, 63, 2; Quaest. disp. de Virtutibus in com muni, Ic. Eodem modo S. Albertus Magnus: «si qui autem alii üKüj quando verbum appellamus nomen quoddam. Quamvis qualitatis inveniantur, facile reducuntur ad * istos (De Praedicamentis ergo minus clare et explicite quam praecedentes —saepe tract. V, cap. 9, ed. Borgnet, t. I, 261). J Summa theol., I-II, 49, 2. enim Aristotelem fere exscribit -, revera tamen eandem ne in quatuor species, quae sunt: habitus et dispositio, naturalis potentia et impotentia, passio et patibilis qua^ litas, forma et figura ‘. Ait enim quod, si qui alii modi qualitatis in medium proferantur, «tamen omnes redu cuntur ad has species; quod patet ex hoc, quod nulla alia species inveniri adhuc potuit»2. Et cum eodem Phi losopho tenet habitum pertinere ad primam qualitatis speciem3. Sed quia Aristoteles posuit duos modos huius primae speciei, nempe habitum et dispositionem, sicut et cete rarum specierum, S. Thomas, aliorum commentatorum Aristotelis vestigia premens, totus est in determinanda differentia habitus a dispositione, an scilicet ea sit mere accidentalis quasi inter gradus individuates unius eiusdemque speciei, vel potius essentialis seu specifica vel ati inter duas species adaequate distinctas unius gene ris subalterni4. Huic enim inquisitioni ansam praebuit ipse modus loquendi Philosophi, qui quandoque habitum definit per dispositionem 5; aliquando a dispositione contradistinguit6; interdum vero illamet exempla uno in lo I co adducta veluti dispositiones, alibi appellat habitus . 4 Summa theol., I-II, 49, 2, ad 3. , 5 Aristoteles, IV Metaph., cap. 20, n. 2: έξις λέγεται διαθεσις χαβ'ήνή η χαχώς οιάχειται -ό διαζείμενον, χαί ή χαθ’αύτο η χράς άλλο (ed. Didot, Π. 15-16). β Aristoteles, Categ., cap. 6, nn. 4-6 (I, 13). t n ’n .CateSoriis appellatur διάθεσις (Categ., cap. 6, n. 1 tv MK rlnm™n VIJ Physicor·’ caP- 3, n. 4 (II, 337, 33), et in IV Metaph., cap. 20, n. 2 (II, 529, 16-17), nominatur ε'ξις 1 Porphyrius, In Aristotelis Categorias, ed. A. Busse: Commen taria in Aristotelem graeca, vol. IV, P. I, 129, 6-7, 15-17 Berolini, 1887. 2 Simplicius, In Categorias Aristotelis, ed. C. Kalbfleisch: Com ment. in Aristotelem graeca, vol. VIII, 229, 13-15. Berolini, 1907. ■Â S. 2 o. T O 9 c ω (/> S C9 V I E o IA ■ ’.■Λ· - ■ · "· J s £ ·' 1 * 258 I. Distinctio inter habitum Appendices 259 et dispositionem retinet sententiam de accidentali differentia inter dis pro qualitatibus corporis significandis, ut pulchritudine positionem et habitum ' et sanitate Haud secus Abentomlus Alciranus. Qualitas primae 2. Neque aliter sentiunt commentatores arabes. Abu speciei est quidam modus essendi animae, ut scientia, sait de Dénia docet dispositiones esse qualitates primae speciei cito transeuntes, ut febris unius diei; habitus ve virtus, ars; vel corporis animati quatenus animati, ut ro esse qualitates firmas, solidas, permanentes, ut scien sanitas et aegritudo. Et si quidem modus iste accidentia vere sapientis et sanitas perfecte valentis. An vero ! talis sit firmus et permanens, nomen obtinet habitus; sin autem instabilis et infirmus, appellatur dispositio. Aris essentialiter differant, expresse non tradit; quin potius toteles utrumque nominavit dispositionem; quo fit, ut ex his, quae circa alias qualitatis species statim subiungit, sequi videtur sola accidentalis differentia secundum i nomen hoc, dispositio, utpote ambobus commune, vo cari possit quasi eorum genus ipsique quasi species eius. magis et minus intra eandem essentiam2. Eodem modo Averroes, qui ait qualitates primae spe At nefas est dicere habitum et dispositionem essentialiciei vocari dispositiones quando sunt facile mobiles et • ter differre inter se, cum se habeant ad invicem ut per cito transeuntes; habitus, e contra, si sint difficile mo fectum et imperfectum intra eandem essentiam vel na biles et diuturnae, utpote vehementer impressae ac for turam, eo fere modo quo se habent naturalis potentia et impotentia in secunda specie qualitatis 2. titer inhaerentes subiecto. At specie non differunt, quia qualitas, quae primo est dispositio, postmodum conver 3. Eandemque sententiam tenent expositores latini. titur in habitum si firmiter inhaereat subiecto. «Per hoc Boetius notat quod «habitus firma est dispositio, affectio nomen, habitus, graeca lingua significantur ea quae diu [—dispositio] infirmus est habitus»3, quodque inter se turniora sunt et difficile mobilia; nam qui disciplinas «nonnisi tantum diuturnitate differunt permanendi; un manifeste eas non exactissime retinet, non dicitur apud de fit, ut genere et specie habitus a dispositione non graecos habitum obtinere; nam qui ita se habet, dicitur discrepet»4, sed solum accidentaliter, secundum magis ad disciplinas dispositus, sive melius sive peius. Sunt et minus, «quemadmodum ipse Socrates dum esset par quoque habitus aliquo pacto dispositiones, sed disposi vulus, post vero pubescens, a seipso distabat»5, vel sicut tiones non sunt habitus. Habitus praeterea sunt primo eadem albedo firmius aut minus firmiter impressa parie dispositiones, mox in fine efficiuntur habitus» \ Quia ta ti1. Quocirca recte dictum est dispositiones inveteratas men qualitates animae solent esse firmiores ac diutur habitus facere; nam, cum quaelibet dispositio permaniores qualitatibus corporis animati, convenienter nomen habitus reservari potest ad qualitates animae designan das, ut scientias et virtutes, relicto nomine dispositionis Aristotelis, interprete 1 Ammonius, In Aristotelis Categorias, ed. A. Busse: Comment, in Aristotelem graeca, vol. IV, P. IV, 81-84. Berolini, 1895. 2 Abusalt de Dénia, Rectification de la mente: Tratado de Lôgica, texto arabe, traducciôn y estudio previo, por A. Gonzâlez - Palencia, cap. 2, pp. 64-65. Madrid 1915. 1 Averroes, In Praedicamenta Aristotelis. Opera, t. I, p. 22 b. 9-17, Venetiis, 1552. 1 Averroes, Epithoma in libros Logicae Abrahamo de Balmes, § sermo de qualitate, Opera, t. II, Ult. P., fol. 159v. Lugduni, 1552. t Abentomlus de Alcira, Introductiôn al arte de la Logica, texto ârabe y traducciôn espanola por M. Asin, cap. 3, pp. 82-83. Madrid, 1916 > M. S. Boetius, In Categorias Aristotelis, lib. III. ML. 64, 241 D. 4 Boetius, Op. cit., coi. 242 A. ’ Boetius, Ibid., col. 241 D. 4 Boetius, Ibid. λ. ürnk J i " L L * 1 *5 * Έ ? Appendices GO £ r-> GO o o a a I, Distinctio inter habitum et dispositionem nens et difficile mobilis facta est, ilia iam non dispositio i dem pertinent speciem», eaedemque dispositiones «di aut affectio, sed habitus vocandus est» *. ciintur habitus ex eo, quod tunc habentur adeptione per Boetium et ipse fere exscripserat Simplicium— fecta, et quia tunc potentia, quae ante nutabat in actu exscribit Abaelardus, qui addit: «nec habitus et dispo et fluctuabat, stat in ipsis sicut in forma perficiente et sitio species esse possunt...; eadem nempe qualitas, quae perfecta ad operationes illius potentiae» ’ . prius dispositio fuit et facile mobilis, postea sic firma Idem etiam opinatur S. Bonaventura, qui ait quod tur ut in habitum transeat, sicut ipse Aristoteles docet. dispositio «est eiusdem naturae cum habitu», atque ideo Dicimus itaque habitum et dispositionem non specialia tfit habitus»2, hoc est, de ipsa «transitur in habitum, [ = specifica seu specierum] nomina esse, sed sumpta a sicut scientia-dispositio fit scientia-habitus»3. Unde ha quibusdam proprietatibus accidentalibus, quod alterum bitus proprie dictus distinguitur contra dispositionem facile, alterum non facile promoveri possit. Idem de pas sibili qualitate et passione dicimus»1 2. per perfectum et imperfectum intra eandem speciem vel naturam4, quia «perfectum et imperfectum non variant 4. Atque inde ad philosophos et theologos scholasti rem secundum essentiam» 5. cos transivit. Ita, Guilelmus Alvernus scribit: «quid dif fert dispositio ab habitu, secundum ipsum [= Aristote 5. Et hanc communem expositorum ac theologorum lem], nisi quod haec est facile, ille vero difficile mobi sententiam amplexus est quoque S. Thomas iunior, qui lis? Facilitas enim et difficultas mobilitatis non diversieam non semel, sed saepe proponit. In Scripto super Sen ficantur secundum speciem. Non enim alterius speciei tentiis Petri Lombardi tenet quod «haec quidem qua est nigredo in corvo et albedo in nive quam sint in eis litas sive forma, dum adhuc imperfecta est, dispositio quae facile tingibilia aut distingibilia sunt: albedo enim dicitur; cum autem iam consummata est et quasi in na et nigredo veri nominis, species specialissimae sunt. Am turam versa, habitus nominatur qui, ut ex II Ethicorum plius, quid est scientia versa in habitum, nisi scientia ra et V Metaphysicorum accipitur, est secundum quem nos dicata atque firmata? Firmatio autem et radicatio non habemus ad aliquid bene vel male. Et inde est quod in sunt generationes novae scientiae neque acquisitiones»3. Praedicamentis dicitur dispositio facile mobilis et habi His consentit S. Albertus Magnus, iuxta quem «differt tus difficile mobilis, quia quod naturale est non cito habitus a dispositione non formaliter [ = specifice], sed transmutatur»6; «quia nihil aliud est dispositio quam in hoc quod dispositio facile mobile aliquid est, illud quidam habitus incompletus»7. Unde «dispositio postea autem quod est habitus diuturnius radicatum est, et ideo difficile mobile»4. Itaque habitus et dispositio «ad ean- 1 Boehcs, Op. et toe. cit., col. 242 D. 2 P. Abaelardus, In Categorias Aristotelis, ed. B. Geyer: Peter Abaelards philosophische Schriften, apud Beitrage zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters, Bd. XX, Hft. 2, p. 226, 10-21. Münster i. Westf. 1921. ’ Guilelmus Alvarnus, De virtutibus, cap. 1, p. 102, col. 2 FG Venetiis 1591. 4 S. Albertus Magnus, De Praedicamentis, tract. V cap 2 ed Borgnet, t. I, p. 247. ’ 1 S. Albertus Magnus, Op. et loc. cit., p. 247 a. 2 S. Bonaventura, In IV Sent., d. 6, P. I, a. unie., 3, ad 2, ed. Quaracchi, t. IV, p. 142 a. J S. Bonaventura, In II Sent., d. 24, 3, 2, ad 2, ed. Quaracchi, t. II, p. 586 a. . 4 S. Bonaventura, In IV Sent., d. 6, P. I» a. unie., 1 c., ed. Qua racchi, t. IV, p. 138 a. _ , . 4 S. Bonaventura, In II Sent., d. 19, 3, 2 ad , . it, t. II, p, 473 a; d. 27, 1, 3, arg. 3 sed contra, p. 659 K corP· P· 660 a· » S. Thomas, In III Seni., d. 23, 1. 1 c„ ed. Moos, n. 21. 7 S. Thomas, In IV Sent., d. 4, 1 c. 18 g B c ω <Λ On S. Thomas, Qoaesr. disp. ds Malo 7 2 àd 4 2 Docet Scotus, Aristotelem potius tradidisse divisionem qualitatis in modos quam in species proprie dictas (Oxon. in IV Sent., d. 6, q 10 n 14 Opera, cd. Vives, t. 16, p. 633 a), et quidem in modos non omnes,’sed magis notos et famosos (Super Praedicamenta Aris totelis, q. 36, n. 20, ed. cit., t. I, p. 516): «est autem differentia inter speciem et modum, quia species super illud cuius est addit differen tem essentialem: modus, differentiam accidentalem. (Super Praedi- 264 Appendices I. Distinctio 0 c * ζΛ n r» g 3 oC4 -‘J i cismum sequens, modificata notione habitus et dispositio nis, verbotenus convenit partim cum thomistis partim cum scotistis, reapse tamen ab utrisque dissentit. Suarezio etenim si credas, de habitu et dispositione loqui possumus dupliciter: primo, ut dicunt qualitates affi cientes corpus, et sic non differunt essentialiter, sed me re accidentaliter; secundo, ut important qualitates affi cientes animae potentias, et tunc, si habitus nominet actum primum et dispositio actum secundum, specie dif ferunt inter se: sin autem ambo nominent actum pri mum, essentialiter non discriminantur ab invicem. — lam vero, presse loquendo, dispositio nominat actum secun dum; habitus vero, actum primum. Unde concludit quod Thomae sententia, «quantum ad conclusionem inten tam..., nimirum quod habitus et dispositio sub peculiari 1 quadam et contracta significatione possint specie distin- . gui», ei probatur; «tamen modus explicandi propositus> ipsi non placet «quoad omnia» l. Haec tamen Suarezii sententia, utpote pro libitu mu- | tans notiones qualitatis et habitus et dispositionis —qua litas enim, atque ideo omnis qualitatis species, forma quaedam accidentalis cum sint, essentialiter significant actum primum—, nullum, aut fere, asseclam adepta est, sed emortua nata fuit. 7. Ut ergo ad Thomae sententiam redeamus, eam tho- | mistae expolire conati sunt, Magistri vestigia premen- i tes2. Quo in munere primas partes habuit, quod ego 1 camenta, q. 36, n. 3, p. 511 b). Unde concludit quod habitus et dis positio non differunt nisi «penes differentias accidentales· (ibid., n. 20, p. 517 a), et quod «dispositio se habet ad habitum sicut im perfectum ad perfectum» intra eandem speciem: contrarium autem dicere, est «contra Aristotelem, quia tunc nullus actus esset dispo sitio» (Super Praedicamenta, q. 36, n. 4, p. 512 a). Circa Durandum, l qui minus explicitus est, conferri potest eius commentarium in I Seni.. ' d. 17, q. 10, fol. 39 rb, Lugduni, 1533. Idem tenet Vazquez, S. J. (In Summam theol., .1-11, 49, 2. Disp. 78, cap. 3, nn. 19-20, pp. 716-717. Compluti, 1599), inter Scholae criticos criticissimus. ,, S’ J·’ ^putationes Metaphysicae, disp. 42, sect. 6, nn. 15-17, ed. Barcinone 1884, t. XIII, pp. 228-230. 2 Qui et evolutionem Thomae hac de re notaverunt. Ita, CONRV inter habitum et dispositionem 265 I sciam, Thomas de Vio Caietanus, quem posteriores ex scribere soient, reticito licet nomine plerumque. Caietanus itaque ingenue fatetur se «fere omnia quae in hoc prae dicamento scribit» ex Thoma (141, qq. 49-50) sumpsisse; atque ad rem veniens, prosequitur: «ad claram autem notitiam sententiae S. Thomae, nosse oportet quod ali cui potest convenire esse facile vel difficile mobile du pliciter, scilicet ex ratione speciei, vel ex conditione in dividui. Illud dicitur difficile mobile per se seu ex ratione speciei, quod ex natura sua vindicat sibi causas difficile variationem compatientes, ut scientia, cuius causae sunt lumen intellectus agentis et intellectus possibilis et prae missae quae se aliter habere non possunt. Et similiter, illud dicitur esse facile mobile per se seu ex ratione spe ciei, quod ex natura sua vindicat sibi causas facile transmutabiles, ut sanitas, quae causatur ex calido et frigi do..., quae, propter alterationes continuas, facile trans mutantur. Illud autem dicitur esse facile vel difficile mobile per accidens seu ex conditione individui, cui, ex eo quod est in hoc subiecto sic disposito..., facile vel difficile transmutabile est; ut scientia, quae ex se difficile mobilis est, Koellin, O. P., recte scribit: «quomodo autem distinguantur ha bitus et dispositio per facile et difficile mobile, Doctor sanctus di stinguit duos modos: quorum primus est Boetii et Alberti, qui dicunt quod differunt sicut perfectum et imperfectum in eadem specie, ut Sortes puer et ipse vir; ideo Philosophus coniunxit coniunctione co pulationis dicens: habitus et dispositio; et illum modum dicendi se cutus est Doctor sanctus in De Malo, q. 7, a. 2, ad 4: — sed secundus modus est qui hic Doctori sancto placet, quod sunt distinctae species· (In III, 49, 2, ad 3, p. 333 b. Venetiis, 1589). Minus accurate Joannes A S. Thoma dicit quod S. Doctor «idem docet» in Summa theologica et in de Malo, «licet etiam oppositam opinionem admittat, sed non resolutive» sicut in Summa (Cursus Philosophicus, Logica, II P., q. 18, a. 3. ed. B. Reiser, O. S. B„ t. I, p. 616 a. 30-33), et quod in de Malo «favet» opinioni Scoti (ibid., p. 615 b, 26-28). E contra, eius comprofessor in Universitate Complutensi, Joannes Martinez de. Prado, 0 P. fatetur, prout revera est, quod illam opinionem «omnino apwbat S. Thomas, q. 7 de Malo, a. 2, ad 4. (Q,■» 3 Ο Cft Ο 266 I. Distinctio inter habitum et dispositionem Appendices i 267 8. Quae cum ita sint, oportet sedulo distinguere in per accidens tamen, ex eo quod est in hoc male disposito, ter essentiam dispositionis et modum seu statum dispo inchoative et cetera, facile mobilis est; et per oppositum sitionis; et similiter inter essentiam habitus et modum infirmitas, quae per se facile mobilis est, ex eo quod est seu statum habitus. Consequenter, dari possunt quatuor sic firmiter radicata in hoc, difficile mobilis est. combinationes, quarum duae sunt per se, scilicet: a) dis Illae ergo qualitates, quae difficile mobiles sunt ra positio cum modo seu statu dispositionis, nempe facile tione speciei, habitus sunt; illae autem, quae ex ratione mobilis non solum ex parte propriae causae vel obiecti, suae speciei facile mobiles sunt, dispositiones sunt: ita sed etiam ex parte subiecti; b) habitus cum modo seu quod habitus et dispositio distinguuntur specifice per statu habitus, videlicet difficile mobilis, et ex parte cau differentias circumloquutas per difficile et facile mobile sae specificantis, et ex parte subiecti: — et duae per ex ratione speciei» accidens, nimirum; a) dispositio cum modo seu statu Animadvertit tamen quod, «quia multa conveniunt rei habitus, hoc est, facile mobilis ex parte propriae cau per accidens, quae ex natura propria sibi non vindicat, sae vel obiecti et difficile mobilis ex parte subiecti; b) ha ideo nihil prohibet inveniri habitum aliquem facile mu bitus cum modo seu statu dispositionis, idest difficile tabilem in illo·, et similiter dispositionem aliquam diffi mobilis ex parte propriae causae vel obiecti et facile mo cile in eo mobilem ex aliqua occurrente causa: et tunc bilis ex parte subiecti. contingit habitum esse, non dispositionem sed per mo Sunt autem res definiendae secundum ea, quae eis dum dispositionis·, et similiter dispositionem esse, non conveniunt per se, hoc est, ex propriis causis·, non se habitum sed per modum habitus. Scientia enim, quae cundum ea, quae ipsis conveniunt aut convenire possunt non firmiter retinetur, habitus quidem est sed per mo per accidens, ex aliqua accidentali conditione subiecti. dum dispositionis, quia facile perdi ab illo potest; infir Unde «non consistit ratio habitus in hoc, quod difficile mitas vero iam firmiter radicata, dispositio quidem est removeatur, sed quod difficile mobilis sit; nec quod dis sed per modum habitus inest» 2. Unde caute distinguen positio facile mutetur, sed quod facile sit mobilis, ex dum est inter facile et difficile mobile «ut sunt diffe ordine scilicet ad causas suas intrinsecas, non ex aliquo rentiae specificae distinguentes habitum et dispositionem extrinseco per accidens faciente quod actu duret vel non inter se, et ut sunt modi essendi eorum... Primo namque duret» ': quia «differentia propria et essentialis habitus modo naturas eorum constituunt et definitionem eorum non est difficile removeri a subiecto de facto et in exer ingrediuntur separarique ab eis non possunt, etiam per citio, sed difficile esse mobilem et postulare illam im intellectum, sicut nec rationale ab homine et irrationale mobilitatem; sicut differentia essentialis hominis non ab equo: secundo autem modo accidentia eorum sunt | est ratiocinari sed rationabilem esse, nec proprietas est et extranea ab eorum naturis succedereque sibi invicem ridere sed risibilem esse» 2. Quando ergo dispositio suscicirca idem possunt, ut magis et minus circa calidum et frigidum se habent»3. . L Caietanus, θ· P·» Commentaria in Praedicamenta Aristotelis cap de Qualitate, pp. 197-198. Lugduni, 1560. 2 Caietanus, Op. et loc. cit pp. 199-200. Cf. etiam in II-II, 171, 2, n. 3. 3 Caietanus, Ibid., p. 200. 1 Joannes a S. Τηομλ, Ο. P., Cursus Philosophicus, Logica, II P., q. 18, a. 3, ed. Reiser, t. I, p. 616 b, 20-29. 2 Joannes λ S. Thoma, Cursus theologicus, in I-II, 49, 2, disp. 13, a. 3, n. 7, p. 42 b. Lugduni, 1663. Id, quod in omni definitione essen tiali obserandum est. quia termini definitionum non «supponunt» actualiter sed aptitudinaliter. Cuius ratio est, quia definitio essentia lis significat ipsam essentiam rei finitae, quae non est ipsum suum 0 268 Appendices Distinctio inter B habitum et dispositionem 269 i c ω * O o B a i Ô ΙΛ pit modum seu statum habitus, non fit habitus, sed so· i lum induit modum accidentalem eius; ac similiter, quan do habitus suscipit statum seu modum dispositionis, 1 non fit dispositio, sed tantummodo induit modum eius i accidentalem. Nullum enim est inconveniens quod ea dem res mutetur de uno accidenti in aliud; et ideo una eademque qualitas primae speciei mutari potest ac trans I ire de modo accidentali dispositionis ad modum acci dentalem habitus, et vicissim: quo in sensu dici potest, quod modus dispositionis fit modus habitus et e con I verso; quod autem ipsa dispositio transeat in habitum ita ut fiat ipse habitus, vel habitus ipse mutetur in dis positionem et fiat dispositio, hoc est impossibile, quia species rerum sunt intransmutabiles ad invicem. Talis est classica thomistarum explicatio, quam multi alii Scholae doctores amplectuntur. I formior. Licet enim verum sit quod, ex una parte, est unanimis vox interpretum Stagiritae graecorum, arabum, latinorum, ipso Thoma iuniore non excepto, ac insuper graeci expositores singularem quandam auctoritatem si bi vindicent in Aristotele interpretando, tum quia super textum originalem graecum sibi vernaculum ideoque bene notum laborabant, tum etiam quia directe et ex pro fesso Opus Philosophi exponebant; dum ex alia, est so litaria tantum vox unius Thomae senioris latinam versionem examinantis, et quidem nonnisi per transennam et incidenter inter opera theologica, ideoque alterius ge neris, conscribenda: — hic tamen excessus aliunde com pensatur. Re quidem vera, testes, sicut et alia argumenta, non tam numerandi quam ponderandi sunt. Porro, unius Thomae auctoritas in Aristotele interpretando ceterorum om nium auctoritatem si non excedit, certe adaequat, quem admodum viri et in historicis et in aristotelicis rebus § Π 1 eruditi notaverunt. Ludovicus Vallisoletanus recolit quod Thomas «in exponendo litteraliter Aristotelem non ha DE VAL0RE AC FUNDAMENTO SENTENTIAE S. THOMAE buit aequalem', unde a philosophis Expositor, per excel lentiam, nominatur» L Augustinus Niphus, memoratis Quia tamen Angelicus, ut ex dictis patet, hanc doc graecis expositoribus, ad Thomam veniens ait: «nec eius trinam suam induxit contra torrentem Doctorum peri commentaria minoris facio his quae graeci scripserunt, pateticorum, naturaliter pulsat animum inquisitio de ha ut recte intelligent! patet» 2. Ac Franciscus Toletus, S.J., bitudine eius tum ad sinceram mentem Aristotelis tum in interpretando Philosopho sagicissimus, postquam enu ad ipsam rei veritatem. meravit omnigenos commentatores graecos, arabos, lati 1. Ad primum quod attinet, si extrinseca tantum mo nos, quos consuluit «dum de Aristotelis mente ageba menta humanae auctoritatis peripateticorum aequa lan tur», concludit: «unus sane Thomas instar erit omnium, ce ponderemus, haud facile erit iudicium ferre defini in quo et diligentia interpretandi et doctrinae gravitas tivum utra harum expositionum sit menti Aristotelis concum pietate coniuncta, multa, varia ac solida eruditio, esse actuale exsistendi, sed solum importat «rem, cui competit huiusmodi esse» (S. Thomas, Quodlib. II, a. 3 c.), hoc est, cui debetur esse utpote subiecto apto essendi; sicut definitio accidentis non significat rem actualiter. inhaerentem substantiae, sed aptitudinaliter tantum, res’ cuius ^uidditati debetur esse in substantia. 2 De Pot^mnhiben\ aC!i ^bstantiam (Cf. Quodlib. 9, a. 5, ad 1 et 2, De Potentia, q. 7, a. 3, ad 4; Suma theol., III, 77, 1, ad 2). 1 Ludovicus Vallisoletanus, Ο. P., Tabula scriptorum Conventus S. Jacobi parisiensis, apud editores leonianos Operum S. Thomae, in praefatione ad Thomae Expositionem in libros Perihermeneias: Ope ra, t. I. Romae 1882. . 2 Augustinus Niphus, Expositio subtilissima necnon et collectanea commentariaque in tres libros Aristotelis de Anima, praefatio in fine. Venetiis, 1559. ■ g o p c * r> C n < n μ a3 I CA O 270 Appendices incredibilis praeterea methodus in integris etiam disci plinis pertractandis, nec commentariis solum quos scrip sit in Aristotelem, sed multo etiam magis Summa theo logiae, Summa contra Gentes, Quaestionibus disputatis et ceteris eius scriptis, tantam —ut de Theologia tacea mus— Philosophiae lucem attulit unus quantam ceteri omnes —aliorum pace dixerim— possint explanatores af ferre; in quo ex nullius arbitror laude quidpiam detrahi, si id dicitur de S. Thoma quod ipsorum quisque, si et viveret et adesset, de eodem videretur esse dictums»1. Nota sunt etiam praeclara verba Silvestri Mauri, S.J., prae ceteris interpretibus extollentis «S. Thomam, qui, quia ingenio fuit Aristoteli simillimus, ita Aristotelem explicat, ut non alius Aristotelem sed Aristoteles seipsum explicare videatur» 2. Nec moderni expositores critici dissentiunt, ut E. Rol fes, A. Mansion, G. Colle, alii. Et sane Thomas, ut omnes norunt, Guilelmum de Moerbeck, confratrem suum, rogavit ut versionem quandam directam ac litteralem sibi faceret Operum Aristo telis, super quam commentaria nonnulla exaravit ediditque, habito prae oculis ipso textu graeco et acersito forte aliquo interprete continuo, ut videre est in frequentibus appellationibus, quas facit, ad textum graecum, inter ex ponendos libros Ethicorum et Metaphysicorum. Praeter ea, sententiam suam definitivam proposuit cum, data opera, considerabat primam speciem qualitatis, nempe in tractatu de habitibus in genere, cuius duo primi arti culi sunt mera et directa expositio textus aristotelici (Summa theol., I-II, 49, 1-2); e contra, aliorum senten tiam secutus fuit quando, ner transennam et veluti sum mis labiis, tangebat quaestionem praesentem. 1 Franciscos Toletüs, S. J., Commentaria una cum quaestionibus in octo libros Aristotelis de Physica Auscultatione, ad lectorem, fol2 v. Venetiis, 1578. 2 Silaerter Maurus, S. J., Aristotelis Opera omnia, quae exstant, brevi parap irasi et litterae perpetuo inhaerente expositione illustrata. Prooemium totius Operis, n. F F.hrle n 27 h ; η. 11, 11, cd. cd. F. Ehrlc, tt. TI, p. b. Parisiis, irs 1835. I. Distinctio inter habitum ht dispositionem 271 2. Necesse est ergo, ad dirimendam finaliter hanc con troversiam, adire et consulere textum ipsum Aristotelis, quem S. Thomas et alii invocant. Atqui textus aristotelicus loquitur in favorem senten tiae traditionalis, quam Thomas iunior secutus fuerat. Exorditur Philosophus animadvertens qualitatem dii ci multipliciter, π).εοναχώς, statimque quatuor numerat species binas et binas: primam, καί διάθεσιν; alteram, δόναμιν φυσικήν χαΐ αδυναμίαν; tertiam, παθητικήν ποιοτήν καί παθήν: ultimam, μορφήν και σχήμα h lam vero membra trium ul timarum specierum non differunt essentialiter inter se i sed mere accident ali ter, ut ipse textus exigit et omnes I omnino commentatores, thomistis non exceptis, agno scunt. Unum pro omnibus audiamus Joannem a S. Tho ma: «nomine autem impotentiae, inquit, non intelligimus puram carentiam potentiae, sed potentiam imbecil lem et imperfectam, sicut hebetudo ingenii, potentia ge1 nerandi debilis et similia; unde constat inter potentiam et impotentiam sic acceptam non intercedere specificam distinctionem ex vi potentiae et impotentiae praecise: eadem enim potentia imperfecta et imbecillis, sublata imbecillitate, redditur potentia»2. Ac de tertia specie: «circa distinctionem inter ipsam passionem et passibi lem qualitatem, communis sententia est solum differre accidentali ter et penes causas extrinsecas durationis; nam specifice eiusdem rationis sunt rubor causatus ex verecundia, qui cito transit, et causatus ex bono tem peramento qui diu durat»3. Rursus, de ultima: «diffe runt [forma et figura], iuxta communem sententiam, so lum accident alit er; dicit enim figura terminationem quantitatis seu modum illius praecise et quasi mathema tice sumptum; forma addit, quod sit dicta terminatio cum debita proportione quasi formositate: unde non abs- 1 Aristoteles, Categ. cap. 2 Joannes a S. Thoma, O. q. 18, a. 3, ed. B. Reiser, O. Joannes a S. Thoma, Op. 6, nn. 2-3, 7-8, 14, ed. pidot, I, _ 13-155. P. , Cursus Philosophicus, Logica, IT P., S. B. t. I, p. 618 a, 35-46. et toc. cit., p. 620 a, 16-24. □ ο 272 *g (Λ 0 Ο < ο 0 i ο ο I. Distinctio Appendices trahit a sensibilibus qualitatibus, sed illis modificatur, et sic figura formata seu cum proportione facta dicitur forma» ’. Ergo nec membra primae speciei differunt es sentialiter inter se, sed nonnisi accidentaliter. Hoc exigit parallelismus doctrinalis textus; hoc postu lat ipsa propria indoles qualitatis, cuius est suscipere magis et minus seu intendi et remitti secundum essentiam suam, per contrapositionem ad praedicamenta substan tiae et quantitatis et relationis de quibus paulo antea locutus fuerat2, atque ideo binas et binas ponit qualitatis species, quasi perfectum et imperfectum seu intensum et remissum intra eandem speciem, ut hanc essentialem la titudinem veluti ob oculos poneret; hoc reclamat ipsa structura grammaticalis, qua membra harum specierum describuntur, terminis scilicet comparativis meram gradualem differentiam indicantibus 3, non terminis absolu tis; hoc denique petit usus horum verborum, έξις et διάδεσις, apud ipsum Aristotelem, qui eandem rem, puta sanitatem, quandoque nominat διάθεσιν,4 quandoque έξιν 5, indifferenter utroque nomine utens quasi unam eandemque rem et essentiam significante. Neque contra rium probat usus exclusivus unius verbi, έξις, per totum librum V Ethicae Nicomacheae, ad habitus virtuosos de signandos, ut nonnulli valde urgent6, nam, cum virtus nominet dispositionem non quamcumque, sed perfectam — ή μέν αρετή τελείωσίς τις 7— quae presse dicitur έξις iuxta ipsum Aristotelem8, ratione huiusce conditionis materiae 1 Joannes A S. Thoma, ibid., p. 620 b, 5-15. 2 Aristoteles, Categ., cap. 5-6, ed. cit., I, 2-13. 3 Aristoteles, Categ., cap. 6. n. 4: διαφέρει δέ έξις διαθέαεως τφ χοή γρονιώτερον είναι χαί μονίαώτερον (ed. cit., I, 13, 10-11). Cf. ibid., n. 5 (I, 13 , 27-35). 4 Aristoteles, Categ., cap. 6, π. 4 (ed. ut., I, 13, 20). 3 Aristoteles, VII Physicorum, cap. 3, n. 4 (ed. cit., II, 337, 17-19, 31-37); IV Metaph., n. 2 (II, 529, 14-17). 6 Cf. M S. Gillet, O. P., Les éléments psychologiques du Caraclè· et des Sciences Philosophique Cf \ Ρ^°.η!’Δ· 0«·. II. 337. 21). Cf. I de Caelo, cap. 11, nn. 7-8 (ed. cit ’ Ii’ 385 25-461 Aristoteles, Categ., cap. 6, nn. (f ’ (1,13,27-37)/' I inter habitum et dispositionem 273 nominandae debuit semper verbum, έξις, adhibere. Id, quod vel ipsum nomen, έξις, confirmat. Dicitur enim ίξι; ab έθος quod est consuetudo, quia scilicet actuum re petitione acquiritur firma et perfecta dispositio aliquid bene operandi, quae est ipsa virtus moralis, ηθική ut contradistinguitur ab intellectuali, διανοητική \ quae potius studio ac doctrina obtinetur. Quodsi vel είδος et γένος pro eodem sumuntur in capite de qualitate —nam prima species appellatur εν είδος dum ceterae dicuntur γένος: ετεpov oè γένος, τρίτον δέ γένος τέταρτον δέ γένος,2— sane non apparet cur έξις et διάθεσις veluti totidem species intelligantur. 3. Hanc textus aristotelici difficultatem sensiisse vi detur ipse S. Thomas, qui, post inductam novam suam sententiam, mox subiungit modeste ac prudenter: «et hoc videtur magis consonum intentioni Aristotelis»3. Non as serit categorice: est, neque absolute affirmat: consonum, neque simpliciter pronuntiat: dicit Aristoteles; sed hypo thetice: videtur, et comparative·, magis consonum, ac finaliter: intentioni, hoc est, spiritui, non litterae, prout iacet. Quod vero addit, quasi paraphrasim textus aristoteli ci: «si aliquis imperfecte habeat scientiam ut de facili possit ipsam amittere, magis dicitur disponi ad scientiam quam scientiam habere4, non est profecto urgendum ni mis, nam textus Philosophi sic se habet: «videtur scientia ex eorum esse numero, quae diutius permanent ac diffi cilius amoventur, si vel mediocriter aliquis scientiam sit i Aristoteles, II Ethic, Nicomach., cap. 1, nn. 1-3 (ed. cit., II, 14, 3245). Neque refert, ad rem praesentem quod spectat, quid quis te neat de Operum Aristotelis chronologia deque Philosophi variationibus doctrinalibus; hanc enim sententiam suam de natura habitus videtur semper retinuisse firmiter ac invariabiliter, per modum veri habitus. Ceterum eruditi et critici moderni sat communiter dicere solent Phy sicam, Ethicam et Metaphysicam post Categorias fuisse conscriptas; id, quod expositionem nostram confirmaret amplius. 2 Aristoteles, Categ., cap. 6, nn. 3, 7-8, 14 (ed. cit. I, 13-15). S. Thomas, Summa theol., I-II, 49, 2, ad 3. S. Thomas, Op. et loc. cit. .JT '*·*>· · * Oo < fi 3a o CA O ,-'ΐ hU 1 Aristoteles, Categ., cap. 6, n. 4 (ed. cit., I, 13, 13-14). Idemque prorsus retinet in Metaphysica, ubi dicit: έςίς λέγεται <Σν η μόριον διαΟί36ως τοιαύτης(/V Metaph., n. 2, ed. cit., II, 529, 17-18). 2 S. Thomas. Summa theol., I-II, 50, 1, ad 2. 3 Aristoteles. Categ.. cap. 6, n. 4 (ed. cit., I, 13, 26-27). 4 Caietanls, O. P., Commentaria in Praedicamenta Aristotelis, cap. de Qualitate, fol. 200. Lugduni, 1560. 5 Joannes a S. Thoma. O. P., Cursus Philosophicus, Logica, II P, q. 18, a. 3, ed. cit., t. I, -P- 617 ’b. ----20-22. Quae cum ita sint, concludendum videtur doctrinam de specifica differentia inter habitum et dispositionem non solum recedere a torrente peripateticorum, verum et ab ipso Aristotele; atque ideo dicendum est eam esse omnino propriam ac peculiarem Thomae. 4. Sed iam alterum videre oportet, an scilicet haec nova S. Thomae doctrina in seipsa vera sit, utpote ex amussim respondens ipsi rerum naturae. Atque in antecesum notare iuvat hanc quaestionem non posse sola experientia determinari, quae modum tantum seu statum subiectivum dispositionis et habitus, idest firmum et solidum vel infirmum et imbecillum, per modum facti cuiusdam attingit, quin radicem eius et cau sam ideoque essentiam percipiat ’: hoc enim muneris est unius intellectus speculativi, cuius proprium obiectum est quod quid est2. Atqui qualitatum primae speciei quaedam sunt na tura sua firmae validaeque ac stabiles, dum e contra sunt aliae natura sua debiles ac infirmae et instabiles. Tale enim est specificatum ideoque species ipsa, quale est specificativum. Iam vero specificativum quarumdam qua litatum primae speciei, ut intellectus et sapientiae et scientiae, est inmmobile, necessarium semperque eodem modo se habens; quia proprium et formale obiectum, a quo huiusmodi qualitates specificantur, est quid fixum et stans et necessarium: aliarum vero, sicut opinionis et fidei humanae, specificativum proprium est contin gens, instabile, infirmum3. Quaedam igitur qualitates %’ 1 Absit ut experientiam hac in re, sicut nec in aliis, negligamus aut contemnamus. Verumtamen sub experientia non cadit ipsa essen tia habitus, sed actus eius tantum et modus quo agit, nempe prompte, faciliter, delectabiliter, uniformiter, quae sunt signa generati habitus in subiecto agente, ideoque exsistentiae eius in anima, iuxta illud S. Thomae: «aliquis percipit se habere habitum per hoc, quod percipit se producere actum proprium habitus» (Summa theol., I, 87, 2c. Cf. etiam III Sent., d. 23, 1,2; De Veritate, 10, 9). 2 S. Thomas, In III Sent., d. 23, 1, 2 c., ed. Moos, O. P., n. 37; Sum ma theol., II-II, 8, 1 c. . 3 S Thomas, In III Sent., d. 23, 2, 2 qla. 1; De Vent., 14, 1; Summa theol., Ï-II, 51, 3; 57, 2-6; II-II, 2, 1; 47 per totum; De Virtutibus in I- 1 w-. » 4^·*' · · d U I. Distinctio -7θ 'd inter habitum et dispositionem 277 Appendices primae speciei sunt natura sua habitus, hoc est, firmae, stabiles, permanentes; aliae autem sunt natura sua merae dispositiones, idest invalidae, instabiles, infirmae. Licet ergo, quantum ad impositionem nominis, sit habitus primo dictus ex modo et de modo seu statu fir mo et permanenti, quo qualitas primae speciei afficit subiectum; tamen, quantum ad rem et rationem nomi nis, habitus proprie et formaliter dicitur de sola quali tate primae speciei cui ex propria natura debetur esse fixum et stabile, utpote specificatum ex termino seu ob iecto formali necessario et permanenti. Neque ideo dam nandus est usus communis vocandi habitus qualitates primae speciei de facto firmas et stabiles, quem non so lum Aristoteles, sed et ipse Thomas sequitur, illius effati memor: loquendum ut plures, cogitandum ut pauci1. 5. At est insuper considerandum, quod tam perma nentia seu stabilitas habitus quam instabilitas seu muta bilitas dispositionis non stant in aliquo indivisibili, sed latitudinem magnam suscipere valent. Multis siquidem modis dicitur necessarium, sicut et causa, ad quam se quitur2; ac similiter contingens et instabile, quod neces sario opponitur: nam quot modis dicitur unum opposi tum, et aliud. Et sic videmus, quod maior est immobi litas et vigor in habitu intellectus quam in habitu sapien tiae, et in hoc potior quam in habitu scientiae, quae rur sus variatur secundum diversam firmitatem medii for malis ex quo demonstrationem accipit3: videmus paricommuni, 12. Cf. etiam in VI Ethic. Nicom; lect. 3-4, ed. Pirotta, 0. P., nn. 1143-1174; in I Pont. Analyticorum, lect. 44, nn. 1-11. i Revera S. Thomas, etiam post propositionem sententiae suae novae (Summa theol., I-II, 49, 2, ad 3), loquitur quandoque ut plures, sicut antea, prout videre est ex una parte in II Sent., d. 24, 3, 6, ad 6; de Malo, 7, 3, ad 4; et 6, ad 5; ex alia vero in Summa theol., I-II. 74, 4, ad 3, ac praesertim 88, 4, ad 4, ubi scribit: «dispositio, quae fit habitus, est sicut imperfectum in eadem specie, sicut imperfecta scientia, dum perficitur, fit habitus». Id quod, iuxta doctrinam pro positam in tractatu de Habitibus, solum verificatur de statu habituali scientiae, non de ipsa essentia habitus, quae uno actu demonstratio nis generatur (I-II, 51, 3). 2 Cf. Summa theol., I, 82, 1 c. n Veltù·’ 16· 2= Summa theol., I-II, 57, 2; 66, 5; 74, 7; in librum Boetii de Trinitate, q. 5-6. ter, quod maior est instabilitas et fluxus in dispositio nibus corporalibus, ob continuam mutabilitatem corpo ralium causarum, quam in dispositionibus animae, quae iterum diversificantur pro diversa instabilitate seu con tingentia medii seu obiecti proprii, sicut debilior est et infirmior causa seu motivum suspicionis quam opinio nis huiusque quam fidei humanae proprie dictae *. 6. Quod si ex ordine speculativo descendimus ad praclicum actionum humanarum ordinis naturalis, talis est medii et obiecti instabilitas et contingentia, nempe medii rationis ponendi in passionibus et operationibus humanis liberis, et quidem reduplicative ut singulares et individuae sunt, ut rationem habitus induant potius ex modo seu statu afficiendi subiectum quam ex propria ratione formali obiectiva, quae est contingens liberum ut reduplicative contingens et instabile est2. Unde et habitus morales qui dicuntur, ut prudentia et virtutes mere morales appetitus, non sunt nati produci quoad essentiam suam uno solo actu ex vigore formalis obiecti, sed pluribus3 —qua de causa, sunt habitus essentialiter consuetudinales, hoc est, sola consuetudine seu repeti tione actuum naturaliter acquisibiles et amissibiles 4—, cum eorum non sint certae ac determinatae viae univer sales procedendi5: quo fit ut, si eorum nuda essentia consideretur per comparationem ad formale obiectum, potius quam habitus presse dicti deberent appellari dis positiones, sicut ipse habitus opinativus. Et propter hoc, S. Thomas in eadem linea ponit opinionem et vitia et 1 Cf. Summa theol., II-II, 2, 1; in VI Ethic. Nicom., lect. 3, ed. cit, n. 1143; in I Sent, prol., 1, 3, qla. 3; III Sent., d. 23, 2, 2, qla. 3, ad 1, ed. cit., n. 159, et exp. textus, n. 301; De Verit., 4, 2; Summa theol., II-II, 129, 6. 2 Cf. Summa theol., I-II, 57, 4, ad 2; II-II, 47, 2, ad 3; in VI Ethic. Xicom., lect. 3, ed. cit., n. 1152. J S. Thomas, In I Sent., d. 17, 2, 3, ad 4; Summa theol., I-II, 51, 3; 4 Summa theol., I-II, 53, 3; 63, 2, ad 2, 71, 4; 73, 1, ad 2; II-II, 3 Cf. Summa theol., I-II, 57, 5, 63, 1-2, II-II, 47, 2, ad 3; 4, ad 2. Appendices virtutes morales naturales, quantum ad earum generatonem seu acquisitionem. Ita enim scribit: «omnis ha bitus de ratione sua habet quod sit difficile mobilis, idest habet firmitatem quandam [saltem quoad modum ha bendi]; unde quando una actio animae habet firmitatem, inducit habitum, sicut patet quod una demonstratio propter sui certitudinem et firmitatem facit habitum scientiae; quando autem unus actus non habet firmita tem, non sufficit unus, sed oportet quod sint plures. Un de ex uno argumento dialectico non generatur opinio, sed ex pluribus congregatis. Ita etiam, quia actus volun tatis humanae nent habet firmitatem, cum voluntas inde terminate se habeat ad multa, habitus virtutum politica rum, qui acquiruntur per actus voluntatis, non possunt acquiri per unum actum tantum, sed oportet quod multi conveniant» Hac ergo ratione, non est in eis realiter separabilis neque distinguibilis substantia habitus et mo dus seu status habitualis, cum eorum essentia, ut habitus, non sit aliud a modo seu statu habituali: id, quod non satis considerasse videntur nonnulli recentiores scriben tes ac disputantes de philosophia Christiana, quam vo cant 1 2. ·»>. 7. Secus autem est, si de virtutibus moralibus infu sis loquamur, quae uno solo actu Dei infundentis pro ducuntur quantum ad essentiam suam 3, et firmam cau sam habent ut infusae sunt ex gratia sanctificante unde dimanant et ex caritate qua informantur et moventur, licet nondum habeant statum seu modum habitualem in proprio subiecto ob eius positivam indispositionem ex peccatis praeteritis relictam, quae pluribus actibus vir- 1 S. Thomas, In I Sent., d. 17, 2, 3, ad 4. Cf. Summa theol., I-II, 51, 3. 2 Ita praesertim J. Maritai.n, De la philosophie chrétienne, Paris. 1933; Science et Sagesse, Paris, 1935. 3 S.Thomas, In I Sent., d. 17, 2, 3, ad 4: «habitus autem caritatis non habet firmitatem per actum animae, sed a causa sua, quae Deus est; et ideo unus actus voluntatis potest sufficere ad hoc, quod caritas infundatur, et similiter ad hoc, quod augeatur». I. Distinctio inter habitum ft dispositionem tutis contrariae tollenda est et modus habitualis virtutis assequendus. Ut enim profunde scribit S. Thomas, facilitas operandi opera virtutum potest esse ex duobus, scilicet ex consuetudine praecedente, et hanc facilitatem non tribuit virtus infusa statim in sui principio’, et ite rum ex forti inhaesione ad obiectum virtutis, et hanc est invenire in virtute infusa statim in sui principio» *. Et rursus: «cum habitus secundum se facit prompte et delectabiter operari, potest tamen hoc impediri per aliquid superveniens; sicut habitus scientiae interdum impedi tur ad eius usum per somnolentiam vel ebrietatem vel aliquid huiusmodi. Sic ergo iste, qui paenitet, consequi tur cum gratia gratum faciente caritatem et omnes alios habitus virtutum; sed, propter dispositiones [contrarias] ex actibus priorum peccatorum relictas, patitur difficul tatem in exercitatione virtutum, quas habitualiter reci pit: quod non contingit in virtutibus acquisitis per exer citium actuum, per quos simul, et contrariae dispositio nes tolluntur, et habitus virtutum generantur» [quoad essentiam habitus et statum seu modum habitualem] 2. In virtutibus ergo moralibus infusis tam perfecte di stinguimus essentiam et modum habitus sicut in habiti bus, qui, licet generentur quoad essentiam suam uno solo actu, quoad modum tamen seu statum habitualem, non solum in subiecto proprio et principali, quod est intel lectus possibilis, sed etiam in subiecto adnexo et secun dario, quod sunt sensus interiores, praesertim memoria et cogitativa, pluribus actibus repetitis indigent, eodem S. Thoma dicente: «quantum ad inferiores vires apprehensivas, necessarium est eosdem actus pluries reiterari, ut aliquid firmiter memoriae imprimatur» 3. i S. Thomas, In IV Sent., d. 14. 2, 2, ad 5. Cf. ibid., ad 4, et Summa theol., III, 86, 5. t S. Thomas, Quaestio disp. de virtutibus Cardinalibus, 2, ad 2. 3 Sununa theol., I-II, 51, 3. Et alibi subiungit: «iuvenes sapientia lia quidem, scilicet metaphysicalia non credunt, idest non attingunt mente licet dicant ore»; nam «ad illa, quae excedunt sensum et imaginationem non attingunt mente, quia nondum habent intellectum y .***'>. L-. ’*>-’*·**· and freedom. Thus, whatsoever merely human philosophy 280 Appendices Et haec videtur fuisse ratio ultima novae doctrinae S. Thomae qui, ut theologus, ad omnes prorsus virtutes infusas, quas directe et formaliter considerabat, extendit doctrinam philosophicam de virtutibus intellectualibus speculativis naturalibus ut sunt habitus, sicque altiorem ac profundiorem synthesim complevit. Nec enim tracta tus generalis de habitibus, prout in Summa theologica invenitur (I-II, qq. 49-54), est mere philosophicus, sed fine et intentione theologicus et a Theologia imperatus. I 8. Itaque dicendum est novam Thomae doctrinam esse universaliter ac simpliciter veram theologice, hoc est, respectu omnium omnino habituum supernaturalium seu infusorum; philosophice autem esse veram respectu habituum intellectualium speculativorum, in quibus es sentia et modus habitus plene ac perfecte distinguuntur; at, respectu habituum moralium acquisitorum, ut sunt quatuor virtutes cardinales cum suis partibus subiectivis, integralibus et potentialibus, non plene verificatur, cum sint essentialiter habitus consuetudinales, idest quorum tota essentia est modus seu status habitualis consuetu dine operandi acquisitus; de his enim dicendum est quod dispositio fit habitus, cum de statu dispositionis transit, iteratis actibus, in statum habitus. Quod quidem, ni mul tum me fallit opinio, clarissime tradidit ipse S. Thomas hisce, verbis: «videmus in intellectualibus, quod per unam demonstrationem, quae est efficax, causatur in nobis scientia; opinio autem, licet sit minor scientia, non causatur in nobis per unum syllogismum dialecti cum, sed requiruntur plures, propter eorum debilitatem. exercitatum ad tales considerationes, tum propter parvitatem tempo ris, tum propter plurimas mutationes naturae» (In VI Ethic. Nicom., lect. 7, ed. cit., n. 1210). Ideo ergo, quando pueri metaphysicas veri tates «primo addiscunt..., coniungunt sermones, quos ore proferunt, sed nondum eos sciunt, ita scilicet quod mente intelligant: ad hoc enim requiritur quod illa, quae homo audit, fiant ei quasi connaturiha, propter perfectam impressionem ipsorum in intellectum; ad quod homo indiget tempore, in quo intellectus, per multiplices meditatione\dl7netUr in 60 quod accepit» VII Ethic. Nicom., lect. 3, Distinctio inter habitum et dispositionem 281 Unde et in agibilibus [ = moralibus), quia operationes animae non sunt efficaces sicut in demonstrationibus, propter hoc quod agibilia sunt contingentia et probabilia, ideo unus actus non sufficit ad causandum virtutem, sed requiruntur plures; et, licet illi plures non sint simul, tamen habitum virtutis causare possunt; quia primus actus facit aliquam dispositionem, et secundus actus, inveniens materiam dispositam, adhuc eam magis dispo nit, et tertius adhuc amplius, et sic ultimus actus, agens in virtute omnium praecedentium, complet generationem habitus, sicut accidit de multis guttis cavantibus lapi dem» *. Sicut ergo peccant, qui uniformiter seu univoce in omnibus scientiis speculativis procedere nituntur2, ita etiam peccant, qui univoce seu uniformiter concipiunt rationem habitus in omni virtutum genere: intellectuali bus quidem speculativis et infusis omnibus, ut redupli cative infusae sunt, convenit perfecta ratio habitus ex se, neque unquam in eis fieri potest transitus formalis a dispositione ad habitum et vicissim; moralibus vero acquisitis convenit solum ratione status seu modi essendi in subiecto, hoc est, per posterius, sicut et vitio et opinioni et fidei humanae, quibus tamen imperfectiori convenit modo. Nec enim virtutes morales acquisitae abstrahere possunt a consuetudine, quin eo ipso amit tant essentiam et speciem suam. Quod utinam non fuisset oblivioni traditum, et a theologis, et a philosophis Chris tianis. Sed de his hactenus. i S Thomas, Quaestio disp. de Virtutibus in communi, 9, ad 11. Cf. etiam Summa theol., II-II, 24, 6, ad . in Hhrum li qS Tuauic homas, In librum Boetii de Trinitate, q. o, 6, a. 2 c. in fine. il I II. DE SUBTECTO VIRTUTUM CARDINALIUM APUD PHILOSOPHOS, PATRES ET SCHOLASTICOS i APUD PHILOSOPHOS ET PATRES prudentia est habitus: I) cognoscitivus et quidem rationis: A) generice sumptae secundum functionem: a) praecipue speculativam: Plato, Aristoteles iunior, neoplatonici. b) praecipue practicam: Socrates, Stoici, Neo platonici, Philo, Patres Ecclesiae. B) specificae sumptae ut est ratio: a) non speculativa ( = scientifica), sed b) practica ( = consiliativa): Aristoteles senior, Peripatetici, Plutarchus. II) appetitivus, et quidem voluntatis: Augustinus (?). iustitia est habitus: I) omnium partium vel potentiarum animae, scili cet: A) Οιχειοπραγια: . . a) singulorum: Plato, neoplatonici ( = iustitia civilis). T. g M ο *c/> t co o O 3 o 3 V I E 0 O Appendices b) singulorum quantum ad regere et regi; neo platonici. B) concordia: a) partium animae quoad regere et regi: Philo. b) omnium virtutum omnium partium animae: S. Ambrosius, S. Augustinus, S. Beda. II) unius partis vel potentiae: A) cognoscitivae: a) «visibilis»: Ambrosius. b) invisibilis: 1) rationis: Socrates, Stoici veteres, Cicero, Seneca, Neoplatonici. 2) intellectus: Neoplatonici. B) appetitivae: a) superioris seu voluntatis: Aristoteles (?), S. Augustinus. b) inferioris ( = irascibilis): Possidonius. fortitudo est habitus: I) cognoscitivus et quidem. A) rationis: a) scientia timendorum et non timendorum: Socrates, Plato iunior, Stoici veteres, Tul lius, Seneca, Philo. b) tanta vis rationis ut indifferens maneat cir ca pericula mortis ( = fortitudo purgati ani mi): Neoplatonici. B) intellectus: perfecta apathia ( = fortitudo pur gati animi): Neoplatonici. II) appetitivus et quidem irascibilis relate ad passio nes: A) concupiscibilis; Plato senior. B) proprias irascibilis, scilicet circa timores et audacias: a) in genere: Possidenius, Philo, Platonici et neoplatonici ( = fortitudo civilis). b) in specie quoad: II. De SUBIECTO VIRTUTUM cardinalium 285 1) pericula mortis in bello: Aristoteles. 2) honores et divitias: Isidorus. temperantia est habitus: I) plurium potentiarum: A) omnium: a) harmonia virium circa regere et regi: Pla to senior. b) moderatio omnium; S. Ambrosius, S. Isi dorus. B) non omnium, sed concupiscibilis et rationalis: Neoplatonici quoad temperantiam civilem. II) unius potentiae tantum: A) cognoscitivae scilicet: a) rationis: 1) scientia: Socrates, Plato iunior, Stoci veteres, Tullius, Seneca. 2) imperturbabilitas eius per passiones (temperantia purgati animi): Neopla tonici. b) intellectus ( = temperantia purgati animi): Neoplatonici. B) appetitivae concupiscibilis: a) inferioris: circa passiones concupsicibilis: 1) in genere: Academici, Possidonius, Phi lo, Patres. 2) in specie: vehementissimas gustus et tac tus: Aristoteles et peripatetici. b) superioris seu voluntatis: amor Dei: S. Augustinus. • - ο Appendices 286 II. De subiecto virtutum cardinalium 287 iushtia est in: APUD ANTIQUOS SCHOLASTICOS O o prudentia est in vi : 3 I O ΙΛ O υ p< 7Ϊ I) cognoscit iva: A) sensitiva. B) rationali: a) indistincte sumpta: Radulphus Ardens, Ri chardus de Leicerta, Stephanus de Languetona, Godofridus Pictaviensis. b) distincte sumpta ut est: 1) speculativa: Alcuinus, Habitgarus, Rhabanus Maurus, Abaelardus, Magister Hermannus. 2) practica seu ordinata ad opus: a) pars liberi arbitrii secundum actum: — discretionis: R. a S. Victore, Hu go a S. Caro, Philippus Cancella rius, S. Albertus Magnus, Odo Rigaud, S. Bonaventura. — imperii: Guilielmus Alvemus. β) subordinata libero arbitrio: Hugo a S. Caro, Alexander Halensis. II) affectiva: A) superiori seu voluntate: a) liberum arbitrium: Guilielmus de Melitona, Alexander Halensis, S. Bonaventura. b) principium affectuum: Hugo a S. Victore, Richardus Fisacre, Robertus Kilwardby. B) inferiori: a) concupiscibili: amor prudenter ordinatus: Isaac de Stella, Alcherus Claravallensis. b) irascibili. Odium prudenter ordinatum: Isaac de Stella, Alcherus Claravallensis. I) una vi: A) ratio: a) sine speciali designatione: Alcuinus, Rhabanus. b) specialiter ut est: 1) cognitiva ( = discretiva): Staphanus Lan gton (?), Radulphus Ardens. 2) motiva; Godofridus Pictaviensis, Philip pus Chancellarius, Alexander Halensis. B) affectus: a) superior: voluntas: 1) liberum arbitrium: Hugo a S. Caro, Guilielmus de Melitona, Alexander Halensis. 2) principium affectuum: S. Anselmus, Abaelardus, Magister Hermannus, Hugo a S. Victore, Richardus Fishacre, Rober tas Kilwardby. b) inferior: 1) concupiscibilis: a) simpliciter: loannes a Rupella. β) ut principium amoris iuste ordinati: Isaac de Stella, Alcherus Claravallensis. 2) irascibilis ut est principum odii iuste or dinati: iidem. H) pluribus simul: A) tribus: ratione, concupiscibili et irascibili: a) indeterminate: Richardus de Leicester, Glos sa ordinaria. b) in omnibus: 1) simpliciter: habitus entitativus resultans ex tribus aliis virtutibus: Richardus a S. Victore. 2) secundum quid: Π. De subiecto virtutum cardinalium 288 289 Appendices temperatia est in: a) secundum species diversas: Guilielmus Altissiodorensis, S. Bonaventura, Alexander Halensis. β) secundum imperium: Staphanus Lan gton (?), Godofridus Pictaviensis, Guilielmus Alvernus, Philippus Chancellarius, S. Bonaventura. B) in duobus viribus, scilicet concupiscibili et irascibili: Guilielmus Parisiensis posterior. (Λ * i * r* Ο g 3 i ο Appendices reducitur ad genus causae formalis et materialis quae ad invicem sunt causae in diverso genere; et necessario relatione transcendentali sibi mutuo correspondent in esse et unitate quae convertitur cum ente. Secundo constat Minor ex absurdo inde necessario con sequenti. Si enim habitus operativus per proprios actus elicitos causaret novum habitum eiusdem speciei ato mae, habitus ille non solum produceret unum habitum numero, nempe secundum, sed etiam tertium et quar tum et infinitos, sicut potest infinitos actus elicere. Insuper unusquilibet habitus sic productus posset et ipse per suos actus novos, et novos habitus causare eius dem speciei atomae: et sic habitus omnes eiusdem spe ciei atomae essent in qualibet potentia infiniti numero, et tunc in unoquoque essent infinitae numero scientiae eiusdem speciei, puta theologiae sacrae, et infinitae nu mero virtutes eiusdem item speciei tam infusae quam acquisitae: infinitae ergo caritates et infinitae spes et infinitae fides, et sic de aliis. Quod absurdum plane est: ac insuper in infinitum multiplicaretur impossibilitas supra dicta ex ratione habitus et ex ratione entis. Quod quidem argumentum uno verbo tetigerat S. Tho mas, hanc universalem legem habitus operativi digito quasi demonstrans in genere habitus acquisiti nobis na turaliter cogniti, cum ait: «actus virtutis infusae (pro prii seu eliciti) non causant aliquem habitum..., quia ne que ex actibus virtutis acquisitae aliquis habitus genera tur; alias multiplicarentur habitus in infinitum» (S. Tho mas, De Virtutibus, q. 1, a. 10, ad 19). 5. Argumentum propter quid. Habitus infusus non potest producere per solos actus proprios et elicitos ha bitum non producibilem per actus creaturae principali ter operantis, quia nulla causa potest facere effectum qui non potest fieri. Atqui habitus supematuralis quoad substantiam non potest fieri ex propriis actibus habitus infusi, quia secus esset, per definitionem, habitus acqui situs vel acquisibilis per proprios actus, saltem supernaturales; simul tamen esset, per definitionem, habitus III. Causalitas actuum virtutis infusae 295 infusus, cum esset supematuralis quoad substantiam et eiusdem speciei atomae ac infusus generans. Qua de causa, habitus theologiae sacrae, quae virtute fidei causatur ex nostris propriis actibus, non est formaliter supematuralis, sed solum virtualiter seu radicaliter. Habitus ergo supematuralis quoad substantiam est inacquisibilis propriis actibus. 6. b) Neque habitum naturalem seu alterius speciei, immo et generis. Habitus enim convenientes in eadem ratione formali obiecti motivi quoad specificationem non sunt diversae speciei, sed unius eiusdemque. Atqui ha bitus producibilis solis actibus supernaturalibus quoad substantiam convenit cum illis actibus in eadem ratione formali obiecti motivi quoad specificationem, quia se habet ad eos ut proprius effectus ad propriam causam efficientem. Unde quando producitur habitus theologiae sacrae, concurrit etiam actus naturalis, sicut quando ex intellectu causatur scientia vel sapientia concurrit actus discursivus et non solus actus intellectus. Est ergo lex generalis omnis habitus quod, quando non exercet nisi proprios actus elicitos seu specificos, non causai alium habitum superiorem, neque inferiorem. Eo vel magis quod causa habitus est movens sub iectum eius per se primo quoad specificationem et non nisi per se secundo et ut stat sub motione quoad speci ficationem movet ipsum quoad exercitium. Dicere ergo quod actus eliciti habitus infusi causant habitum naturalem est adeo absurdum sicut asserere actus elicitos scientiae producere habitum opinionis vel fidei humanae. 7. conclusio secunda: Nulla virtus infusa per actus imperatos supematurales causât novum habitum, sicut neque per actus imperatos naturales exercitos seu elici tos per virtutem acquisitam. 8. Probatur. Ratio est quia actus supematurales im perati a virtute altiori infusa sunt actus proprii et eliciti virtutis infusae imperatae; ac similiter actus naturales ί · (J Causalitas Appendices imperati, quando eliciuntur a virtute acquisita, sunt proprii et specifici actus huius virtutis. Ita ergo se habent actus eliciti virtutis imperatae naturalis vel supematura lis ad generandam novam virtutem, sicut actus eliciti virtutis infusae imperantis ad producendum novum ha bitum. Atqui actus eliciti virtutis infusae imperantis non possunt generare novum habitum. Redit ergo lex gene ralis causandi novum habitum in eodem subiecto quo per solos proprios et elicitos actus habitus praeexsisten tis in eadem potentia. 9. conclusio tertia: Virtus infusa potest causare no vum habitum naturalem per actus imperatos nudae po tentiae operativae nullam habentis virtutem acquisitam. 10. Probatur. Ratio est quia nulla est ratio impossi bilitatis huiusmodi. Si enim aliqua esset, necessario de beret provenire aut ex inefficacitate horum actuum im peratorum, aut ex improductibilitate habitus generandi, aut ex ininformabilitate proprii subiecti quo habitus a tali habitu, nimirum aut ex parte causae, aut ex parte sui, aut ex parte subiecti. Atqui ex nulla parte contingit. isti actus ut imperati a virtute supematurali non sunt minoris efficacitatis quam ut sunt nudae potentiae na turalis sine tali imperio, quin potius multo maioris effi cacitatis, et firmitatis sunt, quia illud imperium non de struit eos, sed potius elevat et perficit. Atqui ut pure naturales seu non imperati possunt causare habitum acquisitum, ut patet in generatione habitus ex propriis actibus potentiae naturalis (S. Thomas, I-II, 51, 2-3). Er go a fortiori causare possunt eundem effectum ut impe rati et moti ex supematurali habitu. Neque ex parte sui, quia habitus naturalis est producibilis seu acquisibilis per causam naturalem, nam sicut habitui supematurali quoad substantiam repugnat esse acquisitus seu productus per actus nostros, ita habitui naturali seu acquisito convenit esse acquisibilis per pro prios actus subiecti. actuum virtutis infusae Neque ex parte subiecti quo, quia, cum non sit infor matum alio habitu eiusdem speciei atomae, est in po tentia ad recipiendum habitum illum generandum. Et inde est quod in statu naturae lapsae, in qua, ob vulnera peccati originalis, non possunt plene et perfecte acquiri virtutes morales ut essent acquisibiles in statu naturae purae vel integrae, per solas vires naturales, acquiruntur plene et perfecte per illas vires ut impera tas et motas per virtutes infusas, maxime cum per lon gum tempus exercitae sunt et quidem vita ferventi. Un de, cum advenit peccatum mortale, licet amittatur virtus infusa imperans, manet virtus naturalis acquisita ple rumque valde firma et diuturna. 11. conclusio ou arta: Actus eliciti virtutis infusae augent et roborant propriam virtutem a qua eliciuntur; similiter actus imperati supernaturales virtutem infusam imperatam; itemque actus imperati naturales virtutem acquisitam imperatam. 12. Probatur. Ratio est quia omnes isti actus et vir tutes conveniunt proportionaliter in suo genere. Atqui unaquaeque virtus augetur et roboratur per proprios actus; haec enim est lex generalis omnis habitus. Si enim non augerent habitum, nihil causarent Differenter tamen pro infusis et acquisitis. Nam ac tus infusarum augent solum meritorie et physice dispo sitive; acquisitarum vero physice perfective, ut patebit quaestione sequenti. 13. Itaque tota quaestio haec resolvitur in legem universalem efficacitatis omnis habitus quoad negatio nem generationis novi habitus et quoad affirmationem augmenti habitus praeexsistentis. Propter quod S. Tho mas hanc legem universalem habitus expressit dicens: «actus qui producuntur ex habitu infuso non causant aliquem habitum, sed confirmant habitum praexsistentem» (S. Thomas, I-II, 51, 4 ad 3), «sicut in eo qui habet habitum temperantiae acquisitae, ex actibus ipse habitus augmentatur» (S. Thomas, De Veritate, q. 17, a. 14 in con- Appendices trarium). Et sic tollitur oppositio inter leges naturae et gratiae —quae latebat in De Veritate—, completa synthe si altiori unitatis analogae seu proportionalis. 14. At est insuper notandum quod istud augmentum habitus non est confundendum cum productione modi habitualis eius. Nam in virtutibus moralibus acquisitis, augmentum venit post modum habitualem et est ab eo separabile. Etenim augmentum virtutum acquisitarum venit post earum acquisitionem et potest non esse, virtute manen te; e contra, modus habitualis non est in eis rea liter se parabilis neque distinguibilis ab earum essentia, cum tota earum essentia consistat in molo illo connaturalitatis. Augmentum ergo harum virtutum supponit modum habitualem, quem auget augendo ipsam virtutem. 15. In virtutibus autem infusis et in habitibus intel lectualibus speculativis, in quibus essentia habitus et modus habitualis est realiter distinctus et realiter sepa rabilis, productio modi habitualis reducitur ad augmen tum ut pars integralis ad totum, nam modus iste habi tualis est augmentum intensivum habitus per compara tionem ad subiectum, ultra quod et principaliter datur augmentum intensivum per comparationem ad obiectum eius, ut patebit quaestione sequenti. Unde et post statum habitualem possunt habitus in infinitum crescere. 16. Denique modus habitualis virtutis infusae impt rantis itemque augmentum eius non sunt confundendi cum habitu naturali acquisito ex actibus imperatis natu ralibus eius. Primo quidem, quia sunt res realiter separabiles, nam potest dari modus habitualis et augmentum illud sine habitu naturali acquisito ex illis actibus, si talis habitus iam praeexsistat; secundo, quia tam modus habituali' quam augmentum habitus infusi sunt essentialiter super naturales, eo quod modus et augmentum habitus debent esse eiusdem rationis et ordinis ac habitus cuius sunt; dum, e contra, habitus ille acquisitus est naturalis quoad III. Caubalitas actuum virtutis infusae 299 essentiam vel substantiam suam. Quo fit ut verba S. Tho mae in De Veritate, si intelligantur de productione talis habitus quasi modi habitualis habitus infusi, sustineri non possunt, sed dicenda sunt penitus retractata in ope ribus posterioribus. 17. Postremo apparet ex his quid dicendum sit de explicationibus theologorum supra indicatis. Vel enim reducuntur ad explicationem propositam, vel falsae sunt. Reducuntur ad explicationem datam, si eminentia, virtualitas et supematuralitas actus virtutis infusae intel ligantur per modum imperantis; dum effectus et forma et vitalitas habitus naturalis producti intelliguntur in sua radice potentiae naturalis per modum imperati; ac similiter si concomitantia actus virtutis infusae et acqui sitae intelligitur per modum imperantis et imperati seu per modum moventis et moti. Ac revera, possunt dici huius explicationis veluti adumbratio quaedam imper fecta. Revera tamen in mente horum auctorum non inveni tur talis conceptus; quia vel loquuntur de ipsis actibus elicitis, ut Molina, vel confundunt novum habitum cum modo habituali supernatural] aut certe cum substracto psychologico naturali, ut Lu go; vel negant subordinationem actus imperati ct imperantis, ut auctores theoriae de concomitantia; vel denique concipiunt vitalitatem et su pernatural) tatem actus eliciti virtutis infusae ut duas res respondentes duplici causae partiali, nempe naturae et gratiae, cum tamen sint una eademque producta a natura ct gratia ut causis totalibus subordinatis, quia et supematuralitas illa est vitalis ct viva sicut et vita eius est supcrnaturalis. IV. TRACTATUS DE VIRTUTIBUS IN COMMUNI (Ad quaestiones 55-67) I. definitio: A. Nominalis·. a) etymologica b) vulgaris. B. Realis: a) venatur ex quatuor causis, scilicet: 1) ex parte causarum extrinsecarum, nempe: α) finalis: * pro homine tantum seu pro philoso pho: finis naturalis hominis. * pro homine christiano seu pro theo logo: finis supernaturalis hominis. β) efficientis: * naturalis: homo acquirens. * supernaturalis: Deus infundens. 2) ex parte causarum intrinsecarum, nempe: a) formalis ( = obiectum formale): * naturale-humanum-rationale. * supematurale-divinum. β) materialis: in qua: homo ut homo: ** secundum potentiam naturalem, secundum potentiam obedientialem. AlTEXOlCES circa quam: ** naturalis tantum. ** naturalis et praesertim supernaturalis. b) datur: 1) pro singulis ordinibus: a) pro naturali: habitus bene operatives boni naturalis. β) pro supernaturali: habitus bene operati· vus boni supematuralis. 2) ut sic; habitus bene operativus boni. II. DIVISIO VERTUTIS, QUAE EST: A. Naturalis, acquisita, philisophica: a) intellectualis: 1) speculativa: a) intellectus, β) scientia, γ) sapientia. 2) practica: a) prudentia, β) ars. b) moralis: 1) iustitia. 2) temperantia. 3) fortitudo. B. Supematuralis, infusa: a) proprie dicta: 1) theologia. 2) moralis. b) improprie vel reductive accepta: 1) per modum habitus; dona Spiritus Sancti. 2) per modum actus: a) beatitudines, β) fructus Spiritus Sancti. IIT. GENESIS vîrtutis: A. Acquisitae actibus humanis: a) circa principia seu finem in intentione (semi nalia virtutum): Π IV. SCHEMA DP. VIRTUTIBUS IN COMMUNI 303 1) ex parte intellectus: synderesis, quae est virtus intellectualis iudicativa principio rum moralium seu practicorum immedia torum seu per se notorum: a) communis scu universalium, v. gr. bo num est faciendum, malum est vitan dum... β) proprii virtutis moralis: vivendum seu agendum est in omnibus secundum ra tionem. 2) ex parte voluntatis seu appetitus: tendere tia vel inclinatio naturalis (inchoatio vir tutis) ad: «) finem vel bonum communem, hoc est ad felicitatem. β) finem proprium seu ad bonum secun dum rationem. b) circa conclusiones seu media et finem in exequutione: 1) conclusiones universales tangentes inten tionem et exequutionem: scientia: «) ordinis naturalis: Ethica, subaltemata Psychologiae. β) ordinis supernauralis: Theologia Mora lis, subalternata quasi materialiter Psy chologiae, quasi formaliter Theologiae dogmaticae. 2) conclusiones particulares tangentes exequu tionem seu finem in exequutione et media exequenda: «) inquisitio seu inventio: * ex parte rationis: consilium, actus prudentiae in fieri. * ex parte voluntatis, consensus, com placentia seu sympathia, actus virtu tis in fieri. β) judicium: * formaliter vel quasi in actu signato: π IV. ο C cn * * CA s a B i o ua O -'· -■·. «s 304 Schema de virtutibus in communi 305 Appendices ex parte rationis: iudicium practico - practicum: conscientia, actus prudentiae in fieri. ** ex parte voluntatis: electio sequens illud iudicium, actus virtutis in fieri. * effective seu efficienter vel quasi in actu exercito: ** ex parte rationis: imperium categoricum, actus prudentiae in facto esse. ** ex parte appetitus: *** rationalis vel superioris: usus activus rectus. *** inferioris sive concupiscibilis sive irascibilis: usus passivus activus rectus, actus virtutis moralis in facto esse. B. Infusae: a) Notio virtutis infusae: 1) nominalis: a) etymologica: venit a infusione, et haec distinguitur a modo habendi aliquid: * per naturam seu inditum vel inna tum. * per artem vel acquisitionem. 3) vulgaris: quae perficit hominem in orordine ad bonum supernaturale. 2) realis: habitus operativus boni supematu ralis. b) Divisio: bonum supernaturale quod elicit et in ordine ad quod hominem perficit vel est: 1) ipse finis supematuralis, qui revera est Deus ipse immediate: virtutes theologicae per antonomasim: a) Exsistentia: praenotanda: ** ex parte subiecti: angelus vel ho mo, sive parvulus sive adultus. ** ex parte praedicati: virtus theolo gica, vel proprie dicta ut est habi tus, vel large dicta ut etiam est ac tus et aliquid ad modum status permanentis. * solutio: ** falsa: *** ex parte subiecti pro parvulis: quidam theologi saeculi xn et XIV. *** ex parte sui: naturalismus omnium temporum. ** vera et affirmativa, quae constat: *** ex auctoritate Sacrae Scriptu rae, SS. Patrum et Concilio rum Ecclesiae. ** ex ratione theologica: ostensive, tum a priori, quia datur finis supematuralis, et virtus ponitur propter finem assequendum, tum a posterio ri ex signo, quia datur prae ceptum divinum de actibus huiusmodi virtutum (Denz. 1101). ad absurdum, quia secus im perfectior esset ordo supernaturalis quam ordo naturalis, 3) Essentia·. differunt essentialiter ab aliis virtutibus: a naturalibus seu acquisitis secun dum quatuor causas. a moralibus supematuralibus seu in fusis, saltem secundum causam for malem et quodammodo etiam secun dum materialem. *** 1 3 ί IV. 306 ω > £ <Λ o t/) C O < O H S o b) Divisio: I □ O ΖΛ 1) medium per se: a) active (causaliter, effective, exemplariter) seu ex parte mensurantis vel regu lantis: * subiective, psychologice: alia virtus prior et principalis: ** in ordine speculativo: *** radicaliter: vel res cognita secundum se, vel lumen intel lectus agentis. *** formaliter et proxime: intel lectus principiorum. ** in ordine practico: synderesis. * obiective ontologice: obiectum formale virtutis: ** relative ad primam virtutem: evidentia obiectiva immediata. ** relative ad alias posteriores: evidentia obiectiva mediata et parti cipata a prima. β) passive seu ex parte mensurati vel regulati: * ex parte habitus vel ipsius essentiae virtutis (formaliter). ex parte obiecti vel materiae virtutis (materialiter): absolutum, arithmeticum, medium rei (aequalitas). 309 ** relativum ad subiectum, geometri cum: medium rationis (proportionalitas, aequalitas proportionalis). 2) medium per accidens: a) ex parte obiecti secundarii seu pure materialis. β) ex parte subiecti agentis, quod habet etiam rationem materiae. B. Solutio: a) circa virtutes morales: 1) naturales vel acquisitas: medium per se, hoc est: «) in iustitia medium rei et rationis simul ex parte materiae tantum (materialiter). β) in aliis tribus praeter prudentiam, licet ipsa aliquantulum etiam, medium for maliter et materialiter, sed rationis tantum. 2) supematurales vel infusas: modo propor tionali seu analogico, quia erit medium supematurale, utpote a regula superna tural!. b) circa virtutes intellectuales: medium per se ex parte actus et propositionum: 1) speculativas: medium absolutum et rei. 2) practicas: a) ut intellectuales: medium rei, passive ad rem. β) ut activae: plus quam medium, utpote ipsa regula vel mensura activa. c) circa virtutes theologicas: medium per acci dens: 1) ex parte obiecti secundarii vel materialis, quia est mensurabile vel regulabile ab obiecto primario et formali. 2) ex parte subiecti seu actus eius, quia est regulabilis vel mensurabilis a prudentia infusa. Μ 31Û Appendices B ωc i PROPRIETAS SECUNDUM CAUSAM EFFICIENTEM: CONNEXIO VIRTUTUM: A. Praenotanda: co B !■ p I o ΙΛ O a) Explicatio terminorum: 5) circa subiectum, hoc est, virtutes: virtus enim potest esse: a) imperfecta: * essentialiter, aut ratione sui, quia non attingit veram rationem virtutis seu habitus; et est dispositio, sive na turalis sive acquisita. * accidentaliter aut ratione status: quando adest habitus, sed cum diffi cultatibus extrinsecis, sive positivis ex assuetudine vel natura, sive privativis ex defectu exercitii. * essentialiter: adsunt habitus et dis positiones modo convenienti et con natural!. * accidentaliter: modo optimo, hoc est, habitus et dispositiones modo heroico. 2) circa praedicatum, hoc est, connexionem: a) quid sit: mutua dependentia unius vir tutis ab alia, ita ut una sine alia ex sistere non possit in eodem subiecto. β) quotuplex: * essentialis seu quantum ad perfectio nem essentialem: ** immediata: una cum altera. ** mediata: duae cum una tertia. * accidentalis seu quantum ad perfec tionem accidentalem: ** eiusdem lineae vel ordinis. ** diversae lineae vel ordinis. b) Positio quaestionis: 1) circa virtutes morales: IV. Schema de virtutibus in communi 311 a) naturales vel acquisitas: * absolute vel inter se. * relative ad alias alterius ordinis; vel ergo: ** naturalis, nempe ad intellectuales, sive speculativas sive practicas. ** supernaturalis, scilicet theologicas, β) supematurales vel infusas: * absolute vel inter se. * relative ad alias: ** ordinis naturalis, sive morales si ve intellectuales. ** ordinis supernaturalis, nempe theologicas. 2) circa virtutes intellectuales: a) ordinis naturalis: * absolute vel inter se. * relative ad alias: ** ordinis naturalis, hoc est ad mora les acquisitas. ordinis supernaturalis, sive mora les infusas sive théologales. β) ordinis supernaturalis, hoc est Sacra Theologia: * cum virtutibus naturalibus, sive mo ralibus sive intellectualibus. * cum virtutibus supernaturalibus, hoc est moralibus infusis et theologalibus, fide, spe, caritate. 3) circa virtutes theologicas: a) absolute vel inter se. β) relative ad alias virtutes: * ordinis naturalis, sive morales sive intellectuales. * ordinis supernaturalis, hoc est: ** morales infusas. ** speculativam, hoc est, Sacram theologiam. Appendices 312 8 B. Solutio: a) Quood morales naturales acquisitas facile ap paret connexio mediata, mediante scilicet pru dentia. b) Quoad virtutes intellectuales multa sunt dis tinguenda, ideoque caute procedendum est in responsione. c) Quoad virtutes theologicas bene notandae sunt definitiones et declarationes Ecclesiae. O 3 I o < r λ- . ··< VI. PROPRIETAS SECUNDUM CAUSAM MATERIALEM: AEQUALITAS VIRTUTUM A. Praenotanda: a) Explicatio terminorum: 1) subiectum, hoc est, virtus: a) in universali: * in genere generalissimo ut est habi tus bonus. * in genere subalterno, hoc est: virtutes morales, sive naturales si ve infusae. virtutes intellectuales. virtutes theologicae. in specie intra unumquodque genus. β) in particulari vel in individuo intra eamdem speciem: * in eodem subiecto secundum diversa tempora. * in diverso subiecto secundum idem tempus. 2) praedicatum, hoc est aequalitas: a) quid sit: unitas in quantitate seu me dium inter maius et minus. β) quotuplex: * essentialis: psychologica. ■k IV. Schema de virtutibus in COMMUNI 313 ** moralis, sive absoluta secundum quantitatem arithmeticam, sive relativa seu proportionalis secun dum quantitatem geometricam. * accidentalis: ** extensiva seu ex parte obiecti ma terialis. ** intensiva seu ex parte radicationis in subiecto. b) Positio quaestionis: 1) utrum virtus ut sic suscipiat magis et minus. 2) quodnam genus sit altero perfectius, vel an omnia genera virtutum sint aequalia. 3) intra idem genus, an una virtus sit alia perfectior et quaenam sit illa. 4) intra eamdem speciem, utrum dentur gra dus vel aequalitas. B. Solutio: a) Virtus ut sic suscipit magis et minus intensi ve et extensive extrinsece. b) Genera virtutum sunt inaequalia, sed diversi mode. c) Intra idem genus una virtus est alia perfec tior, sed in moralibus datur aequalitas propor tionalis formaliter, licet non materialiter. d) Intra eamdem speciem distinguendum est se cundum diversa genera virtutum, quorum diversitas salvatur etiam in individuo. VII. PROPRIETAS SECUNDUM CAUSAM FINALEM: DURATIO VIR TUTUM A. Praenotanda: a) Explicatio terminorum: 1) subiectum, hoc est virtutes: a) morales, sive acquisitae sive infusae, vel quoad materiale vel quoad formale. g 8 & c B 314 Appendices II * tr 5° r* v> o g a ·■ I o CA o β) intellectuales, sive quantum ad materia le sive quantum ad formale. γ) theologicae, quoad fidem et spem, sive ex parte actus sive ex parte habitus, et quoad caritatem. 2) praedicatum: duratio: a) ratione status coniunctionis cum corpo re, sive in via sive in termino, vel status separationis. β) ratione loci: sive in coelo, sive in infer no, sive in purgatorio, sive in lumbo Patrum. b) Positio quaestionis: secundum membra dis tinctionis posita. B. Solutio. Facile datur iuxta dicta in tractatu de habitibus et exposita in q. 67 Divi Thomae. Pâg- Index rerum syntheticus I. Index onomasticus II. Index biblicus .............. III. Index thomisticus ....... IV. Index rerum analyticus VU 317 321 331 *)( Indicantur paginae. Littera n notam designat in calce paginae adiectam, numerus autem latinus praevius, I vel II, primum vel secundum volumen huius operis. ·' Ί ■MK* I. INDEX ONOMASTICUS Abaelardus, II 260, 286-289. Abentomlus de Alcira, II 259. Abraham de Balmes, II 259n. Abusait de Dénia, II 258. Academici, II 285. Aegidius Colonna ( = Romanus) I 63, 53. Aguirre, Josephus Sanz de, I 362, 363. Albertus Magnus (S.), I 6, 32, 41,42, 44, 48, 53, 54, 62, 73, 83, 152, 155, 195η, II 37, 250n, 256n, 260, 261, 265n, 286, 288 , 289. Alcherus Claraevallensis, I 155; II 286-289. Alcuinus, I 155; II 286-289. Alexander Aphrodisiacus, I 6, 73. Alexander Halensis, I 152; II 286-289. Alexander VII, I 394; II 185. Amauriani, II 174. Ambrosius (S.), II 284, 285. Ammonius, I 6, 31, 33, 35, 47, 48, 51, 62n, 67, 73; II 257, 258. Amort, Eusebius, I 396. Anaxagoras, I, 280. Anselmus (S.), II 287. Aristoteles, I 6, 22 28, 30-33, 38, 4446, 48, 49, 52-55, 57, 59, 60, 62, 64, 65, 67, 69, 70-73, 75, 78, 79, 83, 85-90, 92, 93, 97, 99, 100102, 113, 116, 132, 143, 181, 182, 190, 242, 254, 281, 297, 299, 384; II 4, 6, 10, 18, 23, 36, 80, 104, 122, 139, 163, 246, 247, 256, 257, 259, 260, 263, 268, 269, 271, 273, 283-285. Arnau, Nicolaus, I 230. Arriaga, Rudericus, I 230. Asin Palacios - Michael, II 259n. Asuero, Dr., I 379. Augustinus Niphus, I 73; II 269. Augustinus (S.), I 14, 20, 22, 27, 89 , 97, 115, 116, 153-155, 266, 270; II 283-285. Aversa, I 228. Averroes, I 20, 97, 116, 176, 180183, 195, 204, 281; II 258. Avicebron, I 205, 207. Avicenna, I 156, 181-183 , 228, 243, 245, 249-252 , 261, 280, 281. Azor, I 407. Bain, II 251. Baius, II 182. Bafiez, Dominicus, I 84n, 165n, 210, 213n, 228, 229, 231, 253n, 267n, 268, 282, 284, 316, 342, 396, 398, 407, 412, 413; II 87, 98, 99n, 121n, 138, 151, 201. Barbado, Emmanuel, II 250n. Barre, L„ I 414n. Beda (S.), I 155; II 284. Begardi et Beguinae, I, 163; II 103, 174. Benedictus XII, I 264. Beraza, Blasius, I 407, 411. 417. Bernardus (S.), I 155. δ 5n 318 Billot, Ludovicus, I 407, 410 411, 417. Billuart, I 6. Boetius, Manlius Severinus, I, 6, 62, 73, 83, 155; II 259, 260, 265n. Bonaventura (S.), I, 63, 153, 155, 156, 205, 389; II 37, 261, 286, 288, 289. Breviarium Romanum, II 29. Buridanus, I 73, 287. Burleus, I 73. Caietanas I 9, 12, 13, 16n, 73, 81n, 77-79, 97, 107, 109η, 100η, 140, 175, 198, 220-231, 238, 267n, 285, 291, 314, 342, 385, 386; II 58n, 89, 99n, 121n, 123, 124, 138, 145, 150n, 152n, 209n, 265, 266. Calvinisti, II 274. Cano, Melchior, I 392, 396. Capreolus, Joaonnes, I 97, 110, Cartesius, I 137. Cassiodorus, I 155. Catechismus Romanus, I 391. Cesaitis, II 250. Chevalier, I 7. Cicero, Tullius, I 22,n, 90n, 116, 166, 167, 325; II 108, 284, 285. Clemens XI, II 174, 183. Codex I. C., II 30, 175. Coelestinus I (S.), I 388. Colle, G. I 74; II 270. Compton, S, J., I 230. Comte, A., I 137. Concilium Arausicanum II, I 388; II 175. Concilium Moguntinum, I 391. Concilium Tridentinum, I 387 390, 394-396; II 27-29, 31, 71, 97 98, 104, 174-177, 185. Concilium Vaticanum I, I 388, 395, 402. Concilium Viennense, I 264, 389, 394; II 28, 104, 174, 175. Conincq, I 417. Coninbricenses, I 287, 347. Delacroix, I 151. Didot, I 89. Dionysius Carthusianus, II 192. Dionysius-Ps., I 203. Indices Donat, I 230. Dumas, I 151. Dumont. L., I 137, 138. Durandus de S. Porciano, I 6, 63, 97, 106, HOn, 282, 283, 216, 336, 366, 367; II 263, 264. Eustrathius^ I 73. Ferrariensis, Franciscus de Sil vestris, I 16n, 190, 192, 228, 229, Fisacre, II 286-288. Frobes, I 169n, 222, 224, 226, 359. Fouilléé, II 251. Gabriel Biel I 114, 115, 152. Gardeil, A., I 230, 323n. Graff, Thomas, I IX. Guilielmus Alvemus, II, 260, 286 289. Guilielmus Autissiodorensis, II 192, 288. Guilielmus de Melitona, II, 286, 287. Guilielmus Occam, I 152. Guilielmus Parisiensis, II 288, 289. Gillet, M. S., I 79. Glossa Ordinaria, II 287. Godofridus, Pictaviensis, II 286Gonzalez-Palencia, A., II 258n. Granado, Jacobus, I 412. Habit garas, II 286. Henricus Gandavensis, I 152. Hervaeus de Nédellec, I 6. Hieronymus (S.), I 16, 21, 73, 493; II 174. Hugo a Sto. Charo, II 286-288. Hugo a Sto. Victore, I 155; Π 286, 287, 288. Hurtadus, Petrus, I 230, 407, 407. Innocentius III, I, 388; II 175. Innocentius V (Petrus de Tarantasia), II 37. Innocentius XI, I 395; II 174. Isaac de Stella, I, 155; II 286, Isidorus (S.), I 155; II 285. I. Index Jamblicus, I 33. Jandunus, I 73. 73. Javelli, Chrysos tomus, Joannes Bta. Rosario, I 35n. Joannes a Rupella, II 287-289. Joannes a Sto. Thoma, I, 7, 65, 68, 76, 77, 87, 88, 90, 101-105, 170, 171, 175, 228, 287, 342, 348, 407, 414n, 426, 427; II 49, 53, 59, 138, 265n, 267, 271. Joannes Damascenus (S.), I 155. Joannes Peckam, I 152, 155, 156. Jovinianus, II 171. Kilwardby, Robertus, II 286-288. Koch, J., I 6. Koellin, Conradus, I 7; II 15, 58n, 163, 195, 196, 207, 265n. Lagrange, Dr., I 173. Le Dantec, I 139. Leibniz, I 139. Leo XIII, I 387, 388; II 29, 30, 173. Lépicier, A., I 7, 13, 114n; II 196. Lossada, S. J., I 222. Lottin, 0., I 304. Ludovicus Vallisoletanus, 74; II 269. Lugo, Card. I, 222, 407, 410, 411. Magister Hermannus. II 286, 287. Maine de Birân, I 139. Malapert, II 251. Mandonnet, P., I 29, 63, 65. Mansion, A., II 270. Maritain, J., II 278n. Marsilius de Ighen I, 73. Martinez, Gregorius, I 282. Martinez de Prado, Joannes, II 265n. Mas, Didacus, I 60; 231, 284n. Maurus, Silvester, II 270. Maximus I, 212, 203. Mazzella, card., I 407, 414n. Mayr, Joannes, I 223 , 223. Medina, Bartholomaeus, I 7, 13^ HOn, 115, 153n, 161, 162, 171, I98n, 210, 228 , 386, 393, 394, 396, 412, 414, 415; II 59n, 207. Melanchton, I 392. Moerbeck, Guilielmus, I 74; Π 270. ONOMASTICUS 319 Molina, Ludovicus, I 407, 409, 411. Morinum, I 396. Neoplatonici, II 283-285. Nominales, II 37. Odo Rigaldus, II 286, 288, 289. Olieu, Joannes Petrus de, I 389. Oskar Renk, I 304. Paschasius Radbertus, II 289. Pégues, Thomas, I 7; II 196, 197. Pérez, B., II 251. Peripatetici, II 283, 285. Pesch. T., I 400. Petrus Aureolus, I 97, 106. Petrus Bergomensis, I 230, 416, 417. Petrus Hispanus, I 36. Petrus Lombardus, II 18. Philo, II 283, 284. Philopponus, I 73. Philippus Cancellarius, II 286289 Pius V (S.), II 182. Plato, I 32; II 283-285. Platonici, II 283, 284. Plutarchus, II 283. Porphyrins, I 6, 61, 73; II 256, 257. Possidenius, II 284. Prado, Norbertus del, I 407, 414, 415. Ptolomaeus, Joannes Bta Quesnel, II 185. Quietistae, II 174. Quiros, S. J., I 230. Radulphus Ardens, II 286, 289. Ramirez, J. Μ., I VII, I, 31. Ravaison, I 7, 139. Rhabanus Maurus, II 286-289. Richardus a Leicester, II 286, 289. Richardus a Sto. Victore, II 286, 288. Ripalda, I 407, 410, 412. Robertus Bellarminus (S.), I 391. Rodriguez, Victorious, I IX. Roland Gosselin, I 114, 115, 172. Rolandus Cremonensis, II 288, 289. o 5 c/> g § c O 320 Rolfes, E., I 75; II 270. Rubio, I 287. Salmanticenses, I 228 , 394, 396, 207, 4I4n, 427, 428; II 158n, Sanseverinus, Caietanus, I 164n. Satolli, Card. I 7, 13. Schiffini, I 410. Scotus, Joannes Duns, I 32, 36n, 37, 48n, 51, 63, 68, 73, 97 152; II 37, 263, 265n. Seneca, I 16, 366, 419, 436, 452, 472, 477, 478, 482-486, 488, 489. 501, 502; II 284. Serra, Marcus, I 7, 285, 314, 396. Simplicius, I 6, 29, 30, 32, 33, 37, 39, 45-48, 51, 52, 61, 73, 203, 204; II 18, 257, 260. Socrates, II 283, 295. Soncinas, Paulus, I 73, 230. Sortais, I 152n. Soto, Dominicus, I 67, 68, 87, 90n 210, 283. 392, 396. Stephanus Langton, II 286-289. Stoici, II 58, 59, 283-285. Suarez, Franciscus, I 7, 32, 37 39, 41, 44, 45, 48, 49-55, 68, 71’ 91, 98, 105, 114, 228, 347, 391, 407, 414, 510; II 61, 263, 264. Indices Themis tins, I 73. Theophrates, I 73. Théry, Gabriel, I 156n. Toletus, Francisais, I II 269, 270. Udalricus de Argentina, II 288, 239. Urraburu, I 51-54. Vai, Honoratus del, I, 407, 407. Valencia, Gregorius, I 40, 283. Vazquez, Gabriel, I, 7, 68, 69, 91, 153, 164, 172, 174, 228, 283, 287, 347, 396, 407; II 264n. Vega, Andreas, I 391. Versor Parisien sis, I 36, 37, 48. Vitoria, Franciscus de, I 210, 407, 413. Victorious, I, 155. Woestyne, Van de, I 36n, 48. Wusd, I 173. Zenon, I 15. Zimara, I 73. INDEX BIBLICUS Genesis 272 III Regnum 3, 11-13 .................................. 4, 29-34 .................................. lob 25, 3.......................................... : 31, 18 ...................................... : Liber Psalmorum 4, 67 57, 4 I 292 135, 4 Sapientia 12, 10-11 . 213 317 294 317 104 401 317 II 29 Lucas 4, 31 . 5, 18-26 7, 2-10 . 7, 47 ... 14, 1-6 . 17, 5 ... 24, 45 ... 15, 15 250 372 Matthaeus 8, 1-4, 7, 5-13 Marcus 1, 29-31 2, 1-12 104 Proverbiorum Jeremias 1, 13 Daniel 5, 17 399 399 399 399 400 422 404 400 400 422 399 .... Il 29 I 267, 400 Joannes Ecclesiasticus Isaias 63, 14 9, 20-22 12, 9-13 14, 15 . 267 267 400 400 400 II 28, 104 Acta Aposctolorum 2, 4-11 ............... ............ I 400 Id Romanos 6, 13-19 ................ .... II 28, 15, 13 ................... .......... II 101 29 Ad Corinthios 2, 4-13 ................... ........... I 403 6, 9ss..................... ......... II 176 12, 11 ................... ....... II 27 13, 8, 13 ............... ........ II 184 322 II Ad Corinthios J; “ ......................... n> 6 ......................... Indices 104 403 Ad Galatas 5, 17 ................................ I / Ad Timotheum 1, 19 ....................... ··*··· il Π tai uq 4. 1 ........................ ...... π 184 420 Ad Colossenses 3. 5 ............................ π 28, II Ad Timotheum 2, 16 ....................... ....... II 184 4. 2-5 ...................... ....... I 360 104 Ad Ephesios 2. 19 ......................... II 28, 4, 15 ................................. H Epis. Jacobi 2, 24 ....................... • Π 29, 1W 104 29 / Petri L 4 ......................... ......... I 145 29 Apocal ipsis 22, 11 ...................... .. II 29, 1W Π 28, I 402, Ad Philippenses 1. 9 .............................. Π III. INDEX THOMISTICUS Commentaria in Scrtpturam sa cram In Psalmos Ps. 4, 67 ........................ I 293 In 1 ad Corinthios Cap. 13, lect. 3 .............. I 246 Commentaria in Aristotelem lx libros Posteriorum Analyti- In Octo libros Physicorum In Librum II Lect. 1-2 ....................... I 59 In Librum III Lect. 5 n. 13 ............... I 27 In Librum VI Lect. 13, n. 2 ......... II 6 In Librum VII Lect. 5, nn. 2, 6 ... II 111, H4 — 6, n. 9 ................... I 351 corum In librum I Lect. 1, n. 1 .................... I 259 - 19, nn. 2,4 ............... I 309 - 20, n. 2 .................. II 122 - 20, n. 3 ..................... I 309 - 20, n. 5 ..................... I 260 - 36, n. 11 .................. I 297 - 36, nn.1-11 .......... II 276n. - 44, n. 3 ..................... I 298 - 44, n. 8 .................... I 309 In librum II Lect. 20, nn. 5, 7 .......... I 298 - 20, nn. 11-12 ......... I 299 I Perihermenias Lect. 4-5 ................................ 27n. - 17, n. 2 ......................... 18 In TRES LIBROS DE ANIMA In Librum I Lect. 2, nn. 22-24 ...... II 116n. — 10, nn. 157-162 .... II 116n. In Librum II Lect. 1, n. 216 ...... I 112, — l,n. 227 ................. 1 — 2, nn. 241, 242 ....... I — 8, n. 332 ............. II — 9, nn. 341, 342 ... II — 11, nn. 359-361 ....... I — 11, nn. 365-372 ....... II 220 220 137 6 8 112 36n. In Librum III Lect. 2, nn. 597-598 ....... II 116 — 8, nn. 700, 701 ........ I 112 — 8, nn. 701-193 ......... I 246 — 10, n. 729 ....... I 182, 295 - 324 Indices III. Index th OM1STICI 32S C In tres libros de Caelo In Librum I Lect. 7, n. 2 c ω * In duodecim CO O libros Mundo et II 1 Hl Metaphysico rum o In Librum II Lect. 5, n. 335 ... 1 259; II 247 — 5, nn. 331-334 ....... II 247 3 I o CZ> o In Librum IV Lect. 4, nn. 576, 577 ..... . I 260 — 6, n. 596 .............. II 145 — 6, n. 597 ................ . I 309 297 — 6, n. 599 ................ — 6, n. 601 ................ I 309 In Librum V Lect. 2, n. 776 .............. II — 9, n. 892 ................ I — 12, n. 922 ................ . I — 16, n. 8 .................. II — 18, nn. 1037, 1038 ... II — 19, n. 1053 ............... I — 20, n. 8 .................... I — 20, nn. 1058 ........... I - 20, nn. 1060-1064 .... I In librum VII Lect. 16, n. 1405 .......... II 147 27n. 48 9 6n. 30n. 30n. 29 27n. 119 II 166 In Librum II Lect. 1 .. In Librum V Lect. 7 .... 375 In librum VI Lect. 3-4 .... II 276 ............ II 277n.,280n. 4 m fine ...... π 129, 132 5 ...... I 288 7 II 153,280η. d 28, 1, 5 in fine II 163 In librum X Lect. 3 ..... II 3, nn. 1983, 1984, 1985, 1988 ......... II In de memoria et reminiscentia Lect. 2, nn. 315-316 ..... I 246 — 3, n. 331, 328-334 II 139 Commentaria in libros Boetii In librum de Trinitate Q. 6, 2c in fine In decem libros Ethicorum ad N i comchu μ In Librum I Lect. 1, nn. 1-2 — 16 ......... In Librum VII Lect. 3 ............. Lect. 10 in fine II 276n. II 281n. Commentaria in librum Dionysii De Divinis Nominibus Cap. 2, lect. 4 I 185 Scriptum super Sententiis Ρείκι Lombardi In Librum I Prologus 1, 3, qla. 3 ... II277n. ,. I 23 .. I 239 d. 17, 2, 1 .......... II 8, 36, 148 d. 17, 2, 1 ad 2 ......... II 48 II 36n. d. 17, 2, 1 ad 5 II 96 d. 17, 2, II 93 d. 17, 2, ad 4 ................ d. 17, 2, I 383; II 277, ...... II 105 d. 17, 2, 4 ......... II 155, 190 17, 2, 5 ......... ..... II 144 d. 17, 2, 5 ad 3 d. 17, 2, 5 ad 4 ..... II 119 In Librum II d. 17, 2, 1c in fine ... I 184, 288 d. 23, 2, 4 ........... ............ I 292 d. 23, 3, 2 ad 1 . ............ I 292 d. 24, 1, 1............. .... I 117, 288 d. 24, 2, 3 .......... ............ I 291 d. 24, 3, 6 ad 6 ... II 262n.,276n. d. 39, 2, 2 ad 2 ....... d. 39, 3, 1 ................... II 96 .. I 292 .. I 419 .. I 310 . II 126 Iti Librum III d. 14, 1, 1, qla. 2 ... I 241, 242, 244, d. 14, 1, 1, qla. 2 ad 1 I 241, d. 14,1, 1. qla. 2 ad 2 ... I d. 14, 1, 1, qla. 3 ad 1 ... I d. 14, 1, 1, qla. 3 ad 2 I 241, d. 17, 1, 1 obi. 1 obi. 5 ... I 242, 19, 64, 118, » 185, 187, 242, 250, 310; II 291 268 213 242 291 156 250 261 124 125 d. 23, 2,2, qla. 3 ad 1... II 277n. d. 23, 3, 2, ad 1 ... I 290, 292 d. 26, 2, 3 ad 4 .......... II 116 d. 26, 2, 5 qla. 4 ad 2 ... II 187 d. 29, 8, qla. 1, arg. sed contra ........... ........ II 100 d. 31, 2, 4 ............. I 242, d. 31, 2. 4 ad 5 .............. I 242 d. 33, 1, 1, qla. 1 ... II 208,215η. d. 33, 2, 4 ................ I 290, 292 d. 33, 2, 4, qla. 1 .... ..... I 234 d. 39, 3, 1 ................ .... II 128 In librum IV d. 4, 1, 1...I 44; II 208 , 257, 261 d. 4, 1, 3, qla. 1 ad 1 ... II 262 d. 12, 2, 1, qla. ad 1 ... II 100 d. 14, 2, 1, qla. 3 ....... 1319n. d. 14, 2, 2 ad 4-5...1 410; II 279n. d. 14, 2, 2 ad 5 .......... II 279 d. 33, 2, 4, qla. 1 .......... I 111 d. 49, 1, 2, qla. 2 .......... I 413 d. 49, 1, 2, qla. 2 ad 2 ... I 413 d. 49, 1, 4, qla. 1 ad 4 ... II 192 d. 50, 1, 2 et ad 2-3 ... I 242 Quaestiones Disputatae De Veritate ............... I 162 1, 4 ................ 4, 2 .............. .................II 277n. I 243 , 251 10,2 ........ ................. ■ 10, 6 1281η. 10, 9 10, 9 ad 3 . 251 10, 9 ad 3-9 244 10, 1 309 11 281n., 292, 307, 328-330 11 335 12, 1 in fine...I 182, 249-251, 292 14, 1 .......... I 350, 382; II 275 164 14, 1 ad 9 14, 4 ad 5 II 262 296 16, I 290, 294 16, 1 ad 14 16, 1 ad 15 285 16, 2 ...... II 126, 128, 158,276η. 16, 2 ad 1 .............. II 122 16, 3 ...... I 290, 294; II 126, 128, 151 16, 3 ad 1-2 ..................... II 151 17, 1 ad 1 151 17, 1 ad 4 ................. I 412, 415 2c ............... ..... 17, II 122, 131 17, 14 ..... ....................... II 298 20, 2 ................ I 117, 219, 244, 251; II 247 20, 2 Arg. sed contra ... I 251 184 20, 2 ad 6 20, 4 obi. 11, 14 .... II 49 20, 10 .... II 50 20, 14 .... II 50 I 245, 24, 4 ad 9 117 27, 2 ad 7 29, 3 II 105 29, 3 ad 3 De Potentia 4, 2 ad 26 De malo 2, 11-12 3, 6 ad 5 7, 2c ...... 7. 2 ad 2 11-12 . 13, 1 .. 16, 6 .. 16, 12 , I 306 .... 245 II268n. ........ II 170 ........... I 306 ....... II 276n. ........ II 96 ........ II 96 164; II276n. II 158 19 306 291 Quaestio de Anima fine ... I 182, 289 a. 5 in Indices 326 a. a. a. a. 13 ............................... 12 ad 1 .......................... 15 ad 17 ....................... 19 ad 3 ......................... I 165 I 156 I 246 I 155 De virtutibus in coinmuni q. 1, 1 ... I 123, 185; II 247, 256n. q- 1, 3 ............. ............... II 234 q. 1, 5 ad 3 ... .................. I 295 q. 1, 8 ............. ............... I 281n. q. 1, 8 ad 8 .... ................. I 291 q- 1, 9 .............. I 235, 300, 330 q. 1, 9 ad 17 ... .................. I 298 q. 1, 9 ad 11 .... ......... I 360, 379, 383; II 281 q. 1, 10 ad 10 . ................. I 416 q. 1, 10 ad 14 . ................ I 420 q. 1, 10 ad 15-16... I 421; II 294 q. 1, 10 ad 19 .. ............... II 294 q. 1, He .......... ... I 428n.; II 10, 93, 94, 96 q. 1, 11 ad 10 ....... II 48n„ 58 q. 1, 11 ad 11 .............. II 36 q. 1, 11 ad 12 ... I 424η.; II 276 q. 1, 11 ad 13-14 ...... II 93, 96 q. 1, 11 ad 14 .................. II 96 q. 1, 11 ad 16 .............. II 56 q. 1, 14 ............ ................ I 428 q. 1, 13 ad 16-18 .......... II 57 q. 1, 14 ad 13 . ................ I 296 q. 5, 2 ad 2 ..... .... I 376n., 421 q. 5, 2 ad 10 .................. I 369 298 q. H, 1 De virtutibus cardinalibus 421 a. 2 ad 1-2 II 279 a. 2 ad 2 25n. II 93 a. 3 ad 13 248 a. 4 ad 11 Quaestiones Quodlibetales II, 3c ............................... II 268 III. 21 .............................. I 248 XI, 5 ad 1-2 ................. II 268n. ΧΠ, 12 ............................ I 246 Contra errores Graecorum Prooemium .................... I 97 III. Summa contra gentiles Liber I Cap. 56 ............. ............. I 245 Liber II Cap. 73 .............. ...... I 190, Cap. 73, arg. 13 ............. I Cap. 74 .............. ...... I 245, Cap. 78 ............... ..... I 289, Cap. 79 ............. ............. I 221 252 251 299 182 Liber III Cap. 46 ............. I 16, 298, 308 Liber IV Cap. 11 .............. ............. I 297 Cap. 58 ............... ........... II 6 Cap. 77 .............. ........... II 208 Summa Theologica Pars prima 1, 2 ad 2 12 123 5, 3 ad 4 12, 2, 5 ................ .......... I 263 14, 5 ............................... II 146 28, 2 ..................... .......... I 25n. 30, 3 ..................... ........ II 79 38, 1 ..................... .......... I 20 39, 1 ..................... .......... I 19 42, 1 ad 1 ................. II 9, 142 48, 4 ...................... ......... II 158 54, 1-2 .................. ... I 146, 212 54, 4 ..................... ......... I 208 55, 1-3 ................... .......... I 208 56, 1 ..................... .......... I 209 57, 3, 4 ................. .......... I 210 58, 3, 4, 5 .......... ......... I 209 59, 4 obi. 3 ........ .. I, 154, 155 65, 4 ..................... ......... I 274 66, 3 ad 1 ........... ........ II 165 75, 6 ...................... ........ II 110 77, 2 ..................... .......... I 124 Tl, 6c et ad 3 ..... ............. I 313 77, 7 ad 1 .......... ......... I 313 77, 7 ad 2 .......... .......... I 170 77, 8 ad 1 .......... .......... I 155 78, 1 .... I 149 78, 3 .. 112116η. 78, 4 ..... I 164 79, 3c I 183, 184 Index thomisticus 79 2 .............................. I 186 79J ad Ϊ ’................... I 184 79,6c el ad 3................. I 247 79, 7............... I 183, 184, 186 19, 7 ad 1 et 3 .............. I 247 79, 12 ................... I 288, 297 82,1c.............. I 120; II 276n. 82, 5............................... I 155 82, 5 obi. 1 .................... I 156 84, prol............................ I 4 84, 3-4 .................... I 274, 275 84, 5 ................................ I 182 84, 6 ................................ I 286 84, 7 ............................... I 374n. 85,6 ................ I 315; II 118 87, 2 ................. I 219; II 275 89,1 ad 3......................... I 217 89,5 ... I 253; II 100, 118, 122 96, 3............................... II 64 103.3 ............................... I 105, 3 ................................ I 300 105.3 ............................... I 301 106, 1 ............................... I 301 107, 2 ................................ I 44 110.4 ............................... I 401 114.4 ................................ I 401 Prima secundae 4, 3-4 ............................ Π 192 4, 4................................. Π 184 5, 4................................. II 184 9, 2 ............................... Π 158 9, 5................................. Π 159 10, 1-2 ............................... I 193 10, 4 ................................. I 3 16...................................... I 196 17, 4................................... I 361 22, 2c et ad 3 ................ II 116 26, 4 ................................ I 201 28, 2 ................................ I 359n. 31, 7 ................................ II 163 49, prol.............................. I 288 49, 1-2 ............................ II 270 49, 1 ad 3 ...................... II 209 49, 2-3..................... II 213, 217 49, 2c in fineet ad 1 ... II 236 49, 1 .... I183, 221; II 219, 225 49, 2 ....................... I 25n., 57, 94, 183 , 367; II 219,256n. 49, 2 arg. 3 ..................... I 47 49, 2 ad 2 ..................... I 288 49, 2 ad 3 ...... I 65 , 74, 79 , 83 , 280 , 418; II 123, 255 , 256 , 263 , 273, 276 3 ... I 94n„ 183; II 35, ar. sed cont. ... I 115, 3 ad 1-2 .......... I 49, 3 ad 3 ................ I 29, 4 .......... I 11, 116, 158, 180, 184, 185, 188, 194, 196, 203, 206, 207, 211, 216, 305, 328; II 202, 50, 1-2 ..................... I 274, 50, 1 .......... I 116, 131, 141, 345; II 85, 109, 199, 50, 1 ad 2 .............. I 84n., 88, 341; II 50, 1 ad 3 ..................... II 50, 2 .................. I 142, 186, 187, 206, 207, 212; II 50, 2 ad 2 ..................... I 50, 3.......... I 148, 176. 190, 192, 231, 232, 233; II 50, 3 ad 2 ..................... I 50, 4 ...... I 158, 192, 289, 50, 4 ad 1 .............. I 186, 50, 4 ad 3 ..................... I 50, 5 ......................... I 192, 50, 5 obi. 1 ............. I 247, 50, 5 ad 2 ..................... I 50, 6.......... I 202, 208, 247, 51, prol........................... II 50, 6 ad 2 ..................... I 51, 1 .......... I 238, 289, 306, 345, 379, 381, 383-384; II 85, 100, 118, 119, 51, 1 ad 1 ...................... I 51, 2c ............. I 328, 367, 384; II 83, 86, 51, 3 .......... I 89, 164, 341, 416; II 83, 112, 123, 228, 276, 51, 4...... I 323, 361, 384n., 412η., 414η.; II 4, 51, 4 ad 3 .............. I 413, 415; II 3, 52, 1 .......... II 38, 47, 65, 67, 138, 147, 167-169, 52, 1 ad 1 ..................... II 52, 1 ad 3 ..................... II 52, 2 ... I 253; II 32 36, 84, 111, 138, 147, 223, 229, 52, 3 .......................... II 3, 52. 4 ................................ Π 53, 1 ............. I 89, 253; II 125, 120, 133, 53, 1 ad 3 ............. II 159, 49, 49, 49, 49, 49, 327 202 519 220 66 211 278 213 274 111 79 195 123 174 316 221 289 231 253 195 268 92 247 139 208 121 279 201 297 229 9 Hl 231 83 100 161 165 »B ω tJ î£ O C/> O n a 3 • * ■ z 328 53, 2 ...... II S3, 92n., 166, 53, 2 ad 3 ......................... I .......................... I 358, 374; II 122, 169, sed contra ...... II ad 3 ...................... II .............. II 199, 201, 54, 1 ad 1 .......... II 202, 54, 2 sed contra . II 54. 2c ...................... II 210, 213, 217, 218, 224, 54, 2 ad 1 .............. II 212. 54,3 ...................... II 217, 54, 4 sed contra .......... II 54, 4c ................ I 248; II ad ad 2 ............ II 56, 1 ad I lin.; II 56, 2 ........... II Indices 277 159 204 207 214 III. 67, 68, 68, 71. 73, 74, 74, 74, 76, 4 5 6 4 376n., 1 ad 4 ad 6 ad 7 .... prol. II 186 II 180 248 ............... I 289, 419η.; II 132, 277 2 ... I 419η.; II 277 3> ................ II 276n. 3 ................... I 207 ................... 11 276n. II II II II 222 209 288 56, 4 235 I 189, 191 .... II 276n. ad 2 ... II 277n. 57, 5 ... II 277n. 60, 1 .... II 133 61, ad 1 ..... I 201 ..... I 398 62, ad 1-2 ... II 220n. ad 1 ..... I 295 63, 1 I 281n„ 289; II 139, 63, 2 . II 63, 2 ad 2 ..... I 376n., 419; II 132, 339 .. II 178 63, 4 .. II220n. 65, 1-3 .. II 180 342 65, 3 ad 2-3 420 .................. Il Il 15, 23, 56, 58 ................. Il 99 66. 3 ad 1 .................. Il 156 .................. II 157 66. 5 66, 5 ad 4 ................ II276n. 67, 1-2 .... .................. II 145 67, 1 ad 3 .................... II 248 67, 2 ......... I 248, II 123, 158 67, 2 ad 2 .................... Il 158 67, 3-5 ............. I 248; II, 160 67, 3 .............................. II 188 186 82, 2 ........... 64 82, 4 ad 1-2 64 1-2 ....... 63 83, 360 85, 1-2 ...... II 158 85, I 353, 354 88, ad 4 .... .... II276n. 90, et ad 2 ...... I 257 91, ...... I 293 91, ..... I 296 94. ad sed contra..... I 290, 293; II 127 ad 2 .................... I 293 I 290, 294, 309 I 126,128η. 94, 5-6 ........ ............ II 1« 95, 5 .......... I 275, 290, 293 106, 1 ad 2 . ................ II 256 110, 3 obi. 3 ................ I402n. 111, 1-2; 4-5 94 .............II 112, 1 ........... II 15, 31n. 67 112, 4 .......... ad 2 .................... II 67 112, 112, ad 3 .................... II 68 ............................... II 113, II 97 114, 8 ad 3 Secunda secundae 1, 2 ..................268 ...... II 1, 5 ad 4 ..... . II 15, 73 ...... II 10 Π 275,277η. 2, II 15, 75 2, 5-8 ..... 352 2 ad 3 352 3 ad 2 II 15, 192 294 4 ad 3 192 5 ad 4 342 8 ...... 352 5, 4 ad 3 .......... I 290, 316; II 144, 145 II 9» 6, 1-2 Index 75 8, le ..... 294 8, 1 ad 1 264 II 187 18, 3 ad 2 186 II 20, 2 ........ I 398n. 94n. I 413η., II 24, 2.............. 18 24, 4 ad 3 .... I 428; II 58 ............. II 24, 5 .............. 24, 5 ad 1 .... ............. II 55 .. I 412n., 24, 6 ............ 413n.; II 92, 97, 99 24, 6 ad 2 ...... I 361; II281n. 24, 6 ad 1 .......... I 428; II 97 69 24, 7 .............................. 68 24, 7 ad 2 ..................... 24, 9 ......... I 421; II 99 105 I 419n. 24, 10 ......... I 419n., II 182 24, 12 ......... 47, 2 ad 3 .. . I 368; II 277n. Il 131 47, 3 ad 3 II 277n. 47, 4 ad 2 II 209 47, 5 368 47, 5 ad 2 368 47, 9 Il 132, 277 47, 16 49, 1 II 132 166 49, 1 ad 49, 2 ad II 131 I 421n. ad 118, 2 I 19, 27 . II 246 123, 7-9 et 10 II277n. 129, 6 .......... 152, 3 ad 2-3 .. I 342 I 384 155, 1 II 329 THOMISTICUS 166, 1 ad 2 167, 2 ......... 173, 2 ......... 359 II 42 268 II II II 70 70 Tertia Pars ad 2 ad 3 7, 8, 10, 12, 13, 48, 62, 62, 62, 62, 63, 63, 65, 69, 77, 77, 86, 86, 89, 384 II 68, 70 12 ..... II 94 1-3 I 290, 295 .... II 49 2 ad 3 .... II 146 2 .... II 94 2 .... II 94 6 .... II 94 1-5 .... 363 3-4 ..... 365 4 ad 4 ... I365n. 5 ....... .. II 249 1-3 .... .. II 2 II 6, 100 1 389 6 .......... 119 ad 2 II268n. ad 1 .................... Il 234 5 .......... I 376, 422; II 279 5 ad 1, 2, 3 ............. I 422 ad 3 ............. I 376, 422 Supplementum Tertiae Partis 2. 3 ad 2 I 165 II 116 85, 2 ad 2 II 160 98, 7 ad 6 IV. INDEX RERUM ANALYTICUS (Volumen primum) Paginae I NOTULA PRAEVIA Index EDITORIS rerum syntheticus Introductio ........................................................................................................ VJI ...................................................... XI .......................................................................... j 1. Ratio et sensus quaestionum 49-54 earumque ordinatio ...... 2. Momentum tractatus de habitibus .......................................... 3. Bibliographia ........................................................................................ 1 5 6 PARS PRIOR DE NATURA ET GENESI HABITUUM Quaestio XLIX,—De habitibus in generali quoad eorum substantiam Praenotamina ............................................................................................. 1. Ratio uniuscuiusque quaesiti quoad naturam et rationem essendi habituum et consequens indicium criticum de or dinatione articulorum ............................................................... 2. De origine etymologica et multiplici significatione verbi «habitus» apud latinos ............................................................... 3. Significatio etymologica et usualisverbi έξις ..................... 4. Exsistentia habitus, ex experientia ..................................... Art. 1. Utrum habitus sit qualitas ................................................. 11 11 11 18 21 22 23 § I. Solutio quaestionis ............................................................... 23 CONCLUSIO prima: Nomen habitus participialiter sum ptum non est qualitas ............................................... 23 P g Index c 333 rerum analyticus Indices Paginae Paginae 4 Habitus nominatifer vel ut nomen sumptus est qualitas .... conclusio secunda: <Λ 8 probatur: a) Negative, per exclusionem aliorum praedicamen torum ηS a b) Positive: 1) a priori, ex identitate effectus formalis ......... 2) a posteriori, ex proprio utriusque ................... 3) ex signo, quod est modus interrogandi ......... Art. 2. Utrum habitus sit determinata species qualitatis 31 I. Praenotamina ................................................................... A. Historia divisionis qualitatis in species 1. Apud Simplicium .................................... 2. Apud Ammonium et Scotum ........... 3. Apud Versorium Parisiensem ........... 4. Apud Suarezium ...................................... 5. Apud S. Albertum Magnum ................ 6. Apud S. Thomam ................................... 31 32 32 § ■ ■ » 5. Opinio Boetii et maioris partis scholasticorum saeculi XIII .............................................................. 24 6. Sententia S. Thomae .......... ................................ a) Ante Primam Secundae ................................... b) In Prima Secundae et deinde ..................... .......................................................................... 24 7. Positio S. Thomae transit in thomistas poste riores plerosque doctores Societatis Jesu, ex ceptis Vazquez et Suarez, qui suo modo in 24 terpretantur ............................................................... II. Solvuntur difficulltates ......................................................... o (Λ O ■■ 62 63 63 65 68 71 B. Crisis harum interpretationum et sententiarum. 1. Critérium praevalentiae interpretationum Aris totelis ...................................................................... 2. Fundamentum obiectivum indistinctionis es sentialis apud Aristotelem ............................... 3. Sensus novae doctrinae S. Thomae de dis tinctione essentiali eiusdemque fundamentum obiectivum ............................................................... C. Resolutio. Illae qualitates primae speciei quae sunt difficile mobiles ex parte causarum pro priarum seu ratione speciei sunt proprie ha 41 bitus et essentialiter differunt a dispositionibus 42 proprie dictis, quarum causae sunt per se fa cile mobiles.................................................................... 44 B. Crisis harum expositionum .......................................... Synthesis positionis S. Thomae quoad veritatem 45 1. Simplicii ......................................................................... obiectivam et quoad authenticitatem aristote47 licam ............................ 2. Ammonii ......................................................................... 3. Versorii Parisiensis .................................................... § III. Ad difficultates articuli 49 4. Suarezii ........................................................................... 49 a) quoad partem negativam eius ........................ Art. 3. Utrum habitus importet ordinem ad actum ................ 51 b) quoad partem positivam ipsius .................... 5. Sancti Alberti Magni ................................................. § I. Praenotamina ...................................................... .................. 54 6. Ipsius Sancti Thomae ............................................... A. Sensus terminorum ac quaestionis ........................... a) iuxta testimonia aliorum ................................... b) iuxta analysim obiectivum ................................ B. Sententiae: 1. Extrema negativa: nullus habitus est essentia 59 quaestionis .................................. .......................... IT. Resolutio liter operativus (Aureolus) .................................. 59 conclusio prima: Habitus est prima species qualitatis 2. Extrema positiva: omnis habitus est per se pri Habitus proprie et essentialiter CONCLUSIO secunda: mo operativus (Suarez) ..................................... dictus differt essentialiterr a dispositione proprie 3. Media: habitus dicit per se primo ordinem ad 60 et essentialiter accepta ................................................... naturam, et per se secundo ordinem ad opera A. Historia quaestionis de differentia inter habi tionem (Aristoteles, S. Thomas) ........................... 60 tum et dispositionem .......................................... C. Critica positionis Suarezii et Nominalistarum ...... 60 1. Modus loquendi Aristotelis 1. Inconvenientia positionis Suarezii ........................ 2. Opinio Porphyrii 61 2. Omnino falsa est positio Aureoli et Durandi ... Opinio Simplicii 61 4. Opinio Ammonii 62 § II. Resolutio quaestionis > 71 36 90 91 93 94 94 95 97 98 99 105 105 106 107 ο 8 8 ω 9 Ο3 3 ο ΣΛ Ο Index conclusio prima: Omnis habitus in quantum est ha bitus importat aliquo modo ordinem ad actum secundum ..................................................................... probatur: eo quod natura, quae definit habitum, di cit ordinem ad operationem ............................... conclusio secunda: Quidam habitus importat ordinem ad actum secundum principaliter; alius vero secun dario seu per se secundo, ratione ordinis quem importat proprium sublectum in quo est ...... probatur: ex distinctione inter substantiam et po tentias operativas ...................................................... conclusio tertia: Habitus operativus una cum po tentia operative in qua est et cum qua operatur, est causa totalis actus seu effectus, non quidem coordinate neque subordinates potentiam, sed subordinata potentiae, ad modum instrumenti vita lis seu coniuncti ......................................................... Paginae probatur: 107 107 108 108 quia plura sunt entia in potentia ad plures formas vel operationes, ad quarum unamquamque necesse est plura concurrere quae diversis modis commensurari possunt ............................................. Analysis conditionum subiecti indigentis habitu... conclusio secunda: Habitibus operativis ad tria indi gemus: ut sit uniformitas in operatione; ut ope ratio perfecta in promptu habeatur; ut delectabi liter compleatur ................ explicantur singulae partes ... 108 a) Causa totalis, quia influit in totum id quod est in effectu ...................................................................... 108 b) Non coordinate, quia secus essent duae causae totales et adaequatae eiusdem generis eiusdem que ordinis respectu eiusdem effectus, quod repugnat ........................................................................ 109 c) Non dubordinans potentiam, quia haec est na turaliter prior, et sustentans proprium habitum 110 d) Est ergo instrumentum coniunctum ................ 110 111 IV. Corollaria: 1. Ergo deficientes deprehenduntur definitiones habi tus traditae a Suarezio, Gabriel Biel Roland-Gosse lin, S. Agustino, Averroe .............................................. 114 2. Ergo definitio Aristotelis dispositio qua subiectum bene vel male se habet in seipso vel ad aliud est generalis et optima .......................................................... 116 3. Similiter exactae inveniuntur definitiones S. Tho 116 mae in III, 49, 2 ad 3; 49, 4; 50, 1 ................... 4. Concluditur ergo definitio habitus: qualitas per se stabilis qua subiectum bene vel male se habet in essendo vel operando ..................................................... 117 121 123 § III. Solvuntur difficultates articuli Quaestio L.—De subiecto probatur: III. Solvuntur difficultates articuli ...................................... 335 rerum analyticus Paginae * ο ο IV. Indices 334 habituum 127 Prologus: Ratio quaestionis eiusdemque divisio 127 Caput I. Expositio quaestionis S. Thoxîae 131 Art. I. Utrum in corpore sit aliquis habitus ............................... 131 I. Praenotanda de sensu terminorum et difficultatibus occurrentibus ...................................................................... 131 II. Solutio quaestionis ............................................................... conclusio prima: Corpus humanum est subiectum ha bitus entitativi ............................................................. probatur: eo quod corpus humanum est ens in potentia ad formam seu ad actum primum eique diversimode commensurabile. Potius quam habitus est subiectum dispositionis plus minusve habi tualis .................................................................................... conclusio secunda: Corpus respectu operationum me re naturalium non est subiectum habitus operati ve, respectu vero operationum vitalium est sub iectum secundarium et extensivum, non vero pri marium et proprie dictum probatur: Prima pars: quia sic est determinatum ad unum genus operationis modo uniformi et necessario ... Secunda pars: quia actus vitales sunt compositi, ideo principaliter animae et secundario corporis; idemque dicendum est de habitu operativo horum actuum ................................................................................ 133 133 134 134 134 135 4. Utrum sit necessarium esse habitum ................................ 117 § III. Solvuntur difficultates ........................................................ 136 I. Praenotamina de sensu quaestionis ................................ II. Solutio quaestionis ............................................................ 117 120 § IV. Quaestio de habitibus corporalibus infrahumanis ... a) luxta Cartesium, Comte, Dumont habitus est phae nomenon passivitatis seu inertiae, ideoque potius invenitur in corporibus anorganicis quam in vi ventibus 138 conclusio prima generalis: multis entibus .. Habitus sunt necessarii 120 138 :£ J ’ 336 IV. Indices (/> n 3 y, 139 141 Art. 2. Utrum anima sit subiectum habitus secundum suam essentiam vel suam potentiam ..................................... 142 Praenotanda de sensu terminorum et quaestionis ... 142 II. Solutio quaestionis .............................................................. 144 144 144 144 145 145 145 146 III. Solvuntur difficultates ...................................................—... 146 Art. 3. Utrum in potentiis sensitive partis possit esse aliquis habitus ............................................................................ 146 I. Praenotamina ........................................................................... a) Sensus terminorum et quaestionis .......................... b) Sententiae ............................................................................ 1) Extrema per excessum: Cartesiani et multi psychologiam experimentalem colentes admittunt habitus in omnibus his facultatibus, etiam in sensibus externis ct organis locomotoribus ...... 2) Extrema per defectum: Magistri medievales 337 ANALYTICUS tempore S. Thomae non admittebant habitus nisi in intellectu et voluntate ............................ 3) In medio est positio S. Thomae distinguentis vires sensitivas bruti et hominis, et adhuc vires hominis absolute ut tales, et ut subsunt imperio rationis ...................................................................... 153 157 II. Solutio quaestionis ................................................................ 157 A. Pro homine ......................................................................... conclusio prima: In potentiis vegetativis seu nutritivae partis non sunt habitus operativi; pos sunt tamen esse quidam habitus entitativi in organis harum potentiarum .............................. 157 157 probatur: conclusio prima: Ipsa essentia animae ut est animans corpus nent est susceptiva habitus entitativi na turalis probatur: quia non est in potentia ad actum pri mum naturalem .......................................................... conclusio secunda: Ipsa essentia animae, ut est spi ritus et ad imaginem Dei creata, est susceptiva habitus entitativi supematuralis, qui dicitur gra tia Sanctificans ....................................................... probatur: quia ut est imago Dei anima est in poten tia obedientiali ad actum primum supematuralem. conclusio tertia: Neutro modo, neque in ordine na turali neque in ordine supernaturali, anima hu mana est susceptiva secundum essentiam suam alicuius habitus operativi ....................................... probatur: quia anima non est secundum essentiam suam immediate operativa .................................... conclusio quarta: Quia ergo solum potentiae sunt immediate operativae, ipsae solae possunt esse sub iectum habitus operativi sive in ordine naturali sive in ordine supernaturali ................................. rerum Paginae Paginae b) luxta Leibniz, Maine de Biran, Ravaisson et alios habitus est proprie viventium, ideoque proprius et perfectius invenitur in viventibus superioribus, quae loco inertiae habent tendentiam, conatum.... c) Solutio thomistica prae oculis habet distinctionem habitus entitativi et operativi: habitus ideo entitativus dari potest in corporibus inorganicis; operativus vero non datur proprie et principaliter ... Index 1« 143 151 Prima pars: quia huiusmodi potentiae sunt de terminatae ad unum obiectum vel operatum et semper eodem modo; insuper sunt potentiae mere activae et nullo modo passivae ................. Secunda pars: quia harum potentiarum orga na sunt partes corporis viventis, quod est susceptivum habitus entitativi ................................... conclusio secunda: Potentiae sensitivae absolute vel secundum se consideratae, prout mere sen sitivae sunt, non sunt subiectum habitus .... probatur: quia operantur determinate ex instinctu naturae, ut patet in animalibus .................. conclusio tertia: Potentiae sensitivae consideratae secundum quod sunt imperabiles et dirigibiles aliquo modo a ratione et voluntate, susceptivae sunt habitus operativi probatur: quia hoc modo adimplent tres conditio nis subiecti indigentis habitu ......................... conclusio quarta: Istae tamen vires seu potentiae sensitivae non sunt eodem modo seu aequaliter susceptivae habitus operativi, sed secundum magis et minus .................................................. probatur: quia sunt diversimode imperabiles ...... conclusio quinta: Potentiae sensitivae appetitivae sunt in hoc ordine maxime susceptivae habitus operativi: deinde potentiae apprehensivae inte riores seu sensus interni: tertio sensus externi: ac denique membra exteriora ........................... 157 158 159 159 159 159 160 160 160 probatur: 151 Prima pars: quia appetitus sensitivus magis formaliter participare potest imperium rationis et voluntatis et quoad specificationem et quoad exercitium .................................................................... 161 ο Λ IV. Index rerum analyticus O 338 Indices Paginae Paginae i ΙΛ n3 3 9 o O Secunda pars: quia sensus interni memoria, imaginatio et cogitativa sequuntur appetitum sensitivum quoad imperabilitatem ... a) Functiones singulorum sensuum inter norum ............................................................ b) Sunt subiectum secundarium habitus in tellectualis ................................................... c) Leges educationis memoriae .................... d) Educabilitas imaginationis et cogitativae. Tertia pars: quia habitus entitativi ipsorum pendent quoad usum ex imperio rationis, et ideo habilitari possunt in adiutorium sensuum internorum .................................................................... Quarta pars: quia similiter huiusmodi membra exteriora sunt subiectum habituum entitativorum qui inservire possunt, sub imperio ratio nis, operationibus superioris partes ................ Non requiruntur tamen habitus operativi pro prie dicti in eis ad explicandas habilitates in eis observabiles ........................................................... B. Pro brutis animalibus ..................................................... Primo: Sunt susceptiva habituum seu dispositio num entitativarum .......................................................... Secundo: Si absolute considerentur, non sunt sub iectum habitus operativi, si vero operentur sub directione hominis possunt domari seu domesticari habitibus similibus sensuum externorum et mem brorum nostrorum, minori vero perfectione ex diverso modo participandi imperium rationis ..... § 162 163 164 165 169 169 170 170 173 173 175 III. Solvuntur difficultates ......................................................... Art. 4. Utrum in ipso intellectu sit aliquis habitus .................... 180 I. Praenotanda de sensu terminorum et quaestionis, et historice et secundum se ............................................. 180 183 183 probatur: a) quia est potentia activa tantum ........................ b) quia est determinatus ad unam operationem et eodem modo ................................................................. conclusio secunda: Intellectus possibilis est subiectum habitus operativi ........................................................ probatur: quia est potentia passiva, ad multa, diver simode commensurabilia .......... § III. Solvuntur difficultates .......................... Art. 5. Utrum in voluntate sit aliquis habitus I. Praenotanda de sensu terminorum et quaestionis ... 192 § II. Solutio quaestionis ................................................................. conclusio prima: Voluntas ut natura in ordine natu rali non est subiectum habitus operativi ............ probatur: quia hoc modo voluntas est determinate ad unum et eodem modo, neque potest male disponi. conclusio secunda: Voluntas ut ratio seu ut libera quoad specificationem est subiectum habitus ope rativi ....................................................................... 194 194 194 194 probatur: 176 II. Solutio quaestionis ............................................................... conclusio prima: Intellectus agens non potest esse subiectum alicuius habitus ..................................... : 339 183 184 185 186 187 192 1) Ex parte ipsius potentiae, quae est ad plura diversimode ordinabilis .......................................... 2) Ex parte ipsius habitus, cuius definitionem in greditur actus voluntatis ................................... conclusio tertia: Voluntas relative ad bona supernaturalia est subiectum habitus operativi .................. 194 195 196 probatur: 1) quia sic est potentia passiva ad plura diversi mode commensurabilia ....................................... 2) quia relate ad bona supematuralia voluntas non potest exire in actum secundum absque gratia. 196 » 196 § III. Corollaria: Primum: Ergo non eadem ratione voluntas est sub iectum habitus naturalis et habitus supernaturalis ... Secundum: Ergo non est eadem ratio ponendi habi tum operativum in intellectu et in voluntate ............. Tertitum: Ergo non eodem modo se habet intellectus ad habitum naturalem sicut voluntas ad habitum supernaturalem ..................................................................... Quartum: Ex facto imperii rationis et voluntatis su pra vires inferiores habituabiles, sequitur a fortiori capacitas habituum in intellectu et voluntate ............. 198 § IV. Solvuntur dificultates ........................................................ 198 /Irf. 6. Utrum in angelis sit aliquis habitus ................................... 202 I. Praenotamina. 1) Multiplex ratio quaerendi de habitu angelorum ... 2) Argumenta pro utraque parte ................................... 3) Opiniones: a) Negativa Maximi, Simplicii, Averrois ................. b) Positiva theologorum Christianorum .................. II. De angelis in ordine naturali .......................................... conclusio prima: In ordine naturali angeli non sunt subiectum habitus entitativi .................................... 197 197 198 202 203. 204 205 206 206 . 3 Μ 8 B 340 Indices IV. probatur: 8 ο3 3 Ο Ο ΙΑ rerum analyticus Paginae ω * <Λ Index quia non est in potentia ad actum primum naturalem, minus adhuc quam anima humana se cundum suam essentiam ...................................... conclusio secunda: In ordine naturali angelus secun dum suas potentias est subiectum habitus opera tivi, aliter tamen quam homo.............................. 207 probatur: Prima pars: quia angelus secundum potentiam suam intellectivam est in potentia passiva ad plu ra quae diversimode commensurari et attingi pos sunt ...................................................................................... 207 Secunda pars: quia angelus et homo differunt: a) et quoad potentiam intellectivam et actus ... 2t: b) et quoad voluntatem, quae in angelis non indiget habitu ........................................................ 210 § III. De angelis in ordine supernatural] ............................. conclusio prima: Ipsa essentia angeli secundum po tentiam suam obedientialem est subiectum habitus entitativi supernaturalis, hoc est, gratiae sanctifi cantis ............................................................................... probatur: quia est in potentia passiva obedientiali, actuabili sicut et nostra ....................................... conclusio secunda: Angeli,, noti secundum suam es sentiam, sed secundum suas potentias operatives, hoc est, secundum intellectum et voluntatem, est subiectum habituum operativorum supernaturaHum .................................................................................. 211 211 211 212 probator: Prima pars: quia essentia angeli non est imme diate operativa ................................................................ 212 Secunda pars: quia constat angelos habere habitus supematurales caritatis, donorum Spiritus Sancti et luminis gloriae, qui sane esse non possunt nisi potentiarum operativarum .......................................... 212 § IV. Solvuntur difficultates ........................................................ 211 § V. De animae separatae habitibus ...................................... 217 Caput II. De natura habitus operativi ............................................. I. Praenotamina de sensu quaestionis de natura habitus operativi quatenus medium est inter potentiam et operationem ex parte subiecti se tenens distinctum ab utraque ....................................................................... M II. De essentia habitus operativi naturalis ....................... A. Diversae positiones philosophorum et theologorum a) Positiones extremae Prima: Omnis habitus consistit essentialiter in 341 Paginae speciebus sensibilibus vel intelligibilibus col lectis et coordinatis. Ita plures auctores S. J. Secunda: Licet species sensibiles vel intelligibiles requirantur ad habitum, habitus tamen non consistit formaliter in eis, sed in habi litate quadam se habente ex parte potentiae ad utendum speciebus illis collectis, conser vatis et ordinatis. Ita fere communiter inter peripateticos .. b) Positiones mediae Prima: Distinguit inter habitus hominum et an gelorum: habitus intellectuales angelorum consistunt in solis speciebus; habitus vero hominum omnes sunt quid essentialiter dis tinctum a speciebus intelligibilibus. Ita Caietanus ..................................................................... Secunda: Distinguit inter habitus cognoscitivos et habitus appetitivos; illi consistunt essen tialiter in speciebus intelligibilibus collectis et coordinatis; isti vero sunt essentialiter quid distinctum a speciebus, nempe habilitas quaedam sequendi et exequendi rectum im perium rationis practicae. Ita Capreolus, Patrus Bergomensis, alii ................................... Tertia: Subdistinguit ipsos habitus intellectua les, et affirmat habitus intellectuales angelo rum et habitus primorum principiorum tam speculativorum quam practicorum in nobis esse solas species intelligibiles; ceteros vero habitus intellectuales nostros esse quid essen tialiter distinctum a speciebus intelligibili bus, et similiter omnes habitus appetitivos. Ita Bafiez et Didacus Mas .......................... B. Critica opinionum et resolutio quaestionis .......... a) Prima positio extrema, reponens omnes habitus in speciebus collectis in memoria et vivide re praesentatis, non videtur vera ....................... , quia non competit habitibus appetitivis, quorum proprium subiectum non suscipit species. Aequivalenter ergo auctores isti 211 negant potentias appetitivas esse subiec tum habitus et reducunt virtutes et vitia ad repraesentationes ..................................... 2°, quia univoce intelligit habitus potentiarum superiorum et potentiarum inferiorum, omnesque reducit ad culturam memoriae. 3°, quia ipsimet habitus cognoscitivi non consistunt in solis speciebus ordinatis et .............................................. 342 c c/> » s U) 0 o < O n § o O Index Indices Paginae Paginae conservatis in memoria; oportet habere insuper habilitatem utendi eis seu vim inventivam, ut patet in habitu scientiae, quae est plus quam eruditio .................... 236 b) Alia positio extrema quae solet communiter defendi a philosophis scholasticis omnium scho larum, verior est et profundior, non tamen quoad omnes sui partes seu in tota sua inte gritate ............................................................................. 1°, verum dicit si loquamur de habitibus ap petitis, qui sunt essentialiter distincti a speciebus, vel etiam de habitibus scien tiarum, prudentiae, artis et sapientiae, qui praeter species postulant dispositionem habitualem utendi eis ............................. 236 2°, sed quantum ad habitum angelorum et primorum principiorum non constat, quia videntur sufficere species cum potentia 237 ad parfectam operationem ..................... c) Prima positio media deficit quatenus non ex tendit dictum de angelis ad habitum primorum principiorum ...................................................... 238 d) Secunda positio media valet quoad habitus appetitivos et habitus angelorum et primorum principiorum, non autem ad explicandos cete ros habitus cognoscitivos qui plus exigunt quam species ............................................................................. e) Tertia positio media videtur vera .................. § II. Excursus de mente S. Thomae circa naturam habitus 239 operativi ............................................................................. a) In commentario super Libros Sententiarum ...... b) In quaestionibus disputatis De Veritate ............. 243 c) In Summa Contra Gentiles ........................................... 245 d) In quaestionibus disputatis De Potentia ................. 245 e) In Quodlibeto XII, In I Cor., In III De Anima, In De memoria et reminiscentia ................................ 246 f) In Summa Theologiae, et Quodlibeto III ............. 247 g) Synthesis evolutionis doctrinalis S. Thomae de natura habitus naturalis, praesertim cognoscitivi, qui importat et species et ordinationem ipsarum 249 active sumptam ............................................................ IV. De essentia habitus operativi supernaturalis ............. conclusio: Dicendum est etiam habitus cognoscitivos supematurales esse realiter et essentialiter dis tinctos a speciebus intelligibilibus (quod enim ha bitus appetitivi ab eis differunt nullum est du bium) . 263 343 rerum analyticus probatur: 1°, quia aliquando realiter separantur, ut in pueris baptizatis ........................................................ 263 2°, quia aliquis habitus operativus supernaturalis, scilicet lumen gloriae, excludit species intelligibiles .......................................................................... 263 3°, quia plerumque in habitibus supematuralibus species intelligibiles sunt naturales, et tamen habitus sunt essentialiter supematurales . 264 V. Conclusio synthetica de natura habitus operativi ... Quaestio LL—De causa habituum quantum ad generationem ipsorum. 268 271 Prologus: Ratio quaesitonum de causa efficienti habituum, et ordo articulorum quaestionis LI .................................................. 271 Art. I. Utrum aliquis habitus sit a natura ................................... 274 I. Praenotamina: sensus terminorum et ex parte ha bitus et ex parte esse a natura, et consequenter sen sus multiplex quaestionis ............................................. 274 II. De origine habituum in homine ...................................... 278 A. De origine habituum entitativorum .......................... 278 conclusio prima: Si ergo loquamur de dispositione specifica, hoc est de praeparatione vel dispositio ne vel commensuratione materiae seu corporis ad animam rationalem seu ad formam homi nis, tunc talis dispositio seu commensuratio est totaliter a natura, hoc est, a causis seu principiis naturae generandae, seu a parentibus, sicut et dispositio vel commensuratio corporum brutorum animalium est ab eorum parentibus, et dispositiones aliorum corporum a propriis 278 causis ....................................................................... probatur: quia eadem est causa generans formam 278 et disponens ad eam ....................................... conclusio secunda: Unde dispositiones illae corpo rales, si considerentur individualiter, latitudi nem quamdam habent et diversimode commen279 surari possunt ...................................................... 280 B. De origine habituum operativorum ........................ Ponitur quaestio de eorum origine a natura, et reducitur ad quaestionem de origine habitus pri morum principiorum .................................................... 281 sententiae: a ) luxta quosdam elementum subiectivum seu lumen est naturale seu innatum, non acqui situm actibus nostris .................................. 282 a) neque distinctum ab ipsa potentia in- δ 3V IV. Indices i o o □ tellectiva: Durandus ................................ b) utique distinctum a potentia intellec tiva a qua dimanat: 1) quando adveniunt species intelligibiles: Caietanus .......................... 2) ab initio exsistentiae intellectus: Marcus Serra .................................. 8) luxta alios lumen istud intellectuale est acquisitum propriis actibus, realiter et es sentialiter distinctum a facultate intellectiva a) et quidem unicum specie respectu om nium propositionum per se notarum. 1) quod acquiritur primo et unico actu intellectus: Ferrariensis et J. a S. Thoma ............................... 2) non unico sed pluribus actibus: Rubio, Conimbncenses ................ b) alii plures habitus distinguât iuxta di versa genera horum principiorum: Vazquez .......................................................... EXCURSUS DE VERA MENTE S. THOMAE CIRCA ORIGINEM HABITUS PRINCIPIORUM ........................................................ r. * rerum ANALYTICUS Proposito prima: Intellectus principiorum et consequenter etiam synderesis est realiter et essentialiter distinctus a potentia intellectiva Propositio secunda: Iste habitus, qui dicitur intellectus principiorum, partira est natura lis seu a natura, partira est acquisitus acti bus nostris ........................................................ Propositio tertia: Actus quibus aliquo modo ac quiritur habitus primorum principiorum, sunt actus naturales, hoc est, merae poten tiae sensitivae et intellectivae, non autem actus alicuius habitus praecedentis, sicut ha bitus scientiae acquiritur per actus habitus praecedentis, qui est habitus primorum prin cipiorum ............................................................... Synthesis doctrinae S. Thomae ............................ Confirmatur huiusmodi interpreta-tio S. Tho mae multiplici argumento .......................... conclusio: Dicendum est lumen intellectuale habi tus primorum principiorum esse lumen ipsum naturale seu facultatem ipsam perceptivam et immediate iudicativam intellectus possibilis ... 282 284 285 286 286 286 287 287 287 287 289 300 300 302 2°, positive: a) ex sufficientia intellectus _________________ ad illa prima iudicia determinate proferenda ................. Confirmatur primo, quia nulla requiritur habilitas ad difficultatem superandam ... Confirmatur secundo, quia hypothetica habilitas distincta ab intellectu nullam ha beret causam propriam ............................... b) ex comparatione cum habitu scientiae: quia secus non apparet distinctio essentia lis habitus principiorum ab habitu scien tiae ........................................................................ Est ergo veluti medius inter habitum angelorum et habitum scientiae nostrae. 1) Habitus angelorum est totaliter a natura et quoad lumen intelligibile et quoad species intelligibiles .......... 2) Habitus scientificus noster est totali ter acquisitus quoad utrumque ele mentum ................................................... 3) Habitus principiorum est innatus ex parte luminis intellectualis, et ac quisitus ex parte specierum, quod tamen utrumque analogice est intelligendum relate ad habitum ange lorum et scientiae ............................... 3°, indirecte ex critica aliarum positionum ...... a) Theoria dimanationis non est fundata nec in S. Thoma neque in rei veritate ............. b) Similiter respuenda theoria de acquisitio ne istius luminis per actum nostrum ... c) Et multo magis si ponatur acquisitio per plures actus .................................................... d) Ideo sententia Durandi et Banezii est unice vera et secundum S. Thomam et rei veritatem .................................................... corollarium: Et inde constat quid dicendum de origine naturali habituum appetitivorum et ex parte animae et cx parte corporis iuxta dispo sitionem naturalem individualem .................. § III. Solvuntur difficultates articuli ........................................ 305 306 308 309 310 311 311 311 313 313 314 315 316 316 317 Art. 2. Utrum aliquis habitus causetur ex actibus ..................... 3W PROBATUR: negative, quia non est lumen supematurale, nec lumen naturale dimanans vel productum ab intellectu ... 345 Paginae Paginae q na a Index 3W I. De exsistentia generationis habitus ex actibus .......... 323 conclusio: Aliquis habitus sive entitativus sive operativus causatur de facto ex actibus 323 probatur: Prima pars: ex experientia constat sanitatem, ae- Ml ■ IV Index rerum 347 analyticus Indices 346 Paginae Paginae probatur: ω gritudinem, pulchritudinem, etc., acquiri actibus propriis vel alienis ........................................ 324 Secunda pars: evidentius apparet tum experien tia interna tum experientia externa artes, scien tias, virtutes acquiri a nobis et ab aliis ex actibus 324 ο CA II. De natura vel modo generationis habitus ex actibus A. Quinam sint actus causantes habitum ............. conclusio prima: In potentia vel principio mere activo non potest causari habitus, sed actus huius potentiae vel principii bene possunt cau sare habitum in alio ........................................ probatur : Prima pars: quia non adimplet primam condi tionem subiecti capacis habitus, scilicet esse in potentia passiva ......................................................... Secunda pars: quia forma agentis nata est im primi in patiente in quantum huiusmodi ......... conclusio secunda: In potentia vel principio mere passivo potest causari vel generari habitus, non quidem actibus propriis, sed actibus alterius potentiae vel principii activi exterioris ............ 326 326 327 327 328 328 probatur: Prima par:t: quia adimplet conditionem funda mentalem subiecti habitus ..................................... 328 Secunda pars: quia non habet actus proprios, per definitionem .......................................................... 329 Tertia pars: quia requiritur causa efficiens, quae non est proprium subiectum ............................... 329 conclusio tertia: In potentia mixta seu activa si mul et passiva causantur vel producuntur habi tus prout est passiva, ex propriis actibus prout est activa, id est, haec potentia causât habitum propriis actibus quatenus est activa; quatenus vero est passiva recipit habitum illum in seipsa. 330 explicatur: multiplex sensus potentiae moventis motae respectu alterius suppositi, vel alterius 331 potentiae vel respectu alterius actus ........... probatur: quia est simul principium passivum et principium activum, quod utrumque requiritur ad productionem habitus, qui est quaedam im pressio formae activi in passivo ................... 332 B. Quomodo isti actus concurrant ad generandum habitum ........................................................................... 333 conclusio prima: Actus agentis exterioris vel prin cipii mere activi exterioris concurrunt veluti causa principalis et unica ad causandum ha bitum in potentia mere passiva .. 333 quia nullus est alius actus, cum poten tia passiva nihil agat ......................................... 333 conclusio secunda: Quantum vero ad generationem habitus in potentia mixta seu passiva simul et activa, concurrunt sequentia: actus potentiae vel principii activi; actus potentiae passivae quae movet mota, et actus agentis exterioris creati. 334 explicatur ordo istarum causarum in productione habitus ....................................................................... 335 § III. Solvuntur difficultates .......................................................... 337 Art. 3. Utrum per unum actum possit generari habitus ...... 340 § I. Status quaestionis ................................................................... 340 A. Notiones terminorum quaestionis ............................... 340 a) Unus intelligitur numerice pro unico ................. b) Possit generari intelligitur de potentia naturali et modo naturali agente relate ad veram produc tionem seu generationem habitus, ultra dispo sitionem ........................................................................... 341 c) Habitus intelligitur per se primo de habitu es sentialiter dicto; per se secundo de habitu cum statu habituali, et ulterius de dispositione ha bituali ............................................................................... 341 343 B. Distinctiones prae oculis habendae ........................... a) AJii sunt habitus naturales et alii habitus supematurales ................................................................... 343 b) Alii sunt habitus entitativi et alii habitus ope rati vi ................................................ ......... 343 c) Alii sunt habitus intellectivi et alii habitus appetitivi ............................................................................ 343 d) Aliud est essentia habitus et aliud modus habi 343 tualis .......................................................................... e) Aliud est id quod est principale et formale in habitu et aliud id quod est secundarium et ma teriale ............................................................................. C. Positio quaestionis ......................................................... a) An et quinam sint habitus generabiles unico actu quoad essentiam ............................................... b) An et quinam sint habitus generabiles pluribus actibus, et, hoc dato, quid priores ct quid ul timus actus causent, et quomodo causant et quot 344 requirantur ................................................................... c) Quot et quomodo actus causant habitus large dictos seu dispositiones ............................................ 344 347 D. Sententiae .......................................................................... a) Omnes habitus sunt generabiles unico actu. Ita Nominales, Suarez ............................................. 347 b) Nullus habitus est generabilis unico actu. Sic Vazquez 347 o - 348 IV. Indices Index 349 rerum analyticus Paginae Paginae GO CO o3 3 c) Distinguendum est inter habitum et dispositio nem; inter essentiam et modum habitus. Ita S. Thomas ................................................................. § II. Solutio quaestionis ................................................................. A. Pro habitibus proprie dictis ...................................... 1. Quoad ipsam essentiam habitus .......................... conclusio prima: Habitus intellectualis speculati vus est generabilis quoad essentiam vel spe ciem eius unico solo actu ............................. explicatur: 348 348 348 348 348 probatur: O o IA 1°, argumento philosophico: quia est genera bilis una sola demonstratione propter quid, quae est unus solus actus vincens totaliter 348 passivum ........................................................ 2°, argumento theologico: quia intellectus pos sibilis speculativus est naturaliter plene dispositus ad formam cognitionis, cum non sit vulneratus peccato originali sicut inte 350 llectus practicus ........................................ conclusio secunda: Habitus intellectuales practici non sunt generabiles quoad essentiam vel spe 350 ciem suam unico solo actu .......................... probatur: , ratione philosophica: quia non sufficit unum argumentum ad vincendam indetermmationem intellectus, cum non possit esse apodicticum, eo quod est de materia 350 contingenti .................................................... . 2°, ratione theologica: pro homine lapso, quia ratio practica est positive indisposita seu vulnerata in naturalibus et non potest per 352 unum solum actum mederi et erigi .. conclusio tertia: Habitus appetitivi seu morales 353 non sunt generabiles uno solo actu ........... probatur: , ratione philosophica: quia uno solo iudicio vel syllogismo practico non vincitur tota liter indeterminatio potentiae passivae ap petitus ................................................................ 353 Confirmatur ex analogia cum prudentia ... 354 2’, ratione theologica: pro homine lapso, quia huiusmodi potentiae sunt positive indispo sitae ex vulneribus peccati originalis ...... 354 conclusio quarta: Actus priores causant vel pro ducunt dispositiones plus minusve remotas, ultimus vero causai dispositionem ultimam ad habitum et ipsum habitum simul 355 Subiectum habitus generandi potest esse contrarie indispositum, vel privative tan tum indispositum, et inde distinctio disposi tionis ad habitum negativae et positivae sive remotae, sive intermediae sive proximae . 355 probatur: ex analogia cum generatione formae substantialis ex pluribus actibus generantis ... 357 Regulae ad faciliorem eradicationem disposi tionum contrariarum et promptiorem genera tionem habitus ................................................... 359 Processus ergo dispositionis ad habitum non est mere intentionalis ut putabat Aguirre, sed vere physicus ............................................................ 361 conclusio ouinta: Actus priores causant disposi tiones illas plus minusve remotas, itemque actus ultimus dispositionem et ipsam formam in genere causae efficientis; si vero conside rentur passive ut motus ex parte mobilis, cau 363 sant habitum in genere causae materialis . probatur : Prima pars: ex analogia stabilita cum gene ratione substantiali, quae procedit efficienter a generante ............................................................... Et quidem: a) actus tollentes indispositiones positivas sunt causae per accidens; b) actus causantes dispositiones positivas remotas, intermedias et ultimam sunt causae per se: sive principalis, ut homo, sive instrumentales aut coniunctae ut po tentia et altior habitus, aut separatae ut doctrina, exempla ................................... Secunda pars: quia dispositio ut actus disponibilis concurrit in genere causae materialis, sicut in generatione substantiali ........................ Ergo non ex aequo causant efficienter et ma terialiter, sed per prius efficienter, quia dis positio activa est ratio dispositionis passivae conclusio sexta: Ceteris paribus seu per se lo quendo, pauciores numero actus requiruntur ad generationem habitus, qui est ars, quam ad generationem habitus moralis, qui est pruden tia et aliae tres virtutes cardinales probatur: quia principium activum in arte scilicet principia artis, est fortius quam princi pium activum in virtutibus, scilicet regu lae prudentiae quae sunt minus determian- 363 364 365 366 367 a i? 5 350 IV. Indices CO O3 3 o ut a • s»* . ÿj ■·*.» j i■ tae. Pariter principium passivum in arte est minus indispositum .............................. 367 2°, quia magis accedit ad scientiam quae est generabilis unico actu .......................... 368 3°, ex experientia: plures periti in arte aliqua quam in virtute et citius ................... 368 conclusio septima: Eodem numero actuum et mo tuum acquiruntur prudentia, quae est in in tellectu practico sicut in subiecto, et iustitia, quae est in appetitu superiori seu voluntate, et fortitudo, quae est in appetitu inferiori irascibili, et temperantia, quae est in appetitu 369 inferiori concupiscibili ..................................... probatur: quia sunt habitus naturaliter et essen 369 tialiter connexi .................................................... conclusio octava: Intra unumquodque ex his ge neribus, quando actus causantes habitum sunt magis intensi, tanto pauciores numero requi runtur; quanto vero sunt magis remissi, tan to plures numero requiruntur, ceteris paribus. Aliis verbis: numerus vel pluralitas actuum requisitorum ad generationem alicuius habitus est, ceteris paribus, in ratione inversa ad eo rum intensitatem et in ratione directa ad eorum remissionem vel languiditatem ..... 370 probatur: quia efficacia actus pendet ex eius intensitate; non ergo numerantur, sed ponde 370 rantur; non multa sed multum ............... conclusio nona: Aliunde, ceteris paribus ex parte actuum concurrentium ad generationem habi tus, tanto pauciores numero requiruntur quan to subiectum est magis dispositum et magis docile; tanto vero plures numero requiruntur quanto subiectum est minus dispositum vel magis indispositum .......................................... 371 probatur: quia generatio habitus non solum pen det ex activitate principii agentis, sed etiam ex passivitate principii recipientis ............ 371 conclusio decima: Quanto magis continue et con stanter et energice ponuntur isti actus cau santes habitum, tanto citius seu minori tem pore acquiruntur habitus; quanto vero minus continue seu magis interrupte et minus con stanter et minus energice exercentur isti actus, tanto tardius seu longiori tempore acquirun tur habitus ..................................................... 371 probatur: facile patet quia tempus pendet ex maion vel minori numero actuum causantium habitum 372 rerum analyticus 351 Paginae Paginae to r> C/> o n < Λ Index corollaria: 1) Ergo regula practica ad acquirendum ha bitum est non repetere mechanice et ma terialiter actus, sed intense et perseveranter 2) Ergo quantum ad id quod materiale est in habitu, ex parte receptivitatis, facilius acquiritur in iuventute; sed quantum ad id quod formale, ex parte rationis et vo luntatis, facilius et melius in maturitate et senectute ................................................................. 372 2. Quoad modum vel statum habitus ........................ 373 conclusio: Nullus habitus quoad modum vel sta tum habitualem generatur unico actu, sed pluribus actibus ................................................. 373 probatur: quia hoc exigit perfecta connaturalizatio habitus et connaturalis utilizatio eius, sal tem ex parte subiecti secundarii, scilicet sen suum internorum; et maxime quando essentia habitus non est separabilis a statu habituali, ut in virtutibus acquisitis ............................. 373 3. Quoad essentiam et modum simul .................... conclusio: Si sumamus habitus adaequate et per fecte prout non solum essentiam vel speciem habitus habent, verum etiam prout secum fe runt modum seu statum eius connaturalem, tunc evidenter dicendum est nullum habitum esse generabilem unico actu, sed pluribus .... 377 B. Solutio quaestionis pro habitibus large et impro prie dictis ....................................................................... 378 379 1. Quoad dispositiones entitativas ........................... conclusio prima: Si ergo loquamur de dispositio nibus convenientibus naturae, dicendum est aliquas esse generabiles quoad substantiam uno solo actu, nempe dispositiones primae positivae aut negativae; at dispositiones inter mediae non sunt generabiles uno solo actu, quia praesupponunt generationem primae; et multo minus dispositio ultima, quae ceteras praecedentes supponit; quod Si loquamur de statu vel modo habituali istarum dispositio num, evidenter nequeunt uno solo actu gene rari, sed pluribus, sicut supra dictum est de modo vel statu habituali pro habitibus proprie dictis, quia eadem est utrobique ratio ......... 379 conclusio secunda: Si vero loquamur de dispositionibus disconvenientibus naturae, concedi potest aliquando, et quoad essentiam disposi- Indices 352 C (Λ IV. Paginae 9 $ tionis et quoad statum habitualem, unico actu causari posse ...................................... 380 2. Quoad dispositiones operativas ............................. 380 conclusio prima: Si loquoamur de dispositioni bus cognoscitivis quae sunt in potentiis sen sitivis interioribus, iam ex dictis patet uno quoque actu caujari aliquam dispositionem remotam, negativam vel positivam, quibus istae potentiae habiles redduntur ad subser viendum intellectui possibili et agenti; sed ad dispositiones intermedias et praesertim ad dispositionem quasi ultimam plures actus necesse eri concurrere; et similiter ad gene randum statum habitualem istarum dispositio num, ut experientia constat .......................... 380 conclusio secunda: Si autem loquamur de dispo sitionibus cognoscitivis quae sunt in ipso intel lectu possibili, ut sunt opinio et fides huma na, dicendum est etiam primum actum iam causare posie aliqualem, hoc est, remotam dispositionem negativam aut positivam, et sic paulatim actus subséquentes; sed ad statum firmum et stabilem et habitualem, necessario requiruntur plures actus ................................. 381 conclusio tertia: Si denique loquamur de dis positione appetitiva appetitus sensitivi, quae est continentia et incontinentia ei opposita, uno actu inchoari possunt et primae disposi tiones causari; at, quantum ad continentiam, non potest status habitualis causari unico actu, sed pluribus; quantum vero ad inconti nentiam facilius unico actu causari potest sta tus habitualis, quando actus est valde inten sus et subiectum incontinens est valde pronum 383 ad actus incontinentiae .................................. (Λ η3 η Ο Ο t/i Ο Art. 4. Utrum aliqui habitus sint hominibus infusi a Deo ... 384 Praenotanda de notione et divisione «habitus infusi» . 384 § I. De habitibus infusis per se ............................................... 387 A. De ipsa exsistentia habituum per se infusorum ... 387 CONCLUSIO: Exsistunt in hominibus aliqui habitus per se infusi a Deo ............................................. 387 probatur: quia quidam homines, scilicet iusti, habent gratiam sanctificantem, virtutes théo logales, dona Spiritus Sancti, quae omnia sunt dona per se infusa a Deo, et quidem habitus, ut constat: a) ante Concilium Tridentinum ..................... 388 Index rerum analyticus b) ni Concilio Tridentino________________________ c) post Concilium Tridentium ........................ B. De causa vel ratione propter quam isti habitus nobis infunduntur ....................................................... conclusio: Ratio propter quam dantur in nobis habitus per se infusi est ut possimus assequi et attingere finem intrinsece supernaturalem ad quem evecti sumus ............................................. probatur: ex proportione inter principium agens et proprium finem ............................................... § II. De habitibus infusis per accidens .................................. A. De ipsa exsistentia habituum per accidens infu sorum ............................................................................ conclusio: Dantur de facto aliqui habitus per ac cidens infusi a Deo 353 390 394 397 397 397 399 399 probatur: a) Quoad habitus entitativos: quia dantur plures casus sanationis miraculosae .................... b) Quoad habitus operatives; quia dantur plures casus scientiae naturalis divinitus collatae .......................................................................... B. De causa vel ratione propter quam isti habitus infunduntur ...................................................................... conclusio: Finis operis seu immediatus istius in fusionis est manifestatio omnipotentiae divinae; mediatus vero seu operantis est homines addu cere vel praeparare ad habitus per se vel in eis confirmare ..................................................... 399 400 401 401 probatur: Prima pars: eo quod est opus miraculosum ...... Secunda pars: quia id quod est per accidens est propter id quod est per se ........................... Scholion de maiori vel minori perfectione ha bitus per accidens infusi relate ad habitum acquisitum eiusdem speciei .................................. § III. Solvuntur difficultates ....................................................... § IV. Excursus an actus ex habitu infuso novum generent habitum ...................................................................... A. Sententiae ......................................................................... Prima sententia fundamentalis affirmativa .......... a) Huiusmodi actus generant novum habitum supernaturalem acquisitum: Hurtado .......... b) Generant habitum naturalem circa eadem ob jecta. Sic ceteri affirmantes, sed: 1) Alii dicunt ipsos actus supernaturales ge nerare habitum acquisitum naturalem ... a) ex eo quod actus supernaturales emi nenter continent quidquid haberent 401 402 402 404 407 407 407 408 408 8 C ω B r> C o n3 3 05o O 354 IV. Index rerum analyticus Indices Paginae Paginae actus naturales generantes habitum. Ita Molina ............................................... 408 β) ex permanentia specierum actuum supematuralium, quae tamen reten tae in memoria sunt habitus natu rales. Ita De Lugo ........................... 409 γ) quia actus superna turalis convenit cum actu naturali quoad substantiam actus, non quoad modum supernaturalitatis. Ita Pesch ................... 410 2) Alii dicunt actus habitus infusi causare habitum naturalem quasi per concomitantiam, non per se ipsos formaliter. Ita Ripalda ............................................................. 412 Secunda sententia fundamentalis negativa tenet illos actus causare tantum augmentum habitus praeexistentis, non efficienter, sed meritorie. Ita Vitoria ................................................................................... 413 B. De mente S. Thomae ....................................................... 415 a) luxta quosdam expositores S. Thomas varius videtur in De Verit. et dein .................................... 415 b) Alii intendunt concordiam invenire in textibus S. Thomae ...................................................................... 416 c) Revera S. Thomas in hac re evolutionem doc trinalem habuit consequentem evolutionem eius circa distinctionem essentialem inter habitum et dispositionem ........................................................... 418 C. Conclusiones ........................................................................ 423 primo quidem dicendum est per actus virtutis seu habitus infusi nullo modo generari posse habi tum supernaturalem acquisitum eiusdem spe ciei ac habitus ex quo procedunt ..................... 423 IM. dicendum est actus habitus infusi non cau secundo sare habitum naturalem parallelum circa eadem 425 obiecta ........................................................................ tertio ergo dicendum est quod actus eliciti seu intrinsece supernaturales non causant novum aliquem habitum, neque supernaturalem seu eiusdem speciei, neque naturalem seu alterius speciei et modi, sed solum causant corrobora tionem habitus infusi .......................................... 430 quarto dicendum est quod actus imperati super naturales, si qui sint, idem proportionaliter causant respectu sui et proprii subiecti, et talis dispositio est quasi prolongatio quaedam dispo sitionis habitualis virtutis imperantis causatae ex actibus elicitis eius............................................. quinto dicendum est quod si subiectum habitus in fusi nullum habitum acquisitum bonum aut 355 malum prius habuerit, sicut accidit in puero quando primo pervenit ad usum rationis, tunc isti actus naturales exercentur a pura potentia naturali, sub directione tamen et impulsione gratiae, et tunc causant dispositiones ad virtu tem acquisitam ac deniqtie, repetitis actibus, eam vere acquirunt, et postquam eam acquisie rint, augent et fortificant et corroborant ipsam. Si vero subiectum habitus infusi prius habeat habitum malum acquisitum, tunc ex simplici infusione gratiae et virtutum supematralium, causatur actus poenitentiae et detestationis proprii finis et obiecti vitii, et ideo sublato eius proprio principio incipit esse in via corruptio nis et per modum simplicis dispositionis aut reliquiae. Actus ergo isti naturales paulatim sub directione et impulsu gratiae removent is tas dispositiones contrarias et paulatim intro ducunt novas dispositiones naturales ad virtu tem naturalem correspondentem, usque dum contrarias dispositiones totaliter removent et novum habitum naturalem acquirunt, quem postea operibus suis augent. Si denique subiectum habitus infusi iam habeat virtutem acquisitam correspndentem, v. gr. iustitiae naturalis aut amicitiae naturalis, tunc isti actus imperati naturales augent et perfi ciunt eam ex directione et impulsu virtutis in fusae imperantis, quae multo firmiorem et in fallibiliorem reddit..................................................... 431 sexto denique dicendum quod istos effectus diver simode causant actus eliciti supernaturales et 432 actus imperati naturales.................................... (Volumen secundum) PARS ALTERA DE EVOLUTIONE ET DISTINCTIONE HABITUUM Quaestio LIL—De augmento habituum Art. praevius. Notio augmenti ............... § I. Augmentum univoce sumptum § II. Augmentum analogice sumptum a) analogia metaphorica .................. ................................. b) analogia proportionali tatis propriae .......................... 8 1) fundamentum sumens a quantitate ........................ 11 2) fundamentum sumens ab ipso motu augmenti ... 12 IV. Index Indices 356 i C η g 5 G c C/5 O 71 361 Paginae Paginae a) De essentia augmenti virtutum theologicarum COxNCLUSIO: Virtutes theologicae non augentur essentialiter per additionem, sed solum per intensionem analyticus conclusio secunda: Si vero agatur de augmento habituum operativorum, isti habitus augeri possunt actibus tum propriis tum alienis seu exterioris agentis; et quidem eiusdem agentis, 71 actibus tum superioris potentiae vel habitus, probatur: tum inferioris potentiae vel habitus, tum eius Prima pars: quia nec proprium subiectum dem habitus augendi ......................................... 86 nec proprium obiectum patiuntur additionem 72 conclusio tertia: Sic ergo dicendum est actus Secunda pars: quia, e contra, ex utraque intensiores augere habitum et intensive et parte possunt intendi et remitti .................... 73 extensive; aeque vero intensos augere posse b) De essentia augmenti virtutum moralium infu extensive et disponere ad augmentum intensarum ......................................................................... 74 sivum dispositione vera et positiva; minus ve conclusio: Virtutes morales infusae non augen ro intensos augere posse extensive, non au tur essentialiter per additionem, sed per intem de facto augere intensive, nec plane ad tesionem ............................................................... tale augmentum disponere, sed solum impe 74 dire aliqualiter quominus habitus citius cor PROBATUR: rumpatur per totalem cessationem ab actibus 88 Prima pars: quia proprium subiectum harum 90 2. Quantum augeant habitum ....................................... virtutum iuxta suam potentiam obedientiaconclusio prima: Si ergo loquamur de augmento lem est indivisibile, et similiter proprium intensivo, quod solum producitur ab actibus earum obiectum formale ................................... 74 intensioribus, tantum augetur habitus quan Secunda pars: quia diversimode sunt partitum actus intensior excedit habitum a quo cipabiles in subiecto et diversimode penetra procedit, et quantum subiectum habitus au 75 re possunt obiectum ............................................ gendi fuerit magis et melius dispositum per 75 c) De essentia augmenti donorum Spiritus Sancti. actus aeque intensos vel per frequentem aug90 conclusio: Dona Spiritus Sancti non augentur mentationem praecedentem ............................... essentialiter per additionem, sed per inten conclusio secunda: Si vero loquamur de augmento 75 .................................................... sionem ....... extensivo, quod fit aut fieri potest a quocum que actu, similiter dicendum est tantum augeri probatur: quantum actus illi magis extenduntur aut mul Prima pars: quia eorum proprium sub 91 tiplicantur circa diversa obiecta materialia. 75 iectum et obiectum formale est indivisibile. 91 3. Quandonam augeant habitum .................................... Secunda pars: similiter quia eorum proprium conclusio prima: Si ergo loquamur de actibus subiectum et obiectum est diversimode acdisponentibus ad augmentum, qui sunt actus 76 ................................... tuabile et penetrabile aeque intensi, dicendum est tunc augere 77 d) Conclusio analytico-synthetica .............................. quando immediate disponunt ad actum per 80 fectiorem, quod quidem aliquando citius, ali § III. Solvuntur difficultates .......................................................... quando tardius fit pro maiori vel minori nu mero actuum qui ad talem ultimam disposi Art. 3. Utrum quilibet actus augeat habitum ................................ tionem requiruntur, et pro maiori vel minori § I. De causa augmenti habituum naturalium ..................... activitate habitus vel agentis; si vero loqua 85 A. De exsistentia productionis augmenti ........................ mur de ipsis actibus fcrventioribus, augmen 91 tum fit statim ac ponitur actus ille ................ 1. Quinam actus augeant habitus ................................ coonclusio secunda: Si autem loquamur de aug conclusio prima: Si sermo sit de habitibus con mento extensivo, tunc fit augmentum quan genitis in nobis et de habitibus entitativis ac do actu novum obiectum materiale attingitur quisitis, isti habitus non augentur ex propriis ab actibus habitus ............................................... actibus, sed vel ex actibus aliarum potentia rum et habituum eiusdem subiecti in quo B. De genere causae quo actus causant augmentum sunt, vel ex actibus exterioris agentis ...... habitus ■MBK9 362 Indices *£ Paginae conclusio: vi o o < ItΟ 3 n 3 □