INSTITUTIONES

THEOLOGIAE MORALIS
SECUNDUM DOCTRINAM

ΓΗΟΜΑΕ ET S. ALPHONSI
auctore

,ANUAR1O BVCCERON'
E SOCIETATE IESU

i

h'
EDITIO SEXTA

. .-mu

ROMAE
EX TYPOGRAPHIA PONTIFICIA IN INSTITUTO PII IX
Via dicta: S. Prisca, 8., 9·» super Aventino Colle

1914.

OPERIS APPROBATIO
Cum Opus cui titulus: Institutiones Theologiae Moralis, etc. P. Januarii
Bucceroni S. I. aliqui e. S. Theologi recognoverint, et in lucem edi posse pro­
baverint, facultatem concedimus, ut typis edatur, si ita iis, ad quos spectat
videbitur.

Romae d. 7. Mari. 1904.
Augustus Ferretti S. I.

Praepos. Provinciae Romanae
Facultatem facimus, ut praefatum opus, ab ipsius auctore recognitum et
auctum, sexta vice edatur, si ita iis ad quos spectat videbitur.
Romae die S. Iulii a. 1913.
Octavius Turc hi

Praep. Prov. Rom. S. I.

ABBREVIATIONS
S. Th S. q. i. a 1. — S. Thomas Sumina Theologica, Supplem. quaest. I.
art. I.
L. 5., H. A. tr. i. n. 37. = S. Alphonsus de Ligorio Theologia Moralis, Nea­
poli 1819., eodem tract, n. 5.: et Homo Apostolicus, Bassani 1826., tract,
i. num. 37.
A. A. S. v. I. p. 6. =■ Acta Apost. Sed. vol. 1. pag. 6.
A. S. S. v. I. p 6. = Acta S. Sed. vol. 1. pag. 6.
E. M. = Enchiridion Morale, edit. 4 eodem numero.
Codices Italiae, Galliae, Helvetiae, Hispaniae. Lusitaniae. Austriae initialibus
litteris indicantur, C. I., C. G., C. He., C. H., C. L., C. A.
Codex Germanus initialibus litteris, C. B., Codex Borussicus, indicatur.
Usuales Juris Romani

citationes:

Inst, de Aland § τ. Mandantis — Institutiones sub titulo de Mandato § la, in­
cipiente Mandantis.
L 7. § 4 Sed cum de Pactis — Pandectae Lege 7 ' § 4* incipiente Sed cum,
sub titulo de Pactis, — vel addito ante titulum D. sive ff.\ i. e. Digestum
latine, Pandectae graece.
L. Creditor C. de Usuris ■— Lege quae incipit Creditor in Codice, titulo de
Usuris.
Nov 22. C i. — Authenticae Novella 22.“ capite i.°
Lib i /. tit 7. C. un. — Libro i.° fetidorum titulo 7.0 capite unico.
Usuai.es Iuris Canonici

citationes:

Decretum Gratiani:
Prima Pars. Can. leiunium 7. Dist. 76 ; vel Dist. 76. Cap. 7.
Secunda Pars: Can. Qui viderit 13. quaest. 5. causa 32. ; vel catis. 32. q. 5. c. 13.
Tractatus de Poenitentia Dist 1. Can. 1.
Tertia Pars: Can. Est unitas 49, Dist. 4. de Consecr.; vel, de Consecr. Dist. 4 c. 49.
Decretales Gregorii IX : Cap. Presbyter 2. de Peculio Clericorum.
Decretale^ Bonifacii VIII.: Cap. Non putamus 2. de Consuetudine in 6.°
Clemeutinae Clementis V.: Clem. 3 de Haereticis.
Extravagantes loannis XXII.: Extr. 2. de Cone, praeb.
Extravagantes Communes: Extr. Comm. 5. de Poenit.
Pr. d — Propositio damnata.
Cf. 119. — Confer, hic num. 119.
Lineola, in fine cuiuscumque paragraph! vel numeri, idem est ac Confer.
Citationes ad ea. quae immediate praecedunt, referuntur: post lineolam in
fine, ad ea. quae in ipso numero vel paragraphe praecedunt, referuntur.

!YÇ

PRAENOTIONES

1. Quid sit Theologia moralis? — Si nomen spectetur, illa est
theologiae pars, quae circa mores versatur. Si vero res ipsa conside­
retur, definiri potest: illa theologiae pars, quae, innixa iure divino,
per revelationem manifestato, inquirit quid liciti, quid illiciti sit in
humanis actionibus, ut has dirigat in ordine ad vitam aeternam. Hu­
manus actus est huius scientiae subiectum. Humani actus liceitas vel
illiceitas est huius scientiae materiale obiectum. Liceitas autem vel
illiceitas humanorum actuum, prout est iure divino per revelationem
manifestato, seu revelato verbo Dei demonstrabilis, obiectum formale
huius scientiae constituit. Inde etiam patet fons proprius huius scientiae.
Quare theologia moralis a philosophia morali distinguitur, quia illa
ad finem supernaturalem, haec ad finem hominis naturalem humanos
dirigit actus; illa lumine fidei potissimum nititur, haec vero naturali
lumine rationis. Hinc facile patet quanta sit moralis theologiae prae­
stantia, necessitas et utilitas.
Iure divino per revelationem manifestato ; nam ex iisdem quibus
dogmata fontibus morum principia emanant. Ea Scriptura imprimis
continentur, et Traditione innotescunt, cuius praeclara monumenta ex­
tant in Sanctorum Patrum scriptis. Huiusmodi scripta distinctam et
methodicam moralis disciplinae rationem non continent, sed certe simul
cum fidei dogmatibus morum exhibent principia, praeter plures etiam
singulares casus, in quibus quid licet quid non liceat disceptatur, ut
praesertim videre est apud Tertullianum, Cyprianum, Chrysostomum,
Augustinum. Ea autem principia illi, qui deinceps scholarum methodo
morum disciplinam tractarunt, enucleatius exposuerunt, singulis casibus,
qui in dies occurrunt, accommodantes.

PRAENOTIONES

Quid liciti, quid illiciti ; in hoc enim ab Ascelica et Mystica di­
stinguitur. Ascetica superaddit Morali, communiter dictae, quod non
tam humanos actus dirigit, ut simpliciter boni sint, quam rationem
tradit, qua humana vita virtutibus omnibus exornetur. Mystica autem
communi sanctitati addit rationem specialis coniunctionis cum Deo,
quae non omnibus, sed aliquibus dumtaxat conceditur. Distinguitur
etiam Theologia moralis a lure Canonico. In hoc enim leges proprie
explicantur, quibus regitur Ecclesia, praesertim quoad totum externum
eius regimen. Theologia Moralis autem has utique leges etiam consi­
derat, sed quatenus in conscientia obligantes et observandae, et quid
consequenter etiam quoad eas liciti, quid illiciti, in conscientia sit.
— S. Th. I. p. q. 1., 1. 2. q. 91. a. 4.; Comment, de Natura Theol.
Moral.

2. Quaenam fuerint Theologiae Moralis vices? — Theologiae
Moralis variae fuerunt vices, tum quoad eius didacticam evolutionem,
tum quoad evolutionem generalis morum regulae in casibus dubiis.
— Quoad eius methodicam formam, variae in ipsa distingui possunt
aetates, et sunt sex sequentes.
Prima aetas inde ab initio, Apostolorum tempore, fuit, quando
nempe moralia dubia resolvebantur Decisionibus Summorum Pontifi­
cum, Decretis Conciliorum, sententiis Patrum, qui maxime in suis ad
populum Homiliis et Concionibus ea explanabant, quae ad mores recte
informandos et ad salutem sunt necessaria.
Secunda actas paulo serius succedit, quando primis Ecclesiae sae­
culis usus invaluit canonicae poenitentiae, et Libri Poenitentialcs ad­
hibiti sunt. Peculiares rerum moralium tractatus paulatim hac aetate
multiplicantur, sive simul cum speculativis doctrinis sive seorsim, usque
ad sacculum duodecimum, quo, post S. Anselmum Archiep. Cantuar.,
o. a. 1033, post S. Bernardum. primum Claracvallensem Abbatem,
o. 1133., Petrus Lombardus, Magister antonomastice appellatus, libros
scripsit Sententiarum. in quorum tertio tractat de virtutibus ac dc vitiis,
o. 1164.
Bened. XIV. de Syn. 1. 11., c. 11.; Decret. Gratiani in fine.
Tertia aetas se protendit a saeculo decimo tertio ad decimum
quartum Hac aetate sacra doctrina practica magno progressa est in­
cremento opera praesertim Guillelmi Parisiensis, o. 1249., S. Bonaventurae O. Min., o. a. 1274., S. Thomae Aquinatis O. P., o, a. 1274.,
Angelici Doctoris nuncupati, S. Raymundi de Pennafort Ord. Praed.,
o. a. 1275.. Petri Paludani O. P„ o. a. 1342., qui S. Alphonso perfectae
scientiae doctor est.

PRAENOTIONES

Quarta aetas duo sequentia saecula complectitur, decimum quin­
tum, decimum sextum ; eaque distinguitur insignibus Sanctis, qui hac
aetate floruerunt. Celebrantur inter alios S. loannes de Capistrano
O. Min. o. a. 1440., S. Bemardinus Senensis O. S. Fr., o. a. 1444.,
S. Laurentius Justiniani, o. a. 1455., S. Antoninus Archiep. Florent.,
o. a. 1459., Thomas Card. Caietanus, O. P., o. a. 1534, subtilissimi
ingenii vir, Franciscus de Victoria O. P., o. a. 1546., Dominicus Soto
O. P., o. a. 1560., Petrus Soto O. P., o. a. 1563., Bartholomaeus Me­
dina O. P., o. a. 1581., S. Carolus Borromeus, o. a. 1584., Martinus
Azpilcueta, Navarrus dictus, o. a. 1590., Card. Franciscus Toletus S. !..
o. a. 1596., Ludovicus Molina S. I., o. a. 1600.
Quinta actas saeculum decimum septimum et decimum octavum
complectitur usque ad S. Alphonsum M. de Ligorio, eaque distingui­
tur multis iisque doctis theologis scholasticis, qui copiosis Tractatibus
quaestiones morales ex professo exposuerunt et illustrarunt. Praecellunt,
inter alios plures, Thomas Sanchez S. I., o. a. 1610., Franciscus Suarez
S. I. o. a. 1617., Leonardus Lessius S. I., o. a. 1623., Basilius Pontius
O. S. Aug. o. a. 1629., Salmanticenses O. Carm. Disc., a. 1631. 1722.,
Martinus Bonacina, o. a. 1631., Aegidius Coninch S. I., o. a. 1633.,
Ferdinandus De Castro Palao S. I., o. a. 1633., Paulus Laymann S. I.,
o. a. 1635., Franciscus Silvius, o. a. 1649., Augustinus Barbosa, o.
a. 1649., Card. loannes De Lugo, o. a. 1660., Petrus Marchant O. Min.
o. a. 1661., Antoninus Diana Cler. Reg. Theatin., o. a. 1663., Zacharias
Pasqualigo Cl. Reg., o. a. 1664., Ilermannus Busembaum S. !.. o.
a, 1668., Henricus Pirhing S. I., o. a. 1670., Thomas Tamburinus S. I.,
o. a. 1675., Anacletus Reiflenstuel O. S. Franc., o. a. 1703., Claudius
La-Croix S. I., o. a. 1714., Patritius Sporer O. Min., o. a. 1714., Pro­
sper Lambertini, Benedictus XIV., o. a. 1758., Lucius Ferraris Ord.
Min., o. a. 1760.
Sexta aetas initium sumit a S. Alphonso M. de Ligorio, qui o.
a. 1787., et se protendit usque ad nostra tempora. Ingenio et doctrina
S. Alphonsus aeque ac vitae sanctitate praestantissimus ac divinitus
datus ad lansenianos errores et rigores exterminandos, Theologiam
Moralem scripsit, qua docte, erudite ac summa prudentia quaestiones
omnes pertractat, omnia fere recensens, quae ante ipsum tradita fuerant,
unde merito ab Ecclesia Doctoris titulo fuit condecoratus. Hinc factum
est, ut Theologi Morales recentioribus temporibus ducem sequerentur
et magistrum S. Alphonsum. Quamplura autem nostra aetate edita
sunt Theologiae Moralis Compendia.
Nomen quidem modestum, sed opera sunt profecto insignis meriti.

6

PRAENOTIONES

Nam hisce Compendiis breviter et ordinate traditur tota Theologiae
Moralis doctrina, et in ipsis continetur accurate exposita non tantum
cumulata temporum decursu veterum theologorum doctrina, verum
etiam illa, quae Theologiae Morali acquisita est sive ex recentioribus
Actis S. Sedis et SS. Romanarum Congregationum, sive etiam ex pro­
gressu naturalium scientiarum. Neque vero hac aetate tractationes
magis diffusae defuerunt, ut videre est in Tractatibus de lustitia et
lure ac de Contractibus Dni Carrière, et in Scholiis, Annotationibus
et Dissertationibus P. Antonii Ballerini S. I. — Zitelli Enchirid. ;
Hurter Nomenclat. ; D'Annib. Sumin, ed. 4.ft p. 1. n. 2. seqq. : Bouquillon Inst. Theol. Mor. Fundam. Introd. V.
Quoad evolutionem generalis regulae morum in casibus dubiis,
per plura saecula quisque suam defendebat sententiam, secundum va­
rium rationum pondus, ut sibi melius videretur. Anno 1572, Antonius
Cordubensis primus decertare coepit pro lege, ob auctoritativam et
obligatoriam legis praerogativam, adeoque statuit, in dubio semper
partem tutiorem tenendam esse. Anno vero 1577. Bartholomaeus Me­
dina Professor Sahnanticcnsis coepit e contra decertare pro libertate
ob eius naturalis iuris praerogativam, adeoque statuit, prudenter liciteque agere in dubiis, qui opinionem sequitur vere probabilem libertati
faventem, relicta etiam probabiliore pro lege. Primus fuit, qui doctrinam
de opinionibus probabilibus in systema redegit. Inde Tutiorismus et
Probabilismus enati sunt.
Sequenti saeculo XVII. Synnichius, o. a. 1666. Tutiorismum in
Pigorismum deduxit, Caramuel vero Probabilismum in Laxismum ad­
duxit: ille enim negabat posse nos sequi opinionem libertati faventem,
etiamsi probabilissimam, quod ab Alexandro VIII. a. 1690. fuit damna­
tum ; iste ex adverso affirmabat posse nos sequi opinionem etiam té­
nuité) probabilem, quod ab Innocentio XI. fuit proscriptum a. 1679.
Hinc eodem hoc sacculo Probabilismus late diffusus est, et commu­
nissima ac receptissima in omni schola doctrina evasit, discipulorum
feri omnium S. Thomae, discipulorum fere omnium Scoti, Patrum fere
omnium Soc. Icsu, aliorumque, paucis exceptis, theologorum.
Verum cum horum probabilistarum multi nimium libertati faverent,
asserentes licere etiam sequi opinionem probabiliter et dubie probabilem,
Probabilistae inter se divisi sunt et enatus est Probabilismus mode­
ratus sistens in opinione iere gramterque probabili, et Probabilismus
latus progrediens usque ad dubiam probabilitatem. Hinc, in Probabi­
lisme communiter manentibus Patribus Societatis lesu, ad Probabiliorismvm transiere Themistae requirentes pro libertate sententiam pro-

PRAENOTIONES

habiliorem sententia legi favente. Tamquam probabilioristarum caput
commemorat Zitelli in suo Enchiridio Franciscum Genet, qui o. a. 1702.
Ad latum Probabilismum et Probabiliorismum simul evertendum sae­
culo XVIII. S. Alphonsus M. de Ligorio defendendum suscepit Pro­
babilismum moderatum, statuens: licitum esse uti opinione probabili
etiam in concursu probabilioris pro lege, semper ac illa certum et grave
habeat fundamentum. Et ideo S. Doctor moderatum Probabilismum
contra rigidos Probabilioristas et contra laxos Probabilistas suum sy­
stema Aequiprobabilismum appellavit, aeque pro natura verae proba­
bilitatis, non pro gradus aequalitate accepto.
Sed cum verbum nihilominus aequivocatione in se non careret,
hinc post S. Alphonsum aliud natum est systema, quod Patres Redemptoristae propugnant, systema nempe Acquiprobabilismi, quo sta­
tuitur licere sequi opinionem libertati faventem, quando haec aequa­
liter vel parum minus probabilis est ac opinio favens legi ; non licere,
quando haec multo sit probabilior illa, quod revera in Probabiliori­
smum recidit. — La-Croix v. 1. lib. prodrom. Franc. Ant. Zachariae
et Quaest. facti Steph. De Champs; Zitelli Enchir. ; D’Annib. p. 1.
n. 8. seqq. ; Bouquillon Inst. Theol. Mor. Fundam. Introd. II. ; E.
E. M. n. 114. 119.

3. Quaenam sit Theologiae Moralis partitio; et quinam Tracta­
tuum ordo/ — Omnes moralis theologiae quaestiones ad praecipuos
quosdam reducuntur tractatus, in quos ipsa dividitur. Ut ordinate pro­
grediamur, dicemus: l.° De actibus humanis, qui sunt proprium quasi
subiectum honestatis et peccati. 2.° De conscientia, quae proxime re­
gulat humanas actiones. 3.° De legibus genera tim, quae remote easdem
actiones regulant. 4.° De peccatis, quae ex difformitate exsurgunt hu­
manarum actionum respectu regulae sive proximae sive remotae. 5.° De
legibus speciatim, quibus licitum vel illicitum in humanis actionibus
in particulari determinatur. — Quatuor priores tractatus Theologiam
Moralem fundamentalem seu generalem, reliqui autem tractatus, de
particularibus legibus, Theologiam Moralem specialem constituunt.
1loc autem ordine de his particularibus legibus disserendum :
° De praeceptis proprie evangelicis, quae iure divino revelato con­
l.
stant, de praeceptis nempe virtutum theologicarum, fidei, spei, cari­
tatis, quibus homo immediate tendit ad finem suum. Insuper « lex
non imponitur ab aliquo domino nisi suis subditis... Prima autem subiectio hominis ad Deum est per fidem... Et ideo fides praesupponitur
ad Legis Praecepta ». S. Th. 2. 2. q. 16. a. 1. Per spem autem homo

8

1

«

PRAENOTIONES

inducitur ad legis observantiam, et ex caritate observantia sequitur
praeceptorum. S. Th. 2. 2. q. 22. a. 2.
° De praeceptis Decalogi, iure naturali proprie constitutis, licet
2.
etiam divino iure positive confirmatis, ut constat ex Matth. 19., 17.;
Trid. s. 6. c. 19. — 3°. De praeceptis Ecclesiae, quae pendent ex
humano iure.
4.° De obligationibus variorum statuum. Post gene­
raliora enim praecepta ad magis particularia progredi oportet. —
Horum omnium posteriorum praeceptorum observatione homo mediate
tendit ad finem suum. Alia enim praecepta ad varios spectant actus
virtutum moralium. Ac ut virtutibus theologicis immediate attingitur
Deus; ita virtutibus aliis moralibus immediate non attingitur nisi rei
alicuius creatae honestas.
5. ° De praeceptis sacramentorum, quae legem continent praeci­
pientem simul, et iuvantem ; per ea enim infunditur gratia sanctificans,
aliaque dantur gratiae auxilia, quibus homo universam legem servare
potest; ut ita in Dei amicitia conservetur, vel in eam restituatur, si,
legem transgrediendo, in Deum graviter peccaverit.
6. ° De censuris, quae ecclesiasticae poenae sunt, quarumdam spe­
cialium legum transgressionem praecaventes et consequentes ; et de
irregularitatibus, quae partim poenae, partim impedimenta sunt ad
sacros ordines suscipiendos. — 7.° De indulgentiis, per quas, remissis
aliunde peccatis, poena remittitur temporalis, eisdem adhuc debita ; et
sic homo proxime disponitur ad vitam aeternam consequendam. —
Theol. Wirceburg. de Virt. Theol. 32. seqq., de Virt. Relig. 9. seq.
4. Quanam methodo Theologia Moralis pertractetur? — Theologia
moralis triplici methodo potest pertractari : positiva, casuistica et scholastica. Prima ex fontibus proprie theologicis morum praecepta et
dogmata ordinate exponit et probat. Altera insistit in casibus practicis
resolvendis, generalia principia ad particulares casus, variis determi­
natos circumstantiis, applicando. Tertia, potius quam auctoritate, ra­
tionis discursu procedit. Moralia enim praecepta et dogmata, positive
iam probata argumentis proprie theologicis, philosophicis principiis et
rationibus confirmat, illustrat, eorumque nexus et relationes, ac con­
sectaria declarat.
Triplex ista methodus facile simul coniungi et adhiberi potest,
et v\ hac triplici methodo simul permixta perfecta et excellens moralis
theologiae tractatio habetur. In praesentibus institutionibus ratione
paulo magis quam auctoritate insistemus. Disputatio enim, quae in
scholis instituitur, non est directa ad removendum errorem, sed ad

»

I. - DE NATURA HUMANI ACTUS

9

instruendam et inducendam mentem ad intellectum veritatis, quam
intendit ; « et hunc oportet rationibus inniti investigantibus veritatis
radicem, et facientibus scire, quomodo sit verum quod dicitur; alioquin
si nudis auctoritatibus magister quaestionem determinet, certificabitur
quidem auditor, quod ita est, sed nihil scientiae vel intellectus acquiret,
sed vacuus abscedet ». S. Th. Quodl. 4. a. 18.
Posterior haec scholastica methodus brevis de se est in quaestio­
num tractatione. Verum, cum plures e veteribus scholasticis longum
saepe instituerint examen oppositarum opinionum aliorum, ad eas di­
recte refellendas, hinc maxime quoad moralem theologiam factum est,
ut doctissima eorum opera non nisi paucorum manibus versarentur.
Uti huiusmodi nostrae qualescumque institutiones maioris usus et uti­
litatis esse possint, scholastica forma in eis procedere constituimus,
omissa longa illa aliorum opinionum discussione, quod factum etiam
observamus, in Summa Theologica, ab Angelico Doctore. — Pius VI.
C. Atidorent fidei 28. Aug. 1794. pr. 76.; Pius IX. Syll. pr. 13.

DE ACTIBUS HUMANIS
I. — DE NATURA HUMANI ACTUS
5. Quid sini actus humani? — Adus in creatis est potentiae
seu facultatis alicuius determinatio. Hinc actus humani sunt actus,
humanarum facultatum. Verum actus humani in theologia morali con­
siderantur in genere morum, seu prout sunt actus morales. Unde hic
<\ idem sunt actus morales et actus humani ». S. Th. 1. 2. q. 1. a.
3. Ibi autem « incipit genus morum, ubi primo dominium voluntatis
invenitur ». S. Th. 2. D. 24. q. 3. a. 2. Actus ergo humani sunt
generatim, actus hominis, quibus idem homo sese ordinat ad finem
sibi consentaneum. — Quare actus humani considerari possunt vel
rdate ad hominem, qui ipsis ordinatur ad finem, vel relate ad finem,
ad quem ipsorum ope ordinatur. De humanis actibus utroque respe­
ctu consideratis gradatim dicemus. — S. Th. 1. 2. q. 1. a. 2. ; E. M. n. 4.

6. Quaenam sil partitio tractationis actuum humanorum relate
ad hominem? — Actus humani, considerati relate ad hominem dupli-

10

DE NATURA HUMANI ACTUS

citer inspici possunt: l.° Prout ab humanis facultatibus procedunt,
quod est cos in sua intrinseca natura considerare. Actus enim gene­
rarim, in creatis, ut modo dictum est, nihil aliud est, quam facultatis
alicuius a posse ad esse determinatio. Et ideo actus non actiones ap­
pellantur. Actus enim dicitur ratione sui principii intrinseci, actio
quando exterius prodit, a qua etiam effectus differt, si sequatur: nam
illa actus obiecium est. 2.° Prout deficiunt ab hac sibi propria natura
ob impedimenta, quae non sinunt humanas facultates rite agere. —
Dicemus primo de intrinseca humani actus natura: deinde de eius
impedimentis. — E. M.

/

i

y

y

r♦

7. Quaenam sit intrinseca actus humani natura? — Usus obtinuit, ut distingueretur inter actum hominis et humanum. Vocatur
actus hominis, qui procedit ab homine sine advertentia et deliberatio­
ne, vel sine deliberatione tantum. Vocantur autem actus humani, qui
procedunt, non utcumque, sed cum advertentia et deliberatione. Ne­
que vero ista distinctio sine ratione facta est. Etenim « actionum,
quae ab homine aguntur, illae solae proprie dicuntur humanae, quae
sunt propriae hominis in quantum est homo (nempe adaequate, et
quoad substantiam operis, et quoad modum operandi). Differt autem
homo ab aliis irrationalibus creaturis in hoc, quod est suorum actuum
dominus .. Est autem homo dominus suorum actuum per rationem
et voluntatem : unde et liberum arbitrium esse dicitur facultas volun­
tatis et rationis. Illae ergo actiones proprie humanae dicuntur, quae
ex voluntate deliberata procedunt. Si (piae autem aliae actiones ho­
mini conveniant, possunt dici quidem hominis actiones, sed non pro­
prie humanae, cum non sint hominis, in quantum est homo ». S. Th.
Porro actus humanus esse potest, elicitus vel imperatus, prout a
sola voluntate, vel ab alia etiam potentia perficiatur ; mere internus
vel e xternus seu mixtus, prout perficiatur a sola animae potentia, vel
ab alia etiam corporis facultate; naturalis vel supernaturalis, prout a
solis naturae viribus, vel viribus etiam gratiae efficiatur; bonus, ma­
lus, indifferens, et meritorius vel dc meritorius ex eius relatione et
ordine ad regulam moralitatis, ad praemium vel poenam ; validus vel
invalidus, prout omnia habet ad suum effectum requisita, vel non.
lam vero, cum actus humanus, actus sit ex voluntate deliberata
proe edetis, adeoque voluntarius et liber, ut eius naturam penitius co­
gnoscamus, opus est paucis explicare l.° naturam voluntarii, 2.° na­
turam liberi, 3.° tandem quotuplici modo actus quivis a deliberata

I. - DE NATURA HUMANI ACTUS

1 1

voluntate procedere possit. Idque fit in seqq. qq. — E. M. n. 6. 69.
71. 72. 74. 89.

8. Quid sit voluntarium ; quotuplex voluntarii acceptio ? — R. Ad
l.um Voluntarium, a voluntate dictum, est quod procedit seu causa­
tur a voluntate, quae appetitus rationalis est. Quare voluntarium non
est nisi vel actus voluntatis, vel effectus illius actus. Voluntarium ergo
differt a volito, quod non nisi obtectum actus voluntatis designat. Cum
voluntarium a voluntate procedat, quae est principium agenti intrin­
secum, convenit cum motu quolibet naturali, differt vero a violento;
ille enim a principio intrinseco, iste a principio extrinseco procedit.
R. Ad 2um. Voluntarium tripliciter sumi potest: l.° latius pro
spontaneo, 2.° strictius pro voluntario praecise tali, quatenus nempe
differt a spontaneo et a libero, vel saltem praescindit a libero, 3.° stri­
ctissime pro libero. — Spontaneum est, quod procedit ab appetitu
sensili ex praevia sensili cognitione obiecti, in quod appetitus tendit.
« Ratio est, quia, sicut appetitus naturae sequitur ex forma naturali,
ita appetitus elicitus ex forma apprehensa, actu repraesentante obie­
ctum ». Suarez in 1. 2. tr. 2. d. 6. s. 4. Spontaneum ergo competit
tum hominibus tum brutis animantibus. — Voluntarium proprie est,
quod procedit ab appetitu spirituali, seu voluntate, cum praevia co­
gnitione rationali obiecti seu finis. — Liberum tandem est, quod pro­
cedit a voluntate, se determinante ad actum, cum potestate ipsius
actus eliciendi, vel non eliciendi, vel alium eliciendi. Quare liberum
essentialiter includit rationem voluntarii ; et voluntarium essentialiter
etiam includit rationem liberi, si nempe voluntarium cum proprietate
quidem significationis verbi sumatur, sed adaequate, et quoad substan­
tia))! actus et quoad modum operationis proprium voluntatis. — S. Th.
1. 2. q. 6. a. 1. 2., q. 8. a. 1., q. 26. a. 1., 2. D. 25. q. 1. a. 1.;
Suarez tr. 2. d. 1. s. 1. 3. 6.; L. 1. 5. n. 6.

9. Resolves : Voluntarium haberi non potest sine praevia cogni­
tione. Nihil volitum quin praecognitum. Necessaria tamen semper non
est clara et distincta rei cognitio, sufficit enim notitia obscura et con­
fusa. Et sic valide baptizatur adultus, licet omnes christiani obliga­
tiones nondum plane exploratas habeat. — Voluntarium praeterea
esse non potest nisi de re determinata. Voluntas enim non nisi in
bonum movetur; bonum autem rationem finis habet. «Cum bonum
sit quod omnia appetunt, hoc autem habet rationem finis; manifestum
est, quod bonum rationem finis importat ». S. Th. 1. p. q. 5. a. 4.
Atqui finis non nisi aliquid certum et determinatum est. S. Th. 1. 2.

12

?

■

I. - DE NATURA HUMANI ACTUS

q. 1. a. 2. Et ideo ille, qui vult sponsalia contrahere cum qualibet
ex duabus, non contrahit; et sacerdos, qui vult ex pluribus hostiis
unam quamcumque consecrare, non consecrat. Sanch. 1. 1. d. 26. s.
1.; Rubr. Miss, de Defect, tit. 7. n. 1.; L. 1. 3. n. 203. 224. —
Demum voluntarium esse non potest de re impossibili. Etenim « vo­
luntas est appetitus quidam rationalis ; omnis autem appetitus non est
nisi boni. Cuius ratio est, quia appetitus nihil aliud est, nisi quaedam
inclinatio in aliquid. Nihil autem inclinatur nisi in aliquid simile et
conveniens », S. Th. 1. 2. q. 8. a. 1. — Minime vero requiritur
quod voluntarium non nisi de vero et rcali bono sit. « Ad hoc, quod
voluntas in aliquid tendat, non requiritur quod sit bonum in rei ve­
ritate, sed quod apprehendatur in ratione boni, et propter hoc Phi­
losophus dicit: finis est bonum, vel apparens bonum ». S. Th. 1. c.

10. An voluntarium saltem esse possit de re, non facto, sed iure
impossibili? — De re quoad facium ipsum impossibili voluntarium
esse non potest, ut ex dictis constat n. 9., si quis recte utatur ra­
tione. Hinc nemo potest serio velle manu tangere spatium vacuum
extra mundum. — De re quoad ius tantum imfossibili quaestio est:
v. g„ matrimonium contrahere cum habente impedimentum dirimens,
consecrare aquam, baptizare cum vino, etc. Sed affirmandum videtur ;
siquidem voluntas in ipsum factum fertur, neque necessario ferenda
simul est in ius, vel in facium non nisi dependenter a iure. Et sic,
qui contrahit matrimonium cum impedimento dirimente ignorato, qui
matrimonium etiam attentat coram magistratu civili, vere matrimonium
vult, quantum in se est, contrahere. Unde est, quod Ecclesia deinde
aliquando dispensat in radice, non renovato nempe consensu, et ma­
trimonium convalidat. Et sane C. Ex sponsalibus un. de Spons, ct
Malr. in 6.° dicitur: « Ex sponsalibus puris et certis, etiamsi con­
sanguinitatis, affinitatis, frigiditatis, religionis aut alia quavis ratione
sint nulla, dummodo non sint nulla ex defectu consensus, oriri ...
impedimentum iustitiae publicae honestatis ». Ergo aperte supponitur
verus consensus cum impedimento dirimente. — Cf. V. 2. n. 1033.;
Sanch. de Matr. 1. 2. d. 33.
11. Quid cl quotuplcx sit liberum? — Liberum supra volunla>mm habitudinem solum addit ad potentiam, elicientem actum volun­
tarium, et habentem potestatem ad illum suspendendum, vel alium
actum eliciendum, specie tantum diversum, vel etiam oppositum. In
1 ° casu dicitur libellas exercitii seu contradictionis. In '2.° casu li­
berta* spmpcationis. In 3.° casu libertas contrai ictatis. — Liberum

I.

DE NATURA HUMANI ACTUS

13

ergo requirit utique in potentia seu facultate intrinsecum dominium
actus, adeoque immunitatem non tantum al> exlrinscca coactione, sed
etiam ab intrinseca necessitate : minime vero requirit immunitatem
etiam ab infirmitate, nempe a concupiscentia aliisque humanae vitae
miseriis, quae utpote extrinsecae, et neque cogentes, neque nécessitan­
tes, intrinsecam agendi rationem humanae voluntatis immutare ne­
queunt. « Uberum est quod sui causa est ». S. Th. C. G. 1. 2. c. 48.
Atque haec libertas omnino ad merendum vel demerendum necessa­
ria est. — Libertas haec, de qua agimus, libertas physica est. Liber­
tas vero moralis carentia m in suo conceptu involvit non tantum ne­
cessitatis physicae agendi, verum etiam moralis obligationis vi legis
praecipientis vel prohibentis. — S. Th. 1. p. q. 83., 1. 2. q. 1. a.
;
2.
E. M. n. 10. 11.
Nullum quidem dubium est varias hominis interiores dispo­
sitiones animi et corporis, et exteriores etiam hominis conditiones
influere posse in humanus actus. — Hinc Statistica moralis moralia
colligit hominum facta, in variis personarum conditionibus, ad eorum
causas scrutandas, sive internas sive externas. Eaque in factis crimi­
nosis potissimum immoratur enumerandis. — Anthropologia criminalis
autem in causis investigandis insistit delictorum, quae aliae internae
sunt, varii morbi, nevrastenia, epilepsia, etc., aliae externae, educatio,
societas sodalium, librorum et ephemeridum lectiones etc. — Psychopathologia vel Psychiatria influxum variorum morborum considerat in
varia delicta. — Verum ex omnibus hisce exterioribus et interioribus
causis, licet, imminui possit voluntarium et liberum, ut deinde vide­
bitur, in impedimentis humanorum actuum, libertas tamen, nisi amen­
tia omnino rationis usus pervertatur, minime adimitur. Inde enim
bene haberi possunt inadvertentia, inconsideratio, ignorantia, concupi­
scentiae et passionum excitatio, habitus contractus, et haerentes ani­
mo imaginationes, ac fixa quaedam indicia; quibus omnibus inclinatio
quidem ad agendum maior vel minori haberi potest, sed intrinseca
ad agendum necessitas nullo modo. Si intellectiva facultas non lae­
datur; quavis corporali perturbatione, voluntatis manet semper libertas.

12. An in humanis actibus liberum vere reperiatur non tantum
a coactione, verum etiam a necessitate? — R. Affirmative. Veritas fidei
est, quae apertissime constat ex Scriptura et Traditione; signanter ex
Trid. s. 6. c. 4.-6. Cuius ratio est, quia « si proponitur voluntati aliquod
bonum, quod completam boni rationem habet, ut ultimus finis, propter
quem omnia appetuntur, non potest non velle esse felix, aut velle

14

1. - DE NATURA HUMANI ACTUS

esse miser. In his autem, quae ad ultimum finem ordinantur, nihil
invenitur adeo malum, quin aliquod bonum admixtum habeat, nec
aliquod adeo bonum, quod in omnibus sufficiat: unde quantumcumque
ostendatur bonum vel malum, semper potest adhaerere et fugere in
contrarium ratione alterius, quod in ipso est; ex quo accipitur, si
malum est simpliciter, ut apparens bonum; et si bonum est simpli­
citer, ut apparens malum; et inde est, quod in omnibus, quae sub
electione cadunt, voluntas libera manet, in hoc solo determinationem
habens, quod felicitatem naturaliter appetit, et non determinate in hoc
vel illo ». S. Th. 2. D. 25. q. 1. a. 2.
Hinc, uti patet, potestas illa ad opposita, qua actus voluntatis
ponitur ab ipsa, praesupponit in suo esercitio indifferentiam obiectivam iudicii intellectus, quae consistit in hoc, quod intellectus volun­
tati proponat in obiecto varias rationes convenientiae vel disconve­
nientiae, boni vel mali. — Libertas ergo est circa particularia appe­
tenda bona. Quoad appetitionem autem felicitatis in genere, libera non
est humana voluntas, quantum ad specificationem actus, quia non
potest velle oppositum ; non autem quantum ad exercitium actus, quia
potest aliquis non velle tunc cogitare de beatitudine. S. Th. de Malo
q. 6. a. un. — Ex libertate, qua actus humani perficiuntur, iniputabiles agenti dicuntur, scilicet actus honestas vel turpitudo in ipsum
agentem, ut in eius auctorem redundat. — Eccl. 15., 11. seqq. ;
Trid. s. 6. c. 4.-6.; S. Aug. Enchir. c. 105.; S. Th. 1. 2. Prolog.,
q. 10. a. 2., q. 13. a. 6., 2. D. 25. q. 1. a. 1.; Suarez tr. 2. d. 1.
s. 2.; Wirceburg. de Act. hum. c. 2. ; E. M. n. 10. 11.
13. « Infertur, quod orta gravi tentatione, et postquam a phan­
tasia, aut aliunde vehementer excitatur appetitus sensitivus concupi­
scibilis, venercus, aut irascibilis, quod, inquam, tunc in voluntate tri­
plicis generis possint dari actus. l.° Illi, qui praeveniunt usum ratio­
nis, et eliciuntur a tentato in eo instanti aut tempore, in quo intel­
lectus voluntati nondum proponit motiva absterrentia, sed solum allicentia illius obiecti, in quod fertur appetitus. Et hi actus voluntatis
dicuntur motus primoprimi. — 2 ° Illi, qui sequuntur ad aliqualem
usum rationis, et eliciuntur a tentato in eo instanti, in quo intellectus
motiva absterrentia proponit solum obscure, motiva allicientia vero
ad amorem illicitum aut ad odium ita vivaciter, ut voluntas a moti­
ves absterrentibus solum remisse et imperfecte moveatur. Et hi actus
voluntatis dicuntur motus sccundoprimi. — 3.° Tandem illi, qui se­
quuntur ad perfectum usum rationis, et eliciuntur a voluntate in eo

I. - DE NATURA HUMANI ACTUS

15

instanti, in quo intellectus voluntati satis clare et intense proposuit
motiva absterrentia seu disconvenientiam et malitiam moralem, a qui­
bus voluntas posset libere absterreri, si serio vellet. Et hi actus vo­
luntatis dicuntur actus deliberati. — Actus 1? generis non sunt liberi,
et consequenter neque sunt formaliter peccaminosi. Actus 2.1 generis
vero sunt imperfecte liberi, et solum venialiter peccaminosi. Actus
3.11 generis vero sunt perfecte liberi, et consequenter, si adsit gravi­
tas materiae, sunt mortaliter peccaminosi ». Struggl Theol. Mor. tr.
1. q. 1. a. 1. v. 10. — S. Th. 1. 2. q. 10. a. 3.

14. Quotuplici modo voluntarium a voluntate procedat? — Cum
voluntarium apprehensionem intellectus praesupponat, voluntatis actum
et libertatis exercitium includat, et ad aliquem etiam extrinsecum
actum, seu extrinsecam actionem, se protendat, hinc voluntarium mul­
tiplici modo a voluntate est, variaeque inde exurgunt voluntarii par­
titiones, quas statim explicabimus.
15. Quid voluntarium elicitive et imperate? — Primum habetur,
quum totus actus perficitur a voluntate, et in voluntate, absque admi­
niculo alterius facultatis, sive interioris et spiritualis, sive exterioris
et corporalis; uti sunt volitiones, nolitiones. — Alterum habetur, cum
actus ex ipso quidem voluntatis imperio dependet, ab alia tamen
agentis facultate perficitur; sive interiori, uti sunt intellectus, phanta­
sia, memoria; sive exteriori, uti sunt membra corporis, atque sensuum
organa, sicut ambulare vel loqui. — Potest autem actus esse simul
elicitus et imperatus ; voluntas enim potest sibi ipsi in actibus suis
imperare: et hac ratione una virtus, e. g., caritas, imperat actus alia­
rum virtutum, quando voluntas ex motiyo unius virtutis elicit actum
alterius virtutis, e. g., ex amore Dei pauperis miseretur. — S. Th.
1. 2. q. 1. a. 1. ad 2., q. 17. a. 5.; Suarez tr. 2. d. 10. s. 1. 2.
16. Quaenam sit partitio actuum elicitorum a voluntate? — Du­
plex est partitio, prout hi actus consistunt in prosecutione boni, vel
in fuga mali; et prout versantur circa finem vel circa media.

17. Quinam sint voluntatis actus, qui consistunt in prosecutione
boni, et in fuga mali? — Distingui possunt hi voluntatis actus, preut
distinguuntur passiones sensibilis appetitus, quibus ipsi respondent.
S. Th. 1. 2. q. 22. Porro passiones sunt : amor, cui opponitur odium ;
desiderium seu concupiscentia, cui opponitur fuga seu abominatio ;
delectatio, cui opponitur tristitia; spes, cui opponitur desperatio ; au­
dacia, cui opponitur limor ; denique ira, quae oppositum non habet.

16

I. - DE NATURA HUMANI ACTUS

S. Th. 1. 2. q. 23. Tres priores, passiones concupiscibilis sunt ; qua­
tuor posteriores, passiones sunt irascibilis.
Amor est simplex boni complacentia, quae ex appetentis conna­
tural! tate et coaptatione procedit quoad rem sibi convenientem. Z?zleclio supra amorem addit praecedentem electionem ; caritas supra
amorem addit perfectionem quandam, in quantum id quod amatur
magni pretii aestimatur. Amor alius est amicitiae, alius concupiscen­
tiae. Amare enim est velle bonum alicui. Ad illum bonum quod quis
vult alicui habetur amor concupiscentiae. Ad illud cui aliquis vult
bonum habetur amor amicitiae. S. Th. 1. 2. q. 26. Odium est sim­
plex mali displicentia et detestatio, quae exoritur ex dissonantia qua­
dam appetitus ad id quod apprehenditur ut repugnans et nocivum.
S. Th. 1. 2. q. 29. Odium aliud est abominationis, aliud inimicitiae.
Illud est detestatio mali alicuius personae ; istud et detestatio ipsius
personae, cui quis malum vult.
Concupiscentia seu desiderium est motus appetitus in bonum ab­
sens. Fuga seu abominatio detestatio absentis mali est. S. Th. 1. 2.
q. 30.
Delectatio quies est quaedam appetitus ex praesentia boni de­
lectantis. Tristitia dolor quidam est ex praesentia mali. S. Th. 1.2.
q. 31. 35. — Spes est motus appetitus in bonum futurum, arduum,
possibile adipisci, et secundum hanc possibilitatem vel impossibilita­
tem spes differt a desperatione. Unde est quod spes importat quem­
dam accessum ad bonum arduum, desperatio e contra recessum im­
portat ab co. S. Th. 1. 2. q. 40. a. 1. 4.— « Timor refugit nocu­
mentum futurum propter cius victoriam super ipsum timentem ; sed
audacia aggreditur periculum imminens propter victoriam sui supra
ipsum periculum ». S. Th. 1. 2. q. 45. a. 1. Timor enim « non re­
spicit malum absolute, sed cum quadam difficultate vel arduitate,
ut ci resisti vix possit ». S. Th. 1. 2. q. 41. a. 2. ad. 3. « Secundum
oppositionem boni et mali timor contrariatur spei ; secundum opposi­
tionem accessus et recessus timori contrariatur audacia, spei vero de­
speratio ». S. Th. 1. 2. q. 45. a. 1. ad. 3. — Ira appetitus est vin­
dictae, ut sibi possibilis. Appetit ipsa malum sub ratione iusti vindicativi. Unde respicit unum obiectum secundum rationem boni, scilicet
vindictam quam appetit, et aliud secundum rationem mali, scilicet
hominem nocivum, de quo vult vindicari per illationem poenae. S. Th.
1 2. q. 46. a. 2. 6. Contrarium non habet neque secundum accessum
ct recessum, neque secundum oppositionem boni et mali. Nam est
motus ad invadendum malum laesivum iam iniaccns. Unde neque motus
ad malum fugiendum haberi potest; neque motus ad bonum potest

17

I. - DE NATURA HUMANI ACTUS

haberi: eo enim adepto, est appetitus quies et gaudium. S. Th. 1.2.
q. 23. a. 3.

18. Quinam sint actus voluntatis qui circa finem et circa media
versantur ? — « Omnis voluntatis actio aut circa finem, aut circa me­
dium versatur, quod dupliciter contingit fieri aut appetendo aut exequendo : ex quo duplex oritur ordo actuum voluntatis, et intellectus
practici, qui voluntatem gubernat in moribus. Prior omnes illos actus
continet, qui necessarii sunt usque ad postremam medii electionem, qui
sunt voluntas, intentio, consilium, consensus, electio. Duo priores circa
finem: posteriores circa medium, eo quo numerati sunt ordine ver­
santur. Stabilita autem electione, progreditur voluntas ad liberam execudonem, et sic est secundus ordo, in quo duo tantum actus nume­
rantur: imperium et usus ; quibus actibus fruitio additur; quae non
est operatio ad finem vel appetendum vel assequendum ordinata; sed,
fine potius comparato, ipsa subsequitur ». Suarez tr. 2. d. 6. initio.
19. Quid voluntas? — Voluntas, seu simplex volitio, primus vo­
luntatis actus est, qui est quasi prima inclinatio voluntatis in obiectum propositum, tanquam per se amabile, sine ullo ordine ad aliud.
Ex quo patet, hunc actum circa finem versari ; solus enim finis per
se amabilis est. Sed tendentiam in finem non includit, sistendo tan­
tum in amore et complacentia illius boni, et ideo simplex volitio, seu
amor et complacentia est, adhuc inefficax. — Suarez tr. 2. d. 6. s. 1.;
S. Th. 1. 2. q. 8. a. 1. 2.
20. Quid intentio? — Intentio est libera vel perfecte voluntaria
tendentia in bonum, ut illud assequamur. Quare intentio tendentia vo­
luntatis est in aliquem finem fier debita media obtinendum. Propositum
et desiderium in rem amatam est, et de se desiderium efficax est.
Etenim propositum habetur, cum quis secum ipso constituit aliquid
facere. Desiderium autem generali significatione quamcumque appeti­
tionem obtinendi boni, quo aliquis caret, significat: et non solum ad
appetitionem efficacis voluntatis, sed etiam ad imperfectas volitiones,
vel velleitates rerum etiam impossibilium sese extendit. — Intentio
vel virtute vel expresse appetitio etiam est mediorum in communi.
Ratio, quia intentio est efficax voluntas obtinendi finem. Atqui velle
finem, absolute ut sic consequendum, est virtute velle exequi omnia
media necessaria ad finem. Insuper potest quis hunc actum explicite
elicere: volo adhibere omnia media necessaria ad finem, qui actus est
intentio, quia antecedit omnem consultationem de mediis et electioBucceronî. — Inst. UitoL moralis

I.

a

■

18

DE NATURA HUMANI ACTUS

nem, et principium est consilii et electionis. In communi, non in par­
ticulari ; hac enim ratione ab electione distinguitur. — Suarez tr. 2.
s. 2.; S. Th. 1. 2. q. 8. a. 2., q. 12.

21. An possit quis plura simul intendere; et si plura incompossibilia intendantur, quaenam intentio praevaleat? — R. Ad l.um Af­
firmative. Etenim vel illa sunt ordinata ad invicem, vel non. « Si
quidem ad invicem fuerint ordinata, manifestum est quod homo po­
test simul multa intendere. Est enim intentio non solum finis ultimi,
sed etiam finis medii: simul autem intendit aliquis et finem proximum
et ultimum, sicut confectionem medicinae et sanitatem. Si autem ac­
cipiantur duo ad invicem non ordinata, sic etiam simul homo potest
plura intendere, quod patet ex hoc, quod homo unum alteri praeeligit ;
quia melius est altero. Inter alias autem conditiones, quibus aliquid
est melius altero, una est, quod ad plura valet. Unde potest aliquid
praeeligi alteri ex hoc, quod ad plura valet, et sic manifeste homo
simul plura intendit ». S. Th. 1. 2. q. 12. a. 3.
R. Ad 2.®“ Si voluntates istae sint simul, praevalet praedominans, nempe quae eligeretur, cognita impossibilitate. Si nulla potior,
sit, neutra praevalet, adeoque neque rata est. Si inter voluntates con­
trarias una alteri succedat, posterior praevalet priori ; nam est praedominans ordine temporis, et actualitatis. Excipe, nisi prior sit potior,
vel revocaverit, saltem virtualiter. omnem voluntatem subsequentem ;
tunc enim prior voluntas, modo expresse non revocetur, est certe
praedominans. — Lugo de Sacr. d. 8. η. 121. 123.; L. 1. 6. n. 24.
22. Resolves : Si alter a te missam petiit pro gratiarum actione,
alter pro graviter aegroto, tenendum est pro hoc fuisse applicatam,
sive prior sive posterior illam petierit. — Si tecum statueris: quodcumque posthac votum emisero sine licentia confessarii, illud valere
nolo; et postea voveris aliquid, confessario inconsulto, non valet, modo
ta voluntas non retractetur expresse vel virtualiter, scilicet si memor
primi voti secundum emitteres, e. g., in naufragio, in incendio, etc.
— Si quis matrimonium contraheret, intendens illud esse solubile, tali
animo, quod si sciret esse indissolubile non contraheret, matrimonium
nullum est; nam indissolubilitas essentialis proprietas est matrimonii
christiani Valide vero contraheret, si per errorem tantum putaret ma­
trimonium esse dissolubile, quia error privatus non aufert ei intentio­
nem contrahendi modo quo debet. — L. 1. 3. n. 179. 210. 700.,
1. 6. n. 24.; Elbel 130.

I. - DE NATURA HUMANI ACTUS

19

23. Quid electio? — Electio est actus voluntatis, quo voluntas
fertur in medium particulare, ut medium, seu ut bonum utile, efficax
nempe volitio est alicuius peculiaris rei, quae propter aliud amatur.
— Electio igitur procedit ex intentione efficaci finis, eiusque obiectum
est bonum utile ut sic, et nobis possibile; et virtualiter saltem ipsius
finis volitionem continet. — Electio item intrinsecam suam naturam
retinet, quamvis non contingat fieri inter plura, cum illud medium
sit unum tantum. Nam actus specificatur a proprio obiecto, et idem
obiectum manet electionis, nempe medium ad finem, sive sit unicum
medium, sive conferatur cum aliis. — Electio est ad modum desiderii,
quia est de medio ut exequendo, et exeeutionem praecedit ; et ideo de
re absente est. — Electio praeterea voluntatis propositum est; cum
propositum sit voluntatis actus, quo quis aliquid se facturum constituit.
— S. Th. 1. 2. q. 13.; Suarez d. 8. s. 1. 2.

24. Quid consensus? — Consensus tribui potest cuicumque actui
libero voluntatis conformantis se, seu consentientis intellectus iudicio,
h. e. acceptantis bonum, intellectu propositum, quo modo peccatum
dicitur perfici consensu, et sic non est specialis actus, et non solum
circa media, verum etiam circa finem versatur. Verum, prout specialis
actus est, circa medium versatur, et actus specie distinctus non est ab
electione, sed tantum ratione ex diversis respectibus. « Nam quatenus
voluntas vult, quod intellectus indicat esse utile, dicitur consensus;
quatenus vero illud praefert vel aliis mediis, utilibus, vel certe aliis
rebus inutilibus non conducentibus ad finem dicitur electio ». Suarez
tr. 2. d. 8. s. 2. Sed et re consensus ab electione distingui potest,
quando nempe consensus sit inefficax. — S. Th. 1. 2. q. 15.

25. Quid consilium ? — Consilium proprie est actus intellectus
duo includens, inquisitionem et inventionem mediorum, ac indicium
discrctivum de mediis aptioribus ad finem consequendum. Consilium
ergo non unum, sed plures actus intellectus involvit. Illa enim inqui­
sitio non fit sine discursu et consideratione plurium rerum. Verum
consilium aliquando significat solum inquisitionem, aliquando solum
indicium, quamvis ex discursu non procedat, interdum utrumque com­
plectitur. Consilium hoc ultimo sensu frequenter quidem electionem
praecedit, non tamen semper. Nam quando electio fit inter multa,
quod saepius accidit, oportet omnia illa esse inventa, proposita, di­
scussa, et indicata per intellectum. Verum ubi agatur de rebus mi­
nimis, vel de rebus per se determinatis, vel per se notis, non est

20

I. - DE NATURA HUMANI ACTUS

tunc formale consilium. — S. Th. 1. 2. q. 14., q. 9. a. 4.; Suarez
tr. 2. d. 8. s. 5.

26. Quid usus? — Usus alius est activus, alius passivus. Primus
est actus elicitus a voluntate, quo voluntas movet ceteras potentias ad
operandum. Alter est actus potentiae exequentis procedens ab usu
activo. — Usus proprie est de mediis, nam usus significat quemdam
motum voluntatis ad realiter consequendam rem vol i tam seu finem. —
Usus distinguitur re ab electione, cum prius fiat consilium, et electio
de medio secundum se, quam tractetur de exeeutione ; minime vero
ab electione re distinguitur cum intellectus subito determinet medium
et circumstantias omnes, et voluntas in eodem instanti in quo eligit
medium, eligat etiam circumstantiam actualis exeeutionis ; ex vi enim
talis electionis sequitur actio potentiae exequentis. Quare usus voluntas
est medium exequens electum ad finem assequendum. — Usus et
electio actus inter se specifice distincti non sunt, quia tendunt in obiectum sub eadem ratione boni, nempe ut est utile ad consequendum
finem. Verum electio per se versatur circa medium in ordine inten­
tionis, ut est futurum et effectus finis. Usus activus versatur circa idem
medium in ordine exsecutionis, ut est praesens et causa efficiens finis
habiti in re. — S. Th. 1. 2. q. 16., Suarez d. 9. s. 1. 2.

X

X

27. Quid imperium? — Imperium, de quo hic agitur, imperium
est, quo quis sibi imperat, non quo imperat aliis, et est absoluta vo­
luntas sibimetipsi intimata ad aliquid agendum vel omittendum. Du­
pliciter homo potest sibi imperare, l.° quasi in actu exercito, dum
se movet ad aliquid agendum, 2.° in actu signato, expresse actum
imperii eliciendo, fac hoc. — Huiusmodi imperium est partim actus
voluntatis, partim est actus intellectus; quia imperare est movere ad
agendum, « primum autem movens in viribus animae ad exercitium
actus est voluntas ». S. Th. I. 2. q. 17. a. 1. Verum imperare non
est movere quomodocumque, sed movere quasi imponendo legem ;
intellectus autem est, qui imponit legem voluntati : quoniam iudicat
de agendis, lam age quaeritur hic, quinam sit hic actus intellectus et
voluntatis, qui imperium adaequate constituit.
Id actum intellectus quod spectat, nota: l.° Ante voluntatem et
intentionem praecedit indicium practicum intellectus, quo quis iudicat
non solum rem esse in se bonam, sed etiam sibi convenientem, et
expedire illam amare. Indicium hoc aliqualem continet rationem im­
perii. v Imperans enim ordinat eum, cui imperat ad aliquid agendum,
intimando \el denuntiando ». S. Ih. 1. 2. q. 17. a. 1. — 2.° Ante

I. - DE NATURA HUMANI ACTUS

21

electionem et consensum indicium item practicum antecedit, sive sit
per modum formalis consilii, sive non, medium aptum ad finem uti
eligibile proponens, et huiusmodi indicium rationem imperii magis
continet, cum magis moveat denuntiando et intimando. — 3.° Post
electionem illam, quae tempore praecedit usum activum, indicium aliud
praecedit magis practicum, in hoc distinctum a indicio quod praecedit
electionem, quod magis immediate attingat opus, et omnes determi­
natas circumstantias necessarias ad operis exeeutionem. Ratio est, quia
ante omnem actum voluntatis debet antecedere indicium intellectus illi
consentaneum, a quo dirigatur et illuminetur; sed usus activus est
actus voluntatis, qui aliquid addit electioni iam factae. Ergo. Indicium
hoc magis adhuc rationem imperii participat, vehementius enim movet
voluntatem denuntiando et intimando, non tam virtute sua quam vir­
tute electionis iam factae. Ordinatur enim prorsus ad exeeutionem
operis et magis inclinat ad vincendam difficultatem operis, quae tem­
pore exeeutionis maior semper apparet, quam in consultatione et ele­
ctione abstracta. — 4.° Praeter haec indicia practica, reperitur in
nobis aliud indicium, quod experimur cum nobiscum interne ita lo­
quitur: fac hoc: et explicite exprimit voluntatis actum efficacem eli­
ciendum operis exequendi. Hoc indicium, illud est quod explicite im­
perium constituit. Indicium hoc non est per se necessarium ad opus ;
est tamen utilis actus, ut voluntas ipsa et totus homo magis moveatur,
vel ut citius aggrediatur exeeutionem, vel ut constantius in ea per­
severet, quia dum homo sibi ita imperat, quasi supra seipsum refle­
ctitur, et lit sibi superior, et quia uti locutio externa quoad alios,
ita locutio interna quoad seipsum, vim habet movendi et incitandi
animum.
Ad actum voluntatis guod attinet, notandum est: l.° quod hoc
imperium, si efficax est et verum, absolutam voluntatem supponit:
nam, si fiat sine ulla voluntate, est fictum et non verum; si voluntas
vero, quae antecedit, sit inefficax, ipsum etiam inefficax erit. Et ratio
est, quia tota efficacia movendi est a voluntate. Uniusmodi ergo vo­
luntas rationem illius imperii complet. — 2.° Actus voluntatis prae­
cedens actum rationis, qui est imperium, est electio, virtute cuius ratio
movet. Quare imperium est ipsum indicium practicum sive directum
sive reflexum, quod ex electione iam facta, denuntiando et intimando
quod est faciendum, movet ad exeeutionem, et tunc voluntas incipit
uti exsequendo imperium rationis. Unde manifestum est quod impe­
rium prius est quam usus. — 3.° Ipse tamen usus activus voluntatis
rationem aliquam imperii habet, et saepe imperium dicitur. Voluntas

22

I. -

de natura humani actus

enim imperat ceteris potentiis, etiam intellectui. Quin imo imperat
voluntas etiam subimetipsi. Nam voluntas imperat omnes actus vo­
luntarios, et unus actus voluntatis imperatur ab alio actu eiusdem vo­
luntatis. Et ratio est, quia imperare est habentis dominium ; voluntas
vero est, quae quasi habet dominium omnium actionum humanarum.
— S. Th. 1.2. q. 17., q. 71. a. 6. ad. 2., 2. 2. q. 4. a. 2. ad 2., Quodl. 9.
a. 12.; Suarez tr. 2. d. 9. s. 3.

28. Quid fruitio? — Fruitio, quoad nomen, est capere fructum
a re. Quoad rem ipsam, est quies quaedam voluntatis, suavitas, gau­
dium, delectatio, posita obiecti desiderati praesentia, eiusque posses­
sione. — Gaudium magis dicitur de bono rationali, delectatio de sen­
sili, fruitio de utroque, eaque ad bonum proprium potius coarctatur,
cum gaudium de bono alieno, tanquam amici, etiam dicatur. — Theo­
logi morales gaudium communiter a delectatione distinguunt ex tem­
pon . docentes gaudium esse rei praeteritae, delectationem praesentis.
— Obiectum ergo fruitionis proprie est bonum sub ratione toni deleitabilis. Tum autem finis tum medium potest esse obiectum gaudii,
quamvis ratio gaudendi seu formale obiectum semper sit finis. Ra­
tio 1.‘ est, quia gaudium oritur ex consecutione boni delectabilis.
Atqui ipsum medium est quoddam bonum delectabile. Et sic expe­
rimur nos delectari, quando media convenientia obtinemus. Ergo.
Ratio 2 1 est, quia omne bonum amatum est finis vel ratione finis.
Ergo omne bonum quod delectat est finis vel ratione finis. — Du­
plex autem distinguitur gaudium seu fruitio, perfecta et imperfecta.
« Nam cum sit de fine consecuto, si finis perfecte assecutus sit, fruitio
est perfecta, si sit assecutus in spe quadam, potest hinc oriri aliqua
fruitio, sed imperfecta, quia illa iam est aliqualis consecutio : et haec
videtur illa fruitio, de qua Paulus, spe gaudentes ». Suarez tr. 2. d. 7.
s. 2. - S. Th. 1. 2. q. 11. 31., 2. 2. q. 28.
2‘>. Quid voluntarium perfectum et imperfectum ; voluntarium
absolutum, et velleitas ; simpliciter et secundum quid? — Variae hae
partitiones vario sensu accipi possunt et declarari, prout consideretur
in voluntario vel praecise ratio voluntarii, vel ratio liberi, vel varium
ebulum. ad quod refertur, pro vario eius statu. Breviter eas se­
que ntibus paragraphes explicabimus, secundum varias quas habent ac­
ceptiones.
30. Ratione voluntarii, seu inclinationis voluntatis, voluntarium
aliud e"t simplicités tal·. seu perfectum, aliud tale secundum quid seu

I. - DE NATURA HUMANI ACTUS

23

imperfectum. Primum illud est, quod a voluntate, plena inclinatione
eiusdem voluntatis, absque ulla repugnantia, progreditur. Hoc modo
perfectissimum voluntarium est amor Dei erga seipsum et amor Bea­
torum erga Deum, qui procedunt ex perfectissima obiecti cognitione.
— Secundum est illud, quod procedit quidem a voluntate consentiente,
sed non sine aliqua eiusdem rationalis voluntatis repugnantia, ita ut
volilio actu quidem sit, sed admixta nolitioni conditionatae obiecti. Sic
nauta, naufragii periculo urgente, actu vult et deliberate vult merces
proiicere, quas tamen, deliberata etiam voluntate servare vellet, si
naufragium non immineret, unde non sine voluntatis deliberata repu­
gnantia, sed inefficaci, eas proiicere absolute consentit. — S. Th. 1.2.
q. 6. a. 6. ad 3., a. 7. ad 2., S. q. 47. a. 1.; L. 1. 5. n. 21.
31. Ratione liberi, secundum varium deliberationis gradum, vo­
luntarium, aliud est perfectum, et est illud, quod a voluntate procedit
cum perfecta cognitione et plena deliberatione; aliud est imperfectum,
et illud est, quod a voluntate procedit cum cognitione imperfecta et
semiplena deliberatione. Tales sunt actiones hominis semiebrii, semidormientis. Suarez tr. 2. d. 1. s. 3. 4.; S. Th. 1.2. q. 6. a. 2. Vo­
luntarium hoc modo perfectum bene esse potest imperfectum praece­
denti modo, ut patet ex allato exemplo, proiectioni mercium in nau­
fragio. — Ratione deliberationis, simpliciter, voluntarium aliud est
absolutum et simpliciter, aliud secundum quid, quod velleitas etiam
nuncupatur. Et sic, stante tentatione peccati in voluntate, qua tamen
quis deliberate peccato resistit, voluntas, ut natura, seu secundum
quid, vult peccatum ; sed tamen eadem voluntas, ut rationis voluntas
absolute et simpliciter peccatum detestatur. Apposite S. Th. 3. p. q. 21.
a. 4.. ubi rationem simul reddit huius partitionis: « Voluntas simpli­
citer hominis est rationis voluntas. Hoc enim absolute volumus quod
secundum deliberatam rationem volumus. Illud autem, quod volumus
secundum motum sensualitatis vel etiam secundum motum voluntatis
simplicis, quae consideratur ut natura, non simpliciter volumus, sed
secundum quid, scilicet si aliud non obsistat, quod per delibera­
tionem rationis invenitur. Unde talis voluntas magis est dicenda vel­
leitas, quam absoluta voluntas ; quia scilicet homo hoc vellet, si aliud
non obsisteret ».
32. Ratione obiecti voluntarium item aliud est absolutum et sim­
pliciter, aliud quod est velleitas. et secundum quid, prout nempe obie­
ctum, ad quod voluntas tendit, absolute consideratur, ut'reapse est,
secundum omnes sui circumstantias, vel tantum ut in se est, praeci-

24

I. - DE NATURA HUMANI ACTUS

sionc facta a circumstantiis. — Ad rem A. D. 1. p. 19. a. 6. ad 1.:
« Unumquodque secundum quod bonum est. sic est volitum a Deo.
aliquid autem potest esse in prima sui consideratione, secundum quod
absolute consideratur, bonum vel malum, quod tamen prout cum aliquo
adiuncto consideratur, quae est consequens consideratio eius, e contrario
se habet. Sicut hominem vivere est bonum et hominem occidi est
malum, secundum absolutam considerationem : sed si addatur circa
aliquem hominem, quod sit homicida, vel vivens in periculum multi­
tudinis, sic bonum est eum occidi, et malum est eum vivere : unde
potest dici, quod index iustus antecedenter vult omnem hominem vi­
vere, sed consequenter vult homicidam suspendi. Similiter Deus ante·
cedenter vult omnem hominem salvari, sed consequenter vult quosdam
damnari, secundum exigentiam suae iustitiae. Neque tamen id quod
antecedenter volumus, simpliciter volumus, sed secundum quid : quia
voluntas comparatur ad res, secundum quod in seipsis sunt, in seipsis
autem sunt in particulari. Unde simpliciter volumus aliquid, secundum
quod volumus illud, consideratis omnibus circumstantiis particularibus,
quod est consequenter velle. Unde potest dici, quod index iustus sim­
pliciter vult homicidam suspendi, sed secundum quid vellet eum vivere,
scilicet in quantum est homo. Unde magis potest dici velleitas, quam
absoluta voluntas. Et sic patet, quod quidquid Deus simpliciter vult,
fit; licet illud, quod antecedenter vult, non fiat». Et sic etiam illa
mercium proiectio de qua supra n. 30., sub vario respectu est volun­
taria secundum quid, et simul voluntaria simpliciter. S. Th. 2. 2. q. 142.
a. 3., 1. 2. q. 6. a. 6.

33. Ratione suae perfectionis voluntarium tandem aliud est abso­
lutum, efficax, perfectum, seu completum, aliud est voluntarium, quod
iterum velleitas appellatur, simplicis complacentiae, seu imperfectum et
incompletum. Primum est illud, quod usque ad consecutionem rei se
extendit, rem et media ad eam efficaciter volendo. Alterum illud est,
quod usque ad rei consecutionem non progreditur, sed in eius sistit
simplici complacentia. Duplici stante contraria voluntate circa idem
obiectum, illa absoluta et efficax est. quae alterius revocationem ex­
plicite vel implicite continet, quia una absoluta est, altera quasi conditionata . e. g. vult quis vere contrahere matrimonium, sed nolit tamen
•'Aeramentum recipere; matrimonium vere contrahit, et sacramentum
recipit. De Lugo de Sacr. in genere d. S. s. 8. n. 120. seqq.
Sic huius partitionis rationem assignat A. D. 1. 2. q. 13. a. 5.
ad 1 « Dicendum, quod voluntas media est inter intellectum et exte-

I. - DE NATURA HUMANI ACTUS

25

riorem operationem. Nam intellectus proponit voluntati suum obiectum,
et ipsa voluntas causai exteriorem operationem. Sic igitur principium
motus voluntatis consideratur ex parte intellectus, qui apprehendit
aliquid ut bonum in universali. Sed terminatio seu perfectio actus vo­
luntatis attenditur secundum ordinem ad operationem^ per quam aliquis
tendit ad consecutionem rei : nam motus voluntatis est ab anima ad
rem ; et ideo perfectio actus voluntatis attenditur secundum hoc, quod
est aliquid bonum alicui ad agendum. Hoc autem est possibile. Et
ideo voluntas completa non est, nisi de possibili, quod est bonum volenti.
Sed voluntas incompleta est de impossibili, quae secundum quosdam
velleitas dicitur: quia scilicet aliquis vellet illud, si esset possibile ». —
Infirmus sanitatem sperans, sanitatem vult voluntate completa: habet
enim voluntatem absolutam et efficacem sanitatis, volendo simul media
sanitatem inducentia. Infirmus de sanitate desperans, unde negligit
media ad illam recuperandam necessaria adhibere, sanitatem vult vo­
luntate incompleta ; habet enim simplicem tantum complacentiam, seu
vellcitatem sanitatis, cum media simul non velit sanitatem inducentia.
Voluntas completa et incompleta non sic est ergo accipienda, quasi
voluntas incompleta sit velle non deliberatum, aut non capax meriti
et demeriti, aut quasi voluntas incompleta sit velle semideliberatum.
Potest enim quis deliberate et plena deliberatione velle expellere Deum
de regno suo, si posset, et similia, ubi constat inveniri peccatum et
peccatum grave. Sed completio et incomplet™ voluntatis accipienda est
secundum ordinem voluntatis ad operationem, secundum nempe motus
voluntatis ad rem. Hinc ex eo quod voluntatis motus est ad rem,
media ooeratione exteriori, assequendam, disponendam etc., perfectus
non est, perfectione apta nata inveniri in genere motus voluntatis, nisi
terminetur ad bonum agibile, quamvis perfectus sit quoad consensum,
deliberationem, et alia huiusmodi. Et sic peccator et magnus peccator,
qui vult ad Deum converti, et ideo poenitentiam agere vult, voluntatem
habet completam. A. D. q. 20. 2. a. 4. inquit: « Si loquamur de bo­
nitate actus exterioris, quam habet (actus exterior) secundum materiam
et debitas circumstantias, sic comparatur ad voluntatem ut terminus
et finis, et hoc modo addit ad bonitatem vel malitiam voluntatis, quia
omnis inclinatio, vel motus perficitur in hoc, quod consequitur finem
vel attingit terminum: unde non est perfecta voluntas, nisi sit talis,
quae opportunitate data operetur. Si vero possibilitas desit, voluntate
existente perfecta, ut operaretur, si posset, defectus perfectionis, quae
est ex actu exteriori est simpliciter involuntarius ».
Voluntas ergo potest dici et esse completa dupliciter. Uno modo

26

I. - DE NATURA HUMANI ACTUS

secundum illam habitudinem, qua volitum est in voluntate. Alio modo
secundum illam, qua voluntas tendit in realem assecutionem voliti.
luxta primum modum significatur perfectio voluntatis per hoc, quod
est velle perfecte; iuxta secundum vero per hoc. quod est habere
perfecte, seu assequi et possidere rem volitam. Unde voluntas parata
operari, si posset, est perfecta voluntas, quia perfecte vult, et hoc spectat
ad primae habitudinis perfectionem, et est imperfecta simpliciter, quia
non pervenit ad hoc quod realiter habeat, assequatur et possideat id
quod vult, et quod nata est habere. Omnis enim motus deficiens a
termino est imperfectus per privationem, in assecutione termini con­
sistentis. Et cum prima perfectio sit alterius rationis a secunda, et
tota latitudo primae comparetur ad secundam, ut imperfectum ad per­
fectum, consequens est, quod quantumcumque crescat, et intensissimus
sit interior actus voluntatis, solus nunquam perveniet ad hoc, quod
sit perfectus simpliciter, sine assecutione exterioris. Propter quod Sal­
vator dixit Io. 15., 13.: Maiorem dilectionem nemo habet, ut animam
suam ponat quis pro amicis suis : ponat, dixit, non velit ponere. —
Caietan. in 1.2. q. 13. a. 5., q. 20, a. 4.

34. Quid voluntarium directum et indirectum; in se et in causa ;
positivum negativum? — Voluntarium, ratione actus voluntatis, quo
a voluntate procedit, aliud est directum, aliud indirectum. Directum
a voluntate agente est. Indirectum a voluntate est non agente, non
prohibente, quae nempe prohibere debeat el possit. Etenim « non semper
id quod sequitur ad defectum actionis reducitur, sicut in causam, in
agens, ex eo quod non agit, sed solum tunc, cum potest et debet
agere. Si enim gubernator non posset navem dirigere, vel non esset
ei commissa gubernatio navis, non imputaretur ei navis submersio,
quae per absentiam gubernatoris contingeret. Quia igitur voluntas,
volendo et agendo, potest impedire hoc quod est, non velle et non
agere, et aliquando debet; hoc quod est non velle et non agere im­
putatur ei, quasi ab ipsa existens ». S. Th. 1. 2. q. 6. a. 3., 2. 2.
q. 60. a. 7„ 3. p. q. 47. a. 1. Quae nempe prohibere debeat et possit,
ut quis in culpa sil. Et sic nemo dixerit, tibi, vel indirecte, esse volun­
tarium. <t consequenter imputabile, bonum omne, quod non facis, licet
absolute facere possis, sed facere non teneris; et multo minus malum
omne. quod tu impedire ullo modo non teneris. Si tamen quis adver­
tens actum ponit incompossibilem cum alio actu, qui omittitur, cuius
efficiendi nulla sil obligatio, cum illa omissio libera sit, voluntaria in­
directe est, licet non imputabitis ad culpam, ut e. g. si vis studere,

DE NATURA HUMANI ACTUS

quin velis non ire ad visitandam ecclesiam, cuius nulla est obligatio,
et imputabilis e contrario ad meritum, ut si vis orare, et recreationem
ideo omittas, quin dicas volo eam omittere. Cf. Comm, de Act. hum.
Quartum, num. 9. Cf. hic par. seq. et η. 35.
Voluntarium ratione obiccti, quod immediate voluntatis actum
terminat, aliud est voluntarium in se, aliud voluntarium in causa.
Primum habetur, quando quis aliquid immediate in se vult ; secundum
vero quando quis vult causam, ex qua aliquis effectus sit secuturus ;
etiamsi hunc praevideat ; hunc enim tunc in se non vult, sed in alio,
scilicet in eius causa. Praevideat, h. e. mere praevideat ; nam, si prae­
terea velit, iam erit ille effectus directe et in se volitus et voluntarius,
et non tantum in causa. Hinc autem consequitur, quod ille effectus,
non erit amplius volitus et voluntarius tamquam effectus ; neque item
eius causa volita et voluntaria erit tamquam causa; sed effectus tunc
respectu voluntatis rationem habebit finis, et causa rationem medii.
Illud enim quod quis vult propter se habet rationem finis, quod quis
vult propter aliud rationem medii. Neque vero valet obiicere, quod si
effectus mere praevideatur, et in illum voluntas suo actu non feratur,
iam ille effectus est praeter intentionem, et nullo modo neque in causa
voluntarius esse potest. Etenim, quia voluntas, non volendo causam,
potest impedire effectum, et aliquando debet, si pravus sit, imputatur
ei effectus, qui consequenter, cum non sit volitus in se, volitus erit
in causa. S. Th. q. 6. a. 3., q. 71. a. 5. Et sic mala operis, contra
proximum commissa in ebrietate, voluntaria sunt in causa illi, qui vo­
luntarie inebriatus est, ea mala praevidens ex praevia experientia,
quamvis eadem mala neque vellet neque intenderet. Si (piis pravum
scribens librum, plura praevideat ex eo spiritualia mala, licet ea non
intendat, ei imputantur, et sunt ei voluntaria non in se, sed in causa.
Si vero bonus effectus sit, et quis causam ponens eum praevideat,
iam implicite illum velle censetur, et suo non caret merito, cum bonum
voluntatis obiectum sit, non malum. Si tu largiris bona tua mona­
sterio, praevidens spiritualia bona inde provenientia, merito certe non
cares. Discrimen ergo est inter bonum et malum ; nam bonum, aliquo
saltem modo, intendere debemus ; malum e contra non potest intendi;
sed debet vitari. — Suarez d. 1. s. 4.
Voluntarium in se, et voluntarium in causa theologi plures a
voluntario directo et indirecto omnino distinguunt. Et sic Suarez
<■ voluntarium in se, ait, satis clarum est, tunc enim aliquid dicitur
in se voluntarium, quando in se est volitum, ita ut voluntas imme­
diate versetur circa illud, vel per actum proprium, si sit voluntarium

28

I. - DE NATURA HUMANI ACTUS

directum, vel per carentiam actus, si sit voluntarium indirectum ».
D. 1. s. 4. Item S. Th. q. 77. a. 7.: « duo consideranda videntur.
Primo quidem, quod aliquid potest esse voluntarium, vel secundum
se, sicut quando voluntas directe in ipsum fertur, vel secundum suam
causam, quando voluntas fertur in causam, et non in effectum ; ut
patet in eo, qui voluntarie inebriatur. Ex hoc enim quasi voluntarium
ei imputatur, quod per ebrietatem committit. Secundo considerandum
est, quod aliquid dicitur voluntarium directe vel indirecte. Directe
quidem id, in quod voluntas fertur, indirectum autem illud, quod
voluntas potuit prohibere, sed non prohibet ». Alii vero voluntarium
tn se et in causa appellant voluntarium directum et indirectum, et
istud alia partitione exprimunt, nempe voluntarii positivi et negativi.
Gur. Baller, n. 5.
Porro, comparatione instituta inter utramque partitionem volun­
tarii in se et in causa, et voluntarii directi et indirecti, et in doctrina
Angelici Doctoris insistendo, dicendum est, voluntarium directum
complecti sub se tum voluntarium in se, tum voluntarium in causa :
nam voluntarium directum dicitur ab A. D., « quod procedit a volun­
tate sicut ab agente » q. 6. a. 3. ad 1. Atqui tum voluntarium in se,
tum voluntarium in causa, a voluntate procedit, in quantum est agens
et volens. — Volontarium autem indirectum, tum ad voluntarium
m se, tum ad voluntarium in causa reduci potest. Voluntarium indi­
rectum dicitur ab eodem S. 1). « quod est a voluntate, sicut a non
agente », 1. c. Atqui tum voluntarium in se, tum voluntarium in
causa includit voluntatem agentem et volentem. Ergo voluntarium
indirecte, neque proprie est voluntarium in se, neque item proprie
est voluntarium in causa. Ad utrumque tamen reduci potest ; nam
voluntarium indirecte, aut dicitur tantum de actu interiori voluntatis,
aut etiam de actu exteriori. Si primum, cum non velle, immediate
sit a voluntate, voluntarium in se dici potest. Si secundum, cum
externe non agere, sit quasi obiectum externe complens illud non velle,
ut illud est aliquo modo voluntarium in se, ita et istud, siquidem
unus quasi constituitur complete non actus, e. g. non velle audire
missam, et non audire missam de facto, ex utraque carentia actus
interioris et exterioris; ut unus constituitur complete actus ex actu
interno et externo, volendi audire missam, et audiendi missam. lam
vero, ut ex actus positione, tamquam causa, effectus aliquis sequi
potest, ita actus omissionem alius actus sequi potest, qui. quamvis
proprie non sit effectus illius omissionis, ut illa omissio proprie causa
non est "cqucnlis actus, cum non agere proprie causa esse non possit;

I. - DE NATURA HUMANI ACTUS

29

ut effectus tamen considerari potest; et sic voluntarius dici potest in
causa: e. gr., navigantium mors, indirecte voluntaria, est, sensu
dicto, voluntaria in causa gubernatori navis, desistenti a gubernando.

35. Quid requiratur, ut effectus pravus secutus, in causa vel
indirecte tantum voluntarius, voluntati imputabitis sit ad culpam ? —
Requiruntur seqq, conditiones: l.° Ut qui ponit, vel omittit causam,
advertat, saltem in confuso, talem effectum ex causa illa secuturum
esse ; quia nihil volitum, quin aliquo modo sit praecognitum. —
° Ut agens talem causam impedire possit·, quia ad impossibilia nulla
2.
datur obligatio. — 3.° Ut agens teneatur, ratione illius effectus, cau­
sam illam auferre vel omittere ; quia prosequenti ius suum non impu­
tatur effectus, praeter intentionem secutus ; tunc enim agens reapse
non vult effectum, sed vult permissionem effectus. — L. 1. 5 n. 15. ;
S. Th. 1. 2. q. 6. a. 3., q. 21. a. 2.; C. I. 1151. seq. ; C. G. 1182.
seq.; C. H. 1092. seqq.
36. Quandonam teneatur quis causam removere, ratione pravi
effectus secuturi? — 1.° Tenetur quando eaper se, directe et primario
non nisi effectum pravum producit. Tunc enim causa in se prava est.
Dicitur, per se, directe et primario, non nisi effectum pravum pro­
ducit : quia non ideo teneretur quis causam removere, si effectus
pravus sequeretur mere per accidens, nam tunc non ideo causa in se
esset mala ; vel si causa per se, directe et primario, producit bonum
effectum, et, non nisi hoc mediante, pravus sequitur effectus ; nam
causa secundum moralem aestimationem diiudicatur ex eius effectu
per se, directe, et primario, adeoque ea in se tunc est simpliciter
honesta. Quare tunc quis non vellet malum, sed vellet bonum, et
malum tantum permitteret. Itemque non ideo teneretur quis causam
removere, quia aeque directe et primario, quasi parallela ratione, in
bonum et pravum influit effectum. Tunc enim causa in se secundum
moralem aestimationem indifferens est, et honesta, prout subest hone­
stae intentioni agentis ; effectus enim pravus non intenditur, sed per­
mittitur. — S. Th. 1. 2. q. 20. a. 5., q. 73. a. S., 2. 2. q. 64. a. 7.
2.° Tenetur item quis causam removere ratione pravi effectus
secuturi, quando licet causa in se honesta vel indifferens sit, effectum
tamen quis impedire tenetur ex iustitia, vel ex caritate, vel ex prae­
cepto, quod adimplendum urgeat, puta si quis vellet ludere recrea­
tionis gratia, dum ultima missa dic dominica mox celebrabitur, ita
ut eam consequenter omittat ex distractione, e Qui enim ad legem
obligatur, is obligetur necesse est ad procuranda media ordinaria,

30

I. - DE NATURA HUMANI ACTUS

proximeque, ex rei ipsius natura, necessaria ad legem observandam....
Ordinaria inquam ; neque enim leges humanae ad extraordinaria
nimiumque difficilia compellunt ». Ithur. Cas. 32. n. 4. Hinc « ratio
reddi potest, quia ratione praecepti illa causa et effectus ex ea secuti,
quamvis physice tantum per accidens connectantur, nec unum sit causa
alterius: tamen moraliter censentur habere rationem unius obiecti
disconvenientis, seu evitandi a voluntate, et ideo voluntas unius cen­
setur virtualis voluntas alterius ». Suarez tr. 2. d. 1. s. 4. n. 9.
° Tandem tenetur quis causam removere ratione pravi effectus
3.
secuturi, quando, licet causa in se honesta vel indifferens sit, nulla
tamen adest, ex parte agentis, proportionata necessitas, utilitas, de­
centia: deest enim tunc honestus operantis finis: malum enim est
vitandum, et permitti potest, quando rationalis et iusta adsit causa.
Praeterea velle tunc talem causam pravum affectum saepe ostendit
directe erga malum illum effectum secuturum ; vel saltem proximum
periculum est saepe huiusmodi pravae affectionis. — Maior autem
vel minor ratio ad causam ponendam requiritur, prout ea est causa
per se, seu ex natura sua influens in talem effectum, vel causa per
accidens quae nempe in talem effectum ex intrinseca sua natura non
influat, sed extrinseca quadam rerum conditione. Eo item maior ratio
requiritur ad agendum, in tali casu, quo propinquius causa malum
effectum attingit, quo probabilior est malus effectus, quo minus iuris
ad actionem in se spectatam habetur, quo gravior ipse effectus est,
si malum quis ex officio impedire tenetur. Si enim ratio proportionate
gravis non habeatur, ipsa naturalis honestas nos obligat ad illam
causam omittendam. — L. 1. 1. n. 152.; 1. 5. n. 14.; S. Th. 2. 2.
q. 64. a. 7.

»

37. An effectus secutus, graviter pravus, indirecte vel in causa
tantum voluntarius, imputabilis sit semper ad gravem culpam, ita ut
contrahat quis gravem malitiam propriam illius effectus, si causam
quis illicite ponat, absque ulla sufficienti ratione? — R. l.° Affirma­
tive, si illa causa per se, seu ex intrinseca natura sua, graviter influat
in effectum. Ratio est. quia si causa per se influat graviter in effectum,
gravis ex effectu malitia in causam redundat. Quare gravem quis con­
trahit malitiam, propriam ipsius effectus, eius causam volens, sine ulla
ratione sufficienti. Insuper, practice saltem loquendo, qui vult causam,
per se graviter influentem in effectum, graviter pravum, absque ulla
ratione sufficienti, reapse vult directe gravem istius effectus malitiam,
neque hanc mere tantum permittit; cum causa et effectus sint inse­

I. - DE NATURA HUMANI ACTUS

31

parabiliter, quantum est ex ipsa natura rei, inter se connexi, neque
alia adsit honesta ratio causam ponendi propter alium honestum effe­
ctum, uti supponitur.
R. 2.° Negative, si illa causa non nisi leviter per se influat in
illum effectum. Ratio est, quia, cum causa per se non nisi levem in­
fluxum habeat in eum effectum, graviter pravum, huiusmodi causa non
est per se sufficiens ad positionem effectus, adeoque quantum ex na­
tura rei est inseparabiliter inter se connexi non sunt. Ergo non ideo,
quia quis vult causam, vult etiam effectum, sed vult tantum permis­
sionem effectus, si forte sequatur; adeoque non contrahit gravem ma­
litiam propriam effectus. Cum vero malitia effectus in causam redundet
ratione influxus, quem ista habet in effectum, ubi influxus sit levis non
nisi levis malitia est. et consequenter, seclusa semper directa inten­
tione effectus graviter pravi, causam quis volens, in talem effectum
non nisi leviter influentem, quamvis non peccabit graviter, peccabit
tamen leviter. Et haec est propria ratio, cur quamvis non detur in
re venerea parvitas materiae, detur tamen in illis actibus merae sen­
sualitatis, uti sunt aspectus, ex causa merae curiositatis, rerum minus
«
honestarum, seclusa iterum intentione rei ipsius venereae, uti habet
communissima theologorum sententia.
R. 3.° Negative iterum, si causa nullo modo per se influat in
pravum illum effectum, sed effectus sequatur mere per accidens, seu
ex extrinsecis circumstantiis. Ratio est, quia cum effectus non nisi
per accidens sequatur, nulla adest, quantum est ex natura rei, con­
nexio inter causam et effectum, Ergo non ideo, quia quis vult cau­
sam, vult etiam effectum, sed vult tantum permissionem effectus, si
forte sequatur. Cum autem effectus malitia nullo pacto in causam
redundet, nam effectus ex ea causa non sequitur per se, sed mere
per accidens, causam quis volens, seclusa omni pravi effectus inten­
tione, huius nullam contrahit malitiam, neque gravem, neque levem,
licet aliunde forte graviter etiam peccet. Et sic, si quis pollutionem
praevideat ex aliquo potus vel cibi excessu, quin eam velit et inten­
dat, peccabit leviter vel forte etiam graviter ratione illius excessus,
minime vero peccabit ratione pollutionis, cum hic effectus non sit volitus, sed praeter et contra intentionem accidat, causa vero sit extra
genus luxuriae. Neque vero tenetur quis removere omnes causas, per
accidens tantum influentes in aliquem pravum effectum, ratione tan­
tum ipsius pravi effectus. In actionibus enim unum tantum attenden­
dum est, utrum sint causa huius effectus, an minus. Nam, si vim
causae non habent, ridiculum est, cavendas esse propter effectum huius-

32

i.

DE NATURA HUMANI ACTUS

modi. Ac nullo etiam modo tenetur quis a tali causa ponenda absti­
nere, si huiusmodi causae ponendae rationabile adsit motivuin. —
Cl. 40. l.° 4.°; Suarez tr. 2. d. 1. s. 4. 5.; Sanch. 1. 9. d. 45.
n. 14. seqq.; L. 1. 3. n. 484.; Salm. tr. 26. c. 7. n. 4L; S. Th. 2.
2. q. 154. a. 5., 3. p. q. 30. a. 7.; d’Annib. ed. 4.* p. 1. n. 157.
nota 15.

38. Quandonam effectus volilus in causa imputetur? — Impu­
tatur, per se loquendo, tunc primum quum quis causam posuit, vel ex
quo potuerit et debuerit impedire, si illum animadverterit post cau­
sam positam. « Ratio est, quia libera volitio, aut non impeditio effectus
mali, est formaliter mala, non vero existentia physica effectus, adeo·
que peccatum formale committitur, quando habetur huiusmodi per­
versa volitio, aut nolitio,... sic igitur, qui alteri, e. g., porrexit vene­
num..., non peccat quando sequitur mors alterius...; sed quando libere
posuit huius effectus causam ». Struggl q. 1. a. 3. n. 32. Per se lo­
quendo ; nam, si huiusmodi effectum usque ad ipsius exeeutionem quis
potest impedire, et non impediat, aut in eius futuri tione seu existentia
sibi complaceat, in sua mente continuat peccatum, cuius causam prius
libere et culpabiliter posuit. Debet consequenter quis confiteri tunc
effectum quasi actum externum et obiectum, complementum peccati.
Secus vero esset, si post causam positam, antequam sequatur effectus
voluntatem retractet, vel commissum peccatum confiteatur. — L. 1. 5.
n. 10.; S. Th. 2. 2. q. 79. a. 3. ad. 3.
39. Nota ; Cum causa, qua talis, malitiam specificam effectus
participet, non vero diversam, sufficit malitiam tantum effectus in con­
fessione accusare, vel si causa in se ipsa aliam habeat specialem ma­
litiam sufficit seorsim utramque dicere. Et sic, si ob lusum omisisti
sacrum, sufficit accusare hanc omissionem ; si ob furtum sacrum item
omisisti, potes tunc seorsim furtum et omissionem sacri accusare. —
L. 1. 5. n. 9.; Lugo de Poenit. d. 15. n. 479.

40. Resolves: l.° « Si causa pollutionis est in ipsam graviter
tnfluens, et homo non abstinet a causa seu actione illa ponenda; patet
quod pollutio imputatur ad peccatum, etiamsi non fuerit intenta, modo
saltem in contuso sit praevisa. Huiusmodi autem causae sunt procul
dubio omnes illae, quae pei se sunt graz es culpae in genere luxuriae,
nempe tactus vel aspectus pudendorum alieni aut proprii corporis cum
delectatione turpi ac deliberata; aspectus concubitus humani et cogi­
tationes morosae de rçbus xenereis. Omnes ergo pollutiones ex his

33

I. - DE NATURA HUMANI ACTUS

causis provenientes certe sunt mortalia. Ita S. Th. a. 2. q. 154. a. 5.,
et alii communiter. Et tunc actus ille turpis qui est causa pollutionis
habet specialem malitiam contra naturam, ut ait Stfnch. de Matr. 1. 9.
c. 45. n. 23., et consentiunt omnes ». L. 1. 3. n. 482. Specialem mali­
tiam, nempe effectus seu pollutionis, quae peccatum est contra naturam,
praeter malitiam propriam, quae in delectatione consistit ex turpi obiecto
excitata. — Graviter influens ; quare, si causa, sive ratione sui, sive
ratione dispositionis subiecti, graviter non influit, gravis abest culpa,
ratione pollutionis forte secuturae; siquidem tunc praeter intentionem
et per accidens sequitur. Per se sunt graves culpae: « sententia com­
munis et probabilior docet pollutionem non esse mortalem (nempe in
causa), nisi proveniat ex causa per se mortali in genere luxuriae....
Ratio, quia, cum pollutio non sit volita nisi in causa, eo gradu mala
erit, quo mala est ipsa causa ». L. 1. 3. n. 484. In genere luxuriae,
unde « infertur non esse mortalem pollutionem, quae praeter inten­
tionem accidit ex causis illicitis adhuc mortaliter in alio genere, quam
luxuriae, puta ex ebrietate, vel ex comestione, nimis immoderata aut
die vetito ». L. 1. 3. n. 484, 477. — Salmant. Theol. Schol. tr. 13.
d. 10. n. 274., Theol. Mor. tr. 26. c. 7. n. 41.
° « Si quis facturus rem aliquam necessariam vel licitam et ho­
2.
nestam, praevidet naturaliter secuturam pollutionem, idque multo magis
valet de distillatione, quam tamen ille nullo modo velit nec intendat ;
tunc, modo absit periculum consensus in delectationem, non tenetur
abstinere a tali actione; quia prosequenti ius suum non imputatur
effectus, per accidens et praeter intentionem sequutus. Hinc, non ob­
stante pollutione, licet audire confessiones mulierum, studere casibus
conscientiae, tangere se ex necessitate, feminas caute et ex necessi­
tate osculari, amplecti iuxta morem patriae, si alioquin incivilis ha­
bendus esset ». L. 1. 3. n. 481. « Licet, alicui, qui magnum pruri­
tum patitur in verendis, illum tactu abigere, etiamsi pollutio sequa­
tur ». L. 1. 3. n. 483. Ratio est, quia hi actus vel per se leviter
tantum influunt, vel quamvis per se graviter influant, cum tamen non
fiant ex turpi concupiscentiae et delectationis causa, sed ex causa ho­
nesta, necessaria, utili, convenienti, iam non habent eandem vim et
influxum in effectum, quae ex illa prava voluntatis propensione gra­
viter augetur, et e contra valde imminuitur ex voluntate alio con­
versa. et quantum in se est resistente. Unde pravus effectus, si se­
quatur, potius naturali complexioni, vel infirmitati naturae tribuitur,
quam praedictis actibus tamquam causae. Stante praeterea praefato
honesto fine, non tenetur quis abstinere a causa ad pravum effectum
Bucceronl Inst. theol. moralis

1.

3

34

I. - DE NATURA HUMANI ACTUS

impediendum. Quando enim causa habet duos effectus, unum bonum,
alterum malum, potest poni ex intentione solius effectus boni, permis­
sive se habendo ad malum. Pravus ergo ille effectus, in casu, vere
sequitur per accidens et praeter intentionem. — L. 1. 3. n. 483., 1.
5. n. 14.; S. Th. 3. p. q. 80. a. 7.
° « Infertur non esse nisi venialem pollutionem, quae oritur ex
3.
colloquio non diuturno cum puella, vel levi aspectu, aut curiosa le­
ctione venialiter turpi ; quia, ut dictum est, cum causae istae leviter
influant, pollutio subsequens potius a causa naturali, quam ab illis
procedit ». L. 1. 3. n. 484. Si quis vero iustam causam habeat nihil
peccat. L. 1. 5. n 29. lusta causa est « quaevis causa rationabilis ne­
cessitatis, utilitatis, aut convenientiae ». L. 1. 3. n. 484., 1. 5. n. 29.
° A fortiori gravis abest culpa in illis actionibus, quae remote
4.
influunt, ct per accidens, cum sint extra genus luxuriae. Quamvis ergo
praevideatur secutura pollutio, aut prava commotio, licet equitare, non
modo necessitatis et utilitatis gratia, sed etiam causa recreationis ; de­
cumbere aliquo situ ad commodius quiescendum ; cibos calidos aut
potus moderate sumere, honestas ducere choreas, etc. L. 1. 3. n. 483.
Gravis abest culpa ; nam, an adsit culpa levis, in positione talium
causarum sine iusta ratione, ob effectum secuturum, controvertitur.
Negant Holzman aliique, « quia, ut dicunt, tum pollutio oritur potius
ex naturae infirmitate, quam ex causa illa, quae non nisi per acci­
dens, et remote ad pollutionem concurrit. Sed probabilius affirmant
Sanch., Less., aliique... quia sine causa rationali permittere pollutio­
nem semper videtur aliquid indecens et deordinatum ». L. 1. 3. n. 484.
— Sanch. de Matr. 1. 9. d. 45.; Sporer de Matr. n. 644. seqq. ;
Lessius 1. 4. c. 3. d. 14. n. 97.-103.
41. Quid voluntarium actuale, virtuale, habituale, interpretativum ?
— Voluntarium ratione ipsius actus voluntatis eiusque efficacitatis,
aliud est actuale seu formale, aliud virtuale, aliud habituale, aliud interprelativum. — Voluntarium actuale datur, cum quis actu aliquid vult,
cum actuali attentione ex parte intellectus, sive velit explicite, h. e.
clare et in particulari, sive implicite, h. e. in confuso, voluntate nempe
universali, vel quasi universali, quae ad hoc etiam obiectum extenditur.

42 Voluntarium virtuale trifariam patet. Voluntarium virtuale
primo est. quod perseverat in aliqua sui virtute, daturque quando non
amplius exsistit ipsa explicita et clara voluntas, seu intentio finis, sed
explicite tantum et clare exsistunt volitiones mediorum, quas ipsius
tinis remissiori gradu, volitiones. cum remissiori attentione, comitantur.

1
r

I. - DE NATURA HUMANI ACTUS

35

Sic quando sacerdos vult celebrare missam et dein sacras induit vestes,
accedit ad altare, et peragit alia consueta, quin amplius habeat claram
illam actualem voluntatem consecrandi, consecratio erit virtualiter vo­
luntaria, si omnia voluntarie peragenti confuse et remisse semper adest
attentio quaedam et voluntas consecrandi. Vel saltem actus tunc
remanent cogitativae sive aestimativae, qui primo gignuntur, cum mens
voluntati proponit suum obiectum, qui actus pergunt deinde in omnes
subséquentes actus induere. Cum mens illud apprehendit obiectum eius
simul apprehensio gignitur in cogitativa seu aestimativa, quae ad sen­
silem pertinet cognitionem, et sensilem movet appetitum et membra
exteriora ad motum.
Voluntarium virtuale deinde est, quod perseverat in opere ipso
exteriori, imperato a priori actu voluntatis, seu in voluntaria executionc mediorum, quae quis voluntarie adhibet vi seu virtute et impulsu
prioris intentionis pinis, licet quoad finem ne remissa quidem attentio
et volitio amplius exsistat. Sic virtualiter voluntaria erit itinerant! su­
scepta peregrinatio ad sanctuarium B. Virginis, licet ad eam in itinere
non amplius attendat, immo de rebus omnino diversis cogitet.
Voluntarium virtuale tertio est, quod perseverat in aliquo suo
effectu morali : sic, e. g., contractus, a procuratore initus, erit virtua­
liter voluntarius agenti principali, quod facultatem illi fecit suo no­
mine agendi. In effectu morali, ut excludatur effectus mere physicus,
in quem forte influit prior ille actus, voluntatis, qua physicus actus
est, puta, si, habita voluntate consecrandi, deinde dormiens somniando
consecres, consecratio nulla est. Non enim prior ille voluntatis actus
influit in hunc effectum, qua actus humanus, seu moralis est; sed mere
qua physica quaedam actio est. — S. Th. 3. p. q. 64. a. 8. ad 3.;
Lugo de Sacr. in gen. d. 8. s. 5. n. 87., de Fid. d. 1. n. 98., de
Poenit. d. 24. s. 4.; Laymann 1. 1. c. 2. c. 3. n. 4.

43. Voluntarium habituale illud est, quod fuit, sed neque in se
est, ne remisse quidem, nulla ad ipsum attentione perseverante ex
parte intellectus, neque in opere exteriori imperato, seu in exsecutione
mediorum, neque in positivo ullo effectu morali, sed est, moraliter lo­
quendo, in effectu mere negativo, quatenus nempe prior voluntas non
fuerit retractata. Hinc huiusmodi voluntas sufficit ad morales quos­
dam effectus. Sic, si adultus invalide baptizatus, rebaptizeretur dum
dormit, valet baptisma. Sic etiam « ad contrahendum, ait S. Alph. 1.
3. n. 769., non sufficit voluntas interpretati va seu conditionalis, Cf.
infra n. 773., sed requiritur voluntas actualis, aut virtualis, aut saltem

36

I. - DE NATURA HUMANI ACTUS

habita ct non retractata iuxta dicenda 1. 6. n. 324. ». Voluntarium
habituale aliquando dicitur voluntarium virtuale, quod revera volun­
tarium quoddam habituale est, prout ab actuali distinguitur. S. Th. 3.
p. q. 64. a. 8. ad 3. — Laymann 1. c.

44. Voluntarium interpretativum est actus voluntatis, qui neque
est, neque fuit, quia non adest, neque adfuit cognitio obiecti, sed esset,
si huiusmodi cognitio haberetur. — Ut voluntarium actuale et virtuale
est vera causa actus, qui ponitur, vi actualis vel praeteritae volitionis;
ita voluntarium habituale et interpretativum causa actus non est. Ha­
bituale facit, ut actus positive sit secundum voluntatem, e. g., susceptio
sacramenti a moribundo sensibus destituto, qui sanus sibi proposuerat
sacramentum in mortis periculo recipere. Interpretativum facit, ut
actus saltem non censeatur esse contra voluntatem. Fundamentum ipsius
est animi dispositio et inclinatio, ob rei convenientiam. Atque haec
de voluntario in seipso considerato. — Suarez tr. 2. d. 1. s. 4. n. 4.
45. Quid voluntarium expressum, tacitum, praesumptum, inlerpretativum ? — Si voluntarium consideratur prout exterius proditur
aliquo signo, distinguitur tunc voluntas expressa, tacita, praesumpta,
interpretative. — Voluntas expressa ea est, quae verbis, litteris, nu­
tibus, vel aliquo facto exteriori exprimitur. Haec alia est explicite
expressa, quando nempe quis signo exteriori aliquem voluntatis actum
clare et explicite, seu in particulari, manifestat ; alia est implicite ex­
pressa, cum quis aliquid signo exteriori velle manifestat, cum quo
aliud est connexum. Voluntas tacita ea est, quae silentio ipso mani­
festatur. Qui tacet consentire videtur, si potest nempe et debet loqui,
vel si de re simpliciter favorabili agatur, nisi tamen ex natura rei vel
ex iure expressus consensus exigatur. Hinc voluntarium tacitum suo
non caret effectu. Et valet licentia tacita, ut valet expressa. R. 43.
in 6.° — Voluntas praesumpta, ea est-, quae, licet a posteriori nobis
non innotescat signo aliquo exteriori, vel ipso silentio, a priori tamen
colligitur adesse. Adest enim causa aliqua sufficiens ita indicandi. —
Voluntas interpretativa ea est, quae cum reapse non adfuerit, neque
adsit, neque aliquo signo exteriori a posteriori, neque aliqua causa
sufficiente a priori colligitur adesse vel adfuisse, adest tamen aliqua
ratio sufficiens colligendi quod adesset, si obiecti cognitio haberetur.
Quare nemo voluntate tantum interpretativa peccat. Et ideo recte
confessarius absolutionem impertitur retinenti rem alienam bona fide,
si idem confessorius eum non monet propter hanc causam, quia nempe

I. - DE NATURA HUMANI ACTUS

37

rem sciens poenitens esse alienam adhuc retineret, et non restituereo.
- Struggl t. 1. q. 1. a. 2.
Voluntarium praesumptum aliquando ipso lure habetur, quands.
nempe in determinatis quibusdam casibus Ius a priori praesumit adt
fuisse voluntatis consensum. Sic antea, lure Canonico, filius tacenconsentire praesumebatur in sponsalia, a parentibus, pro ipso contracta
Sed haec praesumptio luris, in foro interno, cedit semper veritati;
eique cedit etiam, in foro externo, si possit probari. C. un. de Despons.
impub. in 6.°
46. Quodnam sit discrimen voluntatis praesumptae et interpretativae ? — Voluntas praesumpta confunditur saepe cum voluntate inlerpretativa. Saepe etiam illa ab hac distinguitur, distinguendo vo­
luntatem praesumptam de praesenti, quae proprie a nobis dicitur prae­
sumpta, et voluntatem praesumptam de futuro, quae proprie a nobis
dicitur interpretativa. Ut utriusque discrimen melius innotescat, res
hoc exemplo practico declarari potest. Vult religiosus in itinere, su­
periore absente, rem emere alicuius momenti, magnae utilitatis pro
tota communitate. Rem scribit superiori. Dum superior, epistola ac­
cepta, rescribit, occasio urget rem emendi et emit, responso ob tem­
poris defectum nondum accepto, affirmativum responsum praesumens
ex voluntate alias bene cognita superioris. Voluntatem habes hic sim­
pliciter praesumptam, vel praesumptam de praesenti. An autem supe­
rioris voluntas reapse adsit, vel falso adesse praesumatur, veritas ipsa
inspicienda est, quam superioris responsum postea acceptum declarabit.
Si vero eadem urget occasio rem emendi, quam maxime utilem com­
munitati, puta ingentem optimorum librorum copiam minimo pretio,
et nullum adest tempus absentem superiorem consulendi, ex eadem
tamen superioris voluntate alias bene cognita praesumit religiosus ille,
quod annueret, si rogaretur, et libros emit, pecunia pro itinere accepta,
monasterii utilitatem commodiori itineri praeferendo, voluntatem habes
praesumptam de futuro vel interpretativum. — L. 1. 3. n. 288. 700.,
1. 4. n. 18.; Laymann 1. c. n. 3.; Struggl 1. c. n. 20.; La-Croix
1. 4. n. 1324. seqq.

38

π. - DE IMPEDIMENTIS ACTUS HUMANI

II. - DE IMPEDIMENTIS ACTUS HUMANI

47. Quaenam sint impedimenta actus humani? — Ut ex dictis
constat, ad habendum actum humanum requiritur l.° exercitium in­
tellectus advertentis, 2.° exercitium liberum voluntatis, 3.° exercitium
aliarum facultatum a libera voluntate procedens. lam age, si factum
•
· ·
ipsum respiciamus, saepe nos agimus, quin sciamus quid revera fa­
cimus, putamus enim aliud agere. Item, saepe agimus impulsi a vehe­
menti aliqua passione concupiscentiae, vel oppressi a vehementi aliqua
passione timoris, et violentia nobis facta. In l.° casu videtur deesse
conditio requisita ex parte intellectus : in 2.° vero casu videtur deesse
conditio requisita ex parte voluntatis. Hic procul dubio impedimen­
tum actus humani habetur ; et quaestio movetur de ignorantia, de
concupiscentia et passione, de metu et de vi, an causent involuntarium.
Advertenliae enim obest ignorantia et error, deliberationi vis et metus,
ulrique concupiscentia et passio.
48. .4n ignorantia causet involuntarium?— Ignorantia, cum qua
quis agit, aut se habet causaliter relate ad id quod fit, aut se habet
mere concomitanter respectu illius quod fit. Concomitanter quidem se
habet, « quando ignorantia est de eo quod agitur; tamen etiamsi
sciretur, nihilominus ageretur. Tunc enim ignorantia non inducit ad
volendum, ut hoc fiat; sed accidit simul esse aliquid factum et igno­
ratum; sicut... cum aliquis vellet quidem occidere hostem; sed igno­
rans occidit cum, putans occidere cervum. Et talis ignorantia non
facit involuntarium (nempe contrarie), quia non causai aliquid, quod
sit refitignans voluntati; sed facit non voluntarium (seu involuntaiium
mere privative), quia non potest esse actu volitum, quod ignoratum
est ■>. S. 1 h. 1. ‘2. q. 6. a. 8. Facit autem non voluntarium, sive sit
ignorantia ista mere concomitans, involuntaria, sive sit non mere con­
comitans, voluntaria.
Discrimen tamen adest inter ignorantiam involuntariam et volun­
tariam, in casu : quia, concomitans involuntaria, cum simpliciter tollat
xoluntarium, facit simpliciter non voluntarium ; ignorantia vero con­
comitans voluntaria, cum simpliciter voluntarium non tollat, nam est
voluntaria! facit non voluntarium quidem in se, quod cum illa igno­
rantia fit sed voluntarium aliquo modo in causa. S. Th. de Malo
q. 3. a. S.

II. - DE IMPEDIMENTIS ACTUS HUMANI

39

Voluntarium in causa, quatenus nempe ignorantia est rei, quae
debebat cognosci, et forte quis sciens non faceret, quod ignorans facit.
Ac si certe sciens etiam faceret, voluntarium adhuc habetur indirecte
in causa, ratione illius pravae dispositionis, quam volita ignorantia
intactam relinquit, et ratione illius actionis e. g. venationis, quae causa
fuit actus consequentis e. g. homicidii. Ad rem Suarez in 1. 2. tr. 2.
d. 4. s. 2. n. 19. « Illa ignorantia non excusat a culpa: ergo nec
tollit voluntarium. Ille tenetur expellere illam ignorantiam ad evitan­
dum actum, et voluntarie hoc facere omittit, ergo voluntarie etiam
operatur saltem indirecte. Quare nihil refert quod haec ignorantia
non sit causa actus, et quod si adesset scientia, actus nihilominus
fieret, tum quia quamvis demus illum actum non esse voluntarium in
ignorantia tanquam in causa, erit tamem illa ignorantia conditio suf­
ficiens, ut ille actus sit voluntarius indirecte, quatenus homo tenetur
et potest illum vitare et non facit, nam quod esset facturus, existente
scientia, non excusat illum, sed potius quodammodo magis accusat,
quia illa est prava dispositio, et contraria obligationi, qua tenetur vi­
tare actum, tum etiam ille effectus est voluntarius in alio actu directe
volito, ut v. g. occisio hominis in venatione: ignorantia autem vo­
luntaria, quamvis sit concomitans, est ratio seu conditio, ut prior ille
actus venandi imprudenter seu incaute fiat, et consequenter, ut in illo
censeatur volitus effectus inde secutus ». Sane, non obstante illa prava
dispositione, adhuc tunc, imo multo magis, tenebatur ille scire, et
sciens, forte, non obstante prava illa dispositione, immane delictum,
oculis apertis, non commississet. — S. Th. 1. 2. q. 6. a. 3.; Billuart
de Act. hum. diss. 1. art. 6. dico 3.°
Si ignorantia non est mere concomitans, seu non se habet mere
concomitanter relate ad id quod agitur ; sed est causant, seu se habet
causaliter, nempe est causa faciendi id quod fit, tunc ista ignorantia
aut est voluntaria, seu consequens liberum voluntatis actum, aut non
est voluntaria seu antecedens liberum voluntatis actum. Liberum vo­
luntatis actum, nempe de ipsa ignorantia, non de eo, quod deinde
ex ipsa ignorantia fit. « Consequenter autem, ait S. Th. ib., se habet
ignorantia ad voluntatem, in quantum est voluntaria ». Quando igitur
huiusmodi ignorantia est causa faciendi id quod agitur, « cum ipsa
sit voluntaria... non potest causare simpliciter involuntarium (scilicet
contrarie; cum id quod fit sit voluntarium in causa, unde procedit,
i. e. in illa ignorantia volita): causât tamen secundum quid involun­
tarium, in quantum praecedit motum voluntatis ad aliquid agendum,
qui non esset, scientia praesente », ib. ; idest, licet ille motus volun­

40

π.

DE IMPEDIMENTIS ACTUS HUMANI

tatis voluntarius sit in causa, in se tamen est omnino involuntarius ;
non esset enim, si scientia adesset. — L. 1. 5 n. 4.
Si vero ignorantia causans, seu quae est causa faciendi id quod
fit, non est voluntaria, seu est antecedens, tunc ignorantia causât in­
voluntarium simpliciter, cum illud quod fit, eo ipso quod ab ignoran­
tia causatur, scientia praesente, non esset, adeoque contra volunta­
tem est. Neque vero in se est illud volitum ; neque ullo modo volitum
in causa. Ergo manet totaliter seu simpliciter involuntarium. « Antecedenter autem, ait S. D. ib., se habet ad voluntatem ignorantia, quando
non est voluntaria, et tamen est causa volendi, quod alias non vellet;
sicut cum aliquis homo ignorat aliquam circumstantiam actus, quam
non tenebatur scire, et ex hoc aliquid agit, quod non faceret, si sci­
ret: puta cum aliquis, diligentia adhibita, nesciens aliquem transire
per viam, proiicit sagittam, cum qua interficit transeuntem. Et talis
ignorantia causât involuntarium simpliciter ». — S. Th. 1. 2. q. 76. a. 1.
Quoad amentes, certo semper non constat, eos in actu peccati
satis sui compotes non esse. Neque item constat, utrum ii qui hypnotizantur, et in somno hypnotico prava hypnotizantis exsequuntur iussa,
satis etiam sui compotes non sint. Sed in his voluntarium facile esse
potest in causa.

49, Utrum ignorantia reddat actum obieclive nullum? — R. Ne­
gative. Ratio est, quia falsa nostra existimatio immutare non potest
obiectivam rei veritatem. Et sic infidelis, qui baptizans existimat ho­
minem revera baptismo non iustificari, si tamen intentionem habet
faciendi quod facit Ecclesia, valide baptizat. Sacerdos baptizans in
casu necessitatis aqua, quam naturalem falso non existimat, si aqua
vere est naturalis, valide baptizat. Parochus qui matrimonio interest,
ialso putans se indigere adhuc speciali quadam episcopi delegatione
quam non habet, valide illi assistit. — Consequenter dicendum ex igno­
rantia actum obiective nullum non convalidari. Quare, si confessarius
ignorans casus reservatos ab eis absolvit, ab ipsis minime revera absolvit.
— Bonae, de Sacram, d. 1. q. 2. p. 1. n. 28.; Sporer de Matr. n. 48.
50. .-In ignotantia sit semper peccatum. — Ignorantia alia est
invincibilis, alia vincibilis. — Ignorantia invincibilis locum habet, cum
quis nihil prorsus de re ipsa, et de obligatione inquirendi suspicatur;
vel licet in suspicionem rei, et obligationis inquirendi, inciderit, post
adhibitam tamen moralem diligentiam, rem noscere non potuit. Post
motalcm diligentiam ; non enim necesse est, ut diligentia adhibenda
sit maxima; sed sufficit, ut sit communis et ordinaria, personae ac rei,

II. - DE IMPEDIMENTIS ACTUS HUMANI

41

de qua agatur, proportionata. — Ignorantia vincibilis habetur, cum
quis non solum in dubium venit rei, et obligationis inquirendi, sed
occasionem praeterea habet in rei notitiam deveniendi, eam tamen vo­
luntarie praetermittit. — L. 1. 1. n. 3.
Ignorantia antecedens semper invincibilis est: sed non omnis igno­
rantia invincibilis, antecedens est. Etiam ignorantia mere concomitans,
invincibilis est. S. Th. 1. 2. q. 6. a. 8.
Ignorantia invincibilis involuntaria est ; vincibilis vero voluntaria.
— Ignorantia vincibilis, alia est directe voluntaria, alia indirecte vo­
luntaria, alia voluntaria per accidens. — Ignorantia directe voluntaria
dicitur ignorantia affectata. Haec habetur, cum quis data opera vult
ignorare, sive ob discendi taedium, sive ut liberius peccet, vel ut
excusationem habeat, vel ut simpliciter non retrahatur a peccato. —
Ignorantia indirecte voluntaria habetur, cum quis omittit adhibere stu­
dium ad cognoscendum, seu negligit addiscere ob meram pigritiam
seu desidiam, ob addiscendi laborem, ob alias occupationes. Huiusmodi ignorantia dupliciter distinguitur, nimirum in crassam seu supi­
nam, et in pure vincibilem. Crassa sive supina est in eo, qui licet
ignorantiam studiose non quaerat, nullam tamen vel fere nullam adhi­
bet diligentiam, ut eam sibi comparet notitiam, quam iuxta sua con­
ditionem habere potest. Pure vincibilis est, cum quis aliquam adhibet
diligentiam pro veritate cognoscenda, sed modicam et minime suffi­
cientem, inspecta qualitate personae, et gravitate rei. — Ignorantia
tandem voluntaria per accidens, illa est quae non intenditur, et prae­
ter intentionem est, et quae habetur, « cum quis directe vel indirecte
vult aliquid, ad quod ignorantia sequitur. Directe quidem, sicut appa­
ret in ebrio, qui vult superflue vinum potare, per quod privatur ra­
tionis usu; indirecte autem, cum aliquis negligit repellere insurgentes
passionis motus, qui percrescentes ligant rationis usum in particulari
eligibili ». S. Th. de Malo q. 3. a. 8. — Ignorantiae aequiparantur
oblivio, inconsideratio, inadvertentia. Quare idem morale indicium de
his ferendum est ac de simplici ignorantia. — Suarez tr. 2. d. 4.
s. 3.; L. 1. 1. n. 169.; S. Th. 1. 2. q. 6. a. 9., q. 76. a. 3.
Ignorantia tandem alia est iuris, qua ignoratur lex vel praece­
ptum, ut si quis nesciat invalide contrahi matrimonium cum affine;
alia est facti, qua ignoratur factum, ut si quis, contrahens matrimo­
nium cum affine, ignorat eam esse affinem ; alia est poenae, qua quis
poenam additam legi ignorat, ut si quis clericum percutiens ignoret
illi percussioni adnexam esse excommunicationem.
Ignorantia invincibilis non est peccatum ; ignorantia autem vin-

42

II. - DE IMPEDIMENTIS ACTUS HUMANI

cibilis est peccatum, si sit eorum, quae aliquis scire tenetur, non au­
tem si sit eorum, quae quis scire non tenetur. Ratio l.ac p. est, quia
ignorantia invincibilis dicitur, quia studio superari non potest. Atqui
non imputatur homini ad negligentiam, si nesciat ea, quae scire non
potest. Ergo talis ignorantia, cum non sit voluntaria, eo quod non
est in potestate nostra eam repellere, non est peccatum. Ratio 2.ae p.
est, quod quicuinque negligit habere vel facere id, quod tenetur ha­
bere vel facere, peccat peccato omissionis. Unde propter negligentiam
ignorantia eorum, quae aliquis scire tenetur, est peccatum. — Pecca­
tum ergo erit illa ignorare, sine quorum scientia non potest quis de­
bitum actum recte exercere. Unde omnes tenentur scire communiter
ea, quae sunt fidei et universalia iuris praecepta: singuli autem ea
quae ad eorum statum vel officium spectant. Quaedam vero sunt, quae
etsi aliquis natus est scire, non tamen ea scire tenetur, sicut theore­
mata geometriae, et contingentia particularia, nisi inparticulari
casu
forte occurrente. — S. Aug. 1. 3. de lib. arb. c. 19.;
Suarez in 3.
p. t. 5. d. 4. s. 8. n. 18.; S. Th. 1. 2. q. 19. a. 6., q. 76. a. 2.
3., Quodl. 1. a. 19., Quodl. 8. a. 15.; L. 1. 5. n. 4.26., seqq. ;
Wirceburg. c. 1. a. 3.; E. M.

51. Utrum ignorantia diminuat peccatum? — Ignorantia anteccdens, invincibilis, efficax, seu causa peccati, « quae totaliter a peccato
excusat, quia totaliter voluntarium tollit, peccatum non minuit, sed
omnino aufert ». S. Th. 1. 2. q. 76. a. 4. — « Ignorantia, quae non
est causa peccati, sed concomitante)· se habet ad peccatum, nec minuit
peccatum, nec auget ». S. Th. 1. c., cum nihil influat in actum pec­
cati ; neque consequenter auferat peccatum, quatenus illud non reddat
involuntarium; sed aufert tantum, quatenus illud non voluntarium red­
dat. S. Th. 1. c. a. 3. Sed Cf. 48. — Ignorantia consequens pure vin­
cibilis, vel etiam crassa seu supina, efficax, seu causa peccati « dimi­
nuit voluntarium et per consequens peccatum ». S. Th. 1. c. Habetur
enim voluntarium tantum indirecte seu in causa.
Ignorantia consequens affectata, efficax, seu causa peccati « vide­
tur augere voluntarium et peccatum; ex intentione enim voluntatis ad
peccandum provenit quod aliquis vult subire ignorantiae damnum pro­
pter libertatem peccandi ». Ita S. Th. 1. c. a. 3. aliique. Alii vero
negant, et horum sententia, ait S. Alph. H. A. tr. 19. n. 8., reapse
improbabilis dici nequit. Nam qui legem transgreditur sciens prudens
illam aperte contemnit; qui ignorantiam affectat, legem adhuc aliquan­
tulum vereri videtur. — Sed distinguendum est; nam huiusmodi igno­

9

Π. - DE IMPEDIMENTIS ACTUS HUMANI

43

rantia potest procedere ex variis affectibus et motivis. Si quis igno­
rantiam affectat ob taedium addiscendi vel non praecise ne retrahatur
a peccato, sed ne retrahatur a tali actione, cui valde adhaeret, vel
etiam ne retrahatur a peccato, peccatum inde non augetur. Nam igno­
rantia per se imminuit rationem actus humani, et formalem contem­
ptum legis. Insuper, si ideo iste vult ignorare, ne retrahatur a pec­
cato ; ergo, si sciret forte reapse retraheretur a peccato. Ergo illa
ignorantia ostendit voluntatem non adeo firmatam in tali peccato. Si
quis vero ignorantiam affectat, quia ipsum absolute vult peccatum,
sive reapse prohibeatur sive non, peccatum tunc augetur, quia illa
ignorantia est signum et magni affectus ad peccatum, et maioris con­
temptus ; cum, tanto affectu, peccatum prosequatur ut dispendium
etiam pati velit ignorantiae, et sic peccare, licet forte res in se pec­
catum non sil. Quare licet illa etiam ignorantia excuset, quia semper
occultat conditionem operis, accusat tamen et auget peccatum, ratione
causae suae. — Lue. 23., 34.; Act. 3., 17.; Suarez tr. 2. d. 4. s. 2.;
Lugo de Poenit. d. 16. s. 4. n. 183.; Struggl 1. c. n. 36.
Cum peccata, quae ex ignorantia procedunt, sint tantum volun­
taria in causa, et non aliam consequenter malitiam habeant quam
malitiam, quae adfuit in ipsa causa ponenda, gravitas vel levitas pec­
cati quod ex ipsa sequitur, ex ipsa est desumenda, non ex gravitate
vel levitate rei, quae ex ea derivatur. Haec enim in tantum est volun­
taria et culpabilis in quantum est voluntaria et culpabilis ipsa igno­
rantia. Et sic ex leviter culpabili ignorantia medici vel coniessarii,
graves consequi possunt effectus, qui consequenter gravem non infe­
runt culpam.

52. An ignorantia, vincibilis legis sil peccatum per se speciale?
— R. Negative. Omnis enim lex sui observationem praecipiens, im­
plicite quidem praecipit eiusdem legis cognitionem. Verum hanc non
praecipit, nisi in ordine ad opus, quod faciendum vel omittendum
praecipitur. Ergo ignorantia illa vincibilis legis speciem accipit ab ipsa
legis transgressione, cuius causam vel periculum praebet. — Idque
locum habet etiam quoad ignorantiam articulorum fidei. Nam licet
eorum notitia, uti habet communior opinio, speciali praecepto et per
seipsam praecipiatur, atque ideo, sistendo in ipsa obligatione sciendi,
est per se culpabilis talis ignorantia, hoc tamen peccatum eiusdem fidei
virtuti oppositum est. Malitia enim peccati contra fidem in eo est,
quod aliquis offendit auctoritatem loquentis non credendo. Hae« autem
irreverentia invenitur non solum quando aliquis scienter dissentit a

44

II. - DE IMPEDIMENTIS ACTUS HUMANI

Deo loquente; sed etiam quando aliquis culpabiliter negligit exami­
nare, an sit doctrina Dei, et ob eam negligentiam dissentit iis, quae
a Deo dicuntur. — Lugo de Poenit. d. 16. n. 182. seqq ; Laymann
1. 1. tr. 2. c. 4. n. 10.; Viva de Act. hum. q. 3. a. ult.

53. An habendae sini tanquam humanae, adeoque impulabiles
sini actiones, quas quis facit ex contracto habitu ? — Habitus, quae­
dam est animi dispositio, qua aliquid agitur cum opus est, et, si actibus
acquiritur, acquisitus dicitur. Hinc habitus specialem quandam con­
tinet ad actum propensionem. S. Th. 1. 2. q. 49. — lam vero spe­
culative: Humanae sunt, et impulabiles, si eas advertat, in se; secus
in causa tantum, quamdiu tamen eas quis ex habitu secuturas, saltem
in confuso praeviderit cum habitum contrahebat, habitum non retracta­
verit, nec extirpate conetur. Practice: « Huiusmodi peccatores male
habituati, quamvis habeant cognitionem minus expeditam, quam alii,
semper tamen habent cognitionem aliquam actualem suorum criminum
sufficientem ad reddendos actus deliberatos et mortales ». L. 5. n. 4.
par. Tertio, 1. 3. n. 127., tr. de Act. hum. XIV. — « Manifestum
est, quod qui peccat ex habitu, peccat ex certa malitia ». S. Th. 1.
2. q. 78. a. 2. « Dicitur ex certa malitia vel industria peccare quasi
scienter malum eligens », S. Th. 1. c. a. 1., pleno voluntatis attectu.
Qui enim consuetudinem peccati negligit emendare, peccatum diligere
et fovere convincitur, habitum libere acquisitum libere conservans ; ex
quo voluntas maiori promptitudine et propensione feratur in actum.
Unde voluntarium augetur, licet imminuatur liberum. Idque valet,
sive habitus sit malus, sive bonus. Huiusmodi autem peccatum « ex
certa malitia, secundum quod provenit ex inclinatione habitus non
est speciale peccatum, sed quaedam generalis conditio peccati ». S. Th.
2. 2. q. 14. a. 1. ad 3., 1. 2. q. 73. a. 4.
34. An concupiscentia causel involuntarium ?— Distinguitur sen­
silis appetitus in concupiscibilem et irascibilem. Concupiscibilis est,
per quem ea, quae per imaginationem bona vel mala repraesentantur,
inhiat aut refugit. Irascibilis est, per quem submovere nititur ea, quae
sibi obstant illa inhianti vel haec fugienti. S. Th. 1. 2. q. 23. —
Concupiscentiae nomine intelligitur hic motus quicumque appetitus
sensitivi, qui fertur in bonum vel malum refugit, sibi proprium. Quae
autem dicuntur de affectione sensilis appetitus facile applicari possunt
affectui voluntatis ; ut enim ex sensili concupiscentia causari potest
voluntatis motus, ita unus voluntatis affectus ex alio ipsius voluntatis
affectu causari potest Et sic ex amore filiorum, Dei. honoris, aliquis

II. - DE IMPEDIMENTIS ACTUS HUMANI

45

voluntarie aggreditur pericula, quae voluntas tanto erit ferventior,
quanto ille affectus fuerit maior.
Concupiscentia alia est antecedens, alia est consequens. Illa libe­
rum voluntatis actum antecedit, et consequenter mere naturaliter exci­
tatur. Ista liberum voluntatis actum consequitur. Illa trahit et inclinat
rationem et voluntatem. Ista ex voluntate redundat. Illa voluntaria
non est, ista voluntaria est, vel in se, si eam voluntas ex industria
velit et excitet ; vel in causa, si naturaliter ex libero voluntatis actu
resultat. « Appetitus sensitivus, ait S. Th. 1. 2. q. 77. a. 6., potest
se habere ad liberum arbitrium et antecedcnter et consequenter. Antecedenter quidem, secundum quod passio appetitus sensitivi trahit vel
inclinat rationem vel voluntatem. Consequenter autem, secundum quod
motus superiorum virium, si sint vehementes redundat in inferiores.
Non enim potest voluntas intense moveri in aliquid, quin excitetur
aliqua passio in appetitu sensitivo ».
Concupiscentia antecedens minuit voluntarium tum in ratione volun­
tarii, tum in ratione liberi. Quare actus, ex ea procedens, eo minus
voluntarius est sub utraque ratione, quo magis illa est intensior. —
Ratio l.ao p. est, quia actus eatenus est voluntarius, quatenus est a
principio intrinseco. Atqui concupiscentia extrinseca voluntati est.
Ergo actus ex eius impulsu procedens minus voluntarius est in ra­
tione voluntarii. Hinc S. Th. 1. 2. q. 77. a. 6, ad 3. inquit: « Di­
cendum, quod etsi motus voluntatis sit intensior ex passione incitatus;
non tamen ita est voluntatis proprius, sicut si sola ratione moveretur
ad peccandum ». Et ib. in c.. « Actus in tantum est peccatum in
quantum est voluntarius, et in nobis existens. Esse autem aliquid in
nobis dicitur per rationem et voluntatem. Unde quanto ratio et vo­
luntas ex se aliquid agunt, non ex impulsu passionis, magis est volun­
tarium et in nobis existens ». — Ratio 2.ao p. est, quia actus tanto
minus est voluntarius in ratione liberi, quanto minus habet depen­
dentiae ex parte liberae voluntatis et advertentiae ex parte rationis.
Atqui cum vehementior est passio praecedens, tanto minor est depen­
dentia huius actus consequentis ex voluntate libere se determinante,
et ex ratione considerante. Nam libera voluntas, quanto magis invenit
animum iam propendentem per passionem tanto minus ipsa in actus
consequentis determinatiônem influit. Deinde, licet directe nequeat
passio influere in indicium, potest tamen indirecte influere tripliciter:
l.° Per quandam distractionem, minor est enim ad singula sensus,
cum pluribus intendit. 2.° Per quandam contrarietatem, quatenus in­
clinat ad contraria eius, quod deberet indicari, et animus evadit debilis

46

IL - DE IMPEDIMENTIS ACTUS HUMANI

ct imbecillis. 3.° Per immutationem corporalem ; pervertit enim phan­
tasiam, quae se non praestat rectis operationibus intellectus, ut in insanis
et furentibus ex passionum vehementia videre est.
Quamvis vero ex antecedenti concupiscentia voluntatis actus minus
voluntarius sit, evadit tamen intensior et facilior; quia illa volunta­
tem inclinat ad volendum. Ac prout maior est passio eo faciliorem
reddit voluntatis conatum. Et sic milites ex spe gloriae, parentes et
amici ex amore filiorum et amicorum molesta quaeque iucunde per­
ferunt. — S. Th. 1. 2. q. 6. a. 7. ad 3., q. 10. a. 3., q. 33. a. 3.,
q. 48. a. 3., q. 73. a. 6. ad 2., q. 77. a. 1.2. 3. 6. 7., 2. 2. q 154.
a. 3. ad 1., q. 158. a. 3. ad 2.; Suarez tr. 2. d. 3. s. 3. 4.
Concupiscentia consequens praesupponit actum tanto magis vo­
luntarium quanto ipsa intensior est. — Ratio est, quia concupiscentia
consequens excitatur in nobis consequenter ad actum voluntatis libere
sese determinantis. Quare sive excitetur naturaliter, per quandam re­
dundantiam in partem inferiorem ex superiore; sive excitetur volun­
tarie, vel indirecte per voluntariam negligentiam et omissionem repressi on is motuum exurgentium, vel directe data opera et studiose
motus excitando in inferiore parte ; concupiscentia utpote consequens,
et non praecedens liberum voluntatis actum, unde procedit, non potest
in ipsum ullum causalitatis influxum exercere ; sed eundem voluntatis
actum praesupponit, qui influxum potius in ipsam exercet. Et, si sermo
iterum sit de concupiscentia, quae sive voluntarie, sive naturaliter, ex
ipso voluntatis actu excitatur, cum effectus proportionatus esse debeat
suae causae, eamque superare non possit, concupiscentia consequens
non diminuit voluntarium, sed magis auget, quatenus nempe significat
et demonstrat maiorem voluntatis propensionem ct inclinationem ad
actum. — S. Th. 1. 2. q. 24. a. 3. ad 1., q. 73. a. 6. ad 2., q.
77. a. 6.
Concupiscentia consequens> quae ex mera naturali resultantia et
redundantia exoriatur partis superioris in inferiorem, illud quod ex
ipsa procedit, reddit voluntarium et magis voluntarium in causa, quo
ipsa interior est. eo ipso quod ipsa a voluntate procedat. Illud vero
reddit minus in se voluntarium, cum rationem semper aliquo modo
obnubilet, et liberum voluntatis exercitium aliquo modo impediat.
Concupiscentia vero consequens directe excitata ad agendum, v. g. si
quis odium ex industria in se excitat contra inimicum, acceptas iniurias animo revolvendo, ut vindictam pertinacius appetat ct maiori
exequatur audacia, illud quod cx ea procedit magis voluntarium sim­
pliciter reddit, quia passio illa directe voluntarie excitata est signum

π.

DE IMPEDIMENTIS ACTUS HUMANI

47

quod motus voluntatis sit fortior. S. Th. de Malo q. 3. a. 10. 11.,
1. 2. q. 24. a. 3. ad 1. 3. — E. M.

55. An passio diminuat peccatum ? — Passio hic dicitur motus
sensilis appetitus, quasi vi et impetu quodam animum abripiens, ita
ut hic quasi sub eius influxu pati videatur. — « Dicendum, quod
peccatum essentialiter consistit in actu liberi arbitrii, quod est facultas
voluntatis et rationis. Passio autem est motus appetitus sensitivi. Si
igitur accipitur passio, secundum quod praecedit actum peccati, sic
necesse est. quod diminuat peccatum. Actus enim in tantum est pec­
catum in quantum est voluntarius... Et secundum hoc passio minuit
peccatum in quantum minuit voluntarium. Passio autem consequens
non diminuit peccatum, sed magis auget, vel potius est signum ma­
gnitudinis eius, in quantum scilicet demonstrat intensionem voluntatis
ad actum peccati. Et sic verum est, quod quanto aliquis maiori li­
bidine, vel concupiscentia peccat, tanto magis peccat ». S. Th. 1. 2.
q. 79. a. 6., q. 24. a. 3. Cf. n. praec. ; L. 1. 5. n. 23.
56. Resolves: Hinc sequitur, quod eo magis peccatum minuitur,
quo vehementior est passio antecedens. « Dicendum, quod de ratione
peccati est, quod sit voluntarium, voluntarium autem dicitur, cuius
principium est in ipso agente. Et ideo quanto principium eius magis
augetur, tanto etiam peccatum fit gravius; quanto autem principium
exterius magis augetur, tanto peccatum fit levius. Passio autem est
principium extrinsecum voluntati, motus autem voluntatis est princi­
pium intrinsecum. Et ideo quanto motus voluntatis fuerit fortior ad
peccandum, tanto (peccatum) fit minus ». S. Th. de Malo q. 1. a. 11.
ad 3. — Actus vero ex consequenti concupiscentia procedens, eo magis
voluntarius et maius peccatum est, quo illa maior est. « Si sub con­
cupiscentia includatur etiam ipse motus voluntatis, sic ubi est maior
concupiscentia est maius peccatum ». S. Th. 1. 2. q. 73. a. 6. ad 2.

57. An passio totaliter excuset a peccato ? — « Dicendum, quod
secundum hoc solum actus aliquis, qui de genere suo est malus to­
taliter a peccato excusatur, quod totaliter involuntarius redditur. Unde,
si sit talis passio, quae totaliter involuntarium reddat actum sequen­
tem, totaliter a peccato excusat ; alioquin non totaliter... Passio quan­
doque quidem est tanta, quod totaliter aufert usum rationis: sicut
patet in his, qui propter amorem vel iram insaniunt. Et tunc, si talis
passio a principio fuerit voluntaria, imputatur actus ad peccatum ;
quia est voluntarius in sua causa... Si vero causa non fuerit volun­

48

II. - DE IMPEDIMENTIS ACTUS HUMANI

taria, sed naturalis, puta cum aliquis ex aegritudine, vel aliqua huiusmodi causa incidit in talem passionem, quae totaliter aufert usum
rationis, actus omnino redditur involuntarius, et per consequens to­
taliter a peccato excusatur. Quandoque vero passio non est tanta
quod totaliter intercipiat usum rationis ; et tunc ratio potest passionem
excludere, divertendo ad alias cogitationes, vel impedire, ne suum
consequatur effectum; quia membra non applicantur operi, nisi per
consensum rationis. Unde talis passio non totaliter excusat a peccato ».
S. Th. 1. 2. q. 77. a. 7., q. 6. a. 7. ad. 3., q. 10. a. 3.

58. An primi pravae concupiscentiae motus sint semper peccata,
et qualia ? — Nullum dubium esse potest, quod primi pravae con­
cupiscentiae motus sint peccata, et peccata mortalia, agitur enim de re
gravi, si illis exurgentibus voluntas sequenti tempore consentiat, et con­
sentiendo morose in illis delectetur, sive longa, sive brevi et brevissima
mora. Actus enim est de re graviter turpi, et plene deliberatus : et ille
primus concupiscentiae motus, licet independenter omnino a voluntate
excitatus fuerit, accedente voluntatis consensu, iam actus imperatus in
sui mora et permanentia incipit esse. — Nullum dubium item est,
quod primi pravae concupiscentiae motus naturaliter excitati et inde­
pendenter a voluntate, quae deinde pro viribus illis dissentit et resistit,
nullo modo peccata sunt. Actus enim sunt omnino involuntarii : et sine
voluntario peccatum non est. Imino meritum inde est voluntati repu­
gnanti. « Primus motus, ait S. Th. 2. d. 40. q. 1. a. 4. ad 3., non
habet rationem culpae, nisi secundum quod aliquo modo est in po­
testate voluntatis. Unde, quando voluntas non repugnat, habet ratio­
nem peccati. Sed quando voluntas iam repugnare incipit, tunc homo
meretur ». — Si tandem voluntas, exurgente primo concupiscentiae
motu, neque consentit neque dissentit; sed permittit, non illum pro­
hibens, iam rationem habet peccati huiusmodi motus, quia aliquo modo
est in potestate voluntatis. Ille enim motus iam contra et praeter vo­
luntatem. haud sane intendentem, sed saltem permittentem, non est.
Peccatum autem non mortale, sed leve est. Etenim peccatum mortale
est in aversione a Deo, quae haberi non potest sine ratione, sese a
Deo avertente per deliberationem, quae aversio hic non habetur. Ergo
illud peccatum mortale non est, sed veniale. Peccatum enim est ; si­
quidem inordinatio quaedam est contra naturalem honestatem. S. Th.
2. D. 24. q. 3. a. 2.. Quodl. 4. a. 21.; E. M.
39. An metus causet involuntarium ? — Timor est, instantis vel
futuri periculi causa, mentis trepidatio. L. 1. Quod metus etc. _ Di-

49

II. - DE IMPEDIMENTIS ACTUS HUMANI

vidîtur primo in levem et gravem. Primus habetur, aut cum malum
instans, vel futurum, leve est: aut cum, licet grave sit, parum tamen
probabile est; secundus, cum grave est malum, valde probabile, vel
certum. Grave autem est malum, vel absolute, vel relative. Absolute
grave, quod et in virum constantem timorem incutit sui, locum habet
cum malum, quod timetur, in se grave est, et communiter tale re­
putatur, ut mors, mutilatio, etc. Relative, cum malum, quod timetur,
grave secundum se non est, est autem tale respectu huius vel illius.
— Dividitur praeterea metus in intrinsecum et extrinsecum, ratione
causae, unde proficiscitur. Metus intrinsecus est, qui exoritur ex in­
trinseca ipsius subiecti dispositione, ex cuiusque nempe propria cor­
poris aut animi infirmitate. Timor mortis, ex gravi morbo excitatus,
timor intrinsecus est, quippe qui exoritur, tamquam ex causa, ex in­
firmitate, quae in ipso subiecto timoris est. Metus extrinsecus est, qui
ab extrinseca causa excitatur, sive causa haec sit naturalis seu neces­
saria, sive sit causa moralis seu libera ; ut item metus mortis ex nau­
fragio, vel ex latrone obviam occurrente.
Metus extrinsecus a causa morali seu libera incussus in iustum
et iniustum subdividitur, prout ea ius habeat vel non habeat metum
inferendi ; ut metus, a indice vel grassatore incussus. Ac sive iuste
sive iniuste metus incussus sit, potest talis metus simpliciter incuti
ad aliquid obtinendum, vel ad malum aliquod inferendum, ut in la­
tronibus mortem minantibus, nisi quis det ea quae habet, vel in ini­
mico mortem in vindictam item minitanti; et potest incuti ad con­
sensum in certam quandam rem extorquendum, e. g., in sponsalia,
in matrimonium, in contractum, etc.
Metus speciali nomine, appellatur revcrentialis, cum metus est,
ne superior offendatur, vel quo quis veretur resistere ei, cui subiicitur,
nempe patri, matri, avo, socero, marito, regi, domino, praelato, tu­
tori et curatori ; itemquc patruo, aut patrueli, vel fratri maiori, si
cum cis metum passus habitet, et ab ipsis alimenta recipiat. « Pontius
merito ait, metum reverentialem per se esse gravem, quia aliud est
operari ex reverentia superiori debita, aliud ex metu reverentiali, qui
necessario induit timorem alicuius gravis damni imminentis ex obedientia non praestita, puta diuturnae indignationis, etc. ». L. 1. 3.
n. 717. Indignatio profecto patris, domini, etc. malum est ; et, si diu­
turna sit, malum grave est. Quare, seclusis etiam aliis malis, v. g.,
verberibus, minis, etc. metus reverentialis per se gravis est. — L. 1.
5. n. 20., 1. 6. n. 1056.; C. H. 1267.; C. G. 111. 11112.; C. I.
1111., seqq. ; C. L. 666.
Bucclroni. Iasi theol. moralis

1.

i

50

π. - DE IMPEDIMENTIS ACTUS HUMANI

« Aliud est aliquid operari cum metu, aliud vero ex metu·, nam
primum dicit concomitantium; unde quod ita fit, licet sit absolute
voluntarium, tamen illud voluntarium non oritur ex metu, sed potius
opponitur, et vincit ipsum metum, quod est signum magnae volun­
tatis: ut quando Christus Dominus progrediebatur ad mortem, me­
tuens illam, summa voluntate illam amplectebatur, quae non oriebatur
ex timore Patris et hominum, et ideo vincebat naturalem timorem.
At vero fieri ex metu significat, quod metus ipse inducit ad volen­
dum, seu faciendum aliquid, et tunc metus est causa talis voluntarii,
eo modo, quo inter actus voluntatis intentio est causa electionis, et
amor boni est causa odii oppositi mali : nam ad hunc modum in
praesenti, quando quis timet mortem, decernit et intendit illam fugere;
et ex vi huius decreti eligit hoc medium, v. g., proficere merces in
mare, et ad hanc electionem sequitur usus, seu exeeutio. Ergo de
primo ad ultimum metus fuit causa excitans et applicans voluntatem
ad illum actum efficacem, quo imperavit illam actionem exteriorem ».
Suarez tr. 2. d. 3. s. 1. n. 6.
Porro illa, quae ex metu fiunt, magis sunt voluntaria quam in­
voluntaria; sunt enim voluntaria simpliciter, involuntaria autem se­
cundum quid. Nam unumquodque est simpliciter tale, prout est in
actu. Atqui hic actus, prout hic et nunc exercetur, est simpliciter
volitus; quia, licet talis actio per se considerata non sit amabilis
simpliciter, tamen hic et nunc proponitur ut absolute eligenda, tanquam medium conveniens ad evitandum maius malum. Ergo sub ea
ratione est hic et nunc simpliciter voluntaria. Indicium enim de vo­
luntario est ferendum, considerata re in particulari cum omnibus cir­
cumstantiis, et non per abstractionem seu praecisionem intellectus.
« Sed quod accipiatur id, quod per metum fit, ut extra hunc casum
existens, prout repugnat voluntati, hoc non est nisi secundum ratio­
nem tantum, et ideo est involuntarium secundum quid, i. e. prout
consideratur extra hunc casum existens ». « Illud ergo, quod per
metum agitur, absque conditione est voluntarium, i. e. secundum quod
actu agitur ; sed involuntarium est sub conditione, i. c. si talis metus,
non immineret ». S. Th. 1. 2. q. 6. a. 6. « Et, quia actus in parti­
cularibus sunt ideo simpliciter voluntarium est, secundum quid invo­
luntarium ». S. Th. S. q. 47. a. 1., Quodl. 5. a. 10. — Suarez tr.
2. d. 3. s. 1. 2.
(10. Nota : Metus levis regulariter non censetur causa agendi :
quia facile repelli et contemni potest. Interdum tamen bene esse po-

II. - DE IMPEDIMENTIS ACTUS HUMANI

51

test causa agendi. Et sic subditus, non audens prae reverentia con­
tradicere superiori invitus ab eo ad agendum determinatur.
Illa, quae fiunt ex metu, sunt involuntaria secundum quid, cum
res est in se mala, sed bona dumtaxat in praesentibus circumstantiis,
ut patet in exemplo allato proiectionis mercium pro mercatore, quae
in se mala est illi ; et bona illi est in praesenti circumstantia nau­
fragii. Verum, si res est in se bona, ita ut talis sit, abstrahendo etiam
a praesentibus circumstantiis, tunc ille qui operatur ex metu, potest
perfecta voluntatis inclinatione, in eam rem ferri, ita ut voluntarium
simpliciter habeatur, quin simul habeatur involuntarium secundum
quid. Et sic, qui ex metu supernatural! gehennae vult abstinere a
peccato, voluntarium simpliciter habet sine involuntario admixto, quia
divinae legis observatio est simpliciter bona in se, abstrahendo etiam
ab illa circumstantia metus divinorum indiciorum. Insuper, « qui vult
servare praeceptum ex timore inferni, si intelligat vim illius motivi,
non potest habere simplicem affectum contrarium, transgrederer prae­
ceptum, si non esset poena, nam per hunc ipsum affectum peccaret,
et reatum poenae incurreret, et consequenter contra suum motivum.
Si ergo vere et efficaciter moveatur ab illo motivo, et intelligat vim
eius, et qualitatem suorum actuum, fieri non potest, ut cum illo mo­
tivo sit talis affectus ». Suarez tr. 2. d. 3. s. 2. n. 6. — L. I. 6.
n. 442. Obii. II.

61. An preces importunae constituant metum gravem? — « Affir­
mat Pontius, etc. Sed verius negandum, nisi preces addantur metui
reverentiae erga superiorem, ita Sanch., etc. Et bene advertit Sanch.,
non omnes preces assiduas dici importunas; sed tantum, quae sunt
instantissimae, et saepius inculcatas». L. 1. 2. n. 717.
62. An metus gravis excuset a culpa ? — Vel sermo est de iis
quae intrinsece et per se mala non sunt; vel de iis, quaesunt ex na­
tura sua intrinsece mala, uti esset, v. g., apostasia a fide, blasphemia
in Deum. Si 1ordinarie loquendo, a tota culpa metus gravis ex­
cusat, quia lex quaelibet positiva obligare non solet cum gravi proportionato incommodo, uti commune est. Ordinarie loquendo, quia si
quis metu gravi compelleretur ad legis alicuius positivae violationem,
quae cederet in damnum commune, vel in contemptum legitimae po­
testatis, vel religionis, cum gravi scandalo publico, gravis metus tunc
non excusaret a culpa trangressionis. Nam in l.° bonum commune
praeponi debet privato ; in 2.° et 3.° vero ageretur iam de re ex na­
tura sua intrinsece mala: attamen in altero et tertio hoc casu, si

52

II.

DE IMPEDIMENTIS ACTUS HUMANI

patiens, cum legem violat, publice protestetur, se ita non agere in
legis vel religionis contemptum, sed tantummodo ad declinandam
violentiam, qua existente, legem et religionem amplius non obligare
declaret; tunc, si publicum scandalum cesset, et cesset praedictus con­
temptus, quod practice loquendo difficile omnino videtur, excusaretur
a culpa. — Si 2.um certum est, metum utcumque gravem, dummodo
talis non sit, ut usum rationis adimat, nunquame xcusare a tota culpa:
illa enim, cum includant intrinsecam et essentialem malitiam, si fiunt
voluntarie, nunquam culpa carere possunt. Exemplum est in christiano
illo qui poenarum vel etiam mortis metu perculsus, fidem Christi ne­
garet. Minuit tamen culpam, cum voluntarium minuat. Verum, ordi­
narie loquendo, metus gravis talem adhuc relinquit cognitionem eorum,
quae fiunt, ut sufficiat ad mortale peccatum. — L. 1. 1. n. 175.,
1. 5. n. 21.; S. Th. 2. 2. q. 125. a. 4.; Elbel 43-52.; Del Vecchio
v. 1. n. 144.

63. Resolves : Metus gravis, v. g., mortis, etc., saepe non tan­
tum excusat a praecepto positivo, tam divino, quam humano etiam
ecclesiastico, sed quandoque etiam ab affirmativo naturali, et sic non
tenetur quis cum periculo vitae baptismum suscipere, integre con­
fiteri, communionem recipere, servare depositum, implere votum, suc­
currere proximo in extrema vitae indigentia. E contrario ad mortem
declinandam non potest sacerdos sigillum sacramentale violare. —
Viva Opusc. de Act. hum. q. 4. a. 4.; Less. q. 6. a. 6.; L. 1. 1. n. 175.
64. An voluntas praeter metum, violentiam quoque pati posstt ?
— I7.i seu violentia est maioris rei impetus, qui repelli non potest.
Communiter hic definitur quod est a principio extrinseco, repugnante
eo qui vim patitur depugnante, adeoque est contra voluntatis incli­
nationem, ita ut qui vim patitur non possit contrarium agere, et omnino repugnet. — Ad violentiam ergo duo requiruntur. Primum, ut
sit a principio extrinseco, quia nemo proprie dici potest sibi ipsi vio­
lentiam inferre Hinc patet discrimen violentiae et metus, qui prove­
nire potest tam a principio intrinseco, qualis est, v. g., metus mortis
proveniens ex morbo, .(piam a principio extrinseco, qualis est, v. g.,
metus naufragii, inferni atque poenarum. Secundum, quod requiritur,
ut patiens omnino repugnet, h. e. pro viribus et positive; nam, si
quis passive tantum se haberet, tunc non conferret quidem ad vio­
lentiam agendo, sed conferret volendo pali. Attamen non semper re­
quiritur ad culpam vitandam resistentia omnino absoluta et continua
illatae coactioni, quando scilicet ex una parte inutilis foret, ex altera

II.

DE IMPEDIMENTIS ACTUS HUMANI

53

autem agitur de materia minus periculosa. Sic martyres, ducti ad
templa paganorum, non peccabant, quamvis ambularent. Sed in omni
casu resistendum est, quantum ad avertendum periculum scandali, vel
religionis iniuriain, requiritur. L. 1. 5. n. 15. seq.
« Quantum ad ipsum proprium actum (nempe elicitum) voluntatis
non potest ei violentia inferri. Et huius est ratio, quia actus volun­
tatis nihil aliud est quam inclinatio quaedam procedens ab interiori
principio cognoscente... Quod autem est coactum, vel violentum, est
ab exteriori principio ». S. Th. 1. 2. q. 6. a. 4. Invitus ergo nemo
potest velle ; quia non potest velle, nolens velle. Vellet ex hypothesi,
et simul nollet: quia ipse sibi volenti repugnaret. S. Anselm. 1. de
lib. arb. c. 6.; L. 1. 5. n. 19.
« Quantum ad actus a voluntate imperatos voluntas violentiam
pati potest, in quantum per violentiam exteriora membra impediri
possunt, ne imperium voluntatis exsequentur ». S. Th. 1. 2. q. 6. a. 4.
Violentiam voluntas pati item potest in exterioribus membris, quam­
vis voluntatis imperium proprie non habeatur, ut. e. g., si quis contra
suam voluntatem deprehendatur, manibus et pedibus ligetur, in car­
cerem detrudatur, etc. Idque valet non tantum quoad exteriora mem­
bra, verum etiam quoad interiores facultates. Etenim clarum est, quod
voluntas non tantum manui c. g. praecipere potest, ut non subscribat
proprium nomen in chirographo ficti creditoris, et illa, vi ab isto ap­
prehensa, subscribere debeat ; verum etiam polest intellectui praecipere,
ut rem aliquam cogitet et consideret, et intellectus distractus ad alia
cogit.mda rapiatur; potest praecipere sensili appetitui, ut ratione obediat, et contra rationem ille moveatur. Item potest extrinseca causa,
e. g., daemon phantasmata in imaginatione contra voluntatem exci­
tare, etc. — Suarez tr. 2. d. 2.; Less, in q. 6. a. 4.; S. Th 1. 2.
q. SO.. S. q. 47. a. 2.; L. 1. 3. n. 430. 433.; E. M.
64. bis Nota : Voluntatis imperium non eodem modo exercetur super
sensus, ac super exteriora membra. Quando haec in statu normali
inveniuntur, voluntas perfectum super ea exercet imperium, secundum
eorum naturalem virtutem. Verum quoad sensus et appetitum sensi­
tivum, non est idem. « Dicendum, ait S. Th. 1. 2. q. 9. a. 3. ad 3.
quod, sicut Philosophus dicit, ratio, in qua est voluntas movet suo
imperio irascibilem et concupiscibilem ; non quidem despotico princi­
patu, sicut movetur servus a domino; sed principatu regali seu po­
litico, sicut liberi homines reguntur a gubernante, qui tamen possunt
contra movere. Unde et irascibilis et concupiscibilis possunt in con·

54

Π. - DE IMPEDIMENTIS ACTUS HUMANI

trarium movere voluntatem. Et sic nihil prohibet voluntatem aliquando
ab eis moveri ».
65. An violentia causel involuntarium ? — Violentia involunta­
rium contrarie tale, causât. Nam « violentia directe opponitur volun­
tario; sicut etiam et naturali. Commune est enim voluntario et na­
turali, quod utrumque sit a principio intrinseco. Et propter hoc, sicut
in rebus, quae cognitione carent, violentia aliquid facit contra natu­
ram: ita in rebus cognoscentibus facit aliquid esse contra naturam.
Quad autem est contra naturam dicitur esse innaturale ; et similiter,
quod est contra voluntatem, dicitur esse involuntarium. Unde violentia
involuntarium causai », S. Th. 1. 2. q. 6. a. 6.; violentia simpliciter
involuntarium simpliciter, violentia secundum quid involuntarium se­
cundum quid; haud quidem quantum ad actus elicitos, sed quantum
ad actus imperatos. Nam quantum ad actus imperatos tantum, et non
etiam quantum ad actus elicitos, voluntas violentiam pati potest. S.
Th. 1. 2. q. 6. a. 5. ad 1., S. q. 47. a. 1. — E. M.
66. Resolves : Quando ergo passio aliqua est simpliciter vio­
lenta, quia nempe quis, omni quo potest modo, voluntate resistit, et
repugnat, ea est simpliciter et contrarie involuntaria, adeoque non
humana, neque imputabitis. Quando vero est tantum secundum quid
violenta, cui nempe non satis resistitur, cum possit repelli vel debi­
litari, vel cui non omnino repugnatur, quando nullo modo repelli vel
imminui possit, tunc non tollitur ratio voluntarii, adeoque actus hu­
mani et imputabitis, sed tantum minuitur, pro maiori vel minori vi
illata, pro maiori vel minori resistentia et repugnantia. Ad Rom. 7.,
20.; S. Aug. de Civ. Dei c. 16.; L. 1. 3. n. 430. 433., 1. 5. n. 16.

66.b" Nota : « Involuntarium dupliciter dicitur, scilicet per ignoran­
tiam et violentiam. Et ideo aliam rationem peccati habet rapina, et
aliam furtum. Ergo propter hoc differunt specie... In aliis generibus
peccatorum non attenditur ratio peccati ex aliquo involuntario, sicut
attenditur in peccatis oppositis iustitiae ; et ideo ubi occurrit diversa
ratio involuntarii est diversa species peccati ». S. Th. 2. 2. q. 66.
a. 4. 9.

III.

DE MORALITATE HUMANORUM ACTUUM

~ *

03

III. — DE MORALITATE HUMANORUM ACTUUM

67. Quaenam sit partitio tractationis actuum humanorum relate
ad finem ? — Diximus de actibus humanis relate ad hominem, qui
per ipsos ad ultimum humanae vitae finem, seu beatitudinem, sese
ordinat. Dicendum nunc est de iisdem actibus in ordine ad praedi­
ctum finem; seu de eorumdem actuum moralitate. Ordo enim huma­
norum actuum ad finem communem humanae vitae, ordinem moralem,
seu moralitatem humanorum actuum, constituit. Primum autem dicen­
dum generatim est de ipsa moralitate ; deinde vero de variis fontibus
huius moralitatis inhumanis actibus. — S. Th. 1. 2., q. 21. a. 2. ad 2.

68. Quaenam sit generica et specifica notio moralitatis actuum
humanorum? — Morale a more dicitur, qui repetitus est agendi modus
in liberis actibus. Unde moralis actus et actus liber, humanus, volun­
tarius idem re sunt ; sed non ratione. Moralitas enim addit actui libero,
humano, voluntario, relationem seu habitudinem ad regulam et normam
eum dirigentem, quae norma, suprema nempe norma, finis est, ultimus
totius humanae vitae finis. — Actus ergo humani considerari possunt,
aut generice omnes, aut specifice hi vel illi. Si generice considerantur,
qua actus humani sunt, capaces sunt conducendi hominem ad finem,
ad ultimum nempe finem, in cuius possessione felicitas et beatitudo
ac plena eius perfectio constituitur. Per eos enim homo seipsum in
finem ordinat et ducit. S. Th. 1. 2. q. 1. a. 1. 2., q. 2. a. 2. — Si spe­
cifice hi vel illi, qua tales actus sunt, inspiciantur, actu sunt ordinantes
et ducentes, vel non, ad finem, prout fini conformes sunt, vel non.
Et sic, e. g., cognitio Dei, amor Dei, hominem, natura sua, ad finem
ordinant et ducunt; ignorantia Dei, odium Dei, hominem, natura sua,
a fine avertunt et removent. — Si actus humani, primo modo, gene­
ratim spectentur, morales vocantur. Si, secundo modo, considerentur
in particulari specie constituti, boni vel mali moraliter, honesti vel
turpes nuncupantur. « Bonum et malum, ait S. Th. 1. 2. q. 18. a. 5.,
diversificant speciem in actibus moralibus ». Moralitas ergo constituit
genus; bonitas vel malitia speciem. —
69. Quaenam sit adaequata natura moralitatis? — Per morali­
tatem communiter intelligitur habitudo humanorum actuum ad pro­
priam normam et regulam, secundum quam ordinantur et diriguntur.
Et sic etiam communiter, genere pro specie sumpto, actus distinguait-

56

III. - DE MORALITATE HUMANORUM ACTUUM

tur morales et immorales, ad designandos actus humanos rectos, et
actus voluntarios a propria rectitudine deficientes. — Porro moralitas,
secundum suum primarium el fundamentalem conceptum, considerata
generice, definiri potest: capacitas, quam habent in se actiones humanae,
ut bonae aut malae sint in ordine ad finem creationis, i. e. ut con­
formes seu convenientes sint, vel non, huic fini assequendo: specifice
vera considerata, est ratio conformitatis vel difibrmitatis, quam in se
habent humanae actiones in ordine ad finem creationis, tanquam media
ad finem, quatenus nempe conveniente.^ sint vel disconvenientes, ut
hominem ducant, vel non, ad suum finem.
Per moralitatem enim actuum humanorum communiter intelligitur
ratio rectitudinis vel non rectitudinis eorumdem humanorum actuum ;
et cum actus humani media sint ad communem humanae vitae finem,
finis regula et mensura est illius rectitudinis vel non rectitudinis. —
< Rectitudo voluntatis... nihil aliud est, quam debitus ordo voluntatis
ad ultimum finem ». S. Th. 1.2. q. 5. a. 7., Ethic. 1. 6. lect. 2. Per
moralitatem iterum intelligitur, quod actus sint secundum rationem vel
praeter rationem : porro ratio hoc manifestat et hoc dictat sequendum
in humanis actibus, finem nempe creationis assequendum per actus,
illi congruentes et conformes. Per moralem item bonitatem vel mali­
tiam communiter intelligitur, quod actus humani sint ordinati ad illum
finem, sint secundum rectam rationem, ad praedictum finem proprios
actus ordinantem, vel praeter hanc rectam rationem. Hinc bonitas
actuum est in quantum sunt utiles ad hominis finem. S. Th. 1. 2. q. 7.
a. 2. a. 4. ad 2. Et hinc consequenter est, quod ab illo fine, et ab
obiecto ad illum finem ordinato vel non, actus humanus constitua­
tur in specie actus moraliter boni, moraliter mali. S. Thomas 2. 2.
q. 153. a. 2.
Secundum suum primarium et fundamentalem conceptum ; nam
Proxime et formaliter ista conformitas seu convenientia, difformitas
sive disconvenientia non est nisi a lege, quae per rectam rationem
manifestatur. Eo ipso enim, quod lex aliquid faciendum vel omittendum
praecipit, illud formaliter et proxime constituit in ratione medii in
ordine ad finem assequendum, obligationem in conscientia pariens usus
talis medii. Unde recte S. Alph. 1. 5. n. 3. 4. ait: « Bonitas moralis
actus humani consistit in quadam conformitate et convenientia actus
liberi cum recta ratione, et lege ». — S. Th. q. 18. 19. 20. ; Suarez
tr. 3. d. 1.. d. 2. s. 1, 2„ d. 3. s. 2. 3., d. 7. s. 1.-6., d. 10.. d. 11.
« In his. inquit S. Th . quae aguntur per voluntatem, regula proxima
c>t ratio humana, regula autem suprema est lex aeterna... Omnis actus

III.

DE MORALITATE HUMANORUM ACTUUM

0/

voluntarius est malus per hoc quod recedit ab ordine rationis et legis
aeternae. Unde sequitur, quod actus humanus, ex hoc quod est bonus
vel malus habeat rationem rectitudinis vel peccati ». 1.2. q. 21. a. 1.
« Regula voluntatis humanae est duplex, una propinqua et homogenea, scilicet humana ratio : alia vero est prima regula, scilicet lex
aeterna, quae est quasi ratio Dei ». 1. 2. q. 71. a. 6.
« Dicendum, ait S. Th. 1. 2. q. 19. a. 4., quod in omnibus causis
ordinatis, effectus plus dependeat a causa prima quam a causa secunda;
quia causa secunda non agit nisi in virtute primae causae. Quod autem
ratio humana sit regula voluntatis humanae, ex qua eius bonitas men­
suratur, habet ex lege aeterna, quae est ratio divina. Unde in Ps. 4.
dicitur: Multi dicunt : Quis ostendit nobis bona? Signatum est super
nos lumen vultus tui, Domine : quasi diceret: lumen rationis, quod in
nobis est, in tantum potest nobis ostendere bona, et nostram voluntatem
regulare, in quantum est lumen vultus tui, i. e. λ vultu tuo derivatum.
Unde manifestum est, quod multo magis dependet bonitas voluntatis
humanae a lege aeterna, quam a ratione humana ».
A ratione humana. Etenim cum lex aeterna sit nobis ignota, se­
cundum quod est in mente divina, innotescat tamen nobis per natu­
ralem rationem ; hinc ratio, et ipsa, regula et norma est humanorum
actuum, et quidem proxima, utpote proponens immediate voluntati
bonum vel malum secundum legem aeternam. Verum ista regula pro­
xima est subiectiva, mere proponens obiectum ; lex, regula proxima
obiectiva est, rectitudinem constituens.
Quod autem de leqe aeterna dicitur, de qualibet autem lege intelligendum est: cum quaelibet lex sit, ordinatio rationis, ordinem et
rectitudinem constituens humanorum actuum ad finem; neque vero
omnes humani actus ipsa lege aeterna vel praecipiuntur vel prohiben­
tur. Unde plures humani actus non nisi positiva lege praecipiuntur
vel prohibentur; et sic constituuntur proxime et formaliter in ratione
necessarii medii ad finem. Leges, « si quidem iustae sunt, habent vim
obligandi in foro conscientiae a lege aeterna, a qua derivantur, secun­
dum illud Prov. 8., 15., Per me reges regnant et legum conditores
insta decernunt ». S. Th. 1. 2. q. 96. a. 4. — Lugo de Incarn. d. 5.
n. 75; Less, de Perfect, divin. 1. 13. c. 26.; E. M.
Quare « ille qui peccat agit et contra rationem, et contra legem
humanam et contra legem divinam ». S. Th. 1. 2. q. 87. a. 1.; et « li­
citum est quod nulla lege prohibetur ». S. Th. 4. D. 15. q. 2. a. 4.
— Wirceburg. c. 3. art. 3. 4. 5. ; E. M. 6. 69. 79.

58

III. - DE MORAI.ITATE HUMANORUM ACTUUM

70. An universalis sit duplex regula assignala nioralitatis? —
Remota et fundamentalis nioralitatis norma nempe ultimus hominis
finis omnes humanos artus complectitur: secus regula iam remota et
fundamentalis moralitatis non esset. Ratio patet, quia omnes humani
actus media sunt ad finem totius humanae vitae. Non omnes tamen
eamdem habitudinem habent ad hunc finem: alii enim sunt per se
ordinati, nempe intrinseca natura sua ordinati ad hunc finem, ut, e. g.,
Dei cognitio et amor, amor proximi, iustitia erga alios servanda, etc.,
et isti actus dicuntur intrinsece boni, et quia boni sunt, nempe intime
et necessario rationis ordini consoni, ideo praecipiuntur deinde a na­
turali lege. Alii e contrario per se repugnant, seu intrinseca natura
sua dissoni sunt a communi humanae vitae fine, ut, e. gr., blasphemia,
periurium, sacrilegium, furtum, etc., et isti actus dicuntur intrinsece
mali, et quia mali sunt, nempe intime et necessario a rationis ordine
dissoni, ideo prohibentur deinde a naturali lege. Alii tandem actus
sunt, qui per se seu intrinseca natura sua cum praedicto fine, et con­
sequenter cum rationis ordine, necessario connexi non sunt, ut, e. g„
cum amico conversari, rusticatum ire, etc., et isti actus dicuntur in­
trinsece indifferentes : quare necessitate finis assequendi isti actus neque
necessario poni debent, neque necessario debent omitti : sed, si sponte
quis illos ponere velit, eos profecto ita exercere debet, ipsa necessitate
finis assequendi, ut a fine non abscedat, sed ad finem semper tendat,
cum ob hanc rationem dederit homini ipsa natura facultatem libere
agendi, ut per liberam actionem se ipsum ducat in finem. Unde eo
ipso quod actus, actus nempe in concreto, fini non repugnat, iam fini
aliquo saltem modo consonus est, et moraliter bonus. S. Th. 2. D. 40.
q. 1. a. 5.
Regula item proxima et formalis, nempe lex, omnes humanos
actus complectitur siquidem alios praecipit, alios prohibet; quos autem
neque praecipit neque prohibet, sed permittit sive positive sive nega­
tive, ita, ex eadem lege praecipiente, praestandi sunt, ut rationis ordini
et rectitudini non repugnent; et sic huiusmodi actus sunt eo ipso
moraliter boni, siquidem, si in ipsis efficiendis rationis ordo servetur,
iam rationi convenientes sunt, et moraliter boni ac honesti. — E. M.
6. (A 79.

Resolves : l ° Atque hinc patet quid ordo et rectitudo rationis
significat, nempe importat proportionem medii ad finem, quam ratio
non facit, sed cognoscit et proponit voluntati. Et sic A. D. bonum
morale dicit, quod convenit ordini rationis; bonum item honestum.

III. - DE MOR ALITATE HUMANORUM ACTUUM

59

quod convenit rectitudini rationis. S. Th. 1. 2. q. 18. a. 8., q. 39. a. 2.
Rectitudo humanorum actuum est, secundum quod humana voluntas
I
reguletur a voluntate divina, S. Th. 1. p. q. 63. a. 1., vel secundum
quod ordinem habeat ad finem, 1. 2. q. 7. a. 2.
° Concludendum ergo est, illa esse moraliter bona vel mala,
2.
quae sunt convenientia naturae rationali et legi, vel ab illa disconve­
nientia. in ordine ad ultimum finem, ad quem eadem natura destinatur.
Neque vero opus est, ut vel caritatis motivo informentur, vel etiam,
ut referantur ad Deum ex supernaturali motivo. E. M. 7. 54. 58. 69.
75. 79. — Concludendum item est, erronee omnino assignari uti re­
gulam supremam humanarum actionum, vel ipsam humanam naturam,
vel etiam humanam rationem, cuius tantum est regulam manifestare.
Secus enim, si ipsa humana ratio rectitudinis regula esset, ab ea pro­
fecto nunquam declinare posset. S. Th. 1. p. q. 63. a. 1.
71. Utrum moralitas seu moralis bonitas vel malitia in interiori
tantum voluntatis actu referiatur, an etiam in actu exteriori? — Moralitas formaliter non est nisi in interiori, libero, voluntatis actu: ma­
terialiter autem dumtaxat in actu etiam exteriori est. Duplex enim in
exteriori actu distingui potest bonitas seu malitia moralis. Primo con­
siderari potest bonitas vel malitia moralis obiectiva actus exterioris,
quam actus ille ex se habet, nempe ex proprio obiecto et circumstantiis,
quibus objective afficitur, secundum rectum rationis ordinem. Huiusmodi bonitas seu malitia, quam habet actus exterior, secundum se,
propter debitam vel indebitam materiam, et debitas vel indebitas cir­
cumstantias, a ratione derivatur, prout nempe rectitudinem rationis vel
deviationem a recto rationis ordine illud obiectum illaeque circumstan­
tiae exhibent. Haec obiectiva bonitas seu malitia actus exterioris prior
est, quam bonitas seu malitia actus voluntatis. Et sic actus exterior
est obiectum voluntatis, in quantum proponitur voluntati a ratione, ut
quoddam bonum apprehensum et ordinatum per rationem, vel ut ab
hoc ordine desciscens; et bonitatem seu malitiam moralem in voluntate
causai.
Secundo considerari potest in actu exteriori bonitas vel malitia
moralis, in ordine ad finem, secundum quod iste exterior actus substat
interiori actui voluntatis. Finis enim proprium voluntatis obiectum est.
Et sic ratio boni vel mali, quam habet actus exterior ex ordine ad
finem per prius invenitur in actu voluntatis, et ex eo derivatur ad
actum exteriorem. Insuper in quantum exterior actus consistit in executione operis, est effectus voluntatis, et sequitur voluntatem. Voluntas

60

III. - DE MORA LITATE HUMANORUM ACTUUM

tunc comparatur ad actum exteriorem, sicut causa efficiens, unde bo­
nitas vel malitia moralis actus voluntatis est forma exterioris actus,
sicut in causa agente existens, S. Th. 1. 2. q. 20. a. 1. Quare « bo­
nitas finis ex voluntate redundat in actum exteriorem, et bonitas ma­
teriae et circumstantiarum redundat in actum voluntatis », S. Th. 1. 2.
q. 20. a. 3.
lam vero actus exterior et interior voluntatis prout considerantur
in genere moris sunt unus actus humanus, ib. Si ita adaequate con­
sideratur humanus actus, formalis bonitas vel malitia moralis actus
humani solum est intrinsece in interiori actu voluntatis, in exteriori
vero solum per denominationem extrinsecam. Moralitas enim humani
actus formaliter insfecla non reperitur nisi in actu libero, libertas autem
formaliter non nisi in voluntate est. Item formalis moralis bonitas ex
ordine ad finem est, qui proprium est obiectum voluntatis, q. 20, a. 1.
Unde patet, quod in exteriori actu huiusmodi moralis bonitas, quae
est secundum ordinem ad finem, tota dependet a voluntate, ib. a. 2.
— Illa autem « bonitas actus exterioris, quam habet ex materia et
circumstantiis, est alia a bonitate, quae est ex fine : non autem alia
a bonitate voluntatis, quam habet ex ipso actu volito, sed comparatur
ad ipsam ut ratio et causa eius », q. 20. a. 4. ad 2.
Confirmatur, « nam quantumvis actus exterior ex se bonus et
conformis videatur rationi, si tamen a malo interno actu seu prava
intentione et electione imperetur, non est bonus quatenus actus hu­
manus est. Ergo signum est in ratione actus humani solum esse bonum
per denominationem ab interiori actu. Simile argumentum est, quia
actus exterior praecise et per se sumptus non addit homini formalem
bonitatem moralem, nec reddit illum magis studiosum, si enim intel ligamus aliquem existimantem, se posse exsequi exteriorem actum vir­
tutis, habere efficacem voluntatem exercendi talem actum, is rectus est
et studiosus, sive possit revera exsequi sive non possit, quia virtus
non pendet ex facultate, quae nobis invitis deesse potest, sed ex vo­
luntate, supposito quod voluntas aequalis sit... Doctrina haec de actibus
externis eodem modo procedit in actibus intellectus et appetitus sen­
sitivi ■·. Suare/ tr. 3. d. 10. s. 1. n. 6. 11. « Quid planius quam quod
voluntas fro facto refutetur, ubi factum excludit necessitas ? » S. Ber­
nard. Ep. 77.; Gen. 22., 16.; Malth. 5„ 2S. Voluntas, voluntas nempe
de se efficax. — E. M. 6. 71. 72.
72 An actus externus moralitatem aliquo modo addat actui in­
let no
" Dicendum est primum, actum exteriorem fer se non ferre

III. - DE M0RAL1TATE HUMANORUM ACTUUM

61

augmentum bonitatis vel malitiae, si cetera sint paria, ;n actu interiori,
ita D. Th. 1. 2. q. 20. a. 4... quia actus exterior non habet bonitatem
distinctam ab interiori, et necessario sequitur ex illo, si est in nostra
facultate, si autem non est in nostra facultate non minuit bonitatem
voluntatis... Secundo dicendum est, actionem externam interdum esse
necessariam ad bonitatem voluntatis, vel ad talem bonitatem.... nam
quando est in potestate hominis exsequi actionem externam, non potest
habere interiorem voluntatem perfectam, nisi exteriorem actionem ex­
sequatur, quia actus exterior est terminus et finis interioris, et quia
voluntas absolute perfecta est, quae operatur cum potest... Tertio di­
cendum, per accidens exteriorem actum posse augere bonitatem, vel
malitiam simpliciter... Nam l.° propter exteriorem actum saepe homo
magis durat et perseverat in interiori, immo etiam saepe multiplicat
interiores actus, et hoc modo moraliter peius est occidere. 2.° Quia
ipsa exterior actio et accendit affectum, et ita facit ad actum interio­
rem, quo modo vocalis oratio conferre solet ad interiorem devotionem.
3. ° Sunt utiles actiones externae ad moderandas passiones et habituan­
dum corpus, ut facilius iustitiae deserviat... Addendum est etiam esse
actus externos bonos utiles ad effectum satisfactionis pro poena tem­
porali debita pro peccato, quia satisfactio non tantum sumitur ex bo­
nitate, sed maxime ex poenalitate actus: actus autem exterior perse
affert propriam poenam et dolorem. Denique addendum est exteriores
actus esse necessarios ad aliquos effectus gratiae, qui vel ex opere
operato, vel ex speciali privilegio conferuntur; ut sunt effectus sacra­
mentorum et effectus martyrii, et si qui alii sunt similes, quia cum
hi effectus non pendeant ex sola mente operantis, promissi sunt exer­
centi tale opus non solum in affectu, sed etiam in effectu ; et eodem
modo e contrario actus mali externi, vel etiam effectus eorum sunt
necessarii ad incurrendas aliquas poenas vel censuras, quae per solum
intericyem actum non incurruntur ». Suarez tr. 3. d. 10. s. 2. n. 2. 3.
4. 6.; Wirceburg. c. 3. a. 1.; L. 1. 2. n. 42.; S. Th. 1. 2. q. 13. a. 5.
ad 1., q. 20. a. 5., 2. D. 40. a. 3.; E. M. 71. 72.

73. An idem actus exterior possit esse bonus et malus? — « Di­
cendum quod nihil prohibet aliquid esse unum, secundum quod est
in uno genere, et esse multiplex secundum quod refertur ad aliud
genus... Et secundum hoc nihil prohibet aliquem actum esse unum
secundum quod refertur ad genus naturae, qui tamen non est unus
secundum quod refertur ad genus moris... Ambulatio enim continua
est unus actus secundum genus naturae: potest tamen contingere

62

III, - DE MORALITATE HUMANORUM ACTUUM

quod sint plures secundum genus moris, si mutetur ambulantis vo­
luntas, quae est principium actuum moralium. Si ergo accipiatur unus
actus prout est in genere moris, impossibile est, quod sit bonus et
malus bonitate et malitia morali ; et tamen si sit unus unitate naturae
et non unitate moris, potest esse bonus et malus ». S. Th. 1. 2. q.
20. a. 6.

74. z/« dentur actus humani indifferentes ; i. e. qui neque boni
moralitcr, neque mali moraliter sint, neque honesti neque turpes? —
Si actus humani considerentur in abstracto, seu secundum suam spe­
ciem, quam intrinsece habent a proprio obiecto, praecisione facta a
fine et a circumstantiis determinantibus, tunc actus profecto dantur
indifferentes, qui nempe ex specie sua neque mali neque boni sint,
sicut homo secundum se, seu secundum suam speciem, neque virtuo­
sos neque vitiosus est. Et ratio est, quia omne obiectum aliquam
habet bonitatem vel malitiam saltem naturalem; non tamen semper
importat bonitatem vel malitiam moralem, quae consideratur per com­
parationem ad ordinem, nempe rationis. Non omne enim obiectum
actus humani includit aliquid pertinens ad hunc rationis ordinem :
non omnes quidem actiones sunt per se necessario connexae cum ul­
timo fine, neque omnes praecipiuntur aut prohibentur a lege, sed
plures mere permittuntur, sicut ambulare, ire ad campum, levare fe­
stucam de terra, et huiusmodi. Tales ergo actus secundum speciem
suam sunt indifferentes. S. Th. 1. 2. q. 18. a. 8.
Si vero actus humani in individuo, seu concrete considerentur,
prout nempe et a particularibus circumstantiis et a fine determinentur,
Scotistae affirmant dari actus indifferentes in individuo. Ratio est, quia
nulla certa lex iubet dirigere eos in ultimum humanae vitae finem,
nempe Deum, neque semper agere ex altiori motivo honestatis et vir­
tutis; sed attenta humana fragilitate et infirmitate, Deus ipse permit­
tit. ut homo agat ex hac ipsa infirmitate et fragilitate propter neces­
sitatem et commodum ipsius naturae, ut. e. g., lautius aliquando co­
medere, convivia instituere, recreari aspectu coeli, campi, etc. Ergo
hac et aliae similes actiones exerceri possunt ex fine mere indifferenti,
Idemque dicatur de maiori bono, quod saepe omittitur; quae omissio
neque bona neque mata est, sed indifferens. Inde autem sequitur dari
actus humanos, qui morales non sunt.
Thomistae e contrario negant dari actus indifferentes in individuo,
et verius. Ratio est, quia aut quis facit rem necessariam, utilem, connniinUni naturae rationali, nempe animae, corpori, rebus ipsi exte­

III. - DE MORALITATE HUMANORUM ACTUUM

63

rioribus, quae ad utrumque ordinantur; aut rem facit inutilem prorsus
et otiosam. Si primum, actio haec tendit ad finem naturaliter bonum,
et bona est. Si secundum, rem facit naturae rationali disconvenientem,
utpote saltem superfluam : ratio enim dictat non multiplicanda entia
sine necessitate, aut utilitate, aut convenientia aliqua. Praeterea, cum
rationis hoc proprium sit, humanos actus, qui ex deliberatione fiunt,
dirigere et ordinare ad debitum finem ; aut humanus actus est reapse
ad debitum finem ordinatus, et habet rationem boni ; aut non est ad
debitum finem ordinatus, et tunc ex hoc ipso redae rationi repugnat,
et habet rationem mali. Sane voluntas indifferens quid prosequi non
potest, sed bonum, vel secundum rationem, vel secundum sensum.
Inde sequitur non dari actus humanos, qui simul morales non sint.
« Nam idem sunt actus morales et actus humani ». S. Th. 1. 2. q. 1.
a. 3., 2. D. 40. q. 1. a. 5.; Suarez tr. 3. d. 9. s. 3.
Atque ex adducta ratione luculenter patet, actus illos indifferentes
Scotistarum tales revera non esse, sed esse moraliter honestos; si
enim fiant propter necessitatem, utilitatem, convenientiam, secundum
ordinem rationis sunt, et consequenter moraliter honesti. Enimvero et
lautius aliquando comedere, et convivia instituere, et animo ac corpore
recreari, actus secundum rationem sunt, si intra debitos limites haec
contineantur. Sunt ergo isti actus revera facti ex motivo honestatis
et virtutis, licet fiant ex naturali fragilitate, necessitate, utilitate, con­
venientia: siquidem in hoc est honestas et virtus, quod rectitudo ra­
tionis servetur. Sunt praeterea etiam ad Deum ordinati, saltem im­
plicite, licet non explicite, ut mox magis explicabimus, siquidem, eo
ipso quod secundum rationem sint et boni, ad Deum natura sua re­
feruntur. Omissio ergo etiam maioris boni, quae sit ex opere bono,
quod quis facit, nulla mala ei admixta circumstantia, non est mala,
neque indifferens est; sed bona. « Et qui matrimonium iungit virgi­
nem suam, bene facit; et qui non iungit melius facit». 1. Ad Cor.
7., 38. Bona, si nempe quis bene agens, praedictam advertat omis­
sionem : secus enim ea nec humanus actus, nec moralis, consequen­
ter est. — S. Th. 1. 2. q. 18. a. 9., q. 24. a. 2., q. 39. a. 2., 2.
2. q. 23. a. 3., q. 141. a. 6. ad 2., q. 145. a. 1. 3., q. 168. a. 3.
ad 3., q. 169. a. 1. ad 1., S. q. 49. a. 2. ad 6.; L. tr., de Act.
hum. XLI. seqq. ; Wirceburg. c. 3. a. 2. ; E. M.
75. An ad moralem bonitatem actuum humanorum nccessc sit di­
rigere omnes actiones in gloriam Dei; et an actus humani in quan­
tum sunt boni vel mali rationem habeant meriti vel demeriti apud

ù4

III. - BE MORALITATE HUMANORUM ACTUUM

Deum? — R. Ad l.um Communior et verior sententia affirmat. Ratio
luculentissime patet ex dictis; siquidem omnis moralis actio, ut sit
bona, necesse est, ut tendat in ultimum finem, et in eum a ratione
ordinetur. Atqui, si humana actio ad ultimum finem tendit et ordi­
natur, iam ad Dei gloriam dirigitur. Ergo tam necessarium est actio­
nes omnes dirigere ad Dei gloriam, quam necessarium est esse eas
moraliter bonas. « Bonitas voluntatis dependet ex intentione finis:
finis autem ultimus voluntatis humanae est summum bonum, quod
est Deus. Requiritur ergo ad bonitatem humanae voluntatis, quod
ordinetur ad summum bonum ». S. Th. 1. 2. q. 19. a. 9. « Totum
quod homo est, et quod potest et habet, ordinandum est ad Deum ».
S. Th. 1. 2. q. 22. a. 4. ad 3. — 1. ad Cor. 10., 31.
Hinc satis est eas in Deum dirigere virtualiter ex parte operis,
seu actu if>so exercito, agendo nempe ob finem alicuius virtutis, seu
honestum et naturae rationali consentaneum ; talis enim actus ex in­
trinseca natura sua in Dei gloriam tendit. Ad rem S. Th. 1. 2. q.
8. a. 3. ad 2.: « Quandocumque quis vult ea, quae sunt ad finem,
vult eodem actu finem: non tamen e converso». Et q. 21. a. 4.:
« Qui facit actum malum non referibilem in Deum, non servat ho­
norem Dei, qui ultimo fini debetur ». Caietanus in eand. q. 8. a. 3.
< semper appetens, ait, quod est ad finem, appetit finem, non habitualiter, sed actualiter, ut extendit se ad actualiter et virtualiter. Est
enim virtualiter uti aliquo, infra latitudinem actualis usus ; alioquin
nunquam impleretur illud praeceptum : Omnia in gloriam Dei faci­
te : facere enim actualiter operari importat ».
Multo magis satis praeterea est, actiones omnes in Deum diri­
gere virtualiter ex parte ipsius operantis, qui per caritatis actum to­
tam vitam suam in Deum ordinavit, et in habituali manet caritate.
Haec Caietanus in 1. 2. q. 8. a. 3.: « Inter motum voluntatis in
aliquid habitualiter et actualiter, medius est motus voluntatis in illud
virtualiter . . . Cum enim habens caritatem peccat venialiter, habitualitvr quidem diligit Deum, sed non actualiter, ut patet, nec virtuali­
ter. quia peccatum non est dirigibile in Deum. Cum autem habens
caritatem ambulat vel praedicat; et quidquid aliud non male facit,
quamvis de Deo non cogitet actualiter, actus tamen ille non solum
talis virtutis est. sed caritatis, et voluntas tunc virtualiter fertur in
Deum, et non solum habitualiter, quod convenit dormienti, et pec­
canti venialiter ». — S. Th. 2. D. 10. q. 1., a. 5.; E. M.
R Ad 2.°“ Actus humanus rationem habet laudabilis vel vztuf\> avilis seu culpae ex eo quod ex potestate est liberae voluntatis:

IV. - DE VARIIS MORALITATIS FONTIBUS

65

« Nihil enim aliud est laudari vel culpari, quam imputare alicui ma­
litiam vel bonitatem sui actus ». S. Th. 1. 2. q. 21. a. 2. Rationem
habet boni vel mali ex eo quod conveniat vel disconveniat rectae ra­
tioni. Rationem habet rectitudinis cx eo quod ordinem habet ad fi­
nem. Rationem habet honesti vel peccati ex eo quod conformis vel
difformis sit legi. Rationem tandem habet meriti vel demeriti secun­
dum retributionem iuslitiae ad alterum, ex eo quod in alterius obse­
quium praestetur. Retributio fit alicui ex eo quod agit in profectum
vel nocumentum alterius. Aliquid ex eis tribuendo, quae in nostro sunt
dominio, quoddam ius nobis comparamus ad aliquid de alienis acci­
piendum. S. Th. de Verit. q. 29. a. 6. — Ex eo ergo quod huma­
nus actus ad Deum tanquam ad ultimum finem referatur, eiusque
honorem et gloriam consequenter promoveat, ac Deus sit gubernator
et rector totius universi, ad quem pertinet pro his quae bene vel
male fiunt in eo retribuere, actus humani habent apud Deum ratio­
nem naturalis meriti vel demeriti. Actus enim humanus praecise se­
cundum suam moralem bonitatem consideratus, in praesenti ordine
divinae providentiae, formaliter meritorius gratiae et vitae aeternae,
non est ; gratia enim est ad supernaturale meritum necessaria, qua
ad supernaturalem conditionem elevetur. Materialiter tamen talis est,
ut possit meritorius supernaturalis praemii fieri, praesupposita divina
ordinatione, et gratia accedente. Hisce enim demptis, non nisi meri­
tum naturale ad praemium mere naturale habetur, ex eo quod bona
opera in Dei cedunt obsequium. S. Th. 1. 2. q. 5. a. 7., q. 21. a.
2. 3. 4., q. 114. a. 1. 2. ; Wirceburg. c. 3. a. 3.; E. M. 75. 89.

IV. — DE VARIIS MORALITATIS FONTIBUS
76. Quinam sint moralitatis fontes? — Ut iam dictum est, moralitas actuum humanorum, eorumque moralis bonitas vel malitia ex
habitudine est ad ultimum humanae vitae finem et legem, ex convenientia vel disconvenientia cum eodem fine et lege. Porro ista habitudo, ista convenientia vel disconvenientia, in humano actu, qui exte­
riore actu compleatur, ex actu exteriori, et voluntatis fine derivatur,
ut n. 71. indicatum est. Verum actus humanus non semper exteriore
actu perficitur, sed saepe actu mere interno continetur. Hinc generatini praedicta ad finem habitudo ex triplici capite exoriri potest,
nempe ex fine eiusdem actus, ex eius obiecto, ex circumstantiis, quae
Bucceroni. lust. tfuol, vtoralis 1.

5

I
I
I
I

9
j
I
I

66

IV. - DE VARIIS MORALITATIS FONTIBUS

ad obiectum etiam revocantur. Quapropter communiter dici solet, hu­
manum actum ex hoc triplici capite desumere suam bonitatem vel
malitiam moralem ; particularem nempe specificam et individuam bo­
nitatem vel malitiam : non omnes enim actus boni sunt in eadem
specie, nec omnes actus mali in eadem pariter specie. Tum autem
obiectum, tum circumstantiae, tum finis, ordinem et diversum ordi­
nem habere possunt ad ultimum hominis finem et legem. In hoc
autem ordine humanorum actuum ad ultimum finem et legem moralitas consistit. Agitur hic de moralitate tantum humanorum actuum,
et non de eorum supernaturalitate et merito coram Deo. Unde ad
eorum bonitatem, praeter obiectum, finem et circumstantias bonas,
neque fidei motivum, neque c/iarilas et gratia requiritur. — E. M. 6.

77. Quid ct quotuplex sit finis ? — Per finem hic proprie intelligitur id quod per talem vel talem actum agens ulterius intendit,
tanquam ratio propter quam operatur. Hic est ille finis, qui dicitur
operantis, et finis extrinsecus est actui. « Dicendum, ait S. Th. 2. D.
36. q. un. a. 5. ad 5., quod actus aliquis habet duplicem finem, sci­
licet proximum finem, qui est obiectum eius, et remotum, quem agens
intendit ». Si autem agens non intendit alium finem diversum ab ipso
fine intrinseco actionis, quam facit, tunc finis operantis coincidit cum
fine operis, ut apparet in illo, qui vult furari, ut furetur, i. e. ut ex
alieno ditescat.
Finis operis intrinsecus ab operante excludi omnino non potest,
si operis naturam ipse cognoscat, nam operi ille finis intrinsecus est.
Et sic si quis divinum Nomen blasphemet, iniuriam Deo illatam ex­
cludere non potest. Unde non valet, quod rudes dicunt, Deum bla­
sphémasse non ad iniuriam inferendam Deo et peccandum, sed ad
merum solatium ; fornicatos esse, non ad peccandum, sed ad natura­
lem voluptatem experiendam. Potest tamen aliquando operans exclu­
dere ipsam moralem exteriorem actionem sua intentione, quando illa
pendet ab hac, e. g., si quis adeat ecclesiam, non ut audiat missam,
sed uti possit furtum committere.
l inis operantis dupliciter considerari potest : l.° respectu inten­
tionis voluntatis, h. e. respectu actus voluntatis, intendentis ipsum,
2 ° respectu ipsius actus, qui imperatur, tanquam medium ad illum
finem. Sub prima consideratione, finis est proprie voluntatis obiectum,
immo praecipuum : cum finis sit, qui movet voluntatem ad media.
Sub secunda consideratione finis est mera circumstantia actus impe­
rati, et sic inter circumstantias solet annumerari. Ille, qui furatur, c.

IV. - DE VARIIS MORALITATIS FONTIBUS

67

g., ut committat adulterium praecipue vult adulterium, hoc intendit
et efficaciter procurat. Et ex hoc adulterio est principalis voluntatis
malitia. Actus autem, ideo imperatus ab adulterii voluntate, nempe
furtum, e. g., substantialem malitiam sibi propriam habet a proprio
obiecto, i. e. ab acceptione rei alienae, invito domino ; quod autem
referatur extrinscce ab operante ad talem vel talem finem, hoc ipsi
accidentale omnino est, non ex propria natura, sed ex operantis
arbitratu.
Finis ergo, qui est actus circumstantia, non est ipse finis operis,
qui dat speciem actui, sed aliquis finis adiunctus ; sicut quod fortis
fortiter agat propter bonum fortitudinis non est circumstantia ; sed,
si fortiter agat propter liberationem civitatis, vel propter Christum,
vel aliquid huiusmodi. S. Th. 1. 2. q. 7. a. 3. ad 3., q. 18. a. 6.
ad 2. Finis intrinsecus finis semper proximus est, ut patet ; finis vero
extrinsecus, et proximus et remotus et ultimus esse potest. Proximus,
qui immediate intenditur, remotus qui mediate, ultimus in quo sistitur.

78. An unicus sit humanae actionis pinis?— « Idem actus nu­
mero, secundum quod semel egreditur ab agente, non ordinatur, nisi
ad unum finem proximum, a quo habet speciem, sed potest ordinari
ad plures fines remotos, quorum unus est finis alterius ». S. Th. 1.
2. q. 1. a. 3. ad 3. Prout semel egreditur ab agente, nam plures esse
possunt eius actus fines, prout hic continuetur et repetatur ; puta
alienum sumere, ut quis ex alieno ditescat ; alienum retinere, vel
iterum sumere, ut illud domino conservetur. Ad unum finem proxi­
mum, i. e. ipsius actus seu operis. Cf. S. Th. 2. 2. q. 66. a. 4. ad
2. A quo habet speciem : nam plures esse possunt fines, etiam pro­
ximi, operis, unius eiusdemque actus, sed unus est finis operis pri­
marius, a quo est species velut substantialis actus, ceteri autem acci­
dentales et naturam potius circumstantiarum inducunt. Sic, e. g., si
quis peregrinationem instituat, ut celebret missam in Sanctuario SSmi
Cordis lesu ; missae sacrificium est finis operis proximus, a quo in­
trinsece speciem sumit ipsa celebratio missae : in illo vero Sanctuario
celebrare ad honorem SSmi Cordis lesu finis operis etiam proximus
est ipsius celebrationis, sed quasi extrinseca quaedam circumstantia,
non dans speciem actui, primam nempe speciem, seu substantialem
speciem actus. S. Th. 1. 2. q. 18. a. 2. a. 7. ad 1. — Possibile ergo
est, « quod unus actus secundum speciem naturae ordinetur ad diver­
sos fines voluntatis. Sicut hoc ipsum quod est occidere hominem, quod
est idem secundum speciem naturae, potest ordinari sicut in finem

f

68

IV. - DE VARIIS MORALITATIS FONTIBUS

ad conservationem iustitiae, et ad satisfaciendum irae, (vel ab eodem
diversis actibus vel a diversis personis). Et ex hoc erunt diversi actus
secundum speciem moris, quia uno modo erit actus virtutis, alio modo
erit actus vitii. Fines autem morales accidunt rei naturali ; et e con­
verso ratio naturalis finis accidit morali ; et ideo nihil prohibet, actus
qui sunt iidem secundum speciem naturae, esse diversos secundum
speciem moris, et e converso ». S. Th. 1. 2. q. 1. a. 3. ad 3.
Finis sive proximus, sive remotus operantis, ad quem voluntatis
actus ordinatur, et ipse speciem moralem actui dari potest. Ac, si sit
finis in aliqua serie ultimus, ipse est, qui potissimum speciem actui
dat, quia ipse est qui est prior in intentione, et a quo omnes alii
fines dependent, siquidem illi omnes alii sunt subordinati. Et sic ille,
qui moechatur, ut furetur, furatur, ut homicidium committat; potius
homicida est, quam moechus et fur: quia homicidium est ratio for­
malis et motiva aliorum actuum. « Quando multi actus specie diffe­
rentes ordinantur ad unum finem, est quidem diversitas speciei ex
parte exteriorum actuum, sed unitas speciei ex parte actus interioris ».
S. Th. 1. 2. q. 18. a. 6.
Finis sive proximus sive remotus operantis multiplex esse po­
test, et quidem primarius; e. g., si quis in domum pergat inimici,
ut eum occidat eiusque simul bona furetur, et ad eundum determi­
netur, quamvis nonnisi alterutrum opere complere possit. Primarius,
qui nempe movet et determinat ad actum. Distinguitur proinde a se­
cundario, qui tantum impellit ad actum, et solus per se non sufficit,
ut efficaciter moveat ad agendum.

79. An humana actio bonitatem et speciem sumat ex fine ; et an
ea differat a bonitate ct specie, quae sumitur ex obiecto ? — R. Ad
I. « Finis est causa actus principalissima, in quantum movet agen­
tem ad agendum ; unde et maxime actus moralis speciem habet a
fine ». S. Th. 1. 2. q. 7. a. 4„ q. 1. a. 2. 3.; Matth. 6., 1.
oΜ · oo
ΜM·
Ad 2.um « Finis est obiectum voluntatis, non autem aliarum vi­
rium. Unde, quantum ad actum voluntatis non differt bonitas, quae
est e i obiecto a bonitate quae est ex fine, sicut in actibus aliarum
virium ; nisi forte per accidens prout finis dependet ex fine et volun­
tas ex voluntate »; S. Th. 1. 2. q. 19. a. 2. ad 1., quando nempe
pi tes fines per se subordinati et voliti sunt simul, ut cum quis vult
medicinam sanativam propter adeundam militiam, propter victoriam,
fin malis bonitas obiecti, puta esse sanum, differt a bonitate alterius

IV. - DE VARIIS MORALITATIS FONTIBUS

69

finis, puta militiae; et quando voluntas unius finis, puta adulterii,
dependet ex voluntate alterius finis, puta furti, ut cum quis vult
adulterari, ut furetur, malitia quoque obiecti, puta adulterii, differt
a malitia finis, puta furti. Utrumque autem est per accidens, accidit
enim fini, quod alteri subordinetur, et voluntati etiam accidit, quod
ab alia dependeat, secus enim hoc omni fini et omni volitioni con­
veniret. Caietan. in h. 1. Insuper humanus actus, in tantum huma­
nus est in quantum voluntarius. In actu autem voluntario duplex in­
venitur actus, actus interior voluntatis, et actus exterior. Horum
autem uterque proprium obiectum habet. « Finis autem est proprie
obiectum voluntatis. Id autem circa quod est actio exterior, est
obiectum eius. Sicut igitur actus exterior, accipit speciem ab obiecto,
circa quod est, ita actus interior voluntatis accipit speciem a fine
sicut a proprio obiecto. Id autem, quod est ex parte voluntatis, se
habet ut formale ad id quod est ex parte exterioris actus, quia vo­
luntas utitur membris ad agendum, sicut instrumentis, neque actus
exteriores habent rationem moralitatis, nisi in quantum sunt volunta­
rii. Et ideo actus humani species formaliter consideratur secundum
finem, materialiter autem secundum obiectum exterioris actus. Unde
Philos, dicit, quod ille qui furatur, ut committat adulterium, est, per
se loquendo, magis adulter quam fur ». S. Th. 1. 2. q. IS. a. 6.
Etenim adulterium est primo intentum et magis voluntarium quam
furtum, quod nonnisi ut medium ad illud eligitur. Primaria tamen
operis species potius furtum est quam adulterium, illa enim ex obie­
cto desumitur. Et sic etiam, qui eleemosynam dat ad satisfaciendum
Deo pro peccatis suis, est potius poenitens et iustus, quam miseri­
cors ; verum actio illa erogandi eleemosynam potius opus misericor­
diae est, quam poenitentiae et iustitiae. — S. Th. 2. D. 38. q. 1.
a. 4. ad 4.; Wirceburg. c. 3. a. 1.; E. M.
80. Utrum intentio cxtrinseci finis naturam operis exterioris in­
trinsece immutare possit? — R. Negative. Ratio est: l.° Quia in­
trinseca rerum natura mutari non potest. 2.° Quia intentio operantis
operi nihil addit, immo illud ne attingit quidem, cum illi prorsus
extrinseca sit. — Quare bona nostra intentio nequit opus malum
reddere bonum, neque mala nostra intentio potest quod bonum est
malum reddere, nec quod malum est in aliam malitiae speciem in­
trinsece transferre. — Hoc autem non impedit, uti patet, quominus
ubi agatur de obiecto de se indifferenti, possit finis extrinsecus ope­
rantis bonitatem vel malitiam moralem tribuere. Hoc enim non est

70

IV. - DE VARIIS MORALITATIS FONTIBUS

immutare naturam intrinsecam ipsius operis exterioris, sed determi­
nare eius intrinsecam indifferentiam, quatenus opus humanum est;
quae determinatio in moralibus non nisi ab intentione est. Et sic,
licet prava intentio iudicis reo nocendi iustae sententiae naturam im­
mutare intrinsece non possit, et eam constituere iniustam damnificationem : intentio tamen accipiendi alienum, ipsam acceptionem de­
terminat, prout nempe quis rem alienam accipiat, ut eam domino
conservet, vel ut eam sibi accipiat et furetur. — L. 1. 3. n. 584.
636.

81. An actus bonus sit, si duplicent habeat finem, alium bonum,
alium malum ? — R. Affirmative, si finis malus mere antecedenter
vel consequenter se habeat, h. e. mere praecedat totum actum vel
accedat actui iam praeexistenti, vel etiam si se habeat mere concomitanter, h. e. nihil influat in esse ipsius actus, sed illi tantum adiungatur. Ratio est, quia tunc est prorsus extrinsecus actui in toto
suo esse constituto. Non est enim ratio propter quam ipsius actus ;
sed ratio tantum est alterius actus, e. g., simplicis cuiusdam com­
placentiae, quae praecedit, concomitatur, aut consequitur actum de­
liberatum. Haec autem simplex complacentia potest, quin actum in­
ficiat, suum etiam exercere influxum, ut facilius quis moveatur ad
actum bonum, e. g., si alicui proponeretur eleemosyna tanquam con­
ferens ad vitam aeternam, et huic simplex complacentia adiungatur
existimationis inde habendae apud homines. — S. Th. 1. 2. q. 19.
a. 7.
R. Negative, si finis malus se habeat vere causative, et influat
in substantiam actus. Ratio, quia tunc vult (piis bonum saltem inadaequate sub ratione mali, quod est malum velle. « Ad hoc quod
sit voluntas bona, requiritur quod sit boni, sub ratione boni, i. e.
quod velit bonum et propter bonum ». S. Th. 1. c. ad 3. Excipe,
nisi sit finis leviter tantum malus, neque vero sit finis primarius,
neque inadaequate tantum, movens et determinans. Ratio, quia tunc
finis leviter tantum malus et secundarius, mere impellens, influit non
in ipsum esse substantiale actus, sed m extrinsecum esse accidentale
actus, adeoque manet bona tota substantia actus. Et sic bona erit
eleemosyna, etiamsi in illum actum levis ostentatio extrinsecc obre­
pserit et vere influxerit, ut quis promptius, et facilius eam daret, ita
ut sit multiplex actus m genere mons, licet unus in genere naturae.
(,)uod. ut patet, reincidit m praecedentem casum. Non desunt tamen,
qui tenent posse unum eumdemque actum esse simul substantialiter

IV. - DE VARIIS MORALITATIS FONTIBUS

71

bonum et leviter malum. Id tamen difficile apparet; tunc enim dari
posset actus non tantum morali ter bonus quoad sui substantiam, sed
etiam supernaturalis, qui tamen esset leviter malus et Deo displi­
cens. Cf. 73. — S. Th. 1. 2. q. 18. a. 4. ad 3.; Suarez d. 8. s. 1.
n. 14. seqq.
82. An peccet qui propter delectationem agat? — R. Affirmative,
si agat propter solam delectationem ; ulteriorem nempe honestum
operis finem positive excludendo ; et hoc peccatum, per se loquendo,
veniale non excedit. Negative, si simpliciter propter delectationem
agat. Ratio primi est, quia delectatio est propter operationem, non
viceversa, ut nempe homo alliciatur ad operationes humanae vitae
necessarias, vel utiles. Ergo delectatio non est finis actionis, « sed
medium ad actionem constantius, facilius, melius exercendam ». S.
Th. 1. 2. q. 4. a. 2. Confirm, ex pr. 8., d. ab Innoc. IX. Ratio
secundi est, quia cum delectatio per se non sit mala, sed bona, nisi
quis in ea constituat suum ultimum finem, quod procul dubio grave
esset, non habetur gravis in humana actione deordinatio. Ratio ter­
tii est, quia delectatio per se non est mala, sed bona, ipsique ordini
naturae consentaneum est, ut homo alliciatur a delectatione ad ope­
randum. S. Th. C. G. 1. 3. c. 26. n. 6. 7. Si quis ergo, licet nihil
expresse cogitet de ulteriori fine honesto, movetur a delectatione ad
actionem, quam apprehendit naturae consentaneam, vel in qua nihil
invenit rationis ordini contrarium, e. g., ad cibum sumendum, lu­
dendum, etc., nihil omnino peccat. S. Th. 2. 2. q. 141. a. 1. ad 1.
— E. M.
Nihil expresse cogitet de ulteriore fine honesto, e. g. de pro­
priae vitae conservatione, comedendo et bibendo. Nam ad agendum
honeste sufficit quod actum quis ut licitum apprehendat, vel, quod
idem est, ut illicitum non apprehendat. Volendo enim actum rationi
consonum vult implicite ea omnia, propter quae ille actus rationi
convenit, licet de illis expresse non cogitet, iinmo etiam licet illa
ignoret.
83. Quid per obiectum intelligatur? — Per obiectum actus hu­
mani non intelligitur hic quidquid voluntati obiicitur: sic enim, et
finis, et circumstantiae forent etiam eius obiectum ; sed intelligitur
res illa, quam quis immediate seu directe et per se vult. Obiectum
non consideratur hic physice, nempe prout est existons quaedam res.
Circa idem obiectum physice consideratum, possunt versari actus mo­
rales specie diversi. Et sic, e. g., circa eamdem uxorem possunt ha-

72

iv. - DE VARIIS NORA LITATIS FONTIBUS

beri actus coniugalis honestus, et actus adulterii turpis. Obiectum
consideratur hic moraliler, nempe prout subest regulae morum, seu
legi praecipienti, prohibenti, permittenti. Et sic obiectum furti non
est res aliena, praecise prout res est, sed quatenus recta ratio vetat,
ne auferatur, invito domino. Hinc A. D. inquit 1.2. q. 19. a. 2. ad
3.: « dicendum, quod bonum per rationem repraesentatur voluntati,
ut obiectum, et in quantum cadit sub ordine rationis pertinet ad ge­
niis moris, et causât bonitatem moralem in actu voluntatis ». — S. Th.
q. 18. a. 5., S. q. 41. a. 3. ad 5.

84. An actus humani bonitatem aut malitiam moralem desumant
ex obiecto? — R. Affirmative. Ratio est, quia ex obieclo intrinsece
specificantur actus. Obiectum enim dicitur id quod volumus. Quod
volumus; non, cui volumus. Ergo ut ab obiecto habent speciem, ita
habent etiam bonitatem et malitiam. « Bonum et malum actionis, ait
S. Th. 1. 2. q. 18. a. 2., sicut et ceterarum rerum, attenditur ex
plenitudine essendi, vel defectu ipsius. Primum autem, quod ad ple­
nitudinem essendi pertinere videtur, est id, quod dat rei speciem.
Sicut autem res naturalis habet speciem ex sua forma, ita actio ha­
bet speciem ex obiecto; sicut et motus ex termino. Et ideo sicut
prima bonitas rei naturalis attenditur ex sua forma, quae dat speciem
ei, ita et prima bonitas actus moralis attenditur ex obiecto conve­
nienti. Unde et a quibusdam vocatur bonum ex genere, puta, uti re
sua. Et sicut in rebus naturalibus primum malum est, si res gene­
rata non consequitur formam specificam ; puta, si non generetur homo,
sed aliquid loco hominis; ita primum malum in actionibus morali­
bus est, quod est ex obiecto, sicut accipere aliena. Et dicitur ma­
lum ex genere, genere pro specie accepto, eo modo loquendi quo
dicimus humanum genus totam humanam speciem ». — Osee 9., 10.;
Wirceburg. c. 3. a. 1.

85. An actus bonus sit, si obiectum sil bonum, sed malus finis?
— R. Negative. Qui enim malo fine agit, licet velit bonum, illud
tamen vult sub ratione mali, et ideo prout est volitum ab ipso est
malum. S. Th. 1. 2. q. 19. a. 7. Hinc S. Alph. 1. 5. n. 38. ait:
« si obiectum sit bonum, finis vero operantis sit malus, actus huma­
nus est totus malus cx malitia finis, quae destruit omnem bonita­
tem ». Excipe, nisi sit finis leviter malus, non’praecipuus et movens
ad agendum, sed secundarius et impellens, e. g. si quis verbum
Dei praedicet et vana quoque gloria impellatur. Est enim levis quae­
dam inordinatio, quae substantiam actionis ex suo obiecto et fine

IV. - DE VARIIS MORALITATIS FONTIBUS

73

non corrumpit, sed alio actu extrinsece adiungitur. Cf. 81. — S. Th.
1. 2. q. 18. a. 4. 6., 2. D. 38. q. 1. a. 4.; Suarez tr. 3. d. 6. s.
1. 2., d. 8. s. 1. n. 13.
86. An actus bonus sit, si obiectum sit malum, sed bonus finis?
R. Negative. Apostolus damnat dicentes: faciamus mala, ut eveniant
bona. Rom. 3., 8. Ratio autem est, quia intentio finis boni, utpote
extrinseca ipsi obiecto volito, si hoc malum est, non impedit quo­
minus quis malum reapse velit. Cum actus substantia ex obiecto sit,
si hoc malum est, impossibile est eam cohonestari ex fine bono, vel
etiam ex bonis circumstantiis. — S. Aug. 1. Contra mendae, n. 18.;
Suarez tr. 3. d. 4., d. 8. s. 1. n. 20. seqq.
87. Quid fer circumstantias intelligatur? — Per circumstantias
actus humani intelliguntur rationes illae omnes, quae, obiecto volito
accessoriae sunt, et quasi substantiae actus accidentales, et volitae
dumtaxat sunt concomitante)' vel consequenter. « Nomen circumstan­
tiae, ait S. Th. 1. 2. q. 7. a. 1., ab his, quae in loco sunt, deriva­
tur ad actus humanos. Dicitur autem in localibus aliquid circumstare,
quod est quidem extrinsecum a re, tamen attingit ipsam, vel appro­
pinquat ei secundum locum. Et ideo, quaecumque conditiones sunt
extra substantiam actus, et tamen attingunt aliquo modo actum hu­
manum, circumstantiae dicuntur. Quod autem est extra substantiam
rei, ad reni ipsam pertinens, accidens eius dicitur. Unde circumstan­
tiae actuum humanorum accidentia eorum dicenda sunt ». — Ut
obiectum. ita circumstantiae non considerantur hic prout sunt acci­
dentia quaedam physice afficientia actum, sed prout sunt accidentia
actus humani, ipsum in esse morali, iam ex obiecto constitutum, moralitcr afficientia. Moraliler afiicientia, h. e. quatenus ad mores perti­
nent. Enimvero ad esse morale actus nihil refert, quod quis, e. g.,
alapam alteri dederit, vel furatus sit manu dextera vel sinistra. Ali­
ter autem circumstantias considerant lurisconsulti ac Theologi. Illi
enim potius quatenus societatem perturbant, isti quatenus Deum gra­
vius offendunt eas considerant. — S. Th. 1. 2. q. 7. a. 2.; Suarez
tr. 2. d. 5.
88. An humani actus desumant etiam suam bonitatem et mali­
tiam moralem ex circumstantiis ? — R. Affirmative. Etenim cum in
obiectum tendant non abstractum, sed concretum, seu suis individuantibus circumstantiis determinatum, ut desumunt specificam bonitatem
et malitiam moralem ab obiecto, ita etiam bonitatem et malitiam

74

IV. - DE VARIIS MORALITATIS FONTIBUS

moralem accidentalem desumunt ex circumstantiis; et varias ex eis
induunt accidentales qualitates: sicut homo ab anima habet rationem
suae speciei, aliquid vero accidentale convenit homini individuo se­
cundum accidentia eius individualia. Et sane, cum bonum convertatur
cum ente, sicut ens dicitur secundum substantiam et secundum acci­
dens, ita et bonum attribuitur alicui et secundum esse suum substan­
tiale, et secundum esse accidentale, tam in rebus naturalibus, quam
in actionibus moralibus. — S. Th. 1. 2. q. 18. a. 3. 9., 2. 2. q.
154. a. 1.; Wirceburg. c. 3. a. 1.

89. Resolves: l.° Actus humanus triplicem bonitatem vel ma­
litiam moralem habere potest, sive intra eamdem speciem, sive
etiam diversae speciei. Sic, e. g., si quis rem sacram furaretur, ut
eam dono daret meretrici ad fornicationem ab ea obtinendam, talis
actus ex obieclo esset furtum; ex circumstantia sacri sacrilegium ;
ex fine fornicatio; adeoque triplicem malitiam specie diversam ha­
beret.
° Bonitas seu malitia moralis, intrinseca et essentialis actus
2.
desumitur ex obieclo. Ex obiecto enim voluntas primo et per se seu
directe movetur ad actum. Hinc licet, ut actus humanus sit bonus
simpliciter, requiratur ut nullam habeat circumstantiam malam, non
requiritur tamen, ut semper habeat obiectivas circumstantias proprias,
a quibus accidentalem bonitatem, seu augmentum bonitatis accipiat,
ut patet in actu circa obiectum omnino simplex, qualis est amor Dei.
Dicitur circumstantias obiectivas, seu ex parte obiecti, nam circum­
stantiae ex parte ipsius actus semper aliquae saltem reperiuntur, quae
illi conferant bonitatem aliquam vel malitiam. Et sic semper, saltem
moraliter loquendo, quod satis est in praesenti materia, est in actu
aliqua intensio, pertinens ad circumstantiam quomodo, ratione cuius
habet .ictus aliquam bonitatem vel malitiam, quae potest dici acci­
dentalis, quatenus sine illa posset servari species actus.
° b’t circumstantiae suam actui conferant bonitatem vel mali­
3.
tiam moralem, debent esse votitae vel fer modum obiecti, vel saltem
fc> modum actus; quia obiectum non confert actui humano moralem
bonitatem vd malitiam, nisi quatenus intentum et volitum. Circum­
stantiae obieclivae, h e. quae se tenent ex parte obiecti, debent esse
volitae per modum obiecti. quia huiusmodi circumstantiae afficiunt
ipsum obiectum et actus indivisibiliter attingit obiectum, non quasi
nudum, sed suis quasi circumstantiis vestitum. Circumstantiae vero,
quae se tenent e v farte actus, debent esse volitae vel per modum

IV. - DE VARIIS MORALITATIS FONTIBUS

75

obiecti, si illa circumstantia sit extrinseca ipsi actui, uti est, e. g.,
circumstantia quis, potest enim operans seipsum respicere, ut obie­
ctum suae voluntatis, et velle dignitatem seu conditionem suae per­
sonae ad opus applicare ; vel per modum actus, si illa circumstan­
tia sit intrinseca ipsi actui, uti est, e. g., circumstantia quomodo vel
quando, et sic ut bonitas vel malitia actus voluntatis augeatur ex
intensione vel duratione, satis est, ut intensio et duratio sint volun­
tariae per modum actus, quatenus nempe voluntarius sit ipsemet actus
intensus, diuturnus, etc. — S. Th. C. G. 1. 3. c. 138., 1. 2. q. 18.
a. 4. 6. 7.; Suarez tr. 3. d. 4. d. 5. d. 6. s. 3.

90. Utrum circumstantia naturam operis exterioris, intrinsece
immutare possit? — R. Affirmative. Ratio est, quia circumstantia
est intrinseca ipsi operi, spectato in concreto, minime vero extrin­
seca, uti est finis operantis respectu operis exterioris. Ergo ipsum
opus externum immutare potest. Immutare potest. Non enim quaelibet
circumstantia externum opws, ita semper modificat, ut eius etiam na­
turam intrinsece immutet. Et sic, si parochus breviarium recitat, tem­
pore, quo deberet moribundo sacramenta ministrare, recitationis bre­
viarii intrinseca natura non mutatur. Unde sufficit etiam confiteri tan­
tum praedictam omissionem administrationis sacramentorum. Neque
vero ita illa intrinseca immutatio intelligenda est, ut opus exter­
num, ex propria sibi natura intrinseca indifferens, bonum, malum,
vel in tali specie, ratione nempe proprii obiecti, evadat natura sua
quoad malitiam vel bonitatem determinatum, malum, bonum vel in
alia specie. Circumstantia enim, cum sit quid obiecto accessorium, si
obiectum, ratione sui, indifferens vel bonum vel malum est et in tali
specie, indifferens et bonum ac malum et in tali specie manet sub
illo respectu, licet intrinsece etiam evadere possit malum, immutari
in malum et aliam speciem assumere, ratione circumstantiae. Sic, e.
g., comedere actio de se est indifferens, sed comedere dic ieiunii post
aliam sumptam refectionem, grave peccatum est, adeoque actio est
mala non ratione comestionis, sed ratione diei ieiunii, et hac circum­
stantia temporis mala evadit. Matrimonio uti, actio honesta est, sed
matrimonio uti post votum castitatis actio graviter peccaminosa est,
non ratione ipsius usus matrimonii, sed voti; et hac voti circum­
stantia in malam ex bona immutatur. Furari actio est contra iustitiarn mala, sed furari rem sacram, actio est mala etiam contra reli­
gionem ex illa rei sacrae circumstantia, unde malitiae furti malitia
additur sacrilegii.

76

IV. - DE VARIIS MORALITATIS FONTIBUS

91. Quomodo variae circumstantiae distinguantur? — Quaedam
circumstantiae sunt, quae naturam operis vel actus immutant mere
accidentalitcr, intra eamdem nempe speciem, bonitatem vel malitiam
moralem augent vel minuunt: et ideo aggravantes vel minuentes ap­
pellantur, eaeque esse possunt, vel simpliciter tales, vel notabiliter,
seu multum aggravantes vel minuentes. Huiusmodi circumstantiae
sunt illae omnes, quae non habent bonitatem vel malitiam secundum
se, sed per ordinem ad aliam conditionem actus, quae illam bonita­
tem vel malitiam secundum se habet. Unde praedictam bonitatem
vel malitiam augent vel imminuunt. Et sic, e. g., intensio et remis­
sio actus, mora longa vel brevis actus, non habet secundum se
moralem bonitatem vel malitiam, sed per ordinem tantum ad actum
bonum vel malum, cuius consequenter non nisi accidentalem diversi­
tatem constituunt. Sic etiam tollere aliquid in maiori vel minori
quantitate, non respicit secundum se ordinem rationis in bono vel
malo, sed praesupposita aliqua alia conditione, per quam actus ha­
bet malitiam vel bonitatem, puta hoc quod est esse alienum, quod
secundum se rationi repugnat. Unde tollere alienum in maiori vel
minori quantitate non diversificat speciem peccati. S. Th. 1. 2. q.
18. a. 11.
Aliae vero sunt circumstantiae, quae essentialiter naturam operis
et actus immutant et mutantes speciem vocantur. Uniusmodi circum­
stantiae sunt illae, quae secundum se specialem ordinem rationis re­
spiciunt. Sic, e. g., tollere alienum habet speciem <?.v ratione alieni,
ex hoc enim constituitur in specie furti. Et si consideretur super hoc
locus vel tempus, haec se habebunt in ratione circumstantiae. Sed,
quia ratio etiam de loco vel de tempore et aliis huismodi ordinare
potest, contingit conditionem loci circa obiectum accipi ut secundum
se contrariam ordini rationis, puta quod ratio ordinat iniuriam non
esse faciendam loco sacro : unde tollere aliquid alienum de loco sa­
cro addit specialem repugnantiam ordini rationis. Et ideo locus, qui
prius considerabatur ut simplex circumstantia, nunc consideratur ut
principalis conditio obiecti rationi repugnans. Hinc S. Th. q. 18. a.
10. ad 2. « circumstantia, ait, manens in ratione circumstantiae,
cum habeat rationem accidentis, non dat speciem : sed in quantum
mutatur in principalem conditionem obiecti, secundum hoc dat
speciem ».
Circumstantiae, quae peccatum mutant tantum de veniali in mor­
tale, sub uno respectu, sunt tantum aggravantes ; et aggravantes in
:ί finitum dicuntur
si nempe mera oppositio attendatur ad talem

IV. - DE VARIIS MORALITATIS FONTIBUS

77

virtutem; ut in levi et gravi furto videre est: utrumque enim eidem
virtuti iustitiae opponitur. Sub alio respectu, mutantes speciem sunt,
si nempe attendatur oppositio et repugnantia cum generali morum
regula, nempe cum lege et fine assequendo. — Circumstantiae, quae
actui iam constituto in aliqua morali specie, novam tribuunt speciem,
addentes speciem proprie sunt. Sic, si quis voto ligatus peccet contra
castitatem, malitiae peccati contra castitatem alia additur malitia contra
religionem. Verum, si malitia novae speciei gravis non sit sed levis,
tunc illa circumstantia, vel ut simpliciter aggravans habetur, vel ut
addens quidem speciem, sed cum addito, leviter: manet enim tunc
adhuc integra tota specifica substantia actus, neque ulla, moraliter
loquendo, accedit substantialis actus immutatio. Sic quoad peccatum
mere internum contra castitatem in ecclesia commissum, si in eo ma­
litia adest sacrilegii, ea non nisi levis est, adeoque non est circum­
stantia stricte et proprie speciem addens, sed aggravans. — Circum­
stantiae vero, quae primo actum reddunt simpliciter bonum vel malum,
tribuentes speciem vel mutantes speciem proprie sunt, c. g., si iter
quis aggrediatur ex fine operis caritatis exercendi, iter illud ex se
indifferens in actum primo transit virtutis; si eleemosynam quis det
non nisi ex vana gloria, illa tunc licet in se bona, mala evadit. —
S. Th. 2. D. 38. q. 1. a. 4.

92. An. actus sit bonus, si circumstantia sit mala ? — R. Affir­
mative, si agatur de uno eodemque actu in genere naturae, et qui
multiplex est in genere moris. Ratio est, quia tunc huiusmodi mala
circumstantia extrinseca omnino est ipsi actui bono. Et sic in celebra­
tione missae, sacerdos consecrans in statu gratiae, actum ponit bonum,
deinde graviter peccans adhaerendo turpi cogitationi, et sacrilegam
sumens communionem actum ponit malum. — R. Negative, si agatur
de uno eodemque voluntatis actu in genere moris. Ratio est, quia
actus voluntatis, qui haec omnia simul complectitur, nempe obiectum
et circumstantias, unus simplicissimus actus est, adeoque, si non ex
omni parte sit bonus, malus erit.
Hinc, si sit circumstantia, tantummodo leviter mala, et extrin­
seca obiecto, quam voluntas concomitanter amplectitur, haec circum­
stantia leviter mala actum bonum non corrumpit, cum substantiae
actus in se constituti extrinseca et accidentalis omnino sit. Et sic af­
fectus ad peccatum veniale in Communione hanc in sui substantia
non corrumpit, licet minus fructuosam reddat. Si vero circumstantia
leviter mala sit intrinseca ipsi obiecto, tunc totus actus malus est.

78

IV. - DE VARIIS MORALITATIS FONTIBUS

Quare mala est actio Religiosi dandi eleemosynam contra votum pau­
pertatis vel contra praeceptum Superioris, vel ex aliena re, quamvis
illiceitas ratione voti vel praecepti nonnisi levis sit. Suarez tr. 3. d. 8.
s. 1.; Wirceburg. c. 3. art. 1.

93. Quot hum anorum actuum circumstantiae numerentur? — Se­
ptem, eaeque sunt: quis, quid, ubi, quibus auxiliis, cur, quomodo,
quando. « Ratio huius adnumerationis sic accipi potest. Nam circum­
stantia dicitur quasi extra substantiam actus existens : ita tamen, quod
aliquo modo attingit ipsum, contingit autem hoc fieri tripliciter. Uno
modo in quantum attingit ipsum actum. Alio modo in quantum at*
tingit causam actus. Tertio modo in quantum attingit effectum. Ipsum
autem actum attingit vel per modum mensurae, sicut tempus et locus :
vel per modum qualitatis actus, sicut modus agendi. Ex parte autem
effectus ut cum consideratur quid aliquis fecerit. Ex parte vero causae
actus, quantum ad causam finalem accipitur propter quid ; ex parte
autem causae materialis sive obiecti accipitur circa quid (quod com­
prehenditur sub quid) ; ex parte vero agentis principalis accipitur quis
egerit; ex parte vero causae agentis instrunientalis accipitur quibus
auxiliis ». S. Th. 1. 2. q. 7. a. 3.
94. Quomodo sint praefatae circumstantiae considerandae ? — Eae
accipiendae non sunt, quatenus ab ipsis dependet substantia actus, sed
quatenus ipsum accidcntaliter afficiunt. Secus iam rationem circum­
stantiarum non haberent. — Quare : 1.° Quis non significat substan­
tiam operantis, sed eius qualitatem seu conditionem, e. g., quod sit
voto ligatus, matrimonio coniunctus, publicus magistratus, etc. Ad hanc
circumstantiam revocat Lugo, de Poenit. d. 16. n. 200., consuetudi­
nem peccati ; per eam enim explicatur qualiter quis sit dispositus ad
facilius peccandum. Circumstantia personae, generatim loquendo, pec­
catum in aliam speciem non transfert, nisi peccatum coniunctioni, of­
ficio specialem afferenti obligationem, voto vel statui cius directe ad­
versetur, ut si sacerdos fornicatur in sacrilegium transit, si autem
blasphemat solius blasphemiae reus est, sicut alius blasphemans. —
Malach. 2., 1. 8.; C. Trid. ss. 22. C. 1. de R. ; S. Th. 2. 2. q. 45.
a. 4., q. 110. a. 4. ad 5,; Lugo de Poenit. d. 16. s. 4.
° Quid et circa quid non exprimit item substantiam effectus,
2.
seu obiecti, sed eius qualitatem vel quantitatem, v. g. in furto non
denotat quod res furtiva sit aliena, hoc enim pertinet ad ipsam sub­
stantiam actus, sed quod sit sacra vel profana, magnae vel parvae
quantitatis, cum damno inde pauperis, pupillorum, puellarum nubilium,

IV.

DE VARIIS MORALITATIS FONTIBUS

79

cum scandalo plurium, etc. Circumstantia quid et circa quid facile
mutans speciem esse potest. Quid autem, i. e. effectus, quando est
praevisum et votitum, trahit in ipsius speciem. Ad hanc circumstan­
tiam revocari potest quoties, seu actuum multiplicatio. Illam tamen
S. Th. inter circumstantias non computavit. Et ratio est, quia cir­
cumstantiae circa eumdem sunt actum. Numerus autem operationum
non circumstat unam et eamdem operationem. Non enim secundum
furtum est circumstantia primi, aut e converso; nec tertium secundi,
et sic deinceps. Ex quo sequitur, quod, quia non minus tenetur quis
confiteri secundum peccatum, quam primum, et non minus centesimum,
quam quodeumque aliud, non sufficit dicere, quod pluries furatus est,
sed oportet explicare quoties furatus est, si numeri meminerit; et, si
non meminerit, exprimere debet quam frequenter, sic ut verisimilis
numerus habeatur. — Lugo 1. c. s. 4. § 7. s. 5. 6. 9.
3. ° Ubi non significat nudum locum ; certum enim est quemlibet
actum hominis alicubi fieri ; sed qualitatem loci, e. g., quod sit pu­
blicus, unde scandalum exoriatur; quod sit sacer, unde sacrilegium
habeatur, etc. Circumstantia loci sacri, quamvis omnia aggravet pec­
cata per accidens, illa tamen sola ad gravis sacrilegii speciem trahit,
quae sanctitati loci directe opponuntur, aut annexae immunitati, ut
effusiones sanguinis, vel seminis humani, quae impediunt exhibendum
ibidem divinum cultum, ad quem directe sanctificatur locus, et vio­
lentae extractiones, quae immunitati contrariantur. — Lugo 1. c. s. 10.
4. ° Quibus auxiliis, significat accidentalia instrumenta, seu media,
quibus usus est operans, v. g., si quis vasis sacris usus fuerit ad ve­
neficium, opem daemonis adhibuerit, alios homines iussu vel consilio
ad peccati exsecutionem induxerit. Licet haec circumstantia mere ma­
terialiter aliquando videatur se habere ad peccatum, aliquando tamen
speciem etiam mutat. — Lugo 1. c. n. 475. 476.
5. ° Cur denotat non finem intrinsecum operis, hic enim pertinet
ad substantiam actus, sed extrinsecum et operantis, uti si quis furetur
ad se inebriandum. Cur manifeste aliam speciem actui dare potest.
— Lugo 1. c. n. 477. seqq.
6. ° Quomodo designat accidentalem modum, quo fit interior vo­
luntatis actus, v. g., intense vel remisse, ex contemptu, ex levitate,
ex ignorantia, ex metu, ex passione. Designat etiam modum exte­
rioris actionis, v. g., quod occideris veneno, gladio, cum crudelitate
et saevitia, etc. Quomodo licet sit ordinarie aggravans vel imminuens
peccatum, aliquando etiam speciem dare potest. — Lugo 1. c. n. 497.

«Ο

I. - DE CONSCIENTIAE NATURA

seqq. ; Laym. 1. 3. de lust. tr. 3. p. 3. c. 4. n. 1.; Tambur. Meth.
Confess. 1. 2. c. 6. n. 2.; S. Th. 2. 2. q. 66. a. 3. ad 1. a. 4.
° Quando significat qualitatem vel quantitatem temporis, e. g.,
7.
die festo, Communionis, hebdomadae sanctae ; diu, brevi tempore. Cir­
cumstantia temporis sacri est aggravans peccatum, non tamen appo­
nens gravis speciem sacrilegii, nisi fiat in contemptum temporis sacri.
— Lugo 1. c. n. 515. seqq.; Lessius in q. 7.; Caietanus in e. q. ;
L. 1. 6. n. 923.; S. Th. 4. D. 32. q. 1. a. 5., q. 4. Sol. 2.‘,

DE CONSCIENTIA
I. — DE CONSCIENTIAE NATURA

95. Quoluplex conscientiae acceptio? — Conscientia dupliciter
sumi potest, physice et moraliter. Conscientia physice inspecta ad Psychologiam et ad Logicam pertinet, prout ea consideratur vel praecise
quatenus facultas cognoscitiva est in proprios actus redeundi, vel prae­
cise quatenus instrumentum est veritatis assequendae. Conscientia vero
moraliter sumpta tum ad Theologiam Moralem spectat, tum ad Phi­
losophiam Moralem. Quare hic de conscientia tantum moraliter con­
siderata sermo erit. Dicemus primo de intrinseca natura huius con­
scientiae moralis, deinde vero de variis eius partionibus.
96. Quaenam sit intrinseca moralis conscientiae natura ? — Lex
regulat humanas actiones in ordine ad earum moralem honestatem vel
turpitudinem ope conscientiae. Etenim, ut eas regulet, applicari debet
actioni hic et nunc efficiendae, ut videatur, an talis actio praecipiatur,
prohibeatur, p rmittatur a lege, vel consulatur; ex qua applicatione
indicium deinde efformatur de tali vel tali actione, hic et nunc effi­
cienda vel omittenda, et hoc practicum indicium conscientia est. Quare
conscientia nihil aliud est, quam indicium practicum, quo rem hic et
nunc agendam xd omittendam pronuntiamus, tanquam bonam vel ma­
lam . idque per modum praecepti, vel consilii, vel simplicis permis­
sionis.
Ut ergo hanc conscientiam cfiormare possimus, syllogismum fa­
cimus. In hoc syllogismo propositio maior enuntiat generatim legem.

81

I. - DE CONSCIENTIAE NATURA

Propositio vero minor eiusdem syllogismi comparat actionem, quam
volumus hic et nunc facere cum lege. Denique consequens ex affir­
mata in praemissis conformitate vel difformitate talis vel talis actionis
cum lege, pronuntiat talem vel talem actionem efficiendam hic et nunc
esse ut bonam, vel omittendam ut malam, quod iudicium seu dictamen conscientia appellatur. Dictamen, dictare enim est praecipere, or­
dinare; et conscientia est vel ut lex interior, quae hominem ligat. In­
dicium, siquidem ut dictamen de iis tantum est, quae fieri vel omitti
debeant, iudicium est etiam de iis, quae fieri vel omitti possunt. Quare
conscientia differt omnino a synderesi, quae naturalis habitus est pri­
morum principiorum operabilium, quae naturalia principia sunt iuris
naturalis. — S. Th. 1. p. q. 79. a. 12. 13., 1. 2. q. 76. a. 1., de
Verit. q. 16. a. 1., q. 17. a. 1. 5„ 2. D. 24. q. 1. a. 4., q. 2. a. 4.·
Suarez tr. 3. d. 12. s. 1.; L. 1. 1. n. 1. 2.

97. Quid conscientia antecedens et consequens ? — Conscientia mo­
ralis, cuius naturam descripsimus iam, et de qua loquimur in prae­
senti, vocata est conscientia antecedens, ut distinguatur ab alia con­
scientia morali, quae appellatur consequens, et ea est, quae refert actio­
nem iam factam, fuisse moraliter bonam vel malam. Ad vitandas au­
tem cavillationes circa priorem illam conscientiam, quod non esset
conscientia appellanda, cum de re non acta sed agenda iudicium ferat,
conscientia enim facta refert interna, breviter adnotamus, usum iam
obtinuisse ut sic vocetur. Usus autem hac in re sufficiens ratio est.
Porro formalis bonitas vel malitia humanorum actuum non a con­
scientia consequenti, sed ab antecedenti est desumenda. Hinc illi, qui
student theologiae morali, nonnunquam decipiuntur, quia existimant
post adeptam scientiam se in pluribus peccasse ; quandoquidem ea
scientia carebant cum agebant, et bona fide tunc versabantur. Idem
dicatur de rudibus aliisque omnibus, qui post auditam concionem,
post libri pii lectionem, incipiunt versari in anxietate quoad praeteritas
operationes. — S. Th. 1. p. q. 79. a. 3., de Verit. q. 17. a. 1. 2.
98. Quaenam sint moralis conscientiae partitiones ? — Si in illo
syllogismo, qui efformandus est, ut conscientia habeatur, maior pro­
positio, seu lex, semper evidenti certitudine constaret, et minor pro­
positio, seu quod haec vel illa actio in lege contineatur, semper
etiam evidenti certitudine constaret, non daretur nisi unica conscien­
tia, conscientia certa et recta. Sed, cum et lex et applicatio legis
colligendae saepe sint vi difficilis ratiocinationis, hinc variae adsunt
species conscientiae.
Bucceroni. last. thtol. moralis I.

6

S2

π.

DE CONSCIENTIA CERTA

Dividitur ergo: 1.® In conscientiam rectam et erroneam. Recta illa
est, quae dictat quod est verum ; erronea, quae dictat tamquam verum
quod falsum est. Conscientia erronea, alia est vincibililer, alia invinci­
biliter talis, prout error moraliter vitari potuit ac debuit, vel moraliter
vitari non potuit. 2.° In conscientiam certam, probabilem, dubiam,
strictam, laxam, scrupulosam, prout fundatur in motivo certo, pro­
babili, dubio, strictiori, laxiori, vel omnino inani. Conscientia, subie­
ctive tantum certa, quae nempe talis existimatur, adeoque certitudine
latius accepta, itemque conscientia probabilis et dubia potest esse
objective recta vel erronea. Ad erroneam vero scrupulosa, stricta et
laxa revocantur. Absque enim sufficienti ratione, scrupulosa peccatum
timet, ubi peccatum non est; laxa indicium in favorem libertatis in­
flectit, vel ad legem simpliciter vitandam, vel ad cius minuendam
obligationem ; stricta vero vel obligationem quae non adest, vel gra­
viorem quam reapse adsit, affirmat. — Suarez t. 3. d. 12. s. 2.;
S. Th. 1. 2. q. 19. a. 3. a. 6. ad 2., Quodl. 3. a. 26.

II. — DE CONSCIENTIA CERTA
99. Quid conscientia certa ; et quaenam cius vis directiva ? —
Conscientia certa proprie est ea conscientia, quae innititur motivo
certo; et consequenter indicat de honestate vel turpitudine actionis
faciendae, absque formidine errandi. Minus vero proprie est, quae
simpliciter absque ulla errandi formidine indicat de honestate vel
turpitudine actionis. Haec subiective tantum, illa etiam objective certa
est. Certa item esse potest stricte et late, seu moraliter. Stricte certa
excludit omne dubium tum prudens tum imprudens. Late seu mora­
liter certa omne tantum prudens dubium excludit. Eius vis directiva
sequentibus propositionibus declaratur.

100 Nefas est agere sine conscientia subiective certa de actionis
honestate. — Prob. qui agit sine hac conscientia, vult actionem, de
cuius honestate vel turpitudine incertus est. Atqui velle actionem de
cuius honestate vel turpitudine quis incertus est, nihil aliud est quam
eam velle sive bona sive mala sit. Atqui iterum velle actionem sive
bona sive mala sit illicitum est; nam haec est voluntas consentiens
m malum. Ergo. — S. Th. 1. 2. q. 19. a. 3. 5., Quodl. 3. a. 27.
ad 2., Quodl. 8. a. 13.; L. 1. 1. n. 3.; Suarez tr. 3. d. 12. s. 3.:
E. M.

II. - DE CONSCIENTIA CERTA

83

101. Nota: 1.® Peccatum ex hoc praecise, quod sit contra con­
scientiam non habet specialem malitiam, nisi fiat ut conscientia vinca­
tur. Ratio 1.* est quia hoc est intrinsecum et commune omni pec­
cato, ut sit contra conscientiam. Ratio 2.* est, quia habetur tunc
contemptus directe volitus regulae omnis bonae operationis, et sic
exponitur quis periculo omnium scelerum, quod uti patet specialis,
eaque gravissima inordinatio voluntatis est, contra naturalem inclina­
tionem voluntatis in bonum. — Lessius in q. 19. a. 6. d. 3.; S. Th.
2. 2. q. 14. a. 1. 4.
2.® Speciale item peccatum est, si quis peccet ex certa malitia
per contemptum, abiiciendo et removendo id quod electionem pec­
cati poterat impedire; et peccatum contra Spiritum Sanctum est.—
Huius sex species recensentur: desperatio, praesumptio, impoeniten­
tia seu propositum non poenitendi, obstinatio seu propositum peccato
inhaerendi, impugnatio veritatis agnitae, ut licentius quis peccet;
invidentia fraternae gratiae, qua quis non solum invidet personae
fratris, sed etiam gratiae Dei crescenti in mundo.

102. Sola conscientia subiective certa est regula morum. Sufficit
autem conscientia moraliter certa. — Prob. l.a p. Nam, ut constat
ex priori prop., n. 100., sine hac conscientia nequit quis agere. Prae­
ter hanc conscientiam alia subiective perfectior non datur. Ergo cum
hac sola potest quis agere; adeoque sola haec conscientia est regula
morum. Prob. 2.* p. l.° Ex communi dd. sententia, et praxi univer­
sali. 2.° Quia plerumque alia certitudo haberi nequit; et nemo ne­
cessario peccat. 3.° Quia, stante ista morali certitudine, quis pruden­
ter agit, nam certitudo moralis licet non excludat omne dubium tum
prudens, tum imprudens; excludit tamen omne dubium prudens.
Ergo. — Ad Rom. 14., 23.; C. Litteras 13. de Restit. spoliat.; S.
Th. 2. 2. q. 70. a. 2.
103. Fas est agere iuxta conscientiam certam, at invincibiliter
erroneam. — Prob. Qui sic agit vult quantum in se est actionem
bonam, et non nisi in actionem bonam consentit. Atqui ius est velle
hanc actionem. Ergo. Prob. mai., nam nihil volitum nisi praecogni­
tum. Ergo, stante conscientia invincibiliter erronea, qui iuxta eam
agit vult quantum in se est actionem bonam, et non nisi in actionem
bonam consentit. — L. 1. 1. n. 5.; Elbel 126.
104. Nefas est agere contra conscientiam certam, at invincibiliter
erroneam. — Prob. Qui sic ageret vellet actionem, quam iudicavit

84

π. - DE

conscientia certa

prohibitam; nollet quam indicavit praeceptam. Atqui nefas est habere
hanc voluntatem, quia est voluntas consentiens in malum. Ergo.
« Dicendum, quod simpliciter omnis voluntas discordans a ratione,
sive recta, sive errante, semper est mala ». S. Th. 1.2. q. 19. a. 5.,
2. D. 39. q. 3. a. 3., Quodl. 3. a. 27.; L. 1. c.; Caietan. in 1. 2. q.
19, a. 5.; Suarez tr. 3. d. 12. s. 4.

105. Fas est agere iuxta conscientiam certam, licet vincibiliter
erroneam. — Prob. Quia cum actio indicetur honesta vel turpis cum
certitudine, voluntas agens secundum hanc conscientiam honestum
prosequitur, et turpe fugit, quod omnino licet. Quod autem conscien­
tia haec sit vincibiliter erronea, hoc non facit quod, quando quis
actu agit secundum eam, peccat; sed hoc facit quod culpa sit solum
in causa, unde etiam est, quod indicium de eius gravitate vel levi­
tate ferendum est non ex gravi vel levi effectu, sed ex gravi vel levi
negligentia in veritate inquirenda. lam vero quando quis actu agit,
si nullo pacto attendit ad erroneam quam habet conscientiam, et de
ea nullam habet suspicionem, siquidem conscientia certa ex hypothesi
hic et nunc est, iam non ex vincibiliter erronea, sed ex invincibili
conscientia agit. — La-Croix 1. 1. n. 42. 43. 757. 760.; Kenrick
ed. 2. Mechl. I860, n. 36.
106. Nefas est agere contra conscientiam certam, at vincibiliter
erroneam, — Prob. Quia tunc quis ageret contra iudicium certum ;
et vellet actionem quam iudicat prohibitam, nollet actionem (piam
iudicat praeceptam; quae voluntas mala est; nam in malum afficitur.
Ergo. S. Th. 1. 2. q. 19. a. 5. 6.; Suarez tr. 3. d. 12. s. 4.; Elbel 122. 137. 138.; L. 1. 1. n. 4.; La-Croix 1. 1., n. 42. 43. 757.
— « Et ideo dicendum est, quod omnis conscientia, sive recta sive
erronea, sive in per se malis, sive in indifferentibus est obligatoria;
ita quod, qui contra conscientiam facit, peccat ». S. Th. Quodl. 3.
a. 27., Quodl. 8. a. 15.

107. Nota: «Peccatum contra conscientiam commissam habet
suam speciem ex materia particulari, in qua putatur versar: ; vel ex
ordine ad particulare praeceptum, cui putatur adversari, v. g., si
putes rem, quam accipis non esse tuam, attamen revera tua sit, erit
peccatum furti : si putes esse contra obligationem voti, erit peccatum
sacrilegii. Ratio est, quia peccata accipiunt speciem ex obiecto vel
actionis externae vel voluntatis. Nec refert, sitne hoc obicctum revera
malum, sed an apprehendatur ut malum; quia voluntas fertur in il-

II. - DE CONSCIENTIA CERTA

85

hid, prout a ratione proponitur ». Lessius in q. 19. a. 6. d. 3.; S.
Th. 1. 2. q. 19. a. 5. ad 3.
108. An quis laborare possit conscientia invincibiliter erronea
quoad prava desideria, alios que actus mere internos, si nempe nulla
exterior actio sequatur? — De desiderio explicite et generatim loquens Elbel haec habet n. 127.: « Quod inulti saltem e rudioribus,
et minus eruditis, inculpabiliter possint sibi persuadere huiusmodi
desideria non esse mala, nisi opere compleantur, videtur satis certum,
quod et Sanch., Stoz, La-Croix expresse docent ». Hanc opinionem,
ait S. Alph. 1. 1. n. 9., « nunquam probabilem censere potui... Cum
aliis doctis reccntioribus parum probabilem censeo ». Huius senten­
tiae ratio est, quia, si quis certo cognoscit malitiam actionis exter­
nae, et vult tamen illam exequi, iam cognoscit se velle malum.
Quomodo ergo a peccato excusabitur? Quoad simplicem vero de­
lectationem facilius ea invincibilis ignorantia adesse potest; ten­
dentia enim voluntatis in malum tam evidens non est, uti in desi­
derio de se efficaci. Idemque etiam de desiderio inefficaci dicendum
videtur.

109. An dari possit conscientia invincibiliter erronea circa prae­
cepta iuris naturae? — « Certum est, quod in primis iuris natura­
lis principiis, aeque ac in proxime conclusionibus et certis obligatio­
nibus proprii status non datur invincibilis ignorantia, quia lumine
ipso naturae talia omnibus nota sunt, praeterquam illi, qui oculos
claudunt, ne ea videant... Contra vero unanimis theologorum sen­
tentia est... in conclusionibus, mediatis et obscuris seu remotis a prin­
cipiis, utique dari et admitti debere ignorantiam invincibilem ». L.
1. 1. n. 8. 170. seqq. ; Struggl tr. 3. q. 1. n. 10.-13.; S. Th. Quodl.
3. a. 36., de Verit. q. 17. a. 2.; de Malo q. 3. a. 8.; ad Rom. 2.,
14. 15.
Primis iuris naturalis principiis, e. g. bonum est faciendum,
malum vitandum ; summum bonum amandum, malum detestandum ;
quod tibi non vis alteri ne feceris, benefactoribus gratiae habendae,
etc. — Proximis conclusionibus, e. g. Deus colendus, parentes ho­
norandi, furtum non faciendum, etc. — Pernotis conclusionibus, e. g.
privata vindicta non exercenda, abortus non procurandus, etc.
Lex aeterna, in mente divina existens, perfectissime ordinem
rerum exhibet. Lex naturalis, quae legis aeternae applicatio est, in
mente humana existit. Quare lex naturalis eo ipso quod per huma­
nam rationem manifestatur a summa deficit aeternae legis perfectione.

86

III.

DE CONSCIENTIA PROBABILI

Hinc fit ut non semper quod nos cogitamus et indicamus, in diffi­
cilioribus rebus, divinae mentis regulis respondeat, et manet nobis
obscurum et ignotum. Unde illud quamvis materialiter et quoad se
pertineat ad legem naturalem, non tamen formaliter et quoad nos,
cum naturali lumine nobis non fuerit sufficienter promulgatum. —
Wirceburg. de Actib. hum. c. 1. a. 3.
110. An pueri malitiam pollutionis invincibiliter ignorare pos­
sint? — R. Affirmative, absolute loquendo, saltem in aliquo raro
casu, et in principio pravae consuetudinis. Ratio, nam quod adspectus, vel tactus impudicus, aut captatio voluptatis ex pollutione pro­
curata, vel etiam naturaliter exorta, etc. sint moraliter mala, et illi­
cita, non ita evidenter innotescit ex ipsa comprehensione primorum
principiorum, sed opus est discursu ad deprehendendam eorum ma­
litiam. Ergo malitia eorum potest saltem ad aliquod tempus incul­
pabiliter ignorari. Ex quo facile concludet prudens confessarius, in
tali contingentia facti, caute et prudenter esse procedendum ; quae
cautela et prudentia, si semper et cum omnibus, speciati ni in materia
castitatis observanda est, maxime vero cum pueris et puellis. —
Elbcl 128.; Struggl 1. c. n. 13.

Ill — DE CONSCIENTIA PROBABILI

111. Quid conscientia probabilis ; et quaenam eius vis directiva ?
— c Conscientia probabilis est, qua quis innixus aliqua opinione
probabili, format sibi practicum dictamen rationis ex certis principiis
reflexis, sive concomitantibus, ad licite operandum ». L. 1. 1. n. 40.
Sic., c. g., Titius confessarius, opinione probabili innixus, indicat se
probabiliter iurisdictionem habere. Deinde vero ait, et hoc est prin­
cipium reflexum: Atqui stante iurisdictione vere probabili, Ecclesia
eam certo supplet. Ergo, concludit, et est practicum conscientiae diitamen, valide et licite, in casu, absolvere possum: et absolvit. Eius
vis directiva sequentibus propositionibus declaratur.
112. Nota: l.° « Diversas dari probabilitatum species... Opinio
tenuiter probabilis est, quae aliquo fundamento nititur, sed non tali,
ut valeat assensum viri prudentis ad se trahere... Probabilis est,
quae gravi momento nititur, vel intrinsecae rationis, vel extrinsecae
auctoritatis, quod valet ad se trahere assensum viri prudentis, etsi

III. - DE CONSCIENTIA PROBABILI

87

cum formidine oppositi. Probabilior est, quae nititur fundamento gra­
viori, sed etiam cum prudenti formidine oppositi, ita ut contraria
etiam probabilis censeatur. Probabilissima est, quae nititur funda­
mento gravissimo, quapropter opposita censetur vel tenuiter, vel
dubie probabilis... Opinio sive sententia moraliler certa est, quae
omnem prudentem formidinem falsitatis excludit, ita ut opposita re­
putetur omnino improbabilis. Opinio demum tuta est, quae recedit
ab omni peccandi periculo, Tutior vero, quae magis a tali periculo
recedit, tametsi rationibus firmioribus non nitatur ». L. 1. c.
At presse magis haec S. D. de opinione probabilissima, H. A.
tr. 1. n. 65.: « Nisi velimus opinionem probabilissimam cum opinione
absolute certa confundere, opus est dicere, quod opinio contraria pro­
babilissimae non est tenuiter probabilis, sed dubie probabilis ». Ra­
tio, quia opinio probabilissima « inter fines probabilitatis est », adeo·
que « non excludit omnem prudentem formidinem ». « Tenuis vero
probabilitas non est vera probabilitas, adeoque non aifert secum pru­
dentem rationem. At dubia probabilitas aliqualem affert prudentem
rationem, licet non omnino certam et stabilem ». Cf. etiam Op. Mor.
1. 1. n. 85.
Verum, ne verborum sit cavillatio, ad nos quod attinet, non
alias, quoad doctrinam, agnoscimus opiniones intra limites verae pro­
babilitatis, nisi opinionem, probabilem, probabiliorem, probabilissimam.
Infra probabilem non est nisi non probabilis, improbabilis, cuius vero
varii gradus esse possunt : supra probabilissimam non est nisi certa.
Probabilis immediate opponitur, oppositione comparationis, probabi­
liori; mediale vero probabilissimae; itemque probabilissima immediate
opponitur probabiliori, mediate vero probabili ; nisi probabilissimam
cum certa reapse confundere quis velit.
°
2.
Paria systemata moralia: Tutiorismus : Morale systema est,
statuens sequendam practice esse in dubio tutiorem partem. Alius
est absolutus, et est Rigorismus, statuens tutiorem partem semper
esse sequendam. Alius est mitigatus, statuens tutiorem partem esse
sequendam, nisi altera pars libertati favens sit probabilissima.
Probabiliorismus : Est systema morale, statuens tunc tantum
esse licitum sequi opinionem probabilem faventem libertati, quando
ea sil probabilior opposita legi favente. Quare secundum hoc sy­
stema lex dubia obligat, contra communissimam sententiam, et contra
rationem.
Acquiprobabilismus : Est systema morale statuens non licere
opinionem minus tutam sequi, nisi sit aeque vel fere aeque proba­

<88

III. - DE CONSCIENTIA PROBABILI

bilis ac opposita. Recta quidem agendi norma est, sed non ad ex­
clusionem probabilismi, qui systema morale est, rectam omnino con­
tinens agendi normam, complectens casus omnes sententiae verae pro­
babilis libertati faventis, quando mere agatur de subiectiva actionis
honestate.
Probabilismus : Est systema morale statuens licitum esse se­
qui opinionem vere^probabilem faventem libertati, licet opposita pro
lege sit probabilior, parum vel multo probabilior, ubi tamen solum
agatur de liceitate humanae actionis. — Ratio est, quia quando
contra legem est vere probabilis opinio, lex est dubia, et lex dubia
non obligat.
Laxismus: Est systema morale, statuens licitum esse sequi
opinionem etiam dubie et tenuiter probabilem contra legem. Dam­
natum est ab Innocentio XI. pr. 3. damn. 2. Mart. 1679.

113. Cum conscientia, practice probabili, quae proxime actionem
dirigit, hic et nunc reapse ponendam, nefas omnino est operari. —
Etenim sola conscientia subjective certa morum regula est. Atque
hoc sensu falsum consequenter est effatum illud : Qui probabiliter
agit, prudenter agit. L. 1. 1. n. 58. 69. 80. Quare tota quaestio hic
est de conscientia speculative probabili, quae remote tantum actionem
dirigit, enuntians probabilem existentiam legis; an nempe ope alicuius
ratiocinii gradum iure facere possimus a conscientia speculative pro­
babili, ad conscientiam practice certam ; vel quod idem est, an,
stante probabili opinione de honestate alicuius actionis in generali,
possimus nobis certam conscientiam etformare de honestate talis actio­
nis in particulari et individuo casu, et sic licite sequi in praxi opi­
nionem speculative probabilem. z\d hanc quaestionem resolvendam
seqq. statuimus propositiones.
114. j\vn licet practice sequi opinionem tenuiter probabilem, tu­
tiore relicta. — Prop." est contra probabilistas laxos. — Id primo
constat ex pr. 3 d. ab Innoc. XI. Insuper opinio tenuiter probabilis
est opinio tenui innixa motivo. tenue autem motivum est motivum
minimi sufficiens ad movendum ad assensum virum gravem seu pru­
dentem, adeoque vere probabilis non est. Enimvero opinio vere pro­
babilis ea dicitur, quae tali innititur motivo, ut sufficiens sit ad mo­
vendum ad assensum virum prudentem. Atqui, si talis opinio insuffi­
ciens est ad movendum virum prudentem ad indicium de non
existentia legis, impossibile est sibi efformare conscientiam de licei­
tate actionis. — L. I. 1. n. 40.: E. M.

III. - DE CONSCIENTIA PROBABILI

89

115. Resolves: Ex cit. pr. d. ab Innoc. XI., tum quia agitur
in ea de tenui etiam probabilitate, tum quia nimis generatim asserit,
quod semper prudenter agimus, dum probabilitate confisi aliquid
agimus, nihil contra probabilismum erui potest. Nam tenuis proba­
bilitas non est vera probabilitas. Neque vero probabilismus ex­
tenditur ad casum, ubi agatur de veritate rei et fine absolute obti­
nendo.
Neque vero licet practice sequi opinionem dubie probabilem.
Opinio enim dubie probabilis est opinio innixa motivo dubio, de quo
nempe prudenter dubitari potest, an sit sufficiens ad movendum ad
assensum virum prudentem. Evidens autem res est, quod vir pru­
dens in rebus gravis momenti, non innitatur huiusmodi motivo; unde,
si res reapse non bene succedat, omnes eum iure merito impruden­
tiae insimularent. Gravior autem res est moralis bonitas vel malitia
humanorum actuum, quam quodlibet aliud temporale negotium. In­
super, stante dubia hac probabilitate, impossibile est sibi effbrmare
dictamen practicum moraliter certum de liceitate actionis.
Opinioni ergo tenuiter probabili opponitur opinio graviter pro­
babilis, seu simpliciter probabilis, opinioni dubie probabili opponitur
opinio certo probabilis, seu simpliciter probabilis. Non desunt qui
opinionem dubie probabilem et tenuiter probabilem inter se confun­
dunt. Practice quidem saepe confunduntur; sed speculative, attenta
natura rei, inter se omnino distinguuntur. Cf. 112.; La-Croix 1. 1.
n. 126.

116. Non licet sequi opinionem probabilem, de ipsa rei obiectiva
veritate, ubi agatur de fine absolute obtinendo, tutiore relicta. —
Prob. Qui absolute tenetur ad finem, is ea tenetur seligere media,
quae finem obtinendum in discrimen minime adducant. Atqui opinio
probabilis, cum falsa esse, possit, periculum affert frustrandi finem,
absolute obtinendum. Etenim obiectiva veritas seu existentia rei haud
sane habebitur, si opinio circa ipsam probabilis sit falsa. Ergo. L. I.
1. n. 42. Absolute obtinendo, « quando scilicet ex iustitia vel caritate
vitare (quis) damnum tenetur, quod in re ipsa subest », Suarez ap.
5. Alph. Op. Mor. edit. Rom. a. 1757., 1. c. n. 33., vel periculum
eius. Tunc utique « in dubio via tutior est eligenda ». C. Illud 5.
de Cler. cxc. Casus item addendus est, quo quis ad tutius teneatur
ex speciali positiva aliqua lege vel praecepto, vel contractu, vel voto.
— Suarez tr. 3. d. 12. s. 5. n. 8., s. 6. n. 10.; L. 1. 2. n. 10., 1.
6. n. 918. p. ult.

90

III. - DE CONSCIENTIA PROBABILI

117. Resolves: Non licet sequi opinionem probabilem, sed tu­
tiorem omnino seligere debemus in iis omnibus, quae necessaria sunt,
necessitate medii, ad salutem; ubi factum ipsum, seu rei veritas unice
attenditur. Hinc religionem magis tutam amplecti debemus. Pr. 4.
d. ab Innoc. XI.; L. 1. 1. n. 43. — In collatione sacramentorum
tenetur minister sententiam sequi tutiorem, nisi adsit necessitas, vel
Ecclesia suppleat ; agitur enim iterum de veritate rei. Non haberen­
tur autem sacramenta, nisi reapse ponerentur, quae Christus ad eo­
rum valorem instituit. Pr. 1. d. ab Innoc. XI. Nisi adsit necessitas;
« etenim in extrema necessitate bene uti possumus qualibet opinione,
non solum probabili, sed etiam tenuiter probabili pro valore sacra­
menti... modo sacramentum conferatur sub conditione: quia conditio
satis reparat sacramenti iniuriam, si forte invalide conferatur, et
contra necessitas sufficiens et iusta est causa sacramenta conditionate
conferendi ». L. 1, 1. n. 49. Nisi Ecclesia suppleat ; nam « licite uti
possumus opinione probabili, ubi praesumitur Ecclesia supplere, ut
evenire potest in sacramento matrimonii ad convalidandum contra­
ctum, probabiliter tantum validum, si forte contractus ille est nullus
oh impedimentum, quod Ecclesia supplendo aufert, et in sacramento
poenitentiae ad supplendam iurisdictionem confessarii, si forte illa de­
sit ». L. 1. 1. n. 50.
Medicus tenetur adhibere medicamenta tutiora, quae in casu ha­
beri possunt; agitur enim hic de ipso effectu obiectivo, h. c. de
sanitate infirmi, absolute obtinendo. Et sane medicus non solum ex
caritate, sed etiam ex iustitia, ratione officii et taciti contractus, te­
netur providere meliori modo saluti infirmi, a quo stipendium acci­
pit. L. 1. I. n. 44. — Index indicare non potest iuxta sententiam
minus probabilem; ipse enim tenetur ex praecepto divino ct humano
ius suum cuique tribuere. Pr. 2. d. ab. Innoc. XI.; L. 1. 1. n. 47.
Venator, (pii probabiliter iudicat obiectum, in sylva latens, esse
hominem, ferire non potest, licet probabilius indicet esse feram. Nam
ex una parte proximus habet ius certum vitae suae, ex altera maior
probabilitas non facit, ut si revera sit homo, ictu non pereat. L. 1.
1. n. 52., H. A. tr. 1. n. 33.
Quando scandala gravioraque mala imminent, tutior eligenda est
pars, qua evitentur, ut omnium consulatur utilitati. C. Illud. 5. de
(it. <xi. — Generatim tutiora eligenda, cum quoad caritatem peri­
culum vitandum est peccandi formaliter, quoad iustitiam damnum
xii indum est eius, qui m certa possessione est certi iuris sui. —
E M

III. - DE CONSCIENTIA PROBABILI

91

118. Licet sequi opinionem probabilissimam, el eliam probabilio­
rem, relicta tutiore, ubi de sola actionis honestate agatur. — Prop.0
est contra tutioristas rigidos, et mitigatos. — Honestas actionis, de
qua hic agitur bene diversa est ab effectu ipsius actionis, seu a ve­
ritate rei, de qua in praeced. prop. Honestas humanae actionis de­
pendet a dictamine conscientiae, quae est regula proxima humanorum
actuum ; effectus actionis, seu veritas rei, dependet ab ipso facto
actionis. Illa subiectiva est, haec obiectiva. — Prob. 1 .· p. ex. pr.
* d. ab Alex. VIII. a. 1690.: « Non licet sequi opinionem vel in­
3.
ter probabiles probabilissimam »; cuius propositionis auctor fuit Ioan*
nes Sinnigh (γ 8 Oct. 1666.), lovaniensis doctor, et Corn. lansenii
defensor, quem alii lanseniani secuti sunt. Unde patet tutiorismum
rigidum lansenistarum ab Ecclesia iam fuisse reprobatum. Et sane
nulla datur obligatio faciendi quod tutius est; sufficit enim facere
quod tutum est. Nulla item datur obligatio praecavendi semper pe­
riculum materialiter peccandi, neque dari potest, id enim esset moralitcr impossibile; obligatio tantum adest vitandi periculum formaliter peccandi. — Prob. 2.a p. Si non liceret sequi practice opinio­
nem pro libertate, nisi ea sit probabilissima, tunc aut opinio haec
probabilissima sumitur pro moraliter certa, aut ut verbum sonat pro
probabili in summo utique gradu, sed non certa. In primo casu tutiorismus mitigatus reincideret in damnatum tutiorismum rigidum,
in altero casu, in falsam incideret doctrinam contra Apostolum di­
centem omne quod non est ex fide, id est ex certa honestatis persua­
sione, peccatum est, ad Rom. 14., 23. — Ita inter mitiores rigoris tas
recensentur Antoine, de Conse, c. 4. q. 4., Gazzaniga, de Conse, prob.
n. 140. 141., requirentes ad operandum directam veritatem, seu sen­
tentiam certo ac valde probabilem, et multo probabiliorem, seu multis
gradibus probabiliorem, et longe piaestantem. Prob. 2.a p. eisdem
rationibus ac prop, sequens. — L. 1. 1. n. 40. 54.; Suarez tr. 3. d
12. s. 6. n. 8.; E. M.

119. Licet sequi opinionem vere probabilem, relicta tutiore, aeque
probabili, vel diam vere probabiliori, ubi de sola actionis honestate
agatur, conscientiam, sibi efformando non directe, sed ex p) incipiis
reflexis. — Prop.0 est contra probabilioristas et aequiprobabilistas.
Probatur l.ft pars. Refutatur probabiliorismus et aequiprobabilismus.
Prob. l.° Probabilioristarum et Aequiprobabilistarum systema
practicum non est. Nam ipsis doctoribus valde difficile est statuere

92

ΠΙ. - DE CONSCIENTIA PROBABILI

quaenam sententia sit probabilior, quaenam notabiliter probabilior.
Quae uni probabilior vel notabiliter probabilior apparet alteri minus
probabilis et notabiliter minus probabilis apparet. Quin imo quae
uni eidemque antea apparebat probabilior, longe probabilior; deinde,
re melius perpensa minus probabilis et multo minus probabilis vi­
detur.
Prob. 2.° Nam aut Probabilioristae et Aequiprobabilistae dicunt
licere agere ex immediato iudicio sententiae probabilioris vel notabi­
liter probabilioris; aut dicunt licere agere ex iudicio mediato, vi
nempe principii: lex dubia non obligat; lex incerta non parit certam
obligationem : voluntas sine scientia legis eius obligatione ligari non
potest. Primum dici non potest, nam licet sententia sit probabilior
vel notabiliter probabilior, certa tamen non est; et sine conscientia
certa non licet agere. Alterum vero, ut patet, inducit non in probabiliorismum vel in aequiprobabilismum. sed in simplicem probabilismum. Ubi enim contra legem habeatur vera probabilitas, iam
lex dubia et incerta est, et scientia legis haberi non potest.
Prob. 3.° Nam eatenus teneremur sequi opinionem probabilio­
rem, vel notabiliter probabiliorem, quatenus istae magis proxime
accedunt ad veritatem. lamvero hoc falsum est; nam magis accedere
potest ad veritatem opinio simpliciter probabilis, et falsa esse potest
sententia, quae maiorem quandam veritatis speciem prae se ferebat.
Insuper hic non agitur de veritate speculativa sed practica; non agi­
tur de adhaesione intellectus simpliciter veritati, sed de obligatione
voluntatis, quae non ligatur legis obligatione, nisi lex sit certa, et
legis scientia habeatur.
Prob. 2.* pars. Simplex probabilismus probatur.
Prob. l.° Statuta propositio constat ex quam plurium et gravis­
simorum theologorum auctoritate, qui non solum eam tradunt, verum
etiam eam tanquam doctrinam communem affirmant, uti Suarez, Lugo,
Struggl, La-Croix, Pignatelli, Vasquez, Elbel, Castropalaus, Sporer etc.
Cf. has Instit Mor. ed. 4. Unde S. Alph. in Dissert, de usu moderato
opinionis probabilis in concursu probabilioris edit. alt. Neap. 1755. :
« Ultimam benigniorem et communissimam sententiam probandam aggre­
dimur, nempe licitum esse uti probabili opinione etiam in concursu pro­
babilioris pro lege, semper ac illa certum et grave habeatfundamentum ».
Et sane, quamvis plures post lansenistas probabiliorismum defenderint,
nihilominus longe maior pars theologorum probabiliorismum amplexa
e>t. Atqui, qui doctrinam sequitur in praxi quam plures iique gra­
vissimi theologi docent, et quam doctores communiter tradunt, pru­

III. - DE CONSCIENTIA PROBABILI

93

denter agit; qui autem prudenter agit, honeste agit. Quapropter in
Dissert, modo citata mox addit S. D.: « Adde his potissimum argu­
mentum, nimirum, quod si sententia benigna fuisset falsa, minime
quidem communiter a doctoribus undique fuisset recepta ut vere re­
cepta fuit, aut saltem Ecclesia eam non tolerasset, permittendo, quod
animae communiter per hanc perditionis viam, ut adversarii clamitant,
a talibus caecis ducibus deceptae incederent ». Ac, ut habet idem
S. Alph. 1. 6. n. 460. par. Haec autem, « nec officit, quod plures
opiniones, quae circumferuntur, non sunt ab Ecclesia damnatae, et
tamen ab aliis communius, ut laxae reputantur; nam Ecclesia non
omnes opiniones, quae casus particulares respiciunt, damnat, quamvis
non approbet; sed sententias, quae universalitatem conscientiarum
spectant, Ecclesia non approbat, nec tacet, ut dixit S. Aug. Epist.
:
119.
Ecclesia Dei multa tolerat, et tamen quae circa fidem sunt vel
bonam vitam, nec approbat, nec tacet ». Cf. L. 1. 3. n. 669. versus
fin. Hoc unum, etc. Bouquillon Theol. Fund, de Conse, c. 2. a. 1. §2.
Prob. 2.° Qui sequitur in praxi opinionem, quae sistit intra ter­
minos rectae rationis et prudentiae, prudenter, et consequenter honeste
agit. Atqui, qui sequitur in praxi opinionem vere probabilem, relicta
probabiliori et tutiori, opinionem sequitur, quae sistit intra terminos
rectae rationis et prudentiae. Ergo. — Maior per se constat. Quid
enim magis honestum est, quam sequi rectam rctionem et prudentiam,
quae recta ratio agibilium est ? Ac Benedict. XIV. C. Apostolica Con­
stitutio §21. hanc quidem tradit agendi regulam, ut nempe senten­
tiam sequamur, quam ratio suadet, ac firmat auctoritas. Insuper mi­
nime est consentaneum rectae rationi, et divinae praecipue bonitati,
velle obligare hominem ad illud utcumque praestandum, quod homini
ipsi post diligentem inquisitionem prudenter incertum manet, an ab
ordine exigatur necne; praesertim cum huiusmodi dubia frequentissima sint ob ipsius humani intellectus infirmitatem. Hoc esset onera
importabilia imponere. L. 58. 86.; S. Th. 1.2. q. 19. a 10. ad 1. —
Minor vero constat ex ipsa natura et definitione opinionis vere pro­
babilis, quae non immutatur ex concursu alterius opinionis, licet pro­
babilioris et tutioris. Idque aperte affirmat ipse S. Alph. in definitione
opinionis probabilioris; cius enim contrariam ait probabilem censeri.
Cf. 112. — Muzzarelli Dissert, de Regul. mor. opin. Romae 1807.
pag. 30. seq.; L. 1. 1. n. 79.
Prob. 3.° Haec S. Alph. in suo Op. Mor. Theol. edit. 6.a Ro­
mae a. 1767. « Duo sunt principia, quibus innixus licitum usum
tueor opinionis probabilis. Primum, quod lex dubia, in conflictu dua-

** . ·

94

III. - DE CONSCIENTIA PROBABILI

rum opinionum aeque probabilium, non obligat, quia dubia lex non
esi sufficienter promulgata. Alterum, quod lex incerta nequit certam
obligationem inducere, quia legis obligatio posterior est ad libertatem,
qua homo est donatus a Deo ». Utrumque hoc principium fuse ex­
plicatur et probatur a S. D. 1. 1. n. 66. seqq., H. A. tr. 1. n. 37.
seqq. Atqui quaudo adest opinio vere probabilis, licet in concursu
sit alterius probabilioris et tutioris, utrumque principium adhuc verificatur, nempe quod lex sit incerta si agatur de eius existentia^ vel
quod sit dubia, si agatur de eius interpretatione, quia obscura; adeo­
que, neque lex habet virtutem actualiter obligandi, cum non sit suf­
ficienter seu certe promulgata ; « tunc enim sufficienter promulgatum
est dubium, an lex existât, sed non est promulgata lex », L. 1. 1.
n. 70. edit. Taurin. 1846., neque homo, certam suae libertatis posses­
sionem habens, de illa tenetur se expoliatum reputare propter incer­
tam legem : antecedenter enim ad omnem legem quisque suam pos­
sidet libertatem, cum prius concipiendus sit homo liber, indeque lex
quae homini imponatur. Ergo. — L. 54. seqq.
Iam vero, quod lex in ea hypothesi sit reapse dubia seu incerta,
ita ut prudenter talis existimetur, unde duplex illud axioma promanat ;
constat ex ipsa probabilitatis natura, ubi enim adest vera probabilitas,
maior probabilitas per se minorem non destruit: idque communiter
affirmant tum philosophi tum theologi, et expresse tradit S. Alph.
H. A. tr. 1. n. 29. et 1. 1. n. 40., ubi dicit, quod contraria proba­
bilioris probabilis etiam censetur. Idem S. D. exponit in hunc mo­
dum in Dissert, edit. a. 1755. n. 13.: Maior probabilitas non elidit,
minorem, « nisi quando illa minor probabilitas ex eodem principio
hauriatur, vel nisi opinio probabilior habeat pro se tam convincens
argumentum, ut contraria vere improbabilis, vel non amplius graviter
et certo probabilis videatur. Secus tamen dicendum, si excessus non
sit notabilis, et probabilitas opposita ex diversis principiis, ut fere
semper accidit in opinionum concursu, vim accipiat; tunc enim opinio
minus probabilis gravi sua probabilitate minime destituitur ». Enimvero probabilitas vel improbabilitas alicuius opinionis, idem non est
ac cius veritas vel falsitas, ita ut una aliam excludat, sed condignitas
est merendi assensum prudentem, orta ex gravibus motivis, quae licet
maiora vel minora, alia aliis non contradicunt, si ex diversis princi­
piis desumantur. Si vero argumentum exhibeant ita convincens, ut
oppositum improbabile censeatur : iam extra casum sumus maioris vel
minoris probabilitatis, siquidem altera opinio tunc erit certa vel pro­
babilis, altera falsa vel improbabilis.

III. - DE CONSCIENTIA PROBABILI

95

Hinc S. D. 1. 6. n. 604. quaestionem movens: «An possit ab­
solvi poenitens, qui vult sequi opinionem contrariam illi, quam tenet
confessarius », respondet: « Sententia communis et sequenda docet
non solum posse, sed etiam teneri sub gravi (ubi nempe de materia
gravi agatur, H. A. tr. 16. n. 118.), confessarium absolvere poenitentem, qui vult sequi opinionem probabilem, licet opposita videatur
probabilior confessario... Stante hac communi sententia, tot auctorita­
tibus et rationibus roborata, non video quomodo possit confessarius
tuta conscientia absolutionem denegare volenti sequi opinionem, quae
ipsi poenitenti probabilis apparet, immo forte probabilior, si non di­
recte saltem reflexe, ut communiter sentiunt actores probabilistae, qui
sequendo opinionem probabilem in concursu probabilioris, existimant
amplecti sententiam reflexe probabiliorem, utpote gravioribus funda­
mentis et communissima doctorum auctoritate firmatam ». Eamdem
habet doctrinam S. D. in ult. suo Op. H. A. tr. 16. n. 118., cui
vero sententiae non alios adiicit limites nisi sequentes: quod nempe
« opinio poenitentis aliqualem habeat probabilitatem, ita ut confes­
sarius, esto eam non habeat, ut solide probabilem, tamen non reputet
omnino falsam... evidenter erroneam ». Cf. etiam 1. 1. n. 87., ubi S. D.
post Gersonem ait: « Doctores theologi non debent esse faciles ad
asserendum aliqua esse peccata mortalia, ubi non sunt certissimi de
re: Nota, ubi non sunt certissimi ». — Lugo Resp. Mor. 1. 1. d.
26. n. 3.; Pignatelli Cons. Can. tom. 8. cons. 15.
Prob. 4.° Ut lex sane obliget, debet esse sufficienter promulgata,
S. Th. 1. 2. q. 90. a. 4. Atqui sufficiens legis promulgatio non ha­
betur, si lex certa et manifesta non sit. Hinc lure canonico generatim statuitur: « In his, super quibus Ius non invenitur expressum,
procedas, aequitate servata, semper in humaniorem partem declinando,
secundum quod personas et causas, loca et tempora videris postu­
lare ». C. Ex parte tua 11. de Transact. Et lure civili decernitur:
« Quoties dubia interpretatio libertatis est, secundum libertatem re­
spondendum est ». L. 20. de R. I. « In re dubia benigniorem inter­
pretationem sequi non minus iustius est quam tutius ». L. 192. de
R. I. Ratio autem est, quia lex imponit necessitatem moralem, adeo­
que debet necessario ligare voluntatem. Sed necessario ligare volun­
tatem non potest, nisi per scientiam. Quare, seclusa scientia legis,
voluntas moraliter libera manet. S. Th. de Verit. q. 17. a 3. Iam
vero, si probabilissima adest sententia contra legem, evidenter patet
deesse legis scientiam. Certitudo enim et evidentia haberi non pos­
sunt cum opposita maxima probabilitate; quin imo nec cum simplici

<56

III. - DE CONSCIENTIA PROBABILI

probabilitate. Unde S. Alph. ait : « Ad constituendam legem dubiam
sufficit vera probabilitas in contrarium ». L. 1. n. 57. ed. a. 1762. 1763.
Conf. 5.° auctoritate S. Thomae. Lex est quaedam regula et
mensura. Ut regula dirigat et mensura metiatur applicari debet rei,
quae debet dirigi et metiri. S. Th. 1. 2. q. 30. a. 4. Lex ergo sub­
ditos, quos dirigit, attingere debet, attingit autem per scientiam. S.
Th. de Verit. q. 17. a. 3. Proinde lex esse debet certa et evidens.
Quare, si lex est incerta, si nempe non constat de eius existentia,
si lex est dubia, si nempe legis sententia obscura sit, legis obligatio
cessat; praeceptum non ligat nisi per scientiam. S. Th. 1. c. Unde
axiomata illa: Lex incerta non potest certam obligationem inducere ;
Lex dubia non obligat. Effectus enim nequit causam superare. Haec
generatim omnino S. Thom., neque distinguit inter legem habentem
contra se minus probabilem, vel aeque probabilem, vel magis proba­
bilem sententiam. Quare tota quaestio ex Angelico Doctore haec est:
an lex, habens contra se magis probabilem, aeque probabilem, vel
minus probabilem sententiam, dici possit attingere hominem per
scientiam, eum ligare mediante scientia, per scientiam, per virtutem
scientiae. Atqui scientia non datur, si contra sit vera probabilitas.
Hinc omnis quaestio de peccato mortali periculose determinatur,
nisi expresse veritas habeatur. S. Th. Quodl. 9. a. 15. Et S. Alph.
1. 3. post n. 139. Epist. Resp. : « Sed ut affirmetur absolute, ali­
quam actionem esse peccatum mortale, non sufficit opinio probabilis,
nec etiam probabilior ; nam probabilior non excludit rationalem timo­
rem errandi ; unde non efficit quod lex non remaneat dubia, et quod
opposita non possit esse vera, si vere probabilis est ».
Conf. 6.° Innocentius III. coniugi impotentia laboranti induisit
experimentum triennale, C. Laudabilem 5. de Frig., neque praescri­
psit videndum primum, utrum probabilior vel saltem aeque probabi­
lis esset potentia. — Saeculo XVIII. Indis quibusdam in Regno Paraquariae ad fidem conversis, qui plures uxores habebant, quaestio­
nibus super validitate eorum matrimonium subortis, Urbanus VIII.
loanni postea Cardinali De Lugo respondit: «Ubi dd. sententiae
concurrunt utrinque probabiles, sequendas esse opiniones, pro condi­
tione lo orum et hominum barbaris favorabiliores ». Non dixit Urba·
nu> p>. abiliores sequendas, neque dixit ubi concurrunt opiniones
aeque probabiles, sed absolute ubi opiniones probabiles concurrunt.
Carden. Cris. Theol. Diss. 2. § 553. — E. M. 119.
Neque vero ad praedicta omnia evertenda, uno fere verbo, valet
contra obiicerv, probabilismum iam fuisse damnatum ab Innocentio XI.

97

III. - DE CONSCIENTIA PROBABILI

Etenim Innocentius XI. praecepit solummodo, ut libertas daretur Pa­
tribus Societatis probabiliorismum defendendi, et probabilismum, si vel­
lent, refellendi. — Cf. E. M. Wirceburg. de Actib. hum. c. 4.
120. An Propositio superius constabilita n. 116. sit exceptio quae­
dam probabilismi, quasi verus casus probabilismi? — R. Negative.
Nam, si probabilismus verus est, semper verus esse debet, et in omni
casu verificari debet. Et sane probabilismus respicit ipsam formalem
seu subiectivam honestatem vel turpitudinem actionis; minime vero
obiectivam seu realem exsistentiam vel non exsistentiam effectus talis
actionis. Porro illa thesis praecise hunc effectum obiectivum obtinen­
dum vel non obtinendum respicit. Si quis ergo in casu isto, quo
effectus est absolute obtinendus, utatur opinione probabili, iste pro­
fecto peccabit, sed non peccabit praecise, quia utitur opinione pro­
babili de liceitalc actionis, sed quia utitur opinione probabili de actus
validitate, exponens se periculo frustrandi effectum, absolute obti­
nendum.
Tunc hic probabilismi casus esset, quum probabilis opinio esset,
licere sua actione exponere periculo effectum, absolute obtinendum ;
quod probabilis opinio non est, sed falsa et erronea. Et sic, e. g.,
minister sacramentorum sequens in eorum administratione opinionem
probabilem quoad eorum valorem, peccat quidem, minime sane, quia
sequitur opinionem probabilem quoad liceitatem actionis ; immo e con­
tra, quia sequitur opinionem omnino improbabilem quoad liceitatem
actionis; quia, cum effectus sacramenti certe obtinendus, nempe pec­
catorum remissio et infusio gratiae, dependeat a vera materia et a
vera forma, adhibens quis materiam vel formam dubiam, exponit il­
lud periculo carendi tali effectu, adeoque proximo nocumentum infert,
et consequenter peccat. — L. Op. Mor. edit. Rom. a. 1757. 1. 1.
n. 33.; Laymann 1. 1. tr. 1. c. 5. § 2. 3.; Lugo de lust, et lure d.
16. n. 97.; D’Annib. ed. 4.* p. 1. n. 266.
121. Nota: Exceptio et vera ac illogica exceptio probabilismi
est, limitatio, quam nonnulli probabilistae, et aequiprobabilistae, probabilismo adiiciunt ex principio possessionis : In dubio melior est con­
ditio possidentis. Quare, aiunt, lex quidem dubia, in dubio de exsi­
stentia legis, non obligat, quia possidet libertas. Verum lex dubia in
dubio de eius cessatione obligat, quia possidet lex. Hinc si est pro­
babile, quod votum non emiseris, voto non obligaris. Si certo votum
emisisti, et probabile est, quod satisfeceris, teneris adhuc ad satisfa­
ctionem. Verum ita dimidiate admittere probabilismum circa existenBucceroni. Inst. theol. moralis I.

7

98

ΠΙ. - DE CONSCIENTIA PROBABILI

tiam legis, cl non circa cessationem legis, est admittere principia et
negare conclusiones. Si lex dubia non obligat, praecise quia dubia,
semper ac dubia est non obligabit. Porro tam dubia est lex in dubio
de cius exsistentia, nempe de prima eius exsistentia ; quam dubia est
in dubio de eius cessatione, nam si probabilis est eius cessatio eo
ipso dubia evadit ipsamet exsistentia legis. Lex autem obligans non
est lex, quae extitit, sed quae exsistit, neque est lex quae exsistit in
abstracto, sed quae in praesenti sua certa obligatione nos ligat. At­
qui, si probabilis opinio habetur de legis cessatione, utcumque ea intelligatur, eius obligatio evadit dubia, ciusque exsistentia item evadit
dubia; nempe iterum non ipsamet exsistentia legis in abstracto, sed
eius obligandi vis in concreto, in casu particulari, hic et nunc. L. 1.
1. n. 63. 78. Et sic, licet certum sit votum emissum, et aliquando
exsistens, si probabiliter ipsi satisfecisti, votum istud certum, qua ali­
quando existens, evadit dubium, qua te obligans hic et nunc; et va­
let illud : Lex dubia non obligat. Possessio sane eatenus ius praeva­
lens constituit, quatenus is. qui possidet, ipsa possessione demonstra­
tur vel saltem praesumitur dominus rei, quam possidet. Quomodo
vero potest id vel demonstrari vel rationabiliter praesumi, quando
vera seu gravi probabilitate oppositum constat? Tunc enim vera et
gravi constat probabilitate possessionem non esse legitimam, quae
unica est, quae ius praevalens constituere potest. Si enim solum pos­
sessionis factum, sine legitimo titulo, saltem rationabiliter praesumpto,
praevalens illud ius constitueret, iam omnes fures et latrones praeva­
lenti possessionis iurc, alienam rem possent retinere.— Cf. 157. 4.°;
Troplong Delia Prescrizioue c. 2. del Possesso a. 2228: D’Annib.
ed. 4.* p. 1. n. 260. 268.
Ipsum materiale possessionis facium, ius praevalens minime con­
stituit in foro interiori, quoad ipsum ius dominii et proprietatis rei,
sed tantum quoad probationem in exteriori foro, quae ab actore est
contra possessorem instituenda, ob praedictam dominii praesumptio­
nem. Praesumptio autem cedit veritati. Unde, si quis mala fide pos­
sederit, vel per longissimum tempus, etiam sponte et sine actoris
probatione et petitione, rem restituere debet. Ipse D’ Annib. qui ed.
4. p 1. n 264. seqq. possessionis regulam sequitur, n. 256. nota 5.
asserit: « lustitia vetat damnum dare ei. qui est in certa possessione
sui iuris. Dixi, qui est in certa possessione sui iuris ; nam, si ius
alterius incertum est, vel melior erit conditio possidentis, vel saltem
quia nullum ius certum alterius laeditur, nulla erit obligatio resti­
tuendi ■>. Ecce quomodo ipse d’Annib. requirit certam et légitimant

III. - DE CONSCIENTIA PROBABILI

99

possessionem, ut reapse ea ius praevalens constituat. Ac ipsemet
D’Annib. 1. c. n. 259. nota 18. asserit praeterea: « Scilicet certitudo
contra veram probabilitatem non datur ». Quomodo igitur certa erit
legis obligatio, si probabile est, quod iamdiu ea obligatio cessaverit ?
Vide etiam ibid. n. 169. 181. 203. — Cf. 143.
S. Alph. 1. 3. n. 112. par. Secundo vero ait: « Quando probabile
est, quod obligatio legis nunquam inceperit, vel quod abolita sit, tunc ces­
sat praesumptio pro lege, et possidet libertas ». Ecce, actum est de limi­
tatione probabilismi per principium possessionis, quod, ex S. D. etiam,
valorem non habet nisi ex praesumptione. S. D. duos casus indifferen­
ter coniungit, quod lex, nunquam inceperit, vel quod abolita sit, et
quando utrumque est probabile, ex S. D. legis obligatio non adest. —
Itemque n. 290. dicit quod ad excusandum a lege sufficit probabilis con­
suetudo. Ecce iterum nulla ratio habetur a S. D. de possessione le­
gis. Et deinde distinguens inter dubium et probabilitatem bene om­
nino ait: «quod in dubio de consuetudine possidet praeceptum, unde
petenda est dispensatio ; secus, si probabile sit adesse consuetudinem ».
— Cf. L. 1. 3. n. 325., par. Infirmi, n. 483., 1. 4. n. 47.
Ceterum D'Annibale possessionis legem in triplici asserit casu,
nempe in dubio l.° utrum restrictivam interpretationem recipiat, 2.°
utrum sit insta, 3.° utrum cessaverit. P. 1. n. 262. Ac praecedenti
n. 261. nota 30. et n. 263. nota 1. affirmat S. Alphonsum hac pos­
sessionis regula perpetuo usum esse. — Porro ipse D’Annibale cit.
n. 262. nota 35. inquit: « excepto 2.° casu, in quo omnes conve­
niunt, Cf. hic 157., in caeleris recedunt a regula nostra hi quoque qui
eam profiteri videntur ». Et inter istos expresse citat et refert dum­
taxat S. Alphonsum ! — Ac, dum laud, auctor id notat in Probabi­
lismum, quod debeat exceptionibus uti, quibus non indiget sua pos­
sessionis regula, 1. c. n. 266., ingenue deinde fatetur suam regulam
perpetuam non esse, et pluribus, quos enumerat, casibus deficere,
1. c. n. 269. nota 30. — Praetensae autem Probabilismi exceptiones,
quando nempe non de sola actionis honestate, sed de fine absolute
obtinendo, ac de obicctiva rei veritate agatur, 1. c. n. 266., 256.
nota 5., exceptiones revera non sunt. Cf. hic 120. — Quod item ait,
1. c. n. 267., probabilistam cogi contradictoria respondere nullo pa­
cto verum est, Cf. hic 128. Ac mirum sane est doctum theologum
contradictionem invenisse cit. n. 267. quoad eundem illum casum,
in quo ipse expresse paulo ante affirmaverat, nempe n. 263., licere
sequi utramque probabilem contrariam opinionem. — Postremo as­
serit n. 264. eam regulam possessionis meliori iure gaudere, n. 269.

100

ΙΠ. - DE CONSCIENTIA PROBABILI
A»

cam non solum quo ad rei veritatem tantum, sed et quoad praxim
meliorem esse caeteris; sed seq. n. 270. immediate post affirmat li­
cere sequi opiniones vere graviterque probabiles; et n. 263., postquam
varia systemata exposuerit, et suam regulam etiam constituerit n. 262.,
unicuique, ait, liceat eligere quod magis arriserit. — Ad contradictio­
nem avertendam dici forte potest cl. D’Annibale eam possessionis
regulam non pro casu verae probabilitatis, sed pro casu dubii inspe­
xisse, quod insinuare satis videtur n. 269., et ita verum omnino est
eam regulam communissime theologos docere, n. 268., et hoc sensu
nos etiam eam admittimus, eamque diligenter explanamus, Cf. hic
143. seqq. Et sane regula illa in dubio enuntiatur.
122. Quaenam sit vis extrinsecae probabilitatis ? — Nullum du­
bium, quod probabilitas extrinseca constituat opinionem vere et satis
graviter probabilem. « Aliquis parvae scientiae, ait S. Th. 2. 2. q. 4.
a. 3. magis certificatur de eo, quod audit ab aliquo scientifico, quam
de eo, quod sibi secundum suam rationem videtur ». Probabilitas haec
ideo valet, quia non censetur quis loqui sine gravi fundamento. L. 1.
1. n. 79. Hinc, si quis non sistit in sola auctoritate, sed fundamentum
hoc expendit, probabilitas tunc extrinseca in intrinsecam resolvitur.
Aliquando vero extrinseca haec probabilitas ipsam intrinsecam proba­
bilitatem constituit, nempe cum agatur de re, quae valde pendet ab
aestimatione sapientum, L. 1. 3. n. 1032., de re scilicet potius facti,
quam iuris, e. g., quaenam sit materia gravis in horis canonicis, in
ieiunio, etc.
Opinio extrinsece probabilis designari solet per opinionem communem, communiorem, communissimam. De his haec Sanchez de Matr.
1. 3. d 44 n. 3., unde indicium quis ferre potest de opinione com­
muni. communiori, etc.: « Non dicitur communis opinio, quae plures
dd eam asserentes habet, nulla disputatione praemissa, sed perfun­
ctorie. et ut aiunt per transennam illam sequentes... Quare optime
Navarr. ait communiorem existimare opinionem, approbatam a sex
dd. ex professo rem tractantibus, quam a. 50., sola fere priorum
auctoritate ductis. Quibus adde Ioann. Lupum... dicentem, non esse
credendum dd quantumcumque doctrina polleant, dum carent funda­
mento ». — La-Croix 1 1. n. 164 165.; Muzzarelli Dissert, de Regul mor. opin. Romae 1S06 pag. 21. seqq.; E. Μ. 122. 131.

123. Nota: A communi theologorum sententia « non est in re
practica facile discedendum ». Lugo de lust, et ïur. d. 16. η. 106.
Hoc tamen non est nimis scrupulose accipiendum, et multo minus

III. - DE CONSCIENTIA PROBABILI

101

extendendum. Hinc S. Alph. non dubitat affirmare, se « a multorum
graviumque auctorum sententiis recessisse », 1. 3. n. 547., et ib. in­
ferius ait: « Ubi ratio me convicit, non renui auctoribus pluribus
contraire ». Cf. etiam 1. 6. n. 257. 427., ubi S. D. vel a commu­
nissima discedit sententia. Enimvero non ideo sententia aliqua est pro­
babilis, quod doceatur a pluribus auctoribus, si gravem ipsi non affe­
rant rationem. La-Croix n. 136. seqq.; L. 1. 6. n. 657.

124. Resolves: A conscientia speculative probabili, ad conscien­
tiam practice certam gradum ergo facimus sequenti ratiocinio. Quod
nulla certa lege vetitum est, licet. Atqui talis vel talis actio, quae
vere probabiliter nulla prohibetur lege, eo ipso nulla certa lege ve­
tita est. Ergo talis actio licet. Cum maior et minor huius syllogismi
certa sit, conclusio et ipsa certa erit. Atque hinc iterum patet ex­
cludi omnino a probabilismo opinionem et tenuiter et dubie proba­
bilem. Conclusio autem indicium seu dictamen conscientiae continet.
— Idem transitus fieri potest vi alterius ratiocinii. Qui agit secun­
dum quod prudentia dictat, agit honeste. Atqui ille qui agit secun­
dum hanc vel illam opinionem probabilem agit secundum dictamen
prudentiae. Ergo, qui agit secundum hanc vel illam opinionem pro­
babilem agit honeste. Cum iterum maior et minor huius syllogismi
certae sint, conclusio etiam certa erit. — L. 1. 1. n. 67. 68. 69.
84.; Muzzarelli Dissert, de Regul. mor. opin. Romae 1807. pag.
30. seq.
12 ). ,/zz ad probabilitatem alicuius sententiae sufficiat auctoritas
unius doctoris? — R. Negative, ordinarie loquendo. Ratio, quia si
est alicuius antiqui, et fuit ab omnibus deserta, hoc ipso ordinarie
caret sufficienti fundamento. Si vero est alicuius recentioris, vel iste
gravem affert rationem, vel non. Si l.um, eius sententia ordinarie tra­
ditur etiam ab aliis. Si 2."®, nequit suam opinionem reddere aliis
probabilem, cum nullam ad id afferat sufficientem rationem. Ordina­
rie loquendo, nam si gravis aliquis auctor quaestionem aliquam per­
tractat, quam alii non tractarunt, et gravem afferat rationem, vel si
sententiam sustineat contra communem opinionem, sed nova aliqua
ratione, aliis incognita, eam sustineat; nihil impedit, quominus suam
opinionem vel solus probabilem reddat, sed mox ei alii plures adhae­
rebunt, si publice ea doctrina diffundatur. Et sic « notant Salm., etc.
sufficere dictum eximii doctoris etiam moderni asserentis legem abro­
gatam esse, ut a lege deobligemur ». L. 1. 1. n. 107. Et sane S. Se­
des expresse declaravit non esse inquietandum confessarium, qui se-

102

III.

DE CONSCIENTIA PROBABILI

quitur doctrinam S. Alphonsi propter solam eius auctoritatem, quin
eius perpenderit rationes. S. Poenit. 5. Iui. 1831., E. M. 131.
126. Nota: Pr. 27. d. ab Alexandro VII: «Si liber sit alicuius
iunioris et moderni, debet opinio censeri probabilis, dum non constet
reiectam esse a Sede Apostolica tanquam improbabilem », iure om­
nino damnata est, quia propositio generalis est, et de auctore quo­
cumque etiam humilis notae intelligi potest, et opinionem probabilem
affirmat eo ipso quod non constet reiectam esse a Sede Apostolica,
tanquam improbabilem. E. M.
127. An detur opinio speculative, non practice probabilis? —
R. Negative, per se loquendo ; semper enim fieri potest ratiocinium
supra constitutum, n. 124., si opinio in se, seu speculative, vere pro­
babilis est ; quo ad ipsam conscientiam practicam progrediamur. —
R. Affirmative, per accidens, si nempe cum in usum deducatur ea
opinio, adest semper vel fere semper extrinseca quaedam circumstan­
tia, quae illicitum reddat usum talis opinionis, e. g., periculum lap­
sus, scandali, hallucinationis, etc. — Pignat. Cons. Can. t. 8. cons.
15.; Lugo Resp. Mor. 1. 1. d. 26. η. 3., de lust, et lur. d. 10. n.
165. 189.
128. An licite quis sequi in praxi possit diversas opiniones pro­
babiles sibi favorabiles, licet inter se oppositae illae sint? — Nemo
prohibetur uti modo una opinione probabili, modo contraria etiam
probabili. Nam, si tibi licet alteram sequi, mihi alteram, utramque
utrique etiam licebit sequi ; minime enim eo quod una quis usus fue­
rit, altera probabilis ac tuta esse desinit. — In una eademque re
non licet sectari opinionem probabilem qua prodest ; qua vero nocet
non eam, sed contrariam sequi. Nam, ut patet, aperta contradictio
est. Et sic, e. g., cum alii affirment testamentum legalibus formalitatibus destitutum esse validum, alii negent; illicite ageret, qui ob
hanc duplicem opinionem vellet sibi haereditatem acquirere ex testa­
mento minus solemni, et nollet ex eodem legata praestare. — Non
licet duplici simul probabilitate uti non existentiae duplicis praecepti,
cum certa est alterutrius transgressio. Et sic, e. g., urget hodie lex
abstinentiae, volo cras ad communionem accedere, probabile autem
est mediam noctem esse iam elapsam, probabile etiam oppositum,
non licet certe manducare carnem et simul ad sacram communionem
accedere. — Elbel de Act. hum. 190. seqq.
12^. An expediat rigidiores opiniones benignioribus praeferre. —

IV. - DE DOCTRINA S. ALPHONSI CIRCA PROBABILISMUM

103

« Ubi agitur de removendo poenitente a periculo peccati formalis,
confessarius debet, generaliter loquendo, et in quantum Christiana
prudentia suggerit, benignis opinionibus uti ; ubi vero opiniones be­
nignae proximius reddunt periculum formalis peccati, prout sunt non­
nullae auctorum opiniones, v. g., quoad vitandas occasiones proximas,
et aliae id genus; tunc semper expedit, ut confessarius utatur, immo
dico, quod ipse, ut medicus animarum, tenetur uti opinionibus tutio­
ribus, quae poenitentes ad se servandos in statu gratiae conducunt ».
L. 1. 1. n. 87., 1. 3. n. 547. — Ubi poenitens paratus sit sequi dictamen confessarii, quodcumque fuerit, tunc « spectat ad prudentiam
confessarii perpendere, utrum tutioris vel minus tutae sententiae usus
suo poenitenti sit profuturus... quia licet id per se sit tutius et per­
fectius, tamen periculosius erit pluribus imponere obligationem ope­
randi semper secundum rigidiores sententias ». L. 1. 6. n. 605. —
Generatim in praxi, confessarius potius, quoad fieri potest debet esse
benignus, quam rigidus cum poenitentibus. L. 1. c. Id. et PP. et
ThTh. auctoritate constat, quos citatos habes ap. S. Alph. 1. c. et
1. 1. n. 86. par. Ego, et n. 89. vers. fin. Praeterea res, H. A. tr. I.
n. 79.
130. An confessarius scire debeat omnes opiniones probabiles ? —
« Non est obligandus confessarius ad notitiam omnium opinionum
probabilium, sed ad eam scientiam, quam mediocriter docti commu­
niter habent; sicut advocatus, index, medicus, aut artifices etiam non
obligantur ad summam et exquisitam scientiam et peritiam in sua
professione, sed ad mediocrem iuxta gradum sui muneris et conditio­
nis... sic poenitens a confessario obvio non debet exigere nisi noti­
tiam communem de peccatis communibus et communibus etiam opi­
nionibus; si vero subtiliora remedia desideret, adeat confessarium do­
ctiorem ». Lugo Resp. Mor. 1. 1. d. 26. n. 2.

IV. — DE DOCTRINA S. ALPHONSI
CIRCA PROBABILISMUM
131. Cum maxima sit in re morali auctoritas S. Alphonsi, et
recentiores plures negent, S. D. stare pro probabilismo simpliciter
tali ; sed aequiprobabilismum docere affirment, probabilismum vero
tanquam doctrinam laxam reficere; hinc speciatim hic movemus quae­
stionem de mente sancti Doctoris, quamvis in praecedenti articulo fere

104

IV. - DE DOCTRINA S. ALPHONSI CIRCA PROBABILISMUM

constanter usi simus ipsius sententiis et etiam verbis ad probabilismi
doctrinam constabiliendam. — E. M.
Ne dubium hac in re sit, et fideliter mentem S. D. exponamus,
eius doctrinam desumimus ex tr. de Conse, in eius Op. H. A., quod
ipse ibidem n. 79. declarat se morti proximum scripsisse. Porro haec
habentur n. 33. 77. « Tertia quae nostra est sententia dicit, quod
quum opinio quae libertati favet est aeque probabilis, atque opinio
quae legi favet, sine dubio et licite sequi potest... Hic opus est, ut
ego quid circa meum systema moneam, quod est omnino monendum,
et est, quod cum dubitatur, an opinio legi favens sit aeque probabi­
lis aut parum probabilior, tunc locum habet idem principium quod
lex dubia non obligat ; tali enim casu, ipsa lex non desinit esse stri­
de dubia; nam tunc, quamvis aliqua pro lege maior adesset proba­
bilitas, cum dubitatur, an haec maior probabilitas adsit vel ne, prae­
ponderantia erit tam levis et minima, ut nihil facienda sit prae illo
effato communiter ab ipsis adversariis admisso, quod parum pro ni­
hilo reputatur. Secus autem esset ; quando excessus esset evidens, at­
que certus, quia tunc opinio legi favens erit certe et multum pro­
babilior ; ideoque tunc, uti a principio dictum fuit, lex est iam
moraliter promulgata, ideoque obligat, et est procul dubio obser­
vanda ».
132. Duo hic sunt investiganda : Primum est, quid S. Alph. intelligat per opinionem evidenter et certe multo probabiliorem. Si enim
intelligit opinionem vere et proprie probabilem, contra nos est; si
vero intelligit opinionem, quae probabilitatis limites praetergrediatur,
et certitudinem attingat, pro nobis erit. .Uterum est, quid iterum intclligat S. D. per opinionem aeque probabilem aut parum probabilio­
rem, si enim illud parum probabilior denotat tenuem excessum pro­
babilitatis, prout a maiori distinguitur excessu verae probabilitatis,
iterum S 1). contra nos est: si vero denotet simpliciter excessum
probabilitatis, S. D. pro nobis erit.

133. .Id primum quod attinet, S. Doctor semet refert ab ea,
quae in principio dicta fuere. Haec in principio, n. 31., habentur :
<· Utrum autem liceat cum opinione probabili operari, tres adsunt
sententiae, prima quarum est ut possit quis licite sequi opinionem
etiam minus probabilem pro libertate, licet opinio pro lege sit certe
probabilior Hanc s<.-ntentiam claps, saeculi auctores quasi communiter
lenuert sed nos dicimus eam esse laxam et licite amplecti non posseRatio est quia quando opinio pro lege est certe probabilior ; tunc lex

IV. - DE DOCTRINA S. ALPHONSI CIRCA PROBABILISMUM

105

non est amplius dubio stricto dubia, uti accidit, quemadmodum postea
explicamus, cum opiniones tam pro lege, quam pro libertate sunt ae­
que probabiles : sed est moraliter certa, quum habeat pro se funda­
mentum certum, quod vera sit, ubi e contrario opinio minus proba­
bilis, quae favet libertati, tale habet fundamentum, ut vera non sit,
ut remaneat tenuiter, sive saltem dubie probabilis, prae opinione tu­
tiore, ideoque non est prudentia, sed imprudentia eam velle sequi.
Quum enim intellectui certe appareat, quod veritas stet magis pro
lege quam pro libertate; tunc voluntas nequit prudenter et sine culpa
partem minus tutam sequi : tunc enim non operaretur ex proprio in­
dicio, seu propria credulitate, sed quodam ex conatu, quem sua vo­
luntate faciet intellectui, removendo illum ab ea parte, quae ei verior
videtur, eumque deflectendo in illam partem, quae non solum videtur
ei non vera, sed ne demonstrat quidem certum habere fundamentum,
quod possit esse vera ».
Iam vero ex his aperte constat, S. D. per opinionem certe pro­
babiliorem intelligere reapse opinionem moraliter certam. Ait enim,
quod tunc lex 1.° non sit dubia dubio stricto, sed est moraliter certa;
2 ° quod eadem lex tunc habeat pro se fundamentum certum quod
vera sit ; 3.° iterum, quod dicta lex non habeat contra se nisi opi­
nionem, quae tale habet fundamentum, ut vera non sit; 4.° quod
opinio minus probabilis opposita legi sit tenuiter vel dubie probabilis;
ita ut imprudentia sit eam velle sequi, quaeque non solum videtur
non vera, sed ne démontrât quidem certum habere fundamentum,
quod possit esse vera. — Porro opinio tenuiter probabilis non est
opinio vere probabilis ; idque tradit idem S. Alph. n. 65.: « tenuis
probabilitas non est probabilitas vera, sed est, tantum quaedam falsa,
seu vana probabilitatis species ». Opinio item, dubie probabilis non
est vere et proprie probabilis, quam nos contendimus licitum esse
sequi, etiam in concursu probabilioris. Si enim dubie probabilis est,
dubie probabilitatis naturam participat, adcoque prop)ie loquendo
probabilis non est. Et sane opinio vere et proprie probabilis definitur
ab eod. S. Alph., 1. c. n. 21., « illa quae gravi aliquo innititur fun­
damento, apta ad hominis prudentis assensum inclinandum ». Opinio
ergo dubie probabilis erit opinio, quae habet fundamentum dubie
grave, adeoque non meretur assensum viri prudentis, qui periculo
exponeretur imprudenter agendi. « Dubie probabilis, ait S. Alph. 1. c.
n. 65., quam nemo sequi potest, sed si ea non est probabilis, habet
tantum prudentem aliquam rationem, quod vera sit... dubie probabilis
aliquam prudentem rationem, licet non omnino stabilem, habet, quod

106

IV. - DE DOCTRINA S. ALPHONSI CIRCA PROBABILISMUM

sit probabilis ». — Atque hinc patet, quod opinio illa, quam velle
sequi imprudentia est, quaeque non solum videtur non vera, sed ne
demonstrat quidem certum habere fundamentum, quod possit esse vera,
opinio vere et proprie probabilis non est. Si igitur opinio minus pro­
babilis opposita certe probabiliori, vere et proprie probabilis non est,
opinio certe probabilior intra probabilitatis limites minime subsistit,
sed certitudinem iam attingit.
Idem confirmatur ex Dissertatione, inserta in Op. Mor. 1. 1. n. 55.
editionis sextae et septimae, et relata in edit. P. Gaudé p. 25. uti
commentario doctrinae S. Alphonsi in textu, et in edit. Taurin, a. 1846.,
ubi ita explicat illud certe probabilior, « Dixi, ait, certe probabilior,
quia dum opinio pro lege est certe et sine ulla haesitatione probabi­
lior, tunc opinio illa non potest esse nisi notabiliter probabilior. Et
eo casu opinio tutior non erit iam dubia (intellige de dubio stricte
sumpto... Cf. hic 138.), sed est moraliter aut quasi moraliter certa:
saltem nequit dici amplius stricte dubia, cum pro se habet certum
fundamentum quod sit vera. Unde tunc fit, quod opinio minus tuta,
quae certo fundamento caret, remaneat aut tenuiter, aut saltem dubie
probabilis respectu tutioris; adeoque non est prudentia, sed impru­
dentia velle eam amplecti », etc. — Nota primum quod ex S. D. si
opinio est certe probabilior est notabiliter probabilior, quia parvus
excessus, vel non percipitur ab intellectu, vel non percipitur sine for­
midine errandi. Unde, si opinio est certe probabilior est etiam nota­
biliter probabilior. — Nota deinde quoad illud, quasi moraliter certa,
quod S. Doctori hac in re, ubi agitur de morali quadam exsistimatione, parum pro nihilo reputatur. Insuper S. D. non de quavis lo­
quitur probabilitate, sed de ea quae intellectui certe apparet, et de
eo loquitur, qui si ab hac probabilitate discederet, a proprio iudicio
per quemdam conatum voluntatis discederet, et contra suam ageret
conscientiam; cui proinde illud aptat Apostoli ad Rom. 14., 23. Quod
non est αν fide peccatum est. Ibid, et II. A. tr. 1. n. 31.
Postremo S. D. eam sententiam appellat laxam, quae etiam minus
probabilem pro libertate tuetur sine ulla distinctione, quae nempe ali­
quod habet tantum fundamentum rationis et auctoritatis, et ideo di­
stinxit dicendo, quod non potest quis sequi opinionem hanc minus
tutam, quando est magna et certa praeponderantia pro tutiori. Apolog.
cont. il P. Patuzzi an. 1765. Atqui vera probabilismi doctrina, quam
sequimur non quamlibet sententiam probabilem indistincte defendit,
sed certo et gravite> probabilem, quae sola vere probabilis est. Itemque S D. eam doctrinam laxam appellat, quam auctores elapsi sae-

IV. - DE DOCTRINA S. ALPHONSI CIRCA I'ROBABILISMUM

107

culi quasi communiter tradiderunt, altera nempe illius saeculi parte,
qua plures probabilistarum laxae opiniones damnatae a S. Sede fue­
runt; sed certe non Sanchez, Suarez, Lessius, Palaus, Laymann,
Lugo, Pallavicini aliique quam plures, quos ipse S. Alph. non solum
in suis Operibus Moralibus, sed in illa ipsa Dissertatione de suo Mo­
rali systemate probat et laudat pro sua opinione. Hanc ipse defendit,
et repetitis vicibus propugnat, non contra frobabilistas, sed contra
rigidos tutiorislas, eamque affirmat serie mullorum annorum sine
dubio communem fuisse apud omnes. Breve Dissertaz. delPuso mode­
rato dellOpin. Probab. Napoli 1762. pag. 48., Op. Mor. 1. 1. n. 59.
68.-73. 84.

134, Ad alterum quod spectat, evidens res est, quod, si S. D. per
opinionem multo probabiliorem intelligit opinionem moraliter certam,
vel quasi moraliter certam contra tenuem vel dubiam probabilitatem, per
opinionem parum probabiliorem intelligit simpliciter excessum merae
probabilitatis. Secus enim ipse S. Doctor non posset certe admittere
posse aliquando opinionem probabilem, suam retinere probabilitatem,
et eam quempiam posse sequi, quamvis opposita sit notabiliter pro­
babilior, ut pluries ipsemet revera admittit. Cf. Comment, de Conse,
et de Probabilismo n. 104. seqq. Si autem quaeratur, cur S. D. tunc
designet istum excessum, inquiens, parum probabiliorem, et non sim­
pliciter dicens, probabiliorem ; ratio est, quia S. D. rem considerat
potius practice, quam speculative, attenta natura rei et principiorum,
nec non rigore verborum, et ita distinguit inter parvum et notabilem
excessum probabilitatis. Notabilis excessus, vere talis, probabilitatis
habetur, cum est evidens atque certus, et tunc ex S. D. probabilitas
ad certitudinem pertingit. Et ita quidem est, saltem practice et regu­
lariter loquendo; talis enim probabilitas, saltem practice confunditur
cum morali certitudine, quae latiori quodam sensu certitudo est.
Et re quidem vera, loquitur S. D. de multo maiori probabilitate
certe et evidenter tali. Certe et evidenter cui ? non soli opinanti certe,
cum omnes bene sciant, quod una eademque opinio uni minus pro­
babilis alteri magis probabilis appareat, immo etiam eidem in diversis
circumstantiis; sed omnibus, seu communi sapientum indicio. Et reapse
si propositio est multo probabilior certe et evidenter omnibus, seu com­
muni indicio sapientum, iam revera est, practice loquendo, moraliter
certa. In rebus enim agendis et probabilissimis et probabilioribus opi­
nionibus saepe utimur quasi veris, et quasi moraliter certis, cum maior
haberi non possit certitudo. Omnis alius excessus licet forte notabilis

108

IV. - DE DOCTRINA S. ALPHONSI CIRCA PROBABILISMUM

sit, si tamen non est ita evidens et certus, reapse notabilis proprie
dici non potest, quum tunc dubitetur de tali excessu notabili, et pro­
positio, quae uni videtur multo probabilior alteri forte, immo forte
etiam eidem, re melius perpensa, ut ipsemet S. Alph. fatetur de se
ipso, 1. 1. n. 86., H. A. tr. 1. n. 78., multo minus probabilis apparet.
Si igitur probabilitatis excessus iste notabilis sit ita evidens et certus,
tunc iam ad certitudinem pertingit, et iure merito opposita esse non
potest, nisi tenuiter vel dubie probabilis. Si autem licet notabilis, ita
evidens et certus tamen non sit, iste excessus reapse quoad nos tanquam notabilis haberi non potest, sed manet intra limites aeque pro­
babilitatis vel parunt maioris probabilitatis. Sane, si opinanti ipsi soli
sententia videatur notabiliter probabilior, vel si quoad eam doctores
in varias concedunt opiniones, potestne prudenter haberi ea sententia
ut certe et evidenter probabilior ? Certe, non. Unde iterum constat,
per illum parunt maiorem excessum S. D. intelligere reapse exces­
sum simpliciter probabilitatis.
Non soli opinanti. « Talis apparentia (maioris probabilitatis), ait
S. D., nequit regulam certam operandi constituere, dum multipliciter
fallere potest. Non enim raro aliqua opinio, quae alicui probabilior
apparebit, alicui minus probabilis apparebit: imo sibimetipsi opi­
nio, quae heri minus probabilis erat, hodie probabilior apparebit ».
Illa igitur opinio, quae alicui probabilior apparet, non potest esse
vera regula agendi, quia « lex esset particularis pro eo tantum, cui
illa opinio probabilior apparet. Sed hoc utique esset contra naturam
legis, quae ad commune bonum debet esse necessario universalis, et
ttniversim proposita, ne populus, qui ad illam observandam tenetur
saepius divisus sit et perplexus circa veritatem amplectendam ; dum
quisque condonator aut confessarius ex opinionum diversitate iuxla
suum sensum saepe fideles instrueret ». Nec valet dicere, quod sequendo
benignam sententiam (scilicet probabilem etiam in concursu probabilio­
ris pro lege} etiam difformitas intercedere potest, cum eadem opinio
alicui probabilis videri possit, alteri improbabilis. Non negatur hoc
accidere posse; sed semper verum erit, quod, cum aliqua opinio
poll-t solida probabilitate, et certo gravi nititur fundamento, ipsa
apud maximam partem sapientum probabilis existimabitur. Idque iam
satis erit ad conservandam universalem uniformitatem observantiae
legis, non obstante quod apud aliquem particularem illa non sit
probabilis, id enim quod raro accidit, universalem conforniitatem
non aufert. Hoc tamen non evenit circa aestimationem opinionum
probabiliorum, quia cum maior vel minor probabilitas pendeat a

te-—

IV. - DE DOCTRINA S. ALPHONSI CIRCA PROBABILISMUM

109

moralibus motivis, nempe a iudicio et ponderatione rationum, quas
alii deducunt ex uno principio, alii ex alio, non raro, sed com­
muniter accidit, quod quae uni est validior, alteri debilior appareat...
Quod autem fiamus certi quod aliqua opinio... sit vere probabilior
vel habeat requisitam praeponderantium, hoc est moraliter impos­
sibile. Vel enim praeponderantia illa est parva; et quis securus erit
opinionem esse vere probabiliorem ? Cum enim excessus sit modicus
difficile potest certo percipi. Aut praeponderantia est magna: et quis
indicare poterii eam pertingere ad sufficientem mensuram, ita ut op­
posita iudicetur falsa, aut tenuiter probabilis ? Et sic semper
cum dubio practico agere deberemus. — Vel teneor sequi probabi­
liores in se, et tunc quando sciam, quae opinio sit vere probabilior
tot in casibus, ubi graves occurrunt rationes et auctoritates hinc inde
oppositae ? Vel probabiliores mihi, et angustiae augerentur, nam
saepe mihi oporteret indicare meam opinionem esse probabilem con­
tra aliam plurium sapientum sententiam ; et tunc quis me tutum red­
det quod mea opinio sil certo probabilior, et notabilior, cum illa
notabili praeponderantia, quam aliqui ex adversariis requiruntd Quo­
modo certus fiam, quod ipsae rationes oppositas bene intellexerim et
bene solverim ? quod dictamen conscientiae, quod mihi formavi, sit
satis certum ac tutum ? quod hallucinatus non fuerim a proprio sensu,
ita ut si errem, error meus sit vere invincibilis et inculpabilis ? »
S. Alph. Dissert, ann. 1755. n. 3. 17. 42. 43. 48. 50.
Ac si quaeratur, cur S. D. hanc fecerit distinctionem inter pa­
rum probabiliorem, et notabiliter, multum, evidenter, certe probabilio­
rem, ratio est quia S. D., ut constat ex 1. c. H. A. n. 31., et ex
Apolog. contra Patuzzi 1762., opponere se volebat illis probabilistis,
qui probabilismum extendebant etiam ad tenuem et dubiam probabi­
litatem, adeoque contendebant, licitum esse agere, cum adest quaelibet
ratio apparens, sed non firma, aut auctoritas. Hinc ex opposito sta­
tuit S. D., quod debet tunc quis sequi opinionem certe, evidenter,
notabiliter, mullo probabiliorem, quae ut patet, comparatione, tenuiter,
vel dubie probabilis, iure merito dicitur a S. D. moraliter certa. Cum
igitur S. Alph. designaverit talem opinionem in comparatione dubie
et tenuiter probabilis per notabiliter probabiliorem, reliquum erat, ut
quamcumque aliam probabiliorem opinionem in comparatione vere
probabilis designaret per pai um probabiliorem. Cf. Breve Dissertaz. etc.
supra cit. in fine n. 133. pag. 51., Op. Mor. edit. Rom. a. 1757.
1. 1. n. 33.
Ecce verba S. D. in Apologia anni 1765.: « Ego non contendi

110

IV. - DE DOCTRINA S. ALPHONSI CIRCA PROBABILISMUM

nec contendo nova systemata condere, et bene novi nullum probabilistam solidae doctrinae ut licitum tradere usum opinionis tenuiter
vel dubie probabilis. Sed quia multi probabilistae sine distinctione di­
cunt licere sequi opinionem minus probabilem, quando illa aliquod
fundamentum habet ex ratione sive ex auctoritate, idcirco volui distin­
guere, statuendo quod non licet sequi opinionem minus tutam, quando
notabilis et certus est excessus probabilitatis pro tutiore, quia tunc
opinio minus tuta non potest dici certo probabilis ».
135. Omisso tractatu de Conscientia, in Opere cui tit. H. A., et
morali Dissertatione de hac re inserta in Theol. Mor., si consulimus
haec ipsa opera S. Doctoris, videbimus profecto S. D. maxima cum
diligentia persequi non solum opiniones communiores et probabiliores,
sed etiam minus et multo minus probabiles et communes. Cf. e. g.,
1. 3. n. 404., ubi postquam S. D. dixerit longe sibi probabiliorem
negativam dicit salis probabilem affirmativam. Et ib. n. 649. ait :
« I laec secunda sententia mihi certo et longe probabilior videtur. An
autem prima sit probabilis... ego ipsam nec probabilem, nec impro­
babilem dicere audeo ». Quare S. D. existimat posse dari opinionem
probabilem, cuius opposita sit alicui certo et longe probabilior. Cf.
1. 6. n. 868. dub. 3., 1. 3. n. 293., n. 520. q. 4., n. 547. par. Cete­
rum, n. 529., n. 700. q. II., ubi S. D. postquam in quaestione qua­
dam de iustitia primam sententiam dixerit communiorem, et quidem
valde probabilem, de secunda sententia vero valde modeste eam sua
probabilitate non carere, quam probabilitatem late et diligenter de­
monstrare aggreditur; tandem obiectionem resolvens, hanc ad praxim
deservire aperte affirmat; ait enim: « Haec enim est probabilitas iuris..., qua debitor bene uti potest ». Cf. etiam hic n. 136.
Si quis igitur adhuc contendere velit, S. Alph. systema aliud
speculative propugnare, a vero probabilismo diversum, is profecto fa­
teri debet practice S. Alphonsum verum esse probabilistam. Et sane,
si, ut teneamur sequi opinionem probabiliorem ex systemate S. Alph.,
iste maioris probabilitatis excessus esse debet communiter evidens at­
que certus, H. A. tr. 1. n. 77., vix unam vel aliam forte reperies
talem opinionem in re morali, cum. ut iam observavimus, ubi agitur
de probabilitate, valde diversa sint gravissimorum theologorum iudicia
adeoque excessus tunc tanquam evidens et certus prudenter haberi
non potest. Immo, ut observat Ithur. Cas. 44. n. 5., « vix quaestio
ulla inter dd. agitatur, in qua non sint et probabilistae, qui contra
probabilistes alios rigidiorem, et probabilioristac. qui contra probabiliori-

IV. - DE DOCTRINA S. ALPHONSI CIRCA PROBABILISMUM

111

stas alios benigniorem sententiam amplectantur ». — L. 1. 3. n. 293.
n. 930. d. 1.
Doctrina ergo, quam uti laxant habet S. Alph., non est verus
probabilismus, qui sistit intra limites verae, propriacqueprobabilitatis ;
sed ille est probabilismus, qui hos limites praetergreditur, et se ex­
tendit usque ad tenuem, et dubiam probabilitatem. Hinc. S. D. ab­
solute eam doctrinam non dicit communiter teneri, sed quasi commu­
niter ab auctoribus elapsi saeculi ; a pluribus enim reapse tunc tene­
batur; sed perperam omnino confunderetur cum doctrina veri probabilismi, vere communiter, inimo communissime tradita. Unde hanc
communissimam et probabilissimam appellavit idem S. Alph. Dissert,
de Usu moder, opin. probab. 1755., quae per duo fere saecula la­
bores tot sapientum exhausit, quae si fuisset falsa, Ecclesia eam non
tolerasse/.
Ac, si ita quidem se res non habeat, ubinam, est systema illud
morale, quo in Ecclesia Catholica catholice defendi a Clem. XIII. a.
1791. ipsimet S. Alphonso responsum est? 1. 1. n. 84. 85. pag. 66.
ed. P. Gaudé. Etenim ante S. Alphonsum inter verum probabilismum
et tutiorismum seu probabiliorismum nihil fuit medium ; neque tunc
aequiprobabilismus etiam inter moralia systemata recensebatur. Atqui
S. D. perpetuo tutiorismum seu probabiliorismum refutavit. Atqui
S. D. asserit se nonnisi communem tradere doctrinam, 1. 1. n. 59.84.
Atqui S. D. perpetuo docuit : Ut non sit peccatum grave, sufficit, ut
vera probabilitas habeatur, intelligo illam, quae fundamento non tenui
nititur, etc., 1. 3. post n. 139. Epist. Resp. Quare statim notare est,
rarissime S. D. hanc adhibere notam, certe, notabiliter probabilior, etc.,
quod ipsae Vindic. Alph., Append. 1. Clavis Operum, etc., notarunt;
quod quidem valde mirum esset, si tam parum practicum fuisset ipsi
S. Doctori suum systema. Nihil e contra frequentius et clarius fuisset
exprimendum in singulis quaestionibus. S. Doctor non verum et pro­
prium respuit Probabilismum, sed Probabilismum latum, extensum
nempe usque ad tenuem probabilitatem, quem profecto Ecclesia non
toleravit. Cf. 136.
136. An tanquam probabiles S. Alphonso habeantur opiniones
omnes quas S. D. refert, et expresse non reiicit, licet neque expresse
approbet? — De hac re ita S. Alph. ipsemet declarat mentem suam:
« Medullam Hermanni Busembaum praemittendam censui, non iam
ut omnes ipsius auctoris opiniones approbarem, sed tantum, ut eius­
dem methodum sequerer, quae inter aliorum doctorum methodos ad

112

V. - DE CONSCIENTIA DUBIA

res morales exponendas valde accommodata mihi visa fuit... Ceterum,
benigne lector, te admonitum volo, ne existimes me opiniones illas
approbare, ex eo quod non reprobem; eas enim quandoque fideliter
exponam cum suis rationibus, et patronis, ut alii pro sua prudentia,
cuius ponderis sint, adiudicent. Deinde advertas, quod cum aliquam
opinionem veriorem dico, tunc contrariam non habeo ut probabilem,
etsi non expresse ut improbabilem damnem. Insuper quando unam ex
sententiis probabiliorem appello, nullo iudicio dato de probabilitate
alterius, aut utor hoc verbo, non audeo damnare, non propterea in­
telligo eam probabilem dicere, sed iudicio prudentiorum remittere ».
Monit. auct. ad lect. init, operis. Et iterum 1. 5. n. 76. : « Et hic
rursus repeto, id quod sub initio protestatus sum, nempe quod, cum
aliquam opinionem unice probabiliorem appello, non ideo contrariam
dicere probabilem intelligo. Sicut pariter, cum dico de aliqua opinione
non audeo damnare ; sive improbabilem dicere, non ideo admitto ut
probabilem; sed de eius probabilitate dubito. Item, cum aliquam sen­
tentiam veriorem voco, intelligo oppositam non solida probabilitate
mihi pollere, licet omnino non reprobem ».
Attamen negari nullo pacto potest, reapse a S. D. implicite sal­
tem ut sat probabiles haberi opiniones quasdam, quas non solum re­
fert, sed et earum rationes expendit, cisque robur ipsemet addere
videtur, si graves recensens theologos inquiat, e. g„ Salm. probabi­
lem censent, etc., vel addat in fine, immo Pal. dicit, Lugo addit.,
advertit, etc. Ut sat probabiles etiam habet S. D. opiniones quas
non improbabiles dicit, 1. 3. n. 1012. — E. M.; A. S. S. v. 1. p.
467. seqq.
136?" Nota: luramentum sequendi doctrinam S. Thomae non
obstat doctrinae sequendae et tradendae S. Alphonsi M. de Ligorio.
S. Poenit. 13. Dec. 1855. E. M. 131.

V. — DE CONSCIENTIA DUBIA
137. Quid conscientia dubia? — Dubium est suspensio assensus
circa obiectum apprehensum; non solum quoad actus specificationem,
verum etiam quoad ipsum actum exercitium, quia nimirum non habe­
tur sufficiens ratio pro alterutra parte. Quare conscientia dubia ea est,
quae haeret suspensa circa actionis honestatem, in neutram partem
inclinans. Conscientia haec, cum indicium non involvat conscientia

V. - DE CONSCIENTIA DUBIA

113

proprie non est, sccl potius defectus conscientiae; conscientia enim
indicium, non suspensio indicii est. Attamen haec indicii suspensio
conscientia vocatur, quatenus cum hac iudicii suspensione saepe de
facto agimus. Huiusmodi dubium coniungi potest cum iudicio reflexo
de insufficientia motivi seu rationis ad assentiendum, et tunc huiusmodi indicium magis proprie conscientia dubia appellatur. — L. 1.
1. n. 20; Suarez tr. 3. d. 12. s. 5.
138. Quotuplcx conscientia dubia? — « Dubium dividitur in ne­
gativum et positivum. Negativum est, quando ex neutra parte occur­
runt rationes probabiles. Positivum est, quando pro utraque parte vel
saltem pro una adest grave motivum sufficiens ad formandam con­
scientiam probabilem, licet cum formidine de opposito; ideo dubium
positivum fere semper coincidit cum opinione probabili ». L. 1. 1.
n. 20. Dubium item aliud est strictum aliud latum. Strictum du­
bium habetur, quando mens unam partem determinate suo assensu
non amplectitur, sed utrique anceps adhaeret; latum est, quando
mens uni parti adhaeret, quin tamen omnino firmum praestet ei as­
sensum.
In priore sensu intelligendum est quod habet S. Alph. apud
Aertnys n. 70. in fine: « Ubi duae opiniones concurrunt aeque pro­
babiles, neutra probabilis, sed tantum dubia remanet ». Potest sane
mens dubia permanere, id est, assensum suspendere; sed bene etiam
potest determinate adhaerere uni prae alia, et etiam utrique, si mo­
tiva non sint contradictoria, sed disparata, assensu quidem non certo
et firmo, sed probabili, non sine formidine oppositi. Dubium ergo
strictum provenire potest ex eo quod pro utraque parte aequales vel
fere aequales sint rationes; vel etiam ex ea quod pro neutra sint ra­
tiones, vel nonnisi leves pro utraque adsint rationes. Ac ut quando
pro utraque parte rationes adsunt, licet aequales, ab illis ratio mo­
veri potest ad assensum, sic quando nullae vel leves adsunt rationes,
dubium tunc spernendum est, nec consequenter probabilitatem oppo­
sitam vel certitudinem impedit. — Non agimus in praesenti de
conscientia positive et late dubia, seu probabili, de qua iam dixi­
mus; sed unice sermo erit nobis de conscientia negative et stricte
dubia.
Dubium praeterea dividitur in speculativum et praclicum. Specu­
lativum est, quo quis dubitat de rei veritate vel de liceitate rei in
genere, seu in universali, e. g., an baptismus cum aqua distillata sit
validus, an pingere die festo sit opus servile. Practicum est, quo
Bucceroni. last, theol. moralis I

8

114

v.

DE CONSCIENTIA DUBIA

quis dubitat de liceitate seu honestate actionis in particulari, hic et
nunc exercendae, e. g., an hac die festiva in istis circumstantiis li­
ceat mihi pingere, an hunc puerum aqua distillata baptizare liceat.
Hic et nunc exercendae : nam secus, licet actio consideretur pluribus
circumscripta circumstantiis, adhuc circa eam dubium speculativum
haberi potest, si non agatur de actione exercenda, et per conscien­
tiam in praesenti dirigenda. Dubium practicum exoritur semper ex
alio dubio speculativo vel iuris circa legem, vel facti circa particu­
larem aliquam rem. — Hinc conscientia speculative dubia, et practice
dubia. L. 1. 1. n. 21.; S. Th. 1. p. q. 79. a. 13.
139. Quaenam vis dircctiva conscientiae dubiae ? — Responsio pa­
tet ex sequentibus propositionibus. — Cum conscientia practice dubia, an
actio licita vel illicita sit, illicitum est agere. Sola enim conscientia
certa, regula morum est. Cf. 102. Hinc illud; In dubiis tutior pars
est eligenda. Tutior, quae nempe stat pro observatione legis. C. In­
quisitioni 44. de Sent, exc.; L. 1. 1. n. 22. 79., 1. 7. n. 347. S. Th.
Quodl. 8. a. 13; Suarez tr. 3. d. 12. s. 5.; de Censur. d. 40. s. 6.
n. 3. 9.; E. M.
140. Cum conscientia speculative dubia licet operari, modo efformari possit conscientia practice certa. Nam ut constat ex dictis n. 102.
conscientia certa, utcumque tandem efformata sit, si saltem morali
certitudine innitatur, est sufficiens morum regula, immo sola regula
morum. — Licet operari; ubi nempe agatur de solo licito vel illi­
cito. Ubi enim agitur de rei veritate et de effectu necessario obti­
nendo, si illicitum est agere cum probabilitate, illicitum conse­
quenter est agere cum dubio. Cf. 116.; L. 1. 1. n. 25.; Suarez d.
12. s. 5.

141. Media, quibus ex conscientia speculative dubia gradum quis
faciat ad conscientiam practice certam, sunt: l.° Perpendere morali
quadam diligentia ipsum dubium. Si enim, ut ait S. Alph. 1. 1. n.
24., « omnibus ponderatis, adverteret dubium esse inane, hic bene
potest dubium suum deponere sine alia reflexione, et sic actionem
exsequi ». — 2.° Inquirere praxim bonorum virorum sine scrupulo
operantium. — 3.° Consilium docti et prudentis viri. — 4.° Ratio
quaedam probabilis, a fortiori rei demonstrativa, quae forte veritatem
inquirendo inveniri possit. — 5.° Generalis quaedam ratio, seu ge­
nerale quoddam principium reflexum, ita dictum, quia nos inducit ac
flectit ope ratiocinationis ad rite definiendam quaestionem, non de

V. - DE CONSCIENTIA DUBIA

115

intrinseca et obiectiva veritate rei, quae per se et in suo immediato
principio resolvi non potest ; sed de subiectiva liceitate nostrae
actionis ex generali aliquo extrinseco principio. Sic index dubius est,
an ritius sit reus, ex intrinsecis et directis rationibus iuris seu facti.
Verum ex generali et reflexo principio, In dubio favendum est reo,
Titium incunctanter absolvit. — L. ib.
142. Generales quaedam adsunt revera rationes, seu generalia
quaedam adsunt effata et principia, quae praesto semper esse possunt,
ut quis a dubio negativo ad moralem certitudinem immediate, vel
saltem ad probabilitatem gradum faciat, ex qua deinde ope principio­
rum probabilismi conscientiam sibi certam eflbrmare possit. Porro
huiusmodi regulae et principia sunt sequentia. Suarez tr. 3. d. 12.
s. 5. n. 7.; Lugo de lust, et lur. d. 23. n. 110.

143. In dubio melior est conditio possidentis. C. 6. de Praescript.
— Axioma istud in foro externo, tum ecclesiastico, tum civili rece­
ptum est tanquam regula certa indiciorum. Praesumendum quippe
est eum, qui rem possidet, iure eam possidere, nisi contrarium pateat.
Idem sane valet in foro interno conscientiae. Etenim certa et legitima
possessio moralem parit certitudinem de dominio rei, L. 1. 1. n. 35.,
1. 4. 210., 1. 6. n. 905. 927.; et ratio est, quia attentis humanis mo­
ribus, nemo est, moral i ter loquendo, negligens ; immo e contra
omnes diligentes et valde diligentes sunt, in rebus suis custodiendis.
Insuper, ubi non proceditur ex falsa suppositione, idem est ius fori
externi et interni ; utrumque enim forum in principiis naturalis iustitiae et aequitatis fundatur. Unde communiter theologi praefatam re­
gulam pro foro conscientiae admittunt. L. 1. 1. n. 26.
Porro aliqui dicunt hoc axioma valere tantum in materia iustitiac. « Ego tamen, ait S. Alph. 1. c., nescio, quomodo in omnibus
negari possit ». Et haec sane est longe communior et verior senten­
tia. Huius extensionis ad alias etiam materias ratio, eadem, cum de­
bita proportione est, ac in materia iustitiae. Nemo enim sine suffi­
cienti ratione spoliari iuste potest bono, quod suum est. Homo
autem naturaliter, adeoque certe et legitime omnino, suam possidet
libertatem, quae profecto aliquod bonum et ius suum est. Hoc ergo
bonum ad iustitiam etiam pertinet, et, qui hoc iniuste aut adimit aut
labefactat, iustitiam laedit. Sine iniustitia homo liber servituti subiici
non potest. — Nullum autem dubium esse potest, quod in dubiis
legibus, libertas semper sit in praevia sui possessione. Lex enim cui­
nam imponitur nisi libero? Unde est quod licitum est, non quidquid

116

V. - DE CONSCIENTIA DUBIA

lex permittat, sed quod lex non prohibeat, L. 28. § 2. Ex quib. cans,
maior., adeoque prohibitio haec manifeste est probanda, C. 23. de
Verb, signif. — Suarez tr. 3. d. 12. s. 5. n. 8. ; Lugo de lust, et
lur. d. 17. n. 87., d. 23. n. 110.
In dubio ; h. e. in dubio negativo, et ratio axiomatis tunc pa­
tet, quia pro possessore stat possessio, adeoque moralis certitudo, pro
petitore nulla prudens ratio habetur. Cf. Lugo de lust, et lur. 23.
n. 110.
In dubio vero positivo, seu probabilitate, si probabilitas adest ex
utraque parte, ita ut hinc stet possessio et probabilitas iuris, inde tan­
tum aequalis vel fere aequalis contraria probabilitas iuris, melior ite­
rum est conditio possidentis, ut per se patet. Si vero ex una quidem
parte stet possessio, ex altera vero contraria probabilitas iuris, vel ex
una parte possessio et simul probabilitas iuris, ex altera longe maior
contraria probabilitas iuris, tunc certo melior non est conditio possi­
dentis, sed dubia. Enimvero prima sententia tenet, iudicem teneri rem
adiudicare actori, quia ius possessionis praevalet in pari causa, non
autem in causa minus probabili. Regula enim 65.a Iuris in 6.° sic se
habet : « In pari delicto, vel causa, potior est conditio possidentis »;
et L. 128. ff. de div. Reg. Iuris dicitur. « In pari causa possessor
potior haberi debet ». Secunda vero sententia tenet, meliorem adhuc
esse conditionem possidentis, nec iudicem posse hunc possessione ex­
poliare. Ratio est, quia « certum est, quod legitima possessio cui­
que tribuit ius certum rem retinendi, donec non constet de iure al­
terius, ut dicunt communissime... ius certum, quod nequit superari,
nisi a iure certo alterius per rationes certas convincentes ». Pos­
sessio enim definitur: ius insistendi in re non prohibita possideri.
L. 1. 1. n. 36.; Ithur. Cas. 1. n. 2. Cf. L. 1. 3. n. 547. 562.
711., etc.
Possessio ergo, de qua in praesenti effato, est possessio certa et
legitima. Dicitur certa, h. e. quod certum sit possessionis factum;
legitima, h. e. bona fide incepta et continuata, itemque titulo iusto,
saltem apparenti, vel saltem existimato, vel praesumpto, incepta et
continuata, qualis est, e. g., donatio, emptio, haereditas et similia,
per quae dominium alicuius rei solet acquiri. Si ergo possessio est
dubia, vel incepta dubia fide, vel dubio titulo, specialem ipsa per
se non exhibet possessori praerogativam et praesumptionem, con­
tra quam nulla valeat contraria probabilitas. L. 1. 1. n. 36. 47., 1. 4.
n. 210.
Probabilitas iuris, quae ex alterutra parte tantum, vel ex utra­

V. - DE CONSCIENTIA DUBIA

117

que esse potest, est probabilitas tituli iusti realis, seu reapse exsi­
stentis, ex quo verum et reale oritur rei dominium et proprietas. Ad
legitimam enim possessionem, de qua in axiomate, sufficit titulus
iustus saltem apparens, quia, e. g., interfuit donatio vel emptio ab
illo, qui putabatur dominus, licet non esset; vel saltem cxsistimatus,
quia putatur intercessisse actionem per titulum significatam, licet non
intercesserit ; ut contingit quando quis putat rem sibi donatam aut a
se emptam, et tamen hoc non fuit factum; vel saltem praesumptus,
quia, e. g., ob temporis diuturnitatem in quieta possessione, aliasve
circumstantias, prudenter existimatur titulum aliquem interfuisse,
quamvis possessor nullum determinate allegare possit. Ista ergo pro­
babilitas iuris, ut patet, est omnino extra possessionem ipsam, quae
non nisi ius tribuit insistendi in re, seu eam detinendi, licet forte ip­
sius dominium et proprietas ad te non pertineat, cum rcaliter non
adfuerit titulus iustus.
Iam vero probabilitas tituli iusti realis, seu reapse exsistentis,
dupliciter esse potest: l.° Probabilitas iustitiae tituli ad incipiendam
vel continuandam possessionem et proprietatem rei, testamentum, e.
g., formalitatibus legalibus destitutum. 2.° Probabilitas realitatis seu
exsistentiae tituli iusti ad eumdem effectum, e. g., donationis, cum
probabile etiam sit quod res fuerit furto ablata. Prior illa probabili­
tas dicitur iuris, posterior ista dicitur facti. Ubi de hac agatur,
« quando factum non plane probatur, non est probabile, quod reus
possit condemnari, cum leges nunquam reum permittant condemnari,
nisi delictum vel debitum plene probetur ; non probatur autem plene
et sufficienter ad sententiam, quando, licet duo vel tres testes testificentur, alii tamen testes contrarium testantur; per hos enim elidi­
tur, vel minuitur illorum testificatio, atque ideo non manet probatio
sufficiens requisita ad probationem plenam et condemnationem ».
Lugo de lust, et Iure d. 16. n. 100. Cf. etiam d. 23. n. 100., d. 16.
n. 34. 96. 99.
144. Resolves: Ex praefato axiomate plures resolvi possunt ca­
sus practici dubii negativi, in quo omnis desit vera probabilitas, utrum
nempe advenerit, an praeterierit tempus obligationis legis. « In dubio
inceptionis, v. g., an impleveris annos 21., non teneris ad ieiunium,
quia tunc possessio est pro libertate. Secus in dubio praeteritionis,
v. g., an in sabbato transacta sit hora mediae noctis, nequis edere
carnes, tunc enim possidet lex. Sic etiam, si dubites, an habeas an­
nos 16. ad professionem, vel annos 25. ad sacerdotium, nequis pro­
fiteri aut ordinari. Ita communiter ». L. 1. 1. n. 99. 32.

118

v.

DE CONSCIENTIA DUBIA

145. In dubio standum est pro eo, pro quo stat praesumptio. —
Nam praesumptio, desumpta ex ordinarie contingentibus, vel ex aliis
personae et rei circumstantiis, moralem certitudinem, vel saltem pro­
babilem efficit. « In obscuris inspici solere, quod verisimilius est, aut
quod plerumque fieri solet ». L. 114. de R. I.; R. I. 14. in 6.°. An­
ticipata quaedam probatio rei est ex indiciis, ante directas probatio­
nes. Quare praesumptio rem, prout veram exhibet, et stat pro ea
parte, quae non tenetur per se ipsam factum contrarium probare, sed
onus illud probandi transfert in partem alteram. Quoties enim aliquid
praeexistere scitur, quod natura sua perseverat, donec facto aliquo
contrario tollatur, illud perseverare existimatur, quandiu de contrario
illo facto non constat, quod consequenter ab adversaria parte erit pro­
bandum.
Hinc, si soleas tali tempore diligenter recitare breviarium, et du­
bites an aliquam partem recitaveris, praesumptio tibi favet, et te ab
obligatione recitandi seu repetendi eximit. Si amens, sed qui habeat
lucida intervalla, voverit, et postea dubitet, an compos sui voverit,
non obligatur, quamdiu non apparet compotem sui fuisse. L. 1. n. 26.
Attamen in foro poenitentiae, in quo ut ait S. Thomas 4. D. 17. a.
3. q. 3. standum est dicto poenitentis pro se, et contra se, praesum­
ptio cedit affirmatae a poenitente veritati. — Cf. 204.; Lugo de Poenit.
d. 20. n. 17. 19.; L. 1. 3. n. 270., 1. 6. n. 600. par. Limitant.
In casu item dubii, non praesumitur coniugum baptismus, relate
ad matrimonium, si pars vel partes acatholicae parentes habuerint
pertinentes ad sectam, quae respuit baptismum : praesumitur e contra
si parentes habuerint pertinentes, ad sectam quae baptismum admittit,
in eaque secta fuerint zelosi. S. O. 1. Aug. 1883., Collect. S. C. de
P. F. n. 662., E. M. n. 1016.

146. Nota : Ubi agatur de obedientia superiori praestanda in
dubio praesumptio stat, per se loquendo, semper pro superiore. L. 1. 1.
n 93. 98. 99. Per se loquendo semper, nam per accidens potest ali­
quando fieri, quod praesumptio non adsit pro superiore, puta in dubio
de liceitate rei, accedente etiam superioris praecepto, e. g., quando
superior « solet temere et imprudenter praecipere pro libito quae non
licent... quando etiam, accedente praecepto praelati, res manet in dubio
(quoad cius intrinsecam liceitatem) ; nec auctoritas, doctrina, probitas,
vel prudentia praelati sufficit, ad deponendum dubium, qui casus pos­
sibilis est. a. Lugo Resp. Mor. 1. 3. d. 19. n. 11.; L. 1. 3. n. 617.
Cf. hic 157.

V. - DE CONSCIENTIA DUBIA

119

147. In dubio factum non praesumitur, sed demonstrari debet.
L. 10. C. de Non numer. pcc. — Nam non est danda ratio non entis,
sed entis ; quia non ens non habet sui causam, sed ens. Hoc autem
intellige de facto principali, si dubium sit: quia, si certo constet fa­
ctum principale, et dubium sit de facto accessorio, tunc alia valent
principia : In dubio omne facium praesumitur recte facium ; In dubio
braesumitur factum, quod de iure faciendum erat ; In dubio standum
pro valore actus ; secluso semper proprio vel alterius vel communitatis
iniusto damno. Nam omne ens naturaliter tendit ad sui perfectionem
et bonum. Si ergo nihil constat obstare, natura pergit cursum suum
prosequi. Constat de facto peractae Confessionis, dubitas de iure,
utrum recte cum dolore, cum proposito confessus fueris ; acquiescere
potes. Tria haec posteriora principia valent et pro libertate et contra
libertatem. Pro libertate, si non obstet contraria et certa praesumptio
vel bonum commune; nam non est imponenda obligatio, nisi de ea
certo constet. Contra libertatem, si nempe contraria et certa prae­
sumptio vel bonum publicum obstet ; bonum enim commune prae­
valet privato. — L. 1. 1. n. 26. 27. 137. 182. 251., 1. 3. n. 201.,
1. 6. n. 505.; L. Quoties 12. de Reb. dub. ff.
148. Resolves: In dubio, an aliquid cibi vel potus sumpseris;
itemque in dubio, an cibum vel potum sumpseris post mediam no­
ctem, potes Eucharistiam accipere. Nisi enim in utroque casu factum
probetur, possidet libertas. L. 1. 1. n. 38. 39.; Elbel 166. 167.; Amort.
Theol. t. 2. d. 5. 9. 4., qui haec in fine animadvertit : « Dico tamen,
eum peccaturum saltem venialiter, qui, solius compotationis voluptua­
riae, sic mercaretur circa leges Ecclesiae, se exponendo periculo trans­
gressionis saltem materialis, et, si ita faciat ex consuetudine aut pro­
posito semper hoc modo operandi, nulla concurrente alia rationabili
causa, v. g., sitis, infirmitatis, peccabit mortaliter, quia tale proposi­
tum arguit contemptum interpretativum et defectum caritatis erga
Deum et Ecclesiam, cuius decorem conspurcat ». — Busemb. ap. La
•Croix, 1. 1. η. 470. VI.
Enimvero, quamvis liceat uti opinione probabili contra legem,
non licet tamen in fraudem legis agere, voluntarie procurando statum
dubii contra legem, ne legem quis observare teneatur.
Baptismus dubius in ordine ad matrimonium initum vel ineun­
dum ut validus habetur; adeoque matrimonium pronuntiatur validum
vel invalidum pro variis circumstantiis. Invalidum est habendum ma­
trimonium dubie baptizat: cum non baptizata. Validum e contra ha­

120

v.

DE CONSCIENTIA DUBIA

bendum est matrimonium duorum dubie baptizatorum, et dubie ba­
ptizari cum baptizata. S. O. 17. Nov. 1830., 9. Sept. 1868., 18 Sept.
1872, 7. Iui. 1880, 18. Sept. 1890., 12. Apr. 1899, Collect. S. C.
P. F. n. 1872, E. M. n. 1016.
Matrimonium vero dubium, propter commune bonum, ut validum
communiter habetur. Sed propter religionis praestantissimum bonum,
ut invalidum declaratur dubium infidelium polygamorum, qui ad fi­
dem convertuntur, matrimonium. Collect. S. C. de P. F. n. 1301.
1304. 1332. 2184.

149. In dubio nemo malus praesumitur, nisi probetur. — Axioma
hoc corollarium est praecedentis. Cum enim facta et consequenter
delicta non praesumantur, sed demonstrari debeant, neque quispiam
malus praesumi debet, sed probandus est. Nemo quidem gratis ma­
lus est.

150. Odia restringi et favores convenit ampliari. R. I. 15.a in
6.° — Nam nemo odiosus, omnes vero grati esse desiderant. Quare
favores sunt odiis praeferendi. Favor intelligitur quidquid libertati
indulget, vel gratiam concedit. R. 122? de R. I. Odium quidquid
libertatem restringit, poenam statuit, ius aliquod laedit. Cum autem
aliquando fiat, ut quod uni sit favor, alteri odium, videndus est casus
particularis, ut determinetur, an favor odio, vel odium favori sit prae­
ferendum. Hinc exurgit generale principium: In obscuris minimum est
sequendum, R. I. 30? in 6.°, L. 9. de Reg. lur., adeoque interpre­
tatio legis facienda est minus onerosa et libertati benignior. Unde
aliud est generale principium : Semper in dubiis benigniora praefe­
renda sunt. L. 56. de R. I. Itemque aliud: Nisi de mandato certus
extiteris, ex equi non cogeris quod mandatur. C. Cum titre 31. de
Off. el pol. iud. del. L. 1. 1. n. 97.
151. Resolves : Falsum est igitur, quod ubi sermo sit generatim de dubio speculativo, de liceitate vel illiccitate actionis, in dubiis
pars tutior est eligenda. Et sane in hac Regula Iuris Can. non agitur
de dubio speculativo, in quo ope principii reflexi potest quis sibi cer­
tam conscientiam efformare, et sic eligere partem omnino tutam ; sed
agitur vel de dubio practice, de conscientia nempe practice dubia,
cum qua non licet agere, vel etiam agitur de casibus illis, in quibus
finis est necessario obtinendus. Agitur vero cum primis de foro externo,
in quo saepe specialis adest ratio tutius sequendi ad scandala, abusus
et offensiones fidelium removenda: vel de honestate et meriti maio-

DE CONSCIENTIA DUBIA

121

ritate, non de salutis necessitate. L. 1. 1. n. 68. 79., II. A. tr. 1.
n. 39.; Struggl tr. 1. q. 5. n. 17.

152. Qua peccati specie reus sit, qui agit cum conscientia pra­
ctice dubia ? — Reus iste erit peccati eiusdem rationis ac speciei,
cuius est peccatum, de quo dubitat. Ratio est, quia dubitans de illa
malitia, et nihilominus agens, affectum habet ad illam malitiam. Unde
si dubites, an sit mortale, peccas mortaliter; si dubites generatim, an
sit peccatum non attendens, ne in confuso quidem, ad malitiam gra­
vem, quae inesse possit, venialiter peccas. L. 1. 1. 22. 23.; Elbel 140.
153. Nota : Qui ex erronea conscientia peccavit non tenetur
in confessione explicare illam circumstantiam conscientiae erroneae,
quia non mutat speciem ; siquidem omne peccatum contra conscien­
tiam est, et non pendet ab obiectiva rei veritate, nisi quatenus illa
per conscientiam diiudicatur, et voluntati proponitur. Excipe casum
censurae et reservationis : siquidem tunc erronea conscientia explicanda
est, ut constet de exemptione a censura et a reservatione. Excipe
etiam casum, quo secus peccatum non intelligeretur, e. g., si quis
die feriali missam omittendo credat se graviter peccare.
154. Quid quis agere debeat, si inter duo praecepta constitutus,
dubius haereat, quodnam eligere debeat, puta, si urgeat praeceptum
missam audiendi, et graviter aegrotanti assistere debeat? — Con­
scientia haec dici solet perplexa. Debet quis, tali occurrente casu,
sufficienter, quantum in ipso est, veritatem inquirere ut dubium de­
ponat. — Veritate sufficienter inquisita, et dubio remanente, potest
is et debet illud eligere, quod minus malum ipsi videtur; ac, si
utrumque aeque grave videatur, quodlibet eligere potest. Quod ve­
rum est, etiamsi quis culpabiliter in istam perplexitatem se coniecisset,
modo de culpa praeterita doleat. Ratio est, quia ad impossibilia non
datur obligatio, adeoque tunc cessat obligatio minor; vel, si sint aut
videantur aequales, aut ob ignorantiam discernere quis nesciat, quae­
nam minor sit, utralibet cessat ; ac, etiamsi quis putet ita agendo se
peccare, reapse non peccat ex defectu libertatis. — Suarez d. 12.
s. 5.; Lessius in q. 19. d. 19. a. 6. d. 9.; L. 1. 1. n. 10.; Elbel 141.

155. Resolves : Si agens eligat id, quod sibi maius malum vi­
detur, peccat iuxta excessum mali apprehensi, cum libere hunc ex­
cessum is eligat.
156. .87 dubites utrum alicui obligationi iam satisfeceris, tenerisne adhuc satisfacere ? — R. Affirmative, si dubium sit mere ne-

122

V. - DE CONSCIENTIA DUBIA

galiüum. Nam tali dubio nulla adest prudens ratio satisfactionis,
adeoque impossibile est principio aliquo reflexo sibi eflbrmare con­
scientiam de non satisfactione, quum lex certa omnino perseveret.
Cfr. Ithur. Cas. 44. n. 15.
Si dubium vero sit positivum, controvertitur. Prima sententia,
quam omnino tenet et tenendam putat S. Alph. 1. 1. n. 26.-29., 1. 3.
n. 700. par. ult., 1. 6. n. 477., quaest. reform., recentes retract, q. 1.
et 18. etc., aliique tenent plures, affirmat. Ratio est l.° quia non sa­
tisfit obligationi certae per impletionem dubiam : 2.° quia cum in
dubio melior sit conditio possidentis, et lex certo exsistens possideat
contra libertatem, huic praevalet, eamque sibi semper obligatam ha­
bebit, donec certo lex non sit adimpleta. Cf. praeterea L. 1. 1. n. 20.
39. 99., 1. 3. n. 112. 290. Secunda sententia, quam nos tum intrinsece
tum extrinsece probabilissimam existimamus, negat adesse talem obliga­
tionem. Ratio est ipsamet fundamentalis ratio probabilismi, quam erudi­
tissime et doctissime exponit 11. supra cc. S. D., nempe lex dubia non
obligat. Etenim lex non obligat in abstracto et universali, sed in casu con­
creto et particulari, L. 1. 1. n. 78. Atqui licet certa sit exsistentia legis
secundum se; eadem tamen qua obligans in tali casu concreto et par­
ticulari incerta est, et prudenter omnino incerta pronuntiatur, si vere
probabiliter eidem iam satisfactum fuerit. Ergo aut dicendum est obli­
gationem iterum satisfaciendi legi in casu praedicto esse nullam ; aut
dicendum praedictum principium, lex dubia non obligat, non esse
universaliter verum, sed exceptionem pati ; quod non convenienter
diceretur. Nam quod verum est semper verum est; et pro omni par­
ticulari quod in universali continetur.
Ex hac autem ratione apparet, quod obligatio reapse non est
certa, quod assumitur in prima ratione oppositae sententiae, si pro­
babile est legi iam esse satisfactum. Contra certitudinem enim dari
non potest probabilitas. Quoad secundam rationem, ut ex iam dictis
constat, possessio praevalet in dubio mere negativo; ut autem certo
praevaleat etiam in dubio positivo, oportet ut sit certa et certo legi­
tima possessio. Porro quando in casu particulari vere probabiliter
constat legem fuisse adimpletam, possessio legis pro isto casu con­
creto et particulari fit prudenter dubia ; si enim reapse satisfecisti,
possidet reipsa libertas. Legitima praeterea certo non est, cum pro­
babiliter desit titulus iustus obligationis ; probabiliter enim credere
potes te iam satisfecisse, adeoque titulus iustus, saltem praesumptus,
probabiliter non est. Hanc praeterea sententiam plures iique gravis­
simi theologi tenent. Immo idem S. Alph. 1. 1. n. 99. haec habet:

I

V. - DE CONSCIENTIA DUBIA

123

« Quid in dubio, an legem impleveris ? In dubio negativo teneris
adimplere, secus in positivo ». Cf. etiam 1. 4. n. 150. Atque ita pro­
fecto sentiit ipse S. Alph. 1. 1. n. 76. edit. an. 1757., et hanc sen­
tentiam S. D. communem dixit, et ex ipsis probabilismi principiis
ipsemet deduxit. Tandem S. D. 1. 6. n. 505. « sedulo, ait, adverten­
dum non esse cogendos poenitentes ad repetendas confessiones, nisi
moraliter certo constet eas fuisse invalidas, ut recte dicunt La-Croix,
etc. ». — D’Annib. ed. 4. p. 1. n. 169.

157. Resolves : Illud ergo axioma, lex dubia non obligat, intelligendum est de lege dubia dubio positivo, seu vere probabiliter
dubia. Porro lex multipliciter dubia positive esse potest circa suam
exsistentiam, et circa suam cessationem ; circa exsistentiam, an lata, an
promulgata, an tempus obligationis advenerit, an ad talem casum
extendatur; circa cessationem, an abrogata, an eius excusatio vel di­
spensatio adsit, an iam impleta fuerit; et in omnibus hisce casibus
dicimus locum habere praefatum axioma; nisi velimus admittere
veritatem propositionis generalis et negare simul veritatem pro­
positionis in generali contentae. — Lex ergo dubia esse potest :
l.° Quoad ipsam exsistentiam et promulgationem, de qua S. Alph.:
« Lex ut obliget, non tantum promulganda est, sed etiam promul­
ganda ut certa. Et hoc punctum firmiter est hic statuendum »,
1. 1. n. 63. seqq. et 97. Ac, ut alios praetermittamus, haec eximius
Doctor apud S. Alph. 1. 1. 66.: « Quamdiu est iudicium probabile,
quod nulla lex sit prohibens actionem, talis lex non est sufficienter
proposita homini ; unde cum obligatio legis sit ex se onerosa, non
urget donec certius de illa constet ». C. 31. de Off. iud. deleg.
2. ° Quoad cius intelligeniiam et obviam interpretationem, ac sive
obscura sit, sive ambigua sit. Cum enim lex sufficienter proponi de­
beat ut obliget; non censetur legislator velle obligare ultra id quod
clare et determinate in lege exprimitur. R. I. 30.s 57.a in 6.°; L. 9.
C. de Leg. et Const.; Suarez in 1. 2. tr. d. 12. s. 5. n. 7.
Obscura : e. g. an praelati regulares, cum et ipsi suas habeant
oves, missam pro ipsis, diebus festis, applicare debeant. Quae quae­
stio, bis apud S. Sedem proposita, nondum est soluta. Giraldi Expos.
I. P. p. 2. s. 85. t. 3. — Ambigua: cautum est, horas canonicas
bencficiatum non recitantem post sex menses ab obtento beneficio fru­
ctus suos non facere; fructus tamen intclligendi sunt, non anterioris
et posterioris temporis, sed posterioris tantum.
3. ° An interpretationem extensivam, vel restrictivam habeat, de

124

V. - DE CONSCIENTIA DUBIA

quo S. Alph. 1. 3. n. 1036.: « Cum dubitatur, an lex comprehendat
aliquem casum vel subiectum, perinde est ac si dubitatur, an exsistal
lex p>o illo casu vel subiecto, et ideo possidet libertas ». Cf. etiam 1.
1. n. 27. 97.; Lugo de Poenit. d. 16. n. 59., de lust, et lur. d. 23.
n. 110.
4. ° An cessaverit, sive statim ac lata fuerit, quia nunquam fuit
recepta, sive temporis progressu per desuetudinem; de quo S. D. 1.
3. n. 112.: « Nec obstat sententia prima, quam secuti sumus 1. 1.
n. 97., scilicet, quod in dubio, ac lex recepta sit, lex bene obliget;
nam hic non versamur in dubio, sed in opinione probabili... In dubio
enim praesumptio stat pro lege, cum delictum, in non recipiendo le­
gem iustam, non praesumatur. Quando autem probabile est, quod
obligatio legis nunquam inceperit, vel abolita sit, tunc cessat prae­
sumptio pro lege et possidet libertas ». Idem S. D. habet 1. 1. n.
107. par. An vero, 1. 4. n. 47. Idem consequenter dicendum, cum
probabile est, finem legis adequate cessasse, L. 1. 1. n. 199., vel con­
suetudine legem abrogatam esse, L. 1. 3. n. 290., vel in particulari
casu opus non esse dispensatione, L. 1. 1. n. 192,, 1. 3. n. 304. —
Sane statim ac dubia est legis obligatio, dubia consequenter evadit
eius possessio; adeoque nullam habet vim in casu argumentum de­
sumptum ex Regula possessionis.
5. ° An lex iusla sit vel iniusta ; et hic triplex casus contingere
potest. Primus est, quod dubitetur de iustitia legis, quia dubitatur de
ipso legislatore, an sit superior legitimus. Porro in hoc casu, si du­
bium de legitimitate superioris sit positivum, de quo agimus; vere
nempe probabile sit, quod non sit legitimus superior, eo ipso vere
probabilis evadit non exsistentia legis, adeoque non obligat. Cf. L. 1.
1. n. 98. 121. — Si dubium vero sit mere negativum, legi obediendum est, * semper ac superior est in pacifica possessione suae pote­
statis; tunc enim melior est eius conditio iam possidentis ius praeci­
piendi ». L. 1. 1. n. 98., 1. 4. n. 47.
Alter casus est, quod dubitetur de iustitia legis, quia dubitatur,
an superior excedat suam potestatem. In dubio positivo, seu vera
probabilitate de excessu potestatis, idem dicendum ac in casu prae­
cedenti Eo ipso enim, quod vere et manifeste probabile sit, quod
superior suam excedat potestatem, vere probabilis evadit non exsi­
stentia legis, adeoque non obligat. Cf. L. 1. 3. n. 617. — Si dubium
vero sit mere negativum, praesumptio, per se loquendo, semper stat
pro superiore.
Tertius casus est, quia dubitatur de liceitate ipsius rei praece-

VI.

DE CONSCIENTIA SCRUPULOSA

125

ptae. In dubio positivo seu vera probabilitate, lex non est dubia, adeo­
que obligat. Superior enim praecipit tunc rem probabiliter licitam,
immo certo licitam; praecipit enim, ut subditus amplectatur aliquam
opinionem probabilem in praxi, quod certe licitum est. Ergo licite et
iure praecipit. Ergo subditus obedire tenetur. Lugo Resp. Mor. 1. 3.
d. 19.; L. 90. 1. 1. n. 93. 99. 124., 1. 4. n. 47.; Wirceburg. de
Legib. c. 1. a. 1.
« Limitant vero communiter dd. praefatam sententiam, et dicunt
subditum non teneri obedire, l.° si res sit valde difficilis et molesta...
Limitant 2.° quando subditus obediendo exponeret se vel alterum pe­
riculo gravis incommodi subeundi in vita, fama, honore aut bonis ».
L. 1. 4. n. 47., 1. 3. n. 617. 1. 1. n. 31. « Ratio, quia subiectio et
obedientia debita superiori non tollit ius et possessionem tuam vel
illius circa bonum honoris, famae, corporis, aut fortunae. Ergo non
teneris te hac certa possessione privare in re tam magni momenti ;
sed potius aequitati consonum videtur, ut habeatur maior ratio tuae
possessionis certae, et haec praeferatur i uri, vel possessioni aliquo
modo dubiae superioris ». Elbel 173; Laymann c. 5. n. 12.; Suarez
tr. 3. d. 12. s. 5. Insuper, quia tunc in casu rei valde difficilis vel
nocivae merito dubitari potest, an superior excedat limites suae po­
testatis, adeoque legis exsistentia dubia evadit ; vel etiam locus tunc
dari potest legitimae epikeiae, secundum varias particularis casus cir­
cumstantias.
Si dubium vero sit mere negativum, praesumptio, ut iam dictum
est, Cf. 146., semper stat pro superiore. Cf. Suarez de Relig. t. 4.
1. 4. c. 12. seqq.; Lugo Resp. Mor. 1. 3. d. 19. Ceterum, ad praxim magis quod attinet, « communis est sententia omnium thth. tam
recentium, quam antiquorum, qui docent in obscuris esse obediendum
superiori, ubi non est certum peccatum; et sic docuerunt omnes, qui
de hac re egerunt. Ita etiam omnes mysticae theologiae magistri cum
S. Ignatio de Loyola in Ep. de Virtut. obed. ». L. 1. 1. n. 100. 194.;
Lugo 1. c. n. 3.; Suarez tr. 3. d. 12. s. 5.

VI. — DE CONSCIENTIA SCRUPULOSA
158. Quid conscientia scrupulosa? — Scrupulus est inanis ap­
prehensio, et hinc ortus timor et anxietas, alicubi esse peccatum, ubi
non est; vel peccatum grave, ubi non est nisi peccatum leve. Quare

126

vi.

DE CONSCIENTIA SCRUPULOSA

conscientia scrupulosa est illa conscientia, quae ex vana quadam
causa dubitat de alicuius actionis honestate, ideoque formidat de pec­
cato. Huiusmodi formido optime stare potest cum iudicio determinato
de honestate rei; ea enim non nisi levi et inani motivo innititur. Si
vero ea formido sit cum iudicio determinato, aliquid esse peccatum,
quod revera non est, hoc indicium, quatenus ex inani motivo proce­
dit animumque affligit et anxiat, potest sane dici scrupulus, vel con­
scientia scrupulosa, late loquendo; proprie vero est conscientia erro­
nea vincibilis. Potest item esse scrupulus cum vero dubio practico,
sit hoc peccatum necne, ex inani motivo, suspicando forte esse pec­
catum, absque ullo determinato iudicio, quod sit vel non sit pecca­
tum. Et sic rursus est scrupulus vel conscientia scrupulosa late di­
cta, proprie vero est conscientia dubia. — Ferraris Supplem. v.
Scrupulus.
Conscientia scrupulosa differt a conscientia tenera, haec enim est
conscientia agnoscens, timens et fugiens tum gravia tum levia pec­
cata, et etiam simplices imperfectiones, quantum cum divina gratia
potest, studet vitare.

159. An liceat operari cum conscientia scrupulosa? — Responsio
patet ex duabus seqq. propositionibus hoc num. et seq. — Licet ope­
rari cum conscientia scrupulosa, manente scrupulo ; dummodo indice­
tur esse scrupulum, et ut talis contemnatur. Neque vero opus est, ut
ad singulos actus efformetur hoc expressum indicium, quod sit scru­
pulus, sed sufficit quod contra eum quis at>at ex iudicio experientiae
Praeteritorum actuum. — Ratio 1? est, quia taliter scrupulosus ha­
bet motivum prudens contemnendi dictamen conscientiae scrupulosae;
quia scrupulus ex levi fundamento procedit, nec consequenter tollit
indicium aliunde certum vel probabile; et quia confessarii et theologi
communiter dicunt scrupulos esse deponendos; aut, si deponi non
possunt, esse contemnendos. Ratio 2? est, quia tunc habetur iudicium
saltem virtuale illius contemptus scrupulorum. — Suarez tr. 3. d. 12.
s. ult.; L. 1. 1. n. IS. 19.; Wirceburg c. 4. a. 1.
160. Qui est scrupulosus, quin sciat aut advertat, se esse scru­
pulosum. aut saltem in hac actione scrupulosum, non potest agere con­
tra conscientiam scrupulosam ; si iudicium de peccato efformetur ; vel
dubium de eo habeatur. — Ratio, quia talis libere eligeret illud, quod
malum indicat, vel de quo dubitat, an malum sit.

161. 1'ndenam scrupuli procedant? — Causae scrupulorum, dispositivac. permissivac, effectivae, occasionales, aliae sunt intrinsecae

VI.

DE CONSCIENTIA SCRUPULOSA

127

aliae extrinsecae. — Scrupulorum causae intrinsecae sunt: 1.° Natu­
ralis corporis constitutio, admodum disposita ad suspiciones et timo­
res, uti est indoles melancholica. 2.° Infirma capitis valetudo, prae­
sertim in mulieribus. 3.° Ignorantia, qua quis Dei et Ecclesiae prae­
cepta non bene percipit. 4.° Superbia occulta, qua quis nimis proprio
fidit iudicio. 5.° Nimia abstinentia et vigiliae immoderatae, quibus,
capite debilitato, facile conturbatur animus. 6.° Immoderatus et in­
discretus fervor. — Extrinsecae vero scrupulorum causae sunt: l.°
Deus, qui scrupulos permittit in iustis ut sic purgati magis proficiant;
in te/)idis, ut Christiana pietatis officia ferventius obeant ; in poenitentibus, ut praeteritorum peccatorum poenam luant. A Deo scrupuli esse
censentur, si iis exagitati meliores evadant. — 2.° Daemon, qui,
« Deo permittente movere potest melancholicos humores in homine,
per quos imaginatio vel errare potest, vel turbari ad timorem inor­
dinatum ». S. Ant. I. p. t. 3. c. 10. Scrupuli a daemone provenire
existimantur, si scrupulosus ad teporem adduci, a virtute retrahi, et
praecipue ad desperationem inclinari se sentiat. — 3.° Societas scru­
pulosorum, praesertim si horum consiliis se moderentur scrupulosi,
et frequenter de rebus animae cum his confabulentur : quibus enim
sociamur, hos imitamur facillime. — 4.° Lectio librorum, qui nimis
rigidi sunt, « statuentes duriora praecepta, quae non possit humana
conditio sustinere»; S. Ambros. in ps. 118.; sensim sine sensu iis
assentimur opinionibus, quibus studemus.
162. Quaenam sint signa conscientiae scrupulosae? — « l.° Per­
tinacia indicii, qua scrupulosus sapientum consiliis parere renuit, va­
rios consulit, sed nullius iudicio acquiescit, immo quanto magis plu­
res audit, eo plus perplexus evadit. — 2.° Frequens indicii mutatio
ex levibus motivis, unde oritur inconstantia in agendo, mentisque
perturbatio, praesertim in operationibus externis, puta in celebratione
missae, etc. — 3.° Habere reflexiones impertinentes plurium circum­
stantiarum, quae in actione adfuerint vel adesse potuerunt ». L. 1. 1.
n. 11. — 4.” Si putet se peccare in eo, in quo pii homines nullum
omnino peccatum inveniunt; si preces suas anxie recitet, easque con­
tinue de novo ordiatur; si excutiendae conscientiae non faciat finem,
et minima quaeque explicet, et saepe etiam repetat in Confessione.
— 5.° Si signis ridiculis, gestibus aliisque modis utatur ad scrupulos
deponendos. — 6.° Si scrupulosum indicaverit confessarius, vel alius
vir prudens. — La-Croix 1. 1. n. 515. seqq.

163. Quaenam sint remedia conscientiae scrupulosae ? — l.° Scru-

128

VI. - DE CONSCIENTIA SCRUPULOSA

pulos contemnere, contra illos agere, nec cogitatione fovere. « Scru­
pulosus tenetur aliquando obligatione gravi adversus scrupulos ope­
rari, cum ex scrupulorum anxietate possit grave damnum timere in
profectu spirituali, aut in valetudine corporis, vel mentis ». L. 1. 1.
n. 17. 13. — 2.° ludicio confessarii, vel alterius pii ac docti viri
acquiescere. « Hoc enim super omnia praecipuum, immo unicum po­
test dici remedium huiusmodi infirmorum esse... Hac obedientiae anchora destituti nunquam ipsi sanari possunt ». L. 1. 1. n. 12. 13. 16.
« Postquam scrupulosus unius confessarii, vel boni viri, responsum
vel exemplum accepit, non debet alios consulere, ne assuescat ad
anxietates inutiles diutius fovendas ». Sporer n. 108. — 3.° Bono­
rum vitam et consuetudinem tanquam regulam intueri, et aliorum
scrupulosorum conversationem vitare; itemque a lectione librorum scru­
pulos excitantium abstinere. L. 1. n. 2. — 4.° Antequam operetur,
non indicare quidquam esse peccatum, nisi certo sciat; ne ex errore
conscientiae reapse peccet. Post operationem utatur « regula a dd.
sapienter tradita, nempe, eos qui sunt timoratae conscientiae, nisi
moraliter certo sciant, se in grave peccatum consensisse, immunes
esse a peccato indicandos, nam impossibile est, peccatum in animam
ab eo abhorrentem ingredi, quin ab ea clare cognoscatur ». L. 1. 1.
n. 15.; Suarez tr. 3. d. 12. s, ult. — 5.° Assuefacere se ad sequen­
das sententias mitiores et minus etiam tutas. Busemb. ap. La-Croix.
1. c. « Pro scrupulosis, servanda est regula illa a. B. Alberto M. et
S. Antonino tradita: Inter duram et benignam sententiam circa prae­
cepta, benigna interpretatio, ceteris paribus facienda est». L. L 1.
n. 19. — 6.° Nunquam otiari; quia otium implet phantasiam cogita­
tionibus scrupulosis. L. 1. 1. n. 12. — 7.° Destruere causas scrupu­
lorum; λ g., melancholicus evacuet medicamentis atram bilem, per­
tinax frangat suum indicium, superbus suae prudentiae non confidat,
rudis instructionem petat, timidus meditetur bonitatem Dei, quae non
imponit praecepta redigentia ad insaniam. — 8.° Instanter ac confi­
denter se Deo commendare, qui consolatur nos in omni tribulatione
nostra, 2. Cor. 1., 4.; L. 1. 1. n. 12.
Proderit citam nosse scrupulosorum privilegia: l.° quod scrupu­
losus non teneatur in agendo adhibere examen et diligentiam, nisi
valde mediocrem, nec tantam quantam alii; et quod, dum angit scru­
pulus nec suppetit consilium, possit libere agere quod vult, nisi cer­
tum et evidens sit esse peccatum. Cf. Vasq. in 1. 2. d. 57. _
2 ° Quod nihil teneatur repetere ex praeteritis Confessionibus, nisi
certo sciat illud esse mortale, et se rite confessum non esse. Non est

VI.

129

DE CONSCIENTIA SCRUPULOSA

autem certus, quamdiu dubitat. Unde suadet Laym., ut scrupulosus
nunquam confiteatur dubia et scrupulos. Et Sa. v. dubium, aliique
dicunt, non teneri confiteri nisi quae iurare possit esse mortalia, et
nunquam esse confessum. — Ratio utriusque privilegii est, quia in
scrupuloso, nimio timore peccandi, turbatur ratio, ut non possit recte
rem examinare. Unde esto aliqua confessus non fuerit, non tenetur
tamen cum tanto damno et periculo anxietatis perpetuae procurare
integritatem confessionis, cum ab ea saepe minores difficultates excu­
sent. L. 1. 6. n. 476. 477. — 3.° « Immo aliquando potest quis ta­
liter scrupulis angi, quod licet ei videatur certo aliqua non dixisse,
adhuc ad ea confitenda non teneatur ». L. 1. 1. n. 16.

164. Quaenam esse debeat ratio agendi confessarii cum scrupu­
losis? — Hisce regulis continetur: l.° Patiens ac caritate plenus sit,
cum scrupulosorum cura longa sit et ardua, ac miserrima eorum con­
ditio. — 2.° Sit discretus, adeo ut rite cognoscat, quaenam sit in
poenitente scrupulorum origo ; et an sit scrupulosus in omnibus, an
in uno tantum, ut malis congruenter mederi valeat. — 3.° Sit pru­
dens, in regulis videlicet praescribendis, quae quidem generales sint
oportet: regulis enim particularibus scrupulosi fere nunquam valent
se accommodare, quia eas sibi applicare nequeunt. Immo semper du­
bitant, utrum casus fuerit satis explicatus, atque perceptus, utrum
regula sibi praescripta casui illi sit bene accommodata. — 4.° Bre­
vis et dictatorius sit insuis responsis; et omnia, quoad potest, prom­
pte definiat, ac firmiter: secus poenitens auctoritate ipsius confessarii
in sua anxietate confirmaretur.
Speciatim confessarius advertat, ut plurimum scrupulos versari,
circa tria: l.° quod malae cuicumque cogitationi quae menti obver­
satur, v. g., contra fidem, castitatem, caritatem, praebeatur assen­
sus; 2.° quod Confessiones praeteritae nullae fuerint, aut etiam sa­
crilegae, vel ob defectum integritatis, vel ob doloris imperfectionem;
3.° quod in omni actione peccatum vel peccati periculum videatur
inesse.
Si l.um, poenitenti imperet, ut timores huiusmodi omnino despiciat, cumque doceat, non pravas cogitationes, sed pravos consensus
esse peccata. Saepe etiam expediet scrupuloso imponere, ut a Con­
fessione huiusmodi cogitationum se poenitens abstineat, nisi ita certo
sciat in illas consensisse, ut illico queat iurare. « Neque est quod
terreamur propter moram temporis, aut vehementiam cogitationis,
nam haec etiam saepe sunt naturalia et involuntaria, et interdum ex
Bucceroni. Inst. theol. moralis I.

9

130

vi.

DE CONSCIENTIA SCRUPULOSA

timore, postea maiora apparent, quam revera fuerint ». Suarez d. 12.
s. ult. « Fac tamen diligenter animadvertas, daemonem vel sensum
ipsum subinde tentationes nonnullis maxime scrupulosis iniicere sub
enuntiatione consensum exprimente, hoc vel simili modo: Volo pec­
care, volo consentire ; cum tamen nullus adsit voluntatis consensus,
qui non ex incidentibus verbis, sed ex proprio ipsiusmet voluntatis
superioris actu repetendus est ». Ithur. Cas. 18. n. 5.; Elbel de Act.
hum. 226. seqq.
Si 2.““, et generalem iam alias poenitens Confessionem exple­
verit, aut per aliquod notabile tempus ad poenitentiam diligenter et
pie accedere, consueverit, huic imponat, ut non amplius de culpis
praeteritis cogitet, neque ullum amplius de iis verbum faciat, nisi
iurare possit, se certo peccata illa mortalia perpetrasse, et illa nun­
quam in Confessione deposuisse. Quod si post Confessionem rite pe­
ractam redeat, tunc confessarius inauditum dimittat ei praecipiens, ut
accedat ad Communionem. Ita se gessit S. Bernardus, qui sacerdoti
cuidam prae scrupulis a missae celebratione se abstinere volenti di­
xisse fertur: Vade et in fide mea celebres, et liberatus fuit. Neque
dicas: Utinam qui ita loquitur esset alter Bernardus! «Quisquis ita
dicis, ait S. Antoninus ex Gersone, erras: non enim commisisti te in
manibus hominis, quia litteratus, quia pius; sed quia tibi est prae­
positus ».
♦
Si 3.u“, confessarius imponat, ut libere agat et scrupulos despiciat: immo contra eos operetur, quoties evidens peccatum non ap­
pareat; quia, generatim loquendo, isti ob rationem ex minimo illo
timore perturbatam putant esse peccatum, ubi non est. Unde oportet
iis praeceptum iniungere, ut scrupulos vincant, ne inutiles tam sibi
quam aliis evadant; atque ut postea de talibus actionibus se minime
in Confessione accusent. « Non enim oportet scrupulum explodi spe­
culative, sed practice, neque ita ut non sentiatur, sed ut non consen­
tiatur per determinatum iudicium ». Suarez 1. c. n. 4. Qua in re
animadvertendum est, quod etiamsi contingere possit, ut aliquando
errent materialiter sic agendo, non peccabunt tamen formalitcr ra­
tione obedientiae, quam confessario praestant ; quia non homini tunc
obediunt, sed Deo dicenti: Qui vos audit, me audit, et qui vos spernit,
nu spernit. Neque vero « in rebus moralibus quaerendam omnimo­
dam certitudinem, ac dubitationem, quae in aliis fortasse esset ratio­
nabilis. in scrupuloso pro nihilo esse existimandam ». Suarez 1. c.
n. 6. — L. 1. 1. η. 12.Λ9.; La-Croix 1. 1. n. 527. seqq.

I. - DE NATURA LEGIS

131

165. ziw scrupuli sint utiles? — « Scrupulus... per aliquod spatium temporis, non parum prodest animae, quae se dat spiritualibus
exercitiis ; immo magnopere purgat et mundat talem animam sepa­
rando illam valde ab omni specie (apparentia) peccati iuxta illud
Gregorii, Bonarum mentium est, ibi culpam cognoscere, ubi culpa
nulla est ». S. Ignatius de Loy. Exer. Spir. Reg. de Scrup. 3.‘ ;
La-Croix 1. 1. n. 513. — Si vero per longum tempus protrahantur,
* scrupuli sunt noxii, imprimis corpori, quia destruunt valetudinem,
attenuant caput, saepe redigunt hominem ad insaniam, vitam saepe
abbreviant; deinde animae, quam reddunt intricatam, desolatam, per­
plexam, quandoque despcrabundam ; confundunt intellectum, iudicandi
vim perturbant, saepe totum hominem, insignibus talentis praeditum,
reddunt ad omnes functiones ineptum : praeterea impediunt multa
bona opera, prodigunt tempus multis vanis ac inutilibus cogitatio­
nibus, etc. ». La-Croix 1. c. n. 514.

DE LEGIBUS
I. — DE NATURA LEGIS
166, Quid sit lex? — Lex regula est humanarum actionum in
ordine ad moralem harum honestatem vel turpitudinem. Verum, si
lex stricte sumatur, unica regula non est. Nam humanae actiones re­
gulari possunt etiam a consilio et a praecepto. — Consilium est di­
rectio a doctore, amico, vel aequali, vel etiam superiore, minime vero
quatenus superior est. — Praeceptum, solet etiam lex nuncupari, ex
eius proprio actu, qui est praecipere. Verum praeceptum prout a lege
distinguitur, est regula imposita a superiore, qua superior est, non
toti communitati, sed individuo particulari, uni vel pluribus. — De­
nique lex regula est toti communitati imposita. Consilium ergo di­
rigit, sed non obligat ; lex vero et praeceptum dirigunt et obligant.
S. Th. 1. 2. q. 90. a. 3.
Si de nomine fiat quaestio, lex a legendo vel a ligando indiscriminatim ita appellata est. A legendo, quia in ipsa quae sit superioris
voluntas legitur, seu cognoscitur; a ligando, quia voluntas physica
subditi, licet maneat post legem physice libera ut erat, manet tamen

132

i.

DE NATURA LEGIS

moraliter restricta, ita ut nequeat honeste moraliter agere, si a lege
praescripta discedat. — Si de re fiat quaestio, varie a variis definitur,
At communiter recipitur definitio S. Th. 1. 2. q. 90. a 4.: « Ordi­
natio rationis ad bonum commune ab eo qui curam communitatis
habet promulgata ».
Ordinatio; nam ordinare est constituere aliquid in loco sibi de­
bito. Atqui hoc facit lex: sane lex praecipit, prohibet, auctorizat,
permittit, punit. L. 7. de Legib. Haec faciens constituit humanos
actus et actiones in loco sibi debito, respectu finis obtinendi, qui
commune bonum est. — Rationis; ordinatio sumi potest active et
passive. Lex ordinatio activa est; ratio autem est, quae scit distinguere
inter locum et locum, inter locum debitum et indebitum. Rationis,
obligationem nempe inducentis; lex enim iussum est. Unde et rationis,
quia ordinatio, et voluntatis actus est, quia obligandi vim habet.
S. Th. 1. 2. q. 97. a. 3. — Ad bonum ; si enim talis non esset, or­
dinatio amplius non esset, sed deordinatio. — « Qui praesunt caeteris
hac una de causa praesunt, ut civitatis utilitatem tueantur ». Enc.
Leon. XIII. Immortale Dei 1. Nov. 1885. — Commune; in hoc lex
distinguitur a praecepto, quod singulis imponitur: bonum enim com­
mune non respicit hunc vel illum, hos vel illos individuos particula­
res dumtaxat, sed respicit omnes; adeoque et singulos, non qua sin­
guli sunt, sed qua communitatis membra. Omnibus autem imponitur
lex, vel prorsus omnibus, e. g. omnibus civibus, vel omnibus alicuius
Ordinis, qui specialiter dant operam ad commune bonum, e. g. om­
nibus militibus, qui pro salute populi pugnant. Can. 2. Dist. 4. Bo­
num hoc commune societatis ordo, quies prosperitas est. — Ab eo
qui curam habet communitatis ; nempe a legitimo Principe communi­
tatis perfectae, quae politici regiminis capax est. In hoc lex distin­
guitur iterum a praecepto, et a consilio. Praeceptum datur etiam ab
eo, qui privatam tantum habet auctoritatem, ut pater, maritus, do­
minus. Consilium etiam ab eo datur, qui ceteroqui auctoritate non
gaudet — Curam habet : i. e. qui communitati sua praeest iurisdictione, seu publica auctoritate. Unde lex nec supra nec praeter Prin­
cipis iurisdictionem esse potest. — Promulgata ; lex enim obligat
entia rationalia, praecise qua rationalia sunt, qua nempe rationali
modo operantur. Ut ergo obliget debet esse nota; ut autem innote­
scat debet exterius a legislatore proferri; neque utcumque, sed solemmter seu cum publica aliqua solemnitate : scilicet debet omnibus
sufficienter innotescere hanc esse mentem et voluntatem legislatoris, et
quidem c t parte ipsius legislatoris. Sufficienter innotescere, h. e. certa

. - DE NATURA LEGIS

133

scientia, secus ens rationale iniuste omnino spoliaretur bono naturali
et maximo libertatis, quod certo possidet, cx incerta legislatoris vo­
luntate: non enim datur aequalitas inter certam libertate et incertam
obligationem, i. e. inter dominium et possessionem maximi boni cer­
tissimam et justissimam, et spoliationem istius boni incertam et du­
biam. Hinc S. Alph. ait: « Lex ut obliget, non tantum promulganda
est, sed etiam promulganda ut certa ». — Dist. 1. C. 3., Dist. 4. C. 3.;
S. Th. 1. 2. q. 90. q. 92., de Verit. q. 17. a. 3.; L. 90. seqq.; E. M.
Qui contra praeceptum peccat, per se nonnisi contra obedientiam
suo debitam superiori peccat. Qui contra legem peccat, is praeterea
peccat contra illam etiam virtutem, ad quam lex refertur propter pu­
blicum bonum in tali materia, et contra ipsum publicum bonum, quod
refertur ad iustitiam legalem. Cf. n. 835.
167. Resolves: Privata legis notitia sine promulgatione ad obli­
gationem non sufficit. Promulgatio vero, statim ac sufficienter facta
est, sine notitia legis, sufficit ad obligandum in foro externo, quia
legis rite promulgatae notitia a iudice iure meritoque praesumitur.
Hinc Regula luris: Ignorantia facti non iuris excusat. R. 13.* de
R. I. in 6.° At in foro interno, praeter exteriorem promulgationem,
requiritur semper notitia legis; quia nemo peccare potest sine obli­
gationis cognitione. — C. Ad haec 1. de Post. Praei.; C. A. 2. ;
S. Th. 2. 2. q. 77. a. 3. ad 4.; Lugo Resp. Mor. Mor. 1. 1. d. 21.;
Wirceburg. c. 1. a. 1., c. 4. a. 1.
168. Quomodo, et ubinam leges promulgandae ; quandonam obli­
gare incipiunt? — Nihil iure naturali definitur. Quare in arbitrio
legislatoris est, eam promulgare modo et loco ab ipso constitutis.
Leçes civiles regulariter promulgantur earum insertione in diario of­
ficiali. C. I. Disp. praei. 1. — Leges canonicae promulgantur Romae,
earum apographo ad valvas Basilicae Vaticanae aliarumque Romana­
rum Basilicarum, quae nominari solent, proposito; vel in singularum
Congregationum Secretaria exhibito, et deinde publicato, vel eas ad
omnes Episcopos transmittendo. Acta S. Sedis authentica et officialia
declarata sunt S. Sedis Actis publice evulgandis. Neque vero necesse
est, ut in singulis etiam dioecesibus a locorum Ordinariis publicentur.
S. Poenit. 8. Nov. 1821., 15. lun. 1870. Ita antea erant res. Sed
nunc ex C. Promulgandi Pii X. III. Kai. Oct. 1908. Leges omnes
Pontificiae, publicatae in Commentario officiali de Actis Apostolicae
Sedis, uti legitimae promulgatae habentur, nisi aliter in particulari
aliquo casu fuerit statutum a S. Pontifice. E. M.

134

I. - DE NATURA LEGIS

Dioecesanae leges promulgantur vel in Synodo, vel earum pu­
blica lectione in ecclesia cathedrali, vel eas in aliquo publico loco
affigendo, vel in officiali quodam Commentario. Bened. XIV. de Syn.
1. 13. c. 4. n. 1.
Postquam autem lex promulgata est, quandonam obligare in­
cipiat, hoc quoad leges civiles a iure pendet uniuscuiusque nationis.
Ex C. I. Disp. praei. 1. leges obligare incipiunt decimaquinta die ab
earum publicatione, quae consistit in insertione legis in officiali Col­
lectanea legum et decretorum, et in nuntio talis insertionis, in offi­
ciali commentario regni, Gazzetta officiale del regno. Ex C. H. art. 1.
obligant post viginti dies ab earum publicatione in officiali ephemeride
la Gaceta. Cf. C. G. art. 1. et decret. 5-11. Nov. 1870. Quoad leges
Pontificias, alii putant eas obligare postquam subditi eas, congruo
elapso tempore, cognoscere potuerunt, C. 1. de Cone. Praeb. in 6.°,
alii post duos menses, Auth. Ut factae novae Coli. 5., alii statim ac
fuerint promulgatae ex C. 1. de Postal. Praelat., ex Bullar. clausulis,
ex citt. Respp. S. Poenit. Aliquando vero, in ipsa lege, obligationis
tempus determinatur. Quoad leges dioecesanas, eorum facta promul­
gatione, nullum determinatum exigitur tempus ad ipsarum obligatio­
nem. — C. I. initio, Dispos, etc. a. 1., Deer. 5.-11. Nov. 1870.; C.
A. 2. 3.; C. H. 1., L. 96. 105. 106., H. A. tr. 2. n. 8.; Suarez de
Legib. I. 4. c. 15. n. 11.; Struggl q. 1. n. 21. 22.; Bened. XIV. de
Syn. 1. 13. c. 4.; Wirceburg, c. 4. a. 1.; E. M.

169. An Tridentinum obliget iis in locis, ubi non fuit promul­
gatum * — Certum est : 1.° obligare ubique quoad fidem et mores,
cum horum una sit regula et omnibus necessaria. Neque vero novae
sunt leges, sed merae declarationes iuris naturalis et divini, iam ante
sufficienter promulgati. — 2.° Non obligare quoad Decretum circa
matrimonia clandestina, s. 22. C. 1. de R. Sed de hac re novum
editum Decretum Ne temere in praesenti attendendum est. — Quoad
.ilia Decreta, quae disciplinam respiciunt, affirmat communis et te­
nenda sententia. Bulla enim, quae obligationem statuit Concilii Tridentini totum respicit orbem ; itemque Bulla, quae diem determinat,
quo incipit Tridentinum obligare ad totum orbem data est, et Romae
legitime promulgata. B. Pii IV. Benedictus Deus 1564., et Sicut ad
Sacrorum 1564. — Scav. 4. n. 83. edit. Mediol. 1874.; E. M.
1/0. An vis legis pendeat ab acceptatione communitatis ? _ Per
se lex nullo modo pendet ab acceptatione populi, ut obliget. Quare
lex independenter ab ista acceptatione est in se omnino perfecta quoad

I. - DE NATURA LEGIS

135

vim obligandi, quam habet. Prob. Tota vis obligandi, est in supe­
riore, non in subdito. Ergo statim ac sufficienter cognoscitur supe­
rioris voluntas, obligationi quis obnoxius est. Idque confirmatur prop.
28. damn, ab Alex. VII. Per se ergo peccant Episcopi Pontificias
leges non acceptantes ; peccant etiam Gubernia civilia catholicarum
nationum, quae prohibent Ecclesiae leges acceptari. Hae leges, non
obstante ista prohibitione, suam retinent vim obligandi. L. 96. 97.
136.-138.
Per accidens, quandoque non obligat lex non acceptata, ratione
taciti, vel expressi consensus superioris, aut ratione privilegii vel con­
suetudinis toleratae. Prob. l.° ex consensu communi theologorum.
° Quia tota vis obligandi est in superiore. Ergo, si superior con­
2.
sentit non obligare, quovis pacto consentiat, lex amplius non obli­
gabit. Quare, si maior pars populi legem non acceptaverit, et Prin­
ceps sciens et volens eam non urgeat, quamvis peccaverint priores
legem non acceptantes, alii tamen culpa vacant ob praesumptum su­
perioris consensum.
Non acceptantes ; nempe contrarie legem infrigendo, voluntate
eam non observandi. Nam. si maior pars legem non acceptaverit
mere negative, h. e. propter rationabilem causam eius obligationem
ad tempus suspendat, donec ea causa superiori manifestetur, parata
interim obedire, si superior obligationem urgeat, tunc neque priores
peccant. Ex benigna quadam interpretatione, haberi potest obligatio
legis tanquam suspensa, usquedum res componatur.
Sciens ct volens ; nam si Princeps nesciat non recipi, nec deduci
in usum, vel non possit in initio contradicere, durat legis obligatio,
donec elabatur tempus ad praescriptionem requisitum, et legitima
efibrmetur consuetudo. Attamen, « si tu legem promulgatam paratus
sis suscipere, et, data occasione, etiam observes ; sed alii plerique e
communitate non recipiant, nec recepturi videantur, tunc saltem ab
ea excusaberis per discretionem », L. 137., vel potius ob praesum­
ptam superioris voluntatem, nolentem te solum obligare. — Suarez
de Legib. 1. 3, c. 19. n. 5., 1. 4. c. 16. n. 8.; Vazques in 1. 2. d.
156. c. 5. n. 40.; L. 139.; Struggl q. 1. n. 27.-30.; Laymann cap. 3.
n. 3.; Bened. XIV. de Syn. 1. 9. c. 8.; Wirceburg. c. 4. a. 2.; E. M.

171. Quaenam sini legis proprietates ? — Sunt sequentes: l.° Pos­
sibilitas, etiam nempe moralis: quod scilicet non afferat grave vel
gravissimum incommodum et difficultatem, saltem communiter lo­
quendo, et in casu legis positivae. Ratio est, quia cum lex ordinatio

136

I. - DE NATURA LEGIS

rationis sit, ita et ipsa ordinata esse debet. lamvero imprudens est
et temerarium vitam et cetera bona profundere, quae ad meliorem
usum deinceps servari possunt, secluso casu boni communis, contem­
ptus Dei, aut legis negativae violatione. Insuper, cum lex iterum
ordinatio rationis sit, adeoque et ipsa ordinata esse debeat, accommo­
data esse debet communi hominum conditioni, ita ut a tota commu­
nitate vel maiori saltem eius parte observari moraliter possit, secus
inutile, immo nocivum esset legem ferre. Exercere quoslibet virtutum
actus etiam heroicos omnium profecto non est. Idque confirmatur ex
ipsa praxi utriusque Iuris, ecclesiastici et civilis, et consensu omnium
theologorum, asserentium, legem divinam positivam et humanam non
obligare gencratim cum proportionate gravi nocumento, quod per
accidens observationi legis coniunctum sit. — S. Th. 2. 2. q. 79. a. 3.
ad 2., q. 96. a. 2.; Sanchez in Decal. 1. 1. c. 18. n. 2. Apposite
S. Th. 1. 2. q. 96. a. 2.: « Lex humana ponitur multitudini homi­
num, in qua maior pars est hominum non perfectorum virtute, et
ideo lege humana non prohibentur omnia vitia, sed solum graviora,
a quibus possibile est maiorem partem multitudinis abstinere, et prae­
cipue quae sunt in nocumentum aliorum, sine quorum prohibitione
societas humana conservari non potest ». — Wirceburg. c. 4. a. 5.
Hinc actus heroici generatim lege praecipi non possunt, quia
vires humanas excedere moraliter censentur, atque adeo eiusmodi lex
careret ea dote, qua posset dici possibilis. Attamen aliquando, exi­
gente bono communi, praecipi possunt ; quia in quavis perfecta socie­
tate ius et potestas est ad sui conservationem. Sic milites vigiles non
possunt stationem deserere, etiam imminente periculo vitae, si detri­
mentum inde respublica captura sit. Sic etiam lex obligat cum pe­
riculo vitae, si periturae sint animae, nisi pastor adeat aegrotos tem­
pore pestis. Exigente bono communi, si nempe illud praeceptum ne­
cessarium sit ad conservandum bonum, aut avertendum malum com­
mune. — Hoc tamen non debet intelligi de legibus iis, quae feruntur
ex data hypothesi alicuius status peculiaris, in quem subditus se vo­
luntarie coniecerit, quem propterea hypotheticum vocant, adventilium,
sive electivum. Sic Ecclesia praecipit monialibus perpetuam clausuram.
Sic etiam hominibus gravissimi criminis reis poenae item gravissimae
possunt imponi. Ipsis enim liberum erat sese illis subtrahere, aliter
operando. — L. 175.; Struggl q. 2. n. 8.; Suarez 1. 3. c. 30.
In casu legis positivae: nam leges negativae, quae nempe vetant
naturali iure malum, etiam cum discrimine vitae sunt observandae.
Malum enim nunquam est faciendum. Excipe vero leges, rem prae-

I.

DE NATURA LEGIS

137

cipientes, quae natura sua sine gravi incommodo praestari non potest,
ut lex Confessionis, pro qua autem praesto est auxilium gratiae, et
a qua etiam excusat impossibilitas. Leges autem positivae, quo magis
bono religionis et rcipublicae prospiciunt, eo magis cum maiori in­
commodo obligant. — E. M.
2. ° Honestas ; nam lex est ordinatio rationis. Quare lex praecipere
non potest actus inhonestos; potest tamen praecipere actus perse in­
differentes, qui ad commune bonum ordinari possunt, quique conse­
quenter positive honesti evadunt. Honesta erit lex, si et religioni et
rationi congruat. — Struggl q. 2. n. 9.; Elbel 252.-254.; S. Th. 1. 2.
q. 95. a. 2. 3., q. 96. a. 2.
3. ° Utilitas; nam lex est ordinatio rationis ad bonum commune
ab eo, qui curam habet communitatis. Hinc quaevis lex praecipere
non potest quosvis actus honestos, sed omnes et solos actus illos, quo­
rum positio vel omissio ad bonum commune societatis conferre potest,
ut nempe vel immediate et directe, vel saltem mediate, indirecte, et
ultimato cedat in bonum commune. — Quare lex civilis certo non
potest praecipere actus mere internos. Neque lex ecclesiastica, proba­
bilius iuxta plures, id potest; quia legifera Ecclesiae potestas in foro
externo ad externam tantum fidelium gubernationem pertinet. C. 34.
de Simon., S. Alph., S. Th., Suarez, Bened. XIV., etc., contra alios,
qui probabiliter etiam affirmant, quia Ecclesia illimitatam potestatem
a Christo accepit. — Potest vero lex humana praecipere actus mixtos,
seu partim internos, partim externos, qui simul unum morale consti­
tuunt; et actus externos licet occultos; nam tum illi tum isti actus
ad bonum commune dirigi possunt. « Et sic prohibetur sub excom­
municatione haeresis externata, licet occulta; sic sub irregularitate ho­
micidium occultum ». L. 100. — S. Th. 1. 2. q. 91. a. 1., q. 96. a. 1.
3.. q. 100. a. 9., 2. 2. q. 104. a. 5.; Suarez 1. 4. c. 12. 13.; Ithur. Cas.
41. n. 23.; Bened. XIV. de Syn. 1. 9. c. 4. n. 4.; Wirceburg. c. 4. a. 3.
4. G Justitia; nam iterum lex est ordinatio rationis, et « in rebus
humanis dicitur esse aliquid iustum ex eo quod est rectum secundum
regulam rationis ». S. Th. 1.2. q. 95. a. 2. « Dicuntur autem leges
iustae, et ex fine, quando scilicet ordinantur ad bonum commune; et
ex auctore, quando scilicet lex lata non excedit potestatem ferentis;
et ex forma, quando scilicet secundum aequalitatem proportionis im­
ponuntur subditis onera in ordine ad bonum commune. Cum enim unus
homo sit pars multitudinis, quilibet homo hoc ipsum quod est, et
quod habet, est multitudinis, sicut et quaelibet pars id quod est, est
totius; unde et natura aliquod detrimentum infert parti, ut salvet to-

138

I. - DE NATURA LEGIS

tum. Et secundum hoc, leges huiusmodi onera proportionabilitcr infe­
rentes, iustae sunt et obligant in foro conscientiae, et sunt leges legales.
Iniustae autem sunt leges dupliciter: uno modo per contrarietatem
ad bonum humanum e contrario praedictis; vel ex fine, sicut cum
aliquis praesidens leges imponit onerosas subditis, non pertinentes ad
utilitatem communem, sed magis ad propriam utilitatem vel gloriam ;
vel etiam ex auctore, sicut cum aliquis legem fert ultra sibi commis­
sam potestam ; vel etiam ex forma, puta cum inaequaliter onera mul­
titudini dispensantur, etiamsi ordinentur ad bonum commune. Et hu­
iusmodi magis sunt violentiae, quam leges.... Unde tales leges non
obligant in foro conscientiae, nisi propter vitandum scandalum vel
turbationem, propter quod etiam homo iuri suo debet cedere.... Alio
modo leges possunt esse iniustae per contrarietatem ad bonum divinum,
sicut leges tyrannorum, inducentes ad idolatriam, vel ad quodcumque
aliud quod sit contra bonum divinum ; et tales leges nullo modo licet
observare ». S. Th. 1. 2. q. 96. a. 4. lusta erit lex, si accommoda
sit viribus subditorum, licet singulis dura. L. 12. Qui et a quib. ma­
num. — Suarez de Leg. 1. 3. c. 21.
° Stabilitas; quia ad observantiam legum plurimum valet con­
5.
suetudo, qua sine stabilitate legis haberi non potest, et quia commune
bonum tam facile in dies non mutatur. Quapropter lex sine tempore
definito constituitur, ita ut semel lata, nisi abrogetur, vel noxia evadat
aut inutilis, tamdiu duret quamdiu stat communitas, cui imponitur, vel
quamdiu perseverant circumstantiae pro quibus lata est. — Quod ge­
neraliter quidem constituatur, sed non in perpetuum, Statuti, Edicti,
Decreti nomen habet. Nihilominus ea quae suprema potestate civili
statuuntur, licet non sint nisi simplices quaedam ordinationes, leges
in praesenti vocantur. Item quae a Synodis constituuntur et a Sacris
Congregationibus praecipiuntur Statuta Synodalia et Decreta Sacrarum
Congregationum appellantur. — S. Th. 1. 2. q. 96. a. 1., q. 97.
a. 1. 2.
Hinc lex non nisi tripliciter cessare potest; l.° Per abrogationem
vel derogationem, prout omnino aut tantum ex parte aboletur. L. 102.
de R. I Quemadmodum enim superior legem ferre, sic eamdem vel
tollere vel coarctare potest. Atque hic notandum est, per legem ge­
neralem, nunquam per se abrogari legem particularem, alicuius loci,
nisi tel expresse vel aequivalenter caveatur in ipsa, aut particularem
causa tuditum quam Princeps ignorare praesumitur, cum res sit facti,
et in facto consistat nempe, nisi clausula addatur, non obstante qua­
cumque consuetudine. vel, si ea hominum memoriam excedat, non ob­

I. - DE NATURA LEGIS

139

stante quacumque consuetudine, etiam centenaria et immemoriali. Ex
adverso, quia consuetudines universales praesumuntur Principi esse
notae, eo ipso abrogari dicendae erunt, quod Princeps fert legem con­
trariam, etsi desit clausula generalis derogatoria. Idemque de univer­
sali lege dicendum. Episcopi autem per eorum leges abrogant quamcumquc consuetudinem particularem ; quia praesumuntur plenam ha­
bere notitiam consuetudinum dioecesium suarum. C. Licet 1. de Const.
in 6.°; C. I. Initio Dispos, etc. a. 5.; C. H. 5.; L. 109. 199. Cf.
1. 6. n. 680. — 2.° Per cessationem causae motivae adaequatae, seu
finis totalis, ob quem lata est, respectu totius communitatis ; cessante
enim causa legis, eam urgere legislator rationabiliter nequit. Ac ita
cessat etiam praeceptum, si eius finis omnino cesset. S. Th. 1. 2.
q. 103. a. 4. ad 3. — 2.° Per desuetudinem, seu per consuetudinem
contrariam, debitis vestitam conditionibus; tunc enim superioris con­
sensus saltem legalis accedit. — Wirccburg. de Legib. c. 5. a. 5. 6.
Stabilitas haec proprietas est exclusive propria legis, si lex cum
praecepto comparetur. Praeceptum enim cessat morte praecipientis vel
cessatione ab officio ; lex vero non extinguitur simul cum legislatore.
Cum enim cessat persona physica, a qua lex emanavit, neque cessat
leges ferendi officium, neque cessat bonum commune, ac propterea non
cessat lex, quum bonum illud commune, bonum sit universale totius
societatis et constans. Bonum vero, quod respicit praeceptum, bonum
privatum, seu individuate est, et natura sua variabile; et cum persona
physica superioris ipsum praecipiendi officium per se cessat, ut in patre,
domino, magistro etc. videre est. — Interim tamen etiam praeceptum,
seu mandatum, quandoque non statim expirât per mortem mandantis ;
nempe si mandatum sit ad pias causas, vel in favorem dotis matrimo­
nialis vel alicuius scholastici ; si mandatarius expresse iubeatur aliquid
exsequi etiam post mortem mandantis ; si res non sit amplius integra,
videlicet in indiciis, in donationibus et promulgationibus nomine alterius
faciendis, si res sit etiam integra, sed exsecutio tantum alicuius gratiae
mandata sit in favorem alterius, neque ipsamet gratiae concessio relicta
sit arbitrio mandatant ; si mandatum procedat ab habente publicam
potestatem, publicae utilitatis causa; si ita lege ipsa cautum sit, ut
contingit aliquando in Institutis religiosis, et tunc praeceptum vi ipsius
legis perpetuitatem sortitur. — La-Croix 566. 876,; Struggl q. 1.
n. 5., L. 140.
° Lex realis, quae circa bona immobilia versatur, territorio ad­
6.
haeret in quo immobilia sita sunt. Lex realis, quae actuum formam
et ordinem constituit, loco etiam adhaeret. Locus regit actum, nisi

140

i.

DE NATURA LEGIS

actus omnino privatus sit. Lex personalis, quae decernit ea quae per­
tinent ad statum personarum, personam ubique sequitur. Lex moralis,
praecipiens aut prohibens humanam actionem, afficit immediate terri­
torium, et lex localis dicitur, ad distinguendam eam a lege reali et
personali ; dum praeceptum afficit immediate personam. C. 2. de Consi.
in 6.°; C. I. Disp. prelim, a. 6. seqq. Sed revera lex omnis localis
proprie est. Lex enim respicit bonum commune, bonum nempe com­
munitatis, quae non nisi determinato territorio est, unde personam,
non nisi in territorio exsistentem, obligat, saltem fictione iuris. Lex
nonnisi subditos obligat, et subditi non sunt, nisi in proprio ju­
risdictionis territorio. Praeceptum vero respicit bonum privatum per­
sonae, unde ubicumque ipse sit praeceptum urget. Et hoc certum et
commune est, si agatur de superiore praecipiente, directe habente au­
ctoritatem in personam, ut est maritus, pater, dominus, praelatus re­
gularis. Si vero agatur de superiore directe iurisdictionem habente in
communitatem et in territorio, sententia communior affirmat, sententia
minus communis et S. Alphonso probabilis negat. Communior sen­
tentia tamen, secundum vigentem praxim, tenenda est, et consequenter
perdurat praeceptum, donec revocetur, si legitima causa et legitima
forma latum sit. — L. 1. 2. n. 23.; Bened. XIV. de Syn. 1. 13.
c. 4. n. 9. Wirceburg. de Legib. c. 1. a. 1.
172. An cesset lex, cessante causa finali, in casu particulari tan­
tam ? — R. Affirmative, si cessat contrarie, quando scilicet materia
legis redderetur in illo casu nociva, vel valde difficilis. Nam lex po­
sitiva, praesertim humana, non obligat cum gravi et proportionate in­
commodo. — Controvertitur, si cessat tantum privative, scilicet, si lex
tunc redderetur inutilis. Prima sententia, quam plures et graves thth.
tenent, affirmat, quia lex tunc redditur inutilis. Secunda vero sententia,
quae magis arridet S. Alph., negat, quia quamvis cesset finis legis in
particulari, non cessat tamen in communi. Est enim, communiter lo­
quendo, fere semper periculum hallucinationis, qua quis in casu pro­
prio faciliter decipi potest. Unde tunc evadit lex fundata in praesum­
ptione iuris, quae utique semper obligat. Attamen addit S. D., quod
si casus accideret, quo << aliquis omnino certus et securus esset abesse
omne hallucinationis periculum », non auderet priorem sententiam im­
probare, L. 1°9. 1. 6. n. 613., immo hanc sententiam S. D. proba­
bilem dicit 1. 3. n. 846. — Notandum autem est quod finis legis potest
esse multiplex, ut in lectione librorum prohibitorum; et tunc, uno ces­
sante, non ideo cessat lex. — L. H. A. tr. 2. n. 69.; S. Th. 1. 2.
q. 103. a. 4. ad 3. 2. 2. q. 154. a. 2. 3.; Struggl q. 4. n. 25.-27.

I. - DE NATURA LEGIS

141

173. Resolves: A bannorum proclamatione non eximuntur sponsi,
etsi certo sciant nullum subesse matrimonio impedimentum. Lex enim
fundatur in periculo universalis nullitatis matrimonii ex omissis proclamationibus. Hinc etiam non potest quis legere libros prohibitos, si
nullum ex iis sibi periculum pertimescat. Ac quamvis vere etiam cesset
istud periculum in casu particulari, non omnino tamen cessat finis
prohibitionis, cum ille sit non solum, ut perversionis periculum vite­
tur, sed etiam, ne ansa pravis scriptoribus detur perniciosa typis de­
mandandi. Itemque lege abstinentiae et ieiunii adhuc tenetur, qui a
carnibus abhorret et piscibus delectetur, et qui nonnisi unicam in die
comestionem potest suo stomacho sustinere. — L. 199.
174. Quid et quotuplex sit interpretatio legis? — Lex non semper
clara est. Hinc ad eam rite intelligendam interpretatione opus est, quae
definitur: genuina legis explicatio iuxta mentem legislatoris. Mentem,
non latentem, sed verbis legis expressam. Mentem, quia lex est quod
legislator voluit. S. Th. 2. 2. q. 120. a. 1. ad 3. — Interpretatio
est: l.° Authentica, doctrinalis et usualis, prout fit ab ipso superiore,
vel a viris doctis, vel ex consuetudine. Ut interpretatio vere authen­
tica sit, et non doctrinalis, necesse est, ut Superior, vel alius qui hanc
a Superiore habeat potestatem, legem declaret quatenus Superior, h.
e. utens potestate iurisdictionis. Si enim tanquam privata persona suam
mentem declarat, interpretatio authentica non erit, sed doctrinalis. Con­
suetudo aequivalet authenticae interpretationi, si est legitime praescripta,
secus vero mere doctrinalis est. Consuetudo enim « optima est legum
interpres ». C. 8. de Consuet. Unde « minime sunt mutanda, quae
interpretationem certam semper habuerunt ». L. 23. de Legib. —
2.° Stricta vel lata, prout fit stricte iuxta naturalem verborum pro­
prietatem, aut large iuxta sensum benigniorem. Sic verba haec : filii,
clerici, religiosi etc. iuxta naturalem eorum significationem sumi pos­
sunt stricte de filiis naturalibus et legitimis, de initiatis prima tonsura,
de regularibus solemniter professis, vel late de omnibus filiis, de om­
nibus ecclesiasticis personis, de omnibus religiosis, etiam novitiis. —
3. ° Comprehensiva sive mere declarativa, vel extensiva aut restrictiva,
prout ea interpretatione vel nihil novi inducitur; vel aliquid ea ad­
datur; cum verba, vel ut sonant, vel ultra eorum sensum naturalem
accipiuntur. — C. Inter alia 31. de Sent. exc. ; Sixt. V. C. Immensa
22. lan. 1588.; S. Th. 1. 2. q. 86. a. 6.; Ithur. Cas. 53. n. 2. seqq.
L. 1. 3. n. 760. 265.; C. I. initio Dispos, etc. a. 3.

175. Quaenam sint interpretationis regulae? — Accipienda sunt

142

I. - DE NATURA LEGIS

verba legis, iuxta eorum propriam et usitatam acceptionem, nisi se­
quatur inde quid absurdum aut iniustum, aut lex inutilis prorsus eva­
dat. Verba enim voluntatem dicentis demonstrant. Ac, secus, nihil
esset certum in legibus. Hinc commune effatum: Ubi lex non distin­
guit, neque nos distinguere debemus. — In dubio de vero sensu, at­
tendendum est ad mentem legislatoris, seu ad finem legis et rationem;
ad rein seu materiam, de qua agitur ; et ad circumstantias vel ante­
cedentes vel consequentes. R. 88.A de R. I. in 6.° — Lex poenalis et
odiosa in dubio est stricte interpretanda; lex vero favorabilis subit
amplam interpretationem. Ac generatim « leges benignius interpre­
tandae sunt, quo voluntas earum conserveretur ». L. 18. de Legib.
— L. 12. 18. 19. 23. 24. 25. 26. 37. de Legib., L. 155. de R. I. ;
R. I. 15. 30. in 1.° ; L. 200.; Struggl q. 4. n. 1. seqq.; Suarez de
Legib. 1. 6. c. 1.; Wirceburg. de Legib. c. 5. a. 1.

176. An interpretatio authentica promulgatione indigeat, ut obli­
get? — R. Negative; si ea interpretatio sit declaratio sensus clare
contenti in lege ; cum talis declaratio non sit nova lex ; nihil enim
novi statuit, sed statutum declarat, et valet retrorsum. — R. Affirmative;
si declaratio sit sensus obscure contenti in lege, quia habetur tunc ut
nova lex; vel si legem coerceat, vel extendat, siquidem tunc vere
nova lex est. — L. 100. 200., 1. 3. n. 1027.; Suarez de Legib. 1. 6.
c. 1. n. 3.
177. An lex extendi debeat a casu ad casum ob identitatem ra­
tionis? — « Leges poenales non sunt extendendae de casu ad ca­
sum ». L. 1. 6. n. 689. Odia enim sunt restringenda. R. I. 49. in 6,°
— Leges item irritantes vel ius aliquod concedentes a casu ad casum
extendi non possunt: nam actus tunc valore destituitur, vel vim habet
non nisi a positiva voluntate legislatoris. C. I. initio Dispos, etc. a.
4. — Negandum item est quoad alias leges; etsi eadem ratio currat;
a fortiori si sit similis ratio dumtaxat. Etenim non ratio legis, sed
legislatoris voluntas, subditis rite intimata, vim legis habet et obligat.
Potest enim legislator bene de uno disponere et non de alio. Hinc
commune axioma: Ratio legis non est lex: et finis praecepti non ca­
dit sub praecepto. L. 20. 21. de Legib.; S. Th. I. 2. q. 100. a. 9.
ad 2. ; L. 1. 3. n. 273. — Verum « contraire fini legis est quaedam
inordinatio, quae ab omni culpa non videtur excusari ». L. 1. 3.
n. 1030. — Si autem non licet per se legem a casu ad casum ex­
tendere, a fortiori non licet privilegium a personis ad personas alias,

I. - DE NATURA LEGIS

143

a rebus ad res alias extendere. C. 27. dc Praeb. in 6.°; Reg. 28.*
de R. I. in 6.°; L. 14. 15. 16. de Legib.
Excipe tamen, quoties alias manifeste absurdum aut iniquum quid
sequeretur, et manifeste accusari posset legislator iniustitiae, impruden­
tiae, inscitiae. Sic C. S. Pii V. Decori prohibetur monialibus e mo­
nasterio egredi, praeterquam ex causa magni incendii, vel epidemiae.
vel infirmitatis leprae. Poterunt ergo et alia simili causa exire, e. g.
monasterii inundatione, ruina, latronum incursu. — Hoc autem prae­
cipue habetur in sequentibus: l.° in correlativis, v. g., inter virum et
uxorem, sponsum et sponsam ; unde, si maritus ob adulterium uxoris
admittitur ad divortium a thoro, etiam uxor ob adulterium viri eo
gaudet iure; si sponsa liberatur a sponsalibus ob longam absentiam
sponsi, C. 5. de Spons., pariter hic ob sponsae absentiam liberatur.
Tunc enim legislator unum expresse volens et aliud implicite voluisse
existimatur. — 2.° In aequiparatis, a iure, ut sunt praesentatio, postu­
latio, electio ad beneficium ; ova et lacticinia ratione abstinentiae. Quod
in hisce lex disponit circa unum, idem disponere censetur circa aliud.
Et sic, si dignior est eligendus, dignior etiam est praesentandus ; si
ova permittuntur, etiam permittuntur lacticina. R. I. 53.* in 6.° — 3.°
In connexis, quorum unum sine alio stare non potest. Quare ille, cui
causa committitur, potest etiam partes cogere ut compareant. C. 5.
de Off. Delcg. — 4.° In contentis: nam in toto pars continetur; sic ille
qui potest testari, etiam legata facere potest; quibus matrimonium
prohibetur, et sponsalia prohibentur. L. 10. de Sponsat.
Atque haec valent, etiamsi de lege poenali agatur. Neque tunc
valet regula : Odia restringenda, favores ampliandi. Nam id procedit
tantum, cum dispositio legis extenditur ex interpretatione congruitatis,
non cum debet extendi ex interpretatione necessitatis, quae non tam
debet dici extensio, quam mera comprehensio. Et sane extensio legis
alia est necessaria, alia congruentialis. Illa est omnino requisita ad
justitiam vel rectitudinem; haec vero non ita, sed tantum est volun­
taria, quia licet possit lex multa alia iuste comprehendere, tamen mi­
nor comprehensio sufficit ad iustitiam legis et proprietatem verborum,
cum ratione etiam legis servandam. Porro generalis regula de non am­
pliando leges poenales intelligi debet de interpretatione voluntaria, i.
e. sine qua potest adhuc conservari prudens dispositio, et iustitia
legis; non de necessaria extensione legis, quae requiritur, ut servetur
iustitia, vel aequitas. Et sic, haereticus est irregularis. Ergo et apo­
stata. L. 12. de Legib. — L. 200., 1. 3. n. 293. 1027.; Ithur. Cas. 53.
Ut extendere legem oportet, cum eius est manifesta ratio, L. 12.

144

I. - DE NATURA LEGIS

de Legib., ita et eam coercere oportet; cum similiter eius est mani­
festa ratio; quia res ipsa de qua agitur restrictionem exigit; quia
secus iniustum vel absurdum quid sequeretur; quia casus omnino rarus
et alienus a legislatoris mente; quia secus nimis dura et severa lex
evaderet. L. 18. 25. de Legib.

178. An Declarationes, Decisiones et Decreta SS. Congregationum
vim legis habeant? — Nullum dubium est, quod ipsa obligent in par­
ticularibus casibus, pro quibus feruntur. C. Sixti V. Immensa. — Nul­
lum dubium, quod vim habeant legis, si eis adiiciatur robur Apostolicae firmitatis. Cf. Bened. XIV. C. Sacramentum Poenitentiae, aut
Apostolicae Sedis mandato solemniter fuerint publicata, vel si in Ec­
clesia universaliter et usu plurium annorum fuerint divulgata. L. 106.
— Sacrarum Congregationum autem Decreta omnia habent eandem
auctoritatem, si fuerint rite promulgata. Pius X. C. Sapienti consilio
Kal. Iui. 1908.
Praeter casus praedictos, circa particularia Decreta, de quibus
tantum esse potest quaestio, triplex est sententia, probabilis. — Prima
sententia asserit, quod robur habent obligandi omnes ; quia authenti­
cam continent legum interpretationem. — Secunda sententia dicit, quod
non obligant universe. Ratio, quia, ut lex omnes obliget, omnino re­
quiritur solemnis promulgatio legis universalis, et non sufficit simplex
publicatio particularis Desponsi. — Tertia sententia affirmat, quando
Declarationes sunt comprehensivae, quae nempe non recedunt a pro­
pria et usu recepta significatione verborum. Nam nulle tunc opus
est promulgatione, siquidem non conditur novum ius, sed conditum
et promulgatum tantum explicatur. Negat vero, quando Declarationes
sunt extensivae, quae nempe recedunt a propria et communiter ac­
cepta verborum significatione. Nam tunc novae sunt leges, quae pote­
statem legislativam requirunt, et promulgationem. — Verum, etiam
si interpretationem iuris communis dubii et obscuri, et non meram
continent declarationem iuris clari, legis universalis valorem habere
non possunt, sine legitima promulgatione, vel antequam in communem
praxim deducantur. Cf. 176. — Schmalz. Dissert, prooem. n. 373.
seqq. ; Pichler. Proleg. n. 46.; Reiffenst. Prooem. n. 130. seqq. ; L.
1. 1. n. 106., 1. 3. n. 760. 765. 1027.. 1. 6. n. 401. 403. 556. 593.
699., II. A. tr. 15. n. 87.; Bened. XIV. de Syn. 1. 6. c. 6. n. 4.
Indice Operis v. Congregatio Concilii, eius prudens inconstantia in suis
decisionibus ac in indiciis ferendis; Scav. 1. 1. n. 339, 240. ed. Mediol. 1874.; A. S. S. v. 3. p. 563. seqq.; E. M.

145

I. - DE NATURA LEGIS

178.bis Nota: Novissima ordinatio Romanae Curiae facta est per
Const. Pii X. Sapienti consilio Kal. Iui. 1908. Distinguuntur in ea
Congregationes, Tribunalia, Officia. — Undecim sunt Sacrae Con­
gregationes, et sunt sequentes ; quarum unicuique est propria materia
exclusive assig nata, abrogata in omnibus S. Sedis Officiis i urium cumulatione.
1. ° Congr. S. Officii. Doctrinam fidei et morum tutatur. —
Eidem proinde soli manet iudicium de haeresi aliisque criminibus,
quae suspicionem haeresis inducunt. — Ad ipsam quoque devoluta
est universa res de Indulgentiis, qua in re plene viget C. Clem, IX.
In ipsis 6. Iui. 1669. Integra autem manet S. Officio facultas ea co­
gnoscendi, quae circa privilegium Paulinum et impedimenta disparitatis cultus et mixtae religionis versantur, praeter ea quae attingunt
dogmaticam de matrimonio, sicut etiam de aliis Sacramentis, do­
ctrinam.
2. ° Congr. Consistorialis. Parat agenda in Consistoriis. In locis,
quae non sint loca Missionum, constituit novas dioeceses et capitula ;
et tractat ea quae pertinent ad dioecesium divisionem, et generale
regimen, et ad electionem Episcoporum, Administratorum Apostolicorum, Adiutorum et Auxiliariorum Episcoporum. In Episcopis no­
minandis inhaerendum Const. Romanis Pontificibus 17. Dec. 1903.
Ad eam pertinet etiam quae spectant ad regimen, disciplinam, studia,
temporalem administrationem seminariorum. — Dubia autem resolvit
circa competentiam Sacrar. Congregationum. — Sectio addita est de
spirituali emigrantium cura, et de sacerdotibus ipsis emigrantibus.
Pius X. M. P. Cum omnes 15. Aug. 1912.
3. ° Congr. de disciplina Sacramentorum. Ad eam pertinet uni­
versa legislatio circa disciplinam septem Sacramentorum. Quare ad
eam pertinent matrimoniales dispensationes in foro externo, ordinan­
dorum dispensationes, et dispensationes circa locum, tempus, condi­
tiones Eucharistiam sumendi, asservandi; et celebrandi Missam, etc.
Ad eam spectant etiam quaestiones de validitate matrimonii vel sa­
crae ordinationis, aliaeque ad sacramentorum disciplinam spectantes.
Dispensationes ab impedimentis matrimonii, in forma Brevis,
conceduntur ab hac S. C., modo honestae naturae, et si dispensatio­
nes ipsae sint maioribus obnoxiae taxationibus. Ceterae dispensationes
in forma rescripti dantur. Cf. Ord. servand. in Rom. Cur., Norm,
peculiar, c. n. 13.-16.
4. ° Congr. Concilii. Commissa ei est universa disciplina cleri
saecularis populique christiani; adeoque ad eam pertinet observatio
Bucceroni. Inst. thcol. moralis I.

io

146

I. - DE NATURA LEGIS

praeceptorum Ecclçsiae, excepto ieiunio eucharistico, quod spectat ad
S. C. de Sacram. ; pertinent ea, quae Parochos et Canonicos spectant,
quae referuntur ad pias Sodalitates, pia opera, pia legata, Missarum
stipes, beneficia, officia, bona ecclesiastica ; pertinet etiam facultas
eximendi a conditionibus requisitis ad assecutionem beneficiorum,
quoties ab Ordinario sint conferenda ; itemque pertinent ea, quae
spectant ecclesiasticam immunitatem, et Conciliorum celebrationem. —
Huic Congregationi adiungitur specialis Congreg. Laureiana.
Facultas interpretandi Decr. Cone. Trid. exclusive amplius non
pertinet ad S. C. C. sed ad singulas spectat Congregationes, secun­
dum propriam competentiam. S. C. Cons. 11. Febr. 1911.
5. ° Congr. de Religiosis. Pertinent ad hanc Congr. negotia
omnium Religiosorum, eorum qui sine votis in communi vitam agunt
et tertiorum ordinum saecularium, sive inter ipsos, sive habita eorum
ratione cum aliis; pertinent etiam dispensationes a iure communi cum
religiosis.
6. ° Congr. de Prop. Fide. Eius iurisdictio circumscripta est re­
gionibus, ubi sacra hierarchia nondum saltem perfecte est constituta,
et status missionis perseverat. Quae tamen ad fidem, ad matrimonium,
ad sacros ritus spectant, et ad religiosos qua tales, ad proprias Con­
gregationes sunt referenda. — Unitam sibi habet Congr. pro negotiis
ritus orientalis, quae sua munia ex integro servat. — Ei coniungitur
Coetus pro unione Ecclesiarum dissidentium. — Ei praeterea com­
missa est administratio omnium bonorum, etiam Reverendae Camerae
Spoliorum. — Indulta, quae hactenus aliis solebat concedere, suis
nunc subditis tantum tribuit. — Ord. servand. in R. C. Norm, pecul.
c. 7. art. 6.
7. ° Congr. Indicis. Ad eam pertinet id omne quod spectat no­
civos libros et scripta, quae in perniciem sint animarum. — Cardi­
nales. Consultores, administri huius Congr. et S. Officii secum invi­
cem communicare possunt omnia, eaque sola, quae ad librorum pro­
hibitionem pertinent, et omnes hac de re eodem secreto adstringuntur.
8. ° Congr. Sacror. Rituum. Ad eam pertinent ea omnia, quae
sacros ritus et caeremonias Ecclesiae Latinae proxime spectant, nec
non insignia et honoris privilegia concedenda, tam personalia quam
realia, quae ad sacros ritus et caeremonias referuntur. Ad eam etiam
pertinent, quae spectant beatificationem et canonizationem Sanctorum
et Sacras Reliquias, circa quas inhaerendum C. Clem. IX. In ipsis
<\ lui 16(9. — Huic Congregationi adiunguntur Coetus lilurgicus,
historico-liturgicus, et pro Sacro Concentu.

I. - DE NATURA LEGIS

147

9. ° Congr. Caercmonialis. Ad eam pertinet moderatio caeremo­
niarum in Sacello Aulaque Pontificali, et sacrarum functionum Car­
dinalium, nec non praecedentiae Cardinalium et Legatorum apud
S. Sedem.
10. ° Congr. Negotior. Ecclesiasticor. Extraordinarior. Tractat ea
negotia, quae per Sccretariani Status ei deferuntur, praesertim quae
ad Civiles Leges et Concordata referuntur.
11. ° Congr. Studiorum. Ad eam pertinet moderatio studiorum
et academicorum graduum Universitatum catholicarum, etiam earum,
quae ad Religiosos pertinent, et ipsa facultas academicos gradus
concedendi.
Tribunalia tria sunt; nempe: — l.° Sacra Poenitentiaria. Eius
jurisdictio coarctatur ad ea dumtaxat, quae forum internum, etiam
non sacramentale, respiciunt, et quaestiones dirimit conscientiae. Nor­
mas praesertim retinet C. In Apostolicae 13. Apr. 1744. Ben. XIV.,
salvis immutationibus legitimo usu inductis et probatis, nec non prae­
scriptis per C. Sapienti consilio, et per legem Ord. serv. in R. C.,
quae spectent hoc tribunal — Omnia secreto et gratis in hoc tribu­
nali expediuntur. — Ordo serv. in R. C. Norm, pecul. c. 8. art. 1
° Sacra Romana Rota. Ipsi devolvuntur causae omnes conten­
2.
tiosae non maiores, quae in Romana Curia aguntur, tam civiles quam
criminales, iudiciali servato processu. Disciplinari autem ratione tra­
ctantur causae ab ipsis Congregationibus, ad quas spectant, ratione
materiae. — A S. R. Rota Lex propria servanda est, quae laud.
Const. Sapienti Consilio adiecta est. Statuitur in ea constitutio Tri­
bunalis, competentia, iudicandi modus. Servandae praeterea in indiciis
sunt Regulae approbatae a S. Pont. Pio X. 4. Aug. 1910. et pro­
mulgatae d. 25. Octobr. eiusdem anni. Tandem servanda etiam sunt
ea quae ipsi conveniunt in C. Sapienti consilio et in Ord. serv. in R. C.
Cap. 2. Can. 14. praedictae legis propriae competentiaS. Rom.
Rotae sic declaratur:
« § 1. Sacra Rota iudicat in prima instantia causas, quas sive
motu proprio, sive ad instantiam partium Romanus Pontifex ad suum
tribunal avocaverit, et Sacrae Rotae commiserit; casque, si opus sit,
ac nisi aliter cautum sit in commissionis rescripto, iudicat quoque in
secunda et in tertia instantia, ope turnorum subsequentium iuxta
praescripta can. 12·
$ 2. Iudicat in secunda instantia causas, quae a tribunali Emi
Urbis Vicarii et ab aliis Ordinariorum tribunalibus in primo gradu
dijudicatae fuerint, et ad Sanctam Sedem per appellationem legitimam

148

I. - DE NATURA LEGIS

deferuntur. Itemque eas iudicat, si opus sit, etiam in tertia iuxta
modum in can. 12. praescriptum.
§ 3. Indicat denique in ultima instantia causas ab Ordinariis et
ab aliis quibusvis tribunalibus in secundo vel ulteriori gradu iam co­
gnitas, quae in rem iudicatam non transierint, et per legitimam ap­
pellationem ad Sanctam Sedem deferuntur.
£ 4. Videt quoque de recursibus pro restitutione in integrum a
sententiis quibusvis, quae transierint in rem iudicatam et remedium
invenire non possunt apud indicem secundae instantiae iuxta titulum
de Rest, in inleg.; dummodo tamen non agatur de re indicata ex
sententia Sacrae Romanae Rotae; et in his iudicat tum de forma,
tum de merito ».
° Signatura Apostolica. De novo instituta, servare tenetur Le·
3.
gem propriam, adiectam ipsi Const. Sapienti consilio, nec non ea
quae ipsi conveniunt in C. Sapienti consilio et in Ord. serv. in R. C.
Agitur in ea Lege de constitutione et competentia Supremi Tribunalis
Signaturae Apostolicae, et de modo iudicandi. — Supremum hoc
tribunal cognoscit de exceptione suspicionis contra aliquem Rotae
auditorem, de violatione secreti et de damnis illatis ab Auditoribus,
de querela nullitatis contra sententiam rotalem, de restitutione in in­
tegrum contra rotalem sententiam, quae transierit in rem iudicatam.
Officia quinque recensentur, videlicet: — l.° Cancellaria Apostolica. Eius proprium munus est Apostolicas expedire Litteras sub
plumbo circa beneficiorum consistorialium provisionem, circa novarum
diom sum et capitulorum institutionem, et pro aliis maioribus Eccle­
siae negotiis.
'-’.° Dataria Apostoliia, Proprium ipsius ministerium est circa ea
omnia, quae respiciunt beneficia conferenda non consistorialia, Aposto­
licae Sedi reservata. Quare etiam conficit et expedit Apostolicas Lit­
teras pro eorum collatione, eximit in conferendis beneficiis a condi­
tionibus requisitis, curat onera et pensiones impositas a S. Pont, in
praedictis Ixmeficiis conferendis Beneficia autem ab ea conferuntur
per Sullam, seu per decretum simplicis signaturae, h. c. nullis Bullis
expeditis, Ord. serv. in C. R„ Norm, pecul. c. 9. art. 2.
° Camera Apostotua Eius cura est atque administratio bono­
3.
rum ac iurium temporalium S. Sedis, quo tempore praesertim haec
vacua habeatur, ad normas Const. Vacante Sede Apostohca2v>. Dec. 1904.
4 0 Secretaria Status. Ad eam pertinent negotia ecclesiastica ex­
traordinaria , honoris insignia concedenda, non reservata Antistiti

Μ»

HE NATURA LEGIS

149

praeposito Pontificali Domui, Apostolicorum Brevium expeditio, quae
a variis Congregationibus ei committuntur.
5.° Secretaria Brevium ad Principes, et epistolarum latinaram.
Duplex hoc officium suum habet munus latine scribendi acta Summi
Pontificis.
Initium anni in posterum non a die Incarnationis Dominicae,
h. e. a d. 25. Mart, ; sed a Kal. lan. ducendum, in omnibus Apostolicis litteris expediendis sive a Cancellaria siva a Dataria.
Litterae Apostolicae, ratione gravitatis negotiorum et variae for­
mae, distinguuntur in Bullas, Brevia et Pontificia Rescripta. — Olim
Bullae membranis subfuscis et crassioribus, nccnon charactere longobardico seu tcutonico exarabantur; nunc vero ex Motu Proprio Leo­
nis XIII. 29. Dee. 1878. charta pergamena, et charactere latino, cxcribunlur. Item sigillum seu numisma plumbeum, unde Bullae dictae
sunt, cum adiectis cordulis, servatur tantum in Apostolicis Litteris
collationum, erectionum, et dismembrationum beneficiorum maiorum,
nec non in aliis S. Sedis solemnibus actis. Impressio, in aliis, rubri
coloris sigilli refert imagines Apostolorum Petri et Pauli, inscriptione
nominis regnantis S. Pontificis circumducta. Bulla inscribitur: Pius
Episcopus servus servorum Dei, et data secundum Romanum Kal< ndarium scribitur. Nominationes Consistoriales, constitutio novarum
dioecesium et capitulorum per Bullam fiunt. — Brevia expediuntur
pro negotiis minoris momenti, membranis albis atque subtilibus, vel
ordinaria charta, et latino charactere scribuntur. Sigillum deferunt
cerae rubrae cum imagine S. Petri, piscationem agentis; et ideo di­
cuntur expediri sub annulo Piscatoris. Brevia inscribuntur Pius Papa X.
Lorum data secundum vulgare calendarium designatur. - Rescripta
tandem Pontificum Responsa sunt, quae saepe a tergo ipsorum supplicum libellorum scribuntur.
Congregatio, (piae dicitur Reverenda Fabrica S. Petri, curam
tantum habet rei familiaris Basilicae Principis Apostolorum secundum
Consi. Quanta curarum Benedicti XIV. 15. Nov. 1751. — Coetus
studiis provehendis sive Sacrae Scripturae, sive historiae; Obulo
S. Petri administrando ; Fidei in Urbe praeservandae permanent in
statu quo ante.
Sublata Congr. Visitationis Apostolicae Urbis,
quae ad eam perlinebant deferuntur ad coctum Cardinalium penes
Urbis Vicariatum constituendum.
In omnibus Congregationibus, Tribunalibus, et Officiis, quae
gravia et extraordinaria sunt significanda prius sunt Summo Ponti­
fici. Cetera indigent pontificia approbatione, nisi speciales facultates

■ ■—

150

L - DE NATURA LEGIS

tributae fuerint eorum Moderatoribus, et exceptis sententiis S. Rotae
et Signaturae Apostolicae propriis. — Negotia vero in ipsis tractanda
sunt secundum leges proprias et normas adiectas eidem Const. Sa­
pienti Consilio. — Organizatio, officialium provisio, interior disciplina,
ratio agendi apud Sacras Congregationes et taxae solvendae statuun­
tur in Ordine Servando, seu in Regula Generali, quae habetur pro
Sacris Congregationibus, Tribunalibus et Officiis. — Officiales omnes iuramentum praestare tenentur de officio fideliter implendo, de non re­
cipiendis muneribus etiam sponte oblatis et de secreto servando, secun­
dum statutam ibi formulam. Minorum officialium provisio fit per con­
cursum titulis et scientia. — Quilibet tractare potest propria negotia
apud Sacras Congreg. per seipsum, per advocatum, per procuratorem,
per agentem sive publicum sive privatum, Ordo servandus p. 1. cap.
9. — Denique in Sacris Congregationibus, Tribunalibus et Officiis
Romanae Curiae servandae sunt Normae peculiares eiusdem Ordinis
servandi d. 29. Sept. 1908. p. 2., quae potissimum determinant com­
petentiam, rationem varia negotia pertractandi, modum procedendi
plenarum Congregationum, munera et qualitates variorum administro­
rum. Adiutores laurea doctoris oportet esse insignitos in sacra theo­
logia et in iure canonico.
Etsi abrogata iurium cumulatione in Sanctae Sedis Officiis, sua
cuique negotio sit constituta sedes; nihilominus, quia in peculiaribus
casibus dubitationi aut errori locus esse potest, firma manet antiqua
lex, qua, delato et excepto ab aliquo Officio supplici libello pro im­
petranda re sive ad gratiam pertinente sive ad iustitiam, nemini ulla
de causa licet aliud suo marte Officium ad eumdem finem adire ; sed
opus est adsensu Officii ipsius quocum agi coeptum est, aut Congre­
gationis Consistorialis decreto, quo venia detur transmittendi negotii.
Quaestione semel instituta penes Congregationem aliquam administrationis ac disciplinae tramite, et a partibus admisso, aut saltem
non recusato hoc agendi modo ; his iam non licet eadem de causa
actionem stricte iudicialem instituere.

179 Quid sit epikeia? — Ad interpretationem revocatur epikeia,
quae est benigna, sed aequa legis interpretatio, qua lex universalis,
seu quando universaliter loquitur, iudicatur non se extendere ad ta­
lem casum particularem, quamvis in verbis legis clare comprehensum,
ob circumstantias particulares, quae a legislatore vel praevisae, vel
comprehensae reipsa non sunt. Si. v. g , lex prohibeat gestare arma
noctu ; gestare possum, si exire debeam, et inimicum meum ad mor-

II.

DE AUCTORE LEGIS

151

iem me quaerentem sim offensurus. Ut tamen detur locus epikeiae,
non solum debet lex cessare in casu particulari negative, quia nimi­
rum deficit tunc finis legis ; sed debet cessare contrarie, nempe quia
legis observantia redditur peccaminosa, damnosa, vel nimis onerosa;
neque tunc opus est superiorem interrogare, licet id facile fieri poss:t. Id enim ex ipsis legis proprietatibus deducitur. Nam lex esse
debet honesta, utilis, possibilis, iusta ; adeoque non obligat cum gravi
incommodo; nec aliquem prae caeteris praegravat. Et hoc ad epicheiam pertinet. Est enim epicheia virtus legum directiva, secundum
quod iustitiae ratio, et communis utilitas poscit. Unde epicheia per­
tinet ad iustitiam communiter dictam, tanquam iustitia quaedam existens, secundum quam legalis iustitia dirigitur, quasi superiore regula
humanorum actuum.
Verum datur locus etiam epikeiae, cum, quamvis lex in casu
particulari non reddatur peccaminosa, damnosa, vel nimis onerosa,
indicatur tamen ex quadam aequitate et benignitate, certo vel saltem
probabiliter, legislatorem noluisse illum in verbis legis includere. Nam
aequitas praefertur rigori. L. 7. de In integrum restit,; L. 8. de In­
diciis C. Et tunc, permanente dubio, cum fere in dispensationem re­
cidat, necesse per se est superiorem adire, si consuli possit. Id vero
necessarium non erit, cum evidenter constet aliam fuisse mentem le­
gislatoris; in manifestis enim non est opus interpretatione, sed executione. — L. 3. seqq. de Legib.; L. 201.; L. 201.; S. Th. 1. 2. q. 96.
a. 6., 2. 2. q. 60. a. 5. ad 2., q. 120., q. 147. a. 4. ; Suarez 1. 2.
c. 16.; Struggl q. 4. n. 7. 8.; Ithur. Cas. 53. n. 9.-13.; Schmalz.
1. 1. t. 2. n. 44.

II. — DE AUCTORE LEGIS
180. Quinam generatim leges ferre possint? — Cum Deus sit
Dominus omnium, et superioribus non solum ecclesiasticis, sed et ci­
vilibus parere iusserit, non solum ipse, sed illi etiam leges ferre pos­
sunt. L. 140. Hinc plures distinguuntur leges:
Lex aeterna, quae est: Ratio et voluntas Dei aeterna ordinem
naturalem servari iubens, perturbari vetans. S. Aug. 1. 22. contra
Faustum c. 27. Ea initium et fundamentum est omnis legis; ab ipsa
enim profluit lex naturalis, et a lege naturali reliquae leges vim et

152

II. - DE AUCTORE LEGIS

normam desumunt. Cf. S. Th. 1. 2. q. 91. a. 1., q. 93., q. 95., a.
2., q. 96. a. 4.; Wirceburg. de Legib. c. 1. a. 2.
Lex naturalis, quae lex Dei aeterna est hominibus promulgata
per rectam rationem, qua discernimus quid sit bonum, et quid ma­
lum, bonum faciendum et malum vitandum. Quare obiectum huius
legis est id quod per se et intrinsece bonum vel malum est. Distin­
guuntur in ea prima morum principia, immediatae conclusiones, et
conclusiones mediatae. Cf. S. Th. 1. 2. q. 91. a. 2. 6., q. 94.; L. 102.;
Wirceburg. 1. c. a. 3. 4. 6.
Lex divina, quae lex est a Deo per revelationem data. Ea du­
plex est ; alia enim Veteri Testamento, alia Novo Testamento contine­
tur. Vetus Testamentum praecepta continebat caeremonialia, iudicialia
et moralia. Moralia tantum praecepta hodie remanent observanda,
reliquis per Novam Legem abrogatis. Matth. 19., 17. ; 1. Cor. 7.,
19. Novum Testamentum, praeter consilia, praecepta continet catho­
licae fidei, morum, sacramentorum, sacrificii, et ecclesiasticae hierarchiae. Morum praecepta ea ipsa sunt, quae naturali constant iure, et
lex unitatis et indissolubilitatis matrimonii, ea est, quae ab initio*
mundi lata a Christo est confirmata. Matth. 19., 4. seqq. Cf. S. Th.
1. 2. q. 91. a. 4. 5., q. 98.-108.; L. 103. — Legalia Veteris Te­
stamenti, seu Mosaicae Legis caeremoniae, sacra, sacrificia, sacra­
menta, omnia post promulgatum Evangelium cessarunt, neque possunt
sine peccato observari. Eugen. IV. B. Cantate Domino. — Wirceburg.
1. c. c. 2.
Lex canonica et civilis. Prior ab ecclesiastica est potestate, et
ea attingit, quae in Ecclesia ad animarum spectant salutem. Posterior,
a civili est potestate, et iura ac obligationes moderatur inter cives et
cives, inter cives et societatem, ac Principem ipsius; inter gentem
et gentem. Unde ius exoritur privatum, publicum et internationale
seu gentium, C. 1. 13. de Const., C. 2. e. t. in 6.°; Inst. 1. 1. t. 1.
2., 1. 2. t. 1. § 11.; L. 2. de Origine luris etc. §§; S. Th. 1. 2.
q. 91. a. 3., q. 95., 2. 2. q. 57.; Wirceburg. 1. c. c. 3.; E. M.
Aliter autem sumi potest ius gentium, prout nempe a iure ci­
vili distinguitur. Apposite S. Th. 1. 2. q. 95. a. 4. « Est de ratione
legis humanae quod sit derivata a lege naturae, et secundum hoc
dividitur ius positivum in ius gentium et ius civile. Nam ad ius gen­
tium pertinent ea quae derivantur ex lege naturae sicut conclusiones
ex principiis, ut iustae emptiones, venditiones et alia huiusmodi, sine
quibus homines ad invicem convivere non possunt; quod est de lege
naturae, quia homo est naturaliter animal sociabile. Quae vero deri-

Π. - DE AUCTORE LEGIS

153

vantur a lege naturae per modum particularis determinationis (aliquo­
rum communium, a. 2.) pertinent ad ius civile secundum quod quae­
libet civitas aliquid sibi accommode determinat ». Et sic item non
esse occidendum pertinet ad ius gentium ; derivatur enim ut conclusio
ex eo quod nulli est malum faciendum : criminosum tali vel tali poena
punire pertinet ad ius civile ; nam determinatio est communis legis
naturae, quod ille qui peccat puniatur. S. Th. ib. a. 2. « Et ideo
dicit Caius jurisconsultus 1. 9. ft". De lust, et iure: Quod naturalis
ratio inter omnes homines constituit, id apud omnes peraeque custo­
ditur, vocaturque ius gentium ». S. Th. 2. 2. q. 57. a. 3.
Hinc Ius gentium complectitur non tantum ea quae ipsa naturae
necessitate imponuntur, ut bonorum divisio, verum etiam ea quae
ex summa quadam naturae convenientia profluunt, et quae ideo ab
omnibus usu et consuetudine, implicita quadam pactione, servantur,
vel, dubiis enatis, explicita pactione, ut alienam regionem adire, nisi
inde pro illa periculum enascatur, libera omnis maris navigatio, mu­
tuum inter se populorum commercium, litterarum transmissio, servitutis
abolitio, etc. — Ius vero positivum, magis determinate definiens va­
rias inter gentes relationes servandas Ius internationale poterit melius
appellari.
18O.bls Nota: Lex naturalis immutabilis prorsus est, cum ea
respiciat quae natura sua sunt bona, natura sua sunt mala. Contra
hanc immutabilitatem non valent, uti patet, quaedam a Deo permissa,
quae ob peculiares circumstantias, recto ordini iam non adversabantur,
uti e. g. polygamia patriarchis permissa, matrimonii dissolutio, etc.
vel eidem ordini non adversabantur, quia materia divino dominio est
subiecta, uti furtum hebraeis aliquando permissum. Mutatio autem non
habetur quoad praecepta legis naturalis, quae dicuntur primaria, sine
quibus rerum ordo esse non potest, ut e. g. honor debitus Deo, sub­
jectio in homine partis inferioris superiori etc., sed tantum quoad ea
praecepta, quae dicuntur secundaria, et quae respiciunt non ipsum esse
ordinis, sed ordinis perfectionem, ut e. g. matrimonium protoparentibus permissum fratrum et sororum. — S. Th. 1. 2. q. 100. a. 5. ;
Wirceburg. de Legib. c. 1. a. 5.
Ius Canonicum: Collectio canonicarum legum constituit Ius Cano­
nicum. Canonicae tamen leges aliae continentur in Corpore luris, aliae
sunt extra ipsum. Corpus luris tres continet Partes. Prima pars continet
Decretum Gratiani monachi Benedictini, circa a. 1150., in quo, triplici
parte, sub titulo de Distinctionibus, de Causis, de Consecratione, succès-

154

II. - DE AUCTORE LEGIS

sive agitur de personis ecclesiasticis, de ecclesiasticis indiciis, et de rebus
sacris. Haec collectio authentica non est; quare singuli textus ex seipsis non ex collectione vim habent et retinent suam. Secunda pars
continet Decretales a S. Raymundo de Pennafort Ord. Praed., a. 1234.,
in quibus item, quinque libris, successive agitur de personis, de iudiciis,
de rebus, de matrimonio, de poenis. Haec collectio iussu Gregorii IX.
peracta et publicata authentica est, adeoque leges in ea contentae vim
habent legum universalium ex ipso facto insertionis in eam. Tertia
pars continet librum sextum Decretalium sic dictum, quia additus est
quinque libris Decretalium Gregorii IX. Editus est auctoritate Bonifacii VIII., a. 1298.; quare collectio authentica est, et eodem ordine
Decretalium Gregorii procedit. Haec tertia pars continet praeterea
Clementinas et Extravagantes. Clementinae sic dictae sunt a Clemen­
ti· V.. qui post Concilium Viennense, cui ipse praefuit a. 1311., colligi
iussit Constitutiones editas ab ipso et ab eodem Viennensi Concilio.
Quare et haec authentica Collectio est. In quinque libros ea dividitur.
Eadem haec tertia pars continet Extravagantes loannis XXII. et Extra­
vagantes communes. Illae sunt constitutiones editae prioribus annis
pontificatus praedicti Pontificis. Istae sunt Constitutiones aliae editae
a loanne XXII. et ab aliis Pontificibus, in quinque libros divisae.
Quamvis omnes istae Constitutiones genuinae sint, authenticam tamen
Collectionem non constituunt. Aliae quae adsunt, praeter has, Con­
cilii Constantiensis, Tridentini et Vaticani nec non Summorum Pon­
tificum Constitutiones, postea editae, in Corpus luris non fuerunt
collectae.
Ius Civile: Ius Romanum continetur in Corpore luris civilis
edito iussu lustiniani, saec. 6. Complectitur quatuor partes: Institu­
tiones lustiniani, divisas in quatuor libros, qui in titulos et paragra­
phes subdividitur; Pandectas quae comprehendunt selecta iuris con­
sultorum responsa, quibus vis legis tributa est ; digesta seu digestum
etiam dicta, quia ordine digestam continent legislationem, et dividuntur
in quinquaginta libros, qui in titulos et leges subdividuntur ; Novum
codicem, seu repetitas praelectiones. h. e. secunda editione seu evulgatione, C Cordi nobis. 10. Nov. 534 , qui duodecim continet libros, in
titulos et leges subdivises, et Principum constitutiones complectitur ;
Novellas seu Constitutiones post Codicem editas, quae non omnes
sunt ipsius lustiniani, et genuinae sunt, licet harum Collectio non sit
authentica, uti tres praecedentes partes. — Ius modernum modernis
C<> licibus continetur, qui in libros, titulos et articulos dividuntur.

II. - DE AUCTORE LEGIS

155

181. Quinam in Ecclesia leges ferant? — Ecclesia vera perfecta­
que est societas, plane libera, societati civili superior. — Collatam
sibi a Deo habet potestatem non solum dirigendi per consilia, sed
etiam iubendi per leges, neque solum legislativa, verum etiam iudiciali et coactiva gaudet potestate. Eius leges independenter a quavis
civili potestate vim habent, et obligant in conscientia, eaeque non
tantum in rebus fidei et morum sistunt, sed etiam ad Ecclesiae di­
sciplinam sese extendunt. Cf. E. M. 180.
Primatus Summi Pontificis institutus a Christo est, et de iure
divino est, ut B. Petrus perpetuos in eo primatu habeat Successores.
Romanus autem Pontifex B. Petri successor est in praedicto primatu,
non tantum honoris, verum etiam jurisdictionis, in universam Eccle­
siam. Romanus item Pontifex infallibilis est cum doctrinam fidei et
morum ab universa Ecclesia tenendam definit. Ac supremam pote­
statem habet leges ferendi pro tota Ecclesia, neque ullo pacto Epi­
scoporum violat iura, variis reservationibus. Episcopi potestatem non
habent, nisi dependentem a S. Pontifice, cique subordinatam. Eccle­
sia enim reipublicae more non est instituta neque administratur. —
C. Si quis 2. de Maior., C. Ut animarum 2. de Const, in 6.°.
Legati quoque leges ferunt in suis Provinciis, sed nomine et
auctoritate S. Pontificis. C. Nemini 10. de Off. legati. Legati sunt,
qui ad graviora gerenda negotia, vel generalitatem negotiorum a
Summis Principibus deputantur.
Concilium Generale ex omnibus catholici orbis Episcopis princi­
paliter componitur. Pro tota Ecclesia leges ferre potest. Verum eius
Decreta, ut valeant, a Rom. Pont, sunt confirmanda. — Concilium Pro­
vinciale componitur principaliter ex Episcopis alicuius provinciae, Me­
tropolitano praeside. Ex Cone. Trid. habendum esset quovis triennio.
Leges fert pro Provincia. Eius Decreta a S. C. C. sunt recognoscenda.
Approbantur autem in forma communi, ita ut nihil novi iuris acqui­
rant; et in forma specifica, ita ut evadant leges pontificiae. Sixtus V.
C. Immensa aeterni ; Pius X. C. Sapienti concilio, Ord. serv. in R.
C., Norm, fecul. c. 7. a. 4. par. 6.°. Ea autem promulgare potest
Metropolitanus per publicum edictum. Neque vero Decreta Conci­
liorum sive plenariorum sive provincialium sua carent vi, nisi in sta­
tuta dioecesana fuerint incorporata. S. O. 10. Sept. 1896.
Episcopi leges ferunt in propriis dioecesibus, postquam nempe in
propriis dioecesibus canonice sunt instituti, expeditis et exhibitis Apostolicis litteris, C. Iniunctae de Elect. Extrav. Comm.; C. Pii IX. Ro­
manus Pontifex. Sunt enim veri Rectores in suis dioecesibus Act. 20.,

156

Π. - DE AUCTORE LEGIS

28. Huiusmodi autem potestas necessaria est ad rectam dioecesis
administrationem. Hinc Episcopi ferre quidem possunt leges pro sua
quisque dioecesi, etiam sine consensu capituli, nisi tamen agatur de iis,
quae in praeiudicium capituli aut cleri cedere possunt. C. Novit 4., C.
Quanto 5. de His quae fiunt a praei. Consuetudo tamen invaluit, ut,
nisi expresse cautum aliter fuerit, ea quae decernit Episcopus extra
synodum, inconsulto capitulo, vim non habeant legis, sed simplicis statuti,
quod consequenter cessat, cessante iure Episcopi, morte, translatione, ab­
dicatione. Statuta autem Episcopi, etiam extra synodum, audito tamen
consilio capituli, facta et promulgata, iuxta veriorem sententiam, ean­
dem perpetuitatem habent ac Constitutiones Synodales. Nil vero de­
cernere possunt Episcopi contra leges Pontificis, neque in materiis
S. Sedi reservatis, cum inferior in superiorem jurisdictionem non
habeat. Bened. XIV. de Syn. 1. 12. c. 5. n. 1., 1. 13. c. 5.; L. 104.
1. 7. n. 6.
Archiepiscopi et Patriarchae leges ferre nequeunt pro dioecesi­
bus suffraganeorum, quia non sunt superiores proprie dicti, quamvis
eorum lites ad se delatas componere possint. — L. 105., Struggl
q. 2. n. 6.; E. M.

182. An alii etiam leges condere possint praeter S. Pontificem
et Episcopos ' — Cardinalis potest ratione suae dignitatis in Ecclesia
sui Tituli leges ferre. C. His quae de Alai. et obed., C. Querel. de
Elect., C. Innocentii XII. Romanus Pontifex 17. sept. 1692. Colle­
gium Cardinalium vero, Sede Romana vacante, si necessitas non
urget, non potest leges ferre; sed nominationi alterius Pontificis de­
bet statim incumbere. Clem. 2. de Elect.} C. 3. de Elect, in 6.° ;
Pius X. C. Vacante Sede 25. Dec. 1904. t. 1. c. 1.-4.
Abbates et Praelati exempti leges ferre possunt pro suo terri­
torio, ubi quasi episcopalem exercent iurisdictionem ; jurisdictioni
enim adnexa est legislative potestas.
Capitulum cathédrale, Sede vacante, leges, quae necessariae es­
sent pro variis circumstantiis, condere potest. Iure enim succedit in
iurisdictionem Episcopi. C. His quae 11., C. Cum olim 14. de Mai.
et obed,; L. 104.; Lugo Resp. Mor. 1. 1. d. 21. n. 5.
Capitula seu Congregationes Generales et Praelati Regulares veras
leges condere valent, intra limites suae iurisdictionis, iuxta proprias
Ordinis Constitutiones. Habent enim statuta a S. Pontifice approbata,
quae illis hanc facultatem tribuunt. Iurisdictionis, nempe a Papa con­
cessae, non autem vi voti, quod cum personale sit non dat nisi po-

II.

DE AUCTORE LEGIS

157

testatein imponendi praecepta, minime vero legem condendi. Elbel
278.-280.
Abbatissae, vel Superiorissae monialium, non possunt leges pro­
prie dictas ferre, cum iurisdictionis ecclesiasticae non sint capaces.
Possunt tamen exigere in conscientia obedientiam circa res praeceptas,
vel circa ea quae ad profectum monialium iuxta regulas conducunt.
Habent enim ius praecipiendi tum ex voto obedientiae a subditis emisso,
tum ex necessitate disciplinae, quae in communitate servari debet.
Hinc novitiae, licet ad obedientiam non teneantur stricte, vi voti, quod
non emiserunt, tenentur tamen aliquo modo ad obediendum ratione
regularis disciplinae. Quapropter « abbatissae possunt ferre praecepta
pro recta gubernatione domus, et adhuc sub culpa gravi obligare ».
L. 104. Cf. Schmalz. 1. 1. t. 31. n. 38. 39.; Elbel 281.-284.
Parochi leges condere non possunt. Ratio, quia non habent iu­
risdictionem in foro externo.
Collegia statuta sibi condere possunt, quae eorum membra tenent
quasi pacta conventa. Statuta tamen capitulorum in ecclesiis cathedralibus etc. ex Episcopi approbatione vim legis acquirunt. Bened. XIV.
de Syn. 1. 13. c. 5. n. 1. Si Capitula negligant sua conficere Statuta,
S. C. C. mandat Episcopis, ut Constitutiones ipsi conficiant, easque
Capitulo observandas iniungant. Lucidi de Visit. SS. LL. V. 1. C. 3.
§ 4. n. 146. — E. M.
183. Quinam in Societate Civili leges ferant? — Princeps vel
populus vel uterque simul, pro varia regiminis forma, leges ferunt.
In Guberniis monarchies Principes, qui suprema gaudent potestate
in civili societate, leges ferunt. In Guberniis repraesentativis potestas
leges ferendi residet in Rege, vel in Praeside reipublicae et in Cor­
pore legislative ex Deputatis, vel etiam ex Senatoribus constituto.
Enimvero saeculares Principes sunt veri superiores in civili societate,
et ea potestas ad rectam civilis societatis gubernationem necessaria
est. Quare nullum est dubium, quod et eorum leges possint etiam
in conscientia obligare. — L. 104.; S. Th. 1. 2. q. 105. a 1.; E. M.
184. Nota: l.° Ecclesia liberalismum damnans errores catholicae
doctrinae aversantes damnavit, non certas quasdam guberniorum ci­
vilium formas vel politicas factiones, quae liberales dicuntur. S. O.
29. Aug. 1877. Voluntas populi publicae manifestata supremam et
independentem legem minime constituit. Populus peccat legem abs­
que ulla causa non recipiens a Principe promulgatam. — Syll. pr.
39. seqq. ; E. M. 166. 168.

158

II. - DE AUCTORE LEGIS

2. ° < Poterit S. Pontifex abrogare vel corrigere leges civiles alio­
rum Principum si opponantur aequitati ». L. 103. Licet enim S. Pon­
tifex potestatem directam non habeat leges omnes condendi obligantes
in re civili, sed tantum in re ecclesiastica, C. 13. de Judiciis, C. 13.
Qui filii sunt legitimi; indirecte tamen in ea etiam potestatem habet,
quatenus civiles leges fidelium saluti noxias corrigere possit, et Prin­
cipum civilium negligentiam supplere valeat, C. 1. 2. de Einfit. et
vend.; C. 1. 2. de Tregua et pace.
Et sic antiqui Romani Iuris « aliae leges civiles sunt expresse
a lure Can. approbatae, aliae expresse correctae, aliae neque appro­
batae, neque reprobatae... Leges approbatae sine dubio in conscientia
obligant... Correctae non obligant quidem in conscientia... Non repro­
batae videntur tacite approbatae a lure Can.... C. 1. de Nov. oper.
nuntiat.... Item C. Super specula de Privil.... Et Gelasius Papa ep. 4.
ad/\nast. Imperat, scripsit: Quantum ad ordines pertinet publicae di­
sciplinae, legibus tuis ipsi quoque parent religionis Antistites ». L. 106.
Intellige haec non solum de Iure Romano, quod olim viguit, sed
etiam de Iure Civili, quod in praesenti viget. Ordo enim publicae
disciplinae, et iussum legitimae potestatis, ratio sunt cur Romanum
Ius a Iure Canon, adprobetur, eademque viget in qualibet civili so­
cietate bene ordinata. Ius autem Romanum cum Iure Canonico con­
stituebat olim Ius Commune, ita dictum, quia per plura saecula totus
orbis eo communiter usus est.
3. ° « Profecto et Ecclesia et civitas suum habet utraque princi­
patum ; proptereaque in gerendis rebus suis neutra paret alteri, utique
intra terminos, a proxima cuiusque causa constitutos. Ex quo tamen
nulla ratione disiunctas esse sequitur multoque minus pugnantes ».
Leo XIII. Enc. Sapientiae christianae 10. lan. 1880. Cum utraque
potestas a Deo sit, et ad eundem finem tendat, foventur mutuo. Hinc,
quoties materia communis est utriusque Iuris, Ius Civile suppletur ex
lure Canonico; et, contra, quod luri Canonico deest suppletur ex Iure
Civili, C. 1. dt Nov. op. nunc., non quidem Romano, quod olim, vi­
guit, sed eo quod nunc viget ; quia ideo utrumque Ius fovetur mutuo,
quia utraque Potestas mutuo foveri debet, non certe potestas quae
desiit, sed quae est. Nihilominus Ius Canonicum, (piando ex Iure Ci­
vili capit interpretationem, non ex eo quod nunc viget, sed ex Iure
Communi interpretandum est; quia eo imperante conditum fuit. —
Leo XIII, Enc. Arcanum 10. Febr. 1830. par. Nemo autem, Enc.
Immortale Dei 1. Nov. 1885.; Pius X. Ep. Enc. ad Epp. Galliae
Vehemi nt(r nos 11 Febr. 1901., Litt. Enc. lamdudum in Lusitania

II.

DE AUCTORE LEGIS

159

24. Maii 1911.; Bened. XIV. de Syn. 1. 9. c. 9. seqq. ; L. 104. 105.
;
106.
D’Annib, ed. 4.* p, 1. n. 201.; E. M.
185. An tyranni leges ferre possint, ita ut vere istae obligent?
— Leges et sententiae, in se honestae et iustae, latae a tyranno, obli­
gant, sive is talis sit de facto, sen administratione; sive talis sit de
iure, seu titulo, sed pacifice regnum possideat, et nondum praescritione, reipublicac consensu, legitimi Principis cessione, legitimus et ipse
Princeps evaserit. Ratio est, quia ille legitimam habet potestatem, licet
ea abutatur; iste etiam potestatem habet, licet usurpatam, eamque le­
gitimo Principi restituere teneatur. Societas enim sine aliqua potestate
stare non potest; neque seipsam pessumdare debet. Potestatem habet;
unde hoc non spectat ad eos, qui spiritualem usurpaverint potestatem
Sed pacifice, etc. ; secus enim non est ei obtemperandi obligatio, cum
nondum sit verus superior. — L. 94., H. A. tr. 8. n. 13.; S. Th.
2. 2. q. 104. a. 6.; Litt. Leonis XIII. Magna animi nostri 3. Maii
1892. Cf. E. M. n. 705.
1S6. Nota: Obligatio parendi legibus tyranni, qui potestatem
usurpavit, necessitate servandi ordinem in communitate fundatur. Pos­
sunt autem subditi quaedam etiam praestare, quae in aliquam tyranni
utilitatem cedunt, ut solvere aliqua tributa, agere excubias, fodere ad
constructionem arcis, etc.; siquidem haec sunt opera per se indiffe­
rentia; quae recusare legitimo Principi non prodesset ; ipsis vero sub­
ditis gravissima inferret damna. Verum illicitum omnino erit alia
opera facere, quae proxime et formaliter spectant ad iniquam usur­
pationem confirmandam, et ad damnum legitimo Principi inferendum.
— La-Croix 1. 2. n. 275.
187. Resolves: Si tyrannus, talis sit iure seu titulo, in ipso
actu invasionis nullas ferre potest leges, neque illi obediendum est,
neque eum licet ullo modo iuvare aut recognoscere, ut possessionem
regni adipiscatur, in eaque stabiliatur. Ratio, quia invasio nullum ei
tribuit ius.
188. Utrum consuetudo vim legis habeat? — Consuetudo, prout
materialiter consideratur, est agendi mos ex frequentibus communi­
tatis totius, vel maioris eiusdem partis actibus inductus. Formaliter
vero est ius quoddam moribus constitutum, quod pro lege accipitur,
etsi lex deficiat, lex nempe scripta. Schmalz. 1. 1. t. 3. n. 1.
Consuetudo vim legis habet. Id constat: 1.° Communi theologo­
rum sententia. 2.° Ex variis Iuris sive canonici, sive civilis locis, qui-

160

II. - DE AUCTORE LEGIS

bus indubie eruitur, consuetudinem pro lege habendam esse. Cf. tit.
de Consuet.; L. 32. 33. 35. 36. de Legib.; C. I. 2. 580. 1654.; C.
G. a. 671, 3.° Ratione; nam, consuetudine semel inducta, e. g., contra
legem, lex non amplius confert ad bonum commune; et e contra,
praeter legem inducta, ratio urget boni communis. — L. 107.; S. Th.
1. 2. q. 97. a. 3., 2. 2. q. 79. a. 2. ad 2.; Struggl q. 4. n. 28.
seqq.; Ithur. Cas. 53. n. 7.; Bouix de Princip. p. 2. s. 6. ; Wirceburg. c. 5. a. 4.
In foro externo civili generatim, ratione publici ordinis, nulla
contra legem admitti solet consuetudo neque praeterita, neque futura,
sed in quibusdam tantum rebus ipsa lege determinatis. C. I. Leg.
praelim. an. 1866. a. 48., art. 580. 1654., C. I. Comm. 1.; C.
H. 4. et Leg. 11. Maii 1888. a. 5. 6. 7.; C. H. 5. 6.; C. L. 9.;
C. G. 671. ; C. Ile. tit. Prel. a. 1.5, Jure vero canonico, cum hoc
Ius bonum praecipue respiciat animarum, consuetudo constanter ad­
missa est, et in praesenti etiam admittitur.

189. Quoluplex sil consuetudo ? — Triplex distingui solet con­
suetudo secundum legem, quae nempe legem iam conditam diuturno
usu confirmat et interpretatur, Cf. Can. De istis D. 4. ; L. Si de in­
terpretatione de Leg. 27. Dig. ; praeter legent, quae novum inducit ius,
aliquid praecipiens vel prohibens, de quo nulla lex scripta habeatur,
Cf. Can. Consuetudo D. 1.; L. De quibus de Leg. 32. Dig.; contra
legem, qua nempe vel lex non recipitur, vel recepta abrogatur, aut
ei derogatur. L. 107. 108. « Consuetudo et habet vim legis, et legem
abolet, et est legum interpretatrix ». S. Th. 1. 2. q. 97. a. 3. — C.
I. 580. 1654.; C. G. 671.
Praeterea consuetudo alia est universalis, quae omnes obligat, in
universa Ecclesia, vel in universo aliquo territorio Principis tempo­
ralis; alia particularis, quae obligat tantum in aliquo loco, in aliqua
dioecesi, etc — Ad particularem consuetudinem reducitur stylus Cu­
mae, qui sumitur pro observantia consueta in Curiis Romanis, et pro
>ure non scripto, et tamquam lex observandus ex C. Pauli III. Cum
gravissimae. — Generatim vero consueta in aliquo loco observantia
stilus localis dicitur, et extra locum vim non habet. Riganti in Reg. 42.
n. 225., in R
45 § 1. n. 97. etc. — Ex C. I. Comm. 89., C. I.
Civ. 1513., m materia commercii stylus et consuetudo praevalent luri
communi. — Suarez 1. 7. c. 5. n. 5.
190. Quaenam ad consuetudinem habendam exigantur ? — Ut
consuetudo sit legitima plures requiruntur conditiones: l.° Ut sii ra-

H. - DE AUCTORE LEGIS

161

tionalis, i. e. ut. peccati fomes non sit, neque bono communi perni­
ciosa. Secus enim numquam vim legis acquirere potest, cum lex esse
debeat honesta, utilis, iusta Hinc contra legem naturalem et divinam
nulla esse potest consuetudo, sed tantum contra legem humanam ; ne­
que contra hanc in illis, quae disrumpunt nexum ecclesiasticae disci­
plinae, C. 5. 11. de Consuet., vel quae non nisi privilegiis constitui
possunt. Cum enim consuetudo lex non scripta sit, nonnisi in illis ha­
beri potest, quae legibus possunt constitui. — L. 39. de Legib.; L.
;
107.
S. Th. Quodl. 2. a. 8.; Schmalz. I. c. n. 7.
2. ° Requiritur, ut sit inducta a tota communitate, vel saltem a
maiori eius parte, capaci, quae per legem gubernerctur, et capaci le­
gem ferendi ; et si non possit ex se legem ferre, sufficit quod eius
agendi ratio vim possit obtinere legis, accedente Principis consensu.
Ab omnibus enim moraliter factum censetur, quod a maiori parte fit.
Consuetudo autem ab illis introducenda est, quibus leges seu statuta
constitui possunt. — Hinc consuetudinem inducere possunt non solum
societates perfectae, verum etiam imperfectae, provincia, civitas, dioe­
cesis, capitulum canonicorum, ordo religiosus, monasterium, etc. —
Mulieres nequeunt introducere consuetudines contra leges proprias vi­
rorum, nec viceversa ; uti neque ecclesiastici contra leges laicorum, vel
e contra, nisi materia sit communis. Quare clerici quoad res spirituales
non obligantur ad consuetudinem a laicis factam, cum laici incapaces
sint quoad spirituales res consuetudinem inducendi pro clericis. —
Privati consuetudinem introducere non possunt. — L. 32. de Legib.
3. ° Inducta autem esse debet per actus repetitos, et non inter­
ruptos, usque ad completam consuetudinem, voluntarios, i. e. neque
ex ignorantia, neque ex errore, e. g., si populus existimet existere
legem, quae revera non est, neque ex vi et metu extortos, sed ex
animo consuetudinem introducendi, et sese obligandi, vel sese deobligandi. denique publicos. Soli enim isti actus, istis positis conditionibus,
haberi possunt tamquam conducentes ad bonum commune, ut deinde
legislator possit rationabiliter tali rationi agendi consentire. Consue­
tudo insuper, cum vim legis habeat, non minus quam lex promulgata
esse debet. — Non interruptos, dupliciter interrumpi possunt, de facto,
si communitas operari cesset; de iure, si superior legem urgeat. Animo
consuetudinem introducendi, mens haec seu intentio colligitur ex cir­
cumstantiis, nempe si consuetudo constanter observetur, et cum non
levi incommodo, si transgressores puniantur, si ita communiter sen­
tiant homines pii. — L. 39. de Legib.; S. Th. 1. 2. q. 95. a. 4.,
q. 97. a. 3.
Bucceroni. lust, thtol. moralis I.

162

π. - DE AUCTORE LEGIS

°4. Minime requiritur, ut sil semper bona fides a principio, nam
etiam peccando fieri potest consuetudo, quae postea honesta evadat.
Consuetudo enim contra legem triplicem habet statum. In principio
omnes introducentes consuetudinem contra legem peccant. In progressu
iam non peccant illa a maioribus introducta utentes, sed possunt pu­
niri. In fine nec peccant nec puniri possunt illa iam praescripta utentes.
Quare consuetudo praescriptioni aequiparari omnino non potest. —
L. 107.; Schmalz. 1. c. n. 6.
5. ° Requiritur praeterea, ut duret per longum tempus. Verum hic
distinguendum est: vel consuetudo inducitur via conniventiae, legisla­
tore nempe sciente et connivente; quod evenit, quando legislator scit
legem non recipi, et dissimulat, cum possit facile urgere observantiam;
vel inducitur ordinaria via praescriptionis, legislatore ignorante. Si
primum, docet Bened. XIV. « nullum temporis spatium esse necessa­
rium.... Tunc quippe post paucos actus a superiore toleratos praesu­
mitur, quod idem per hanc ipsam conniventiam suam legem tacite
revocet; nolitque ea obstringere communitatem cui displicet ». De
Syn. 1. 13. c. 5. n. 3.; Ithur. Cas. 53. n. 7. 8. Si secundum, plures
sunt, qui 10. annos exigunt, tum quoad Ius Civile Romanum, tum
quoad Ius Ecclesiasticum. Sed alii 40. exigunt annos quoad utrumque
hoc Ius. Ex hoc Iure enim exigitur consuetudo inveterata, diuturna,
longa, longaeva. L. 32. 33. 35. de Legib.; L. 1. 2. C. Quae sit longa.
Consuet.; L. 107. 139., 1. 3. n. 849. — Atque hic commemoranda
est consuetudo centenaria et immemorialis, qua omnia illa acquiri
possunt, quae privilegio et induito Principis possunt acquiri, C. 13.
de ludie, n. 5.; eaque clausula etiam revocatoria cuiuscumque con­
suetudinis apposita, non revocatur, « nisi exprimatur, quia quando
superior vult etiam illam revocare id exprimit ». L. 109.
6. " Iam vero eatenus consuetudo vim legis sortiri potest, qua­
tenus accedit illi consensus Principis vel expressus, vel tacitus, qui
habetur cum Princeps consuetudinem novit, et ei, cum posset, non
contradicit, vel saltem legalis, qui ille est, qui in antecessum habetur
per leges universaliter approbantes legitimas consuetudines. Ad huiusmodi legalem consensum non requiritur, ut Princeps consuetudinem
cognoscat; requiritur tamen, ut non constet non potuisse ipsum contra
consuetudinem reclamare. Si enim Princeps constanter resistit, nulla
tunc fit consuetudo. Si autem non adsit huiusmodi lex, supponitur
semper talis generalis voluntas in legislatore. Id enim postulat com­
mune bonum. — C. Cum tanto fin. de Consuet. ; L. De quibus de

III. - DE SUBIECTO LEGIS

163

Legib.; L. 107., 1. 3. η. 290. 1009.; Suarez 1. 7. c. 8. 15.; Schmalz.
1. 1. p. 1. t. 4.: Gur. Cas. 132. seqq. ; S. Th. 1. 2. q. 97. a. 3.; E. M.
191. Quid si a lege prohibeatur contraria consuetudo ? — « Si
apponatur clausula, non obstante quacumque consuetudine, intelligitur
reprobari consuetudo opposita praeterita, non vero futura.... Si autem
clausula reprobet quamcumque consuetudinem futuram, adhuc dicunt
probabilius esse, posse consuetudinem talem legem abrogare. Si re­
probetur.... uti irrationalis.... tamquam contraria legi naturali seu di­
vinae, nulla tunc consuetudo valere potest. Si vero reprobetur ut irra­
tionalis pro tempore, quo fit lex, tunc ex nova causa rationalis reddi
potest ». L. 108., 1. 6. n. 325. vers, fin.; A. S. S. v. 4. p. 26.
Cum omnis lex rationalis sit, rationales consuetudines contrarias,
postquam iam efformatae fuerint, excludere non potest. Quare, si clau­
sula apponatur, exclusa quavis consuetudine contraria in futurum, clau­
sula haec difficiliorem reddit contrariam insurgentem ordinariam con­
suetudinem, et legislatoris vigilantiam excitat ad illam quantum fieri
poterit impediendam, sed non etiam extraordinariam, centenariam et
immemorialem, iam efformatam consuetudinem, excludet.

III. — DE SUBIECTO LEGIS
192. Quodnam sit subieclum legis? — Subiectum legis et obli­
gationis sunt omnes et soli subditi, pro quibus lex lata est. Nam tota
vis obligandi est in superiore. Atqui superiori non nisi subditus re­
spondet. Leges autem non semper pro omnibus subditis feruntur, ut
leges militarium, leges clericorum, etc. — Leges locales generales pro
quolibet loco feruntur, et leges particulares pro particulari territorio,
quibus illi tenentur, qui in eodem degunt territorio, ibique domicilium
vel quasi domicilium habent, vel commorantur. Cf. 199. — S. Th. 1.
2. q. 93. a. 5., q. 96. a. 5.; L. 153.; Wirceburg. c. 4. a. 4.

193. Resolves: Omnis homo est subiectus legi naturali. Nam lex
naturalis est ipsamet ratio et divina voluntas ordinem servari iubens,
turbari vetans, per ipsum rationis lumen promulgata; nempe quatenus
Deus eam hominum menti inseruit naturaliter cognoscendam. Atqui
omnis homo ratione gaudet. Quare non licet provocare infantes, ebrios,
amentes ad actiones intrinsece malas. L. 153. 155. — Omnes et soli
rationis habitualiter compotes, qui sub jurisdictione existunt legislato-

164

m.

DE SUBIECTO LEGIS

ris, tegi positivae humanam actionem praecipienti vel prohibenti subiecti esse possunt. Nam lex, rationalis et stabilis regula est ad com­
mune bonum. Atqui homines habitualiter rationis usu carentes ratio­
nali et stabili regula dirigi non possunt ad communem societatis finem.
Hinc infantibus nondum usum rationis adeptis, et perpetuo amentibus
licite dantur carnes edendae diebus prohibitis. Illicite dantur amen­
tibus ad breve tempus et ebriis. L. 153. 155.; Elbel n. 355. seqq.;
Struggl q. 3. n. 8. seqq.
Legislator non tenetur directe suis legibus, ut sic, i. e. quoad
vim obligativam et coactivam ; indirecte tamen quoad vim mere directivam ex aequitate quadam tenetur se tanquam caput membris
conformare, scilicet quoad illas leges, quae suum statum decent. Hinc
<< probabile est, praeciso scandalo, tantum teneri sub levi, quia tantum
ex honestate obligatur ad legem ». L. 154. Praeciso scandalo, si enim
in publica transgressione legis scandalum adesset, eam servare tene­
retur; minime vero in eo casu subiiceretur etiam poenis, quas ipse
in transgressores imposuit. Itemque tenetur etiam in contractibus pari
conditione uti. C. lusluni Dist. 9.; L. 154.; S. Th. 1. 2. q. 96. a. 5.;
Struggl q. 3. n. 1.; Lessius de lur. et lustit. 1. 2. c. 35. dub. 5.
n. 33.; Suarez de Legib. 1. 3. c. 35.
Infideles, nondum baptizati, legibus Ecclesiae non obligantur, licet
teneantur Ecclesiam ingredi. I. Cor. 5. 12. E contra haeretici, schi­
smatici, excommunicate ecclesiasticis legibus per se tenentur. Id de
excommunicatis intelligendum est quoad actus, ipsa excommunicatione
non interdictos. Quoad haereticos vero, in locis ubi tolerantur, leges
poenales effectum non habent. — Trid. s. 7. c. 8. de Bapt.; Schmalz.
1. 4. t. 1. n. 378.-380., t. 3. n. 99., 1. 5. t. 7. n. 171.-174.; Reiffenst.
1. I. t. 2. n. 274.; L. 154.
Graeci catholici, et generatin'» Orientales, quamvis catholicae do­
ctrinae de fide et de moribus definitionibus teneantur ; legibus tamen
disciplinaribus universalis Ecclesiae non ligantur, nisi quid de ipsis
statuatur, aut eorum expressa facta mentione, aut ratione materiae
implicite ad ipsos lege extensa. Imo Constitutiones Romanorum Pon­
tificum pro uno orientali ritu latae ad alios ritus, sine expressa ex­
tensione, non extenduntur. Neque vero licet catholicis a proprii ritus
a S. Rom.‘ Eccl? approbati consuetudine et observantia recedere. E.
M de Stat, partie. 213.; Bened. XIV. C. Etsi pastoralis 26. Maii 1742.
§ 9. n. 24., C. Allatae 26. Iui. 1755.; Collect. S. C. de P. F. n.
113. 1999.

III. - DE SUBIECTO LEGIS

165

194. An, practice loquendo, haeretici excusentur ah observatione
legum Ecclesiae, quamvis per se teneantur? — R. Affirmative, l.° ra­
tione ignorantiae, in qua versantur. 2.° Quia non praesumitur, quod
Ecclesia velit urgere hanc obligationem, ne frustra multiplicentur pec­
cata, saltem quoad leges mere praeceptivas, quae respiciunt bonum
spirituale animarum. Quoad leges mere praeceptivas ; nam non excu­
satur quoad leges universales humanam actionem praecipientes, irri­
tantes ; quia directe hae respiciunt bonum et ordinem publicum, ut
leges impedimentorum matrimonii, nisi positive eos Ecclesia excipiat,
ut factum est Decr. Ne temere quoad formam matrimonii, quam, si
inter se matrimonium ineant, servare non tenentur.
195. An pueri teneantur legibus ecclesiasticis, statim ac usum ra­
tionis adepti sunt, licet septennium nondum expleverint ? — Probabilius
negandum, quia leges humanae attendunt ad ea, quae communiter
contingunt. Atqui communiter non contingit usus rationis ante septen­
nium completum. Omnes véro admittunt, pueros ante septennium non
incurrere poenas transgressoribus impositas, nisi id expresse declaretur.
Quin immo ordinarias poenas, quae post iudicis sententiam et etiam
quae ante iudicis sententiam suum habent effectum non incurrunt,
nisi sint puberes, quales sunt masculi anno 14.°, puellae anno 12.°
absoluto, vel nisi de ipsis expressio fiat mentio. Iure etiam civili mi­
tiores incurrunt poenas. C. I. poen. 53. seqq.; C. G. poen. 66. seqq.
— Insuper notandum est, pueros completo septennio, non obligari
legibus humanis, nisi de materia sint suae aetati accommodata. Hinc
non obligantur lege ecclesiastici ieiunii. Tenentur vero legibus Con­
fessionis annuae, auditionis sacri, abstinentiae a carnibus, adeoque pec­
cant parentes, qui negligunt earum impletionem ex parte propriorum
filiorum. An etiam teneantur Communione paschali, controversa res
erat apud theologos. Sed eos et ad Confessionem et ad Communio­
nem teneri affirmavit S. C. de Sacram., Decr. Quam singulari 8
Aug. 1910.: « Aetas discretionis, tum ad Confessionem tum ad S. Com­
munionem, ea est in qua puer incipit ratiocinari, hoc est circa septi­
mum annum, sive supra, sive etiam infra. Ex hoc tempore incipit
obligatio satisfaciendi utrique praecepto Confessionis et Communio­
nis ». — L. 155., 1. 3. n. 270.; S. Th. 2. 2. q. 147. a. 4.; La-Croix
676.; Struggl q. 3. n. 11. 12.; Elbel 367. seqq.; E. M.

196. An clerici teneantur legibus civilibus? — R. Affirmative,
saltem indirecte, nisi iuribus adhuc vigentibus Ecclesiae repugnent; quia
et ipsi membra sunt reipublicae, et naturalis aequitas exigit, ut in his,

166

III.

DE SUBIECTO LEGIS

quae non repugnant suo statui, reliquis membris se conforment. Id
praeterea praecipit Ecclesia. Ad Rom. 13. 1., Adhuc vigentibus ; nam
attendenda sunt Concordata, nec non legitimae consuetudines. Indi­
recte ; an etiam directe teneantur, virhite ipsa legis civilis, controvertitur. — Syll. Pii IX. prop. 30. 31. 32.; La-Croix 674. 678.; Molina
de lust. tr. 2. d. 31. n. 15.; Struggl q. 3. n. 2. seq.; Elbel 275.-277.;
Laymann 1. 1. tr. 4. c. 13.; Suarez 1. 3. c. 34. n. 13. 15. 16.; Wirceburg. c. 4. a. 4. ; Wernz Ius Decr. ed. 1.* t. 1. n. 108,; Trid. s. 25.
C. 20. de R.

197. Quomodo se gerere debeant clerici, si cogantur observare ci­
vilem aliquam legem, laedentem iura Ecclesiae. — Protestatio facienda
est contra huiusmodi coactionem et legem, si secus scandalum seque­
retur; vel huiusmodi legislatores animosiores fierent contra iura Ec­
clesiae. Facta protestatione, vi cedendum est, et vis vi opponenda non
est, neque violentiae, praesertim publicae, excitandae et provocandae
sunt; quae id solum obtinent, ut plura et maiora peccata multipli­
centur, maiori dedecori et iniuriae ecclesiasticus status exponatur. In
casu dubii recurrendum ad Episcopum vel ad S. Sedem.
198. An Senatores et Deputati in Guberniis repraesentalivis obli­
dentur propriis legibus? — R. Affirmative. Ratio est, quia legislator
non est quaelibet singularis persona, sed totum Corpus morale. Idem
consequenter dicendum est de Praeside reipublicae, de Metropolitano
et Coepiscopis in provinciali synodo, de Praelato regulari et aliis ca­
pitularibus in capitulo generali, etc. — L. 31. de Legib.: Lugo Resp.
Mor. 1. 6. d. 20.

ll)9. An peregrini teneantur legibus specialibus sui territorii, vel
loci in quo versantur? — Peregrinus is dicitur, qui habens alicubi
domicilium vel quasi-domicilium aliquo venit animo non manendi per­
petuo, sed tantum subsistendi per aliquot horas, vel dies, vel ad sum­
mum pei minorem anni partem, quae usque etiam ad sex menses se
protendere potest. Peregrinus ab advena et vago distinguitur. — Adicna est, qui extra proprium originis vel prioris domicilii territorium
posuit domicilium suum, vel quasi-domicilium. Si domicilium suum
contulit, iam incola est, L. '239. de Verb. sign., et ideo incolae alii
originales sunt, alii advenae. L. 4. 5. de Incol. C. Domicilium acquirit,
vel a prima die, qui habitat alicubi, animo perpetuo manendi, et « ubi
quis larem rerumque ac fortunarum suarum summam constituit, unde
rursus non sit discessurus, si nihil inde avocet ». L. 7. C. de Incol.

III. - DE SUBIECTO LEGIS

167

Alicubi ; i. c. in paroecia vel quasi-paroecia, iure ecclesiastico; in mu­
nicipio, iure civili. Animus in foro externo praesumitur, si habitatio
sit decennalis, vel si ibi domus sit aedificata, aut maior pars bonorum
adsportata. Verum uxor mariti, filiusfamilias eius parentis, sub cuius
patria potestate est, domicilium sequitur; et qui alicubi perpetuum
aliquod munus exercet, ibi domicilium habet. L. 2. 8. 9. de Incol.
C. Quasi-domicilium vero acquirit, qui alicubir manet, vel eo adve­
niens quam primum ibidem subsistit, animo manendi per maiorem
anni partem; tales sunt famuli et scholastici, qui consequenter praeter
domicilium legale, quasi-domicilium, canonico iure inductum, habere
possunt. Quasi-domicilium quoad matrimonium amplius non attendi­
tur. Potest etiam quis ex Iure Romano duplex habere domicilium,
L. 5. et 6. Ad Municipalem et de Incolis. C. Ne. 22. seqq. expresse
statuitur neminem posse habere simul plura domicilia. — Ex Cod.
Ital. a. 16. domicilium civile personae est in loco in quo habet sedem
principalem suorum negotiorum et suorum bonorum (interessi). Re­
sidentia autem est in loco, ubi persona habitualiter commoratur ib.
— Vagus denique est, qui nullibi fixum ac determinatum domicilium
habet, sed de uno in alium locum se transfert. — Innoc. XII. C.
Speculatores; L. 156., 1 6. n. 115. par. Secunda; C. I. Dispos,
praeli m. 6. seqq., et 1. 1. a. 16. seqq.; C. G. 102. seqq.; C. H. 40.
seq.; C. A. 29.; C. B. 7.-11.; C. L. 40. seqq.
Nomine vagorum, quoad matrimonium, veniunt omnes et soli,
qui nullibi habent parochum vel Ordinarium proprium ratione domi­
cilii vel menstruae commorationis. Matrimonium vagus contrahere
potest coram quolibet parocho, etiamsi alia pars vaga non sit. Paro­
chus tamen tenetur diligentem facere inquisitionem de eorum statu
libero. Quoad vagos, extra casum necessitatis, parocho ne liceat eo­
rum matrimoniis adsistere, nisi re ad Ordinarium vel ad Sacerdotem
ab eo delegatum delata, licentiam impetraverit. Cf. v. 2. n. 1026.
Porro peregrinus non tenetur legibus sui territorii ; nam lex ter­
ritorium afficit, et ipse extra ipsum est. C. 2. de Constit. in 6.° —
Excipe leges quae personamini statum respiciunt. Personae enim ad­
haerent. Unde, qui maior aetate est in sua patria, ubique maior est.
Et sic etiam actus privatus ubique retinet suum valorem ; ideoque si
Italus vel Gallus holographum fecerit testamentum, ubicumque fece­
rit, valet; quia actus privatus est, pro quo nulla legibus publica forma
est constituta. Excipe, etiam leges locales simul et personales, ut ex
Decr. S. O. erat lex formae Tridentinae in matrimonio servandae. —
Excipe item, nisi quis fictione iuris in proprio territorio adhuc esse cen-

16S

ni. - BE SUBIECTO LEGIS

seatur. Sic. v. g., si quis extra proprium territorium rem suam ven­
deret, in eodem extantem, servare tenetur eiusdem leges in tali ven­
ditione. Sic etiam beneficiatus, qui non residet, poenas ibidem latas
contra non residentes incurrit. Ibi enim res consummari censetur, ubi
fieri debuisset; unde delinquens habetur, uti moraliter praesens ibi,
ubi sua actione nocet. — Legibus ; nam si sermo est de praeceptis,
quae personas immediate afficiunt, certum est ea obligare peregrinos,
advenas, et vagos ubicumque. Hinc sacerdos, v. g., in sua dioecesi
suspensus, particulari sententia, a muniis sacerdotalibus, nec in aliena
dioecesi missam celebrare potest. — Cf. 171. 6.°; Suarez de Legib.
1. 3. c. 32. n. 47.; E. M. de Matr. 1026.
Peregrinus tenetur quidem legibus loci, in quo moratur quoad
contractus, quoad indiciorum formam, et quoad alia necessaria ad bo­
num commune, quorum nempe violatio cederet in damnum, et iniuriam illius loci in quo versatur. Id ius commune et naturale exigit,
quo peregrini minime eximuntur. Idem quoad delicta dicendum, quia
aequum est, ut scelera ubique puniantur. Quoad alia vero, nisi scan­
dalum adsit, peregrinus particularibus loci legibus non tenetur : quia
lex non obligat nisi subditos. L·. 1. 3. n. 332. Idque probabiliter va­
let, etiamsi lex particularis vigeat simul et in isto loco, et in patria.
Etenim non tenetur legibus patriae, quia absens, neque legibus huius
loci, quia peregrinus. Porro ex C. Licet ult. de For. coinp. nemo
subditur alterius potestati, nisi ratione vel delicti, vel contractus, vel
domicilii, aut quasi-domicilii, vel ratione rei sitae in territorio, vel
demum ratione originis. L. 156. 159. — Peregrinus ; nam communis
sententia docet sufficere, quod quis quasi-domicilium contraxerit, ut
legibus loci teneatur, vel a prima die, qua illuc pervenit animo ha­
bitandi per maiorem anni partem. L. 156.; C. I. initio Dispos, etc.
a. 6. seqq. Peregrinus; idem de vago dicendum, qui non tenetur le­
gibus localibus uti peregrinus; et tenetur ut iste legibus generalibus.
Legibus; favoribus loci uti potest, nam incolis potest se accensere.
Si quis legi communi iam in sua patria satisfecerit, probabilius
non tenetur iterum satisfacere adveniens in locum, ubi ex speciali
privilegio serius urget. Neque vero tenetur quis legi satisfacere, si
antequam lex urgeat in isto territorio privilegiato ab eo discedat, et
in locum pergat, ubi tempus obligationis legis iam fuerit transactum.
Ratio 1.'est, quia non datur obligatio iterum idem praeceptum adim­
plendi, cum iam suo tempore adimpletum est. Ratio 2.‘ est, quia
extra territorium istud privilegiatum nulla amplius urget obligatio. —
Wirceburg. c. 4. a. 4.

IV. - DE OBLIGATIONE LEGIS

169

Ratione publici ordinis peregrini tenentur saepe exhibere testi­
monium sui status, et licentiam discessus ex priore domicilio vel
quasi-domicilio ; et sic etiam a sacerdotibus peregrinis celebrare vo­
lentibus missam exigitur documentum immunitatis a canonica poena
et irregularitate. Ex Decr. autem S. R. C. 3. Apr. 1821. n. 2613.,
5. Mart. 1898. n. 3895. orationes seu collectae ab Ordinario loci
imperatae etiam a regularibus, et a peregrinis sunt recitandae.

200. Nota : Locus exemptus aequiparatur loco sito extra terri­
torium. Hinc non tenetur etiam peregrinus in loco exempto a lege
communi eam adimplere. Tenetur e contra lege communi, vigente in
loco ubi est, etsi in sua patria amplius non obliget ; siquidem et ipse
subest tunc legislatori communi, et lex territorium afficit. L. 160. 161,
— Probabile est etiam et in conscientia securum, peregrinum antequam
discedat a proprio territorio non teneri audire missam ibi praeceptam,
modo perventurus sit extra locum, ubi illud urget, antequam tempus
obligationis cesset; e. g., ante meridiem, si tunc ultima missa cele­
bratur. Ratio, quia praeceptum non obligat, ut expectes. L. 157.;
Elbel 374. 375.
201. Resolves: Si in tuo territorio sit ieiunium, et eodem die
pergas ad locum ubi non est ieiunium, potes vespere coenare; immo
et mane ientare, cum ieiunium sit quid indivisibile. — Mane exsistens
in loco, ubi non est lex abstinentiae, potes carnibus vesci, etsi eodem
die reversurus sis domum, ubi est ieiunium. Domi tamen certo tene­
ris abstinere a carnibus, cum abstinentia sit quid divisibile. L. 157.;
Elbel 372.

IV. — DE OBLIGATIONE LEGIS
202. Quid legis obligatio? — Obligatione legis intelligitur ne­
cessitas quaedam moralis, exorta ab ipsa lege, ita vel aliter agendi,
ut quis agat honeste, h. e. citra omnem culpam, et poenam incur­
rendam. Exorta ab ipsa lege; haec est enim natura legis et praece­
pti, et in hoc intrinsece a consilio differt. Hinc S. Th. 1. 2. q. 96.
a. 4., speciatim loquens de lege humana, « dicendum, ait, quod le­
ges positae humanitus... si quidem iustae sint, habent vim obligandi
in foro conscientiae a lege aeterna, a qua derivantur, secundum illud
Prov. 8. 15: Per me reges regnant, et legion conditores iusta decer-

170

IV. - DE OBLIGATIONE LEGIS

mini ». — 1. Pet. 2., 13. 14.; ad Rom. 13., 1. seqq.; Wirceburg.
c. 4. a. 5.
Necesse autem non est, ut legislator legem ferens et legem pro­
mulgans explicite intendat, et explicite declaret obligationem legis.
203. An legis obligatio semper et sub gravi urgeat? — R. Ad
1?” Obligatio praecepti affirmativi est semper, sed non ad semper;
negativi vero est semper et ad semper. Nam praeceptum affirmativum
praecipit facere bonum; et licet eius vis semper maneat, et bonum
a lege praeceptum semper ac tempus statutum advenerit faciendum
sit; non omne tamen bonum omni tempore est faciendum, cum onus
importabile sit, quod homo semper agat : praeceptum vero negativum
praecipit declinare a malo, quod omni tempore vitandum est, quod
utique fieri potest. Tempus statutum ; adeoque neque ante, neque post
illud potest amplius lex impleri. Intra illud vero, si aliquod immi­
neat impedimentum, quo postea lex impleri amplius non possit, antea
profecto implenda est, e. g., si missam festo die meridie audire non
possis, teneris eam ante meridiem audire. Statuto autem tempore ela­
pso, lex adhuc implenda est, si tempus erat statutum tantum ad ur­
gendam obligationem, et non ad finiendam. L. 101.; S. Th. 1. 2.
q. 71. a. 5. ad 3., q. 76. a. 2. ad 5., 2. 2. q. 79. a. 3. ad 3.
R. Ad 2.u“ Lex obligat sub gravi vel sub levi pro legislatoris
voluntate, si tamen materia capax sit. Ratio est, quia tota obligatio
pendet a voluntate legislatoris, et proportio adesse debet inter obli­
gationem et eius materiam. Potest ergo legislator praecipere sub levi
in materia gravi, at non vice versa. L. 141. 143. — Quaenam sit
materia gravis colligi potest ex ipsa natura obiecti, fine, circumstan­
tiis. — Quaenam vero sit obligatio gravis colligi potest: l.° Ex ver­
bis ipsis legis, si magnam vim habent, ut iubemus in virtute S.ac Obedientiae, etc. 2.° Ex materia, si sit gravis, et non constet in contra­
rium de voluntate praecipientis. 3.° Ex gravitate poenae. 4.° Ex in­
terpretatione dd. vel consuetudinis. L. 144., 1. 5. n. 56. — Cum res
ergo est simpliciter levis, non peccat quis mortaliter, etsi sub mortali
superior praeceperit. L. 141. seqq.; Struggl tr. 2. q. 2. n. 24., tr. 3.
q. 2. n. 28. 29.
204. An semper obliget lex in praesumptione fundata? — Prae­
sumere est opinari; et praesumptio est rei incertae probabilis coniectura, h. e. indicium ex certis signis seu indiciis verisimiliter ortum.
Ea vel hominis, vel legis est; illa in aestimatione boni viri tota po­
sita est. et huc non pertinet: actus enim privatus est; haec legibus

IV. - DE OBLIGATIONE LEGIS

171

est introducta, et ideo sine lege expressa non est admittenda. Etenim
ipsa lex conficit vel coniicere iubet. — Legis praesumptio duplex est,
una periculi, altera facti. Periculi, cum legislator ex his quae frequenter
eveniunt animadvertens aliquid non sine periculo fieri vel omitti, prae­
cavens huiusmodi pericula, illud vetat, hoc iubet. Facti, cum pro
certo habens aliquid factum fuisse, quia sic communius fieri solet, ex
eo supposito facto, quasi revera factum fuerit, iura et obligationes
constituit. Haec, si in iure contrariam probationem recipit, iuris ; sin
minus, iuris et de iure dici solet. — Praesumptione periculi, v. g.,
nititur lex, quae vetat legere improbatae editionis libros, matrimonia
cum acatholicis contrahere; facti, quae tenet baptizatum fuisse eum,
qui natus ex parentibus christianis inter Christianos more christiano
adolevit, C. 3. in fin. de Presb. non bapt. Iuris, v. g., virum patrem
esse, quem nuptiae demonstrant ; iuris et de iure, e. g., est, qui ma­
trimonium contraxerunt in gradu prohibito, spretis denunciationibus,
impedimentum non ignorasse. C. ult. de Cland. despons. ; Trid. s. 24.
de R. M. C. 5.; Sanch. de. Matr. 1. 8. d. 25. n. 32.; de lustis 1. 3.
c. 16. n. 11. — C. 30. de Spons.
Itaque lex, quae nititur praesumptione periculi, obligat semper,
etsi periculum cesset in re praesenti. Ratio est, quia lex non cessat
quamdiu finis legis non cessaverit adaequate. — Contra, quae facti
praesumptione nititur, si factum revera non subest, in foro conscientiae
non obtigat. Inde axioma: Praesumptio cedit veritati, seu iuris tan­
tum illa sit, seu iuris et de iure. Nam etsi praesumptio iuris, et
praesumptio iuris et de iure accipiatur pro veritate, non propterea
ipsa veritas est. Quapropter, non obstante praesumptione iuris et de
iure, regularis, qui vi coactus professionem edidit, etiam post quin­
quennium ea non obligatur, debitor absolutus per sententiam indicis,
etiam postquam haec in rem indicatam transierit, debitor remanet.
At vero quamdiu non apparet manifeste praesumptionem facto falso
inniti pro veritate habetur in utroque foro. — C. I. 1349. seqq. ;
C. G. 1350. seqq.; C. H. 1249. seqq.; S. Th. 2. 2. q. 88. a. 9.;
Schmalz. 1. 2. t. 23. n. 1.; L. 100. 150. 151.; Ithur. Cas. 39. n. 25.
26., Cas. 53. n. 23. ; Wirceburg. c. 4. a. 5.
205. Resolves : Teneris post sententiam ad compensandum
damnum vere illatum ab animali tuo, licet sine tua culpa theologica.
Non teneris ad compensandum damnum, si damnum falso existime­
tur, et potes te compensare. L. 100.; C. I. 1154.
206. An semper obliget lex in fictione fundata? — A praesum-

172

IV. - DE OBLIGATIONE LEGIS

ptione differt fictio iuris, quae est assumptio falsitatis, facta ab ipso
iure ex iusta causa in casu possibili, inducens effectum iuris tanquam
veritas. Quare fictio pro rei veritate habetur; ex qua perinde, quasi
in casu vero, lex iura et obligationes constituit. Nullum ergo dubium
esse potest, quod etiam haec lex obliget. — At enim l.° fictio non
habet locum, nisi in casibus in lege expressis. Sic ius fingit testato­
rem et haeredem esse unam personam, non tamen in omnibus; ca­
nonicum infirmum esse praesentem in choro, qui quidem lucratur di­
stributiones quotidianas, non vero eas, quae solis praesentibus compe­
tunt. Id enim ius non statuit. Praescriptio item fit, non ubi persona
est, sed ubi solutio facienda est debiti, vel ubi res est, secundum
huius loci leges. Troplong della Prescrizione c. 1. n. 38. 39. 40.—
2/ Non debet plus operari fictio in casu ficto, quam veritas in casu
vero. Ideoque etsi ius fingat natum esse, qui adhuc est in utero, cum
de eius commodo agitur, si tamen deinde non vitalis prodeat, fictio
ei nihil confert. Cum fictio veritatem imitetur, versari debet in casu
possibili. — 3.° Non valet ultra id quod est expressum in lege. At­
que ideo strictam interpretationem recipit. A lege tantum enim sunt
iura et obligationes in casu. Schmalz. 1. 2. t. 23. n. 3. ; Reiffenst.
1. 1. t. 2. n. 185. Et sic., e. g., relate ad ordines recipiendos filius
fortuito alicubi natus, fictione iuris, in domicilio patris natus cense­
tur; et ab Episcopo huius loci, non ab Episcopo illius loci, in quo
vere natus est, ordines recipere potest. A. S. S. v. 28. p. 233.

207. Ad quid lex obliget? — Omnis lex primo obligat ad sui
notitiam deinde vero ad sui observationem. Nam lex observari nequit,
nisi cognoscatur. Ergo, nisi in vanum actum praecipiat, implicite sui
cognitionem etiam praecipere debet, eamque primo praecipit; siqui­
dem, sine ea, legis observantia impossibilis prorsus est. Lex ergo
violatur non solum per actum ipsi oppositum ; sed etiam per volun­
tariam eius ignorantiam. Hinc ignorantia vincibilis circa praeceptum
aliquod est peccatum, et in re gravi potest esse grave, si negligentia
fuerit notabilis. L. 148.-151. — Obligat secundo ad sui observantiam,
h. e. ad praestandum id quod lex praestare iubet; non, aliud; non enim
illud praecipit.
Cum autem obligatus ad finem ad media quoque obligetur, legis
observantia ad haec etiam adhibenda obligat, uti ad periculum aver­
tendum eam transgrediendi. Cum leges Pontificiae Officiali Commen­
tario promulgentur, obligatio consequenter est praedictum Commen­
tarium sibi procurandi ad eas leges cognoscendas. Ad media tamen

IV. - DE OBLIGATIONE LEGIS

173

non obligat nisi ordinaria: lex enim pro casibus communiter contin­
gentibus, et non raris, constituitur. Consequenter lex obligat, ne quis
in eius fraudem agat. Agere in fraudem legis est verba legis am­
plecti, et contra legis nili voluntatem; R. I. in 6.° Idcirco contra
legem facit ; qui id facit quod lex prohibet, vel id omittit quod lex
praecipit. In fraudem vero legis agit, ubi quod fieri noluit, fieri ta­
men non vetuit, id fit, vel omittitur id quod lex fieri voluit, fieri
tamen expressis verbis non praecepit. L. 29. 30.
de Lcgib. Quare
ad agendum in fraudem legis opus est, ut lex illud implicite saltem
praecipiat vel prohibeat. Secus enim utitur quis iure suo. Hinc in
fraudem legis agit nobilis vir, qui ne ieiunet vacat operibus servi­
libus; minime vero vinum bibendo, licet aliquo modo nutriat, et ne
famem ipse patiatur.
Quoad autem ipsam legis observantiam, notandum est, quod mi­
nimum pro nihilo reputatur, e. g., si in recitatione officii, in auditione
missae modicum quid omittatur, si minor in contrahendo modice lae­
datur, etc. ; exceptis illis quae natura, aut iure, aut hominis voluntate
definita sunt, siquidem in his morali aestimationi locus non est, v. g.,
si novitius professionem emittat penultima vel ultima 16.1 anni aeta­
tis die, nullam emittit professionem, S. Th. 2. 2. q. 66. a. 6. ad 3.

208. Nota : Contra legem peccatur non solum actione, nempe
commissione, vel omissione, faciendo vel non faciendo ea quae lege
prohibentur, vel praecipiuntur, verum etiam simplici desiderio, sine
exsecutione rei, simplici delectatione morosa, seu voluntaria compla­
centia, sine desiderio, vel e contra voluntaria tristitia. Hinc contra
legem peccat etiam, qui ea quae facienda sunt vel erant contemnit,
vituperat, exprobrat: quod perinde est ac contemnere, vituperare,
exprobrare legem, quae illa praecipit; aut e contrario ea quae non
sunt vel erant facienda probat, laudat, iactat; sive ipsemet, sive alius
legem fuerit transgressus. Facile autem exprobratione seu iactantia
scandalum etiam adesse potest; siquidem facile haec aliis incitamen­
tum, vel oblectationem praestant. Excipe, si non rem ipsam malam
quis laudet, sed modum novum, callidum, strenuum, quo res perfecta
fuit: hoc enim naturale quoddam bonum est, dummodo tamen absit
periculum delectationis rei malae et scandali. — Lugo de Poenit. d.
16. n. 266. 273.; S. Th. 2. 2. q. 186. a. 9. ad 3.
Contemptus formalis legis, quo quis expresse contemnit legem,
vel cius auctorem, qua superior est, renuens subiici eius ordinationi,
semper per se loquendo, mortale est. Contemptus enim auctoritatis

174

IV. - DE OBLIGATIONE LEGIS

est. Hinc grave non est: l.° Si contemnatur res ipsa praccUpta, qua­
tenus parvi fiat. 2.° Si contemnatur superior, non qua superior, sed
quatenus singularis persona contemptibilis, quia, v. g., imprudens,
vilis, idiota, rudis, indocta. Esset tamen hoc adhuc mortale, si tale
iudicium, quod sic eflbrmatur de persona illa, esset graviter temera­
rium, ut patet. 3.° Si actus quo praeceptum, vel superior contemnitur
perfectus non sit ratione advertendae et deliberationis, ut saepe con­
tingit. Hinc aiunt Lessius, Sanchez, etc. raro contingere peccatum
mortale ratione contemptus. Contemptus vero materialis, quo quis
legem violat, ut suis indulgeat cupiditatibus, est mortalis vel venialis
pro modo materiae. — L. 142. ; S. Th. 1. c.
209. An lex quaelibet velet sese exponere occasioni eam transgre­
diendi? — Lex, quae aliquid praecipit vel prohibet, praecipit quoque
implicite vitare occasiones proximas, et prohibet sese exponere occa­
sionibus proximis transgrediendae legis. Ratio, quia secus iam lex
frustranea prorsus esset. Si enim non obligat ad media, neque ad finem
obligat. — Quare, qui has quaerit occasiones, vel illis voluntarie sese
exponit, vel in illis permanet, nulla excusante causa, peccat contra
legem et virtutem, de qua agatur; contra fidem, castitatem, pieta­
tem etc., et praeterea peccat contra sui caritatem ratione spiritualis
sui damni, quod voluntarie subit.
Porro, in re praesenti, occasio dicitur quidquid legis transgre­
diendae periculum nobis exterius praebet. Exterius, quia ipsa naturae
fragilitas, interiores passiones, et intrinseci habitus, licet periculum
prae se ferant, occasionem minime constituunt. Periculum latius patet
quam occasio, et est quidquid ad peccandum nos inducere possit, sive
sit ab extrinseco sive ab intrinseco. Periculum longe gravius est quando
occasio praesens seu in esse est, quam absens seu non in esse, ut si
mulier doini sit, vel foris. Legis transgrediendae, adeoque consentiendi
peccato, et non merae tentationis. Proxima autem occasio ea est, in
qua homo constitutus, ut plurimum peccat, sive id verificetur quoad
omnes, qui in iisdem circumstantiis reperiantur, ex ipsa rei natura,
sive verificetur tantum quoad talem personam, attentis eius peculia­
ribus circumstantiis. Occasio vero est remota, si homo in ea consti­
tutus ut plurimum non peccat; et hanc vitare non tenemur, siquidem
impossibilis res esset. Inter occasionem proximam et remotam varii,
ut patet, dantur gradus. Periculum enim peccandi potest esse moraliter certum et probabile, magis vel minus probabile. Ut plurimum;
adeoque m illa moralis est peccandi certitudo; in hac nulla solida
peccandi probabilitas.

IV.

DE OBLIGATIONE LEGIS

175

Si occasio proxima sit simpliciter necessaria, quae nempe remo­
veri non possit, debet quis eam remotam efficere, adhibitis convenien­
tibus mediis, oratione, sacramentorum frequentia, sensuum custo­
dia, etc. Si vero sit moraliter necessaria, i. e. quae sine gravi detri­
mento auferri non possit, illicitum non est in ea versari ex iusta et
proportionata causa ; dummodo tamen, certo moraliter, non praevidea­
tur consensus in peccatum, quod facile removeri potest, sese praemu­
niendo sensuum custodia, orationibus, piis operibus, in maius Dei
auxilium fidendo. Occasio sic ex proxima evadit remota. Certo mo­
raliter; quid si tantum probabiliter? Et si probabiliter consensus prae­
videatur, illicitum est; nam peccatum est certe vitandum, uti certe
vitanda aeterna damnatio. Non desunt, qui gravem non agnoscunt,
in casu, obligationem, quia seclusa morali peccandi certitudine, non
eligit peccatum. Sed hoc nihil est, nam cum voluntas tunc eligat
saltem probabile peccatum formale, est voluntas ad utrumque saltem
aeque affecta, adeoque mala, et graviter peccaminosa. — L. 1. 5.
n. 63., 1. 6. n. 452.-456.

210. An lex se extendat ad actus praeteritos? — R. Negative
quoad culpam. Culpa enim et peccatum haberi non potuit, ubi non
erat lex. — R. Negative item quoad poenam. Poena enim locum non
habet, ubi nullum est peccatum; quia in peccati vindictam est. —
R. Negative pariter quoad valorem actus praeteriti. Actus enim, qui
fuit validus non potest fieri invalidus pro eodem illo tempore, licet
invalidus in posterum declarari possit. — R. Negative etiam quoad
effectus illius actus, per se et communiter loquendo, et quoad tempus
item praeteritum. Ratio, quia magna inde sequeretur societatis per­
turbatio. Per se et communiter loquendo, quia in casu particulari, in
quo hoc non esset nocivum, sed e contrario valde utile; potest legis­
lator attingere tales effectus, si ipsius subsint potestati, uti, e. g.,
cum dispensatio datur matrimonii invalidi ob impedimentum dirimens,
quae dicitur in radice. Proles enim legitima habetur et haereditati
succedit, perinde ac si legitima semper fuerit. Et quoad tempus idem
praeteritum: nam nulla difficultas est, quod legislator pro praeterito
actu, et pro delicto etiam praeterito inducere possit, pro tempore
futuro, quandam inhabilitatem, e. g., ad ordines recipiendos, ad ma­
trimonium contrahendum, etc., quae quidem non erit poena peccati,
sed mera privatio ob defectum conditionis requisitae. — C. Cogno­
scentes 2., C. Quoniam ult. de Const.; Clem. Dispendiosam 2. de In­
diciis, Clem. Ex frequentibus 1. § ult. de Sent, exc.; L. 7. de Legib.,

176

IV. - DE OBLIGATIONE LEGIS

C. ; C. I. Disp. etc. initio a. 2.; C. H. 3.; Suarez de Legib. 1. 3.
c. 14.
211. An lex velet etiam fieri alteri auctorem eam transgredien­
di' — Si quis causa sit} cur alter legem transgrediatur, contra ean­
dem legem et virtutem peccat, e. g., contra religionem, iustitiam,
castitatem, etc. Ratio est, quia, quod quis per alium facit per se ipsum
facere censetur. Quare, ut ipse executor, ita qui cogit, qui mandat,
qui consulit legem transgredi, reus transgressionis legis evadit. — Si
quis vero alteri tantum sit occasio legem transgrediendi, e. g., suo
exemplo, idque directe intendat, contra eandem legem eandemque
virtutem pariter peccat: siquidem lex quaelibet hoc etiam praecipit,
ne quis velit, eam sive a se sive ab alio violari. Directe intendat ;
nam si tantum praevideat, an etiam tunc contra eandem legem et
virtutem quis agat, controvertitur. Alii affirmant, quia revera et de
facto alium inducit ad transgrediendam legem, et huius transgressio­
nis causa est, licet causa per accidens. Alii probabilius negant, quia,
si tenetur quis abstinere ab opere suo, ne alius peccet, id tantum ad
caritatem pertinet, adeoque contra caritatem quidem peccat, sed non
etiam contra eam legem et virtutem, quam ea lex attingat. — Cf. 424.

212. An lex velet etiam alteri cooperari in eiusdem legis trans­
gressione? — Evidens res est, quod si non licet esse alteri causam
legis transgrediendae, inulto magis illicitum est alleri esse cooperato­
rem in praedicta legis transgressione. Cooperatio est operari simul,
quare locum non habet nisi in exteriori tantum legis transgressione,
quae consequenter constat intentione peccandi et opere ipso peccati.
Cooperari utrique cooperationem constituit formalem, eaque illicita
prorsus est, ut illicitum velle agere et agere contra legem. Cooperari
lanium operi exteriori cooperationem mere materialem suppeditat. Haec
si opere malo praestetur, mala est, v. g„ si quis furi cooperetur,
fores effringendo. Si praestetur opere bono, vel saltem indifferenti,
licita est, nisi aut officio aut caritate prohibeatur. Officio, e. g. patris,
iudicis, ministri sacramentorum, etc. Carilatc, nempe ad impediendum
proximi peccatum, si fieri possit. Si enim alter, absque alterius coo­
peratione, peccatum sit adhuc perfecturus, nulla esse potest obligatio
ab ea cooperatione abstinendi, cum ea nihil revera in peccatum al­
terius influat, et vix cooperatio dici possit. Secluso autem debito
offeu et caritatis, cum quis, ea materiali cooperatione, neque inten­
tione neque opere peccet, nulla quidem adest ratio, unde eius malitia
deprehendi possit. Quare nihil tunc interest, utrum sit remota vel

177

IV. - DE OBLIGATIONE LEGIS

proxima. Ac proprius loquendo potius permissio, quam cooperatio est.
Et sic licet matrimonium contrahere cum eo, qui est in statu pec­
cati mortalis, et licet coniugi debitum reddere coniugi castitatis voto
obstricto. — Cf. 419.
213. Quomodo lex sit observanda, ciusque obligationi satisfiat?
— Ad satisfaciendum obligationi humanae legis requiritur et sufficit :
l.° Facere opus praeceptum quoad eius substantiam, eiusque faciendi
intentionem habere. 2.° Opus prohibitum simpliciter omittere, neque
habere contrariam voluntatem. Et sic, satisfacit quis praecepto absti­
nendi ab operibus servilibus, si reapse ab ipsis abstineat, licet nihil
de praecepto cogitet. Prob. l.a p. Nam lex praecipiens, per se et
generatim, imperat tantum actus substantiam, non etiam modum; im­
perat tamen non actum quemcumque, sed humanum. Prob. 2.a p.
Nam lex aliquid prohibens non plus intendit quam operis omissionem.
Ergo non requirit etiam intentionem, ut lex praecipiens, excepto casu,
quod aliquid dare praecipiat, v. g. decimas. Satisfecisti enim, quamvis
non mentis compos dederis, vel alius pro te dederit; cum lex, non
videatur amplius praecipere quam externam et realem illam actionem.
Attamen qui omnino inscius omittit id quod lege prohibetur, potius
legem non transgredi quam observare videtur. Idemque dicendum
est. si quis omnino inscius facit id quod lex praecipit faciendum,
e. g. si sit praeceptum in Monasterio servandi silentium per totam
diem, et per totam diem tu dormias. — S. Th. 1. 2. q. 100. a. 9.;
Caietan. in h. 1.; Struggl q. 2. n. 13. 14.; Suarez de Leg. 1. 2. c. 10.
n. 11-14., 1. 3. c. 29.; La-Croix 1. 1. n. 115.
Non etiam modum : nam regulariter legislatores actum praecipientes
non praecipiunt etiam finem legis intendere, quia etiam sine hac finis
intentione, et per solum actum praeceptum ille finis obtinetur. Lex
tamen naturalis obligat etiam ad modum virtutis, ut nempe quis
bonum agat et propter honestum motivum, seu propter honestatem
eiusdem boni. Et sic lex humana praecipit ut reddas debitum ; si
reddis illud, licet ex mala intentione, legem implesti. Sed lex naturalis
praecipit ut reddas debitum ratione iustitiae servandae. Miles in bello
pugnat contra hostes, eos occidit, sed ex odio et ob privatam vin­
dictam, servat is legem humanam; sed non divinam et naturalem,
quae hoc vel illud praecipit, tanquam honestum quid faciendum, non­
nisi ratione suae intrinsecae honestatis. Modus actus ex S. Thoma,
secundum Aristotelem, triplex est, id est primo quod quis agat, prae­
ceptum implendo ex operis cognitione; secundo quod quis agat ex
Bucceronî. Z//s/. theol. moralis 1.

12

178

IV. - DE OBLIGATIONE LEGIS

voluntate et intentione boni propter ipsam actus honestatem ; tertio,
ut quis firmiter et immobiliter operetur. Primus et alter modus na­
turali lege praecipitur; quae praecipit simpliciter bonum; et bonum
est ex integra causa. Non sufficit ergo velle materialiter bonum ; sed
opus est illud velle et intendere. Positiva vero et humana lege prae­
cipitur primus modus; nam etiam lex positiva humana non praecipit,
nisi actum humanum ; actibus humanis leges tantum dantur, non
actibus etiam hominis. Insuper obligatio legis est moralis quaedam ne­
cessitas, cui consequenter non poterit proprie satisfieri, nisi morali
impletione praecepti. Materiali tantum iinpletione rei praeceptae quis
legem non transgreditur; sed eam impleri proprie dici non potest.
Ad hanc formalem legis impletionem, ut patet, requiritur omnino co­
gnitio, voluntas, libertas. Et ille primus modus ingreditur substantiam
ipsam actus humani. Alter modus quod quis agat ex voluntate et in­
tentione ipsius honestatis, regulariter non praecipitur humana lege.
Nam, ut ait S. Th. 1. 2. q. 100. a. 9., « Praeceptum legis habet
vim coactivam ; illud ergo directe cadit sub praecepto legis, ad quod
lex cogit. Coactio autem legis est per metum poenae. Nam illud
proprie cadit sub praecepto legis, pro quo poena legis infligitur.
Ad instituendam autem poenam aliter se habet lex divina, et aliter
lex humana. Non enim poena legis infligitur, nisi pro illis, de quibus
legislator habet indicare; quia ex iudicio lex punit. Homo autem,
qui est legis lator humanae, non habet indicare nisi de exterioribus
actibus ». Tertius vero modus neque a lege divina, neque a lege
humana praecipitur. Nam illa firmitas ad habitum pertinet; ita neutra
lege praecipitur iste virtutis modus, qui finis praecepti est, nempe
virtuosum facere. — Wirceburg. c. 1. a. 7.
214. Resolves: Obligationi satisfacis, si diversa praecepta di­
versis actibus, eodem tamen tempore adimpleas, dummodo unum prae­
ceptum aliud non impediat; ut audire sacrum et officium simul re­
citare. Obligationi vero non satisfacis, si diversa praecepta unico actu
adimpleas, cum ea in diversam materiam cadant ; secus vero, si in
eadem. Et sic, si Caio debeas centum ex mutuo, centum ex emptione,
non satisfacis centum tantummodo reddendo, quia duae istae obliga­
tiones in diversam cadunt materiam. Si vero eidem Caio debes cen­
tum ex furto, quae voveas restituere, et ad quae restituenda obligavit
te confessarius, centum tantum reddendo tribus istis obligationibus
satisfacis, nempe iustitiae. voti et praecepti, cum eandem respiciant
materiam sic etiam subdiaconus beneficiatus una horarum canonica-

IV. - DE OBLIGATIONE LEGIS

179

rum recitatione duplici oneri satisfacit ordinis et beneficii, in eandem
enim cadunt materiam. — L. 100.; Struggl q. 2. n. 15.
Satisfacis obligationi, licet non habeas intentionem implendi prae­
ceptum, seu agendi ex motivo formalis obedientiae, neque habeas in­
tentionem implendi finem praecepti, neque agas ex motivo caritatis,
vel in statu gratiae, vel careas fide; nisi ipse finis praecepti, vel ca­
ritatis actus, vel status gratiae, vel ipsa fides praecipiatur. Omnium
ratio est, quia lex regulariter non nisi opus praestandum praecipit.
Ac, si aliquando lex eius etiam extrinsecum finem praecipiat, e. g.
missam celebrare pro defuncti suffragio, ille qui ideo rem sponte
praestat, quia praeceptam, implicite saltem illum etiam finem intendit.
— Satisfacis etiam, licet opus praeceptum intendens et faciens, ex­
presse simul intendas non satisfacere, e. g. si missam audias, inten­
dens non satisfacere praecepto, etsi, si missa sit ultima, vel, si non
sit ultima et intendas non audire aliam, pecces contra aliud prae­
ceptum, quo quis tenetur subiici legislatori. — Denique satisfacis, licet
praeceptum adimplendo pecces ex extrinscca circumstantia, e. g. si
missam audiens cogitationibus vanae gloriae, vel luxuriae occuparis.
Ex extrinscca circumstantia ; nam, cum lex non nisi honesta prae­
cipiat, si ipsamet substantia actus intrinsece mala sit, legi minime
satisfacis.
Obligationi non satisfacit, qui prorsus coactus, ebrius, dormiens,
praeceptum implet, vel sola intentione aliud peragendi, e. g. si legis
horas sola intentione addiscendi, vel pergas ad sacrum dumtaxat ut
expectes amicum, oculos pascas, cum alio colloquaris. Si vero prae­
ceptum imples ex metu, satisfacis; esto non sis illud facturus, si metus
abesset, ct pecces tunc ex ista perversa voluntate. — S. Th. 1. 2.
q. 89. a. 5., q. 100. a. 9. ad 2. 10., 2. 2. q. 10. a. 4.; L. 162.-165.;
Struggl q. 2. n. 17. ; E. M.

215. Nota : Non satisfacit, qui opus voti vel iuramcnti ponit
intendendo expresse non satisfacere ; quia a promittentis voluntate pen­
det, ut talis obligatio maneat. Obligatio autem parendi legi provenit
a legislatoris voluntate, ideoque non extenditur ultra eius intentionem,
i. e. ultra substantiam operis praecepti. Intendendo expresse, nam in
his etiam, quae a propria voluntate procedunt, operans satisfaceret,
si mere negative satisfaciendi intentionem non haberet, puta, quia
immemor obligationis susceptae, modo tamen quod agit pro alia re
non applicet. Quilibet enim ex generali intentione prius intendit de­
bito satisfacere, quam iis, quae sibi libera voluntate imposuit. Et hoc

180

IV.

DE OBLIGATIONE LEGIS

valet etiam de sacramental! satisfactione, si nempe agat opus a confessario impositum, non tamen intendens poenitentiam implere. —
L. 30. 163., 1. 3. n. 700.
216. Quandonam cesset legis obligatio? — Obligatio tripliciter
cessare potest, vel ex parte subditi, vel ex parte superioris, vel ex
parte ipsius legis.
Ex parte subditi cessare potest : 1.° Simpliciter, per causas exi­
mentes, quae totaliter eum subtrahunt dominio legis, puta si quis ex­
tra locum, quem lex afficit, se recipiat. 2.° Secundum quid, per causas
impedientes, quae subditum sub lege remanentem ab eius impletione
impediunt seu excusant. Hae causae ad ignorantiam invincibilem, ad
metum, et impotentiam reducuntur.
Ignorantia, si sit invincibilis, excusat ; quia nemo peccat, nisi actu
voluntario; hic autem cognitionem praesupponit. Si autem sit vinci­
bilis et culpabilis non excusat ; qualis est, cum poteras et tenebaris
scire, aut discere, et in mentem veniebat dubitare, nec studuisti intelligere. L. 168. 170. seqq. Cf. hic 50. 51.
Metus, nempe metus gravis, saepe excusat, cum inde legis
observatio in grave cedat incommodum. Et sic, metus mortis, e. g.,
saepe non tantum excusat a praecepto positivo, tam humano quam
divino; sed quandoque etiam ab affirmativo naturali. Unde non tene­
tur quis cum periculo vitae integre confiteri, servare depositum, im­
plere votum, etc. L. 175. Cf. hic 62. 63.
Impotentia, etiam moralis, excusat. Etenim, si obiectum legis, in
se spectatum adeo difficile et grave non est, sed ex circumstantiis
particularibus tale fiat, iam non est illa obligatio, quam intendit legislator
imponere, cum illud obiectum notabiliter sit immutatum. Et sic David
panes propositionis comedit, laicis prohibitos, in gravis mali subeundi
periculo. 1. Reg, 21.; Matth. 12., 3. 4. Grave autem incommodum
et damnum gravitati legis debet esset proportionatum, ut legitime
ab ea excuset. Cum ad impossibile nemo teneatur, postquam quis
ad legem implendam factus sit impotens, excusatur, quamvis pecca­
verit causam ponendo, v. g., si quis bona sua dilapidaverit, et deinde
debita solvere non possit. L. 176. Cf. hic 64. 65. 66. 171.
Ex parte superions cessare potest: l.° Per dispensationem, quae
est legitima relaxatio legis in casu particulari. 2.° Per privilegium,
quod est gratia constans et permanens contra vel praeter legem
communem a superiore concessa.
Ex parte ipsius legis cessare etiam potest lex. Etenim « con-

IV. - DE OBLIGATIONE LEGIS

181

tingit multoties quod aliquid observari communi saluti, est utile, ut
in pluribus, tamen in aliquibus casibus est maxime nocivum. Quia
igitur legislator non potest omnes singulares casus intueri, proponit
legem secundum ea quae in pluribus accidunt, ferens intentionem
suam ad communem utilitatem. Unde, si emergat casus, in quo
observatio talis legis sit damnosa communi saluti, non est observan da... Sed tamen hoc est observandum, quod si observatio legis
secundum verba non habet subitum periculum, cui oporteat statim
occurri, non pertinet ad quemlibet, ut interpretetur quid sit utile et
quid inutile civitati ; sed hoc solum pertinet ad Principes, qui pro­
pter huiusmodi casus habent auctoritatem in legibus dispensandi. Si
vero sit subitum periculum, non patiens tantam moram ut ad supe­
riorem recurri possit, ipsa necessitas dispensationem habet annexam,
quia necessitas non subditur legi ». S. Th. 1. 2. q. 96. a. 6. Cf.
hic 179.

217. An teneatur ad partem, qui ad totum est impotens? — Si
praeceptum tale sit, ut commode possit aut soleat dividi, atque in
eius parte salvetur ratio, seu finis praecepti, tunc qui non potest ser­
vare totum, debet servare partem, quam potest. Unde, qui non potest
legere omnes horas, debet dicere eas, quas potest, quia dividuae sunt.
Si vero non salvetur ratio praecepti in parte, neque id commode
possit aut soleat fieri, tunc qui non potest' totum, hoc est tantum,
quo moraliter censeatur integrum praeceptum, is non tenetur ad par­
tem. Quare obligatus visitare limina Apostolorum Romae, sciens se
eo pervenire non posse, non tenetur ingredi iter; quia nec finis nec
ratio praecepti salvatur. Quae omnia aestimanda sunt l.° ex inten­
tione legislatoris; 2.° ex ratione, fine et materia legis; 3.° ex indicio
prudentum; 4* ex communi usu. — L. 176. 177.
218. Nota : Si quis impotens ad totum, dubius sit, an potens
sit ad partem, ab hac etiam saepe excusatur, « sicut, v. g., in infir­
mis, in quibus vix, aut ne vix determinari potest, quid possunt,
usquequo possunt, et non ultra. Unde, si dum non possunt totam
legem implere, tenerentur ad partem, foret locus gravissimis scrupu­
lis, et continua esset perplexitas in determinanda parte, ad quam
tenerentur. Et ideo iure praesumitur de mente aequi legislatoris, quod
non velit in similibus casibus obligare ad partem : ita graves theo­
logi ». Billuart de Leg. diss. 4. a. 7.
219. An cesset obligatio, cui tempore determinato non fuerit satis­
factum ? — R. Affirmative, si determinatio temporis facta fuerit ad

182

IV. - DE OBLIGATIONE LEGIS

finiendam obligationem. Et sic, qui missam audire omisit die domi­
nica, eam audire amplius non debet aliis hebdomadae diebus. —
R. Negative, si ea determinatio facta fuerit ad urgendam obligatio­
nem. Unde ille, qui die per contractum constituta debitum non sol­
vit, illud adhuc solvere tenetur.
Lege hic et nunc urgente, si impedimentum praevideatur deinde,
ei prius est satisfaciendum; et sic, si quis vespere recitare non pos­
set vesperas et completorium, tenetur mane eas recitare ; mane enim
iam urget substantia illius praecepti, unde etiam, sine vespertino
impedimento, posset mane ex iusta aliqua causa illas horas recitare et
satisfacere praecepto.

220. An liceat apponere causas a lege eximentes ? — Licet
semper apponere causas eximentes, et probabilius etiam directe et
proxime. — Causae deobligantes a lege dicuntur apponi directe, cum
agentem movet finis sese legis obligationi subtrahendi ; indirecte, si
alia causa, praeviso tamen legis servandae impedimento. Hae causae
sunt proximae vel remotae, prout lex urgeat brevi, vel post notabile
tempus. Iam vero lex, per se loquendo, non facit, ut aliquis sibi sub­
ditus sit, ut subditus maneat, sed eum, qui subditus iam est et manet,
ad sui observationem obligat. Ergo, si actione aliunde licita te sub­
trahas eius dominio, uteris iure tuo, neque agis in fraudem legis.
Per se loquendo, quia potest lex hoc etiam praecipere, ne adeas,
e. g., locum liberum, et eius vim effugias, ut in casibus reservatis,
et in matrimonio clandestine contrahendo contra legem Trid. Clem. X.
C. Superna 21. lun. 1670.; Urban. VIII. ad Archiep. Colon. 1627.
Post Decr. tamen Ne temere de Sponsalibus et de matrimonio, illi
qui in fraudem legis se conferunt in regionem, a qua parochus vel
Ordinarius, vel alius competens sacerdos absit, ad matrimonium con­
trahendum, valide contrahunt. S. C. de Sacram. 12. Mart. 1910. —
152. 157.; Struggl q. 3. n. 20.; Elbel 370.-372.
221. An liceat apponere causas legis observantiam impedientes ?
Non licet directe apponere causas impedientes sive proximas, sive
remotas. Immo, ne indirecte quidem causas proxime impedientes ap­
ponere licet, nisi proportionata adsit necessitas. Licet vero, etiam
sine ratione, indirecte apponere causas remote impedientes. — Prob. 1?
p. Nam omnis lex implicite obligat, ne quid data opera fiat, ut lex
eludatur, vel, quod idem est, omnis lex prohibet, ne quis in frau­
dem eiusdem legis operetur. secus enim lex quoad obligationem impo­
nendam fere irrita esset. L. 29. 30. de Legib.; !.. 5. e. t. C.; L. 152.

IV.

DE OBLIGATIONE LEGIS

183

1. 3. η. 1045.; S. Th. 4. D. 15. q. 3. a. 4., q. 1. ad 1.; Sanch. Con. 1. 5.
c. 1. d. 7. n. 11. — Prob. 2.a p. Quia lex proxime urgens proxime
ligat voluntatem ad adhibenda media, ex ipsa natura rei necessaria
et ordinaria, ne ipsa absque sufficienti ratione violetur, adeoque ad
impedimenta non iniicienda. Secus enim frustraneus omnino est
legislatoris actus, quo subditos obligare intendit. S. Th. 2. 2. q. 147.
a. 4. ad 3. Ratio vero exceptionis est, quia ex una parte adest suf­
ficiens ratio impedimenti apponendi, ex alia parte non observatio
legis praeter agentis intentionem est. — Prob. 3/ p. Quia neque
lex divina positiva neque humana obligant generatim cum incommodo
valde gravi. At esset onus nimis grave, si quisque multo ante obli­
gationem legis ad omnia opera cum illa obligatione insociabilia de­
relinquenda, tempusque obligationis exspectandum, adstringeretur. Ra­
tio haec, qua thesis probatur, optima norma esse potest diiudicandi
in dubio, an causa sit tantum remote impediens, si eius nempe omis­
sio grave afferat incommodum. Verum hic notandum generatim est,
quod non semper idem incommodum, quod revera grave est respectu
unius praecepti, tale etiam erit respectu omnis praecepti ; cum non
eadem sit omnium praeceptorum gravitas. Hinc incommodum illud
grave non solum absolute et in se ipso, verum etiam respective et
relate ad praeceptum, de quo agatur, diiudicandum est. — L. 152.;
S. Th. 1. 2. q. 152.; Ithur. Cas. 32.; Sanch. in Dec. 1. 1. c. 15. n. 4.;
Suarez de Pecc. d. 3. s. 4. n. 10.

222. Resolves : Peccat qui die ieiunii laborem, licet honestum,
assumit, ut excusetur a ieiunio ; quamvis is, postquam graviter est
defatigatus, etiam malo isto fine, ad ieiunium amplius, non teneatur.
L. 1. 3. n. 1022. Minime vero peccat, qui pridie ieiunii diem ve­
nando consumit, praevidens fore, ut per lassitudinem sibi non liceat
ieiunare. — Peccat qui, sine iusta causa, eodem die festo aut una
alterave hora ante illum, iter ingreditur, praevidens fore ut sacrum
audire non possit. Non peccat vero, si id faciat die anteriori. Gur.
Ball. 111.; Del Vecchio 161. Sed hoc non admittit S. Alph. 1. 3.
n. 301., negans « posse aliquem proficisci in sabbato ad venandum
in nemore longinquo, licet in dominica ibi non possit audire missam ».
« Excommunicatus vel interdictus non peccat omittendo missam,
et sic pariter incarceratus, etiamsi negligant absolutionem vel liber­
tatem. quia isti non obligantur auferre impedimenta remota », seu
extrinseca. L. 1. 3. n. 825., 1. 1. n. 152., 1. 7. n. 161. « Secus ta­
men dicunt quoad annuam Confessionem et Communionem, cum hoc

184

V. - DE LEGE IRRITANTE ET POENALI

■

sit unum ex praeceptis divinis, erga quae tenemur tollere impedi­
menta ». L. 161., 1. 6. n. 299. Excommunicatio et interdictum relate
ad Confessionem et Communionem, impedimenta extrinseca non sunt,
sed intrinseca, adeoque procurandum est ut auferantur. « Censent
vero Tamb. et Viva carcere detentos non teneri ad quaerendam
libertatem, ut communicent ». L. 1. 6. n. 299.; Ithur. Cas. 3. n. 7.

V. - DE LEGE IRRITANTE ET POENALI

223. Quaenam sil natura legis irritantis ; et quotuplex ipsa sit?
— lure naturali nulla lex irritans est ; sed iure naturali actus validus
vel nullus seu irritus est, ratione defectus substantialis elementi. Ele­
menta humani actus nonnisi duo sunt, consensus et obiectum. Si desit
consensus, actus nullus est, ut ficta promissio, quae promissio non
est. Si item desit obiectum actus nullus est, ut venditio-emptio gem­
mae pretiosae, quae nonnisi vitrum est. Si tandem obiectum illegiti­
mum et turpe sit, ut latronum societas, actus item nullus seu potius
irritus est, cum ille actus nullum possit producere moralis obligatio­
nis effectum.
Lex irritans, illa lex proprie est, quae actum aliquem, naturali
iure de se validum ad suum producendum effectum, irritum et nul­
lius roboris esse praecipit. Lex naturae nihil ulterius videtur utique
exigere ad actus alicuius validitatem, praeter ea quae actui sunt sub­
stantialia, consensus nempe et congruum obiectum, si abstracte, sine
suis circumstantiis res consideretur. Sed ipsa lex naturae exigit, ut,
habita ratione circumstantiarum, omnia ita in concreto peragantur, ut
ad bonum commune conducant. Determinatio autem eorum, quae
conferunt ad commune bonum, ex ipsa naturae lege, ad illum per­
tinet, qui curam habet communitatis. Quare eadem naturae lex exigit,
ut habeantur tamquam invalidi illi actus, quos publica potestas tales
declarat.
Ahae autem sunt leges, quae actum irritum esse iubent ipso
iure, pleno iure : aliae rescissioni tantum obnoxium reddunt. C. G.
1117. 1118. 1125. 1644. 1648. Illae primario et directe ad publi­
cum bonum spectant, ut quae statuunt essentiales contractum condi­
tiones, C 1. 1104. 1119,; C. G. 1108. 1131.; essentiales conditiones pro­
fessionis religiosae, aetatis, novitiatus, votorum simplicium,Cone. Trid.,
Pms IX., etc.; istae vero directe et primario spectant ad privatum bonum,

V. - DE LEGE IRRITANTE ET POENALI

185

ut quae minoribus, uxoribus, interdictis restitutionem in integrum con­
cedunt, C. I. 1300. seqq.; C. G. 1304. seqq.; Gousset in a. 1304.
In istis officium iudicis requiritur, si nempe ille, in cuius favorem
leges inductae fuerint, velit earum beneficio uti. In illis vero opus
non est iudicis sententia, nisi aditalis rescissio cum rescindibilitate
confundatur. Neque valet dicere, quod nulli privato licet sibi ius di­
cere. Utique in foro externo ; minime vero in foro interno propriae
conscientiae, ubi manifeste constet de veritate. Ex C. B. 142. cum
actus rescindibilis arguitur nullitatis considerari debet uti nullus ab
origine. Res nempe redeunt in pristinum statum. — Actus rescissio
induci potest etiam in odium alicuius criminis ut impedimenta ma­
trimonii, criminis, nullitas collationis simoniacae beneficii, etc. In tali
casu videndum est, utrum nullitas actus sit primario et directe ra­
tione sui inducta ob commune bonum, vel in poenam criminis. In
primo enim casu lex est, simpliciter, vel saltem primario irritans, in
altero vero est primario poenalis, et naturam induit legis poenalis ;
siquidem accessorium sequitur principale. Suarez de Legibus I. 5.
c. 19. n. 5., c. 21. n. 2. seqq.
Si lege ipsa actus rescissio non constituatur, nequit iudex eam
sua sententia inducere. Iudicis enim est secundum leges indicare, non
leges condere. C. Ad Apostolicam 16. De Regul.
Actus lege irritantur, vel quia ipsi actus a lege prohibentur ;
vel quia persona a lege declaratur inhabilis ; vel quia factus sine
forma constituta ab eadem lege. — Si lex actum prohibet et simul
irritat, lex est simul prohibens et irritans, et vim obtinet simul in
foro externo et interno, uti e. g. renuntiatio haereditatis nondum
apertae, C. I. 1118.; C. G. 1130., renuntiatio prescriptioni nondum
peractae, C. I. 2107 ; C. G. 2220., simoniaca beneficii collatio, Pius IV.
C. Romanum Pontificem. 17. Oct. 1564.; S. Pius V. Cum primum
VI. Kai. Apr. 1566. Si vero lex prohibet quidem actum, sed non
irritat, actus in utroque foro valet, secus enim iam lex non mere
prohibens esset, sed simul irritans. Et sic matrimonium mixtum,
quamvis illicitum, est tamen validum.
Si persona a lege inhabilis declaratur, lex proprie inhabilitans
dicitur, uti e. g. lege ecclesiastica consanguinei inhabiles declarantur
ad matrimonium, lege civili uxores inhabiles declarantur ad con­
trahendum. Incapacitas ista, alia proprie talis est, et actum irritum
reddit, alia minus proprie talis est, et actum talis personae irritum
non reddit, sed rescissioni obnoxium, et restitutio in integrum con-

186

v.

DE LEGE IRRITANTE ET POENALI

ceditur. C. I. 134. 319. 339. 1106. 1300.; C. G. 215. 484. 513.
1124. 1304.
Porro inhabilitas constitui potest propter bonos mores, propter
pericula avertenda, propter statum seu conditionem personae in socie­
tate. — Si propter bonos mores ; inhabilitas intelligenda est, et con­
sequenter etiam actus irritatio, in utroque foro, externo et interno.
Et sic docent communiter theologi peccare, et irritum actum efficere
patrem, qui donationem contra legem adulterino filio facit, ipsumque
filium, irritam donationem acceptantem. Lugo de lust, et lur. d.
24. n. 92.
Si propter praecavenda pericula ; inhabilitas et irritatio in utro­
que etiam foro intelligenda est, secus nihil praecaveretur. Et sic iudices et officiales publici ministerii nequeunt lites redimere, C. I. 1458.;
C. G. 1597.; tutores nequeunt quidvis capere ex testamento eorum,
qui sub tutela ipsorum sunt, C. I. 769.
Si tandem propter statum, seu conditionem personae in societate,
qui exsurgit ex requisitis adminiculis, quibus persona praedita est,
actus valet in foro conscientiae, qui aliunde de iure naturali valet, si
eo religioso vel civili statu seu conditione non adimatur naturalis status
seu conditio, nec lex huiusmodi positiva ea adimat, quae naturali lege
ad hominem spectant, secundum cius naturalem statum, seu conditio­
nem : sed tantum secundum eius statum seu conditionem in societate. —
Et sic manent firma in foro conscientiae iura coniugum, iura paren­
tum, iura filiorum, si verum adfuit matrimonium ; licet defuerit matri­
monium civile. Defectus enim matrimonii civilis naturalem statum seu
conditionem ex vero matrimonio profluentem non adimit. E contra,
irrito matrimonio scienter contracto, nec vir, nec uxor, nec dos, nec
filii legitimi, nec legitima successio intelligitur. C. 10. Qui fit. sint
legit. : Epist. Leonis XIII. II divisamento 8. Febr. 1893. § Ora una
legge ; C. I. 116; C. G. 202.; C. A. 160. Valet venditio in foro con­
scientiae, licet facta fuerit non civi sed extero, ubi id simpliciter pro­
hibetur. Huiusmodi enim lex non aufert ea, quae naturali lege ad
hominem spectant, sed quae ad civem. Exteri regulariter non prohi­
bentur nisi solis iuribus, quae ex solo iure civili nationis proveniunt.
— Non valet e contra testamentum religiosi, neque valet testamentum
incapacis; utraque enim lex ea aufert, quae ipsa naturali lege ad
hominem spectant, propter eius statum seu conditionem in societate;
nempe quoad priorem, in Ecclesia, quoad posteriorem, in societate
civili — Lugo de lust, et lur. d. 24. s. 4.; Troplong della Prescriziont c. 1 n. 35.

V. - DE LEGE IRRITANTE ET POENALI

187

Si tandem actus propter defectum formae irritatur, leges tunc ma­
gis proprie habentur irritantes, prout ab inhabilitanlibus distinguuntur.
Forma autem alia est intrinseca ipsi actui et ab actu inseparabilis,
alia actui extrinseca. Prior est quasi species actus, et proprie forma
nuncupatur, eaque ordinarie sita est in hoc, quod actus fiat coram
aliqua persona publica et testibus, vel publicis instrumentis, fidem iuridice facientibus, consignetur. Posterior solemnitas vel solemnia actus
appellatur, quibus omissis, actus proprie irriti dicuntur; infecti vero
si omissa fuerit forma, cum forma det esse rei ; sed saepe promiscue
verba haec usurpantur, et actus irritus et infectus etiam dicitur ex
defectu habilitatis personae. Infectus nempe ex effectu i uris. Et sic in
matrimonio praesentia parochi et testium matrimonii formam consti­
tuunt; in alienationibus bonorum ecclesiasticorum, uxorum et minorum,
Apostolicum beneplacitum requisitum in illis, et viri consensus in istis,
ac indicis decretum requisitum in his, ad solemnia pertinent actus.
Forma et solemnia actus, ad fraudes removendas inducuntur.
Quare leges huiusmodi in fraudis praesumptione innituntur. Si
fundentur in praesumptione facti, et fraus reapse absit, actus validus
est. Si vero fundentur in praesumptione periculi, quamvis fraus absit,
actus tamen irritus est vel irritationi obnoxius. Facile semper non est
definire, an lex fundetur in praesumptione fraudis^ an in periculo
fraudis. Et sic disputatur inter doctores utrum valida sint pro foro
conscientiae testamenta et legata secundum iuris formam non facta.
— L. 1. 3. n. 711. 890. 918. 927.
Sunt, qui distinguunt inter irritationem actuum in foro interno,
et in foro externo tantum, sive quoad civiles leges, sive quoad leges
canonicas. Verum actuum valor, quoad se est, et in foro interno et
in foro externo. Per se autem apparet contradictio, quae tunc esset
inter forum internum et externum. Et apparet etiam quod tunc lex
suum finem non obtineret, et plura secum et gravia afferret incom­
moda. Si alienatio e. g. facta ecclesiasticorum bonorum sine Bene­
placito Apostolico, est irrita tantum in foro externo, et non etiam in
foro conscientiae, iam emptor vel donatarius ea bona ut sua iure re­
tineret, quin restituere teneatur cum evidenti Ecclesiae damno. Si te­
stamentum holographum informe, sine testatoris subscriptione, esset
in foro externo tantum invalidum, haeres ibi inscriptus legitime pos­
set iam occulte sibi subripere bona a legitimo haerede possessa, etiam
post iudicis sententiam. Quod absonum omnino est, et a ratione et a
communi sensu. — Wirceburg. c. 4. a. 5. § 3.

188

V. - DE LEGE IRRITANTE ET POENALI

224. An peccet qui actum irritum facit? — R. Affirmative, si
actus malus sit, ut e. g., matrimonium inire cum consanguineo, vel
si actus damnosus sit, sive iustitia, sive caritas, sive respublica, sive
religio laedatur, v. g., si notarius publicum instrumentum conficiat
sine iuridica forma; si testator libere testamentum condat, non ser­
vatis legalibus praescriptionibus, unde rixas et scandala exoritura prae­
videat; si iudex legitimum non servet iudiciorum processum; si forma
et solemnia iuris canonici non serventur in electionibus ad officia ec­
clesiastica, in collatione beneficiorum, etc. — R. Affirmative item, si
actus lege simul irritetur et in conscientiae etiam foro prohibeatur,
ut in matrimoniis non servare formam ab Ecclesia praescriptam ; debitam
non servare formam in professione religiosa; adulterino filio donare.
— R. Negative, si actus ipse neque in se malus, neque alteri dam­
nosus sit, tunc enim non nisi frustraneus actus est, e. g., si quis suum
scribat testamentum, omissa subscriptione, vel nondum adeptus aeta­
tem praescriptam a lege. Alteri damnosus, non sibi ; e. g. si coniuges
alienent bona dotalia, quae alienari prohibentur, aut uxor alienet bona
peraphernalia sine marito ; et emptor ignoret bona esse dotalia, aut
mulierem virum habere.
Licet autem lex non obliget in conscientia ad actum omittendum,
si sit in tali casu mere irritans et non simul prohibens ; obligat tamen
ad standum iis omnibus, quae intrinsece ex irritatione nascuntur. Au­
ctoritati enim legitime praecipiendi obtemperandum est. Omnis autem
legislator leges irritantes condere potest, quia hoc ad bonum commune
requiritur; secus enim fraudes et pericula humanae societatis propul­
sari satis non possent.
225. An ignorantia, metus et grave incommodum ab irritatione
excusent? — R. Ad l.uin Negative, quia subiectiva ignorantia sive
facti sive iuris non supplet obiectivum actus defectum, et sic nullum
est matrimonium, stante, e. g., impedimento dirimente consanguinitatis,
sive bona sive mala fide contrahatur. — Verum, si lex irritans sit
Poenalis, tunc, si ignorantia excusat a culpa, excusat quoque a poena
irritationis. Si culpa vero admittatur, sed ignoretur poena irritationis
tunc probabilius haec non incurritur, quia irritatio poena extraordi­
naria et exhorbitans est, a qua ignorantia excusat. Schmalz. 1. 5. t. 37.
n. 105.; Sanch. de Matr. 1. 9. d. 32. n. 17. Communius tamen af­
firmant incurri, quia talis ignorantia cum non excuset a peccato con­
tra legem, nec consequenter excusat a poena, licet haec ignoretur.
Suarez 1. 5. c. 22.; Ithur. Cas. 53. n. 24. — Neque vero ignorantia

V.

DE LEGE IRRITANTE ET POENALI

189

ullo modo excusat, si irritatio principaliter sit statuta, ad praeclu­
denda mala, quae secus in rem publicam manarent ; poena autem ac­
cessorie, ad personam coercendam. Et sane propria legis irritantis
ratio, communis utilitas est.
R. Ad 2.um et 3,“'n Non desunt qui affirmant, quia lex positiva
cedere debet legi naturali caritatis, et quia est in casu legitima quae­
dam epikeia. Verum respondendum videtur cum communi sententia :
Negative; quia gravis metus et gravissimum etiam incommodum ne­
que personam reddunt capacem, neque actibus vim reddunt per legem
ademptam. Cum autem huiusmodi leges primario et directe tendant
ad publicum bonum servandum, locus non datur epikeiae propter
privatum tantum damnum. Et sic irritum inter cognatos et affines
erit matrimonium, etiam ad mortem vitandam, etiam in articulo mortis.
Privatum, si enim commune adest damnum, cum lex tunc nociva
evaderet societati, irritatio cessat. — L. 191., 1. 3. n. 112., 1. 6.
n. 1029., de Privil. n. 57.; Diana t. 2. tr. 6. r. 62. 73.; Sanch.
de Matr. 1. 3. d. 17. n. 3.; Ithur. Cas. 53. n. 18.; M. E. v. 20.
p. 177. 474.

226. Nota : Ut adsunt leges irritantes, ita leges adsunt constitu­
tivae iuris. quas ad irritantes alii revocant. Tales leges sunt illae,
quae ius aliquod constituunt et conferunt. Et sic religiosa professio,
adoptio, vim obtinent suam illam a lege canonica, ab Ecclesia, reli­
giosam professionem acceptante, ista a lege civili. Quare tales leges
in utroque foro valent, in externo et interno. Si quis enim tale ius
vere habet in foro conscientiae, non nisi a lege sive canonica, sive
civili habet. Aliquando autem huiusmodi leges ius per se ipsas im­
mediate praestant, ut lege§, concedentes patri usumfructum in bonis
filiorumfamilias, concedentes filiisfamilias legitimam in bonis patris;
aliquando vero nonnisi iudicis officio mediante ius praestant; uti leges
concedentes restitutionem in integrum minoribus, metum passis etc.
Adsunt praeterea leges actionem denegantes in foro externo, quae
si respiciunt aliquod ius naturale, non prosunt in foro conscientiae.
Huiusmodi enim leges actionem non praestant, non quia naturale ius
adimunt, sed tantum ut sit aliquis litium finis, ne lites multiplicentur.
Si vero ius respiciant, quod ex ipsa lege profluat, sive canonica, sive
civili ; tunc, si quis, intra praefinitum tempus ius suum non fuerit
prosecutus, ius ipsum, adeoque ex opposito, alterius obligationem adi­
munt. Quare huic prosunt etiam in foro interno, nisi forte is per
iniuriam alterum impedierit ius suum prosequi.

•

190

v. - DE LEGE IRRITANTE ET POENALI

227. Quaenam sit natura poenae et legis poenalis ? — R. Ad l.um
Poena in subtractione consistit alicuius boni sive spiritualis sive tem­
poralis. Spiritualis praesertim, quoad poenas canonicas, ut in excom­
municatione videre est; temporalis quoad poenas civiles.
« Cum peccatum sit actus inordinatus, manifestum est, quod qui­
cumque peccat contra aliquem ordinem agit; et ideo ab ipso ordine
(et Principe ordinis), consequens est quod deprimatur, quae quidem
depressio poena est ». S. Th. 1. 2. q. 87. a. 1.
« Per poenam reparatur aequalitas iustitiae, in quantum ille, qui
peccando nimis secutus est suam voluntatem, aliquid contra suam vo­
luntatem patitur ». S. Th. 2. 2. q. 108. a. 4. Aequalitas etiam iu­
stitiae reparatur, quatenus ille, qui illicita bona, sua voluntate, pro­
secutus est, aliquibus bonis contra suam voluntatem privetur.
Porro « vindicatio in tantum licita est, in quantum tendit ad
cohibitionem malorum. Cohibentur autem aliqui a peccando, qui af­
fectum virtutis non habent per hoc quod timent amittere aliqua, quae
plus amant quam illa quae peccando adipiscuntur : alias timor non
compesceret peccatum. Et ideo per subtractionem omnium, quae homo
maxime diligit est vindicta de peccatis sumenda. Haec autem sunt,
quae homo maxime diligit, vita, incolumitas corporis, libertas sui et
bona exteriora, puta divitiae, patria, gloria. Et ideo... octo sunt ge­
nera poenarum... scilicet mors, per quam tollitur vita; verbera et talio,
ut scilicet oculum pro oculo perdat, per quae amittit quis corporis
incolumitatem; servitus et vincula, per quae perdit libertatem; exi­
lium, per quod perdit patriam; damnum, per quod perdit divitias;
ignominia, per quam perdit gloriam ». S. Th. 2. 2. q. 108. a. 3.
q. 65. a. 3.
Poena alia est vindicativa et peccato debetur, alia praeservativa
a peccato futuro, quae medicinalis dicitur, alia alicuius boni promotiva, et secundum hoc aliquis interdum sine culpa punitur, sed non
sine causa, ut e. g. quod quis propter indicium sanguinis irregulari­
tatem incurrat. S. Th. 2. 2. q. 103 a. 4.
« Poenae praesentis vitae magis sunt medicinales quam retributivae. Retributio enim reversatur divino indicio, quod est secundum
veritatem in peccantes. Et ideo secundum iudicium praesentis vitae
non pro quolibet peccato mortali infligitur poena mortis, sed solum
pro illis, quae inferunt irreparabile nocumentum, vel etiam pro illis
quae habent aliquam horribilem deformitatem ; et ideo pro furto, quod
irreparabile damnum non infert, non infligitur secundum praesens iu­
dicium poena mortis, nisi ubi furtum aggravatur per aliquam gravem

V. - DE LEGE IRRITANTE ET POENALI

191

circumstantiam, sicut patet de sacrilegio, quod est furtum rei sacrae,
et de peculatu, quod est furtum rei communis, et de plagio, quod
est furtum hominis, pro qua quis morte punitur, ut patet Exod. 21 ».
S. Th. 2. 2. q. 66. a. 6. ad 2. « Si aliquis homo sit periculosus com­
munitati et corruptivus ipsius propter aliquod peccatum laudabiliter
et salubriter occiditur, ut bonum commune conservetur ». S. Th. 2. 2.
q. 64. a. 2. c. « Humana iustitia illos qui sunt perniciosi in alios,
occidit; eos vero, qui peccant aliis graviter non nocentes, ad poeni­
tentiam reservat ». S. Th. 1. c. ad 2., q. 65. a. 1. c.
Nullus aliquem punire potest, nisi sit eius iurisdictioni subiectus.
S. Th. 2. 2. q. 65. a. 2. c. Vindicta autem publica a civili exercenda
magistratu ipsis Sacris Scripturis traditur, ad Rom. 13., 4. « Maior
potestas maiorem debet habere coactionem. Sicut autem civitas est
perfecta Communitas, ita Princeps civitatis habet perfectam potesta­
tem coercendi ; et ideo potest infligere poenas irreparabiles, scilicet
occisionis vel mutilationis ». S. Th. 2. 2. q. 65. a. 2. ad 2., q. 10.
a. 8. 9., q. 11. a. 3. 4.
R. Ad 2.um Lex obligare potest ad actum vel actionem aliquam
faciendam sive omittendam, et tunc dicitur lex moralis, praeceptiva
vel prohibiiiva. Potest vero lex obligare ad solam poenam subeun­
dam, et tunc dicitur lex poenalis; si nempe lex obliget adhuc ad
illud faciendum vel omittendum, seu ad poenam secus subeundam.
Etenim ad legis essentiam sufficit, ut imponat aliquam obligationem
in conscientia, neque necesse est, ut obligatio actum vel eius omis­
sionem determinate respiciat. Praeterea lex vim non habet nisi ex
voluntate legislatoris. Atqui legislator ad solam poenam obligare po­
test, si communi bono procurando sufficiat. Quare merito docet S. Th.
2. 2. q. 186. a. 9., « quod non omnia, quae continentur in lege tra­
duntur per modum praecepti ; sed quaedam proponuntur per modum
ordinationis cuiusdam, vel statuti, obligantis ad certam poenam ». —
Suarez 1. 5. c. 4. n. 2.-6.
Lex ergo poenalis est lex, quae non obligat ad actum ponen­
dum vel omittendum sub culpa, in conscientia, sed tantum sub poena
temporali, i. e. ad acceptandam poenam, ut iustam. Quare dari ne­
quit, proprie loquendo, lex mere poenalis, hoc sensu, quatenus nullo
modo obliget in conscientia ; potest tamen dari lex mere poenalis,
hoc alio sensu, quatenus nempe ad alterutrum in conscientia obliget,
vel ad legem implendam, vel ad poenam subeundam ; uti est lex
mulctam solvendi, si quis vectigalia defraudet. Sed Cf. 232. — « San­
ctiones quae nullo modo obligant in conscientia, nec ad actum, aut

192

V. - DE LEGE IRRITANTE ET POENALI

eius omissionem, neque ad poenam, non sunt proprie leges, sed sim­
plices constitutiones et ordinationes... Huc reducuntur statuta diverso­
rum Ordinum, Congregationum, Academiarum, etc. ». Struggl q. 2.
n. 32. Ideo huiusmodi leges non simpliciter leges, sed leges appel­
lantur directivae, consulentes, suadentes. — Extra omnem vero quae­
stionem est, dari posse simul legem moralem, praeceptivam seu prohibitivam actus, et simul poenalem, et tunc lex dicitur mixta; uti
est lex reparandi damnum sola culpa civili illatum. — Poena regu­
lariter non obligat ante iudicis sententiam. Cf. 230., 1. Cor. 4., 21.;
2. Cor. 10., 6.; Suarez 1. 5. c. 3. 4.; S. Th. 2. 2. q. 198. a. 4., q. 186.
a. 9. ad 1.; E. M.
227.bl' Nota : Equuleus, tormenti genus est, nempe machina lignea
in equi modum compacta, cavalletto, in qua olim distendebantur et tor­
quebantur ii, de quibus alicuius criminis quaestio habebatur, ut ex eius
confessione plena fieret probatio. — Ergastulum ex Cod. Ital. poen.
31. 33. maxima poena est afferens interdictionem perpetuam a pu­
blicis officiis, legalem interdictionem, privationem patriae potestatis,
auctoritatis maritalis, facultatis testandi. — Ergastulum sequitur reclusio.
Poena reclusionis excedens quinque annos infert ex Cod. Ital. poen.
31. 33. perpetuam interdictionem a publicis officiis, legalem interdi­
ctionem, durante poena, et addi potest privatio patriae potestatis et
maritalis auctoritatis, durante poena.
228. Quomodo dignoscantur leges mere poenales? — Dignoscun­
tur: 1." Ex legis materia, verbis et adiunctis. 2.° Ex communi sensu
doctorum. 3.° Ex persuasione et praxi praesertim timoratorum.
Ex materia ; hinc uti poenales, per se loquendo, haberi possunt
civiles leges, si earum attenta materia, legis finis sufficienter obtinea­
tur, poenae tantum incusso timore, ut e. g., civiles leges de taxis
solvendis quoad merces advehendas vel extrahendas: non solutis enim
taxis constitutis, mulcta deberetur. — Uti praeceptivae vero habendae
sunt civiles leges, si, attenta earum materia, legis finis sufficienter
non obtineatur solo poenae timore, nisi timore etiam culpae, tales
leges illae, quae directe et proxime conferunt ad commune bonum,
pacem et ordinem civilis societatis, uti sunt leges, e. g., contractuum;
publicorum officiorum, administratorum, magistratuum, etc. ; judicio­
rum. probationum, nisi quoad has ius sit certum et evidens; siquidem
tunc non deficit ius, sed iuris probatio, dummodo probatio ipsam
fermant actus non attingat. C. I. 779. 1314.; C. G. 973. etc _
It< mque leges sunt omnino in conscientia obligantes, leges ius natu-

193

DE LEGE IRRITANTE ET POENALI

rale explicantes et definitivae iuris, uti sunt leges, taxantes pretia rerum
et mercedes operum ; concedentes patri usumfructum in bonis filiorumfamilias, filiisfamilias vero legitimam in bonis paternis, dimidiam partem
thesauri inventori, dimidiam domino fundi, restitutionem in integrum
minoribus, nuptis, metum passis, regularibus, muri communionem
vicino, actionem damni dati sola culpa civili, etc. — Kenrick tr. 6.
c. 3. n. 2.. seqq.
Ex verbis ; hinc censet Suarez 1. 5. c. 4. n. 9., si per verba legis
poenalis non satis declaratur praeceptum, praesumendum esse pro
lege pure poenali, « nisi ex circumstantiis, aut mateiia vel poena le­
gis colligatur virtuale praeceptum, seu intentio sufficiens praecipientis ».
Vel poena, e. g. excommunicationis, vel poena etiam corporalis, gra­
vissima, mortis, mutilationis, etc. « Nam lex censenda est prudens et
iusta; esset autem intolerabilis, si propter rem, quae culpa caret poe­
nam mortis vel mutilationis imponeret ». Sed alii ex graviore poena
deducunt nolle Principem in conscientia obligare, quia aequum non
esset, ut praeter gravissimam poenam temporalem, quae sufficeret ad
urgendam observantiam legis, velit etiam poenae aeternae addicere
praeter illam temporalem gravissimam poenam. Sed hoc, uti patet,
valeret etiam pro legibus Ecclesiae sub poena excommunicationis, su­
spensionis, interdicti, privationis beneficiorum etc.; et tamen omnes
admittunt leges omnes Ecclesiae in conscientia obligare. — Habetur au­
tem lex tanquam pure poenalis, si non feratur per modum praecepti
ac prohibitionis, sed mere assertive, v. g., qui frumentum e regno
transtulerit, solvet centum libellas; vel si feratur disiunclive, v. g.,
nemo frumentum e regno transferat, vel si transtulerit solvet centum
libellas. — Si vero lex feratur simpliciter per modum praecepti ac
prohibitionis; aut nullam poenam imponit, et est lex moralis, praeccptiva vel prohibitiva, obligans, per se loquendo, in conscientia ad
culpam ; aut poenam coniunctam habet, v. g., prohibetur canonicis
abesse a choro sub poena amissionis distributionum, quae quotidie
fiunt inter praesentes, et lex est mixta, obligans, iterum per se lo­
quendo, simul ad culpam et poenam. Per se loquendo, nisi nempe
aliud expresse monuerit ipse legislator, uti videre est in pluribus Re­
gulis et Constitutionibus Ordinum et Congregationum religiosarum,
vel aliud indicandum sit ex aliis capitibus. — L. 145.-147.; S. Th.
2. 2. q. 186. a. 9. ad 1.
Necesse tamen non est ad legis obligationem, ut haec explicite
a legislatore asseratur. Sufficit enim uti implicite ipsa lege lata intelligatur.
Bucceroni. last. theoL moralis I.

13

194

v. - DE LEGE IRRITANTE ET POENALI

Ex adiunctis; e. g., si nulla morum corruptela ex legis transgres­
sione sequeretur, nullum publici ordinis periculum, etc., et superior
ipse suis ministris efficacem legis executionem, demandaret, vel ma­
gnam imponeret poenam. Ea enim sola sufficiens esset ad legis ob­
servantiam; et iuste praesumeretur Princeps nolle obligare ad culpam
simul et poenam. Minime vero, si ageretur de re mala ex natura sua,
vel publice perniciosa, quibus in rebus leges poenales nunquam quae­
rendae sunt. Suarez 1. c, n. 12.; L. 1. 3. n. 616.
Ex communi doctorum sententia : et sic uti poenales habentur
leges, quae laicis aleas et ludos prohibent L. 1. 3., n. 885. Commu­
nis e contrario est doctorum sententia, non dari in Ecclesia leges
mere poenales, cum Ecclesia praecipue animarum bonum respiciat.
Ex consuetudine ; « hinc leges oppidorum prohibentes sub poena
caesionem lignorum, sive herbarum, piscationem, venationem, non
obligant sub culpa; sic enim habet consuetudo ». L. 145. Idem di­
cendum videtur de pastione pecoris in agris vel silvis communitatis,
de gestatione armorum ad venationem, minime vero de gestatione ar­
morum insidiosorum. S. Pius V. C. Cum vices 12. febr. 1572., C. I.
Poen. 460, seqq. Leges civiles opium vetantes, aliaeque similes, ad
bonos tuendos mores, leges per se morales sunt. — E. M.
« Observat, ait Reuter de Leg. n. 217., Suarez 1. 7. c. 19. n. 12.;
Laym. 1. 1. tr. 4. c. 24. n. 12. aliquas leges de non pure poenalibus
transiisse in pure poenales, quia aliter non sunt observatae, ut forte
sunt leges civiles imponentes exactiones, prohibentes venari, ligna
scindere, etc. ».

229. An ignorantia, metus et aetas excuset a poena? — R. Ad
l.°“ Affirmative pro foro interno, si ignorantia excuset a culpa contra
legem sive sit ignorantia iuris, sive ignorantia facti : nam poena est
naturalis quaedam consequentia culpae. — R. Negative pro eodem
foro, si ignorantia non excuset a culpa contra legem, et circa solam
Poenam versetur, intellige ordinariam ; non vero extraordinariam et
exorbitantem. Ratio discriminis est, quia poena ordinaria ex natura
ipsius criminis semper aliquo modo praevidetur, cum ipsum lumen
naturale dictet malum iuxta suam naturam esse puniendum. At poena
extiaordinaria ne in confuso quidem praevideri potest. — R. Nega­
tive item, pro foro externo. Etenim legis cognitio praesumitur, nisi
tamen legis ignorantia probabilis, h. e. verisimilis videatur. Praesum­
ptio enim cedit veritati. — L. 169., 1. 6. n. 705. 1074., L 7. n. 351.
R. Ad 2?“ Metus iniustus et gravis, qui a lege humana excusat.

V. - DE LEGE IRRITANTE ET POENALI

195

cuius regulariter nulla est obligatio cum incommodo gravi, a poena
adnexa legi humanae consequenter excusat. Hinc, licet forte non ex­
cuset a peccato gravi, quia id quod prohibebatur naturali etiam iure
vetitum erat, adhuc tamen a poena excusat, nisi lex ipsa positiva non
cesset, ut puta si quid in publicum damnum extorqueatur. C. 5. De
his quae vi.
Ad 3.um Ex indulgentia iuris canonici, aetas excusat impuberes,
C. 1. 2. de Del. puer.; C. 1. 60. de Seni. exc. Civili iure minores
mitius puniuntur. C. I. Poen. 44. 53. seqq.; C. B. 828. — Cf. hic 195.;
Suarez de Cens. d. 5. s. 1. n. 19.; Castropalao tr. 3. d. 1. p. 24.
§ 2. n. 8. ; Scavini 1. 1. n. 822. ed. 12.* Mediolani 1874. ; Bouquillon de lege n. 159.

230. An lex poenalis obliget ad subeundam poenam ante iudicis
sententiam ? — Poena, quae lege continetur, alia est activa, quae ne­
quit excusatione donari, sine aliqua delinquentis positiva actione, uti
esset, v. g., pecuniae solutio; alia est passiva, quae alterius actionem
requirit ad eius exeeutionem ; alia est privativa, quae consistit in
mera privatione alicuis iuris acquisiti, e. g., officii, beneficii, iurisdictionis, suffragii, etc. ; eaque conditionalis est, si privat aliquo iure
sub data conditione; alia -negativa, quae negat reo bonum aliquod
acquirendum ; alia tandem inhabilitans, quae inhabilem seu incapacem
reddit alicuius iuris, aliquid nempe faciendi vel contrahendi, acqui­
rendi, dandi, etc. — Itemque alia est poena latae sententiae, alia
ferendae sententiae ; prima sola criminis patratione, secunda iudicis
sententia incurritur. Haec autem sententia ferenda, vel condemnatoria,
est, per quam reus certa poena mulctatur, vel declaratoria per quam
iudex declarat aliquem in illud incidisse crimen, propter quod poena
a lege statuta ipso facto incurritur. Ut poena latae sententiae dici
possit, necesse est, ut legislator caverit evidenter, ut reus, delicto
admisso, illico ea teneatur.
Si poena sit f. s. lex non obligat ad poenam subeundam ante
istam sententiam ; lex enim tunc poenam ipsa per se non infligit, sed
tantum per indicem infligendam decernit. Si poena vero sit 1. s. tunc
distinguendum est. Poena activa, vel passiva etc. e. g., aliquid sol­
vendi vel patiendi, subeunda non est ante iudicis sententiam. Ratio,
«quia nimis ardua, et inobservabilis esset lex illa humana; quod
reus ipse in seipsum deberet poenam exequi ». L. 149. 148. Excipe
nisi aliud lex ita evidenter praecipiat, ut aliter interpretari non possit,
puta, simoniace acceptum restituendum, Cf. 523. — Idem ob eandem

1%

V. - DE LEGE IRRITANTE ET POENALI

rationem dicendum de poena privativa simul et activa. « Et sic igitur
dicendum de legibus privantibus beneficiis, iam obtentis, ratione simoniae vel alienationis bonorum beneficii, etc., ubi semper requiritur
declaratio iudicis » L. 1. c. ; nisi aliud expresse in lege cautum sit, ut
videtur constitutum in Trid. s. 14. C. 18. de R. contra synodales
examinatores, aliquid recipientes occasione examinis, siquidem dicitur,
v a qua (i. e. a simonia) nequeunt absolvi, nisi dimissis beneficiis ».
L. 1. 3. n. 112. 397. Sed nec urgens haec legis locutio excludit cri­
minis declarationem. Cf. 521.
Si poena sil simpliciter privativa, ante iudicis sententiam ordi­
narie erit subeunda, ut patet ex usu et consuetudine ubique recepta
de censuris ac poenis similibus. Hinc absque alia sententia coniuges
incestuosi privantur iure petendi. C. 67 quis de Eo qui cognov. Ac
merito ; cum enim incestus fere semper occultus sit, poena redderetur
inutilis, si ille esset probandus, et sententia requireretur. Ordinarie, nam
excipitur: si reus nequeat poenam exequi sine infamia, cum hoc esset
nimis durum; si aliter alicubi habeat particularis consuetudo. L. 148.
— Poenae negativae et « Poenae inhabilitantes obligant ante iudicis
sententiam, ut est poena imposita a Trid. non residentibus non lu­
crandi fructus. Item quando poenae privativae sunt conditionales, v. g.,
ut habens beneficium curatum, si non ordinetur sacerdos infra annum,
sit ipso facto privatus beneficio, ut ex C. Licet, de Elect, in 6.°. Sic
etiam clericus beneficiatus non deferens habitum ipso facto privatur
privilegio fori ». L. 149. Ratio l.1 est, quia nemo potest acquirere
id, ad quod nullum ius habet. Ratio 2? est, quia cum lex non tri­
buat ius nisi sub tali conditione, ea deficiente, et omne ius deficere
debet. Attamen, ut pro poenis privativis, ita etiam pro inhabilitanlibus sententia criminis saltem declaratoria requiritur, « casu quo reus
non possit exequi poenam sine propria infamia », L. 1. 6. n. 705.,
ut puta, quae privat voce activa aut passiva. Nemo tenetur prodere
seipsum. — L. 1. 7. n. 54., 1 3. n. 397. 442. 402., 1. 5. n. 280. ;
Struggl. q. 2. n. 38. seqq. ; Suarez de Legib. 1. 5. c. 10.; Laymann
1. 1. tr. 4 c. 15.; Wirceburg. c. 4. a. 5. §2.; Troplong della Prescrizione c. 1. n. 35. 38. 42.

231. .-In poena conventionalis in contractibus debeat solvi ante
sententiam ? — Poena quae debetur pro eo, quod interest, ante omnem
iudicis sententiam debetur. De ea vero, quae debetur ob moram, di­
sputatur « Prima sententia affirmat, quia quisque tenetur ante sen­
tentiam pactum observare.... Secunda sententia, quam aeque probabi-

VI.

DE LEGE TRIBUTORUM

197

leni vocant, Salin.... negat, quia sentiendum est, contrahentes non aliter
velle sibi imponere poenam, quam iuxta dispositionem Iuris circa leges
poenarum, quae non nisi post sententiam contrahuntur. — Profecto
tenetur reus post sententiam ad poenam. — Sed notandum est, non
teneri eum ad solvendam pecuniam, nisi petatur a parte. — Et si
poena sit nimis dura, ultra sententiam requiritur praeceptum iudicis,
et ministrorum exeeutio ». L. 150.; C. B. 343.

VI. — DE LEGE TRIBUTORUM
232. An et quomodo in conscientia obligent tributorum leges? —
Tributum dicitur illud, quod Statui solvitur ad communes rei pu­
blicae expensas necessarium. Directum est, si personis directe impo­
natur, ratione suorum bonorum immobilium, mobilium, et exercitii
alicuius negotii, artis, professionis. Indirectum, si non personae, sed
certae rei directe imponatur, ob mutationem dominorum illius, ut in
successionibus, vel ob illius transvectionem e regione in regionem, vel
ob eius commercium, opificium, venditionem, usum. Quare, quae pu­
blicis etiam administrationibus solvuntur pro transvehendis epistolis ile
loco in locum, pro personarum itineribus in viis ferreis etc., rationem
non habent tributorum; eaque solvenda sunt, vi contractus initi cum
publica administratione, et consequenter ex iustitia commutativa.
Leges tributorum, per se loquendo, morales sunt, seu praecipientes in
conscientia : illae nempe quae feruntur a legitima auctoritate, ex iusta
causa communis boni, sustentationis et decoris Principis, et servata
debita proportione, ita ut subditorum moralem facultatem non exce­
dant, et ut, e. g., pauperes non graventur sicut divites, sic enim illi
longe maius onus quam isti sustinerent. Lugo de lust, et lur. d. 36.
n. 25. 26. Enim vero huiusmodi leges actum praecipiunt naturalis iustitiae, videlicet, iustitiae legalis, eum tantum definiendo et determi­
nando; qua et Princeps et subditi tenentur pro sua quisque parte ne­
cessaria praesidia societati conferre. Quare naturalis haec iustitia prae­
cipit subditis subministrare superiori, habenti curam communitatis, ea
quae ad hanc curam habendam sunt necessaria; praecipit item extraneis
debere eos compensare damna, quae mercium asportatione et vendi­
tione inferunt alienae societati ; praecipit tum subditis tum extraneis
debere compensare expensas necessarias in constructione, et custodia
viarum, pontium, etc., quibus fruuntur. Ad Rom. 13., 5.-7. Hinc

198

VI. - DE LEGE TRIBUTORUM

praedicta iustitia legalis intime connexa est cum iustitia commutativa.
Unde est, quod, tributorum defraudatio, saltem per se loquendo, obli­
gationem infert restitutionis, ut expresse habet Gousset 671. 999. Ac
Catech. Rom. 10. eam rapinis accenset; « In hoc crimine rapacitatis
includuntur, qui quae Ecclesiae Praesidibus et Magistratibus debentur
vectigalia, tributa, decimas et reliqua huius generis non dissolvunt,
vel intervertunt, et ad se transferunt ».
Attamen, cum publice horum tributorum exactores constituantur,
haec esse videtur mens legislatorum, ut tributorum solutio non cen­
seatur debita, nisi exigatur. Minime vero inde permittuntur mendacia
et fraudes ad non solvendum, et ad exactores decipiendos. Cum item
in non solventes gravis poena imponatur, plures et graves sunt doctores, qui generatim leges de tributis habent, ut leges mere poenales.
Verum inde non sequitur, quod quis non debeat solvere iusla tributa,
quando tempus per legem constitutum advenerit, vel quando legitime
ab exactoribus petantur ; sed sequitur tantum quod ea, nisi lex obser­
vanda urgeatur, vel nisi legitime ’ petantur, non teneatur quidem in
conscientia solvere, et teneatur ad subeundam poenam, si deprehen­
datur tributum non solvisse, et poena imponatur. Quare tunc tantum
quis peccat, quando, non soluto tributo per legem debito, vel non
soluta gabella, quoad tributa ab exactoribus petita, nollet postea
solvere mulctam et subire poenam. Atque haec sententia communi
etiam praxi et persuasione confirmatur, has nempe leges in conscientia
non obligare, ad tributa sponte solvenda. Quapropter, stante saltem
dubio de obligatione, nemo etiam videtur ex hoc capite inquietandus,
si tributa, tempore per legem constituto, vel nondum ab exactoribus
petita, non solverit; imo etiam si, quoad haec ultima, exactorum
vigilantiam quis mere eludat, res occultando, vel non ma-nifestando,
nempe ne illi exigant, ut timorati etiam facere solent, vel declai indo minorem rerum valorem ad tributum imminuendum; dum­
modo tamen absint mendacia et fraudes, quae semper illicita sunt, et
saltem pretium iustum, infimum rerum declaretur. — L. 1. 3. n. 614.
617., H. A. tr. 10. n. 81.; S. Th. Quodl. 2. a. 8., Quodl. 6. a. 10,;
Lugo de lust, et lur. d. 36. s. 4.; Lessius de lust, et lur. 1. 2. c.
Ithur Cas., 2.; Struggl. 32.; Elbel 303.-306.; Kenrick tr. 6.
c. 3. n. 20.-22.-25.

233. Resolves: Damnandi sunt: 1° Qui violenter resistunt mi­
nistris vectigalia exigentibus . hi enim peccant contra obedientiam : Qui
resistit potestati, Dei ordinationi resistit. Ad Rom. 13., 2. Peccant

VI. - DE LEGE TRIBUTORUM

199

etiam contra iustitiam legalem ; nam lex, quae respicit tributa, etiamsi
ut mere poenalis habeatur, gubernatoribus tamen ius certum tribuit
ad mulctam exigendam, si subditi in fraude deprehendantur. — 2.° Qui
per fas et nefas defraudationem veluti commercium quoddam exer­
cent, atque animo resistendi etiam armati diu noctuque vagantur. Hu­
iusmodi enim homines fiunt cives rebelles et societati perniciosissimi.
— 3.° Qui licet nunquam resistant, nec animum resistendi habeant,
omni tamen studio et opera in artem metiendi et defraudandi incumbunt,
eamque veluti vitae professionem habent. Hi praeterea temporalium
bonorum ac vitae et animae periculis haud raro exponuntur. Insuper
aliud prorsus est res suas aliquando non manifestare seu occultare, ne
tributum exigatur; aliud artem exercere defraudandi tributa, quod certe
prohibetur; cum hoc societati omnino damnosum sit, et propter ipsam
tributorum defraudationem, et propter plura alia delicta, quae cum
illa naturaliter consociantur. — Hi omnes incidunt in commissum, Dig.
1. 39. t. 4. Commissum in Iure est id, quod ob vectigal non solu­
tum, vel omissam apud publicanos professionem, fisco vindicatur, cosa
devoluta al fisco, confiscata. Item ipsa adiudicatio fisci est, confiscazionc.
234. An peccent contra iustitiam praepositi, quoties iustum tri­
butum non exigant? — R. Affirmative, per se generatim, et quidem
graviter in materia gravi. Ratio patet, siquidem se obligarunt ad rite
invigilandum, et ad tributa, alioquin iusta, diligenter exigenda. Quare,
si officio suo desint, ad restitutionem tenentur erga Principem, vel rempublicam. Generatim, quia iuxta plures praepositi vectigalibus exi­
gendis non semper damnandi sunt, quando subinde benignius agunt
in re levi, praecipue cum pauperibus, vel etiam cum iis, qui alias di­
ligenter solvunt; quia in tali casu rationabiliter praesumitur remittere
ipse Princeps. « Praeterea, si telonarii deprehendunt defraudatores, et
solum dissimulant mulctam, probabiliter non tenentur hanc resarcire. Ratio
huius est: quia telonarii vi sui officii solum tenentur exigere vectigal in
bonum Principis, non autem hunc per muletas ditare. Praeterea mulcta
aliunde non debetur ante sententiam indicis, nec fiscus ante hanc habet
ius ad mulctam. Unde etiam custodes stipendiati ad observandum, ne
per passus occultos declinentur telonia, si culpa sua sinant transitum,
tenentur ex iustitia resarcire iactum telonii, non vero mulctae ». Struggl
30. Alii tamen affirmant debere etiam mulctam resarcire, quia omit­
tendo denuntiationem, ad quam ratione officii tenentur, causa sunt cur
fiscus non exigat illam, ad quam ius habet. Cf. 1394. Damnandi vero

200

VII. - DE DISPENSATIONE

sunt, qui vectigalibus exigendis praepositos inediis iniustis corrum­
punt, ne officio suo fungantur, tributum alioquin iuslum exigendo,
peccant enim saltem ad horum peccatum cooperando, et ad restitu­
tionem tenentur, — Luc. 3., 12. 13.; L. 1. 3. n. 583. 614.-617.,
1. 4. n. 237. ; Struggl 32. ; Gousset 1000.

VII. — DE DISPENSATIONE

233. Quid dispensatio sit? — Dispensatio est relaxatio legis in casu
particulari propter specialem causam. Contigit enim, « quod aliquod
praeceptum, quod est ad commodum multitudinis in pluribus, non est
conveniens huic personae vel in hoc casu ; vel per hoc impediretur
aliquid melius, vel etiam induceretur aliquod malum >> S. Th. 1. 2.
q. 96. a. 1. Effectum suum sortitur, statim ac fuerit concessa. Ut autem
quis ea licite utatur, opus est, ut ei manifestetur, ne eam praesumens
periculo se exponat legem violandi, si forte non fuerit concessa.
Differt a declaratione, qua edicitur hunc vel illum casum non
comprehendi in lege. Differt a licentia, quae locum habet, quando lex
rem absolute non prohibet, sed tantum conditionate, nempe sine su­
perioris consensu et approbatione. Quare legis vinculum per licentiam
non relaxatur, sed apponitur dumtaxat conditio, qua posita, lex non
amplius locum habet. Lex tunc potius observatur, nam lex praecipit
teapse petere licentiam, si tale vel talc quid fiat, petere nempe supe­
rioris consensum. Differt a privilegio, quod et contra legem et praeter
legem etiam esse potest, et, cum contra legem est, illi simpliciter de­
rogat, adeoque non pro casu tantum, aut casibus aliquibus in parti­
culari, sed pro omnibus. Differt etiam ab irritatione, abrogatione, et
cessatione legis, quia in hisce lex pro omnibus extinguitur. — S. Th.
2. 2. q. 147. a. 4.
236. Nota: Potestas dispensandi generaliter data recidit in pri­
vilegium praeter ius, et favorabilis est, adeoque latam habet interpre­
tationem, sed non extensivam. Generaliter, nam particulariter data
strictae interpretationis est. Generalis enim potestas bono communi est
necessaria eique prospicit, non item particularis potestas, quae potius
inchoata quaedam dispensatio est. At dispensatio, quia legi derogat,
odiosa est, et strictae est interpretationis; nisi debita sit, vel concessa
fuerit, motu proprio, \el communitati, vel in bonum commune, vel

VII.

DE DISPENSATIONE

201

inserta in Corpore luris. Strictae, sed non restrictivae, nisi forte ius
tertii laedatur. Numquam vero ita est interpretanda, ut fiat ei cui est
concessa inutilis vel onerosa. R. 61.“ de R. I. in 6.°— L. 187. 192.
194. 195.

237. Quaenam ad dispensationem requirantur? — Necesse est,
ut is qui dat dispensationem eam det sciens volens, sed metu extorta
valet; et ut ille cui datur, regulariter loquendo, eam acceptet. Invito
enim beneficium non datur. L. 1. 9. de Donat. Invitum autem acci­
pere debemus et eum, qui non consentit. L. 8. § Invitus de Procur.
Hinc, si alius ordinariam dispensationem impedimenti petierit, et sponsi
id ignorantes matrimonium contrahant, ea dispensatio ipsis non prodest.
Sufficit in casu, per se, ut unus dispensationem acceptet, cum concessa
dispensatio necessario utrumque afficiat. Dari autem potest et acce­
ptari etiam tacite, et facto ipso. Regulariter loquendo, absolute enim
dispensari potest etiam inscius ct invitus. Siquidem legislatoris est li­
gare et solvere. — L. 184. 187.; Sanch. de Matr. 1. 3.fc. 36. n. 3.
Ex parte concedentis iusta requiritur causa, secus enim superior
non esset fidelis custos legis, sed imprudens dissipator. Insuper na­
turale ius dictat, partem debere conformari suo toti, nisi iusta causa
excuset. Sine iusta causa dispensatio data ab ipso legislatore valida
quidem est, quamvis illicita; ab inferiore vero seu a delegato et illi­
cita et invalida. Legislator enim tamquam propriam habet potestatem
ligandi et solvendi, cui illa iusta causa extrinscca est, eam vero non
censetur communicare inferiori seu delegato, nisi ut ea rationabiliter
utatur. Leviter tamen peccat et legislator sine causa dispensans; et
dispensatus, eam petens; qui vero, sublata lege per dispensationem,
hac utitur, ne leviter quidem peccat. Nulli enim et ille dando et iste
acceptando iniuriam faciunt, quamvis legalem iustitiam laedant. Gra­
viter vero peccat delegatus dispensans sine iusta causa in re gravi,
siquidem graviter concessa sibi potestate abutitur. In re gravi, in re
enim levi, venialem culpam non excedit. — Ex parte autem petentis
requiritur, tum ad liceitatem tum ad validitatem, ut vera adsit causa,
siquidem superior non dispensat, nisi preces veritate nitantur. — Trid.
s. 25. C. 18. de R.; S. Th. 1. 2. q. 97. a. 4., 2. 2. q. 88. a 10.
Ceterum causa sufficit probabiliter iusta, et ad petendam, et ad
concedendam dispensationem, tum valide tum licite, ne res nimis anxia
et scrupulis obnoxia sit. Neque vero opus est ut tanta sit, quanta suf­
ficiat de se ad excusandum, secus inutilis prorsus evaderet dispensandi
potestas in superiore. « Causa est dignitas petentis aut superioris, ut

202

VII. - DE DISPENSATIONE

se benignum ostendat, nec non utilitas communis, aut privata et si­
milia. In dispensationibus autem impedimentorum pro matrimoniis, suf­
ficit pro causa solutio pecuniae in subsidium Ecclesiae, ut est praxis ».
L. 195. Dispensationes matrimoniales minons gradus conceduntur nunc
ex rationabilibus causis a S. Sede probatis, neque ulli sunt obnoxiae
impugnationi. Ord. serv. in Rom. Cur. Norm, pecul. c. 7. a. 3. n. 21.
- L. 178. 181. 182. 186. 192. 195., 1. 3. n. 251., 1. 7. n. 353.;
S. Th. I. 2. q. 96. a. 6., q. 97. a. 4., 2. 2. q. 63. a. 2. ad 2.; Wirceburg. c. 5. a. 2.; E. M.
238. An existente iusta causa, teneatur superior dispensare? —
R. Negative: si causa sit tantum sufficiens, ita ut dispensatio sit per­
missa; et superior eam potest vel dare vel negare, vel dare uni, al­
teri negare, nam est mera gratia, adeoque libera. Insuper ut subdito
prodest dispensatio, ita bono communi eiusdem negatio prodest. —
R. Affirmative, si causa dispensationem necessariam reddat ad evitantandum damnum commune, vel privatam magni momenti, vel ad pro­
curandam utilitatem communem, vel privatam magnam, alioquin pec­
caret graviter vel leviter iuxta materiam; ideo enim ei potestas data
fuit. — « Denegata tamen, etiam iniuste, dispensatione, nequit subditus
agere contra legem; nisi talis casus urgeat, ut eam extrahat a lege;
quare si Episcopus iniuste neget dispensationem publicationum ante
matrimonium, potest, urgenti gravi causa, illud contrahi sine eis »,
L. 179.; S. Th. 1. 2. q. 97. a. 4.

239. Utrum in dubio, an casus indigeat dispensatione, ea opus
sit? — R. Negative in dubio positivo; extensio enim legis ad illum
casum incerta manet. — R. Affirmative in dubio negativo de existentia et sufficientia causae excusantis; nam lex certa possidet. Ne­
gative vero in dubio negativo de necessitate dispensationis ; nam tunc
e contra possidet libertas. L. 97. ISO. 192. 195., 1. 3. n. 325., 1. 4.
n. 154., II. A. tr. 2. n. 51.
240. An liceat uti dispensatione tacita, praesumpta, interprelativa?
— R. Ad l.um Affirmative, adest enim vere voluntas dispensandi in su­
periore, cum tacita dispensatio habeatur, quando superior aliquid velit
cum (juo dispensatio sit connexa, vel quando sciens et potens contra­
dicere non contradicat.
R. Ad 2.°“ Affirmative, tunc enim etiam adest in superiore vere
voluntas dispensandi, ut rationabiliter ex hypothesi praesumitur, v. g.,
si sciens praelatum te esse excommunicatum, beneficium tibi conferat.

VII. - DE DISPENSATIONE

203

— Praesumpta haec dispensatio, praesumpta de praesenti, in tacitam
reincidit.
R. Ad 3.um Negative, non enim adest, neque ulla ratio persua­
det quod adsit in superiore voluntas dispensandi, sed tantum ratio
adest, quod adesset talis voluntas in superiore, si rem sciret. Attamen
in rebus minoris momenti facilius quis tunc epikeia uti posset. Nec
refert, quod valeat licentia praesumpta de futuro ; nam ad actiones,
quae ad sui valorem requirunt positivum actum voluntatis non sufficit
voluntarium interpretativum, ut in dispensatione contingit, siquidem
relaxatio legis positivum superioris consensum requirit. E contra ad
actiones, ad quas mere sufficit superiorem non esse invitum, ut in
casu licentiae petendae, voluntarium interpretativum sufficit. L. 187.,
1. 3. n. 288.; Struggl tr. 1. q. 1. n. 21.; Sanch. de Matr. 1. 3.
d. 35. n. 16. 24.
241. Quinam dispensare possint, et cum quibusnam ?—R. Ad
l.u“ Cum dispensatio relaxatio sit legis, patet eam esse actum iurisdictionis. Quare ille tantum dispensare potest potestate ordinaria, qui
legem condidit, vel eius superior, aut successor; potestate vero dele­
gata qui ab his dispensandi receperit potestatem. Ratio, quia legisla­
tor tantam habet potestatem ad solvendum quantam ad ligandum;
parem habet cum suis praedecessoribus potestatem ; sibi demum subordinatam habet inferiorum potestatem. Inferior autem nullam habet
potestatem in legem sui superioris. — Non potest legislator dispen­
sare etiam in sua lege, si lex transeat in contractum. Nam pacta sunt
ab omnibus observanda. — Potest vero inferior dispensare in lege
etiam superioris, si in lege generaliter permittatur dispensatio, v. g.,
si dicatur donec dispensetur, si consuetudo praescripserit, si commu­
niter a theologis admittatur.
Hinc valide et licite inferior, potestate ordinaria, dispensat ex iusta
causa in lege superioris: l.° Circa levia, h. e. quae sub mortali non
obligant, etsi sit facilis ad superiorem recursus. 2.° In casibus, qui
frequenter occurrunt, et in casibus dubiis. 3.° Quando urgens adest
necessitas, recursus ad superiorem est difficilis, et in mora periculum
adest. — 4.° Homo non potest ob sui conservationem se dispensare
a divina et naturali lege.
Potestate ordinaria, delegata. Ordinaria est, quae alicui competit
ex vi suae dignitatis, vel officii sui ; delegata, quae competit ex con­
cessione illius, qui ordinariam habet. Si delegata potestas ab iure
concedatur, ordinariae aequiparatur, utpote officio et dignitati adnexa ;

204

VII. - DE DISPENSATIONE

si vero non nisi a superiore sit, pure delegata est. — L. 90. 190.192., I. 6. η. 902.
R. Ad 2.nm Cum illis tantum dispensari potest, qui dispensantis
jurisdictioni subiiciuntur. v. g., cum incolis, domicilium habentibus,
sive in proprio sint territorio, sive extra illud, !.. 1. 7. n. 81.; cum
advenis, quandiu quasi domicilium in territorio habent, S. O. 22
Nov. 1865., A. S. S. v. 2. p. 671., qui impetrata dispensatione uti
possunt etiam cum peregre abeunt, Suarez 1. 8. c. 26. n. 12.; cum
vagis, quamdiu ii versantur in territorio, Bened. XIV. Not. 33. n. 10.;
immo etiam cum peregrinis, siquidem peregrini etiam per accessum
ad superiorem localem sufficienter fiunt subditi, dum in alieno sunt
territorio, atque haec dispensatio cum personalis sit, personae adhae­
ret, adeoque peregrinantem subsequitur etiam extra territorium seu
dioeccsim dispensantis, Cf. 298. ; tandem cum seipsis, quamvis dele­
gatam tantum habeant potestatem, sed generalem. Ratio est, « quia
est iurisdictio pure voluntaria, quae etiam erga seipsum exerceri potest.
Hinc bene sibi dispensare potest in votis, iuramento, ieiunio, etc. »
L. 183. Generalem, quia nullus excipitur in facultate generali quo­
cumque modo habeatur. Secus vero est, si quis delegatus sit ad casus
tantum particulares. — L. 158. 183., 1. 3. n. 262.; E. M.
242. An Papa dispensare possit in lege divina? — Quae lege
divina prohibentur triplicis sunt classis. Sunt enim obiecta in se mala,
et ratione sui. Et haec numquam evadere possunt non mala et licita.
Sunt obiecta in se mala, sed ratione periculi, vel ratione non ipsius
esse ordinis sed perfectionis huius ordinis. Et haec, periculo sublato,
et ob peculiares circumstantias, evadere possunt non mala et licita.
Sunt tandem obiecta in se mala, sed propter ius alienum. Hoc iure
cessante, ex eo quod quis in illud ius habeat potestatem, id quod
alias illicitum est, licitum reddi potest.
Potest ergo Papa dispensare ex insta causa in iis, in quibus ius
divinum oritur a voluntate humana, ut in votis et in iuramentis. Cer­
tum enim est, quod in his gerat vicem Dei. Unde est, quod dispen­
satio in voto vel iuramento, sine insta causa, etiam a Papa facta sit
invalida. In ceteris controvertitur, an vera dispensare possit ex gra­
vissima causa, vel tantum declarare ius divinum tunc cessare. In praxi
parvi refert. In ceteris, m quibus nempe dispensare potest ; non enim
potest dispensare in omnibus, ut patet ex praemissis initio, sed tan­
tum in aliquibus, e. g., in sponsalibus, in matrimonio rato, etc. Excipe
vero semper leges, quae ad essentialem Ecclesiae constitutionem per-

j

VII.

DE DISPENSATIONE

205

tinent, leges circa formas et materias sacramentorum, circa oblationem
sacrificii, etc. Potest tamen in dubiis Summus Pontifex ius divinum
et naturale infallibiliter declarare. — Illud ergo: Qttodcumque solve­
ris etc. illimitatum non est, sed coarctandum est ad ea quae perti­
nent ad Ecclesiae et animarum spirituale bonum. Cf. 180. — L. 180.
188. 189.; S. Th. 1. 2. q. 100. a. 8.; 2. 2. q. 88. a. 12., q. 89. a. 9.
ad 3., S. q. 65. a. 1. 2. 4,, q. 67. a. 3., Quodl. 4. 13.; Struggl
q. 4. n 11.; E. M.
243 /n quibusnam legibus dispensare possunt Episcopi? — De
iure ordinario, dispensare possunt in propriis dioecesibus a legibus
latis in synodis provincialibus, cum ita sit consuetudine introductum,
C. Cum contingat 13. de Eor. conip., modo non sint Concilio specia­
liter reservatae. Dispensare item possunt in omnibus statutis episco­
palibus et synodalibus, et quidem independcnter a capitulo et clero.
Neque obstat, quod Concilium provinciale, vel synodus dioecesana ab
Apostolica Sede fuerit approbata. Ista enim approbatio non est spe­
cifica et absoluta, ut singula rigide examinentur, cognoscantur, ac motu
proprio et certa scientia probentur. Sed est ordinaria, communis et
conditionalis, si canonice, etc. quod quidem nihil novi iuris tribuit;
nam tantum Concilii decreta, legitime condita, et quae ex sese vim
habent obligandi, confirmantur; et recognitio eorum facta a S. C. C.
est tantum conditio, sine qua non, ut possint promulgari. Bened. XIV.
de Syn. 1. 13. c. 5. Ceterum Episcopi iure suo dispensant in legibus
etiam Pontificiis pro sua dioecesi latis, habentur enim instar legum
dioecesanarum. A statutis autem episcopalibus et synodalibus dispensare
valet etiam capitulum, Sede vacante, cum succedat in locum Epi­
scopi. — Idem nequit Vicarius Generalis Episcopi, sine speciali dele­
gatione, cum id non habeat de suo iure ordinario ; siquidem in gene­
rali commissione non intelligitur facultas dispensandi. - Non possunt
tamen Episcopi dispensare in lege synodali taxati va congruae pro or­
dinandis. Ratio est, quia Innoc. XII. B. Speculatores statuit, ut «be­
neficium eius sit reditus, ut ad congruam vitae sustentationem, sive
iuxta taxam synodalem, sive, ea deficiente, iuxta morem regionis pro
promovendis ad ss. ordines, detractis oneribus, per se sufficiat, illudque
ab ordinando pacifice possideatur ». Quare Pontifex implicite adimit
Episcopo facultatem dispensandi hac in re, seu potius arbitrandi, aut
faciendi supputationem suo modo.
Quia autem omnis potestas, et maxime spiritualis, non in de­
structionem, sed aedificationem data est, ex ipsa natura ecclesiastica-

206

VII. - DE DISPENSATIONE

rum legum, et ex praesumpta Rom. Pontificis voluntate, nec non ex
consuetudine, Episcopi dispensant etiam in legibus communibus, l.°cum
materia est levis, 2.° quoad casus dubios, 3.° quoad casus qui saepe
accidunt, ut in plerisque votis, officio divino, observantia festorum,
abstinentia, ieiunio, cum privatis et in casibus particularibus. — Itemque dispensant in aliis etiam pontificiis legibus, quoties non est fa­
cilis recursus ad Summum Pontificem, et periculum grave est in
mora, e. g., in impedimentis matrimonii, in irregularitatibus, in votis
reservatis, etc. — Possunt vero dispensare in legibus pontificiis, si in
lege ipsa dicatur posse ab ea dispensari ; nam si verba haec aliquid
significant, et dispensationem permittunt, eam certe inferioribus per­
mittunt, nempe Episcopis. — Excipiuntur tamen matrimoniales dispen­
sationes, Cf. Trid. s. 24. C. 5. de R. M., ex praxi e& Stylo Curiae,
nec non ex C. Pii X. Sapienti consilio et Ord. serv. in Rom. Cur., vel si ex iure dispensandi essent ipsimet Ordinarii, ut in Episcopo
videre est bigamum ordinante, C. Super eo 2. de Big. — L. 180.
190. 191. 192., App. 2. n. 54. seqq., 1. 6. n. 613. 902., H. A tr. 2.
c. 6. n. 57.; De lustis de Dispensat. Matrimon. 1. 2. c. 2. n. 45. seqq.

244. Nota: Dicitur Episcopus in praecedentibus casibus dispen­
sare de iure ordinario, quia talis facultas eis competit vi proprii officii,
cui est perpetuo annexa, et ideo bene eam possunt alteri delegare. —
Gratis a quibuscumque, ad quos dispensatio pertineat, praestanda est.
Trid. s. 25. C. 18. de R. — In casibus dubiis Episcopus potest de­
clarare casum dispensatione non indigere, vel ad cautelam dispensare.
— Quoad dispensationem ad cautelam haec notat Bened. XIV. Not. 101.:
« Diana sapienter advertit concedi a S. Poenit. vel Datar. dispensa­
tiones huiusmodi non tanquam necessarias, sed ut omni scrupulo ani­
mique sollicitudine fideles eripiantur ». Dispensatio non erit tunc, re­
gulariter loquendo, necessaria; sed valde prodest; si forte enim deinde
veritas appareat, dispensatus nihilominus quis vere manet. — L. 190.
192. 193.» 1. 6, n. 613., de Priv. 57. 58.; Struggl q. 4. n. 12;
Sanch. 1. 8. d. 6. n. 18.
Praeter ordinarias has facultates Episcopi saepe plures alias habent
extraordinarias facultates ad triennium, ad quinquennium, etc., quas
delegatas facultates possunt etiam aliis regulariter subdelcgare. Cf. 254.
245. . In parochi in aliquibus dispensare valeant? — De iure or­
dinario, possunt, ratione consuetudinis, dispensare cum subditis, pro
c asibus tantum particularibus, in ieiuniis, in abstinentia, in operibus
die festo prohibitis, et in aliis similibus, quae frequenter occurrunt et

VII.

DE DISPENSATIONE

207

indigent prompta dispensatione. Ratione consuetudinis, iurisdictionem
enim in foro externo non habent. De iure ordinario, siquidem haec
facultas ipsis tributa est ratione officii, utpote exercenda in casibus,
qui frequentes occurrunt. — Quin immo in gravioribus etiam dispen­
sare possunt, in quibus possunt Episcopi dispensare, stante gravissima
necessitate, si Episcopus non possit adiri et periculum sit in mora.
- L. 190. 192.; 1. 3. n. 288., 1. 6. n. 613., H. A. 59.

246. An regulares in aliquibus dispensare possint? — « Prae­
lati regulares habent potestatem dispensandi (in casibus particulari­
bus) cum suis subditis in praeceptis ecclesiasticis, ut possunt Episcopi
cum suis dioecesanis. Etenim ipsi habent quasi episcopalem iurisdi­
ctionem, ut communiter docent dd.... Et idem valet quoad regulas
religionis ». L. de Privil. n. 106. 108. — « Confessorii Mendican­
tium, et ceteri regulares communicantes, potestatem habent irritandi,
remittendi, et dispensandi iuramenta ac vota. Possunt insuper dispen­
sare cum coniugibus quoad impedimentum ad petendum debitum, pro­
pter incestum commissum cum consanguinea coniugis. Animadverten­
dum est autem hic, quod confessarius debet in hoc obtinere licentiam
specialem, et saltem a superiore inferiore sui monasterii. Possunt
praeterea confessarii Mendicantes dispensare cum coniugibus in voto
castitatis, elicito ante matrimonium, ad petendum debitum, sicuti etiam
in voto elicito post matrimonium. Possunt ipsi dispensare in omnibus
votis, in quibus valent de iure ordinario dispensare Episcopi cum suis
subditis ». L. ib. 109., 1. 1. n. 194., 1. 3. n. 257. 258., 1. 4. n. 63. 64.,
1.6. n. 987. 1076. 1127. 1128.; La-Croix 1. 3. p. 2. n. 1310; Struggl
q. 4. n. 13.

247. Utrum dispensatio in foro externo, an in foro interno dari
possit? — Dispensatio dari potest in foro externo, siquidem si vincu­
lum legis in foro externo constituitur, in eodem etiam foro solutio
illius vinculi dari potest. Et sic dispensatio ab abstinentia, quae datur
per Indultum tempore quadragesimae, in foro externo datur. — Dari
etiam potest in foro interno sacramentali ; nam in foro sacramentali
bene agi possunt ea omnia, quae ad spiritualem salutem pertinent.
Dari item potest in foro interno conscientiae, licet non sacramentali,
nam ut ad forum sacramentale pertinent proprie peccata, ita ad fo­
rum conscientiae pertinent omnia, quae spectant ad spiritualem unius­
cuiusque salutem. Illud autem essentiale intercedit discrimen inter
forum internum sacramentale et forum mere internum conscientiae,
quod in illo res inter praesentes tractantur, in hoc res agi etiam pos-

208

VII.

DE DISPENSATIONE

sunt inter absentes. — Distinguitur etiam forum poenitentiae, sed hoc,
secundum alios, est forum sacramentale; secundum alios, est forum
conscientiae. Quare quod alicui committitur in foro poenitentiae, praeter
peccatorum absolutionem, v. g., dispensatio a ieiunio, abstinentia, etc.,
etiam extra sacramentum poenitentiae potest expediri, quamvis man­
datum sacerdoti confessorio dirigatur. — Suarez 1. 8. c. 6. n. 15. 16.;
Salm. tr. 18. c. 1. n. 33.; Schmalz. 1. 2. t. 2. n. 2.; L. 194.; S. Th.
1. 2. q. 97. a. 4.

248. Quandonam dispensatio cesset ? — Dispensatio cessat:
Re­
vocatione ; ea enim legis vinculum restituitur. Quare a legislatore facta
etiam sine causa valet. A delegato facta etiam ex i usta causa non
valet ; dispensatione enim data acceptam delegationem explevit. Facta
ab inferiore praelato, quando illam ordinario iure concessit, si ex iusta
causa; valet; secus vero, si absque iusta causa, quia non potest su­
perioris legem restituere. Non enim censetur Superior ad talem re­
vocationem facultatem concessisse. Legis ; nam si obligatio non a lege,
sed a propria pendet voluntate, ut in votis, sine hac restitui non potest.
Praelatus dispensationem revocans sine iusta causa per se venialiter
tantum peccat. — L. 197.
2. ° Renunciatione, quae statim valet in illis, quae ex propria
voluntate vim habent, in votis, iuramentis, etc. In illis, vero, quae ex
lege effectum sortiuntur, e. g., in impedimentis matrimonii, in horis
canonicis, etc., tunc valet, cum a superiore fuerit acceptata, qui legis
vinculum restituere potest. — L. 198.
3. ° Cessante totaliter causa motiva, si dispensatio tractum habeat
successivum, et absolute data non fuerit, ut, e. gr., dispensatio a lege
abstinentiae ob infirmitatem. Secus vero, si dispensatio absolute data
fuerit, quamvis, attenta materia, tractum habere possit successivum ;
vel si unico actu fuerit perfecta, e. g., si quis ab irregularitate fuerit
dispensatus ob paupertatem parentum, vel ob morum honestatem, vel
ob inopiam ministrorum. Quare, qui absolute fuit dispensatus a voto
castitatis, mortuo coniuge, alteri nubere potest ; si vero pro speciali
casu dispensatio fuerit concessa, nova indiget dispensatione. Absolute ;
si causa indicatur perpetua, tunc dispensatio censetur data absolute,
etsi postea per accidens causa cesset. Secus vero, si causa diiudicatur
tantum pro tempore duratura.
4 ° Si dispensationi fuerit adiuncta aliqua commutatio oneris, tunc
etiam, cessante causa, dispensatio non cessat. — Dispensatio item non
ci ssat : l 0 Non usu, aut usu contrario, unde ea quis semper deinde

VIII.

209

DE PRIVILEGIIS

uti poterit, siquidem haec legis vinculum restituere non valent. 2.° Dzspensantis territorio relicto, quia factum legitime retractari non debet,
etsi postea is casus inciderit, a quo initium haberi non potuisset.
3.° Morte dispensantis ; quicumque ille sit, sive praelatus superior,
sive inferior ; cum dispensatio sit gratia facta, et gratia facta non expiret morte concedentis, vel eius amotione ab officio. C. 57 super 9.
de Off. et pot. iud. det. in 6.° Idem de licentiis concessis valet. —
R. 73? de R. I. in 6.°; L. 195.-198.

VIII. — DE PRIVILEGIIS

249. Quid sit privilegium? — Privilegium est, quasi privata lex,
aliquod speciale alicui concedens beneficium, extra Corpus Iuris exi­
stais. Privata, quia aliquid speciale alicui et non omnibus concedit.
Lex, quia quid stabile est, non in actu mere transeunte situm, et,
dum ius privilegiato concedit privilegio utendi, omnibus seu toti com­
munitati obligationem imponit privilegii usum non impediendi. Spe­
ciale, neque enim privilegia concederentur, si praeter generalem legem
nulli aliquid speciale concederetur. Beneficium, siquidem gratiam Prin­
cipis continet. Alicui, h. e. sive singulari personae, sive personae mo­
rali, e, g., Universitati, Ordini religioso, etc. Extra Corpus Iuris exi­
stons, quia lex proprie non est, unde neque indiget promulgatione:
sed, cum donatio quaedam sit, acceptatione indiget. Idque de qualibet
gratia concessa valet. Regulariter nihil acquiritur nisi volenti. Cf.
Schmalz. 1. 4. t. 3. n. 203. seqq. Sed petitio pro acceptatione est, et,
si per procuratorem petatur, sufficit ut per eum acceptetur.
Quare, quoad quis ignoret, an gratia concessa fuerit, ea regula­
riter uti licite non potest; sed verius valide potest, Suarez 1. S. c. 25.
n. 25.; Laymann c. 23. n. 10.; Sanch. de Matr. 1. 3. d. 36. n. 6. 8.,
1. 8. d. 21.; Engel 1. 5. t. 33. n. S., 1. 4. t. 3. n. 15., si verum est
gratiam fuisse concessam. Nec refert, si gratia pro alio petita fuerit,
etiam ignorante, immo et invito. Sanch. de Matr. 1. 8. d. 26. n. 4. ;
Bonae, d. 1. q. 3. c. 3. n. 4. I line, si quis, nec ipse gratiam petiit,
nec scit petitam ab alio concessam fuisse, eaque tamen forte utitur,
standum erit pro valore actus, cum nempe iste non nisi a gratiam
concedentis voluntate dependet, uti e. g. in dispensationibus matri­
monii in radice videre est; vel, si Summus Pontifex, Cardinali ro­
gante, permittat alienum sacerdotem adesse matrimonio, et hic petiBucceroni. lust· theol, moralis I.

14

210

VIII.

DE PRIVILEGIIS

tionis et concessionis ignarus adsit. Verum, nisi aliud ex concessione
gratiae eruatur, censetur ea nonnisi scienti et acceptanti concedi. _
C. 17. de Praeb. in 6.°; L. 1.; Suarez 1. 8. c. 25.; Lugo de Poenit.
d. 19. s. 2.
Privilegium differt a lege, proprie tali, singulari; quae nempe
aliquid speciale gratiose constituit pro cerlo personarum genere, et,
cum vera lex sit, continetur in Corpore Iuris ; et, cum simul speciale
aliquod beneficium contineat, verum privilegium est; sed, quia in Cor­
pore Iuris continetur, communiter privilegium clausum in Corpore
Iuris appellatur, uti, e. g., est facultas, concessa episcopis a Trid.,
s. 24. C. Liceat 6., dispensandi ab irregularitatibus ex delicto occulto
provenientibus et absolvendi a casibus occultis etiam Sedi Apostolicae
reservatis; restitutio in integrum ex legibus concessa minoribus, uxo­
ribus, interdictis. Quare, ut aliae leges, ita et hae, non acceptatione,
sed promulgatione indigent. Quin immo neque scientia eorum, quibus
fuerint concessae, requiritur, ut hi valide eis utantur. Cf. Suarez 1. 8.
c. 26. n. 16. Itemque, prout aliae leges, ita etiam hae sunt perpe­
tuae et renuntiatione non cessant, licet in particularibus casibus possit
quis usui iuris pro se introducti renuntiare, dummodo privilegium con­
cessum non fuerit aliorum causa, vel ob dignitatem ordinis seu coetus,
vel ob praesumptionem communis periculi fraudis, ut ea quae con­
cessa sunt imbecillitati personarum, velut restitutio concessa novitiis
profitentibus ante aetatem canonicam, si hi restitutionis iuri renuncient. Trid. s. 25. C. 16. de Reg. — De lustis de Dispens. matrim.
1, 1. c. 3. n. 51. seqq.
250. Quotuplex sil privilegium ? — Privilegium ratione subiecti,
aliud est personale, quod individual conceditur personae, v. g., Titio,
vel coetui personarum, v. g., minoribus, vel corpori morali, v. g., or­
dini religioso ; aliud vero est reale, quod etiam personis conceditur,
sed respectu dignitatis, officii, loci, rei. Privilegia realia perpetua sunt,
et his etiam acccnsentur privilegia personalia secundae et tertiae spe­
ciei. Quare privilegia realia ad successores in eadem re transeunt. Pri­
vilegia vero personalia cum eadem persona extinguuntur. — Hinc fa­
cultates onines speciales, habitualiter a S. Sede Episcopis aliorumque
locorum Ordinariis, nec non Superioribus Generalibus Ordinum Reli­
giosorum concessae, etiam pro determinato casuum numero, non de­
sinunt ob eorum mortem vel a munere cessationem, sed ad succes­
sores Ordinarios transeunt. S. O. 24. Nov. 1867., 20. Dec. 1899.
Facultates autem nominatim Episcopo concessae, loci Ordinario con-

VIII.

DE PRIVILEGIIS

211

cessae intelliguntur. S. O. 5. Sept. 1900. Nomine Ordinariorum ve­
niunt etiam Officiales eorum, seu Vicarii, in spiritualibus, generales.
Ratione ohiecti, aliud est contra ius, quod legi derogat, ut pri­
vilegium oratorii privati ; aliud est praeter ius, quo mera gratia praeter
legem conceditur, v. g., facultas absolvendi a reservatis.
Ratione causae, aliud est remuneratorium, quod ob certa merita
conceditur ; aliud gratiosum, quod sine praeviis meritis conceditur.
Privilegium gratiosum etiam sine causa revocari potest ; nam procedit
principaliter ex concedentis liberalitate. Remuneratorium sine causa re­
vocari non potest ; conceditur enim propter merita. Ac, si sit remu­
neratorium ex stricta iustitia, nempe propter solutum pretium, propter
onus impositum, sine debita compensatione revocari non potest.
Ratione modi, privilegium aliud est motu proprio concessum,
aliud ad instantiam partium; aliud est primo et per se concessum,
aliud est ad instar prioris. Privilegium ad instar, aut est datum ac­
cessorie, aut aeque principaliter. Si accessorie sequitur vices princi­
palis, unde, eo pereunte, perit, eo crescente vel imminuto, crescit vel
imminuitur. Si aeque principaliter independenter ab alio omnino sub­
sistit, eiusque non sequitur vices. — Suarez 1. 8. c. 4. n. 38. ; Lugo
Resp. Mor. 1. 1. d. 19., L. 1. 1. n. 197., App. 2. n. 5.; Ferraris
Supplementum v. Episcopus n. 20. ; E. M.
251. Quid sit gratia facta et facienda? — Gratiae distinguuntur
in factas et faciendas. Gratia dicitur facta, cum ille, qui eam concedit
annuit petitioni, si nempe detur ad preces supplicantis : vel cum gra­
tiam faciens eam simpliciter concedit, si eam motu proprio largiatur,
lam vero quando Princeps ipsemel eam concedit in gratiam eius cui
illam concedit, seu ut dicitur in forma gratiosa, gratia tunc regu­
lariter facta intelligitur, uti si summus Pontifex concedat ordini reli­
gioso, vel singulari personae, Titio sacerdoti, facultatem absolvendi a
reservatis, benedicendi coronas cisque indulgentias adnectendi, etc.
Quando autem eam concedit per alium, seu ut dicitur in forma
commissoria, quia in mandatum recidit, tunc gratia aliquando facta,
aliquando est facienda. Est facta, si alius constituitur executor neces­
sarius, est vero facienda, si alius constituitur executor voluntarius. In
primo enim casu alius est mere executor concessionis gratiae, in se­
cundo vero alius est executor gratiae concedendae, ipsi nempe gratia
concedenda remittitur. Et sic gratia est facta, si in Rescripto, e. g.,
Ordinario dicatur, dispenses, absolvas, etsi conditio aliqua verificanda
adiiciatur, etsi addatur pro tuo arbitrio et conscientia, quae verba non

nisi propter expressionem reverentiae et convenientiae ponuntur. S. C.
C. 6. Dec. 1845. Est vero facienda, si in Rescripto dicatur, dispenses,
absolvas, si expedire indicaveris, vel si preces ei remittantur cum fa­
cultatibus necessariis et opportunis. L. 1. 1. App. 2. n. 13.; Bizzarri
Collect, p. 666.
Hinc gratia facta non expirât, morte concedentis, aut eo ab of­
ficio cessante; e contra expirât gratia facienda, nempe re integra, nisi
aliud ipso Iure cautum sit. — Reg. 12. Cane. Apost. ; L. 8., 1. 6.
n. 559.; Laymann 1. 1. de Privileg. c. 23. n. 18.; Alois. Trombetta
Prax. Reg. circa Contr. rer. Eccl. c. 6.

252. Quinam privilegium concedere possint, et quibusnam ? —
Privilegium contra legem concedi potest ab illis, quibus lex subest;
et quidem solis subditis, solisque locis, qui potestate sua continentur.
Ratio est, quia tale privilegium legis derogatio est, et legislator supra
non subditos, et extra proprium territorium nullam habet auctorita­
tem. — Privilegium praeter legem potest concedi etiam non subditis,
quia non est semper et necessario actus iurisdictionis, sed actus merae
facultatis et quasi donatio. Sic Princeps potest concedere extraneo
privilegium venandi in suo territorio. Suarez 1. 8. c. 8. 10. 26.
253. An peregrini gaudere possint privilegiis locorum, quae pe­
ragrant, etsi contra legem communem ? — R. Affirmative. Constat ex
consuetudine generali.
254. An delegatus ad gratiam concedendam subde legare possit?
- R. Negative, per se loquendo ; quia haec facultas per se non in­
cluditur in concessione superioris, nisi expressa sit. Excipe: l.° Si
quis esset delegatus a Principe ; casu tamen, (pio delegatio facta sit
tamquam per officium ; non vero, si eligatur persona propter suam
peritiam, aut si ei non iurisdiclio committatur; sed mera alicuius
causae exeeutio, vel certum aliquod ministerium, ut praedicare, di­
spensare, iniungere poenitentias, excommunicare vel absolvere aliquem.
C 3. 6. et fin. de Offic. et pot. iud. deleg,, S. O. 1. lun. 1904. Quare
Regulares, quibus a Summo Pontifice concessa est aliqua dispensandi
facultas, pro faciliori et fructuosiori sacri ministerii exercitio, eam aliis
su xi· h gar< nequeunt. In iurisdictionis exercitio parum refert quaenam
persona index constituatur, dummodo sit peritus. At vero in nudo minist< io, seu exccutione. industria, experientia, auctoritas eligitur personae.
■ _ Si quis esset deli gatus ad lotum officium alterius supplendum,

VIII. - DE PRIVILEGIIS

213

universi m deputati in locum parochi absentis, vel mortui, possunt alium
subdelegare, L. 1. § Ab eo ff. Quis a quo. Haec tamen subdelegatio
non potest esse ad totum, sed ad unam vel alteram causam tantum­
modo, ut commune est cum D. Th.: « Vicarius non potest totam
suam potestatem communicare, sed potest partem ». Quodl. 12. a. 31.
Verum oeconomus curatus, vacante paroecia, ab Episcopo constitutus,
in vim dispositionis Concilii Tridentini, s. 24. C. 18., potest alium
sacerdotem delegare ad omnia officia, nisi obstet voluntas Ordinarii.
S. C. C. 9. Mail 1874., A. S. S. v. 8. p. 134.
Quod dictum est de delegatione facta a Principe, valet magis de
delegatione facta a Papa. L. 193. Ex S. O. 14. Dec. 1898. potest
Episcopus et Superior Generalis Ordinis Religiosi subdelegare facultates
ab Apostolica Sede sibi ad tempus delegatas, sive generali modo, sive
pro casu particulari, nisi in facultatibus id prohibeatur, vel coarctetur.
— Sanch. de Matr. 1. 3. d. 31. n. 4.; Ferraris v. Delegare; L. 1. 7.
n. 224.; E. M.

254. b,s Nota: lurisdictio est potestas alios regendi; et est in­
terni et externi fori ; saecularis, ecclesiastica ; ordinaria vi officii, de­
legata ab eo qui habet ordinariam. — Est praeterea contentiosa vel
voluntaria. Illa exercetur in subditum, circa causas contentiosas, in
indiciis, et in proprio territorio. Haec exercetur etiam in non subdi­
tum, circa alia negotia non contentiosa extra iudicia, et in proprio
territorio ac extra proprium territorium.

255. Au delegatio absolute facta, expiret morte delegantis ? —
Delegatio facta a iure, est ad instar ordinariae facultatis. Facta ab
homine expirât morte delegantis, et eius amotione seu cessatione
ab officio, in jurisdictione contentiosa, et res sit adhuc integra; et in
iurisdictione voluntaria, si gratia non sit facta, sed facienda; minime
vero expirât, si delegatio sit per modum gratiae factae, quantumvis
res sit adhuc integra. Quod evenit: 1.° Cum conceditur publicae uti­
litatis causa, prout est facultas dispensandi in votis, in impedimentis
matrimonialibus, absolvendi a censuris, etc. 2.° Cum conceditur causa
privatae utilitatis alterius, v. g., Caii, Sempronii, etc., ita tamen, ut
commissario seu delegato imponatur praeceptum cxcquendi mandatum,
veluti si dixerit, dispenses cum Titio, absolvas, provideas de beneficio,
etc., si preces veritate nitantur. Huiusmodi enim delegatio ius con­
tinet perfecte concessum, adeoque semel acceptatum perseverat in suo
esse, licet concedens moriatur, C. 1. § 1. de /’'iliis presbyt., atque
haec delegatio late est interpretanda. — Expirât e contrario, si data

214

VIH. - DE PRIVILEGIIS

bit per modum gratiae faciendae, re tamen integra, quod evenit quando
gratia non est perfecte concessa, uti contingit cum datur in favorem
alterius privatae personae, neque praecipitur delegato eam exequi,
sed concedendae gratiae potestas datur, vel eius remittitur arbitrio et
voluntati, veluti si dixerit, dispensare possis ac valeas, etc., si vera
sint exposita. Re integra; nam secus est, re non integra. Et huius­
modi delegatio stricte est interpretanda. — Dicitur autem res non in­
tegra, si delegatus primum actum exercere coepit, ut si coepit vocare
partem ad cognoscendum de precum veritate. R. 16? de R. I. in 6.°;
L. 192.-194.; Cf. hic 251. 283. et V. 2. 1045.

256. Quomodo sint privilegia interpretanda P — Privilegia tantum
valent quantum sonant. C. Per exemptionem 9. de Prine, in 6.° Ne­
que ergo extensivam, neque restrictivam declarationem recipiunt, sed
regulariter declarativam tantum. C. 27. de Praeb. in 6.° Quare, con­
cessa facultate absolvendi a reservatis papalibus, non includitur facul­
tas etiam absolvendi a reservatis episcopalibus. L. 1. 7. n. 98. Con­
cessa facultate eligendi confessarium, illum quis eligere poterit quoties
voluerit. Regulariter, quia si privilegium concedatur verbis generali­
bus, m tali generali concessione non veniunt ea, quae quis non esset
verisimiliter concessurus, R. 81.a de R. I. in 6.°, i. e. extraordinaria
prorsus et insolita, Laymann in C. Sedes 15. de Rescript.; Reiff, in
at. C. 81., nec ea quae merentur specialem mentionem, vel ex con­
suetudine aut iure excluduntur. Quapropter, concessa facultate absol­
vendi a reservatis, non intelligitur concessa facultas absolvendi a spe­
cialiter reservatis; concessa facultate absolvendi a reservatis etiam
specialiter, non comprehenduntur casus C. Sacramentum Poenitentiae.
Privilegia praeter legem latae sunt interpretationis, siquidem be­
neficia Principis sunt. C. 16. de Verb, sign.; C. Quia circa 22. de
Priv. E diverso privilegia contra legem sunt strictae interpretationis.
I xpedit enim communi bono, ut leges pro eo latae, quantum fieri
possit, integrae serventur. C. Ut filii 1., C. Ad praesentiam 2. de
I't/iis presbyl. in 6.° - Nihilominus haec quoque latae sunt inter­
pretationis, si reipublicae vel Religionis boni interest, uti sunt privi­
legia communitatibus vel piae alicui causae concessa, L. 1. 1. App. 2.
n 8., si concessa sint motu proprio, C. 5Ï motu. 23. de Praeb. in 6.°,
s altas forent inutilia, C. 30. in fin. de Priv. — Ea sola privilegia
sunt semper strictae interpretationis, quae laedunt ius tertii, siquidem
semper intelliguntur, salva iustitia, et iure tertii, C. Licet. 12. de Off.
i id. ord.\ C. Super eo. Io. d<. Off. iud. deleg.; C. Cum olim 12. de
Priv. — L. 5. seqq. ; Wirceburg. de Legib. c. 5. a. 3.

VIII.

DE PRIVILEGIIS

215

257. An privilegia contra ins commune sini necessario odiosa?
— R. Negative. Nam privilegium favorabile illud est, quod uni pro­
dest, ita ut nemini noceat, e. g., privilegium vescendi carnibus in qua­
dragesima. Odiosum vero, quod ex favore uni concesso alteri procreat
incommodum, e. g. exemptio a solvendis tributis, quae alios gravat.
Inde sequitur privilegia contra ius non esse necessario odiosa, nisi
alicui noceant. Vix autem dari potest ullum privilegium, quod sit iuri
communi vere ac proprie oppositum. Nam, privilegium differt a di­
spensatione, quae actu excusat a legis obligatione, et ideo semper est
per se odiosa, et legi contradicit; subditus enim licet actu, ab ipsa
eximatur, manet tamen habitualiler ligatus. Privilegium e contra pa­
rallele potius cum lege procedit : nam privilegium est lex aliqua pri­
vata subditos suos dirigens, adeoque permanentor. Quia tamen a com­
muni lege eximit, strictae interpretationis regulariter est privatorum
privilegium contra legem. Regulariter, privatorum; nam datum motu
proprio, aut insertum in Corpore iuris, vel concessum ordini religioso
vel communitati latae omnino interpretationis est; scilicet ratione com­
munis boni. C. 40. de Off. et pot. iud. deleg.; C. 22. de Privil.;
C. 4. de Praeb. in 6.°; R. I. 28. in 6.° — L. 1. 7., 1. 3. n. 318.
Claus. I.
258. Quandonam privilegia cessent? — Privilegia de se sunt per­
petua ; ea tamen cessant· l.° Ex parte concedentis, revocatione, e. g.,
contraria lege lata, quae secus suum effectum sortiri non possit, vel
quae clausulam contineat, non obstantibus privilegiis quibuscumque ;
vel iussu ipsius Principis concedentis privilegium, aut eius successo­
ris, directe manifestato ei cui privilegium concessum fuerat. Minime
vero extinguitur morte concedentis, cum sit gratia facta. C. 15. de
Rescr. in 6.° — 2.° Ex parte privilégiait, per renunciationem. C. Si
de terra 6. de Priv., a concedente acceptatam ; per non usum, seu
contrarium usum, si ius laedant tertii, et hic legitime adversus ea
praescripserit. C. 15. de Privil., Cf. Engel 1. 5. t. 33. n. 19. seqq. ;
Pirhing ib. n. 176; Reiffenst. ibi n. 209. Minime vero cessant per
abusum, nisi regulariter post sententiam saltem declaratoriam iudicis,
cum poena sit, C. Ubi 7. Dist. 74.; vel nisi sub hac expressa con­
ditione fuerit privilegium alicui datum, ut si eo ille abutatur ipso iure
privilegium amittat. — 3.° Ex parte ipsius privilegii, concessi sub
conditione, licet tacita, vel in diem, conditione expleta, et elapsa die.
C. 4. de Off. et pol. iud. deleg. ; C. 5. de Rescr. in 6.°.
Privilegium autem personale, morte personae, cessat ; rcale, abso­

216

IX. - CLERICORUM, EPISCOPORUM, REGULARIUM PRIVILEGIA

luto ac legitimo interitu rei vel loci, vel dignitate et officio cessanti­
bus. — Cessante vero causa finali, etiam in perpetuum, privilegium
non cessat, cum sit quaedam donatio, Suarez 1. 8. c. 2. n. 5., nisi
cesset contrarie, ita ut privilegium illicitum et iniustum evadat. Suarez
1. c. n. 6. Enimvero, cessante mere negative causa, non ideo privile­
gium evadit inutile beneficium, ut, e. g., privilegium oratorii privati,
concessum infirmo vel personae in dignitate constitutae, sanitate recu­
perata, dignitate amissa. — L. 14.-17.; E. M.

259. Nota : Nemo tenetur per se uti privilegio, quia unusquisque
iuri suo renuntiare potest ; aliquando tamen per accidens privilegiatus
obligatur ad usum privilegii: l.° Ratione caritatis; hinc peccaret qui
habens facultatem absolvendi a reservatis, peccatorem in gravi neces­
sitate positum absolvere nollet. 2.° Ratione boni communis, quando
nempe privilegium non est personale sed reale, addictum loco vel di­
gnitati, vel statui; sic clericus non potest renuntiare privilegio canonis
bifori, nec religiosus privilegio exemptionis. — L. 3., 1. 3. n. 318.
Claus. XI. Dub. 3., η. 324,; Ithur. Cas. 32. η. 20.

IX. — CLERICORUM, EPISCOPORUM, REGULARIUM
PRIVILEGIA

260. Quaenam sint clericorum et ecclesiarum privilegia ? — 1.° Pri­
vilegium fori, quo a laicis magistratibus in civilibus et in criminalibus
eximuntur. C. Nullus 2. de For. comp. Competit hoc privilegium cle­
ricis constitutis in sacris, beneficiariis, aliisque, sive regularibus, sive
saecularibus, si tamen hi ultimi, i. e. simpliciter clerici, « clericalem
habitum et tonsuram deferant, alicui Ecclesiae ex mandato Episcopi
inserviant, aut in aliqua schola vel Universitate de licentia Episcopi,
quasi in via ad maiores ordines suscipiendos versentur ». Trid. s. 23.
C 6. de R., s. 25. C. 20. de R. Quare ecclesiastici gaudent exem­
ptione circa suas personas, neque possunt a curia laicali indicari et
puniri. Privilegio etiam gaudent exemptionis a militari servitio, aliis­
que civilibus officiis, quae clerico minime conveniant. Pr. 32. Syll.
— Exemptionem item habent, ait S. Alph. 20., quoad propria bona,
tam ecclesiastica, quam quocumque alio modo acquisita ; unde respectu
illorum non tenentur solvere ullum vectigal. — Sed varia attendenda
sunt Concordata, et legitimae consuetudines. Sane quoad vectigalia

217
solvenda, haec ubique locorum solvuntur; neque contra ea ulla haIX. - CLERICORUM, EPISCOPORUM, REGULARIUM PRIVILEGIA

I
I

■

betur protestatio. Quare privilegium hoc de facto saltem in vigore
non est. — Schmalz. 1. 2. t. 2. n. 80. seqq. : Bened. XIV. de Syn.
1. 12. c. 6. n. 5.; L. 18. seqq.; A. S. S. v. 2. p. 128. 431. 584.
Cogentes iudices laicos ad trahendum ad suum tribunal ecclesia­
sticas personas excommunicationem incurrunt speciali modo reserva­
tam Summo Pontifici C. Apostolicae Sedis. Cf. v. 2. n. 1170.
2. ° Privilegium C. Odoardus 3. de Solui., ne clericus nempe de­
bitor condemnetur, ultra id quod dare potest, adeoque relidis ei ali­
mentis, si propter rerum inopiam debita solvere non possit, usquedum ad pinguiorem devenerit fortunatam. E. M.
3. ° Privilegium canonis, nempe Lateranensis Concilii, a. 1139.,
sub Innocentio II, quo percussores clericorum, excommunicationem
incurrunt ipso facto Rom. Pontifici reservatam. C. Pii IX. Apostolicae
Sedis de Censuris. Ac notorii clerici percussores, ita ut factum non
possit aliqua tergiversatione celari, nec aliquo suffragio excusari, ex­
communicat! sunt vitandi. Extrav. Mart. V. Ad evitanda.
Hisce privilegiis spoliantur clerici, realiter degradati ; ioculatores, goliardi seu bufones; itemque vilem carnificum, macellariorum
aut taberniorum artem exercentes; coniugati, clericalem habitum et ton­
suram non deferentes, vel si non coniugati, ut laici incidentes; si tertio
admoniti intra convenientem terminum non resipuerint, C. Clerici un.
de Vit. et /ion. cl. in 6.°; Clem. Dioccesanis 1. de Vit. et hon. cleric.;
clerici tyrannidi seu enormitati sese immiscentes, dimisso habitu cle­
ricali, C. Perpendimus 23. de Sent, excomm.; clerici bigami, qui duas
legitimas uxores aut viduam duxerunt, C. Altercationis un. de Dig.
in 6.°; C. Clerici de Cler. coniugat. in 6.°: Cf. Trid. s. 23. C. 6. de
R. ; Schmalz. 1. 5. t. 39. n. 218.; clerici minoribus ordinibus consti­
tuti, qui clericalem habitum dimittunt, S. C. Imm. 25. Sept. 1860.
ad Ordinarios Pontificiae Ditionis ; clerici minores ordinati, Sede Va­
cante, intra annum a die vacationis, nisi beneficii ecclesiastici recepti
vel recipiendi occasione arctati luerint, Trid. s. 7. C. 10. de R. —
L. 24., 1. 6. n. 827.; E. M.
4. ° Ecclesiis, publicis
Oratoriis, Palatio Episcopali, Domibus Re*
gularium, Hospitalibus, in quibus publica est Cappella, immunitas
competit quoad delinquentium asylum, exceptis casibus comprehensis
in BB. Gregorii XIV. Cum alias et Bened. XIV. Ex quo divina. Om­
nes delinquentes, dummodo sint chrisliani, licet haeretici, aut inter­
dicti, aut in carcere inclusi, qui ruptis carceribus ad praedicta sacra
loca confugerint, hac gaudent immunitate, praeter tamen casus in iure

218

IX. - CLERICORUM, EPISCOPORUM, REGULARIUM PRIVILEGIA

exceptos. Excipiuntur latrones publici, depopulatores agrorum, homi­
cidae, haeretici et rebelles contra Principis personam, falsificantes mo­
netas, etc. Sicuti vero possunt supeiiores ecclesiastici extrahere pro­
prios subditos ab Ecclesia, ita quoque, si opus sit, possunt eamdem
extrahendi licentiam curiae saeculari concedere. — Varia item hic at­
tendenda Concordata, et variae locorum consuetudines. — L. 25. seqq.;
Schmalzgr. 1. 3. t. 49. n, 88. seqq. ; E. M.
260.b“ Quaenam sint Cardinalium privilegia — Sunt sequentia :
1. Audiendi ubique terrarum confessiones etiam religiosorum
utriusque sexus et absolvendi ab omnibus peccatis et censuris, exce­
ptis tantum censuris specialissimo modo Sedi Apostolicae reservatis,
et illis quae adnexae sunt revelationi secreti S. Officii.
2. Sibi suisque familiaribus eligendi Sacerdotem confessionibus
excipiendis, qui, si iuridictione carcat, eam ipso iure obtineat, etiam
quod spectat ad peccata et censuras, a quibus i idem Cardinales absol­
vere possunt.
3. Celebrandi vel aliis permittendi, ut coram se celebrent Mis­
sam in feria V. maioris hebdomadae ac tres Missas in nocte Natalis
Domini.
3. Sacrum celebrandi in quolibet privato sacello absque praeiudicio utentis induito.
5. Fruendi altari privilegiato personali quotidiano: item, altari
portatili, quovis decenti loco, pro eorum prudenti arbitrio, etiam in
mari, servatis debitis cautelis.
6. Lucrandi in propriis sacellis indulgentias, ad quas adquirendas
praescripta sit visitatio templi alicuius vel publicae aediculae civitatis
seu loci, in quo Cardinales actu commorentur; quo privilegio etiam
eorum familiares frui possunt.
7. Benedicendi ubique, solo crucis signo, cum omnibus indul­
gentiis a Sancta Sede concedi solitis, rosaria, aliasque coronas precatorias, cruces, numismata, statuas, scapularia a Sede Apostolica pro­
bata, istaque imponendi, absque onere inscriptionis.
8. Sub unica benedictione erigendi in ec 1 siis, et oratoriis etiam
privatis, in quibus missa celebrari possit, aliisque piis locis, Stationes
Viae Crucis cum omnibus indulgentiis, quae huiusmodi exercitium peiagentibus impertitae sint; nec non benedicendi pro fidelibus, qui
causa infirmitatis vel alterius legitimi impedimenti sacras stationes
Viae Crucis visitare nequeant. Crucifixi icones cum applicatione om­
nium indulgentiarum, devoto exercitio eiusdem Viae Crucis a Sede
Apostolica adnexarum.

IX. - CLERICORUM, EPISCOPORUM, REGULARIUM PRIVILEGIA

291

9. More episcoporum gestandi crucem ante pectus etiam supra
mozetam ac utendi mitra et baculo pastorali.
10. Benedicendi ubique populo more episcoporum, sed in Urbe
in ecclesiis tantum, piis locis et fidelium consessibus.
11. Pontificalia cum throno et baldachino peragendi in omnibus
ecclesiis, Ordinario praemonito, si ecclesia sit cathedralis ; in Urbe
autem ius throni non habent, nisi in ecclesia sui tituli.
12. Honoribus tribui solitis Ordinariis locorum fruendi quocum­
que se conferant.
13. Praecedendi omnes Praelatos etiam Patriarchas, imo ipsos
Legatos Pontificios, nisi Legatus sit Cardinalis in proprio territorio
residens: Cardinalis autem Legatus a latere praecedit omnes alios.
14. Concedendi indulgentiam ducentorum dierum in locis vel in­
stitutis ac pro personis suae iurisdictionis vel protectionis ; item in aliis
locis, sed a praesentibus solummodo, singulis vicibus, lucrandam.
15. Consecrationes et benedictiones ecclesiarum, altarium, sacrae
supellectilis, abbatum aliasve similes, excepta oleorum sacrorum con­
secratione, ubique, servatis servandis, peragendi.
Ex Audientia SS.mi, die 20. Decembris a. 1911. —SS.mus D.
N. Pius PP. X. benigne indulgere dignatus est ut S. R. E. Cardi­
nales privilegiis quae praecedunt, etiam ante Codicis promulgationem,
uti valeant. — Petrus Card. Gasparri.

261. Quaenam sint praecipua Episcoporum privilegia ? — Quoad
eorum servandam dignitatem. — Episcopi, si crimen commiserint, quod
vetitum sit sub poena suspensionis vel interdicti, has censuras non
incurrunt, nisi et in ipsos latae sint nominatim. — Eorum causae per
S. Pont, sunt terminandae. Trid. s. 13. C. 8. de R. — Qui vero Epi­
scopos laedunt excommunicationem incurrunt, Rom. Pontifici speciali
modo reservatam. C. Apostolicae Sedis de censuris. — Ex ead. C.
Apostolicae Sedis, violantes interdictum et excommunicationem, latam
ad Ordinario, interdicto ab ingressu ecclesiae plectuntur. — Deferre
possunt pileolum violacei coloris, etiam in sacris officiis et dum ce­
lebrant missam, non tamen a Praefatione ad Communionem, S. C.
Cons. 1. Maii 1910. A die electionis deferre possunt pileolum et birretum violacei coloris.
262. Quoad missam. — « Episcopus potest dispensare ad cele­
brandum in alio altari, aut ecclesia non destinata a fundatore, quando
adest alia iusta causa ». L. 60., 1. 6. n. 329. — « Potest dispensare
iustis de causis tam secum, quam aliis ad celebrandum post meri-

220

IX. - CLERICORUM, EPISCOPORUM, REGULARIUM PRIVILEGIA

diem ». L. 61., 1. 6. n. 344. — Celebrare possunt non solum in domo
sua episcopali, sed in domibus etiam laicis, in quibus occasione visi­
tationis vel itineris hospitio excipiuntur, et cum, in casibus a iure
permissis, vel de speciali Sedis Apostolicae licentia, absentes a domo
propriae habitationis moram idcirco faciunt in aliena domo per mo­
dum similis habitationis. Possunt autem non solum ipsi ubicumque
degant, etiam super ara portatili, celebrare, sed aliam quoque missam
in sui commodum permittere; et fideles alterutram audientes prae­
cepto satisfaciunt. S. R. C. 22. Aug. 1818., 8. lun. 1896.; L. 63.,
1. 6. n. 358.; Bened. XIV. de Sacr. miss. 1. 3. c. 6. n. 6. — Facul­
tatem concedere possunt celebrandi extra ecclesiam in loco non sacro,
si graves adsint et proportionatae causae ; et in domibus privatorum,
ex iustis et rationabilibus causis, sed per modum actus et in loco de­
centi. S. C. de Sacram. 20. Dec. 1912. ; L. 64., 1. 6. n. 344 359.;
Lucidi de Visit. Sacror. Limin, v. 1. p. 97. n. 108. — Episcopis de­
functis, possunt in propriae aedis aula maiori, ubi corpus iacet expo­
situm, toto mane missae celebrari. S. R. C. 3. Apr. 1894.; Ferraris
Supplementum v. Missa de Requie n. 7. — E. M.

263. Quoad baptismum, Confessionem, Communionem. — Per­
mittere possunt, ut parvulis, praeterquam quod instante mortis peri­
culo, vel urgente necessitate, domi baptismus administretur, ex iusta
et rationabili causa. S. C. de Sacram. 20. Dec. 1912. — Possunt
sibi eligere confessarium extra dioecesim, modo sit eorum subditus,
et cum valent secum educere in diversa loca; at si non est subditus
debet ab Ordinario suo esse approbatus. — Permittere possunt, ut
S. Eucharistia privatim, seu non observatis Ritualis praescriptionibus,
infirmis ab ecclesia domum deferatur. S. C. de Sacram. 20. Dec.
1912. — L. 65., 1. 6. n. 565.

264. Quoad censuras et irregularitates. — Possunt Episcopi per
se, vel alium specialiter deputatum, absolvere subditos a casibus papalibus, occultis, exceptis iis, qui speciali modo S. Pontifici reservan­
tur. Ex Declar. S. O. 17. lun. 1866. et 4. Apr. 1871. excipitur
etiam casus personae cuiuscumque sexus, falso denuntiantis sacerdo­
tem de sollicitationis crimine in confessione. — Absolvere item possunt
percudentes lenter clericum ; et, si hi sint collcgialiter conviventes,
quamvis percussio fuerit gravis, non vero si fuerit enormis. Ab ea­
dem censura absolvere etiam possunt eos, qui impediti sunt Romam
adire. Cf. V. 2. n. 1182. — Varii autem ipso iure eis casus reservantur.
C. Apost. Sedis, Decr. S. C. C. circa mercimonium missarum etc.

IX. - CLERICORUM, EPISCOPORUM, REGULARIUM PRIVILEGIA

221

Cf. V. 2, de Censuris. — Possunt praeterea dispensare in omnibus irre­
gularitatibus, et absolvere ab omnibus suspensionibus incursis ob delictum
occultum, excepto homicidio voluntario, aliisque deductis ad forum
contentiosum. Trid. s. 24. C. Liceat. Probabiliter dispensare possunt
in irregularitatibus etiam dubiis ex defectu. Insuper dispensare possunt
in irregularitatibus non occultis ex defectu natalium ad ordines mi­
nores et beneficia simplicia. Quoad inhabilitates iniunctas a Pontifici­
bus in poenam, an possint dispensare controvertitur, et valde dubia
res est. Circa homicidium « communis sententia est, posse Episcopum
dispensare, quando immineret periculum animae; aut alia causa gra­
vissima, et difficile esset ad Pontificem habere recursum, etc. ». L. 51.
29. 35. 46. 47. 49. 52. 53., 1. 3. n. 397. ; 1. 6. n. 593. 705., I. 7.
n. 353. 392. 394.; E. M.

265. Quoad ordines. — Episcopus dispensare potest in intersti­
tiis a Tridentino praescriptis quoad ordinationem clericorum, ut in
eodem Trid. statuitur. S. 23. C. 11. 13. de R.; L. 59., 1. 6. n. 775.
7S0. 789. Dispensatio interstitiorum ad Episcopum pertinet etiam quoad
regulares. — Ferraris supplementum v. Episcopus n. 16.
266. Quoad matrimonium. — Dispensare possunt: In bannorum
publicationibus, ac impedimentis impedientibus, exceptis voto castitatis
perpetuae, voto ingrediendae Religionis, sponsalibus, impedimento disparitatis cultus inter catholicos et haereticos, rationabili parentum
dissensu, etc. Cf. V. 2. n. 991. — In impedimentis supervenientibus, con­
tracto matrimonio in ordine ad debitum petendum, v. g., si affinitatem
ideo contraxerint, quod alteruter commercium carnale cum consanguineis
alterius habuerit; vel si unus castitatem voverit. Immo Episcopus etiam
dispensare potest coniugcm a voto perpetuae castitatis, quod ante ma­
trimonium emisit, ut iura matrimonialia exercere queat. — In impe­
dimentis dirimentibus dubiis. — Per accidens, in impedimentis diri­
mentibus certis, tum ante, tum post contractum matrimonium, quando
recursum ad Papam est valde difficilis, et adest periculum in mora,
seu ubi instat periculum scandali, infamiae, incontinentiae, etc.; speciatim vero in articulo mortis. Cf. V. 2. n. 1044. — L. 54.-58., 1. 6.
n. 613. 1122.; E. M.
Per facultates quinquennales facultatem Episcopi habent absol­
vendi a pluribus casibus S. Sedi reservatis, dispensandi in pluribus
matrimonii impedimentis, nec non parochis habitualiter subdelegandi
facultatem dispensandi super ccculto impedimento affinitatis ex co-

222

IX. - CLERICORUM, EPISCOPORUM, REGULARIUM PRIVILEGIA

pula illicita in matrimoniis contrahendis, quando omnia sint parata
ad nuptias.
267. Quoad clausuram. — « Episcopi sunt delegati Sedis Apost.
ad tuendam clausuram monasteriorum monialium, etiam exemptarum,
earumque quae regularibus sunt subiectae ». L. 66. 67. Ac quoad
Instituta simplicium votorum, Episcopi etiam est curare, ut rite ser­
vetur, et quidquid in eam irrepat vitii cohibere. Leo XIII. C. Con­
ditae a Christo VI. Id. Dec. 1900.
268. Quoad alias leges ecclesiasticas. — Episcopi dispensare
possunt pro casibus et personis particularibus, et ad breve tempus,
prout iam n. 243. dictum est. Casibus et personis particularibus ;
nam iure communi, cum tota communitate dispensandi facultatem
Episcopi non habent. Utrum vero possit Episcopus dispensare in sta­
tutis canonicis non expresse reservatis, negativam sententiam omnino
tenendam censuit S. Lig. 1. 1. n. 191. Attamen idem S. D. in opere
H. A. tr. 2. c. 6. n. 58. sententiam affirmativam satis probabilem dicit.
Et in Append, de Privil. 71. haec habet: « Potest probabiliter Epi­
scopus dispensare in omnibus, in quibus dispensatio non est specia­
liter Pontifici reservata ». Et admitti potest, si res sit minoris mo­
menti et quae frequenter recurrat. Cf. L. de Priv. n. 53. — S. Th.
I. 2. q. 97. a. 4. ad 3.; Génnari Cons. v. 1. c. 97. n. 6.; Cf. hic
n. 1626.
269. Quoad vola et iuramenta. — Episcopi dispensare possunt:
l.° In omnibus votis simplicibus privatis, exceptis quinque Papae re­
servatis, nempe castitatis perpetuae, Religionis et peregrinationum ad
Hierusalem, ad limina Apostolorum et ad S. lacobum Compostellanum. — 2.° In omnibus iuramentis, si iuramenta excipias a tertio
acceptata, quae metu aut fraude non fuerunt extorta. — Hinc Epi­
scopi dispensare non possunt in votis sive perpetuis, sive tempora­
neis Institutorum simplicium votorum, postquam S. Sedes ea saltem
Decreto Laudis commendaverit. C. cit. Conditae a Christo.

An aliorum etiam adsint Praelatorum privilegia ? — Plura
sunt Protonotariorum privilegia. Quatuor horum habentur ordines : Pro­
tonotarii Apostolici de Numero Participantium, septem, qui'Collegium
privatise constituunt; Protonotarii Apostolici supranumerarii; Protono­
tarii Apostolici ad instar Participantium; Protonotarii Apostolici titulares,
>eu honorarii, extra Urbem. Horum omnium privilegia habentur in
Motu Proprio Pii X '21 Febr. 1905. de Protonotariis Apostolicis, de

■Μ

IX. - CLERICORUM, EPISCOPORUM, REGULARIUM PRIVILEGIA

223

Praelatis Urbanis, de dignitatibus, canonicis et aliis, qui nonnullis
privilegiis Praelatorum propriis fruuntur. Cf. Declar. S. R. C. 14.
Mart. 1906. n. 4182.
Privilegia etiam habentur Cappellanorum Communium Cappellae
Pontificiae, S. R. C. 16. Mart. 1907., Acta S. Sed. v. 40. p. 311.·,
Cappellanorum Laurctanorum, S. R. C. 11. Dec. 1912.; Missionariorum Apostolicorum, Deer. S. O. 21. Apr. 1909.
269. ter Nota: 1.° Canonicus rite adscriptus Capitulo, quod collegialiter gaudet privilegiis seu insignibus et iuribus ad Protonotarios
Apostolicos, vel supranumerarios vel ad instar participantium perti­
nentibus, nullum ius acquirit, ex quo a Summo Pontifice inter Prae­
latos Domesticos cum expeditione Brevis recenseatur. S. R. C. 24.
Maii 1911.—2.° Sacra peragere ritu pontificali spectat ad Episcopos.
Ex privilegio id etiam conceditur Protonotariis ad instar Participantium,
aliisque inferioribus Praelatis, sed ornatu moderatiori. C. Benedicti XIV.
In throno iustitiae 28. Febr. 1752. modus statuitur utendi Induito
Pontificalium. — 3.° Cum praecedentia honoris signum sit, ex dignitatis
gradu et ex iurisdictionis ac dominii potestate deducenda est. Collegiata praecedentiam habet supra parochos, et parochorum collegium.
S. R. E. 23. Mart. 1619. n. 372., 5. Febr. 1639. n. 664., 6. Apr.
1647. n. 908. Collectait. S. R. C. Ind. v. Praecedentia.
270. Quaenam sint praecipua Pegniarium privilegia?— Quoad
privilegiorum communicationem. — Omnes ordines regulares commu­
nicant in privilegiis aliorum ordinum, sive mendicantium, sive non ;
L. 1. 4. n. 60. « Hae religiones mendicantes communicant privilegiis
ceterarum religionum, vel congregationum, vel collegiorum monasti­
corum vel non monasticorum... Et hoc valet, etiamsi in privilegio
concesso alteri religioni, vel congregationi, adsit clausula, quod non
communicetur... Uniusmodi privilegiis perfruuntur tam conversi, ipsi
enim vere religiosi sunt, quam novitii... fruuntur quoque religiosi ad
episcopatum promoti, dummodo non agatur de rebus, quibus Epi­
scopi, si uterentur, aliquod religioni praeiudicium provenerit, ut esset
habitatio in monasterio, datio suffragii ». L. 9. — Tertiarii mares,
qui collegialiter vivunt Ordinum gaudent privilegiis. S. C. EE. et
RR. 20. Dec. 1616. — Bizzarri Collect. 1885. p. 569. seqq.
Moniales gaudent iisdem privilegiis (intellige de favorabilibus),
quorum sunt capaces, religiosorum eiusdem ordinis. Ratio, quia cum
ipsae vivant sub eadem regula, sunt pars ordinis, ct ideo ordinis pri­
vilegiis merito gaudere debent. Hinc potest abbatissa dispensare in

224

IX. - CLERICORUM, EPISCOPORUM, REGULARIUM PRIVILEGIA

ieiuniis, officio, etc. iuxta privilegia sui ordinis praelatis concessa ;
quia, licet ipsa non possit per se dispensare defectu auctoritatis spi­
ritualis, potest hoc tamen, praelati commissione, quae praesumitur ei
facta, statim ac fuit electa in abbatissam. L. 10., 1. 4. n. 60. 63. —
Quoad mulieres tertii ordinis earumque privilegia, Cf. Collectan. S. C.
de P. F. n. 445.; Bened. XIV. Not. 29. 105. n. 59. seqq. — Quoad
tertiarios Franciscales saeculares, Cf. C. Leonis XIII. apud Ferraris
Supplementum v. S. Francisais Assis, etc.
Excluduntur ab hac privilegiorum participatione recentiora Insti­
tuta simplicium votorum. Eam tamen speciali Decreto S. C. EE. et
RR. 23. Mart. 1869. obtinuere Sorores Carmelitae Galliarum, ita ut
participent spiritualibus gratiis Carmelitarum votorum solemnium, ex­
emptione exclusa. Ferraris Supplementum v. Carmelitae n. 9.
Privilegia alicui loco vel personae concessa non tamquam per­
sonae particulari, sed tanquam communitatis membro, intelliguntur
quoque concessa ceteris locis et religiosis eiusdem dignitatis et gra­
dus, tam illius ordinis, quam aliorum, qui communicationem habent,
quando scilicet eadem, vel similis ratio militat. L. 11.
Privilegia non communicantur: l.° Quando sunt odiosa vel con­
traria propriis statutis, adeo ut praeiudicent bono sive communi ob­
servantiae religionis. 2.° Quando conceduntur alicui personae privatae,
vel alicui congregationi, sed ad tempus determinatum, vel per Brevia
particularia, vel ob rationem particularem, quae in ceteris locum non
habeat, vel de re exorbitanti, quae difficile solet concedi, et speciali
est commemoratione digna ; vel, ex Dccr. Gener. S. C. R. 20. Mart.
1706., de iis quae respiciunt missas et officia. 3.° Non communicatur
item privilegium suscipiendi sacros ordines a quolibet Episcopo. Be­
ned. XIV. C. hnfiositi nobis 27. Febr. 1747. par. Quod vero.
Privilegia, religiosis familiis a lure Can. vel a S. Sede concessa,
ita intelliguntur concessa, ut non praeiudicent legitimae superiorum
potestati. Quare possunt iidem Praelati ex iuxta causa auferre, saltem
quoad liceitatem, vel limitare subditis usum privilegiorum. L. 6., 1. 4.
n. 64. — E. M.
271. Quoad privilegiorum interpretationem. — Privilegia, « quae
sunt concessa alicui ordini, conventui, communitati, aut ad aliam
un c usam, omnia sunt interpretanda non modo late sed etiam la­
tissime. etiamsi adversentur luri Communi, vel alicui tertio. Privilegia
enim. communitatibus concessa, praesumuntur omnia esse remunerat.uii servitiorum praestitorum, et ideo omnia habentur tanquam fa­
vorabilia
L. 8.

I

IX. - CLERICORUM, EPISCOPORUM, REGULARIUM PRIVILEGIA

225

Episcopi ceterique Praelati saeculares prohibentur, ne praefata
privilegia iuridice et authentice interpretentur. Si quod dubium oria­
tur, de eo iudicetur inter homines peritos, vel Sedes Apostolica con­
sulatur. Generales religionum pro toto ordine nedum doctrinaliter,
sed etiam iuridice et authentice privilegia interpretantur, ita ut omnes
subditi teneantur stare illorum interpretationi, quando vel leges et
consuetudines, vel privilegia interpretantur. Eadem facta fuit potestas
aliis Praelatis regularibus, etiam immediatis, sed prudenter et ex
consilio peritorum procedant, ut possent pro foro conscientiae Aucto­
ritate Apostolica omnia dicta authentice ac iuridice interpretari ac
declarare. L. 6.

272. Quoad exemptionem, — Regulares habent privilegium exem­
ptionis a jurisdictione Episcoporum, cui renuntiare non possunt, C.
Cum tempore de Arbitris. Quare Praelati regulares habent in suis
ecclesiis et monasteriis jurisdictionem quasi-episcopalem, tum quoad
personas, quam quoad loca. — Privilegio exemptionis gaudent non
tantum professi et conversi, sed etiam novitii et tertiarii, qui intra
claustra commorantur; item, quoad censuras, sacramenta, et sepultu­
ram, famuli regularium, qui actu famulantur, et quasi de familia ac
perpetui commensales intra claustra monasteriorum resident, haud
secus ac ipsi conversi. Trid. s. 25. C. 11. de Reg.
Exemptio ista universalis non est, sed plures habet exceptiones,
praesertim pro viris, quoad delicta a regularibus degentibus extra
monasterium commissa, quoad confessiones saecularium audiendas,
quoad celebrationem missarum ; et pro monialibus, quoad clausuram.
Trid. s. 6. c. 3. de R., s. 22. Deer, de Observ. etc., s. 25. C. 5. 9.
14. de R.; Gregorius XV. B. Inscrutabili 5. Febr. 1622.; Clemens VIII.
B. Suscepti muneris 23. Febr. 1596.; Boned. XIV. de Syn. 1. 9. c. 16.
Locum item non habet, quando subiectio Ordinarii jurisdictioni et le­
gibus necessaria est ad scandalum vitandum, vel ad commune bonum
procurandum. Schmalz. 1. 1. t. 2. n. 38. — « Exempti autem omnes
tam clerici sacculares quam regulares quicumque, etiam monachi, ad
publicas processiones vocati, accedere compellantur, iis tamen exceptis,
qui strictiori clausura perpetuo vivunt ». Trid. s. 25. C. 13. de Reg.
— Monasteria erigenda non sunt sine Episcopi loci venia. Trid. s. 25.
c. 3. de Reg. Requiritur praeterea S. Pontificis venia, quae requiritur
etiam ad monasteria iam aedificata derelinquenda. C. un. de Excess,
praelator, in 6.°; Bened. XVI. C. Instaurandae, de Syn. 1. 9. c. I.
n. 9.; Leo XIII. C. Romanos Pontifices VIII. Id. Maii 1881. — Fer­
raris. v. Regulares art. 2.; L. 72. 74. 82. 83. 91.
BucceronI' Inst. thcol. moralis 1.

15

226

IX. - CLERICORUM, EPISCOPORUM, REGULARIUM PRIVILEGIA

Episcopus procedit etiam contra exemptos, in causis fidei, tanquam delegatus Apostolicus. Ac in huiusmodi causis fidei, quae per­
tinent ad S. 0. non possunt sese ingerere Praelati Regulares, et sive
ipsi sive alii religiosi, non denuntiantes S. O. vel impedientes denun­
tiare eidem S. 0. sive superiores, sive subditos, sive confratres hae­
reticos vel de fide suspectos, incurrunt excomm.
Communiter loquendo, certum est, regulares qui in residentiis
missionum commorantur exemptos esse ab Ordinarii iurisdictione,
licet pauci sint numero; et, extra loca missionum, exemptas esse a
visitatione Episcopi tam personas, quam monasteria, et ecclesias re­
gularium, dummodo in illis degant saltem duodecim vel sex religiosi,
etiam tres tantum sufficiunt in praesens pro Italia. S. C. EE. et RR.
26. Mart. 1897. Excipe vero: l.° Ecclesias saecularium, quarum pa­
rochus sit religiosus. 2.° Ecclesias regularium, si sint parochiae, verumtamen quoad ea tantum, quae ad paroeciam et parochum, qua­
tenus id gerit officii, spectant. Cf. Bened. XIV. C. Firmandis 4. Nov.
1744.; Leo XIII. C. Romanos Pontifices VIII. Id. Maii 1881.; Be­
ned. XIV. de Syn. 1. 3. c. 2. n. 1.; A. S. S. v. 38. p. 147.
Episcopus obligare ad collationem Casuum Conscientiae potest
Confessarios saeculares, et etiam regulares, si eam in suis Conventi­
bus non habeant. In Anglia et Scotia intéressé debent collationibus
cleri omnes Missionum Rectores, Vicarii, aliique religiosi viri, missionarii, qui hospitia et parvas Missionum domus incolunt ex cit.Const.
Leonis XIII. Romanos Pontifices.
Regulares in locis missionum, ad curam animarum deputati pos­
sunt a suis superioribus revocari, vel, ab episcopo amoveri, pro aequo
arbitrio, nulla alterutri assignata causa, Bened. XIV. C. Firmandis ;
sed si eos revocet superior regularis, debet alios proponere substi­
tuendos, probante Episcopo, S. C. de P. F. 27. lui. 1882. Quatenus
sunt religiosi subduntur Superioribus Regularibus, quatenus vero
exercent animarum curam Vicario Apostolico. S. C. de P. F. 18.
Ian. 1886.
Bona item religiosorum exempta sunt ab Episcopi iurisdictione.
Administratores vero monasteriorum monialium rationem reddere de­
bent Episcopo administrationis bonorum. L. 79. 80. 81.; Bened. XIV.
Inst. 29. — Quoad recentiora Instituta simplicium votorum, quae a
S. Sede iam fuerint approbata, Episcopus nullam potest exigere ra­
tionem administrationis bonorum, quibus eadem Instituta potiuntur.
Leo XIII. C. Conditae a Christo VI. Id. Dec. 1900. Eam singulis
trienniis reddunt S. C. de Religiosis. Ct. A. S. S. v. 25. p. 622. seqq.

IX. - CLERICORUM, EPISCOPORUM, REGULARIUM PRIVILEGIA

227

Const. Leonis XIII. Romanos Pontifices VIII. Id. Maii 1881.
Nonnulla controversiarum capita in Episcopos et Missionaries Regugulares Angliae et Scotiae definiuntur. Extensa deinde est praedicta
Const, ad plura alia loca, ad totam Americam Latinam, Cone. Plen.
Amer. Lat., ad Insulas Philippinas, Secret. Stat. 1. lan. 1910., ad
universas Canadensis Dominii provincias. S. C. Cons. 14. Mart. 1911.
Controvertitur, utrum regulares possint ad Episcopum recurrere
pro gratiis obtinendis. — Negant plures, in hoc fundati, quod talis
recursus implicite dicat exemptionis desertionem. Melius affirmant alii
cum Schmalz. 1. 2. t. 2. n. 149., et Bouix de lud. v. 1. p. 256., ac
docent licere recursum ad Episcopum in iis, quae pertinent ad iurisdictionem gratiosam, cuiusmodi est absolutio a peccatis et censuris;
dispensatio in votis, iuramentis, irregularitatibus ; in legibus, recitationis
breviarii, ieiunii, etc. At triplicem requirunt conditionem, scilicet :
l.° ut facile nequeat adiri Papa vel eius legatus; 2.° ut superiores
ordinis careant facultate dispensandi ; 3.° ut adsit praelati permissio
saltem praesumpta. — Cf. 263.
Verum nullum dubium est, quod possint regulares uti quadragesimalibus induitis, quae potius a S. Sede dantur et ab Episcopis pro­
mulgantur, nisi speciali voto prohibeantur. S. O. 20. Dec. 1871. —E. M.
Exemptione, quoad internum regimen, gaudent etiam moderna
Instituta a S. S. probata. Cf. cit. Leonis XIII. Conditae a Christo
A. S. S. v. 2S. p. 499. seq.
273. Quoad Eucharistiam. — Regulares praeter ecclesias pu­
blicas habent etiam oratoria privata. Porro alios admittere possunt in
utrisque, tum ad celebrandum, tum ad missam praeceptam audien­
dam. — Retinent in publicis ecclesiis SS. Sacramentum. Necessaria
autem est regularibus etiam exemptis Ordinarii licentia, ut possint
SS. Sacramentum detectum publice exponere: eaque vero minime re­
quiritur, sive pro exponenda sacra Eucharistia velata, adstante po­
pulo, sive pro exponenda detecta, exclusis saecularibus. — Ex CC.
Iulii II., Pauli III. et S. Pii V. regulares possunt quotidie et singulis
fidelibus SS. Eucharistiam distribuere, ne excepto quidem die Paschae.
Nullatenus ab Episcopo prohiberi possunt regulares, quominus SS. Eu­
charistiam in suis ecclesiis distribuant a Dominica Palmarum ad Do­
minicam in Albis. Sic S. C. C. 9. Iui. 1644.; S. C. C. 27. Nov. 1912.
Cf. Bened. XIV. de Syn. 1. 9. c. 15. 16., 1. 11. c. 14.
Pius VI. 14. Ian. 17S3. concessit Congregationi Puritatis facul­
tatem celebrandi duabus horis post meridiem et ante auroram; et

228

IX. - CLERICORUM, EPISCOPORUM, REGULARIUM PRIVILEGIA

hoc gaudent privilegio omnes, qui in regularium privilegiis commu­
nicationem habent.
« Possunt regulares celebrare una hora ante auroram ; quare va­
lent celebrare missam tribus horis ante solis ortum. Immo, cum adest
aliqua iusta causa, possunt celebrare immediate post duas horas post
mediam noctem. Idque valet tantum pro ecclesiis propriis: in quibus
tamen possunt huiusmodi privilegio uti etiam sacerdotes saeculares.
Insuper Eugen. IV. concessit regularibus licentiam celebrandi tribus
horis post meridiem, iusta tamen ex causa ». L. 122.; Salmant. tr.
15. c. 7. p. 4. n. 94. 45.; Pellizzar. Manuale Regul. tr. 8. c. 2. n. 97.
Oppositum vero tradit idem S. D. 1. 6. n. 342. Ceterum hoc poste­
riori in loco n. 344. facultatem S. D. affirmat adesse omnibus supe­
rioribus dispensandi, in aliquo casu particulari, ex rationabili causa,
circa horam missae, « secluso privilegio, erga suos religiosos, cum
sint eorum Ordinarii ».
Habet Mendicantes, saltem superiores sive praelati, privilegium
benedicendi sacras vestes. — L. 62. 121. 123., 1. 6. n. 239. 240.
300. 357. 360. 363. 376. 378. 381., H. A. tr. 12. n. 41.; Lugo de
Euchar. d. 18. n. 49.-50,; Diana torn. 2. tr. 2. de Praec. div. et eccles. sacrae commun, r. 22. 23. ; Compend. Privil. Soc. lesu n. 409.;
E. M.

274. Quoad Confessionem. — Regulares confiteri licite et valide
non possunt, nisi Confessariis deputatis a propriis Superioribus. « Cum
saecularibus, conceditur facultas deligendi sibi confessorium semper
supponitur, quod sit ab Episcopo approbatus ; sed regulares ex ex­
pressa, aut tacita sui superioris licentia possunt confiteri cuicumque
simplici sacerdoti... Quare omnes superiores regulares possunt sibi eli­
gere in confessarium quemlibet sacerdotem ». L. 110.
Quoad casus, in ordine reservatos, absolvendos, iuste superior
facultatem negari potest et debet, si agatur de damnificatione aliorum,
i, e. quando scandalum vel quodvis damnum forte immineret vel re­
ligioni, vel domui, vel alteri, vel ipsi poenitenti ; nec aliter occurri
illi posset, nisi rei notitiam superiori praebendo. Verum, « si superior
confessario regularium, ad hoc deputato, neget facultatem absolvendi,
confessarius autem indicet debere concedi, potest is illa vice absol­
vere >, i. c. toties quoties casus iste contigerit. Constat ex Deer. Clem.
VIII. Cf. C Urbani VIII. Sanctissimus 21. Sept. 1624.; Ferraris v.
Praelatus regularis n. 58.; Pellizzar, de Monial, c. 9. n. 29.
Regulares exempti reservation! episcopali non subiacent, cum

IX. - CLERICORUM, EPISCOPORUM, REGULARIUM PRIVILEGIA

229

exempti sint a jurisdictione Episcopi. Immo neque novitii, neque afmiliares regularium reservation! Episcoporum subiacent. Sic ex B.
Superna Clem. X. Si vero novitius inciderit in casum reservatum
ante ingressum in religionem, a confessario religionis ex privilegio
absolvi poterit. — L. 102. 103. 111. 112., 1. 6. n. 583. 586. 602.
Religiosi Institutorum simplicium votorum episcopali omnino
subiacent iurisdictioni quoad censuras, et reservationum casuum, uti
etiam quoad dispensationem votorum non reservatorum, et dispensa­
tiones, quas Ordinarii locorum suis fidelibus impertiuntur. C. cit.
Conditae a Christo.
Summus Pontifex Pius X. decrevit Confessarios omnes, in Urbe
approbatos, posse audire omnium Regularium Confessiones, cuiusvis
sint Ordinis, Congregationis, Instituti, sine ulla venia Regularium Su­
periorum ; adeoque posse eos etiam absolvere ab omnibus casibus re­
servatis, in iisdem Religiosis Ordinibus, Congregationibus, Institutis,
etiam cum censura. S. C. de Relig. 8. Febr. 1903.; Pagella Confessarior. in Urbe. Hanc autem facultatem idem Summus Pontifex exten­
dit deinde ad omnes totius orbis Confessarios, a locorum Ordinariis
approbatos. S. C. de Relig. 5. Aug. 1913.
275. Quoad ordines. — « Regulares non recipiunt litteras dimissoriales ab Episcopis, sed ab eorum superioribus, aliter graviter pec­
cant, et incurrunt suspensionem... Possunt ordinari extra tempora »,
diebus tamen festis et interpolatis, nisi aliud habeant speciale privi­
legium. L. 113. 115., 1. 6. n. 797. — Cf. Cas. Conse, de Ord., et
hic V. 2. n. 906. 907. 1222.
Privilegium concessum Congregationi est S. loannis Evangelistae
a Clemente VIII., 23. Nov. 1596. ut eius alumni ordinentur, non
servatis interstitiis. Idem privilegium concessum item est Ordini S. loan­
nis de Deo a Pio IV. B. Circumspecta. Quare alii Ordines, qui com­
municationem habent privilegiorum cum istis Ordinibus idem possunt.
Directe autem hoc privilegium Societati lesu concessum est a Gre­
gorio XIII. Const. Pium et utile, sed excluditur in hac Const, huius­
modi facultas a communicatione privilegiorum.
276. Quoad praedicationem. — Extra ecclesias suorum ordinum
praedicare non possunt regulares, absque obtenta licentia Episcopi. —
In ecclesiis vero sui ordinis praedicare possunt, petita Episcopi be­
nedictione, etiamsi eam non obtinuerint, modo tamen Episcopus non
contradicat. — Potest Episcopus, licentiam concessurus regularibus,
in ecclesiis quae suorum ordinum non sunt, praedicare volentibus,

230

IX. - CLERICORUM, EPISCOPORUM, REGULARIUM PRIVILEGIA

illos, quamvis ab universitatibus aut a magistratibus laicis nominatos,
etiamsi Episcopi antecessores per tempus immemorabile hanc licen­
tiam absque examine concedere consueverint, quoad doctrinam exami­
nare, si ita ipsius arbitrio, quod moderatum et discretum esse debet,
visum fuerit. In ecclesiis vero suorum ordinum praedicare volentes,
non spectat ad Ordinarium eos examinare, sed ad eorum superiores.
— Potest Episcopus licentiam praedicandi semel iisdem concessam,
ob rationabiles causas, licet occultas, praedicationem tamen concer­
nentes, suspendere. Non potest tamen Episcopus prohibere generatim
regularibus, quin in ecclesiis suorum ordinum praedicent. — Ex Cone.
Trid. a suis superioribus sunt primum de vita, moribus et scientia
examinandi et approbandi. — Trid. s. 5. c · 2. de R., s. 24. c. 4.de R.
Gregorius XV. B. Inscrutabili; Bouix p. 148. 263. seqq.; L. 124.
seqq.; S. Th. 2. 2. q. 187. 188.

277. Quoad censuras ecclesiasticas. — Revocatis privilegiis ab­
solvendi a casibus papalibus per C. Apostolicae sedis, possunt adhuc
regulares absolvere a casibus per eandem Const. Episcopis reservatis,
et a censura canonis, uti ante praedictam Const.— Omnes regulares
utriusque sexus tempore interdicti generalis possunt privatim in suis
monasteriis divina peragere, ac sacramenta suscipere; et possunt etiam
publice celebrare in pluribus festis, Paschatis, Pentecostes, etc. — L. 95.
seqq., 1. 4. n. 61.

278. Quoad irregularitatem. — « Regulares valent dispensare
cum suis subditis in omnibus irregularitatibus occultis, in quibus pos­
sunt Ordinarii dispensare cum suis dioecesanis. Et idem possunt cum
saecularibus ». L. 104. — « Possunt praeterea dispensare cum sub­
ditis in quacumque irregularitate, aut ob delictum, aut ob defectum »,
quae solent nempe regulariter dispensari. L·. 105.; Frassinetti Comp.
6? edit. v. 2. n. 681. Loc. cit. S. E), ad particulares casus mox de­
scendit, concludens: « Ultimo possunt regulares dispensare cum suis
subditis in omnibus inhabilitatibus et poenis contractis ratione delicti...
etsi illae reservatae sint Pontifici ». Cf. L. I. 7. n. 355. 358. 364.
396.; Lehmkuhl ed. 11? vol. 2. n. 834.
279. Quoad ius sepeliendi. — Quando regularis defunctus sepeliri
nequit in conventus ecclesia, obstante, v. g., lege civili, possunt re­
gulares cadaver ad commune coemeterium deferre, cum stola et cruce
conventus, absque interventu ullius parochi, dummodo tamen cadaver
deferatur, absque solemni pompa, et recto tramite ad coemeterium

IX. - CLERICORUM, EPISCOPORUM, REGULARIUM PRIVILEGIA

231

S. C. EE. et RR. 24. lan. 1846. Idem ius monialibus exemptis com­
petit: quare ad carum capellanum seu confessarium pertinet funus
ducere, parocho excluso. Porro solemnitas, quae prohibetur, non con­
sistit in cantu, sed in concursu populi, in assistentia ministrorum, sa­
cris paramentis indutorum, etc. S. C. EE. et RR. 26. Febr. 1864.
declaravit: « Religiosos dispersos quoad funera subesse parocho loci,
prouti ceteri parochiani ». A. S. S. v. 1. p. 168. — L. 91. seqq.;
Bouix p. 345., E. M.

280. Quoad iuramenta, vota, impedimenta matrimonii, praecepta
ecclesiastica. — Cf. 246. Animadvertendum hic est, improbabile S. Alphonso non esse quod plerique affirmant, posse nempe regulares in
casu necessitatis dispensare cum sponsis, ut possunt Episcopi, in voto
castitatis ad contrahendum matrimonium, 1. 3. n. 258., 1. 6. n. 1128.
Animadvertendum praeterea est privilegium non haberi officium
menialiter tantum recitandi. Nullus regularium ordo unquam usus est
tali privilegio, neque ipsi Fratres Minores, quibus dicitur tale privi­
legium concessum, illud agnoscunt. Consuetudo est optima legum in­
terpres et probatio. Cf. Lugo Resp. Mor. 1. 3. d. 18.; Melata de
Récit, mentali div. off. Plura tamen adsunt alia privilegia praesertim
quoad missionaries, ut videre est in Compendio Privilegiorum Soc. lesu.
281. Quoad indulgentias. — « Omnes regulares professi gaudent
indulgentiis concesssis cuicumque ordini religioso », L. 1. 4. n. 64.,
secundum nempe Br. Leon. X. Dudum per Nos accepto 10. Dec. 1519.,
et Br. Pauli V. Romanus Pontifex 23. Maii 1606., exclusis ab hac
communicatione indulgentiis exclusive propriis uniuscuiusque ordinis,
S. C. Indulg. 25. Apr. 1735.;Theod. a Spiritu S. p. 2. p. 88. seqq. p. 114.
« Notandum, privilegium altaris privilégiât! non esse communicabile
per generalem communicationem privilegiorum, ex Decr. S. C. Indulg.
d. 5. Febr. 1748., et approbato a Benedicto XIV. 2. Mart, eiusd.
an. ». L. 1. 6. n. 339.
Recentiores moniales votorum simplicium, in Gallia, antiquorum
ordinum religiosorum, ex speciali induito, « lucrari possunt indulgen­
tias omnes, quae religioni seu Instituto aliarum monialium, solemnia
vota emittentium, secundum Institutum, seu regulam respectivam, con­
cessae fuerunt ». S. C. Indulg. 10. Iui. 1843.; S. Poenit. 12. lui. 1847.
— Instituta autem Tertiariorum in Communitate degentium, et vota
simplicia emittentium participant omnes Indulgentias directe concessas
primis et secundis Ordinibus, dummodo sint legitime Ordinibus ag­
gregata. S. C. Indulg. 28. Aug, 1903.; E. M. de Stat. part. n. 248.

232

IX. - CLERICORUM, EPISCOPORUM, REGULARIUM PRIVILEGIA

Notandum insuper est, quod privilegia personalia, et indulgentiae,
in ecclesiis regularium, pulsis religiosis, evanescunt, quamvis in ec­
clesia aliquis religiosus, quasi capellanus, aut custos, remanserit. Pri­
vilegia vero realia, velut ius tumulandi, religioso inibi relicto, capellani vel custodis nomine, ab hoc exerceri debent. S. C. C. 29. Maii
1841., 29. Aug. 1864., 16. Sept. 1871.; S. C. Indulg. 24. Maii 1819.;
A. S. S. v. 1. p. 287., v. 4. p. 228., v. 7. p. 34. — E. M.
281. b” Tertiarii sacculares S. Francisci vi Litt. Apost. 5 Maii
1909. et Rescr. 17. Maii 1909. communicatione gaudent omnium In­
dulgentiarum et fructuum spiritualium cum I. et II. Ordine S. Fran­
cisci, extensione deinde facta ad Absolutiones Generales. S. O. 12.
lun. 1913. A. A. S. v. 5. p. 306. seq.
Tertiarii saeculares Franciscales, recitantes loco horarum canoni­
carum duodecim Paler, Ave et Gloria non possunt hac tantummodo
recitatione omnibus aliis obligationibus, quod preces attinet, satisfa­
cere, quas ex adscriptione ad alias pias sodalitates contraxerint. S. O.
11. lun. 1913.
Tertii Ordines collegialiter, proprio habitu, et sub cruce ince­
dentes, semper et ubique super quascumque Sodalitates praecedentiam
habent. S. R. C. 18. Febr. 1899. — E. M.
282. America Latina. — Plura concessa sunt privilegia Americae Latinae Const. Trans Oceanum Leonis XIII. 18. Apr. 1897. —
Quae Const., ut etiam Const. Romanos Pontifices eiusdem Leonis XIII.
VIII. Id. Maii 1881., ad Insulas Philippinas extensa est. Cf. 272.:
A. A. S. v. 2. p. 220. Filii mixtorum seu mestitiorum privilegiis,
Americae Latinae a Leone XIII. per cit. Litt. Trans Oceanum con­
cessis, uti valent, dummodo ambo parentes vere mixti seu mestitii
sint, id est uterque eorum seiunctim absolutam medietatem sanguinis
indici vel nigritiei habeat. S. C. NN. EE. EE. 15. Sept. 1908. —
Episcopis Americae Latinae et Insularum Philippinarum plures aliae
ad decennium concessae sunt facultates. Habentur in Suppl. II. p. 11.
seqq. Possunt, inter alia, locare bona ecclesiastica usque ad novem vel
duodecim annos; alienare bona ecclesiastica usque ad valorem 20000
libellai.; et, exceptis nonnullis designatis principalioribus paroeciis,
caeteras omnes absque concursu et ad nutum conferre, et canonicatus de officio possunt etiam absque concursu conferre. — Abrogata
bulla Cruciatae pro universa America Latina ac Insulis Philippines,
ilemque abrogatis quadragesimalibus Induitis ac Summariis, novum
recens Indultum ad decennium, circa abstinentiam et ieiunium, con-

IX. - CLERICORUM, EPISCOPORUM, REGULARIUM PRIVILEGIA

cessum est omnibus, quin necessaria sit petitio, vel ulla sit taxa sol­
venda. Atque hoc Induito uti possunt etiam Regulares, speciali voto
non obstricti, et etiam quoad abstinentias et ieiunia in propriis Re­
gulis praescripta. Vi huius Indulti, Ieiunium sine abstinentia servan­
dum est. fer. IV. Adventus et Quadragesimae. Ieiunium cum absti­
nentia servandum est fer. IV. Cinerum, VI. Quadragesimae, et V.
maioris hebdomadae. Permittuntur, in collatione matutina, lacticinia,
exclusis ovis. Abstinentia a carnibus sine ieiunio servanda est in
quatuor pervigiliis Nativitatis D. N. I. C Pentecostes, Assumptionis
B. Μ. V. e SS. AA. Petri et Pauli 282. — Quod indultum vim
quoque habet in omnibus Antillis et caeteris insulis maris Caraibici.
S. C. NN. EE. EE. 10. Dec. 1912. — E. M.
Hispania : Prorogata ad triennium est, in Hispania, iurisdictio
Ordinariorum in Religiosos e claustris eiectos anno 1835., si quis
adhuc ipsorum supersit, et in monasteria monialium exempta. Sancti­
tatis Suae mens est ut Ordinarii, nisi pro peculiaribus rerum et monasteriorum adiunctis aliter in Domino existimaverint, in deputandis
eorumdem monasteriorum vicariis, confessariis, moderatoribus, seu di­
rectoribus spiritualibus, deligant Religiosos eiusdem Ordinis, quatenus
illi scientia, vitae probitate, prudentia, coeterisque qualitatibus prae­
diti reperiantur. Poterunt igitur Ordinarii absque ulteriore facultate
Apostolica ipsi per se deputare in Confessarios ordinarios Religiosos
respectivorum Ordinum, praevio tamen consensu respectivorum Su­
periorum Regularium, ea semper servata lege, ut iidem Religiosi in
Confessarios designati in suo proprio Conventu vivant, nisi in aliquo
determinato casu et ob peculiares omnino circumstantias Rmi Ordi­
narii una cum Superioribus Maioribus Ordinis speciale Indultum ab
Apostolica Sede impetraverint et obtinuerint: servatis caeterum de
iure servandis quoad triennalem mutationem Confessariorum ordina­
riorum, reliquisque Apostolicis praescriptis. Poterunt item ipsi Ordi­
narii, si et quando opportunum duxerint, adhibere Superiores Regu­
lares ad Visitationem canonicam monasteriorum respectivorum Ordinum
peragendam. Hi tamen Visitatores eas tantum habeant facultates, quas
Rmi Ordinarii ipsis commiserint, quaeque hac non obstante delegatione,
Episcopis integrae manent. S. C. Relig. 24. Maii 1911.
Cruciata: Bulla Cruciatae plura continet privilegia. Ea viget
adhuc in Hispania. Pauperes in Hispania, ut fruantur Induito quadragesimali non tenentur ad eleemosynam elargiendam; tenentur au­
tem, si frui velint aliis privilegiis Bullae Cruciatae. Pauperes in Hispania,

234

x.

DE RESCRIPTIS

non soluta eleemosyna pro Bulla Cruciatae adsignata, possunt frui
Induito quoad ova et lacticinia, quod in memorata Bulla continetur.
Ordines Equesires : Eorum privilegia habentur in Br. Pii X. 7.
Febr. 1905. et in Litt. 3. Maii 1909. ad Patr. Hieros. — Equitibus
Velleris aurei privilegium non competit Altaris portatilis. S. C. de
Sacram. 19. lan. 1912.

X. — DE RESCRIPTIS
283. Quid sit Rescriptum ; quaenam eius necessariae conditiones?
— R. Ad 1.°“ Privilegia et dispensationes per Rescripta plerumque
solent concedi. Dispensationes ac privilegia, quae prodeunt a S. Sede,
sine litteris de more expeditis, in foro externo non suffragantur, licet
rata sint ex Reg. 27. 31. 52. Cane. Apost.; et possumus iis uti in foro con­
scientiae; quia litterae non ad formam, sed ad probationem pertinent.
Pius X. C. Sapienti consilio, Ord. serv. Norm, pecul. c. 3. n. 1. 2.;
L. 5. C. de Transact. ; L. 4. de Pignorib. ; de lustis 1. 1. c. 3. n. 25.
— Hinc Rescriptum est Responsum scriptum Principis, quo conti­
nentur concessae ab eo gratiae et dispensationes ; et aliud est iustiliae
ad lites finiendas, aliud gratiae quod Principis continet beneficium. —
Conceduntur autem gratiae vel ad Oratorum instantiam, vel motu
proprio ; vel in forma gratiosa, vel in forma commissoria. — Si forma
gratiosa impertiantur exeeutorem suapte natura non postulant. Verum
exhibendum Ordinario est Apostolicum Rescriptum pro recognitione,
si de re publica agatur, vel si iniunctae conditiones sint comproban­
dae. Si vero forma commissoria concedatur, opus utique est executore. Sed non licet Ordinario exeeutionem detrectare, si vera sint ex­
posita, et orator gratia indignus non possit demonstrari. Pro reco­
gnitionis autem testimonio nulla est repetenda compensatio. Ord. serv.
in R. C. Norm, pecul. C. 3. art. 1. n. 4. 5. — Si gratia per Re­
scriptum concessa, a Summo Pontifice immediate conceditur, sine
ullo intermedio exeeutore, ea a die expeditionis Rescripti concessa
intelligitur. Si vero per intermedium exeeutorem conceditur ea con­
cessa intelligitur, quando execution! fuerit mandata. C. 9. de Rescript.
in 0.°
R Ad 2.** Ex C. Nonnulli 28. h. t. Rescripta quis impetrare
non potest favore alterius nisi habeat expressum mandatum. Consue­
tudine tamen contrarium in praesenti receptum est. — Ab allero vero

X. - DE RESCRIPTIS

235

regulariter est acceptandum, ut Rescriptum suum obtineat effectum.
— Ut Rescriptum valeat necesse est, ut in supplici libello nulla sit
substantialis subreptio, nisi motu proprio et non ad instantiam partis
concedatur, vel obreptio, quamvis motu proprio concedatur, quia po­
terit tunc superior decipi.
Subreptio est reticentia veri necessario exprimendi, obreptio expo­
sitio falsi. Quare subreptio habetur, nisi exprimantur ea omnia et sola,
quae ex iure seu ex stylo Romanae Curiae exponi debent. C. Quam
gravi 1. de Crim. fais. Cf. Sanch. de Matr. 1. 8. d. 21. n. 10. etc.
Omnia, neque ignorantia seu bona fides excusat. Sola, secus nulla
amplius gratia tuta et certa esset. Et sic in provisione beneficiorum
exprimi omnino debet, an alio quis beneficio sit provisus, nisi pro­
visio motu proprio fiat. Exprimendum consequenter est semper, an quis
sit iure inhabilis ad gratiam consequendam, an gratia expetita sit contra
particulare aliquod ius loci vel personae. C. cit. Sapienti consilio III.
Kal. Iui. 1908., Ord. serv. in R. C., Norm, pecul. c. 3. a. 1. § 1.
Gratiae ac dispensationes omne genus a S. Sede concessae, etiam
censura irretitis ratae sunt ac legitimae, nisi de iis agatur, qui nominatim excommunicat! sint, aut a S. Sede nominatim pariter poena su­
spensionis a divinis multati. Ord. serv. in Rom. Cur. Norm, pecul.
c. 3. a. 2. n. 6. Gratiae validitati nihil unquam officiet error aut
fraus circa oeconomicam petentis conditionem. Ib. Norm. comm,
c. 11. n. 3.
Obreptio vero habetur, si causa motiva, quae nempe movet seu
determinat ad dispensationem, sit falsa. Ac, si plures exponantur, et
aliquae tantum sint falsae, valet dispensatio, si una saltem sit vera.
Causa vero impulsiva, quae nempe tantum impellit, excitat, iuvat ad
facilius dispensandum addita molivae, etsi sit falsa, dispensationi non
nocet; siquidem ea clausula, si vera sint exposita, C. Ex parte 2. de
Rescr., ad causam motivam, non impulsivam refertur. Idemque dica­
tur, si plures addantur causae impulsivae falsae. Verum, si unica ex­
ponitur causa, sive motiva sive impulsiva, falsa, vel si plures expo­
nantur tantum causae impulsivae falsae, quae omnes simul pro una
motiva computantur, Rescriptum non valet, si una tantum sit falsa.
Causa motiva se tenet potius ex parte ipsius obiecti, quatenus
huiusmodi obiectum in praesentibus circumstantiis obnoxium evadat
alicui speciali difficultati, seu incommodo. Et sic rationabilis et con­
veniens fit, in casu, dispensatio, cum huius subditi conditio sit dissi­
milis a conditione, in qua alii communiter reperiuntur. Causa impul­
siva se tenet potius ex parte ipsius personae, quae dat vel cui datur

236

DE RESCRIPTIS

dispensatio, ut, e. g., Principis benevolentia ostendenda, et subditi
probitas.
Si Rescriptum sit in forma gratiosa, subreptio et obreptio cen­
senda tantum est adesse, si adsit tunc cum a Principe gratia conce­
ditur, seu rescribitur. Quare, tunc causa adesse debet, et ea clausula
verificari debet: si vera sint exposita, tempore nempe datae, seu ex­
peditionis litterarum. Si vero Rescriptum sit in forma commissoria,
causa adesse debet tunc cum a delegato gratia execution! datur. Ratio
est, quia praedicta clausula verificari debet tunc cum gratia concedi­
tur. Atqui gratia conceditur quando conceditur a Principe in primo
casu ; in altero autem quando a delegato conceditur, non quando datur
a superiore mandatum delegato eam concedendi.
Atque hoc clarum omnino est, si delegatus sit executor volun­
tarius ; siquidem tunc delegatus reapse gratiam concedit, nomine de­
legantis. Ei fit potestas et licentia gratiae concedendae. Verius autem
est, si delegatus executor sit necessarius, siquidem etiam tunc superior
gratiam non concedit, cum mandat eam concedi ; sed tunc, cum delegatus
eam communicat, ipse revera concedit, non delegatus, delegatus tunc
habet simplex ministerium exequendi mandatum, communicandi nempe
gratiam, quam ipse superior tunc tribuit, quasi antea datam sub con­
ditione exeeutionis, quae conditio tunc verificatur, cum execution! gratia
demandatur. — Secus vero dicendum esset, si delegatus mere com­
municaret seu manifestaret gratiam iam absolute a superiore tributam.
— C. 1. de Const, in 6,°; C. 2. 19. de Rescript.; C. 4. 8. 9. de Re­
script. in 6. °; C. 23. de Praeb. in 6.°; Clem. 5. de Praeb.; L. 178.
181. 185.; Struggl. q. 4. n. 14. 16.; Sanch. de Matr. 1. 8. d. 21.;
Riganti in Reg. 52. ; Ord. servant!. in Rom. Cur. Norm, pecul. C. 3.
C. 7. a. 3.; E. M.
284. Resolves: Invalida est dispensatio, quoties in postulato
irrepsit error circa causam motivam, aut circa obiectum ipsum dispen­
sationis, circa eius qualitatem vel quantitatem, sive culpa oratoris aut
alterius, sive etiam ex mera inadvertentia id evenerit, v. g., si ponas
in petitione impedimentum affinitatis, loco impedimenti consanguini­
tatis. vel tertium gradum pro secundo ; secus tamen, si ponas secun­
dum pro tertio, quia minor gratia in maiori eiusdem generis conti­
netur ; si ponas unum impedimentum consanguinitatis loco duplicis
vel triplicis consanguinitatis; vel solum impedimentum consanguini­
tatis sine alio affinitatis, etc. C. 5Ï is 2. de Pii. Presb. ; L. 185. 202.,
1. 6. n 1131. — Valet dispensatio, si error irrepserit in Rescripto

X. - DE RESCRIPTIS

237

superioris, v. g., incuria secretarii, quia concessioni iam factae super­
venit, et superior sic concedit: Fiat id petitur.
Valet dispensatio, ex iusta causa concessa alicui improbo, quem
probum reputavit superior, etsi cognita improbitate, non fuisset di­
spensaturus, quia probitas non reputatur causa motiva, sed mere impulsiva. Excipe, nisi quis motus fuerit ob probitatem. — Valet etiam,
si causa falsa tempore petitionis, vera fiat tempore concessionis, sive
haec immediate fiat ab ipso superiore, sive mediate per delegatum ;
sed non vice versa. — Valet pariter dispensatio, si stante veritate
causae motivae et aliarum essentialium rerum, veritas alia fuerit reticita, vel falsitas exposita ; potest tamen orator, si mala processerit
fide, pro sua culpa et fraude, dispensationis gratia privari, vel alias
pro culpae gravitate puniri. C. 20. de Rescript. — Itemque valet,
etiamsi concedatur in mala fide, ut cum dispensator putat causam non
adesse, quae revera adest ; nam valor non pendet a subiectiva cogni­
tione, sed ab obiectiva existentia causae. — Suarez de voto 1. 6. c. 27.
n. 13.; Laymann 1. 1. tr. 4. c. 22. n. 21.
Valet, generatim loquendo, dispensatio concessa a superiore, licet
ab inferiore iam fuerit negata. Immo etiam probabiliter valet, si a
superiore negata, ab inferiore et etiam a delegato concedatur; quia
potestas inferioris non est adempta neque restricta per negationem
superioris, nisi hic expresse eam restringat, vel aliquo iure id prohi­
beatur. A fortiori valet dispensatio ab uno superiore negata, et ab
eius successore negationis ignaro data. Ratio est, quia successor eamdem habet potestatem ac praedecessor, nec regitur per iudicium et
voluntatem illius. Cf. v. 2. n. 1041.
Valet consequenter dispensatio negata ab uno Superiore et con­
cessa ab alio eiusdem auctoritatis. Invalida tamen sunt Rescripta ob­
tenta contra Decretum Innoc. XII. Ut occurratur 4. lun. 1692., si
preces nempe in materia gratiae vel iustitiae, alicui ex SS. CC. Ro­
manis oblatas et reiectas, alii S. C. iterum quis proponat, hac reticita circumstantia. Quod de dispensatione dicitur, de qualibet alia
gratia dicatur. — Ac « etsi, abrogata iurium cumulatione in Sanctae
Sedis Officiis, sua cuique negotio sit constituta sedes; nihilominus,
quia in peculiaribus casibus dubitationi aut errori locus esse potest,
firma manet antiqua lex, qua, delato et excepto ab aliquo Officio sup­
plici libello pro impetranda re sive ad gratiam pertinente sive ad iustitiam, nemini ulla de causa licet aliud suo marte Officium ad eumdem finem adire; sed opus est adsensu Officii ipsius quocum agi coe­
ptum est, aut Congregationis Consistorialis decreto, quo venia detur

238

X. - DE RESCRIPTIS

transmittendi negotii. — Quaevis concessio ab Officio aiio profecta,
contra memoratam legem, irrita esto ».
Valet etiam dispensatio prius negata, et postea ab eodem supe­
riore, rei immemore, concessa. Nullo enim pacto rationi consentaneum
est, quod superior dispensationem velit negare ob solam hanc ratio­
nem quod alias negaverit. Nam, si reapse iusta adsit causa, potius
decet priorem rigorem temperare quam illum firmare. Nulla autem
facienda est negationis mentio; haec enim nullo iure praecipitur. Ac,
si alicui duplex sit concessa facultas, v. g., absolvendi a reservatis et
dispensandi in irregularitatibus, una earum, etiam maiori, adempta,
altera non ideo adimitur, sed permanet. L. 1. 4. n. 50. ; Lugo de
Fide d. 23. n. 130.
285. Quaenam sint a delegato praestanda in Rescriptorum exe­
cutioner — Mandatum, adeoque iurisdictio, in delegato nondum ha­
betur, usqucdum autographae mandati litterae ad ipsum pervenerint.
C. Super eo 12. de Appell.; Sanch., de Matr. 1. 8. d. 29. n. 10. Suf­
ficere tamen videtur, si litteras, ad vicarium generalem missas, offi­
ciales curiae acceperint et legerint, eique lenunciaverint ; siquidem of­
ficiales ad idem officium pertinent. An sufficiat etiam, si per telegraphum renunciatum fuerit, Rescriptum expeditum fuisse? Ep. Cire.,
Secret. Status 10. Dec. 1891. prohibitum est admittere per telegraphum gratiarum supplicationes. Et ex S. O. ac ex S. Poenit. inva­
lidae declaratae sunt dispensationes matrimoniales, nisi notitia telegraphica transmissa fuerit ex ojfficio, auctoritate S. Sedis.
Explorare autem delegatus debet, an vera sint exposita. Si ex­
ploratio omittatur, et in mandato clausula habeatur: si preces veritate
nitantur, dispensatio valet, siquidem haec clausula non inducit novam
formam substantialem, sed tacite inest. Si vero clausula habeatur : si
preces ventate niti repereris, tunc prima sententia tenet adhuc valere,
dummodo verae sint reapse, siquidem dispensatio propter causam mo­
tivant, non propter huius notitiam datur. Neque vero hac clausula
nova inducitur substantialis forma ; nam tacite etiam ipsa inest. Hanc
sententiam receptissimam vocat Navarr. c. 27. n. 37. Verum secunda
communior sententia, et tenenda, affirmat, illa clausula novam induci
substantialem formam, adeoque, exploratione omissa, irritam esse di­
spensationem. L. 1. b. n. 1131.; C. Bened. XIV. Ad Apostolicae ser­
vitutis 10. Mart. 1742. Inquisitio autem non iuris ordine necessario
est facienda ; sed sufficit summaria et extraiudicialis in foro exteriori.
Ac in foro interiori fides oratori habenda est. Trid. s. 22. C. 5. de

K)

r ---

X. - DE RESCRIPTIS

239

R.; Sanch. de Matr. 1. 3. d. 33. n. 4., 1. 8. d. 34. n. 21. seqq.;
de lustis 1. 1. c. 6. n. 249.; Bened. XIV. Not. 87. n. 34.
Mandato, per se, defungi debet delegatus pro eo dumtaxat casu,
qui in mandato exprimitur, servata forma Rescripti eiusque essentia­
libus conditionibus. C. 22. de Rescript.; C. 13. de Off. et pot. iud.
deleg.; C. Susceptum 6. de Reser. in 6.°; C. Cui 21. de Praeb. in 6°.
Executionis Decretum pro foro externo in scriptis est proferen­
dum, sed viva voce ea facta valet. Executio denegari non potest, si
veritas pateat Rescripti. Sed si concessio gratiae arbitrio remittitur
executoris, eam sine iusta causa licite denegare non potest.
Potest executor Summi Pontificis Rescriptum exequi per seipsum,
vel etiam per alium, nisi vel expresse vel implicite prohibeatur, quia
electa appareat industria personae. Quo casu, alium sibi substituere
poterit tantum quoad veritatem Rescripti examinandam aliasque su­
mendas necessarias informationes. C. 43. de Off. et pot. iud. deleg.;
C. 62. de Appeti. ; S. O. 14. Dec. 1898. — Execution! Rescriptum
mandari potest ab executoris successore in officio, nisi electa in eo
appareat industria personae. S. O. 28. Aug. 1885., 20 Febr. 1888.
Executor super gratia facta datus a Papa, eo defuncto, etiam re in­
tegra, gratiam exequi potest. C. 9. de Off. et pot. iud. deleg. in 6.°
— Praxis Apostol. Dispens. ; L. 202. seqq. ; Alois. Trombetta Praxeos Regulae circa contr. rer. eccl. c. 6. ; E. M.
Si executio commissa est Ordinario loci, potest fieri ab Episcopo,
vel ab eius Officiali seu Vicario in spiritualibus generali; vel etiam,
si nondum facta fuerit, ab Administratore vel a Vicario capitulari. —
Dispensationes matrimoniales Ordinario oratorum commissae exse­
quendae sunt ab illo Ordinario, qui litteras testimoniales dedit, vel
preces transmisit ad S. Sedem Apostolicam, sive sit Ordinarius ori­
ginis, sive domicilii, sive commorationis utriusque sponsi vel alteru­
trius eorum, etiamsi sponsi, quo tempore exsecutioni danda est di­
spensatio, in aliam discesserint dioecesim, neque amplius sint rever­
suri. Praedicto Ordinario fas est ad matrimonialis dispensationis ex­
secutionem delegare alium Ordinarium, eum praesertim, in cuius dioe­
cesi sponsi actu degunt. S. O. 20. Febr. 1888.
286. An variarum clausularum observatio ad validitatem perti­
neat actus? — Clausulae, quae continent tantum monitionem vel prae­
ceptum, ad liceitatem tantum pertinent. Illae vero, quae continent
conditionem, et quae conditional! particula si, dummodo, vel alia aequivalente exprimuntur, spectant ad validitatem; nisi forte id, quod

240

I. - DE NATURA PECCATI

per clausulam exprimitur, ex ipsa rei de qua agitur natura, vel iure
sit servandum. Si enim, quod clausula faciendum iniungit eiusmodi
est, ut etsi non iniungeretur, nihilominus sive ex rei natura, sive ex
iure communi praestandum esset, illud clausula commemorando, non
aliud intendere existimatur, quam obligationem aliunde provenientem
in memoriam revocare atque urgere. Ob hanc causam, e. g., clau­
sula, peractis publicationibus, quae est forma Iuris communis, cum in
litteris dispensationum exprimitur, non novam formam et conditionem
inducit, sed est admonitio, ut servetur forma ipsus Iuris communis.
— Sanch. 1. 3. d. 33. n. 3.; Zitelli de Disp. matr. c. 5.; Praxis cit. ;
Collectan. S. C. de P. F. n. 1484. 1486.-1488. 1434., etc.
Clausula: in foro conscientiae tantum excludit valere gratiam in
foro externo. Clausula: audita prius sacramentali confessione, vel in
actu sacramentalis confessionis, confessionem reddit necessariam ad va­
lorem gratiae, quae adhuc valet, licet poenitens, quia indispositus, non
possit absolvi. Clausula: Motu proprio, et certa scientia, et de pleni­
tudine potestatis, supplet regulariter defectum obreptionis vel subrep­
tionis.

DE PECCATIS ET DE VIRTUTIBUS

I. — DE NATURA PECCATI

287. Quid sil peccatum ? — Cum « ubi non est lex, nec praevaricatio », ad Rom. 4., 15.; peccatum, quod actus humanus malus
est, recte a S. Augustino definitur: dictum vel factum vel concupitum
contra legem aeternam. S. Th. 1. 2. q. 71. a. 6. Factum, « pecca­
tum potest contingere, sive aliquis faciat quod non debet, sive non
faciendo quod debet ». S. Th. 1. 2. q. 71. a. 5. ad 1. Faciendo, est
peccatum commissionis ; non faciendo, omissionis. Contra legem aeter­
nam. quia omnis lex sive humana sive divina ab hac lege vim suam
habet: quia nulla potestas est nisi a Deo; quia nulla legis transgressio
peccatum esset, nisi Deum offenderet ; quia in hoc quod dicitur contra
legem aeternam tangitur aversio a fine, et omnes aliae inordinationes.
- - Contra legem, si non contra legem sed contra consilium, imper­
fectio est quae est mere negativa, si sit merus defectus in actu hu-

I. - DE NATURA PECCATI

241

mano ulterioris perfectionis, e. g. maioris fervoris in actu amoris Dei ;
et positiva si sit involuntaria trasgressio legis leviter obligantis e. g.
orare cum distractione, sed potius materiale tantum peccatum est,
quam imperfectio, vel voluntaria omissio maioris boni, non obstante
divina eius inspiratione ; quae vero practice regulariter sine peccato ve­
niali non est, ratione inordinati motivi, seu finis ; ut e. g. pro religioso
violare regulas non obligantes ad peccatum. — Peccatum est formale, si
lex libere et scienter violetur ; est materiale, si transgressio legis prorsus
involuntaria sit. — Peccatum delictum est, Delictum ita dictum, quia
derelinquitur bonum. Hinc « delictum communiter sumptum significat
quamcumque omissionem; quandoque tamen stricte accipitur pro eo
quod omittitur aliquid de his quae pertinent ad Deum ; vel quando
scienter, et quasi cum quodam contemptu derelinquit homo id quod
facere debet; et sic habet quamdam gravitatem, ratione cuius maiori
expiatione indiget ». S. Th. 2. 2. q. 79. a. 4. ad 1. — L. 1. 11.;
S. Th. de Malo q. 2. a. 1. 2., 1. p. q. 63. a. 1., a. 7. ad 2., 1. 2.
q. 71. a. 6. ad 5., q. 87., q. 76. a. 2. ad 1., 2. 2. q. 20. a. 3.,
Compend. Theol. c. 119.; Wirceburg. D. 1. c. 1. 2,; E. M.

288. An ad peccatum actuale requiratur necessario actualis ad­
vertentia et consensus voluntatis ? — R. Affirmative. Peccatum enim
est libera transgressio legis. Atqui non potest haberi actualis trans­
gressio liberasine actuali voluntatis actu, vel hic et mine, vel in causa.
Nequit item haberi actualis transgressio legis libera, quin aliquomodo,
vel hic et nunc, vel in causa, saltem in confuso advertat quis pec­
catum ; nihil
enim volitum, quin praecognitum. — Sed qui hic et
nunc ignorat, nihil advertit, nihil dubitat, hic et nunc nihil peccat,
quamvis forte ignorantia vel inadvertentia fuerit culpabilis in causa.
Si enim antea praeviderit effectum ignorantiae suae vel inadvertentiae,
eius quod facit reus est quidem in causa, sed non nisi in actu. —
Necesse tamen non est ad peccatum, ut explicite et reflexe Dei of­
fensa apprehendatur; sed sufficit quod implicite et directe apprehen­
datur, cognoscendo nempe rem esse malam; tunc enim implicite etiam
apprehenditur ut a Deo prohibita. Prop. 2. damn, ab Alex. VIII.
Neque vero fides aut charitas simpliciter, requiritur ad peccatum
vitandum. Prop. 31. damn, a Leone X.; prop. 8. damn, ab Alex.
VIII.; prop. 48. damn, a Clem. XI. L. 1.-5. 10.; S. Th. 1. 2. q.
74., q. 75., 76. a. 3., de Malo q. 2. a. 1. 2., q. 7. a. 6.; E. M·
287. 288. 313.

2 89. Resolves : Nullum peccatum habetur, si perturbetur usus
BU CCEROM. htSt, tluol. nîOKllÎS I.
ιό

9

242

I. - DE NATURA PECCATI

rationis et tollatur libertas, ut in vehementissimo motu irae; si ad­
vertentia habeatur, sed desit consensus voluntatis, ut in pravis moti­
bus contra castitatem quousque displicent; si advertentia habeatur et
consensus, sed non ut in rem malam, v. g„ si quis die abstinentiae
carnes advertenter quidem et voluntarie omnino comedat, sed nihil
de praecepto Ecclesiae cogitans. — Actus humanus non nisi eam
habet malitiam, quae apprehenditur. Quare, si in aliqua re multiplicis
malitiae, unius tantum speciei malitia advertatur, haec tantum con­
trahitur. Itemque si negligentia, e. g., ebrietatem, aut eventus ex ea
sequi solitos praecavendi, fuerit tantum venialis, etiam mala, quae
praevideri poterant, venialia tantum sunt. Cum non in se, sed in
causa sint libera, non possunt habere maiorem culpam, quam in ipsa
causa. — L. 2. 4., 1. 1. n. 165.

290. /In peccatum actu tantum interno, vel etiani externo conti­
neatur ? - Peccatum formaliter actus internus voluntatis est. Nam
peccatum secundum sui naturam, non nisi a libera voluntate et in
voluntate proprie est. « Peccatum, ait S. Th. de Malo q. 3. a 1.,
secundum quod proprie in moralibus dicitur, habet rationem culpae,
et provenit ex eo quod voluntas deficit a debito fine, per hoc quod
ad indebitum finem tendit ». Actus alius internus, et actio exterior
aliarum facultatum, obiectum actus interni voluntatis, huius quasi com­
plementum sunt. Ex illo enim interno voluntatis actu, et actu interno
aliarum facultatum, vel exteriori actione, unum totale concretum mo­
rale efficitur, ille enim alius internus actus, vel exterior actio, qua
actus morales, tota quanta sunt, pertinent ad ipsum individuum mo­
rale actus interni voluntatis, cui substant, et a quo suum esse morale
accipiunt. Peccatum ergo inchoatur actu voluntatis interno, perficitur
et consummatur actu alio vel alia actione aliarum internarum vel
externarum facultatum. Hinc cum pars essentialiter differat a toto,
peccatum, quod solo interno voluntatis actu continetur essentialiter
differt, moraliter loquendo, a peccato quod actu alio interno perficitur
alterius facultatis internae, vel quod usque ad opus externum prodeat,
quod consequenter necessario in confessione est accusandum. Unde
non sufficit voluntatem homicidii confiteri, sed necesse est confiteri
etiam ipsum homicidium commissum. — S. Th. 1. 2. q. 17. a. 4.,
q. 72. a. 7., q. 74., q. 75.; L. 5.
291. Quacnam sint peccata men interna voluntatis; et quaenam
eorum natura > — Peccata omnia, quae interiori tantum voluntate
committuntur, facile reduci possunt ad desiderium et delectationem. _

I. - DE NATURA PECCATI

243

Desiderium est propositum alicuius rei, seu actus voluntatis, qua bo­
num aliquod assequi volumus. Aliud est efficax, et est propositum
absolute de se efficax, unde est quod quis media reapse suscipit ad
ducendum illud ad effectum. Aliud est inefficax, et est propositum
conditionate tantum efficax, quod nempe quis exequeretur si posset,
v. g., si posset furari thesaurum Ecclesiae, furaretur. — Porro desi­
derium rei malae malum est ; siquidem unum idemque est obiectum
actionis et desiderii. Hinc pravum desiderium speciem habet ac mali­
tiam peccati mortalem vel venialem, quam habet exterior res, in
quam fertur. Scilicet desiderium eo tendit absolute vel saltem con­
ditionate, ut rem exequatur, eamque realiter existcntem constituat.
Atqui, si quis rem vere exequeretur, contraheret omnem malitiam
tum obiecti tum circumstantiarum. Ergo idem dicendum, si quis af­
fectu et desiderio rem prosequatur ; cum enim hic desiderii affectus
coniungatur cum ipsa existentia obiecti, coniungitur necessario cum
omnibus, ipsi obiecto necessario connexis. — Quare Titius rem habens
cum Caia uxore aliena, committit adulterium, si norit eam esse alie­
nam, etiamsi nollet esse alienam ; eodem modo desiderans Caiam
uxorem alienam, adulterii etiam reus est, si norit esse alienam, et
etiamsi nollet esse alienam, quia desiderium tendit, ut ipsa executio,
in idem opus existens, adeoque concretum omnibus suis circumstan­
tiis. In confessione consequenter desiderii, e. g., fornicandi declarandae
sunt circumstantiae consanguinitatis, matrimonii, voti castitatis per­
sonae, etc. L. 12. Minime vero opus est addere, utrum actus circa
obiectum fuerit absolutus, an conditionatus. La-Croix 1. 6. p. 2.
n. 1032.
Delectatio, simplex quaedam voluntatis quies et complacentia est
ex praesentia boni convenientis, aut secundum rem possessi, aut seeundum cognitionem et apprehensionem. Delectatio a gaudio proprie
non differt, nisi quatenus gaudium potius dicitur delectatio appetitus
rationalis, et delectatio potius dicitur illa, quae est appetitus sensibilis
cum quadam corporis transmutatione, et quae delectatio etiam sensi­
bilis vel sensualis appellatur, et si est cum transmutatione organorum
ac spirituum generationi inservientium delectatio carnalis vel venerea
nuncupatur. S. Th. 1. 2. q. 31., q. 72. a. 2.; Sanch. in Dec. 1. 1.
c. 2. n. 33. — Secundum autem S. Alph. 15., ut desiderium respicit
tempus futurum, et opus patrandum, ita gaudium respicit tempus
praeteritum, nempe cum quis sibi complacet de malo opere patrato ;
et delectatio respicit tempus praesens, videlicet quando quis per ima­
ginationem et cogitationem, sibi reddit praesens opus peccati, e. g.,

244

i.

DE NXTURA PECCATI

fornicationem, et de illa deliberato consensu delectatur, tanquam si
actualiter fornicaretur, sine tamen desiderio illam exequendi.
Delectatio morosa rei pravae peccatum est, quia delectatione inest
dilectio. Nunquam enim res illa prava delectaret, nisi ipsa secundum
se amaretur. Suarez de Pecc. d. 5. s. 7. n. 5. Insuper delectatio est
quies appetitus in bono. « Et ideo secundum delectationem voluntatis
humanae praecipue indicatur homo bonus vel malus. Est enim bonus
et virtuosus, qui gaudet in operibus virtutum , maius autem qui in
operibus malis ». S. Th. 1. 2. q. 34. a. 4. Delectatio morosa, dele­
ctatio voluntaria est; morosa enim dicitur non ob necessariam ali­
cuius temporis moram, sed ob necessarium voluntatis consensum. Non
enim delectatio, sed consensus in delectationem peccatum est. S. Th.
1. 2. q. 74. a. 6. 8., q. 88. a. 5. ad 2. Rei pravae ; delectatio enim
duplex est. Alia est de opere pravo, ita ut opus malum sit obiectum
delectationis, quae semper mala est; alia est delectatio de cogitatione
obiecti mali, ita ut non opus malum, sed ipsa cogitatio de opere
malo sit per se obiectum delectationis. Et haec vel potest esse bona,
si adsit iusta causa cogitandi, v. g., causa studii, consultationis, etc.,
cum abominatione obiecti, vel potest esse venialiter mala, si fiat ex
curiositate, etc., vel potest esse aliquando etiam graviter mala, si
adsit periculum proximum consensus. S. Th. de Verit. q. 15. a. 4.,
L. 16. 17. Delectatio morosa rei pravae, prout delectatio a gaudio
secundum tempus distinguitur, malitiam et speciem habet secundum
varietatem tantum obiectorum mente exhibitorum. Simplex enim de­
lectatio non tendit in obiectum, ut in re ponendum, sed in eo quie­
scit, ut repraesentato per intellectum. Atqui intellectus abstrahit ab
aliis proprietatibus obiecti praeter illam, quae delectationem movet.
L. 15. 28.
Gaudium vero, ut desiderium, malitiam et speciem induit tum
obiecti, tum circumstantiarum, ipsi realiter annexarum. Gaudium enim,
cum sit volitio sibi complacens, adeoque approbans rem praeteritam,
in eam fertur, qualis in se extitit, suis nempe circumstantiis vestitam.
Hinc, in recordatione ct complacentia praeteritorum peccatorum, necesse est in confessione declarare naturam et specificas circumstantias
obiecti. L. 15. In recordatione et complacentia. Peccatum enim non
habetur simplici peccati, olim commissi, recordatione, eo quod illud
neque placeat neque displiceat recordanti, quia nulla lege iubemur
peccatorum pluries poenitere, si eius iam egimus poenitentiam, vel
hic et nunc poenitere, si nondum eius poenituerimus. Laymann de

I. - DE NATURA PECCATI

245

Poenit. d. 2. s. 8.; Sporer de Poenit. n. 192.; Lugo de Poenit. d.
16. n. 376. seqq. ; S. Th. Quodl. 12. a. 33.
Ne hac in re confessarius, indiscretis interrogationibus scandalizet
poenitentem, notandum est confessarium ex generali regula debere
indicium ferre de peccatis, prout exponuntur, secundum obvium et
naturalem accusationis sensum. Cogitationes de re venerea, delecta­
tiones, desideria, regulariter feruntur, illae in carnalem commotionem,
ista in pollutionem et copulam. Quare satisfacit muneri suo confes­
sarius, si poenitentein interroget de consensu praestito ; non semper
enim praedicti actus sunt voluntarii et deliberati, neque semper con­
sensus explicite explicatur. Consensus saepe in istis actibus non est
circa determinatum quoddam obiectum, sed est consensus indetermi­
natus in veneream delectationem, pollutionem et copulam, quem re­
gulariter sequitur delectatio orta ex genitalium organorum commo­
tione. Et in hanc ordinarie feruntur delectationes, simplices nempe
delectationes. Desideria in actum completum e contra feruntur. Po­
terit ergo tunc confessarius poenitentem tantum interrogare, utrum
praedicti actus seipsum, vel aliam respicerent personam, diversi vel
eiusdem sexus. Verum ab hac etiam interrogatione abstinendum erit,
si poenitens adhuc sit harum rerum ignarus, praesertim cum minus
malum sit confessionem non esse exactam, quam poenitentem scan­
dalizari. Praeterea, si quando adsunt extraordinariae species, et eas
poenitentes cognoscant, eas ordinarie solent ipsimet declarare. —
Reuter p. 2. n. 209.

292. Resolves : Gaudere de modo, e. g., novo, callido, strenuo,
quo res confecta est, illicitum non est, cum obiectum delectationis
malum non sit. L. 18.
Si res, sic ut accidit, non sit mala, ne materialiter quidem, nec
alteri noxia, eam desiderare non est per se illicitum ; quamvis alias
esset intrinsece mala, v. g., pollutionem, quae in somno naturaliter
evenit. Desiderare, nempe simplici affectu et sine ulla cooperatione.
Si autem licet desiderare, licet etiam gaudere de illa iam facta. Ratio
est, « quia quod licitum est desiderare ut fiat, licitum etiam est de
eo gaudere, quod factum sit, et contra si fas est gaudere de facto,
etiam licitum est desiderare ut fiat, haec enim sunt eiusdem moris :
nam gaudium necessario resultat ex bono desiderato obtento, et sup­
ponit vel implicite includit desiderium ». Lessius de lust, et lur. 1. 4.
c. 3. n. 104.; Laymann 1. 3. s. 4. n. 17.; Lugo 1. c. n. 389. «Ego
tamen, ait idem Lessius 1. c., huiusmodi desideria admitti cuipiam

-

246

i. - DE NATURA PECCATI

non sum auctor; tum quia etsi per se mala non sint, tamen imper­
fectum indicant castitatis affectum, tum quia sanctiora remedia et a
sanctis viris usurpata non desunt. Idem dixerim de gaudio. Cavenda
quoque in omnibus huiusmodi, ut iam saepe monuimus, omnis coo­
peratio et periculum consensus ». — Billuart tr. de Temp. diss. 6.
a. 4. Obii. III.; S. Th. 2. 2. q. 154. a. 5.; L. 19. 20., 1. 3. η. 478.
Non est peccatum, per se loquendo, saltem mortale, si coniuges
delectentur, appetitu tantum rationali, de actu coniugii praeterito,
futuro, vel possibili, respectu compartis praesentis vel absentis. Idem
dicendum, si sponsus desideret copulam futuram, aut de ea pariter
rationali tantum appetitu delectetur, vel vidua de praeterita, secluso
periculo consensus in delectationem veneream, quae ex illa consurgat.
Ratio, quia hi actus habent obiectum licitum. Pleni tamen periculo
sunt propter praedictam veneream delectationem, ex illis saepe exur­
gentem. Lugo de Poenit. d. 19. n. 376. 385.; Sanch. de Matr. 1. 9.
d. 47. n. 1. 4. 7.; L. 23. 24. 25.
Tristitia de bono peracto, quod sub gravi praecipiebatur graviter
culpabilis est; de bono quod praecipiebatur sub levi, levis est. De
bono item neque sub gravi neque sub levi praecepto, levis est, nisi
iusta adsit causa nunc poenitendi ; inordinatio enim quaedam est tri­
stari de bono peracto, licet non praecepto. Si vero tristitia feratur
non in ipsum bonum, sed in molestiam, in laborem, etc., peccatum
per se non est. Sanch. in Dec. 1. 4. c. 12. n. 2.; Suarez 1. 5. de
Voto c. 7. n. 4.; S. Th. 1. 2. q. 39.
293. An liceat desiderare malum, sub conditione, si licitum sil?
R. Affirmative per se, si conditio apposita totam operis malitiam
tollat, e. g., ederem carnes in quadragesima, nisi Ecclesia prohiberet.
Talis enim affectus nullam involvit deordinationem, neque in se neque
in obiccto, a quo per conditionem omnis malitia excluditur. — Secus
vero negative, e. g., peccarem, si non esset infernus, quia affectus
tendit in obiectum malum, et quidem absolute, cum conditio non
tollat malitiam ab obiecto, etiam ut repraesentato, et proinde tota
malitia obiecti in actum voluntatis refundatur.
Et quidem sunt quaedam obiecta, circa quae conditio utcumque
apposita malitiam tollere nequit, e. g., si esset licitum, destruerem
Deum Etenim, quae intrinsece mala sunt, mutari nequeunt ; et proinde
inutiliter conditio apponeretur, siquidem talia optare est desiderare,
ut lex et ordo naturae immutetur, quod adhuc peius esset. — Atta­
men probabiliter excusandus esset a peccato gravi ille, qui tali desi-

s

I. - DE NATURA PECCATI

247

derio nollet certo, ut id quod malum est intrinsece, fieret licitum, sed
tantum naturalem propensionem suam in illud obiectum ostenderet,
v. g., vindicarer si esset licitum, at nolo propter Dei legem ; vel
enuntiative tantum rem proferret, e. g , iunior vindicarer, significans
non quid vellet nunc, si iunior esset, sed quid forte iunior fecisset ;
remoto tamen semper periculo desiderii efficacis, et etiam veri desi­
derii inefficacis, omnis nempe voluntatis faciendi, et omnis simplicis
affectionis voluntatis.
Id quod dictum est de desiderio, etiam de delectatione et de gaudio
rationalis appetitus dicendum consequenter est. Nam ad gaudere et de­
lectari non licet in illo bono, quod amare et desiderare non licet; et
e contra licet gaudere et delectari rationali appetitu in illo bono, quod
amare et desiderare licet. Amor enim et desiderium via est ad gaudium
et delectationem, tanquam motus ad quietem tendens. — Lugo de
Poenit. d. 16. n. 284. seqq.; Sanch. in Dec. 1. 1. c. 2. n. 22. seqq. ;
Billuart tr. de Temp. diss. 6. a. 13. § IV. Petes 3.°; S. Th. de Verit.
q. 15. a. 4.; L. 12. 13. 14.

294. An liceat delectari de re aliqua mala, si ea ciba omnem
culpam peracta fuerit? — Si res illa sit intrinsece mala, non licet
de ea delectari secundum se. Ratio est, quia obiectum illud est in se
malum, quod autem non fuerit peccatum ideo est, quia non fuit vo­
luntarium. Ergo, si nunc accedat voluntas, talem actum approbans, vel
de illo gaudens, quod fit in delectatione, erit peccatum. La-Croix 89.;
Suarez de Peccat, d. 5. s. 7. n. 14. — Si res illa intrinsece mala
non sit, et delectatio de ea non habeatur sub ratione prohibitionis, e.
g., si quis delectetur, quod inadvertenter die veneris carnes ederit,
alii putant esse licitum de ea secundum se delectari, quia secundum
se mala non est; alii vero putant esse illicitum, quia materiali non
caruit peccato, seu materialiter mala fuit. Lessius de lust, et Iure
1. 4. c. 3. n. 104.; L. 20. 27.
Si delectatio referatur ad actum praeteritum malum non secun­
dum se, prout est objective malus, sed exclusive prout fuit causa boni
effectus, neque rectus iustitiae aut caritatis ordo pervertatur, alii affir­
mant esse licitam, alii illicitam. Ratio l.ae sententiae est, quia tunc
non gaudemus de opere malo ob bonum effectum, hoc sensu, qua­
tenus ob bonum effectum gaudeamus illud opus malum factum fuisse;
sed, supposito quod illud opus malum factum fuerit, gaudemus de
causatione boni, quae tali operi competit. Quod illicitum non est, cum
sit de obiecto honesto, de illa nempe bona qualitate et virtute, quam

248

I. - DE NATURA PECCATI

opus ceteroquin malum habuit. Praescinditur a malitia obiectiva, quae
affectum non movet, et delectatio praecise cadit super praedicatum,
quod est causativum boni, quod bonum est. Apposita autem restrictio.
neque rectus iustiliae, etc., per se patet, et confirmatur ex pr. 13. 14.
15. d. ab Innoc. XI. Ratio 2.*e sententiae est, quia eo ipso quod
quis delectetur de opere malo prout est causativum boni, iam impli­
cite de ipso opere malo secundum se, seu secundum sui existentiam
delectatur. Causalitas enim realis implicite includit realem existentiam.
« In quocumque tamen casu licet, per se loquendo, cuique dele­
ctari non de causa, sed de effectu secuto, nempe de exoneratione cau­
sata a pollutione etiam voluntaria, vel de consecutione haereditatis ob
homicidium, modo causa detestetur ». L·. 20. Et sane huius delecta­
tionis obiectum est bonum. — La-Croix 91.; Suarez 1. c. n. 13.;
Lugo de Poenit. d. 16. n. 389.; Ithur. Cas. IS. n. 6.; Lessius 1. c. ;
S. Th. 4. D. 9. q. 1. ad 5., 3. D. 30. q. 1. a. 1. ad 4.; L. 19.-

I

22.; E. Μ.

295. « An peccet graviter, qui negative se habet, et positive non
resistit motui appetitus sensitivi circa obiectum, sub mortali prohibi­
tum? — Tres adsunt sententiae. Prima affirmat peccari graviter, etiam
cessante periculo consensus... Secunda sententia dicit, talem ne venialiter quidem peccare, remoto periculo consensus... Tertia et vera
sententia tenet, cessante periculo consensus, esse veniale non resistere
positive motibus illicitis, sed non mortale. Idque videtur expresse con­
firmare S. Th. 1. 2. q. 74. a 4., ubi ait: peccatum mortale non po­
test esse in sensualitate, sed solum in ratione. Ratio igitur est, tum
quia consensus ad graviter peccandum non provenit ex sensili appe­
titu, sed ex voluntate, quae cum non positive consentit, non commit­
titur mortale: et ideo committitur veniale, in quantum homo cavere
debet, ne appetitus trahat post se voluntatem ; sed haec obligatio,
quando periculum consensus non est proximum, est tantum levis : tum
quia, si sub gravi teneremur omnes motus inordinatos positive repel­
lere, teneremur ad impossibile: impossibile enim est, omnes hos motus
collective sumptos positive coercere». L. 6. 29.; Diana v. 8. tr. 6.
de ahq. cas. circa mat. lux. r. 8. ; S. Th. 1. 2. q. 74. a. 8. ad 3.,
q 79. a. I.; La-Croix 1. 5. n. 111.

29t>. ♦ Nota : Non esse obligationem motibus carnalibus resi­
stendi positive, si iusta adsit causa non resistendi, nempe si quis ex­
pertus sit resistendo magis motus excitari, et augeri ; vel si motus
ortum habeant ex actione necessaria, vel utili ;... si non facile nego­

I

1

f

II. - DE SPECIFICA PECCATORUM DISTINCTIONE

249

tium sit illos repellere. Sat est igitur tunc negative se habere, cum
firmo proposito nunquam consentiendi : ipsa enim non consentiendi
actualis cura sufficit tunc ad liberandum hominem a culpa, saltem
mortali, etsi non a veniali, si resistentia sit tepida ». L. 9. Quando
ergo tentatio diu durat, et nimis molestum foret iugiter eius motus
positive repellere, nullum peccatum est eos permittere, negative se
habendo. Et sic facere consulitur his qui sunt timoratae conscien­
tiae. L. 9.
297. Quomodo positive resistatur? — Positiva resistentia prae­
stari potest dupliciter: l.° Directe, eos motus repellendo; et nulla quidcin est obligatio hanc directam resistentiam adhibendi, quae, quoad
carnales motus magis saepe eos excitat, multoque minus obligatio ad­
est resistentiae materialis, quae et ipsa saepe, quoad istos carnales
motus, nociva est. 2.° Indirecte, animum ad alia divertendo. — Quoad
motus contra castitatem et contra fidem ac caritatem, indirecta haec
resistentia magis consulenda est, quam directa aliqua resistentia seu
oppugnatio, et si motus sint leves, melius est eos contemnere. L. 8. ;
S. Th. 1. 2. q. 74. a. 3. ad. 2.

II. — DE SPECIFICA PECCATORUM DISTINCTIONE
298. Undenam sit repetenda specifica peccatorum distinctio? —
S. Th. 1. 2. q. 18. a. 2., q. 72. a. 1. 4. 6. 9., etc., docet repetendam
esse ex obiecto, quia peccatum est actus humanus; et actus humanus
speciem sumit ex obiecto, et ex diversa eiusdem obiecti ratione. Et
sic homicidium, detractio, furtum specie differunt, quia vita, existimatio, res, bona sunt, quae specie inter se differunt, S. Th. de Malo
q. 2. a. 7. — Scotus e contra, in 2. D. 37. q. 1. n. 9., putat repetendam
esse ex virtute, quae laeditur, et ex modo sive opposito, sive mere
diverso, quo virtus laeditur; quia peccatum formaliter in privatione
consistit rectitudinis virtutis oppositae. Omnis autem privatio specificatur a forma sibi opposita. Et sic haeresis, fornicatio, furtum, sunt
peccata specie distincta, quia opponuntur virtutibus specie distinctis,
fidei, castitati, iustitiae. Praesumptio et desperatio, omissio amoris Dei
et odium Dei specie distinguuntur, quia illa laedunt spem contrario
modo, haec caritatem per defectum et per excessum. Detractio, ca­
lumnia, furtum, adulterium, homicidium, specie pariter differunt inter
se, quia diverso modo iustitiam laedunt. Itemque periurium, violatio

250

π. - DE SPECIFICA PECCATORUM DISTINCTIONE

voti, blasphemia, licet sint contra eandem religionis virtutem, specie
tamen sunt diversa, quia diverso modo illi opponuntur.
Altera sententia alteri non opponitur, nam peccatum, utrumque
est, culus humanus et privatio, actus humanus materialiter, privatio
formaliter. S. Th. 1.2. q. 72. a. 1. 6. Quare una sententia aliam perficit,
et dici potest peccatum proxime specificari ex rectitudine seu hone­
state virtutis, cui opponitur, remote et fundamentaliter ex obiecto.
Laymann 1. 1. tr. 3. c. 2. n. 2. Utraque vero sententia in idem fere
recidit: « virtutes enim distinguuntur specie secundum obiecta ». S. Th.
1. 2. q. 72. a. 1. ad 2. Unde idem S. Th. 2. D. 42. q. 2. a. 2.
q. 1. ad 1. inquit: « Dicendum ergo, quod divisio peccati in species
suas essentiales est per oppositum virtutis; quia oportet, quod sit se­
cundum obiectum, ex quo specificatur peccatum et virtus ». Eadem
enim est materia « circa quam et virtus recte operatur, et vitia op­
posita a rectitudine recedunt ». S. Th. 2. 2. Prologo. Cf. 1. 2. q. 71.
a. 1., q. 72. a. 4. 8.
Tunc autem habetur vel diversum obiectum, seu diversa eiusdem
obiecli ratio; vel diversa virtus, seu diversus modus eandem virtutem
laedendi, quae novam prae se ferant moralem peccati speciem, quando
ista prae se exhibent specialem rationis ordinem, seu specialem con­
venientiam vel disconvenientiam cum recta ratione, cum nempe habetur
inde specialis ratio, cur aliquid sit moraliter bonum vel malum. « Ubi­
cumque occurrit diversum motivum, inclinans intentionem ad peccan­
dum, ibi est diversa species peccati ». S. Th. 1. 2. q. 72. a. 8. 9.,
q. 71. a. 2., q. 79. a. 2. ad 3., 2. 2. q. 154. a. 11.; L. 30. 31. 32.

299. An unius peccati multiplex species esse possit? — R. Af­
firmative, siquidem obiecto circumstantiae adesse possunt, speciem mu­
tantes, seu potius multiplicantes. Et sic qui ligatus voto castitatis cum
consanguinea coniugata peccat, quatuor committit, specie diversa, pec­
cata, contra castitatem, religionem, pietatem, et iustitiam. S. Th. 1.
2. q. 73. a. 7.
300. An ex diversis praeceptis circa eandem rem peccata plura
specie distinguantur? — Leges positivae cum aliquid praecipiunt, aut
prohibent, actum constituunt in ea virtute, cuius intuitu praecipiunt,
aut prohibent. Quare legis transgressio vitio tribuitur, illi virtuti op­
posito Hoc autem fit quadrupliciter : l.° Quando iubent aut vetant
aliquid indifferens intuitu alicuius specialis virtutis, ut, e. g., absti­
nere ab operibus servilibus die festo intuitu religionis; unde ab illis
non abstinere irreligiositas est; naturale ieiunium servare ratione de-

II.

DE SPECIFICA PECCATORUM DISTINCTIONE

251

bitae reverentiae erga SS. Eucharistiam, unde illud non servare sa­
crilegium est. — 2.° Quando praecipiunt aut prohibent actum alicuius
specialis virtutis aut vitii intuitu eiusdem virtutis, ut interesse sacro
die festo intuitu religionis, unde abesse irreligiositatis item species
est; ieiunium ecclesiasticum intuitu temperantiae, unde illud frangere
ad intemperantiam pertinet; matrimonium non ineundum cum con­
sanguineis, affinibus, adoptivis, intuitu pietatis, unde illas ducere per­
sonas incestus est. — 3.° Quando praecipiunt aut prohibent actum
alicuius specialis virtutis aut vitii intuitu alterius virtutis; unde qui
rem ecclesiae furatur, aut clericum percutit, is ex ipsa actus intrin­
seca natura, seu naturali iure, iustitiam laedit, ex lege autem extrinseca Ecclesiae, religionem praeterea offendit. Lugo de Poenit. d. 16.
n. 139.; L. 1. 1. n. 1. n. 167., 1. 6. n. 80S. — 4.° Si lex nullius
specialis virtutis intuitu aliquid iubet aut vetat, e. g., proscriptos li­
bros non legere; quod fit secundum eam legem, ad virtutem spectat
obedientiae; quod contra, ad inobedientiae vitium pertinet. Obedientiae,
nempe late sumptae, quia propria significatione obedientiae obiectum
sunt praecepta non leges, hae proprie obiectum sunt legalis iustitiae.
Iam vero, si varia praecepta, omnia ad eandem virtutem spe­
ctant, et distinguuntur tantum ex parte legislatorum, ut est in furto,
quod prohibetur lege naturali, divina, canonica, civili, minime indu­
cunt distinctionem specificam peccatorum ; quia diversitas legislatorum
non efficit praeceptum esse formaliter diversum, sed tantum materia­
liter. Secus tamen, si praecepta distinguantur ex parte ipsius obiecti,
nempe ex parte motivi proximi ipsius praecepti ; quia tunc diversae
virtutes laeduntur, prout si quis frangeret ieiunium praeceptum ab Ec­
clesia, et ad quod voto simul ipse se obstrinxerit, tunc enim laederet
temperantiam, ex qua Ecclesia ieiunium imperat, et religionem, ex qua
Deus praecipit vota observari. — L. 33., 1. 1. n. 167., 1. 4. n. 145.;
Lugo 1. c. n. 144. seqq.
301. Resolves: Diversae causae, quibus praeceptum aliquod im­
ponatur, peccati speciem non mutant, neque numero peccata augent.
Hinc licet una eademque virtute religionis, Ecclesiae praecepto acce­
dente, ad horas canonicas obligentur et qui possidet beneficium, et qui
in sacris est constitutus, unum tamen committit peccatum, canonicas
horas non recitando, presbyter, e. g., qui parochiale habeat benefi­
cium. Itemque unum committit peccatum sacrilegii praeter peccatum
contra castitatem presbyter religiosus, qui turpiter agat, licet castitate
teneatur, et qua presbyter et qua religiosus. L. 33., 1. 3. n. 455.,
L 4. n. 145., 1. 6. n. 808.

252

III. - DE NUMERICA PECCATORUM DISTINCTIONE

302. Nota : Qui peccat ex ignorantia culpabili, vel quia dubitans
agit, et qui peccat in causa, eius speciei peccatum admittit, cuius pe­
riculum subit et saltem in confuso praevidet; uterque enim illud im­
plicite et quasi per consequens vult. Sanch. de Matr. 1. 11. d. 41.
n. 7. — « Actus omissionem concomitantes, ut ludere, edere, dum,
v. g., omittitur sacrum, non esse peccaminosos, nisi sint causa omis­
sionis, puta cum lusus est causa omittendi sacrum.... Tunc autem
actus influentes eandem malitiam omissionis induunt, non vero diver­
sam. .. Quare sufficit tunc tantum omissionem confiteri. Si vero actio,
quae est causa omissionis, sit etiam grave peccatum, nempe si quis
omittat sacrum ob furandum, furtum potest dici in confessione seorsim ab omissione sacri, quia tunc furtum non est nisi causa aggra­
vans, non autem mutans speciem ». L. 9. 60.

111. - DE NUMERICA PECCATORUM DISTINCTIONE
303. Undenam desumenda sit numerica peccatorum distinctio? —
Ea desumenda est l.° ex diversitate obtectorum totalium, 2.° ex mul­
tiplicitate actuum moraliler interruptorum. — Obiectum totale illud
hic dicitur, quod vel ex intrinseca natura sua, vel ex extrinseca in­
tentione agentis, in se completur, neque ad aliud tanquam pars refe­
ratur. Sic in homicidio unicum habetur obiectum totale, licet homi­
cida varios actus praevios praemiserit, v. g., quaerendo arma, struendo
insidias, et pluries percutiendo; quia omnes isti actus praevii habendi
sunt ut partes actus principalis, et ad illum sunt ordinati. Si vero ho­
micida primum intenderit tantum percussionem, et postea, mutata vo­
luntate, occiderit, duplex erit obiectum totale; quia ex intentione agen­
tis unum ad aliud non ordinatur, sed per se seorsim intenditur. —
Moralité» interruptorum ; quia, etsi ad distinctionem numericam ac­
tuum physice sufficiat quaevis interruptio, in ordine tamen ad confes­
sionem non multiplicantur, nisi moralité» multi sint, quia, sicut in con­
fessione actus moralis, ita etiam multiplicatio, et distinctio moralis
attendi debet.
Proh 1 ‘ p. Quia obiectum, prout docet S. Th. 2. 2. q. 18. a.
2 . est quodammodo, forma actus. Ergo talis est actus quale est obie­
ctum. Ergo ubi plura sunt numero obiecta in genere moris, plures
sunt numero actus in eodem genere ubi unum est obiectum, unus
reputatur esse actus. Ergo totidem sunt peccata quot sunt obiecta

HI.

DE NUMERICA PECCATORUM DISTINCTIONE

253

totalia. — Prob. 2/ p. Etenim, quando actus voluntatis moraliter in­
terrumpuntur, fiunt numero completi, et singuli in propria malitia con­
stituuntur ; siquidem actus sequens non potest dici continuatio prae­
cedentis: ergo acting illi interruptione morali evadunt diversi; ergo ite­
ratione multiplicantur. Sic, qui pluribus vicibus moraliter interruptis
alium percutit, vel furatur, tot peccata committit, quot sunt illae per­
cussiones, vel illa furta; quia haec tot actus diversos constituunt. —
L. 35. 36.; Lugo d. 16. s. 14.
304. An unum vel plura sint peccata, quando obiecta, materialiter
et physice totalia, plura sint : sed ad unum voluntatis actum simul
referantur? — Controvertitur. Duae adsunt sententiae, et pro utra­
que pluies et graves stant theologi. Prima sententia, quam sequitur
S. Alph. 45., docet diversitatem obiectorum, materialiter et physice
totalium, constituere in uno eodemque actu diversa numero peccata.
Ratio, quia peccatum est motus voluntatis in suum terminum, seu
obiectum. Ergo sicut diversitate specifica obiectorum distinguitur spe­
cie, ita distinctione numerica illorum distinguitur numero. Ioann. De
Dicastillo De Poenit. d. 9. dub. 4. n. 216. seqq.; La-Croix 150.
« Hinc infertur diversa numero peccata committere: l.° Eum,
qui uno ictu plures homines occidit, vel pluribus detrahit... Et idem
dicendum, si quis intendit occidere sive infamare totam familiam....
secus vero, si quis laederet bona, quae possidet aliqua civitas, mo­
nasterium, aut capitulum in communi ; tunc enim non competit ius
individuis in particulari, sed tantum toti communitati, unde unum ius
laeditur. 2.° Qui unico actu optat ad plures feminas accedere, vel
pluries ad eandem feminam ; tanto magis, qui eadem nocte pluries
eandem feminam cognoscit... quaelibet enim fornicatio habet suum
terminum completum. 3.° Qui pluribus furatur. 4.° Qui pluribus unica
vice scandalum praebet. 5.° Qui unico actu vult per plures dies horas
canonicas vel ieiunium omittere. 6.° Qui unico actu malum tribus per­
sonis desiderat ». L. 46.
Secunda sententia tenet diversitatem obiectorum, materialiter et
physice totalium, in uno eodemque actu, non nisi unum numero pec­
catum constituere. Ratio est, quia illa obiecta materialiter et physice
plura per modum unius obiecti adaequati unico actu attinguntur, adeo­
que unum obiectum totale formale ac morale constituunt. In uno eo­
demque actu, uno eodemque actu interiori voluntatis; et si agatur de
actu voluntatis efficaci, uno etiam eodemque actu exteriori. Nam, si
actus exterior unus idemque non sit, sed plures sint, cum quilibet ad

254

III. - DE NUMERICA PECCATORUM DISTINCTIONE

obiectum in se totale terminetur et compleatur, cum alio uniri iam
non potest. — Lugo de Poenit. d. 16. n. 126. seqq.; Suarez de Poenit. d. 22. s. 5. n. 34.
Hinc resolves: Unicum peccatum committit, qui unico ictu plures
homines occidit. Sed non explicaret quis sufficienter suum peccatum,
dicendo homicidium commisi, quod occisionem unius hominis signifi­
cat, sed illud deberet saltem explicari, sub aliqua generalitate confusa
significante pluralitatem, e. g.. uno ictu occidi plures, vel multos.
Lugo 1. c. n. 141. Idem dicendum de eo, « qui unico actu voluntatis
vult ad decem, v. g., mulieres eiusdem conditionis accedere, aut ad
eandem vult accedere pluries. Satis enim est, si dicat: volui accedere
pluries ad solutam, seu solutas, seu coniugatas, sine necessitate ex­
primendi numerum obiectorum talis unicae volitionis ». Tambur. Meth.
Conf. 1. 2. c. 1. § 9. n. 59.; Dicastillus de Poenit. d. 9. dub. 4.
n. 256, 257.
« Qui unico actu detractionis multos simul laesit, propter ean­
dem rationem, non est necesse, ut numerum personarum laesarum
aperiat.... Si quis detrahat familiae vel domui vel religioni, sive nu­
merosa sit sive modica, satis est si dicat : detraxi cuidam familiae,
etc. ». Tambur. 1. c. n. 63.; Lugo 1. c. n. 135. Unicum etiam pec­
catum est; si quis detrahat alicui coram pluribus, cum ius ad famam
non sit multiplex, sed unicum apud omnes. Unicum item est pecca­
tum, si quis uno actu pluribus scandalum praebet. Lugo 1. c. η. 112.
164.; L. 49. Unicum pariter est peccatum, si quis eodem actu plures
articulos fidei negat, quia non multiplex, sed unicum est obiectum for­
male fidei, nempe auctoritas Dei revelantis, L. 50.; Lugo 1. c. n. 288.
seqq. Qui eodem passionis impetu plura diversa mala exoptat inimico,
puta infamiam, mortem paupertatem, unum numero et specie pecca­
tum committit, si nempe omnia appetantur sub generica ratione mali,
Lugo 1. c. n. 260; L. 50. Unicum praeterea est peccatum, si quis fu­
retur crumenam ad plures pertinentem, vel rem quae materiam gra­
vem pluries excedat. Lugo 1. c. n. 137.; Diana tom. 1. tr. 7. r. 18.
n. 8.
« Infero volentem non recitare officium per totum annum, et id
postea exsequentem, committere plura peccata.... Similiter, qui vult
exercere latrocinia et caedes in via per totam vitam, non committit
f>ostea unum peccatum, sed plura ». Lugo 1. c. 546.; L. 1. 4. n. 149.
Idem dicendum de peccato commisso cum tribus mulieribus, triplex
est, non unum, etc.

<

III. - DE NUMERICA PECCATORUM DISTINCTIONE

255

305. An committat diversa peccata, qui detrahit alicui in pluri­
bus materiis, vel eum diversis contumeliis afficit. Affirmat proba­
bilius S. Alph. 48. Sed communis gravium doctorum sententia negat.
Nam fama et honor semper est eiusdem speciei, quaelibet sit materia,
de qua agatur. Unde haec in confessione necessario explicanda non
est. Lugo de Poenit. d. 16. n. 265; Diana tom. 1. tr. 7. r. 14. n. 2.
3.; Elbel 552.

306. Nota : Si quis coniugatus peccet cum coniugata, vel habens
votum castitatis peccet cum habente etiam castitatis votum, duplex
admittit peccatum, ratione matrimonii et voti. « Prior enim malitia
est contra fidelitatem, quam debet suae coniugi.... posterior vero est
quatenus est causa sua cooperatione quod complex violet leges ma­
trimonii ». Itemque « alia species malitiae contrahitur ex violatione
proprii voti, alia vero ex cooperatione, ad violationem voti, alicui;
ad cuius observationem ego non teneor ex voto, ut constat ». Lugo
1. c. n. 140. 141.; L. 1. 2. n. 46., 1. 3. n. 456.
307. Quandonam moralis actuum interruptio habeatur? — Actus
voluntatis triplici modo interrumpitur, scilicet: l.° Per retractationem
seu revocationem expressam voluntatis, quia haec impedit, quominus
actus posterior cum priore coniungatur, v. g., si quis retractet pra­
vam voluntatem male agendi, et postea eam resumat, nisi brevissima
mora interfuerit, — 2.° Per cessationem voluntariam ab actu, seu per
mentis applicationem ad diversa obiecta, v. g., si quis libere cesset
a proposito malo, et dein ad illud redeat ; nisi propositum adsit statim eadem peccata continuandi, puta si quis turpiter conversans cum
femina, alio adveniente, cessat interim, sed animo, eo abeunte, conti­
nuandi. — 3.° Per cessationem involuntariam sat notabilem, ratione
habita ad actus naturam, secundum prudentum indicium, v. g., per
somnum, distractionem, etc. Sat notabilem, si enim sat breve tempus
intercedat, actus, moraliter loquendo, non discontinuantur.
Tria haec facile applicari possunt triplici actuum classi, nempe
actibus mere internis, actibus internis cum proposito externam actio­
nem ponendi, actibus externis, seu externe consummatis. — L. 35. 38, ;
Lugo de Poenit. d. 16. n. 551.; Struggl q. 1. 41.
Actus mere interni, qui intime omnino perficiuntur, v. g., odia,
haereses, delectationes morosae, desideria turpia inefficacia, indicia te­
meraria, etc., per se loquendo, statim ac retractantur vel libera voluntate
relinquuntur, vel involuntarie deseruntur multiplicantur. Ratio est, quia
tales actus cum obiectum in se completum habeant, et ad nullum

256

III. - DE NUMERICA PECCATORUM DISTINCTIONE

externum effectum ordinentur, ratione cuius possint ad invicem con­
tinuari, actus in se sunt omnino completi. Et ideo poenitens debet
explicare, si potest, quot vicibus interna voluntate rei pravae consen­
serit; si vero non potest, quia, e. g., pravus animus fuit diuturnus,
tunc sufficit dicere circiter, vel saltem fateri tempus, in quo cum tali
animo perseveraverit, et utrum valde frequenter, an raro. Sic enim
confessarius sufficienter intelliget ordinarias intercessisse interruptiones,
vel e contra rariores.
Per se loquendo, si enim plures huiusmodi actus ex eodem pas­
sionis impetu procedunt, unum peccatum mortale constituunt, etsi ali­
quod breve intervallum inter actus intercedat. Itemque unum habetur
mortale peccatum, si pravae voluntates ordinem inter se habeant, ita
ut una dependeat ab alia. Tunc enim posteriores voluntates, absque
nova deliberatione aut consultatione, ex vi primae voluntatis ponun­
tur. — Lugo de Poenit. d. 16. n. 562. seqq.; Suarez de Poenit.
d.22. s. 5. n. 11.; Struggl q. 1. n. 36.; Tambur. Meth. Confess.
1. 2. c. 1. § 5. n. 30. seqq.; L. 35. 37.
siclus interni cum proposito externam actionem ponendi multipli­
cantur pariter; l.° Per retractationem voluntatis. Tunc enim, si quis
redeat ad malam voluntatem, novum erit peccatum, cum posterior
actus a primo non procedat. 2.° Per cessationem voluntariam, si quis
nempe voluntarie et libere cesset a pravo proposito, notabili interpo­
sita moram; nam tunc etiam verificatur, quod posterior actus est novum peccatum, cum a primo non procedat. 3.° Per cessationem in­
voluntariam, si tempus diuturnum intercedat; si enim tempus breve
intercedat, actus moraliter non discontinuantur. — L. 35. 3S. 39.
Difficultas hic adest quoad praedictam notabilem moram et diutur­
num tempus definiendum. Iam vero duplex hypothesis fieri potest:
1 ‘ quod actus interni ordinentur immediate ad plures actus externos,
directos et subordinates ad aliquem unicum et communem finem ;
2. ‘ quod actus interni ad unum actum externum ordinentur.
In prima hvpothesi valet primum quod habet S. Alph. 40.:
Actus voluntatis, si ex prima voluntate procedant, et moraliter per­
maneant in aliquo effectu, per qualecumque tempus duret prava volun­
tas, unum solum peccatum constituunt. Hinc infertur, quod si quis
proponat occidere hominem, et idcirco arma praeparet, viam arripiat,
et inimicum occidat; unum peccatum committit, licet per multos dies
ilium quaesierit, et pluries voluntatem repetierit ».
In prima autem et altera hypothesi, si nullus adhuc exterior ef­
fectus habeatur, quale aestimandum sit breve tempus vel diuturnum.

257

III. - DE NUMERICA PECCATORUM DISTINCTIONE

ita ut praedicti actus continuari vel discontinuari censeantur, certa re­
gula assignari non potest. Breve et longum istud intervallum solo
prudentum iudicio in peculiaribus casibus definiri potest. Idem enim
propositum maiori vel minori tempore perdurat pro varia intensitate,
nec non pro variis circumstantiis personarum, aetatis, sexus, indolis, etc.
Propositum committendi furtum potest per plures dies continuari, pro­
positum prohibitum librum legendi vix per unam vel alteram horam
ordinarie perdurat.
Generatim vero loquendo, praedicti actus non discontinuantur per
interruptiones breves et communes, seu ordinarias, quae fiunt per som­
num, prandium, confabulationem cum amico, etc. unde esto post eas
iterum repetas pravum propositum occidendi inimicum, fornicandi, etc.,
unicum peccatum committis, quia, cum prima voluntas permaneat virtualiter, unitur et continuatur cum secunda. Salmant. tr. 20. c. 12.
n. 38. Sed aliud dicendum est de interruptione extraordinaria, quae
quidem tollit unitatem moralem actionis humanae. Non enim persistit
tunc amplius prior voluntas. Si quis, e. g. vult occidere inimicum,
ita ut per mensem continuet hanc voluntatem, non obstantibus brevi­
bus et ordinariis interruptionibus, postea vero per annum, per plures
menses, per mensem infirmetur, et hac rerum permutatione non am­
plius cogitet de inimico occidendo, ea priori voluntate frigescente,
immo evanescente omnino, si postquam convaluerit, eam priorem vo­
luntatem iterum resumat, haec quidem posterior voluntas cum illa
priore facere unum non amplius potest, cum tam distantes voluntates
non possint amplius inter se neque morali aestimatione coniungi. Tamhur. Meth. Confess. 1.2. c. 1. § 5. n. 34. ; Lugo de Poenit. d. 16. n. 545.
rictus externi, seu externe consummati multiplicantur toties quo­
ties obiectum est disparatum, vel in se terminatum; non autem mul­
tiplicantur, etiam interposito notabili temporis intervallo, quando sunt
vehit partes actus principalioris, seu ad finem unicum tendunt ; quia
quid unum morale efficiunt, quod non completur, nisi consummato
actu principaliter intento; vel quando, licet isti actus partiales ad
actum principalem non ordinentur, ex eodem tamen passionis impetu
procedunt. Intellige omnes actus praevios quid unum morale efficere
cum actu principaliori et consummato intento; nisi per se novam in­
ducant speciem, quae ex se ad peccati complementum non tendat.
Exemplo sit qui volens hominem occidere eius domum comburat, ut
igne ille pereat. Cum enim disparata sint, unum efficere non possunt.
Quapropter unicum peccatum committit, cpii intendens fornica­
tionem, mulierem turpiter tangit, osculatur, turpibus allicit colloquiis,
Bucceroni. lust. theol. moralis I.

17

258

III. - DE NUMERICA PECCATORUM DISTINCTIONE

et tandem fornicatur; quia omnes actus praevii ad actum consumma­
tum natura sua ordinantur. Si vero ab initio voluisset tantum mulie­
rem tangere, et postea libidine inductus copulam perfecerit, duplex
erit peccatum, adeoque non satis erit, si copulam confiteatur. — Uni­
cum facit peccatum sacerdos, qui integrum officium vult una die
omittere, quia singulae horae ordinantur ad complendum unum offi­
cium. Duo autem peccata faceret, qui voluisset tantum omittere ma­
tutinum, et postea reliquas horas recitare nollet, quia duplex foret
actus malae voluntatis distinctus, obiectum in se terminatum habens.
— 1 nicum perpetrat peccatum, qui ex eodem impetu passionis actum
malum multoties repetit, v. g., qui pluries se, vel alium turpiter tan­
git, etiam cum aliqua interruptione; qui pluries inimicum percutit, vel
ei plurima mala imprecatur, etc. ; quia unicus est pravus voluntatis
affectus, et actiones iilae variae moraliter uniuntur. — Item probabi­
liter unicum facit peccatum, et qui contra Deum in pluribus rebus
blasphemat, ut puta, si dixerit. Deum esse mendacem, iniustum, cru­
delem ; et qui eodem continuato actu in plures .Sanctos, v. g., in duo­
decim Apostolos, blasphemat; quum omnes blasphemiae in Sanctos
malitiam desumant ex una relatione ad Deum.
Unicum facit peccatum, qui, summam aliquam determinatam pe­
cuniae furari intendens, pluribus vicibus, moraliter non interruptis, ne
detegatur, eam subripit, quia unicus est pravus voluntatis actus, qui in
ultimo furto consummatur. E contrario plur.i patrat peccata, qui pluribus
vicibus ex eadem pecunia aliquid furatur, quin totam auferre ab initio
statuerit, quia singula furta obiectum in se totale efficiunt. Plura pec­
cata facit, qui cum eadem pluries successive fornicatur, quamvis eadem
nocte. Plura item peccata facit, qui ieiunium praescriptum per plures
dies omittit, licet istae fornicationes et omissiones oriantur ex una
eademque voluntate; quaelibet enim fornicatio et omissio successive
facta in se terminatur, et obiectum totale constituit. Attamen, si quis
in mortali plures audiat confessiones successive sed continue, unam
post aliam, non desunt theologi, qui unum affirmant adesse peccatum
ob moralem unionem. — Lugo do Pocnit. d. 16. n. 135. 546. 556.
557, 5(>1.; Tambur. Meth. Confess. 1. 2. c. 1. n. 52.; Struggl q. 1.
n. 43.; L. 41. 42. 43. 44. 46. 47. 50., 1. 3. n. 538.

30S. Resolves: Si quis haeresi mente consentiat, et deinde li­
brum legens de religione, concionem de religione audiens positive nolit
peccatum emendare, toties peccat, quoties iterum positive non vult;
quippe singuli huiusmodi voluntatis actus, independentes inter se sunt,

III. -

DE NUMERICA PECCATORUM DISTINCTIONE

259

ct perfecte per se ipsos constant. Si quis e contra statuit non resti­
tuere rem alienam, et in eadem voluntate semper, adhuc per annum
maneat, unum peccatum committit; quamvis etiam hoc suum propo­
situm saepe renovet. Ratio, quia in illa retentione, nunquam retra­
ctata, virtualiter permanet prima voluntas, ct moraliter posteriores
voluntates uniuntur. Elbel 551.; L. 40., 1. 3. n. 683.; Diana tom. 1.
tr. 7. r. 158. n. 3. 4. — Ceterum, ut bene observat D’Annibale p. 1.
n. 288. ed. 4.a in praxi sola conscientia peccantium numerat peccata ;
qui subtilia haec ct exquisita passim ignorant. Quod et quoad varias
peccatorum species attendendum in praxi est. Quin imo, ut notat laud,
auct. ib. n. 290. not. 14., theologis multa certissime letalia sunt, quae
rudibus vel indoctis vix reprehendenda videntur.
309. /In ufivum sint peccatum tactus, qui statim copulam fornica­
riam sequuntur? — Omnes hi actus, sicut et complacentia de copula
habita, novum peccatum non sunt, si statim post copulam habeantur,
et minime ad novam copulam intendantur, quia verosimiliter adhiben­
tur, tanquam complementum copulae obtentae L. 41.; Tamb. 1. c. 72.
310. /In explicanda sint in confessione media ad peccandum adhi­
bita, si peccatum postea non fuerit consummatum ? — R. Negandum
omnino videtur, si illa media in se mala non sint, nullum enim tunc
speciale peccatum constituunt; sed sufficit dicere generatim, ad actio­
nem externam peccati explicandam, conatus sum, e. g., inimicum occi­
dere, praeparavi media ad illum interficiendum, etc. — Affirmandum
vero, si media ista in se mala sint ; et tunc indicari debent, et qui­
dem omnia quoad speciem, si sint specie diversa, ut tactus secum
habiti, aut verba obscocna ad sollicitandum adhibita. Et ratio est;
quia, peccato non consummato, illa varia media, in se mala, ad finem
iam referri nequeunt, et quid unum constituere in peccati consumma­
tione, unde ultimam sui speciem sumant. Ergo illi actus singuli cum
sua malitia propria spectandi sunt. Ergo seorsim sunt accusandi in
confessione. — Si autem media illa in sc mala, eadem pluries repe­
tita, vel inter se varia, eiusdem sint speciei, omnia quoad numerum
explicanda etiam sunt, si in unum actum moraliter non coaluerunt;
peccato enim non consummato, a quo moralem accipiunt unitatem,
manent actus in se distincti et plures. Secus vero, si unum moraliter
actum constituerunt, puta quia ex eodem passionis impetu processe­
runt; vel quia unum ad aliud ordinabatur, eoque continuabatur. —
Lugo de Poenit. d. 16. n. 240.; Tambur. 66. seqq.; L. 42.

260

IV. - DE GRAVITATE PECCATI

IV. — DE GRAVITATE PECCATI
311. Quid gravitas peccati, et unde sit repetenda? — Peccati gra­
vitas est quantitas seu mensura malitiae, qua peccatum est magis vel
minus Dei offensivum, et proinde maiori vel minori poena dignum.
— Maior vel minor peccatorum gravitas repetenda est, generating
° ex obiecto, fine et circumstantiis, prout magis vel minus naturae
l.
rationali, vel legi repugnant; 2.° ex praestantia virtutum vel prae­
ceptorum, quibus peccata opponuntur; 3.° ex variis modis, quibus
virtutes aut leges violantur; 4.° ex advertentia maiori vel minori ad
malitiam actus, vel ex diverso gradu consensus actui pravo praestiti ;
5.° ex duratione actus mali, vel ex eius intensitate; 6.° ex eius effecti­
bus. S. Th. 1. 2. q. 72. 73. 77. 78. 79. a. 4., 2. 2. q. 39. a. 2., q. 65.
a. 4., Quodl. 5. a. 20.; Wirceb. D. 2. c. 1. 2.
Hinc distinguuntur peccata ignorantiae, infirmitatis et malitiae.
Illa enim ex ignorantia culpabili, ista ex virium debilitate, haec ex
pleno voluntatis affectu committuntur. Peccata praeterea distinguuntur
deliberata et subreptilia seu semideliberata ; peccata cordis, oris, et
operis, prout sola mente, vel etiam verbis aut opere perficiantur, com­
missionis ct omissionis, actione contra legem vel legis neglectu perpe­
trata; spiritualia et carnalia, prout bonis opponuntur mere spiritua­
libus aut sensibilibus seu corporalibus; contra seipsum, contra proxi­
mum, contra Deum, pro vario suo obiecto. Itemque peccata quaedam
graviora in Scripturis dicuntur ad coelum clamare, quia scilicet iram
Dei vehementissime provocant, et poenas merentur gravissimas. Ea
sunt voluntarium homicidium, Gen. 4., 10.; nefandum impudicitiae
scelus, Gen. 18., 20.; 19., 13.; iniuria pauperi, praesertim viduae et
pupillo, illata, Ex. 3., 7.; 22., 22. 23.; defraudatio mercedis opera­
riorum, Douter. 24., 14. 15.; lac. 5., 4. Insuper peccata quaedam
contra Spiritum Sanctum specialiter dicuntur, quae divinae gratiae
maxime adversantur, et aditum ad veniam veluti occludunt, Matth. 12.,
31. 32.; Mare. 3., 29.; Luc. 12., 10.; 1. Ioann. 5., 15. 16. nempe prae­
sumptio de Dei misericordia, Eccl. 6., 6.; desperatio. Eph. 4., 19.;
impugnatio agnitae veritatis, Matth. 12., 31 , obstinatio in peccatis,
Act. 7., 51.; invidia boni spiritualis alterius; impoenitentia finalis,
1. Ioann. 5., 10.
312. Ouoluplex sit peccatum? — Peccatum aliud est mortale,

IV. - DE GRAVITATE PECCATI

261

aliud veniale, prout est transgressio legis graviter vel leviter obligan­
tis, gravis vel levis offensa Dei. Peccatum mortale de se, ut tale est,
habet aliquam deordinationem specie distinctam ab omni ea, quae est
in peccato veniali. Nam pravitas illa, quae est directe contraria ultimo
fini, et ratione cuius homo avertitur ab ipso, et convertitur ad crea­
turam ut ad ultimum finem, est propria species deordinationis et pra­
vitatis moralis, et haec propria peccati mortalis est, et reperiri non
potest in peccato veniali. Suarez de Peccat, d. 2. s. 5. n. 2. 3. ; S. Th. 1. 2.
q. 71. a. 4., q. 72. a. 5., q. 74. a. 9., q. 88. 89., de Malo q. 2.
a. 8., Quodl. 6. a. 16.
Peccata mortalia talia sunt: 1.° Ex toto genere suo, quando eo­
rum obiectum seu materia, quaecumque ea demum sit, gravem con­
tinet deordinationem, ut in luxuria, blasphemia, periurio, haeresi, etc.
— 2.° Ex genere suo non toto, quando eorum materia in eadem spe­
cie manens potest esse gravis, quamvis etiam levis esse possit, ut sunt
peccata contra iustitiam. — Venialia vero ex genere suo dicuntur pec­
cata, quae, spectata obiecti materia seu natura, non admittunt gravem
reatum, et ideo quousque manent intra suam speciem, alia scilicet
species non accedat, ex genere suo mortalis, nequeunt mortalia esse.
S. Th. 1. 2. q. 77. a. 8. ad 1., q. 88. a. 5.; L. 11. 51. — Trid.
s. 6. C. 15, c. 27. 28.; E. M.
313. Quaenam requirantur ad peccatum mortale? — Ad pecca­
tum mortale requiruntur et sufficiunt, !.° materia gravis; 2.° adver­
tentia plena ad malitiam gravem ; 3.° consensus plenus in praevaricaricationem. — Prob. 1 ,a p. Nam materia levis non inducit nisi levem
obligationem, adeoque eius transgressio grave peccatum esse nequit.
Prob. 2,a et 3." p, quia, cum per peccatum mortale homo totaliter
recedat a Deo fine suo ultimo, ut creaturis totaliter adhaereat, et in
illis tanquam in fine suo quiescat, id fieri non potest, nisi homo plene,
deliberate, et consequenter plena rei cognitione, creaturam praeferat
creatori.
Peccatum ergo ex toto genere suo mortale fieri potest veniale,
ratione imperfectae advertentiae, et imperfecti consensus. — Graviter
non peccat qui noscit quidem se male agere, non attendens tamen ad
gravitatem vel levitatem rei ; si nempe ne in confuso quidem gravi­
tatis habeat cognitionem, quae facilius in rudibus, in pueris, defuisse
praesumi potest, non item in aliis, ubi de re agatur notabiliter gravi ;
ac grave quidem semper esset peccatum, si quis ita animo sit com­
paratus, ut velit agere, etiamsi gravis sit culpa. — S. Th. 1. 2. q. 74.

262

IV.

DE GRAVITATE PECCATI

a, 10., q. 88. a. 6., 2. 2. q. 35. a. 3., q. 36. a. 3., L. 52. seqq.;
E. M.
314. Quaenam in casu dubii, sint signa imperfectae advertentiae
et deliberationis? — Signa imperfectae advertentiae sunt: l.° Si te­
nuiter, et quasi semidormiens apprehendisti esse malum. 2.° Si post,
ubi melius consideras, indicas te non fuisse facturum, si ita appre­
hendisses. 3.° Si vehementissima passione, apprehensione, vel distra­
ctione laborasti, vel turbatus fuisti, ita ut fere nesciveris quid ageres.
Signa consensus imperfecti sunt: l.° Si ita quis dispositus fuerit,
ut licet facile potuerit exsequi peccatum, non tamen sit exsecutus.
2. ° Si quis dubitet, num consenserit, praesertim si sit vir timoratus.
3. ° Si quis soleat esse ita affectus, ut malit mori quam expresse mor­
taliter peccare: quia talis non facile consentit. 4.° Si quis valde timide
et suspense processisse se meminit 5.° Si semisomnis fuit, non plene
sui compos, etc., iudicetque se non id fuisse facturum, si plene vigi1.isset. — Sola pravae cogitationis continuatio indicium non est prae­
stiti consensus, quia diuturna esse potest tentatio, cui pro virili resi­
stitur. — Struggl q. 2. n. 6.; L. 54. 55., 1. 6. n. 476.
315. An peccet graviter qui deliberat de praestando consensu ob­
tecto graviter malo, si tandem non consentiat ? — Solutio quaestionis
pendet a qualitate deliberationis. Etenim, si haec sit imperfecta, i. e.,
si non sit nisi quaedam haesitatio, vel omissio resistentiae ex torpore,
pigritia, vel negligvntia, peccatum veniale non excedit. Si vero deli­
beratio sit plena, quatenus nempe voluntas ad uirumque sit parata
et affecta, erit peccatum mortale, quia voluntas parata tunc se osten­
dit Deum peccato postponere; et erga malum habet deliberatum alfectum.

316 '■
■ ad veniale peccatum requirantur? — Ad pecca­
tum veniale requtruntur et sufficiunt advertentia aliqua, quantumvis
exigui, ad actus malitiam, et aliquid voluntatis consensus, quantumvis
imperfectus. — Requiruntur ista quidem : quia, istis sublatis, nulla
mali cognitio et volitio, et proinde nullum peccatum esso potest. Sufvero; quia, istis positis, mali cognitio et volitio, quae ad pec­
catum constituendum necessariae sunt, aliqua ratione habentur. —
E. M.

• I/. Ah plura : en talia possint constituere unum mortale? —
R Negative, ratione multiplicationis, et per se loquendo. Essentiae
enim rerum sunt immutabiles. — R. Affirmati) . ratione levitatis ma-

DE GRAVITATE PECCATI

263

teriae, si haec, licet in se levis, aliis tamen accedens in unum coale­
scat, et materiam gravem ratione continuationis constituat, ut ex plu­
ribus frustulis pluries sumptis in dic ieiunii. Struggl q. 2. n. 26. ;
318. Quibus modis veniale fiat per accidens mortale? — 1.° Ra­
tione conscientiae erroneae, ut patet. — 2.° Ratione finis, graviter
mali, adiuncti, ut si quis leviter mentiatur ad fornicationem commit­
tendam. Sufficit autem in confessione fornicationem confiteri; neces­
sarium non est mendacium etiam explicare. — 3.° Ratione finis ul­
timi. quem quis in re etiam levi constituat, e. g., in ludo, in per­
sona inordinate amata, etc. « Si quis amore lusus paratus sit com­
mittere quodeumque peccatum mortale, esset peccatum temeritatis, et
quidem gravissimum, sed sine specie ». L. 60. — 4.° Ratione con­
temptus absoluti et formalis, « quando nimirum ideo formaliter et ab­
solute praeceptum violatur, quia ipsi aut superiori subiici renuis, quod
est peccatum superbiae consummatae; vel quando ideo non vis obedire praecepto, quia praeceptum est, et est peccatum inobedientiae
formalis, quorum utrumque graviter pugnat cum caritate debita supe­
riori. Aliud igitur est contemnere legem seu legislatorem, etiam hu­
manum, non qua talem personam, sed qua legislatorem, quod est mor­
tale; aliud contemnere rem praeceptam, quod est veniale, si materia
sit levis». L. 61., 1. 4. n. 161.; S. fh. 2. 2. q. 105.
2., q. 186.
a. 9. ad 3., a. 10 ad 3. — 5.° Ratione gravis scandali aliorum, quod
graviter caritati repugnat. — 6.° Ratione gravis aliorum damni, quod
graviter repugnat iuslitiae. — 7.° Ratione proximae occasionis et pro­
ximi periculi peccandi.
« Hac in re certissimum est, opus ex se veniale aut indifferens
in mortale transire, si operans occasioni ita proxime exponatur, ut
eum in morali ac proximo peccandi mortaliter periculo constituat. .
Tunc autem contingit haec moralis proxima occasio, vel hoc morale
proximum periculum, quando ex suo genere occasio talis est, ut fre­
quenter homines similis conditionis ad peccatum mortale inducat, vel
experimento constet, in hoc homine talem effectum habere.... sicut is
periculo damni temporalis incurrendi exponitur, qui aggreditur opus
eo tempore et loco et talibus circumstantiis, ut vix illud damnum
evadere valeat.... Atque in hoc probabili peccandi mortaliter periculo
fatendae sunt circumstantiae illius peccati, cuius periculo se exposuit...
Quippe eiusdem malitiae est constituere se in morali periculo admit­
tendi alicuius criminis, atque illud admittere. Nam eodem praecepto,

264

v.

DE VITIIS CAPITALIBUS

quo quis crimen vitare tenetur, obligatur quoque ad proximum illius
periculum vitandum ». Sanch. in Dec. 1. 1. c. 8. n. 1. 4. — Excipe
° nisi ea cautio adhibeatur, ut periculum cesset; 2.° nisi gravis ad­
l.
sit causa; tunc enim periculum moraliter voluntarium non est, sed in­
vitus illud quis ea necessitate cogitur subire. Sanch. 1. c. n. 2. 3.;
S. Th. 2. 2. q. 10. a. 9.; L. 63.; E. M.
319. An graviter peccet, qui sola mortalia vitare vellet, et pro­
positum haberet venialia omnia committendi? — R. Negative, per se
loquendo, secluso casu peculiaris fragilitatis, ita ut proximum induca­
tur graviter peccandi periculum. Nam neque peccatorum venialium
multiplicatio constituet unquam peccatum mortale, quia singula venialia in specie inferiori semper manebunt; neque animus ita compa­
ratus proximum per se inducit peccandi periculum. Verum, practice
loquendo, qui spernit modica ad maiora etiam spernenda paulatim di­
sponitur. — Lugo de Poenit. d. 16. n. 49. 50.; Suarez de Rei. tr.
8. 1. 1. c. 4. n. 18.; Ithur. Cas. 35. n. 28.; L. 1. 4. n. 12.; S. Th.
1. 2. q. 87. a. 3. 4.

V. — DE VITIIS CAPITALIBUS
320. Quaenam sint vitia capitalia ? — « Vitia capitalia dicuntur,
ex quibus alia oriuntur, praecipue secundum rationem causae finalis...
Secundum hoc ergo illa vitia capitalia dicuntur, quorum fines habent
quasdam primarias rationes movendi appetitum ; et, secundum harum
rationum distinctionem, distinguuntur capitalia vitia ». S. Th. 1. 2. q. 84.
a. 4., 2. 2. q. 118. a. 7. « Non autem requiritur, quod vitium capi­
tale semper sit peccatum mortale; quia etiam ex veniali potest mor­
tale oriri, in quantum scilicet veniale disponit ad mortale ». S. Th.
2. 2. q. 132. a. 4. ad 3. — Capitalia vitia septem numerantur: Su­
perbia, Avaritia, Luxuria, Invidia, Gula, Ira, Acedia. S. Th. 1. 2.
q. 84. a. 4., q. 34. a. 5.

321. Quid sit superbia? — « Superbia nominatur ex hoc quod
aliquis per voluntatem tendit supra id quod est ». Unde patet esse pec­
catum. Quatenus est inordinatus appetitus propriae excellentiae, spe­
ciale peccatum est. Quatenus vero ex ea omnia vitia oriri possunt,
quia ad propriam excellentiam « potest ordinari omne id quod quis
inordinate appetit»; et quia «homo per superbiam contemnit di­

V. - DE VITIIS CAPITALIBUS

265

vinam legem, per quam prohibetur a peccando », quandam habet gcneralitatem, seu peccatum generale est. S. Th. 2. 2. q. 162. a. 1.
2. 7. S. — Hinc idem S. D. 2. 2. q. 132. a. 4., q. 162. a. 8., po­
nit superbiam non vitium capitale, sed reginam omnium vitiorum ; et
vilium capitale ponit inanem gloriam, quae immediate ab ipsa oritur.
Communiter tamen superbia uti capitale vitium constituitur.
Superbia ex suo genere peccatum mortale est. Etenim « superbia
humilitati opponitur. Humilitas autem proprie respicit subiectionem
hominis ad Deum. Unde e contrario superbia proprie respicit defe­
ctum huius subiectionis, secundum scilicet quod aliquis se extollit su­
pra id quod est sibi praefixum secundum divinam regulam vel men­
suram.... Manifestum est autem, quod hoc ipsum quod est non subiici
Deo, habet rationem peccati mortalis, hoc enim est averti a Deo ».
S. Th. 2. 2. q. 162. a. 5. « Et ideo averti a Deo et cius praeceptis
quod est quasi consequens in aliis peccatis, per se ad superbiam per­
tinet, cuius actus est contemptus Dei ». S. Th. 1. c. a. 6. — Porro
quando praedicta cessat aversio et contemptus, et non habetur nisi
inordinatus quidem motus in propriam excellentiam, volendo super
aequales excellere, superbia non habetur nisi improprie talis, eaque
venialis, nisi fiat cum notabili aliorum contemptu, in eorum sibi com­
placendo abiectione. Inordinatio autem non haberetur, si quis super
inferiores ex honesto motivo vellet excellere. — S. Th. 1. 2. q. 77.
a. 4. 5., q. 84. a. 2. ; L. 65.
322. Quae nam sint superbiae et inanis gloriae filiae? — « Illa
vitia, quae de se nata sunt ordinari in finem alicuius vitii capitalis
dicuntur filiae eius ». S. Th. 2. 2. q. 132. a. 5. Filiae superbiae sunt
tres: l.° Praesumptio, quae est appetitus inordinatus aggrediendi
aliquid supra vires. Est communiter veniale tantum. S. Th. 2. 2. q.
130. a. 1., q. 13-1. a. 2. ad 4., q. 21. a. 4. Fit tamen mortale, si
grave afferat damnum, v. g., si praesumat quis adipisci iurisdictionem
ecclesiasticam, officium medici, etc. sine debita scientia. Prout autem
praesumptio est peccatum speciale, spei theologicae oppositum, est
semper peccatum mortale, nisi excuset imperfectio actus. — 2.° rlmbilio, quae est inordinatus appetitus dignitatis et honoris non debiti,
vel indebito modo et medio. Est per se peccatum veniale. S. Th. 2.
2. q. 131. a. 1. Fit autem mortale ratione materiae, ex qua ; vel ra­
tione medii, per quod; vel ratione finis, propter quem honor quaeri­
tur; vel ratione damni, quod proximo infertur. — 3.° Vana gloria,
scilicet cupiditas inanis gloriae, cuius finis est manifestatio inordinata

266

v.

DE VITIIS CAPITALIBUS

propriae excellentiae, sive verae sive fictae. Est peccatum per se ve­
niale. Mortale saepe est per accidens, ut modo de ambitione dictum
est. Res vero etiam sacras peragere ob vanam gloriam e. g., con­
donari, veniale non excedit. S. Th. 2. 2. q. 132. a. 3. 4., q. 162.
a. 7., L. 66.
Tribus superbiae filiabus oppositione respondet pusillanimitas,
qua quis nimium sibi diffidens detrectat honores, gloriam, vel officium,
quo dignus est. Veniale est ex genere suo ; et fit mortale, si detre­
ctes, ad quod teneris sub mortali. L. 67.
Porro inanis gloriae, quam S. Th. vitium capitale constituit, sic
filiae ab eodem S. D. 2. 2. q. 132. a. 5. assignantur. Ad manifesta­
tionem propriae excellentiae dupliciter homo potest tendere: « uno
modo directe sive per verba, et sic est iactantia ; sive per facta, et
sic, si sint vera habentia aliquam admirationem, est praesumptio no­
vitatum, quas homines solent magis admirari ; si autem falsa sint, sic
est hypocrisis. Alio autem modo nititur aliquis manifestare suam ex­
cellentiam indirecte, ostendendo se non esse alio minorem, et hoc
quadrupliciter. Primo quidem quantum ad intellectum, et sic est per­
tinacia, per quam homo nimis innititur suae sententiae, nolens cre­
dere sententiae meliori. Secundo quantum ad voluntatem, et sic est
discordia, dum non vult a propria voluntate discedere, ut aliis con­
cordet. Tertio quantum ad locutionem, et sic est contentio, cum alius
verbis clamose contra alium litigat. Quarto quantum ad factum et
sic est inobedit ntia, dum scilicet aliquis non vult exequi superioris
praeceptum ». Et sic convenienter haec vilia filiae inanis gloriae
dicuntur.
lactantia vana quaedam est propriae excelle itiae praedicatio, et
per se venialis est, si sit de rebus bonis, eaque per accidens gravis
esse potest. Si sit de rebus leviter malis, levis item per se est, gravis
p<r accidens, si e. g., ex gravi causa contra Deum vel proximum
proveniat. Si vero sil de rebus graviter malis, gravis est; quia ap­
probatio operis eandem cum illo speciem habet, quae proinde in con­
fessione debet exprimi, saltem quando cum iactantia de peccato con­
junct i : mi complac· ntia eiusdem. Saltem quando, etc., quia, si absque
ea fuit, plures tenent non esse necessario explicandam. Quaelibet enim
iactantia de peccato mortali, praecisione facta ab ipsius complacentia,
eiusdem est speciei, quod nempe glorietur quis in hoc quod Deum
offenderit. — S. Th. 2. 2. q. 112.; L. 26. 66. 67., 1. 3. n. 426.;
Lugo de Poenit. d. 16. n. 266. seqq.
/·’· ,/οχ.ύ.· ιΛ'ώ novitatum, quae: et ostentatio dicitur, si ea facta nihil

V. - DE VITIIS CAPITALIBUS

267

habeant admirationis, per se etiam venialis est. Et sic leve est pere­
grinis indui vestibus, vel se nimium exornare ex animi levitate, vani­
tate, etc.; grave vero, si tale sit, ut notabiliter mores corrumpat. L.
66. 67. Novitatum praesumptio esse potest in opinionibus, in modo
loquendi, in modo agendi etc.
Hypocrisis, qua quis « non curat sanctitatem habere, sed solum
sanctus apparere... est peccatum mortale...tSimulare sanctitatem a qua
deficit per peccatum mortale... non semper est peccatum mortale, sed
quandoque veniale », secundum quod contingat adversari vel non ca­
ritati. S. Th. 2. 2. q. 111. a 4. Simulare item improbitatem peccatum
est, ct potest esse mortale. S. Th. ib. a. 1.; L. 66. 67.
Pertinacia. « Pertinax dicitur aliquis, qui est imprudenter tenens,
quasi omnino tenax». Hinc pertinacia opponitur perseverantiae ; nam
perseverans persistit in propria sententia, « secundum quod oportet » ;
pertinax vero in ea perseverat « plus quam oportet ». Et ideo pecca­
tum est propter excessum. S. Th. 2. 2. q. 138. a. 2.
Discordia est, dissensio voluntatum circa bonum, quod ex cari­
tate velle debemus. Porro, cum aliqua bona possint proximo deberi
non solum ex caritate, sed etiam ex iustitia, discordia et dissensio a
redditione similium bonorum opponitur tum caritati, tum iustitiae.
Discordia peccatum est per se ex genere suo mortale. Directe enim
caritati repugnat. Per accidens vero fieri potest veniale, ex parvitate
boni debiti, in cuius redditione consentire nolumus. Immo aliquando
nullum erit peccatum, si oriatur nempe ex iudicio probabili, ex quo
unus hoc, alter aliud iudicat ad honorem Dei et proximi utilitatem,
ct si modus dissentiendi caritati oppositus non sit. — Struggl tr. 4.
q. 5. n. 38.; S. Th. 2. 2. q. 37.
Contentio est, impugnatio veritatis cum confidentia clamoris. Con­
tentio est peccatum ex genere suo mortale. Ratio, quia veritatem ne­
cessariam, aut utilem ad salutem animae, vel etiam corporis, debemus
aliis ex caritate velle ct communicare; adeoque eam impugnare, et
velle expugnare opponitur virtuti caritatis, et est peccatum ex genere
suo mortale. — Struggl tr. 4. q. 5. n. 39.; S. Th. 2. 2. q. 38.
Inobedientia, proprie et per se loquendo, seu inobedientia for­
malis, tunc solum habetur, « quando aliquis praeceptum contemnit,
quia ex fine morales actus speciem habent. Cum autem facit aliquid
contra praeceptum, non propter praecepti contemptum, est inobedien­
tia materialiter tantum, sed pertinet formaliter ad aliam speciem pec­
cati », secundum vaiia motiva, v. g., ad speciem furti, homicidii, etc.
Inobedientia ergo natura sua peccatum grave est. Non obedire enim

268

v. -

DE VITIIS CAPITALIBUS

praeceptis Dei et Superiorum, caritati contrariatur. S. Th. 2. 2. q.
105. a. 1.
323. Quid sit avaritia ? — Avaritia est : inordinatus appetitus
bonorum temporalium. Inordinatus appetitus, nolendo ea potius amit­
tere quam Deum; pauperibus, quando urget caritatis obligatio, elee­
mosynam denegando; alienas res iniuste desiderando; nimis amando
vel desiderando divitias, vel nimis se delectando in eis. Nimis, ultra
debitam mensuram, nempe prout sunt necessariae ad vitam, secundum
propriam conditionem, eas acquirendo vel retinendo. Avaritia prout
praecise opponitur virtuti liberalitalis, est peccatum ex genere suo
solum veniale. Potest tamen tripliciter mortale heri: 1." Contra cari­
tatem sui, finem ultimum in divitiis constituendo, vel praecepta Dei
potius transgrediendo, quam detrimentum pati in bonis temporalibus.
° Contra caritatem proximi, eum in gravi necessitate constitutum
2.
non adiuvando, etc. 3." Contra iuslitiam, alienum accipiendo, etc. —
S. Th. 1. 2. q. 84. a. 1., 2. 2. q. 118.; L. t>8.
Liberalilas virtus est, qua bene utimur omnibus iis externis bonis,
quae nobis ad nostram sustentationem concessa sunt. Duplex est ex­
teriorum bonorum usus, unus ad seipsum, alter ad alios. Et ideo ad liberalitatem pertinet, ut propter immoderatum amorem pecuniae aliquis
non impediatur a convenientibus expensis, neque a convenientibus da­
tionibus. Ad liberalitatem autem maxime pertinet dare, cum hoc per­
fectius sit quam accipere, vel circa seipsum expendere. S. Th. 2. 2.
q. 117. a. 1. 4. — Uti avaritia, ita etiam prodigalitas liberalitati
opponitur, tam secundum excessum in dando, quam secundum defe­
ctum in relinendo et acquirendo. S. Th. 2. 2. q. 118. 119.
324. Quaenam sint avaritiae filiae? — Sunt sequentes: l.° Ob­
duratio cordis, contra misericordiam, egenis et pauperibus non com­
patiendo, eos obiurgando, debita dure nimis exigendo, quando creditor
non est solvendo, etc. Ea aliquando peccari potest mortaliter, quando
praeceptum eleemosynae vel caritatis urget, et tamen ex tali duritia
non subvenitur. L. 69. — 2.° Inquietudo cordis, h. e. vehemens et
inordinata applicatio mentis ad acquirendas vel conservandas divitias,
cum inani et vano timore, ne non acquirantur vel perdantur. Est mor­
talis, quando retrahit a spiritualibus vel aliis, ad quae ex praecepto
gravi obligamur, vel inducit superfluum timorem, et ex hoc diftiden­
tiam erga Deum. Venialis est, si sit de re bona, sed tempore vel
loco indebito, v. g., de familia, messe, vindemia, quando quis est
in templo, \el vacandum Deo. S. Th. 2. 2. q. 55. a. 6.; L. 69. —

V. - DE VITIIS CAPITALIBUS

269

°3. Violentia, rei nempe alienae per vim usurpatio. Mortalis est, si
circa rem gravem, vel gravem inferat vim. L. 69. — 4.° Fallacia,
sive dolus in verbis ; potest esse mortalis, ratione finis vel mediorum.
S. Th. 2. 2. q. 55. a. 4. : L. 69. — 5.° Periurium, si addatur con­
firmatio iuramenti. — 6.° Fraus, sive dolus in facto. Est mortalis ex
genere suo; eaque multipliciter in contractibus contingit. S. Th. 2. 2.
q. 55. a. 5. ; L. 69. — 7.° Proditio, quae est deceptio contra fidem
datam, aut debitam, in damnum alterius. Mortalis est ex genere suo.
Contingit fere tripliciter, l.° circa personas, quo modo ludas Chri­
stum prodidit; 2.° circa res, uti si hosti modum capiendi arcem, vel
si pecuniam, vestem, etc., absconditam, praedoni ostendas; 3.° circa
secretum, vel sibi commissum revelando, vel alienas epistolas legendo.
Quod si sit in re gravi, per se mortale est. L. 69. — S. Th. 2. 2.
q. 118. a. 8., q. 55. a. 8.

325. Quid sit luxuria? —Luxuria, quae castitati opponitur, est
inordinatus appetitus rei venereae. inordinatus ; venerea ad genera
tionem prolis ordinantur, eaque licite non nisi in matrimonio habentur
Inordinata ergo sunt, quae vel ad generationem vel ad hanc in ma­
trimonio non ordinantur. — Luxuria gravis est ex toto genere suo,
si sit deliberata et directe volita. Unde parvitatem materiae non ad­
mittit. Venereorum enim usus natura sua institutus est ad conserva­
tionem generis humani, quod est magnum hominum bonum, et exter­
num Dei ; proinde qui eo abutitur, graviter offendit Deum, et laedit
humanam societatem. 07 sit deliberata et directe volita; si enim deli­
beratio et volitio circa cius causam tantum versetur, tunc dari potest
hac in re parvitas materiae. — S. Th. 2. 2. q. 153.; L. 71. Cf. hic
37. seqq.
326. Quaenam sint luxuriae filiae? — Sunt octo, quatuor ex parte
intellectus, et quatuor ex parte voluntatis. — l.° Caecitas mentis, cum
quis adeo est addictus turpitudini, ut de coelestibus non cogitet. —
2. ° Praecipitatio, qua quis ex eadem causa sine consilio operatur. —
3. ° Inconsideralio, (piando in modo delinquit, inconsiderate agens, quae
statum vel personam dedecent. — 4.° Inconstantia, quando quis ex
eodem affectu voluptatum a piis propositis mox deficit. — 5.° Amor
sui ; lascivus enim ob voluptates seipsum finem suarum actionum fa­
cit, non Deum. — 6.° Odium Dei ; nam lascivus solet a rebus divinis
abhorrere, immo ab ipso Deo, tanquam peccatorum vindice. — 7.° Af­
fectus praesentis saeculi: quia amor voluptatum carnalium ita animum
afficit, ut subinde etiam beatitudini aeternae paratus esset renuntiare,

270

V. - DE VITIIS CAPITALIBUS

si praesentibus frui semper permitteretur. — S.° Horror futuri sac­
culi, quando voluptatibus immersus mortem inordinate timet, et de
ea nolens cogitare, vitam illicitis mediis propagare studet, etc. —
Priores quatuor sunt mortales, quando aliquod Dei praeceptum gra­
viter obligans praetermittitur. Quod si versantur solum circa mate­
riam luxuriae, peccata specie distincta non sunt, secus vero si alia
praecepta violantur. Posteriores quatuor, si plenus sit voluntatis con­
sensus, per se sunt mortales et specie distinctae; ex indeliberatione
vel alia actuum imperfectione saepe veniales. — L. 71.; S. Th. 2.2.
q. 15., q. 46., q. 53. a. 6., q. 153. a. 5.
327. Quid sit invidia? — Invidia est tristitia de bono alterius,
in quantum est diminutivum gloriae propriae. — Porro quinque mo­
dis potest quis de bono alterius tristari : 1.° Cum quis contristatur
de bono alterius absolute, quia proximi bonum est; et proprie est
odium inimicitiae, vel simpliciter odium seu aversio personae, cui vo­
lumus malum, quatenus eius malum est, quod quidem ex genere suo
mortale est. 2.° Cum quis contristatur de bono proximi relative, quia
ab eo timet aliquod malum, et proprie est timor, qui erit licitus, nisi
sit inordinatus, e. g., si malum sibi vel aliis timeat inferendum iniuste.
° Cum quis contristatur de bono alterius, quia talis boni eundem
3.
putat indignum ; et est indignatio seu abominatio, quae non est pec­
catum. erit tamen, et quidem mortale, si vel Dei providentiam ar­
guat, et est blasphemia, vel si ita afficiat, ut ducat homines ad ma­
lum imitandum. 4.° Cum quis contristatur de bono proximi, non quia
illud proximus habeat, sed quia eodem ipse careat, et non est invi­
dia. sed aemulatio seu zelus, qui si est circa bonum honestum est
laudabilis, si autem circa bona temporalia, interdum est venialis, ut si
bonum dolenti sit improportionatum, quale esset, si rusticus dolcret,
se non esse regem. 5.° Si quis doleat quod alter sibi aequalis, vel non
mullum inaequalis, in gloria et excellentia crescat, ita ut eo fiat supe­
rior, et ipsum incrementum gloriae et excellentiae apprehendat, ut
sui boni impedimentum et sibi malum, in quantum est diminutivum
propriae gloriae et excellentiae, et est proprie dicta invidia. Invidus
enim dicitur, quod non sit videns, quia bona alterius sine tristitia vi­
dere non potest. . leqtialis vel non mullum inaequalis, quia bonum
illorum qui multum nos excellunt, ut diminutivum nostriae excellentiate et gloriae apprehendi non solet. Bona alterius, praecipue illa, in
quibus est gloria, et in quibus homines amant honorari, et in bona
esse opinione.

DE VITIIS CAPITALIBUS

271

Invidia est ex genere suo mortalis, ad Gal. 5., 21. Est enim
directe contra caritatem, quae gaudet de bono proximi, quod invi­
dia destructum optat vel non destructum dolet. — S. Th. 2. 2.
q. 36; L. 72.
« Sola superbia et invidia sunt pure spiritualia peccata, quae dae­
monibus competere possunt ». S. Th. 1. p. q. 63. a. 2. ad 2.

328. Quaenam sint invidiae filiae? — Sunt odium proximi, su­
surratio, detractio, exultalio in adversis proximi, et in prosperis af­
flictio. Ea sunt ex genere suo mortales; quippe directe contra cari­
tatem. — Susurratio, sermo est, quo sine causa aliquid refertur alicui
personae de alia, quod quidem ex se aptum sit ad utriusque amici­
tiam disrumpendam, quam proinde obtrectator restituere et reconci­
liare tenetur. Mortalis est ex genere suo tum contra caritatem, tum
contra iustitiam. — Detractio quoque tum contra caritatem tum con­
tra iustitiam est. — S. Th. 2. 2. q. 36. a. 4. ad 3., q. 34. a. 6.,
q. 74.; L. 72.
329. Quid sit gula ? — Gula opponitur abstinentiae, et est inor­
dinatus appetitus cibi et potus. Inordinatus, si nempe cibus et potus
valetudini noceat, eorum enim proximus finis est vitae et valetudinis
conservatio, secundum necessitatem et convenientiam. S. Th. 2. 2. q. 141.
a. 6. Secundum necessitatem, corporis et animi ; secundum convenien­
tiam, et sic inordinatum non erit ad festum celebrandum, ad hono­
randos amicos lautum parare convivium. Inordinatus praeterea, si non
convenienter sumatur. Et inordinatio haec committitur quinque modis,
° si edas ante tempus, 2.° si nimis exquisita, 3.° si plus iusto, 4.° si
l.
voraciter, 5.° si nimis exquisite.
Gula ex genere suo est peccatum veniale, quia graviter non op­
ponitur caritati Dei vel proximi. Potest mortalis fieri multiplici sub
respectu. l.° Contra caritatem Dei, in illa finem suum ultimum et
beatitudinem constituendo. 2.° Contra caritatem suiipsius, ratione gra­
vis damni animi vel corporis, si quis, e. g., ideo fiat ineptus ad fun­
ctiones, quas sub mortali tenetur adimplere, vel notabiliter noceat sa­
nitati. 3.° Contra caritatem proximi, contra pietatem et iustitiam, uti
contingit, cum nobiles uti gulae vacent graviter premunt subditos,
dissipant bona familiae necessaria, contrahunt debita, quibus solvendis
impares sunt. -I.° Ratione scandali, si clericus, e. g., publice comessationibus et compotationibus indulgeat. 5.° Quando propter gulam
quis transgreditur praecepta Ilcclesiae, e. g., die abstinentiae come­
dendo carnes, die ieiunii pluries in die ad satietatem comedendo, die

272

V. - DE VITIIS CAPITALIBUS

dominica propter comessationes sacrum non audiendo. 6.° Ratione
ebrietatis perfectae, de qua mox dicetur. S. Th. 2. 2. q. 148.;
L. 73. — E. M.
330. Resolves: « Comedere vel bibere usque ad vomitum, pro­
babile est esse tantum veniale
genere suo, nisi adsit scandalum
(nempe grave), vel notabile nocumentum valetudinis, ut communius
dicunt... Qui autem sponte evomunt, quod sumpserunt, ut iterum edant
et bibant vix excusantur a mortali ; hoc enim videtur involvere ma­
gnam deformitatem. Ita probabiliter ». L. 73. Et sane alii probabiliter
negant, quia ibi non habetur nisi aviditas delectationis in cibis, quae
ex genere suo venialis est, nisi alia accedat peccati species. Vix autem
dubium est, licere esu aut potu aliterve creare vomitum, si is salubris
esse indicetur. Habet enim tunc rationem medicinae. — Mortale cen­
setur vesci carnibus et sanguine humano; tum quia est contra pieta­
tem defunctis debitam, tum quia est contra naturae instinctum; nisi
fiat causa medicinae, vel alia iusta causa, e. g. extremae famis. —
Laymann I. 3. s. 4. n. 3.; Diana tr. 5. de Scand. r. 76.
331. Quaenam sint gulae filiae? — Sunt sequentes, quae ex genere
suo veniales sunt, fiunt vero mortales, cum alteri virtuti graviter op­
ponuntur; videlicet ex parte animae, l.° hebetudo mentis seu stupidi­
tas, nata ex crapula, circa spiritualium bonorum considerationem;
° inepta laetitia, quae movet ad actus turpes; 3.° multiloquium;
2.
1° scurrilitas in verbis et gestibus; 5.° ex parte corporis, immun­
ditia, vomitus et seminis effusio, S. Th. 1. c. a. 6., q. 15.; L. 74.
332. Quid sit ebrietas? — Ebrietatis malitia est in voluntaria
privatione modo artificiali, innaturali et violento per immoderatum po­
tum inebriantem, usus rationis, non mere negative, ut in somno, sed
contrarie per rationis perturbationem. — « Ebrietas est peccatum
mortale, quia secundum hoc homo volens et sciens privat se usu ra­
tionis, quo secundum virtutem operatur, et peccata declinat; et sic
peccat mortaliter periculo peccandi se committens. Unde ebrietas, per
se loquendo, est peccatum mortale ». S. Th. 2. 2. q. 150. a. 2., 1. 2.
q. 88. a. 5.; ad 1.; ad Gal. 5., 21.: L. 75. Ebrietas opponitur vir­
tuti sobrietatis, cuius officium est mensuram adhibere « circa potum
non quemcumque, sed eum, qui sua fumositate natus est caput con­
turbare, sicut vinum, et omne quod inebriare potest ». S. Th. 2. 2.
q. 149. a. 1.
Alcoohsmus ad ebrietatem spectat. Alcoolismo significatur ebrietas

273

V. - DE VITIIS CAPITALIBUS

producta alcoolicis potionibus, abusus alcoolicarum potionum, ct graves
effectus huiusmodi abusu producti. Cum autem hi effectus, sanitati
graviter nocivi, paulatim producantur, difficile practice est definire,
quandonam, hac ratione, grave incipiat esse peccatum.

332bis. Nota: Promissio, (the pledge) quae in America, aliisque
regionibus, fieri solet abstinentiae ab omni inebriante potione, per se,
nullam infert obligationem sub gravi vel sub levi. Est enim simplex
quoddam propositum, eiusque facta declaratio non bibendi vinum
aliasque alcoolicas potiones. Nullum tamen dubium est, quod etiam
sub peccato, fieri potest. Valde autem laudandae sunt societates, quae
instituuntur ad ebrietatis vitium extirpandum.
333. Resolves : Si quis sciens et volens tantam sumit vini po­
tionem, quae apta est ad inebriandum, nullo modo excusatur a mor­
tali, quamvis antequam sensibus destituatur somno se committat, quo
vini effectum effugiat : quia potio illa iam est intrinsece mala, cum
de se apta iam sit ad privandum hominem usu rationis, et per ac­
cidens se habet, quod ipse per somnum sensibus privetur. Neque
vero in somno potentiam habet proximam ad usum rationis. — Non
peccat mortaliter, qui ex potu vini non amittit totaliter usum ratio­
nis, quamvis mens perturbetur, ita tamen ut discernere valeat inter
bonum et malum, ut communiter dicunt theologi. Addunt etiam com­
muniter theologi, ebrietatem non esse mortalem, si per modicum tem­
pus privet ratione. Dicit autem La-Croix, longum tempus videri unam
horam, et licitum esse ad dolorem, tristitiam et melancholiam aver­
tendam bibere usque ad hilaritatem, uti etiam propinare ad sanitatem
alicuius, vel ad fovendam unionem amicorum et caritatem. — LaCroix 1. 5. n. 314. 317. 327.; L. 75. 78.
334. An liceat ad morbum depellendum polum sumere, si ex eo
praevideatur secutura ebrietas? — R. Affirmative probabilius, si po­
tus sumatur ad pravas corrigendas qualitates, tunc enim rationis pri­
vatio per accidens et indirecte sequitur, et ideo licite permitti potest.
— Si vero potus sumatur ad ebrietatem seu privationem rationis di­
recte procurandam, negant S. Alph. aliique, quia privare se facultate
proxima usus rationis est intrinsece malum; affirmant vero Busemb.
aliique, innixi praecipue auctoritate S. Th. 1. 2. q. 88. a. 5. ad L,
ubi ait: « Quod enim homo, absque necessitate, reddat se impoten­
tem ad utendum ratione, per quam homo in Deum ordinatur, et
multa peccata occurrentia vitat, ex sola vini voluptate, expresse virBucceroni. Inst. theol. moralis L

t8

274

v.

DE VITIIS CAPITALIBUS

tuti contrariatur ». Nota το
Ergo, si adsit necessitas, et
trariatur. — Laymann 1. 2.
312. 313.; Struggl 25.; S.

absque necessitate, ex sola vini voluptate.
non ex vini voluptate, virtuti non con­
s. 4. n. 5.; La-Croix 1. 5. n. 310.311.
Th. 2. 2. q. 150. a. 2. ad 3.: L. 76.

335. An liceat alicui se inebriare ad vitandam mortem, quam
aliter ei minitatur, nisi inebrietur? — Prima sententia S. Alph. pro­
babilior negat, quia privare se directe potestate proxima utendi ra­
tione est intrinsece malum. Cum autem hic periculum mortis sit ab
extrinseco, immoderatus ille potus usque ab ebrietatem nequit hic ha­
beri tanquam causa producens duos effectus. Quare inebriatio esset
directe intenta et volita. Secunda sententia, quam tenent cum Busemb.
Less., Pal., et probabilem putant Laymann aliique, affirmat, quia pri­
vatio rationis hic non est intenta; sed solum permissa; vini enim
excessus assumitur non animo se inebriandi, neque absque necessitate,
ex sola vini voluptate, quod esset certe intrinsece malum, sed tan­
quam medium ad mortem fugiendam. — La-Croix 1. 5. n. 321.;
Struggl 25.; L. 76.
336. An licita sit ebrietas ad operationem chirurgicam subeun­
dam ? — Prima sententia , quam tenent S. Alph. 76. aliique, negat,
quia in hoc casu directe intenderetur ebrietas, seu rationis privatio,
quae intrinsece mala est, tanquam medium dolorem sensuum remo­
vendi. Secunda sententia vero affirmat. l.° Quia privatio usus ratio­
nis saltem ad breve tempus, et ex gravi causa, non videtur intrinsece
mala. 2.° Quia non directe potatio datur ad privationem rationis cau­
sandam, sed ad sensuum soporem ; atque adeo ebrietas indirecte se­
quitur per accidens; neque enim sensuum sopor provenit ex priva­
tione rationis, sed ex nervorum laxitate et hebetudine, et ex sensuum
sopore provenit privatio usus rationis. Gur. Baller. 182. — Nullo
ergo modo damnandus est usus aliorum medicamentorum, quorum
virtus primaria est inferre soporem, vel nervos obtorpescere, uti opium
et aetheris inspiratio. Antonelli vol. 1. p. 2. de 5.° Pracc. c. 6. —
La-Croix 1. 5. n. 314.
Chloroformium : Licitus eius usus est ad leniendos vel impe­
diendos dolores in operatione chirurgica, in partu difficili, et etiam
in ordinario partu, cum periculum, quod ab aliquibus affirmatur, ma­
tri et proli exoriturum, revera non subsistat.
Morphina: Magna quantitate sumpta mortem causât; parva
quantitate, sensuum soporem producit, et privationem usus rationis;
minima quantitate, utilis est ad nervos pacandos et ad vires reficien­

V. - DE VITIIS CAPITALIBUS

275

das. Iniectiones, ad leniendos dolores, si aliquando fiant, et parva
quantitate, illicitae non sunt. In magnis doloribus verum praebent
levamen. Si vero iterato, et in maiori quantitate adhibeantur, gravi­
ter nocent corporis sanitati, et illicitae consequenter sunt.
Cocaina : Quatenus adhibetur ad leniendos dolores, si cum de­
bita moderatione fiat, neque inde grave adsit deinde vel sanitatis vel
etiam vitae periculum, licita per se est.

337. An licitum sit aliquem ad ebrietatem inducere, ut ille im­
pediatur a graviori malo, e. g„ a sacrilegio vel homicidio commit­
tendo? — Prima sententia affirmat, quia hoc est malum, quod aliter
impediri non potest, diminuere. « Plus habet de ratione mali id quod
contrariatur rationi, quam quod ad horam usum rationis aufert ».
S. Th. 2. 2. q. 150. a. 3. ad 2. Secunda sententia distinguit, était
licitum esse alterum inducere ad ebrietatem materialem, i. e. quando
alter se inebriet sine peccato, puta apponendo illi vinum fortissimum
aut medicatum, quia tunc ex una parte ille non peccat, et ex altera
damnum ebrietatis permittitur ad vitandum gravius damnum aliorum.
Non autem licitum esse dicunt eum inducere ad ebrietatem formalem,
nempe cum suo peccato, cum haec sit intrinsece mala, ac ideo nun­
quam permittenda. Tertia vero sententia neutrum concedit, quia, cum
talis neutiquam de vino cogitet, illum est positive inducere ad ebrie­
tatem, adeoque malum. « His tamen non obstantibus, concludit
S. Alph. 77., prima sententia satis probabilis videtur mihi et aliis
viris doctis a me consultis, sive ebrietas sit materialis, sive formalis,
ob rationem iam allatam, quia licitum est inducere alterum ad minus
malum, ut impediatur a maiori ». Tunc nempe iam non est malum
consulere, sed bonum, scilicet electionem minori mali.
33S. An licitum sit aliquem inebriare, ut secreta patefaciat? —
Haec habet Struggl 25. ; « Licet alterum materialiter inebriare... ad
elicienda secreta, quae alter tenetur manifestare; si autem hoc fieret
ad elicienda secreta, quae alter posset bona conscientia manifestare,
non tamen tenetur, ei fieret iniuria, quia est rationabiliter invitus con­
tra talem inebriationem et modum eliciendi secreta. Quod a fortiori
verum est, quando alter similia secreta nequit bona conscientia ma­
nifestare ». Idem habet La-Croix 1. 5. n. 328. 329.

339. An peccet quis graviter amentem inducens in ebrietatem ?
— R. Negative per se, quia fatuus utpote iam usu rationis destitu­
tus, nequit amplius usu rationi privari. Per se, quia si fatuus post

276

v.

DE VITIIS CAPITALIBUS

potum excessivum soleat res turpes efficere, vel in blasphemias erum­
pere, et id sciat qui ad bibendum eum inducit, graviter hic peccabit
contra legem naturalem: quia fatuus eam materialiter violat, cum ei
in actu primo subiectus sit. — Elbel 679.-681.

340. An sint imputabilia mala in ebrietate commissa ? — R. Ne­
gative, si praevisa non fuerint saltem in confuso, ut patet; affirma­
tive, si praevisa fuerint saltem in confuso, saltem mala operis ut ite­
rum patet ex dictis. Saltem mala operis, nam verba iniuriosa, aut
etiam facta contumeliosa probabiliter non sunt imputabilia, si contra
homines proferantur, quippe nullam iniuriam et contumeliam ex com­
muni aestimatione inferre censentur, secus tamen, si contra Deum
proferantur, uti blasphemiae, etc., quia vel sola prolatio illa mate­
rialis blasphemiarum voluntaria in causa in diminutionem vergit di­
vini honoris. Attamen S. Alph. 78. contrariam Salm. sententiam im­
probabilem dicere non audet. — Cum autem blasphemiam in ebrie­
tate prolata veram in se non habeat blasphemiae naturam, quamvis
praevisa fuerit, reservation! et censurae, si forte adsit, non subiicitur. — Verba item obscoena, ratione scandali aliorum, imputabilia
etiam sunt ad peccatum, si praevideantur. — L. 2. 78. ; S. Th.
1. 2. q. 76. a. 4.; Ithur. Cas. 30.; Sanch. in dec. 1. 1. c. 16. n. 42. seqq.;
C. B. 827.; C. A. 1307.; C. I. 1151.; C. L. 2361.
341. Quid sit ira? — Ira est inordinatus appetitus vindictae.
Haec inordinatio dupliciter fieri potest: l.° Ex parte modi irascendi,
ut, v. g., si nimium interius exardescas, vel exterius per signa nimis
iram patefacias. — 2.° Ex parte obiecti, ut, si vindictam appetas plane
iniustam ob causam, vel si iusto maiorem, v. g., optando inimico mor­
tem, quam non est meritus, vel exsequendam propria auctoritate, vel
denique, licet vindicta iusta sit, non tamen eam appetas ut iustam,
sed ut satiativam animi tui malevoli. — Si ordinate appetatur vin­
dicta, non est peccatum irae: ut cum superiores irascuntur culpis
subditorum, easque puniunt, seu vindicant. — Ira inordinata, primo
modo ante dicto, est ex genere suo peccatum veniale, potest tamen
fieri mortale ex accidente, propter violationem alterius virtutis, v. g.,
religionis, pietatis, caritatis, etc., ut si addatur blasphemia, maledictio,
scandalum ; tum etiam, si huiusmodi motus animi sit vere vehemens
et deliberatus. Ira inordinata secundo modo est ex genere suo mor­
tale: quia est directe contra caritatem et iustitiam, ad Gal. 5., 20.—
S. Th. 1. 2 q. 88. a. 5. ad 1., 2. 2. q. 108., 158.; L. 79.

V. - DE VITIIS CAPITALIBUS

277

342. Quaenam sint filiae irae? — Partim sunt ex corde: l.° In­
dignatio, quae est inordinatus affectus ex eo quod quis reputet se in­
digne a tali tractari. Communiter est veniale. Immo si ex iusto rationis
iudicio procedat nullum est. Posset tamen esse mortale, si cresceret
usque ad deliberatum odium et contemptum personae gravem. —
° Tumor mentis, quo quis morose excogitat diversas vias vindictae,
2.
iisque cogitationibus animum tumefacit. Quale peccatum sit, indican­
dum est ex qualitate vindictae, quae excogitatur. — Partim in ore:
l.° Clamor, cum iratus extollit vocem, multa inordinate et confuse
effundens. Est veniale communiter, nisi aliud addatur. — 2.° Blasphemia contra Deum, et mortale est. — 3.° Contumelia contra homines,
qua quis proximo malum aliquod obiicit, cum intentione illum inho­
norandi. — 4.° Maledictio, qua quis optat et imprecatur alteri malum,
sub ratione mali. — Partim in opere, ut Rixae, Pugnae, Seditiones,
Vulnera. « Rixae, per quas intelliguntur omnia nocumenta, quae facto
proximis inferuntur ex ira ». S. Th. 2. 2. q. 158. a. 7. Quando
« aliquis intendit alium laedere, eo sciente et repugnante, importatur
nomine rixae ». S. Th. 2. 2. q. 42. a. 1. Rixae, si modum non ex­
cedant, uti et leviculae pugnae, veniales sunt; secus, si progrediantur
ad seditiones, vulnera, caedes. Suntque haec communiter peccata
mortalia ex parte incipientis rixam ; alter enim potest se defendere
cum moderamine inculpatae tutelae. — L. 80. S3. ; S. Th. 2. 2. q.
40. 41. 42.
Contumelia : Ex genere suo mortalis est. Venialis tantum est,
si sit parva, vel tantum materialis sine animo dehonorandi, modo non
sequatur laesio notabilis honoris proximi. Et sic excusantur saltem a
mortali multi parentes, dum filios vocant asinos, etc., item mulieres,
pueri, et infimae sortis homines, conviciis se onerantes; quia cum
fides iis non habeatur, non laeditur graviter honor. Neque vero pec­
catum est, si fiat animo corrigendi, humiliandi, aliave ratione. Et sic
potest superior verbum aliquod alias contumeliosum obiicere. In quo
tamen peccari potest, si modus debitae correctionis excedatur, vel
subditus gravius dehonoretur, quam meruit. Itemque, si ioci causa,
per convenientem recreationem, leves defectus obiiciantur, urbanitas
est, secundum S. Th. 2. 2. q. 72. a. 2., dummodo alter non contri­
stetur, neque ad iram moveatur. — Contumelia etiam fit facto, tum
indirecte, ut si imaginem vel litteras alterius conculces, comburas, etc.,
tum directe, ut si virum honestum fuste caedas, ad ianuam eius cor­
nua apponas, vel repraesentes aliquid, quod honorem alterius laedat.
— Huc spectat subsannatio, illusio et derisio, quando fit signis, ut

278

V. - DE VITIIS CAPITALIBUS

naso rugato, labiis extensis, etc., intendendo proximi confusionem,
quae, si sit gravis, vel saltem proximus ea graviter contristetur, mor­
talia sunt. — Circa quae nota, quod qui per contumeliam laesit alte­
rius honorem, teneatur hunc restituere, etiamsi fama non sit laesa.
Hoc autem fieri potest vel per honorificam et amicam salutationem,
vel invitationem ad mensam, vel petitionem veniae, etiam subinde
Hexis genibus et coram testibus, prout laesio fuit gravis. Variam con­
tumeliae mortalis qualitatem in confessione explicare necessarium non
est. — L. 81. 82.
« Maledictio, de qua nunc loquimur est, per quam pronunciatur
malum contra aliquem vel imperando vel optando. Velle autem, vel
imperio movere ad malum alterius, secundum se repugnat caritati,
qua diligimus proximum ; et ita secundum suum genus est peccatum
mortale, et tanto gravius, quanto personam, cui maledicimus magis
amare et revereri tenemur... Contingit tamen, verbum maledictionis
prolatum esse peccatum veniale, vel propter parvitatem mati, quod
quis alteri maledicendo imprecatur, vel etiam propter affectum cius,
qui profert maledictionis verba, dum ex levi motu, vel ludo, aut ex
subreptione aliqua talia verba profert, quia peccata verborum maxime
ex affectu pensantur ». S. Th. 2. 2. q. 76. a. 3. ; L. 83.
343. Quid sit acedia? — Acedia, sive animi taedium, potest du­
pliciter usurpari: l.° Generaliter, pro omni animi taedio et remissione
in exercitio virtutum, eo quod labor aliquis sit ei adiunctus. « Acedia
est quaedam tristitia, qua homo redditur tardus ad spirituales actus
propter corporalem laborem ». S. Th. 1. p. q. 63. a. 2. ad 2. —
-.2.° Specialiter, pro tristitia, et taedio de divina amicitia, eo quod
per virtutum exercitia laboriosa servari debeat; et sic amicitiam illam
quis non curet. — Acedia accepta primo modo tum demum est pec­
catum mortale, quum ideo fiat opus vetitum sub mortali. Acedia ac­
cepta secundo modo ex se est mortale, quia repugnat caritati Dei. —
« Acedia non est recessus mentalis a quocumque spirituali bono, sed
a bono divino, cui oportet mentem inhaerere ex necessitate. Unde si
quis contristetur de hoc. quod aliquis cogat eum implere opera vir­
tutis, quae facere non tenetur, non est peccatum acediae, sed quando
contristatur in his, quae ei imminent facienda propter Deum ». S. Th.
2. 2. q. 35. a. 3. ad 2., q. 35. ; L. 84. ; E. M.
344. Quaenam sint acediae filiae ! — Sunt sequentes: l.° Ma­
litia, specialis nempe malitia, qua quis ratione tristitiae fugiendae,
odio habet ac detestatur bona spiritualia, et vellet ea non esse, aut

VI. - DE VIRTUTIBUS

279

qua ipsum poenitet bene fecisse vel implevisse id, ad quod tenebatur,
aut qua contemnit Dei beneficium, v. g., desiderando non fuisse na­
tum, aut non agnovisse Christum, etc. Est ex genere suo mortale. —
2.° Pusillanimitas, qua quis refugit ea quae ardua sunt, et quae sub'
sunt consiliis. — 3.° Torpor qua quis refugit ea quae pertinent ad com­
munem iustitiam, seu praecepta, et bona facit non cum debito fervore.
— 4.° Rancor, quo fastidio sunt, qui ad spiritualia inducunt; unde
rancor quaedam indignatio est. — 5.° Evagatio mentis, qua quis in
exercitio spiritualium evagatur circa delectabilia exteriora, illicita, sive
per cogitationem, et dicitur curiositas, sive per locutionem, et dicitur
verbositas, sive per corporis inquietudinem, et dicitur inquietudo,
quae communiter sunt venialia. — 6.° Desperatio de salute, quae fuga
ab ipso fine est, el mortale. — S. Th. 2. 2. q. 20. a. 4., q. 35.;
L. 84.

VI. — DE VIRTUTIBUS
345. Quid sit virtus, quotuplex sit, an a donis Spiritus Sancti,
a beatiludiitibus et a fructibus Spiritus Sancti distinguatur ? — R. Ad
l."“ Virtus est bonus habitus mentis, quo recte vivitur et nemo male
utitur. S. Th. 1. 2. q. 55. a. 4. Bonus habitus mentis, scilicet bona
animi dispositio ad recte vivendum seu operandum. Si dispositio est
simpliciter ad sancte operandum, est virtus supernaturalis et infusa, dans
posse operari. Si dispositio sit ad facile recte operandum est virtus na­
turalis, et actuum repetitione acquisita. Virtus igitur ipsa potentia non
est, sed eam praesupponit, et in ea est, dans ei facile agere in or­
dine naturali, et simpliciter ulterius posse agere in ordine supernatu­
ral!, praeter posse agere in ordine naturali, //abitus mentis, nempe
intellectus et voluntatis, uti sunt supernaturales virtutes fidei, quae
spectat ad intellectum, et attingit Deum summam veritatem, et spei
ac caritatis, quae spectant ad voluntatem, et quarum altera attingit
Deum bonum nobis, altera attingit Deum summum in se bonum. Quo
recte vivitur, id est recte quis operatur seu operatur secundum mo­
ralem regulam humanorum actuum. Et sic virtus discernitur ab ha­
bitu vitii, quod est semper ad malum. Et nemo male utitur, aliis enim
habitibus intellectualibus, uti sunt habitus scientiae et artis potest quis
ad bonum vel ad malum uti. Minime ergo virtus, alia est activa, alia

280

vi.

DE VIRTUTIBUS

passiva, uti Americanistae et Modernistae dicunt; cum omnis virtus,
uti habitus, sit principium recte agendi, et uti actus, recta actio sit.
R. Ad 2.°“ Virtutes, aliae sunt theologicae, ita dictae, quia Deum
supremum hominis finem supernaturalem immediate attingunt, et aliae
sunt morales, quae immediate creata obiecta attingunt, et hisce me­
diantibus Deum. Virtutes theologicae tres tantum sunt, et sunt illae
tres iam commemoratae, neque plures neque pauciores; nempe fides,
spes, caritas. Virtutes autem morales, principales, quatuor sunt. Nam
virtus in hoc est, quod actus nostros dispositivo habitu dirigat secun­
dum rectam rationem, et recta ratio in hoc est quod homo in suis
humanis actibus debitas servet relationes, in conversatione et consue­
tudine cum aliis hominibus et in usu omnium creaturarum. Hinc exurgit
primo generalissima virtus omnium directiva, quae est prudentia, ad
quam pertinet dirigere omnes nostras operationes, et omnes aliarum
virtutum actus, secundum dictamen rectae rationis, ita ut in iis non
peccetur neque per excessum neque per defectum. Exurgit secundo no­
bilissima virtus, quae est iustitia, quae debitum aliis reddit. Exurgit
tertio temperantia, quae nos inclinat ad moderatum usum rerum de­
lectabilium. Exurgit quarto fortitudo, qua homo rationabiliter se con­
tineat et gerat in rerum usu, quoad ea quae difficultatem nobis oggerunt ct nobis sunt nociva. Hae quatuor virtutes cardinales, dicuntur,
quia omnes aliae virtutes morales ad has tanquam ipsarum partes re­
ducuntur.
Porro tres cardinalium virtutum partes distinguuntur, integrates,
subiectivae, potentiates. Pars integratis est illa, sine qua virtus non est
perfecta, uti domus sine tecto, sine fundamento, sine pariete non est
perfecta; subiectiva, quae eius species est; potentialis, quae ordinatur
ad aliquos tantum secundarios actus et materias, quasi non habens
totam potentiam principalis virtutis. — Sap. S., 7.; S. Th. 1.2.58.
60. 61. 62. 63. 68., 2. 2. q. 48. a. 1., q. 128. a. 1., q. 143. a. 1.
R. Ad 3.um A virtutibus infusis distinguuntur dona Spiritus Sancti,
quae sunt habitus infusi, quibus homo prompte mobilis redditur ad
inspirationes divinas recipiendas atque ad actus excellentes virtutum
exercendos. Conveniunt ergo cum virtutibus supernaturalibus in eo
quod sint et ipsa habitus infusi; differunt ab ipsis primum in eo
quod virtutes disponunt hominem, ut a ratione prompte moveatur et
dictamen divinae legis sequatur, dona autem disponunt hominem, ut
ipsi Spiritui Sancto motori et duci prompte obediat. Differunt prae­
terea m eo quod virtutes disponant homines ad facienda opera ordi­
naria christianae vitae. dona autem disponant ad opera extraordinaria

VI.

DE VIRTUTIBUS

281

altiora et excellentiora. Septeni dona sunt, et referuntur ad septeni
virtutes: donum timoris Dei ad temperantiam, donum fortitudinis ad
fortitudinis virtutem, donum pietatis ad iustitiam, donum consilii ad
prudentiam, donum intellectus ad fidem, donum scientiae ad spem,
donum sapientiae ad caritatem. S. Th. 1. 2. q. 68.
R. Ad 4.”m A virtutibus et donis distinguuntur bcatitudines, quae
ab illis imperfectiori modo, ab istis modo excellentiori proficiscuntur.
Bcatitudines enim sunt actus boni praestantes et perfecti, qui peculiari
ratione ad vitam aeternam adipiscendam nos conducunt, unde spe iam
beati simus. Ad paupertatem spiritus disponit virtus temperantiae et
donum timoris. Ad mansuetudinem virtus iustitiae et donum pietatis,
ad luctum virtus spei et donum scientiae. Ad esuriem iustitiae virtus
et donum fortitudinis. Ad misericordiam virtus prudentiae et donum
consilii. Ad munditiam cordis virtus fidei et donum intellectus. Ad
pacem caritas ct donum sapientiae. « Octava beatitudo, ait S. Th. 1.
2. q. 69. a. 3. ad 5., est quaedam confirmatio et manifestatio om­
nium praecedentium. Ex hoc enim quod aliquis est confirmatus in
paupertate spiritus et humilitate, et aliis sequentibus, provenit quod
ab his bonis propter aliquam persecutionem non recedit. Unde octava
beatitudo quodammodo ad septeni praecedentes pertinet ».
R. Ad 5.'lm Fructus Spiritus Sancti, quos Apostolus nominat ad
Gal. 5., distinguuntur ab habitibus virtutum et donorum Spiritus
Sancti, sunt enim eorum eflectus seu actus; qui in quantum proce­
dunt ab homine, non quidem secundum facultatem suae rationis, sed
secundum altiorem vim, (piae est Spiritus Sancti virtus, dicuntur fru­
ctus Spiritus Sancti, quasi cuiusdam divini seminis. A beatitudinibus
etiam distinguuntur. « Nam ad rationem fructus sufficit quod sit ali­
quid habens rationem ultimi et delectabilis. Sed ad rationem beatitudinis ulterius requiritur, quod sit aliquid perfectum et excellens. Unde
omnes bcatitudines possunt dici fructus, sed non viceversa. Sunt enim
fructus quaecumque virtuosa opera, in quibus homo delectatur, sed
bcatitudines dicuntur solum perfecta opera, (piae etiam ratione suae
perfectionis magis attribuuntur donis quam virtutibus ». S. Th. 1 2.
q. 70. a. 2.
346. Quid sit prudentia et quacnam cius partes, quacnam ei oppo­
sita vitia? — R. Ad l.’,m Est specialis quaedam virtus intellectus practici,
qua in quovis negotio occurrente novimus quid honestum sit, quid turpe.
Et sic prudentia recta ratio agendorum est, seu virtus recte ordinans
ea quae sunt ad finem totius vitae. Omnis autem virtus in medio est;

282

vi.

DE VIRTUTIBUS

medium est ea facere quae virtus praecipit, quando oportet, ubi opor­
tet, prout oportet; adeoquc prudentiae officium est huiusmodi medium
invenire, quod aliud rationis, aliud rei est. —Prudentiae actus sunt :
1. ° Consiliari, inquirendo scilicet, quae inedia et quae circumstantiae
sint necessaria, ut opus fiat honeste. 2.° Indicare de inventis, h. e.,
post diligentem considerationem concludere, quid, quo modo, quo loco
et tempore, quibusque aliis circumstantiis sit agendum. 3.° Praecipere,
praescribendo scilicet, quid et quando sit agendum, applicando quae
consiliata et indicata sunt ad operationem. 4.° Operari sollicite prae­
cepta. Sollicitudo enim ea est moderata celeritas, qua animi solertia
et vigilantia id, quod consultatum et definitum est, cito mandatur exe­
cution'!. — Hinc prudentiae praeceptum non datur, ratione sui, sed
ratione tantum alterius, nempe virtutis exercendae et peccati vitandi.
Ut ergo ad prudentiam spectant omnia praecepta, quia ipsa est
omnium virtuosorum actuum directiva, ita ad prudentiam spectat uni­
versa Moralis Theologia, speciatim vero tractatus de Conscientia; si­
quidem tota Moralis Theologia et praedictus tractatus in particulari
regulas tradunt, ut prudenter et recte agamus. S. Th. 1. 2. q. 64.,
2. 2. q. 47., q. 56.
R. Ad2.um Partes prudentiae intégrales, quae ad perfectum illius ac­
tum concurrunt,sunt: l.° JÆw<?r/a,-quae cognitio praeteritorum est. Cum
enim ad prudentium experimentum requiratur, et experimentum ex pluri­
bus memoriis est, ad eam plurium memoria requiritur. 2.° Intellectus seu
intelligentia, non ut potentia quaedam est, sed ut quaedam recta ae­
stimatio est alicuius extremi principii. Nam omnis deductio rationis
ab aliquo principio est, et prudentiae est recta ratio agibilium. 3.° Do­
cilitas, qua quispiam promptus et facilis est ad suscipiendam ab aliis
disciplinam et ad acquirendam ab eis cognitionem. Prudentia enim
circa particularia operabilia consistit, quae quis semper per se omnia
solus cognoscere non potest. 4.° Solertia, quae est facilis et prompta
coniecturatio, qua dum aliquid ex improviso occurrit, celeriter quis
per seipsum invenit id quod congruit. 5.° Ratio. Prudentis enim est
esse bene consiliativum ; consilium autem est inquisitio quaedam ex
quibusdam ad aha procedens ; quod opus rationis est. 6.° Providentia,
quae importat respectum alicuius distantis, seu futuri, ad quod ea quae
in praesenti occurrunt ordinanda sunt. Quare providentia est recta or­
dinatio mediorum idoneorum ad finem; adeoque includit rectitudinem
consilii, iudicii et praecepti. 7.° Circumspectio, qua illud quod in finem
ordinatur, cum his, quae circumstant, comparatur, adeoque accurata
est omnium circumstantiarum consideratio. Aliquid enim secundum se

VI. - DE VIRTUTIBUS

283

bonum et conveniens fini est, quod tamen, ex aliquibus concurrentibus
redditur vel malum vel non opportunum ad finem. 8.° Cautio, quae
est malorum et impedimentorum extrinsecorum consideratio, per quam
fit ut evitentur, ne bonum a malo impediatur, ne malum bono ad­
misceatur. — Harum octo partium quinque priores pertinent ad pru­
dentiam, secundum quod est cognoscitiva, tres vero posteriores, se­
cundum quod est praeceptiva, applicando cognitionem ad opus. —
S. Th. 2. 2. q. 49.
Paries prudentiae subiectivae sunt : l.° Prudentia, simpliciter dicta,
quae ordinatur ad bonum proprium. 2.° Regnaliva, quae est ipsa regis
prudentia, quae civitatem vel regnum regit. Prudentiae enim est re­
gere et convenienter praecipere. Et ideo regi ad quem spectat regere
civitatem vel regnum specialior competit prudentia. Tanto enim re­
gimen perfectius est, quanto universalius, ad plura se extendens, et
ulteriorem attingens finem, praeter seipsum. 3.° Politica, et ea est per
quam homines seipsos regunt in obediendo Principibus in ordine ad
commune bonum civitatis vel regni. 4.° Oeconomica, per quam ho­
mines se dirigunt ad bene vivendum secundum domesticam conver­
sationem ad bonum commune domus vel familiae. 5.° Militaris, per
quam hostium nocumenta repellantur. — S. Th. 2. 2. q. 47. a. 10.
11. 12., q. 48. 50.
Partes prudentiae potentiates sunt : 1.° Eubulia, seu bene consiliativa, cuius munus est bonum suggerere consilium. 2.° Synesis, quae
est virtus bene iudicativa circa particularia operabilia, secundum com­
munes regulas. 3.° Gnome, quae est virtus iudicativa de agendis praeter
communia principia; caque consequenter importat quandam perspica­
citatem indicii. — Partes hae sunt potentiates prudentiae, quia pru­
dentiae principalis actus est praecipere exeeutionem, ad quod bene
consultare et bene iudicare diriguntur. — S. Th. 1. 2. q. 57. a. 4.-6.,
2. 2. q. 48., q. 51.
R. Ad 3.nm Prudentiae opponitur imprudentia. Ea est vel privative,
vel contrarie talis. « Negative autem non proprie dicitur, ita scilicet quod
proprie importet solam carentiam prudentiae ; quae potest esse sine
peccato. Privative quidem imprudentia dicitur, in quantum aliquis
caret prudentia, quam quis natus est et debet habere; et secundum
hoc imbrudentia est peccatum ratione negligentiae, qua quis non
adhibet studium ad prudentiam habendam. Contrarie vero accipitur
imprudentia, secundum quod ratio contrario modo movetur, vel agit,
prudentiae; puta si recta ratio prudentiae agit consiliando, imprudens
consilium spernit: et sic de aliis quae in actu prudentiae consideranda

I

284

vi.

DE VIRTUTIBUS

sunt. Et hoc modo imprudentia est peccatum secundum rationem pro­
priam prudentiae. Non enim potest hoc contingere, quod homo contra
prudentiam agat, nisi divertens a regulis, quibus ratio prudentiae
rectificatur. Unde, si hoc contingat per aversionem a regulis divinis,
est peccatum mortale ; puta cum quis quasi contemnens et repudians
divina documenta, praecipitanter agit. Si vero praeter ea agat absque
contemptu, et absque detrimento eorum, quae sunt de necessitate sa­
lutis, est peccatum veniale ». S. Th. 2. 2. q. 53. a. 1.
Generation loquendo, omne peccatum est contra prudentiam, ut
sequitur ex ipsa natura prudentiae et imprudentiae. Speciatim vero
contra prudentiam peccatur per excessum et per defectum. Per de­
fectum praecipitatione, inconsideratione, inconstantia, negligentia. Per
excessum, vel potius quadam prudentiae specie, prudentia carnis,
astutia, dolo, fraude, sollicitudine temporalium ; sollicitudine futu­
rorum .
Praecipitatio est, quae proposito aliquo fine, statim opus aggre­
ditur, vel certe indicat de mediis et modo exequendi, omissa delibe­
ratione, contra officium prudentiae consultandi. Gravis non est nisi
ratione periculi gravis peccati. — Inconsideratio est, quae indicat,
omissa diligenti rerum inspectione, ex quibus rectum indicium pro­
cedit, contra officium prudentiae bene indicandi. Gravis item non est
nisi ratione periculi gravis peccati. — Inconstantia est, qua sine iusta
causa sententia mutatur, et contemnitur praecipere ea, quae secundum
rectam rationem antea erant indicata et proposita, contra firmitatem
indicii. Gravis non est, nisi ex extrinseca aliqua circumstantia, e. g.,
scandali, praecepti, voti, teneatur quis in sententia persistere. — Ne­
gligentia est, quae sollicitudinis debitae defectum importat, et rem
deliberatam ac indicatam opportuno tempore execution! mandare omittit,
contra rationis vigilantiam in exequendo. Gravis non est, nisi in re
gravi.
Prudentia carnis est, quae excogitat idonea media ad opera carnis
complenda, ut nempe sequatur instinctus et motus carnis corruptae.
Peccatum est grave vel leve, ratione affectus pravi, gravis vel levis,
cui subest. Sub prudentia carnis prudentia saeculi et mundi com­
prehenditur, quia etiam exteriores res mundi appetimus propter car­
nem. — Astutia generatim est ratio agendi aliquid modo occulto.
Verum hic speciatim accipitur pro notitia pravorum mediorum ad
fallendum idoneorum cum affectu exsequendi coniuncta. Ea locum
habet in iis rebus, quae proximum respiciunt. Nemo enim sibimetipsi
aliquid occultat. Quare astutia peccatum est, quo quis non veris, sed

VI. - DE VIRTUTIBUS

285

falsis et simulatis utitur viis ad finem aliquem sive bonum sive ma­
lum consequendum. Est grave vel leve peccatum pro ratione affectus,
cui subest, et nocumenti, quod proximo sequitur. — Dolus est astu­
tiae executio sive verbis sive factis: est enim nomen generale. Quare
dolus est assumptio viarum non verarum, sed simulatarum et appa­
rentium viarum secundum executionem operis. Ab astutia differt, quia
haec assumptio est huiusmodi viarum, non in executione, sed in ex­
cogitatione tantum earum. — Eratis est executio astutiae per facta,
ut cum monetam quis expendit adulterinam, et quid contractius est
quam dolus. Dolus et fraus maxime in contractibus adhibentur, et
grave vel leve sunt peccatum pro gravi vel levi proximi damno. De
fraude et de dolo Regulae Iuris sunt: « Fraus et dolus nemini debet
patrocinari », C. Ex tenore 16. de Rescr.: « Fraudem non fieri ei,
qui scit et consentit », L. Nemo de Reg. lur. — Sollicitudo tempora­
lium est, nimia mentis occupatio, proveniens ex inordinato habendi
amore, vel amittendi timore. Sollicitudo enim importat studium quod­
dam adhibitum ad aliquid consequendum. — Sollicitudo futurorum
est nimia animi occupatio circa futura, maxime ut vitae necessaria
habeantur, coniuncta cum anxietate et parva fiducia Providentiae.
Utraque sollicitudo grave vel leve peccatum est, prout ea quis pa­
ratus est violare praeceptum in re gravi vel levi. — S. Th. 2. 2.
q. 53.-55. ; Theol. Wirceb. de Virt. Card, de Prud.

347. Quid sit iustitia, quaenam eius partes? — R. Ad l.um Iustitia
virtus est, quae debitum reddit ad aequalitatem. Hinc aliae virtutes mora­
les medium tenent rationis, secundum nempe prudentem aestimationem.
Cum enim circa passiones regendas versentur, illud, quod rectum est
pro uno, parum vel nimium pro alio est. Iustitia vero medium rei
attingit, secundum nempe aequalitatem rei ad rem, ut scilicet tantum
reddatur quantum debetur. Aequale enim est realiter medium inter
maius et minus. Et sic medium iustitiae variare non potest pro per­
sonis, locis et tempore; sed quivis sit, ubicumque et quandocumque,
qui debeat centum, et quicumque sit creditor, huic centum reddere
debet. Si reddat quinquaginta iustitiam laedit, si centum et quinqua­
ginta liberalitatem exercet. — S. Th. 2. 2. q. 58. 59. 61. 80.
R. Ad 2 l,,n Partes quasi intégrales iustitiae sunt: Declinare a malo,
et facere bonum: facere nempe bonum debitum, et declinare ab opposito
malo. Debitum : nam si sermo sit de bono et de malo in communi, sic
facere bonum et vitare malum pertinet ad omnem virtutem. Sed, si
consideretur sub ratione debili, sic ad iustitiam pertinet. Iustitia enim

286

VI. - DE VIRTUTIBUS

alia est generalis, nempe legalis, alia specialis ; nempe distributiva et
commutativa, quae tres partes subiectivae sunt, seu eius species. Ad
iustitiam generalem, seu legalem, pertinet facere bonum debitum in
ordine ad Communitatem et ad Deum, in ordine ad legem divinam
vel humanam; adeoque ut ad propriam rationem iustitiae legalis per­
tinet attendere debitum praecepti, facere bonum ; ita ad propriam ra­
tionem transgressionis pertinet attendere contemptum praecepti, de­
clinare a malo. — Ad iustitiam autem specialem distributivam et
commutativam pertinet facere bonum proximo debitum, et vitare
malum oppositum, scilicet quod est nocivum proximo. S. Th. 2. 2.
q. 79.
Ut autem facere bonum est quaedam specialis pars iustitiae di­
stincta a declinatione mali, ita omissio quae illi opponitur distinguitur
omnino a transgressione quae huic opponitur; Est enim omissio proprie
boni debiti, e. g. si quis debitam reverentiam parentibus non exhi­
beat, et transgressio, quae proprie est in malum faciendo, e. g. si
quis contumeliam vel quamcumque iniuriam parentibus inferat: illa
opponitur praecepto affirmativo, facere bonum ; ista praecepto nega­
tivo, declinare a malo. Omissio proprie ; haec enim importat prae­
termissionem boni non cuiuscumque, sed boni debiti. Bonum autem
sub ratione debiti pertinet proprie ad iustitiam ; ad legalem quidem,
si debitum accipiatur in ordine ad legem divinam vel humanam ; ad
specialem autem si in ordine ad proximum. Transgressio proprie;
nam transgressio materialiter sumpta communis est omnibus peccato­
rum speciebus, quia per quamlibet speciem peccati homo transgre­
ditur aliquod praeceptum divinum. — S. Th. 2. 2. q. 79. « Dicuntur
autem hae duae partes iustitiae generalis vel specialis, quasi intégra­
les, quia utrumque eorum requiritur ad perfectum actum iustitiae. Ad
iustitiam enim pertinet aequalitatem constituere in his, quae sunt ad
alterum. Eiusdem autem est constituere aliquid et constitutum con­
servare in his (piae sunt ad alterum. Constituit autem aliquis aequa­
litatem iustitiae faciendo bonum i. e. reddendo alteri quod ei debetur;
conservat autem aequalitatem iustitiae iam constitutae, declinando a
malo, i. e. nullum nocumentum proximo inferendo ». S. Th. 2. 2.
q. 72. a. 1.
Partes potentiates iustitiae, seu virtutes eidem annexae, sunt: re­
ligio. pietas, observantia, veritas, gratia, vindicatio, amicitia liberalitas.
Hae enim virtutes iustitiae annexae sunt, quia et ipsae aliquo modo
debitum reddunt ad aequalitatem. Aliquo modo; nam cum iustitiae
sil debitum reddere ad aequalitatem ; earum aliae deficiunt a ratione

VI.

DE VIRTUTIBUS

287

aequalis, aliae a ratione debiti. A ratione aequale icddendi deficiunt,
ut per se patet, religio, pietas, observantia. A ratione vero debiti de­
ficiunt, veritas, gratia, vindicatio, liberalitas, amicitia. Religio enim,
pietas et observantia cultum et obsequium Deo, Parentibus et Per­
sonis in dignitate constitutis ad aequalitatem reddere non possunt.
Deficit autem debitum ex parte debentis, in veritate, ut homo nempe
se exibeat talem in verbis et in factis qualis est. Deficit item debi­
tum ex parte eius cui debetur, in gratia, qua quis alteri récompensât,
secundum ea quae fecit, in bonis ; et in vindicatione, qua alteri recompensatur, secundum ea quae fecit, in malis. Deficit tandem debi­
tum in ratione ipsius debiti, in liberalitate, et amicitia, quae sunt ad
maiorem tantum quandam honestatem. Liberalitas enim promptos nos
reddit ad res nostras pretio aestimabiles facile expendendas, quando
recta ratio id exigat; cui liberalitati opponitur avaritia et prodigalitas.
Amicitia autem nostram moderatur conversationem cum proximo, ut
illi grata sit, et talis qualem secundum rectam rationem esse deceat.
Deficit item debitum in aliis huiusmodi, quae parum habent de ra­
tione debiti. — S. Th. 2. 2. q. 80. a. 1.
In observantia includitur obedientia ; nam praecellentibus personis
debetur et reverentia honoris et obedientia. In veritate includitur fi­
des, per quam fiunt dicta, quantum ad observantiam promissorum.
Vindicta autem, quae fit auctoritate publicae potestatis, secundum sen­
tentiam indicis, pertinet ad iustitiam commutativam ; sed vindicta,
quam quis facit proprio motu, non tamen contra legem, vel quam
quis a indice requirit, pertinet ad virtutem iustitiae adiunctam. —
S. Th. 2. 2. 1. c. ad. 1. 3.
Amicitia seu affabilitas specialis virtus est, secundum quam « homo
convenienter ad alios homines ordinatur tam in factis quam in dictis ».
S. Th. 2. 2. q. 114. a. 1. — Amicitiae opponitur adulatio et liti­
gium. Adulatio est peccatum, quo quis supra debitum modum vir­
tutis vult alios verbis vel factis delectare in communi conversatione,
alicuius commodi consequendi intentione. S. Th. 2. 2. q. 115. a. 1.
Litigium autem, quo quis alicui contradicit propter defectum amoris
erga dicentis personam, discordiae species est caritati contraria; at
illud quo aliquis alicui contradicit ad cum potius contristandum, quam
ei contradicendum virtuti affabilitatis et amicitiae maxime adversatur.
S. Th. 2. 2. q. 116. a. 1.
Cum iustitia debitum ad aequalitatem reddat, praeceptum ipsa per
se affert, et iustitiae iniuslitia opponitur, quae deficit ab illo debito
reddendo et ab illa servanda aequalitate. De iustitia et variis eius spe-

288

vi.

DE VIRTUTIBUS

ciebus agitur potissimum in 4.° 5.° 6.° 7.° 9.° 10.° Decalogi praeceptis.
De aliis autem virtutibus iustitiae annexis agitur in l.° 2.° 3.° 4.°
8.° Decalogi praeceptis. — S. Th. 2. 2. q. 122.

348. Quid sil fortitudo, quaenam partes ipsius, quaenam opposita
vitia? — R. Ad l.ara Fortitudo virtus est, quae animum moderatur et
firmat contra gravia pericula, praesertim mortis. — Non datur praeceptum
fer se huius virtutis; sed ratione tantum alicuius specialis praecepti im­
plendi, e. g., martyrii etiam subeundi, ne fides denegetur. An autem
et quando detur obligatio legem servandi, etiam cum vitae discrimine,
dictum est in tr. de Legibus, et in singulis tractatibus explicatur, cum
quaeritur, an liceat aliquid agere saltem ad mortem vitandam. —
S. Th. 2. 2. q. 140.
Duplex fortitudinis est actus, aggredi et sustinere : Aggredi eximia
et ardua; sustinere adversa. Ad actum aggrediendi duo requiruntur.
Primum est animi praeparatio, ut scilicet aliquis promptum animum
habeat ad magna aggrediendum, quod praestat magnanimitas. Alte­
rum operis executionem respicit, ne scilicet aliquis deficiat in executione illorum, quae magnanime inchoavit, quod praestat magnificentia.
Ad actum sustinendi duo etiam requiruntur. Primum est, ne difficul­
tate imminentium malorum animus frangatur per tristitiam, et decidat
a sua magnitudine, et ad hoc ponitur patientia, qua quis mala aequo
animo perfert, sine perturbatione tristitiae. Alterum est, ut ex diu­
turna difficilium passione homo non fatigetur usque ad hoc quod de­
sistat; et ad hoc ponitur perseverantia.
R. Ad 2.um Quatuor istae virtutes, magnanimitas, magnificentia,
patientia, perseverantia, partes sunt integrantes fortitudinis, si circa
mortis pericula versentur ; partes autem sunt potentiates fortitudinis,
si versentur in minoribus periculis. Subiectivas autem partes fortitudo
non habet, eo quod non dividitur in multas virtutes specie differen­
tes, quia est circa materiam valde specialem, scilicet pericula mortis,
quae omnia eiusdem generis sunt, licet alia aliis sint maiora.
R. Ad 3.UB1 Fortitudini opponitur timiditas, intimiditas, audacia. —
Timiditas est vitium excedens in timendo ; timet enim quod non oportet
quando non oportet, vel plusquam oportet, unde non audet aggredi
quando ratio dictat, aut sicut dictat. Si in scipsa sistat leve pecca­
tum est; si vero ad peccatum impellat, grave vel leve erit, pro con­
ditione illius, ad quod impellit. — Intimiditas est vitium deficiens in
timendo ; non enim timet quando timendum, aut quae timenda. Di­
stinctum peccatum non est ab eo, cuius quis se periculo exponit ;

VI.

289

DE VIRTUTIBUS

solum enim est peccatum, quatenus est causa illius, continens tacite
in illud periculum consensum. — Audacia est, quae temere periculis
se obiicit. Temere, nempe sine iusta ratione. Peccatum est pro ra­
tione mali et periculi, cui se exponit.
Magnanimitati opponitur praesumptio, ambitio, inanis gloria, pu­
sillanimitas. — Praesumptio est nimia suarum virium confidentia, qua
fit, ut quis aggrediatur aliquid, vel paratus sit aggredi supra ipsius
vires. Est peccatum mortiferum, quando fit cum periculo vel iniuria
alterius, uti praesumptio medici, indicis, confessoris ; vel quando pro­
venit ex errore contra fidem, sicut praesumptio haereticorum. Extra
hos casus fere est peccatum veniale. — Ambitio est inordinatus ap­
petitus honoris, plus honoris, quam par est, appetendo. Est leve pec­
catum, nisi honor, vel cum alterius iniuria et damno, vel ex re gra­
viter illicita, vel modo aut fine graviter illicite appetatur. — /nanis
gloria est vanae gloriae cupiditas. Vanae, si gloria quaeratur ex si­
mulata excellentia vel fama, si maior quam par sit, vel ex re illicita,
aut apud eos qui de rebus recte nequeunt indicare, vel eam ad in­
debitum finem referendo. Per se veniale peccatum est, neque fit mor­
tale peccatum, nisi ratione alterius peccati, quod interdum in eius
effectu involvitur. — Pusillanimitas est peccatum, quo quis ex animi
parvitate ea non attentet, quae suae naturali virtuti sunt commensurata. Grave vel leve est, secundum bona a quibus recedit.
Magnificentiae opponitur parvificcntia et consumptio vel nimia
profusio. — Parvificentia est vitium, quo homo deficit a proportione,
quae debet esse inter sumptus et opus. — Consumptio vel nimia pro­
fusio est vitium, quo aliquis dictam proportionem excedit, ut scilicet
plus expendat quam sit operi proportionatum. Utraque per se leve
peccatum est; grave esse potest ratione scandali, aut notabilis damni
inde aliis sequentis, aut alia extrinscca ratione, e. g., voti, testa­
menti etc., quo quis ad opus illud magnificum teneatur, et debitis
expensis debeat contineri.
Patientiae opponitur insensibilitas et impatientia, perseverantiae
vero mollities et pertinacia, — /nsensibilitas habetur cum quis nullis
malis neque suis neque proximorum tangitur. Signum est vel brutae
stoliditatis vel inhumanae duritiei, /nsensibilitas seu durities raro est
peccatum mortale; certe per se non est nisi veniale. — /mpatientia
habetur cum quis nimium dolet, aut etiam ex dolore a recto discedit.
/mpatientia per se peccatum veniale tantum est, quia solum est ex­
cessus in dolore, vel iracundiae motu, signo externo expressus ; po­
test tamen esse mortiferum ratione scandali vel mali quod quis ex
Bucceroni. lust, theol. moralis I.

19

290

VI. - DE VIRTUTIBUS

impatientia facit. — Mollities est, si quis de facili recedat a bono
propter aliqua difficilia, quae sustinere non potest; nam molle dicitur
quod facile cedit tangenti. Manifestum est autem quod gravius im­
pellit metus periculorum quam cupiditas delectationum ; et ipsa cu­
piditas delectationum fortius movet, quam tristitia de carentia volu­
ptatis retrahat, quia carentia voluptatis est purus defectus. Et ideo
proprie mollis dicitur qui recedit a bono propter tristitias causatas
ex defectu delectationum, quasi cedens debili moventi. Hoc, peccatum
grave est in re venerea vel in alia re magni momenti, ad quam ex
lege, ex praecepto, ex voto vel iuramento quis teneatur; leve vero
est in re levi. — Pertinacia est perseverantia in propria sententia
plus quam oportet ; et est veniale vel mortale pro materiae gravitate,
v. g., si quis nolit catholicam religionem amplecti, né inconstans vi­
deatur, si Princeps nolit perniciosas leges revocare. — S. Th. 2. 2.
q. 123. seqq.; Theol. Wirceb. de Virt. Card, de Fortit.

349. Quid sit temperantia, quaenam cius partes, quaenam opposita
vitia?— R. Ad l.om Temperantia virtus est, quae concupiscentiam et
delectationem moderatur sensibilium bonorum, praesertim in delectatio­
nibus gustus et tactus, quae alia ad individuum, alia ad speciem con­
servandam spectant. Temperantiae opponitur insensibilitas et intempe­
rantia. Illa in eo est, quod quis adeo delectationem fugiat, ut ideo
praetermittat etiam ea quae sunt ad naturae conservationem neces­
saria. Haec autem peccatum est superfluae concupiscentiae. — S. Th.
2. 2. q. 141. seqq., Quodl. 12. a. 22.
R. Ad 2.um et ad 3.um Partes intégrales temperantiae sunt: vere­
cundia et honestas. Per verecundiam aliquis refugit turpitudinem tem­
perantiae contrariam. Per honestatem aliquis amat pulchritudinem
temperantiae. — S. Th. 2. 2. q. 143., q. 144., q. 145.
Partes subiectivae temperantiae sunt: Abstinentia, quae delecta­
tionem moderatur in usu ciborum et potus non inebriantis; et ei op­
ponitur gula, Cf. 329. — Sobrietas, quae moderatur delectationem in
usu potus inebriare valentis; eique ebrietas opponitur, Cf. 332. —
Castitas, quae principalem delectationem ipsius coitus secundum re­
ctam rationem moderatur; et ei luxuria opponitur, Cf. 325. — Pu­
dicitia. quae delectationes moderatur circumstantes, puta in osculis,
tactibus, amplexibus, aspectibus. Interdum tamen unum pro alio po­
nitur. — S. Th. 2. 2. q. 143. 146. seqq.
Partes potentiates temperantiae sunt: Continentia, quae hominem
in bono rationis continet contra voluptates tactus praesertim venereas-

VI.

DE VIRTUTIBUS

291

eique incontinentia opponitur, quae ad illas delectationes impellit, eisque cedit. — S. Th. 2. 2. q. 155. 156.
Mansuetudo, quae irae passionem secundum rectam moderatur
rationem; et ei per excessum opponitur iracundia, Cf. n. 341. seq.,
per defectum inirasceniia, quae iram non excitat, quando ea ex ca­
ritate vel ex iustitia, corripiendo et puniendo, requiratur. Malitiam
ipsa non habet diversam ab ea omissi illius officii ex caritate vel ex
iustitia implendi. — S. Th. 2. 2. q. 143. 157. 158.
Clementia, quae Superiorum propria est, ad minores inclinat
poenas imponendas quam iure possit, ob benignitatem erga proximum,
et Superioris decorem. Ei per excessum opponitur crudelitas, quae
ex animi asperitate poenas supra modum exigit; per defectum vero
nimia lenitas, quae poenas praeter modum mitigat vel omnino re­
mittit. Crudelitas a saevitia distinguitur, secundum quam aliquis in
poenis inferendis non considerat aliquam culpam eius qui punitur, sed
solum hoc quod delectatur in hominum cruciatu. — S. Th. 2. 2.
q. 143. 157. 159.
Modestia, qua quis suos internos et externos motus et rerum
suarum apparatum, conveniente sibi mensura, moderatur. Hinc sub
modestia quatuor numerantur sequentes virtutes.
Humilitas, quae moderatur motus animi ad excelsa, et nos in­
clinat ad nostram profitendam vilitatem signis internis et externis. Hu­
militati opponitur per excessum superbia, Cf. n. 321. seq., et per de­
fectum nimia sui abicctio, quae ad immoderatam sui inclinat abiectionem. — S. Th. 2. 2. q. 143. 160. seqq.
Studiositas, quae cognoscendi studium moderatur secundum re­
ctae rationis dictamen. Ei per excessum opponitur curiositas, qua
quis impellitur ad superfluam sciendi diligentiam adhibendam, solius
cognitionis affectu. Per defectum vero ei opponitur negligentia, qua
quis debitam omittit acquirere scientiam. Curiositas et negligentia per
se levia sunt, per accidens gravia, puta si illa te impellat ad secretum
ab alio extorquendum, haec confessarium incitet ad studium omitten­
dum Theologiae Moralis. — S. Th. 2. 2. q. 166. seqq.
Modestia morum, quae externos corporis gestus et motus secun­
dum rationis nonnam moderatur, ut nempe congruant personae, tum
in se, tum cum omnibus rerum circumstantiis consideratae. Modestiae
morum opponitur per excessum petulantia, qua modus assumitur alie­
nus, propriae non congruens conditioni, vel nimium communis osten­
ditur modus ; per defectum vero inorum rusticitas, quae convenientem
non servat modum. Utraque per se levis est. Modestiae morum spe­

292

vi.

DE VIRTUTIBUS

cies est eutrapclia, quae ludis et locis debitum imponit modum. Per
excessum et per defectum etiam in ludo peccari potest, scurrilitate et
nimia austeritate. — S. Th. 2. 2. q. 168.
Modestia cultus externarum rerum apparatum ex rationis prae­
scriptio moderatur. Decet enim, ut in humana societate unusquisque
vestitum gerat suae conditioni convenientem. Per excessum item et
per defectum hac in re peccari potest, quod per se nonnisi leve est.
- S. Th. 2. 2. q. 169.
Finis praecepti caritas est, per quam inducimur ad Deum et pro­
ximum diligendum. Inter vitia temperantiae'opposita maxime dilectioni
proximi opponi videtur adulterium, et ideo praecipue prohibetur prae­
ceptis Decalogi non solum opere, verum etiam corde, 6.° et 9.° — Vir­
tute autem temperantiae annexae, quantum ad suos effectus, caritatem
item Dei et proximi bene respicere possunt, ut e. g. ex ira, quae man­
suetudini opponitur, procedit quis ad blasphemandum Deum, vel ad ho­
minem occidendum. Et sic praeceptum etiam adest harum virtutum,
implicite in Decalogo, explicite in aliis Scripturae locis. Quoad inté­
grales temperantiae partes, verecundiam et honestatem, Cf. 1. Cor. 14.,
40.; 1. Tim. 2., 9. Quoad partes subiectivas, abstinentiam, sobrieta­
tem, castitatem, Cf. Num. 6., 3.; 1. Pet. 5., 8.; Col. 3., 5. Quoad
partes potentiales, continentiam, clementiam, mansuetudinem, modestiam,
humilitatem, Cf. Eccl. 10., 31.; 30., 24.; Coi. 3., 12.; 2. Tim. 2.,
24. — S. Th. 2. 2. q. 170.
Varia ergo Decalogi praecepta virtutum moralium praecepta con­
tinent. In primo autem praecepto: Ego sum Dominus Deus tuus,
praesuppositive et implicite continentur etiam praecepta virtutum theo­
logicarum, fidei, spei, caritatis.

DE PRAECEPTO EIDEI
350. Quid sit fides, et quomodo distinguatur? — Fides supernaturalis, de qua hic sermo est, definitur: assensus firmissimus rebus
a Deo revelatis propter auctoritatem Dei revelantis. Quare obiectum
materiale fidei est omnis et sola veritas a Deo revelata : obiectum for­
male auctoritas Dei revelantis. S. Th. 2. 2. q. 1. — Fides alia est
formalis, aha virtualis. Formalis habetur, quum quis veritatem a Deo
revelatam credit propter auctoritatem Dei revelantis. Virtualis habe­

DE PRAECEPTO FIDEI

293

tur, quando fides formalis habita sit, eaque habitualiter perduret, et
actu influat in alium virtutis actum, ut, e. gr., quando quis, quin actu
eliciat actum fidei, actum elicit supernaturalis caritatis et contritionis.
— Fides item alia est explicita, alia implicita. Fides explicita illa est,
qua aliquis fidei articulus creditur in se, sub propriis ac particularibus
terminis, sub quibus nobis proponitur, v. g., qui credit Deum unum
in natura et trinum in personis, Patrem, Filium et Spiritum Sanctum,
habet fidem explicitai» Trinitatis. Fides vera implicita illa est, qua
aliquid creditur non in se, sed in alio in quo illud aliquo modo con­
tinetur, v. g., qui credit in Christum Deum, hominem ; eo ipso im­
plicite credit in duplicem eius voluntatem, etsi eam ignoret. — L. 2. ;
S. Th. 2. 2. q. 1. a. 1-7., q. 2. a. 1. 2. 9. 10., q. 4„ 6., 7.; Prop.
25. d. Decr. O. S. Lamentabili 3. Iui. 1907.; E. M. 345.
351. Quaenam sint peccata et vitia fidei opposita? — Fidei
opponitur infidelitas, quae generatim fidei carentia est; et specia·
tim fidei carentia est in non baptizato; et haec triplex est: negativa,
privativa, positiva. Prima est carentia fidei in eo, qui nunquam de
vera religione quidquam audivit. Altera est carentia fidei in eo, qui
sibi notitiam fidei data occasione comparare negligit. Tertia est ca­
rentia fidei in eo, cui sufficienter ipsa proposita est, et qui eam po­
sitive respuit. — Licet infidelitas negativa, ut patet, peccatum non sit,
est tamen poena peccati ; quia si ille fecisset quod in ipso erat, Deus
fidem ei non abscondisset. Infidelitas autem privativa et positiva gra­
vissimum peccatum est: ratio est, quia illa indirecte et virtualiter, haec
vero directe et formalitcr continet gravem contemptum et iniuriam
auctoritatis Dei revelantis. Fides praeterea est initium, fundamentum
et radix justificationis. Trid. s. 6. C. 8. Ergo, qui se voluntarie privat
fide, se privat pariter justificatione, adeoque quam maxime peccat.
Fidei opponitur etiam haeresis, quae duplex est : formalis et ma­
terialis. Prima est error voluntarius ac pertinax contra aliquam fidei
veritatem ab Ecclesia propositam, in eo qui fidem recepit. Altera vero
ea est, qua quis errori contra fidem adhaeret, sed sine pertinacia.
Porro pertinaciter errare hic non est acriter et mordicus suum erro­
rem tueri, sed est cum scienter et voluntarie retinere, postquam con­
trarium est sufficienter propositum ; vel (piando scitur contrarium te­
neri ab universali Christi in terris Ecclesia, cui suum indicium quis
praeferat: sive id fiat ex vana gloria, sive libidine contradicendi, aliave
causa. Haeresis mere materialis peccatum non est: ille enim error
procedit ex ignorantia invincibili veritatis. At haeresis formalis gra­

294

DE PRAECEPTO FIDEI

vissimum peccatum est, sicut ipsa infidelitas propter easdem ra­
tiones.
Fidei opponitur tandem apostasia, quae est totalis defectio a ve­
ritate catholicae fidei. Quare ab haeresi specie non distinguitur. Nam
sive plus sive minus reficiatur materiale fidei obiectum, formale obie­
ctum eodem semper modo reficitur. Ad positivam infidelitatem ea re­
vocatur, si quis a fide absolute discedens ad infidelitatem transeat. Ac
si quis transeat ad sectam, in qua falsus Dei cultus habetur, peccat
etiam contra religionem.
Acalholici sunt quotquot catholici non sunt. Eorum triplex ge­
nus: schismatici, haeretici, apostatae. Latius acatholici sunt etiam in­
fideles.
Haeretici et de fide suspecti sunt Episcopo vel Inquisitori denun­
tiandi ex C. Noveritis Nicolai II., et ex naturali lege, cum tale crimen
in commune vergat damnum. L. 1. 4. n. 249. seqq., 1. 7. n. 248.
Episcopus autem facultatem habet procedendi in causa haeresis etiam
contra regulares, licet exemptos, C. 9. de Haeret. — Qui ab haeresi
voluerint ad catholicam Ecclesiam converti ante absolutionem debent
suam haeresim abiurare et publicam fidei professionem facere, secun­
dum quod praescribitur C. 67 qui voluerint 8. can. 1. q. 7. et Rit.
Rom. — Sufficit abiuratio privatim coram quopiam ab Episcopo de­
legato, ut notario, et aliquibus personis uti testibus facta. S. O. 8.
Apr. 1786., 28. Mart. 1900.; Struggl q. 2. n. 1. 9.; Suarez, d. 16.
s. 1.; Lugo d. 16. n. 187. 291. seqq., d. 18. n. 3. seqq.; S. Th. 2.
2. q. 5. 10. 11. 12.; L. 17. seqq.; Collectam S. C. de P. F. ed. 1/
n. 1682. 1683. 1689. et ed 2? n. 1341. 1496. 2079.; E. M. 346.

351 * Nota: l.° Sacrae Scripturae libri integri cum omnibus
suis partibus, prout illos S. Trid. Syn. s. 4. recensuit, divinitus sunt
inspirati, sacri et canonici sunt.
2 ° Schismaticorum et Orientalium haereses recensentur in Epist.
Pii X Ex quo 26. Dec. 1010., Acta Apost. Sed. v. 3. p. 117. seqq.
° Modemismus, est omnium haereseon conlectum. — Episcopis
3.
vigilandum est, uti extirpetur, si adfuerit, et praecavendum ne adsit.
— Modernistarum scripta Episcopi impediant ne edantur, legantur;
praesertim adolescentibus in Seminariis et auditoribus in Universita­
tibus ne permittantur. — Consilium vigilantiae instituant, altero quo­
que mense, et stato die, cum Episcopo conveniendum. Ipsius erit
modernismi tudicia m libris et in magisteriis investigare ; itemque in­
vigilare in libris et ephemeridibus, ne periculosae quaestiones in istis

DE PRAECEPTO FIDEI

295

agitentur, infirmis argumentis et praeiudicatis quaestionibus; denique
in scriptis omnibus de re sociali. — Modernismo damnantur teme­
rariae et falsae novitates, contra doctrinam S. Scripturae et constanter
traditam a Patribus et catholicis Doctoribus; minime vero damnatur
modernum quodcumque inventum quod solida ratione comprobetur. —
A Sacris ordinibus excludendi sunt qui modernismi proclives sunt
erroribus. Pius X. Enc. Pascendi 8. Sept. 1907.
° Americanism i plures sunt damnati errores. Fundamentalis et
4.
praecipuum cius error in hoc est: « Opportunum esse ad voluntates
discordium alliciendas, si quaedam doctrinae capita, quasi levioris
momenti, praetermittantur, aut molliantur ita, ut non eundem retineant
sensum quem constanter tenuit Ecclesia ». Br. ad Card. Gibbons
Archiep. Baltimoren. Leonis XIII. 22. lan. 1899. Testem benevolentiae.
352. An sit haereticus formalis, qui dubitat de aliquo fidei arti­
culo: — R. Affirmative, si positive dubitet, indicando incertam esse
veritatem, quam scit esse a Deo revelatam et ab Ecclesia propositam ;
voluntarie enim contradicit fidei sufficienter propositae ; adeoque error
vere habetur voluntarius et pertinax contra aliquam fidei veritatem,
quae definitio est haereseos formalis. — R. Negative, si negative se
habeat, atque suspendat assensum, sive id fiat ex formali aut virtuali
contemptu divinae revelationis, sive id fiat ex negligentia, aut quia
vult mentem ad alia divertere, etc. Ratio est, quia cum nihil iudicet,
et nihil affirmet contra infallibilitatem fidei, ut supponitur, non errat
positive in fide adeoque haereticus non est; licet contra fidem gra­
viter peccet, vel ex contemptu verbi Dei, vel ex negligentia actum
fidei praeceptum omittendo. — Struggl q. 2. n. 12. 13.

353. An fides sit necessaria? — Actus internus fidei omnibus
adultis, ratione utentibus, ad iustificationem necessarius est, necessitate
medii. Nam, ut ait Apost. ad Heb. 11., 16., sine fide impossibile est
placere Deo. Credere enim oportet accedentem ad Deum, quia est, et
inquirentibus se remunerator sit. — Necessitate medii. Quia fides po­
sitive influit in iustificationem, eaque inculpabiliter etiam non habita
justificatio et salus obtineri non potest. — L. 1.; S. Th. 2. 2. q. 2.
a. 3.-5.; E. M. 348.
354. Quaenam sint necessitate medii credenda? — Duo sunt certo
de necessitate medii explicite credenda, l.° quod Deus sit; 2.° quod
renumerator sit. Constat ex eodem textu Pauli modo cit. et ex ppr. 22.*
23.a dd. ab Innoc. XI. — E. M. 345. 349.

296

DE PRAECEPTO FIDEI

355. An etiam de necessitate medii credenda sint explicite my­
steria Trinitatis et Incarnationis? — Duplex adest sententia proba­
bilis: altera affirmat, altera negat. Ratio prioris est, quia Incarnatio
obiectum est maxime necessarium ex parte medii nostrae salutis,
Trinitas maxime necessarium ex parte finis; adeoque maxime creden­
dum unum esse Deum et tres esse in eo distinctas, divinas Personas,
Patrem, Filium et Spiritum Sanctum ; et Filium Dei incarnatum, no­
strum Redemptorem. Ratio posterioris est: nullum adest et rationis
argumentum, et positivum documentum, unde ista necessitas erui possit.
Ut homo enim ad Deum se convertat, sufficit credere quod sit, et
eum sibi propitium sperare, et consequenter poenitentiam agere pro­
priorum peccatorum. Priori sententiae aliquo modo favet, maxime pro
praxi, Resp. S. O. 25. lan. 1703. — Struggl q. 1. n. 21.; L.
S. Th. 2. 2. q. 2. a. 7. 8.; E. M. 350.

ï

i
;

356. An possit absolvi, qui ea ignorat, quae sunt certo de neces­
sitate medii? — R. Negative, nec licite nec valide. Ratio est, quia
ille, ex defectu medii necessarii simpliciter, est incapax Justificationis;
ergo etiam est incapax absolutionis. Aliunde nemo potest habere
spem salutis, quin Deum remuneratorem credat. Unde defectu actuum
poenitentis sacramentum nullum est. — Bened. XIV. C. Etsi minime
7, Febr. 1742.
357. An possit absolvi ignorans mysteria Trinitatis et Incarna­
tionis? — Non potest licite, extra casum necessitatis, v. g., periculum
mortis, quia confessarius, talem absolvens, sacramentum periculo fru­
strationis gratiae exponit. — Probabiliter potest absolvi valide, si ver­
satur in ignorantia invincibili. Ratio est ipsa probabilitas sententiae
negantis necessitatem medii pro talibus mysteriis. Unde, saltem pro­
babiliter, actus necessarii poenitentis non desunt.

358. An actus internus fidei sit etiam adultis necessarius neces­
sitate praecepti quandoque in vita? — R. Affirmative. Prob. l.° ex 1.
Ioann. 3., 23. : Hoc est mandatum cius, ut credamus in nomine Filii
eius, lesu Christi. 2.° Ex pr. 1.* d. ab Alex. VII., ex ppr. 17/
o5.‘ dd. ab Innoc. XI.; ex C. Vineam Domini Clem. XI. 16. Iui. 1703.
Si quis non haereticam aliquam doctrinam, sed proscriptam, in­
teriore nota, a Romano Pontifice vel a Romanis Congregationibus
doctrinam amplectatur, contra fidem divinam per se non peccat ; peccat
tamen graviter contra studiositatem et obedientiam, quae tum Romano
Pontifici, tum sacris Congregationibus debetur. Peccari autem potest

|

DE PRAECEPTO FIDEI

297

etiam irreligiositate et scandalo, si e. g. propositiones damnatae fue­
rint, quia piarum aurium offensivae, quia scandalosae. Cone. Vatie.
Const, de Fide Cath. c. 4. ; Prop. 7. et 8. dd. Decr. Lamentabili S. O.
3. Iui. 1907.; Motu Proprio Pii X. Praestantia 18. Nov. 1907.; Mazzella Trutina Theol. Rosmin. Propos. Praef. ; E. M. 353. 356.
Commissio Biblica: Universi omnes conscientiae obstringuntur
officio sententiis Pontificalis Consilii de re Biblica perinde ac Decretis
Sacrar. Congrcg, a S. Ponti f. probatis se subiiciendi ; nec possunt
notam tum detractae obedientiae tum temeritatis devitare, aut culpa
propterea vacare gravi quotquot verbis scriptisve sententias has tales
impugnent. Pius X. M. P. 18. Nov. 1907.
359. Quandonam obliget praeceptum fidei? — Fidei praeceptum
urget per se et ratione sui: l.° Post usum rationis completum, ad
incipiendam vitam Christianam, postquam sufficienter de fide eiusque
necessitate fuerit quis instructus. 2.° Quando infideli seu haeretico
adulto fidei nostrae veritas sufficienter proposita est. 3.° In articulo
mortis, iuxta quosdam, ad proximius tendendum ad Deum. 4.° Sae­
pius in vita, saltem iuxta plures semel in anno, iuxta multos alios
unoquoque semestri, trimestri, vel etiam bimestri; et iuxta nonnullos
singulis mensibus.
Urget vero per accidens : 1.° Urgente gravi tentatione, quae aliter
vinci nequit, et tunc obligatio exoritur ex ipso praecepto fidei, si de
tentationibus contra fidem agatur, secus vero si de aliis tentationibus.
2.° Ratione alterius praecepti, quando, e. g., ponendus est actus con­
tritionis in Confessione, qui cum ex fide procedere debeat, sine aliquo
fidei actu, saltem virtuali, et implicito, circa proprium suum obiectum
aut motivum, esse nequit. 3.° Post lapsum in haeresim, aut fidem
negatam, et semper ac exterior fidei professio facienda est. — Struggl
q. 1. n. 30. 33,-35. 46.; Suarez d. 10. s. 2.; Lugo d. 13. n. 23.;
S. Th. 1. 2. q. 89. a. 6.; L. 5.-8. 11. 20.; E. M. 353. 354.

360. Nota : « Quilibet in primo instanti morali usus rationis,
si sit sufficienter instructus, et ad hanc obligationem advertat, tenetur
ex praecepto divino hos actus elicere..., ita ut, si notabili tempore
differt, graviter peccet contra hoc praeceptum ». Mazzotta de Virt.
theol. c. 1. § 1. — In illis, qui veritates fide tenendas iam didice­
runt et crediderunt, generatim sufficiunt actus fidei virtualis, et im­
plicitae. Quare sufficienter hoc praeceptum adimpletur exercendo alios
religionis actus. Hinc praecepto satisfacit, qui devote audit missam,
adorat Crucifixum, orat, crucis signum format, sacramenta recipit, ac

298

DE PRAECEPTO E1DEI

varias implet christianae vitae obligationes, quae externam etiain fidei
continent professionem. — Fide saltem generali et implicita necesse
est credere omnia a Deo revelata; nempe necessarium est, ut generatim credantur ea omnia, quae a Deo revelata sunt, et per Eccle­
siam proposita. Id enim exigit Dei revelantis auctoritas. — Struggl
q. 1. n. 25.; L. 7.; S. Th. 2. 2. q. 2. a. 5. 6.; Bened. XIV. C. Etsi
minime Ί. Febr. 1742.
18.
361. Quaenam sint explicite credenda necessitate praecepti? —
« Fidei obiectum per se est id, per quod homo beatus efficitur. Per
accidens autem aut secundario se habent ad obiectum fidei omnia,
quae in S. Scriptura divinitus tradita continentur... Quantum ad prima
credibilia, quae sunt articuli fidei, tenetur homo explicite credere, sicut
et tenetur habere fidem ; quantum autem ad alia credibilia non te­
netur homo explicite credere, sed solum implicite, vel in praecep­
tione animi, in quantum paratus est credere quidquid divina Scriptura
continet », S. Th. 2. 2. q. 2. a. 5., q. 1. a. 6. c. ad 1., vel divina
Traditio.
« Explicite de necessitate praecepti debent sciri, et credi, saltem
in substantia: l.° Symbolum Apostolorum. 2.° Oratio dominicalis, et
Salutatio angelica. 3.° Praecepta Decalogi, et Ecclesiae. 4.° Sacramenta,
quae cuilibet sunt necessaria, ut baptismus, eucharistia, et poenitentia;
ceterorum enim sufficit habere fidem implicitam, cum explicita sit tan­
tum necessaria illis qui ea suscipiunt ». L. H. A. tr. 4. n. 3. Prob.
ex praxi communi, et communi thth. auctoritate. Ratio, quia haec
continent substantialia capita et fundamenta Religionis, quam quis
debet profiteri ; et praecepta necessaria, secundum quae vivere debet.
— S. Th. 2. 2. q. 2. a. 3.-6.; E. M. 356. 357.
362. Nota : Quoad Symbolum. Duo in Symbolo credenda pro­
ponuntur: Divinitas et Humanitas Christi. Circa Divinitatem credenda
proponuntur: Unitas Divinitatis, Trinitas Personarum, Dei opera, se­
cundum naturam, gratiam et gloriam; creatio, sanctificatio, resurrectio,
vita aeterna. Circa Christi Humanitatem proponuntur credenda: Christi
Incarnatio, Conceptio, Nativitas ex Virgine, Passio, Mors, Sepultura,
Descensus ad inferos, Resurrectio, Ascensio, Adventus ad iudicium.
S. Th. 2. 2. q. 1. a. S.
Suarez et Lugo putant non improbabilem sententiam, negantem
necessitatem credendi explicite perpetuam B. Mariae virginitatem. —
Li et Passio Christi explicite credenda sit sub gravi ; illa tamen cir­
cumstantia, sub Pontio Pilato, ad fidem explicite tenendam non per­

DE PRAECEPTO FIDEI

299

tinet. — Crucifixus, crucifixio, genus mortis exprimens, explicite est
credenda: sic enim 1. Cor. 1., 23.: Praedicamus Christum Crucifixum.
Et sane hoc genus mortis Ecclesia fidelibus constanter praedicat. —
Sepultura vero Christi explicite credenda est, sed probabilius sub levi
tantum, quia est circumstantia levis. — Descendit ad inferos, proba­
bilius hoc non est explicite credendum sub gravi, imo nec sub levi,
iuxta Suarez, quia a fidelibus non facile intelligitur. Sed contradicit
Lugo. — Licet vero Resurrectio a mortuis sub gravi explicite cre­
denda sit, quia substantialis res est, ut constat ex Paulo 1. ad Cor. 15.;
illa tamen temporis circumstantia, tertia die, non est explicite cre­
denda. — Sedet ad dexteram Patris, probabiliter, iuxta plures, hoc
non est credendum explicite, quia a fidelibus difficile intelligitur; alii
autem affirmant esse credendum explicite, quoad honorem, potesta­
tem, dominiumque supremum. — Inde venturus est iudicare vivos et
mortuos ; haec verba vivos et mortuos, iuxta Lugo, non sunt explicite
credenda, ob varietatem explicationum. — Credo in Spiritum San­
ctum; processio a Patre Filioque non est credenda explicite, necessitate
praecepti, a singulis fidelibus, etsi de fide sit. Multa enim de fide non
ab omnibus sciri debent. — Sanctam Ecclesiam, Catholicam ; de Ec­
clesia sciri et credi debent tria, scilicet quod sit: l.° unica in terris
sub uno capite visibili ; 2.° gubernata et conservata Spiritus Sancti
assistentia; 3.° infallibilis in rebus fidei et morum, et ab omnibus
audienda. Hoc tamen ultimum, licet certum et de fide, in Symbolo
explicite non continetur. Quoad eius sanctitatem sufficit scire et cre­
dere esse sanctam ob caput, doctrinam, sacramenta, et Sanctos canonizatos, quia de ceteris diversi diverse sentiunt. Quoad eius autem
catholicitatem, sufficit illi profiteri obedientiam in persona capitis sui
visibilis. Hoc enim articulo commendatur universalitas Ecclesiae, et
unitas, quae significatur, dum non multae sed una Ecclesia creditur.
— Communionem Sanctorum, utrum credenda explicite, et quoad ali­
quam communicationem orationum tantum, an tantum implicite in
unitate Ecclesiae; utrum sub gravi, an sub levi non conveniunt dd. ;
quidquid sit, in praxi omnes videntur sufficienter illam cognoscere,
cum saepe dicant ora pro me, Sanctosque frequenter invocent. —
Trid. s. 4., s. 6. c. 4. 12.-15.; Decr. S. O. Lamentabili 3. Iui. 1907.;
Lugo d. 13. s. 4.; Suarez d. 13. s. 2. 4.; S. Th. 2. 2. q. 1. a.
-9.; E. M. 356. 357.
6.
363. Quoad Decalogum. Credendus est explicite, quia praecepta
Decalogi sunt revelata, ut ab omnibus serventur: porro quod reve­

300

DE PRAECEPTO FIDEI

latum est, fide divina est credendum ; et quod revelatum est ad di­
rigendos actus singulorum, est ab omnibus explicite sciendum. Con­
tradicunt tamen plures, quia alio modo, ac per revelationem, eiusrriodi
praecepta nosci possunt.
364. Quoad Praecepta Ecclesiae. Haec non sunt credenda fide
divina, quia a Deo non sunt revelata, saltem quatenus praecepta Ec­
clesiae. Illud tantum credendum est, quod Ecclesia praecepta condendi
ex auctoritate divina ius habeat. Debent autem sciri ab omnibus prae­
cipua Ecclesiae praecepta, quorum observatio ad omnes fideles per­
tinet: nempe praeceptum festa colendi, missamque in iis audiendi,
praeceptum Confessionis annuae, Communionis paschalis, ieiunii et
abstinentiae. Ad obligationem praecepta noscendi revocatur etiam,
quod singuli officia proprii status seu conditionis nosse necessario
debent.
365. Quoad Eucharistiam. — Omnes scire et credere debent
realem in ea Christi praesentiam. Item explicite credendum est, iuxta
communem sententiam, quod Christus sit totus in singulis speciebus,
et probabilius etiam, quod in sacrificium offeratur, cum omnes de­
beant missae sacrificio assistere. Non vero probabilius explicite cre­
denda transsubstantiatio. — Lugo d. 13. n. 121.

366. Quoad Orationem Dominicam. — Omnes scire debent sub
gravi, Deum esse orandum cum spe et fiducia, et ab eo petenda esse
omnia bona tum animae, tum corporis, et gratiae ad animae mala
effugienda. Creditur in ea Deus providens, auxiliator, condonans, re­
munerans. Datur item obligatio, saltem sub levi, illam aliquando re­
citandi, iuxta communem sententiam. — Lugo d. 13. n. 133.; Suarez
d. 13. s. 4. n. 12.; L. 3.
367. An praedicta sint memoriter scienda? — Non omnes te­
nentur sub mortali praedicta scire memoriter, aut eo ordine, aut iis
verbis, quibus proponuntur, sed sufficit ea scire crasso modo, et quoad
substantiam. Consuetudo enim obligationem memoriter ea addiscendi
exposuit non esse ultra veniale; uti nec est ultra veniale nescire fa­
cere crucem. Ac quoad salutationem angelicam, non nisi ex decentia
ea scienda et recitanda est. — Suarez, d. 13. s. 5. n. S., de Relig.
t. 2. 1. 3. de Orat. c. 6. n. 8. seqq. ; Lugo d. 13. n. 132.; L. 3.;
Gury 204.

368. An possint absolvi, qui ignorant ea quae necessitate praecepti
et sub mortali scienda sunt? — R. Affirmative, quia licet peccaverint

DE PRAECEPTO FIDEI

301

omittendo discere, possunt tamen de hoc dolere, cum proposito di­
scendi. — Parochus vero suas oves, sicut parens liberos, tenetur
sub mortali per se, vel per alium, docere ea saltem, quae sub mor­
tali scire tenentur. — L. 3.
Constitutiones Pontificiae circa ritus sinenses et Malabaricos uti do­
ctrinales habendae sunt, minime vero uti disciplinares; adeoque, exce­
ptis censuris, adhuc vigent. S. O. 5. Augusti 1891. — Doctrina de Reno­
vatione Eschatologica reprobanda est. S. O. 2. Mart. 1910. — Tuto
negari non potest, aut in dubium revocari, esse authenticum textum
S. Ioann, in 1. Ep. c. 5. v. 5. de tribus testimonium dantibus in coelo.
S. O. 15. lan. 1897. — Non possunt absolvi qui tenent ignem in­
ferni non esse realem, sed methaphoricum. S. Poenit. 30. Apr. 1890.
Cum omni autem reverentia et animi submissione reprobandae
sunt propositiones omnes damnatae a S. Sede usque ad annum 1794.,
quo damnatae fuere propositiones Synodi Pistoriensis. Pari item re­
verentia et animi submissione reprobandae sunt: Propositiones dam­
natae a Pio IX. Enc. Quanta cura 8. Dec. 1S64. et Errores nostrae
aetatis, 80, damnati in Syllabo, ad totum orbem Christianum trans­
misso; Propositiones damnatae ex operibus nuper editis sub nomine
Antonii Rosmini Serbati, numero 40. Decr. S. O. 7. Mart. 1888.
Post obitum, adprobante et confirmante Leone XIII.; Americanismi
doctrinae, damnatae ab eodem Leone XIII. Br. 22. lan. 1899. ad
Card. Gibbons, Archiep. Baltimoren. ; Propositiones 65 damnatae
Decr. S. O. Lamentabili sane exitu 3. Iui. 1907., continentes prae­
cipuos errores reformism! seu modernismi, proscripti deinde a Pio X.
per Litt. Enc. Pascendi dominici gregis 8. Sept., et per Mot. Propr.
Sacrorum Antistitum 1. Sept. 1904. — E. M. 356. 357. 359.
369. An detur praeceptum etiam actus externi fidei? — Quoad
actum externum fidei, datur braeceptum negativum, prohibens veram
fidem negare, falsamve profiteri. Datur item praeceptum affirmativum,
obligans aliquando ad fidem etiam cum vitae periculo confitendam. —
Prob. 1." p. Veram fidem negare, vel falsam profiteri, est Deum et
Christum negare. Atqui Christus ait : Qui negaverit me coram homi­
nibus, negabo et eum coram Patre meo, qui in coelis est. Matth.
10., 33. — Prob. 2." p. Nam ordinata caritas, quam Deo et proximo
debemus, exigit ut, cum Dei honor et proximi spiritualis utilitas pri­
vative vel contrarie subtraheretur, ad fidem profitendam, bona tem­
poralia et vitam etiam aliquando spernamus. — Privative, ut si ideo
cessaret magnus honor in Deum et magna utilitas in proximum. Con­

302

DE PRAECEPTO FIDEI

trarie, ut si alioqui Deus afficeretur iniuria, vel proximus gravi malo,
v. g., si inde penderet aliorum conversio vel perversio, contemptus
religionis, scandalum. — Suarez d. 4. s. 2.; L. 10.; Laymann c. 11.
n. 2.; S. Th. 2. 2. q. 3. a. 1. 2.; Collectan. S. C. de P. F. n. 1647.
1648. 1653. 1657. 1683. 1827.
Positivo iure ad fidei professionem tenentur baptizandi omnes,
sive per se, sive per patrinos; haeretici conversi; Episcopi ante con­
secrationem, et ante expeditionem litterarum propriae provisionis, Trid.
s. 25. C. 2. de R. ; Sixt. V. C. Romanus; Gregor. XIV. C. Onus
Apostolicae; Praelati omnes regulares, Pius IV. C. Iniunclum nobis
id. Nov. 1564., haec tamen Const, usu recepta non est quoad eos
Praelatos regulares, qui a S. Sede immediate non praeficiuntur regi­
mini, sed vel a capitulo, vel a superiore maiori, Thesaurus de Poenis
c. 1. v. Fides, Cf. 550. ; habituri beneficia ecclesiastica, et qui in synodo
dioecesana convenire debent, Trid. l.c. ; itemque provisi de beneficio cum
cura animarum, intra duos menses ab adepta possessione, coram ipso
Episcopo, vel impedito, eius vicario generali, secus non faciunt fructus
suos; canonici et dignitates cathedralis ecclesiae, qui item infra duos
menses a coepta possessione etiam in capitulo id facere tenentur; secus
nec ipsi faciunt fructus suos, etsi distributiones lucrari valeant pro
eorum chori adsistentia, S. C. C. 1726.; Trid. s. 24. C. 12. de R.;
Primates, Archiepiscopi, Episcopi in primo synodo provinciali, cui
intererunt, Trid. s. 25. C. 2. de R. ; eligendi ad regimen et cathedras
Universitatum et publicorum gymnasiorum ; nec non promovendi in
gradus scholasticos doctoris, magistri, etc., Pius IV. C. In Sacrosancta
13. Novemb. 1654. § V. Doctores vero et Magistri Universitatum
initio cuiuslibet anni solemne iuramentum emittere debent, quo ad
orthodoxam doctrinam tradendam obstringuntur, Trid. s. 25. C. 2. de
R. Rectoris vel Praefecti est curare, ut id observetur. — Fidei pro­
fessio emitti potest immediate post institutionem vel collationem be­
neficii, et ante possessionem, S. C. C. 11. Maii 17S2. ; sed Cf. hic infra
par. Non manet, et facienda omnino est forma proposita a Pio IV.
C. Iniunclum nobis. Addenda autem pauca sunt, uti ratio habeatur
etiam Decretorum Cone. Vaticani. S C. C. 20. lan. 1877. Aliter
facta non proderit ad canonicas poenas vitandas contra eos latas, qui
hanc professionem omittant.— Cone. Rom. Bened. XIII. tit. 1. c. 1.;
Bened. XIV Inst. 60. ; Ferrar. v. Fidei professio ; L. 41.; Collectan.
cit. n. 1670., E. M. 364.
Qui in Sacra Scriptura doctores renuntiantur iuramentum prae­
stare tenentur, secundum praescriptam formulam approbatam Motu

DE PRAECEPTO FIDEI

303

proprio Pii X. 29. lun. 1910. Iuramentum item, secundum praescri­
ptam formulam, praestare tenentur omnes illi, qui recensentur in Motu
proprio Pii X. Sacrorum antistitum 1. Sept. 1910., praemissa fidei
professione ; — nec non, ratione officii, examinatores synodales et pa­
rochi consultores et illi qui recensentur in C. Sapienti consilio Ord.
serv. in Rom. Cur., aliique, de quibus omnibus Cf. infra n. 550.
Obligatio haec professionis fidei videtur gravis, nisi legitima con­
suetudine sit ei derogatum. Poena fructus restituendi probabiliter sen­
tentia indiget delicti declaratoria. Sanchez 1. 2. c. 5. ; Tamburini, 1. 2.
c. 1. D. 12. n. 4.
Non manet amplius facultas facta a Cone. Trid,, qua provisi de
beneficiis quibuscumque fidei professionem emittere possunt intra duos
menses a die adeptae possessionis; ac proinde in posterum fidei
professio emittenda est ante possessionem beneficii. S. C. Cons. 1.
Mart. 1911.
In externa fidei confessione et divino cultu, ritus propriae eccle­
siae, latinae et orientalis, servandus est. Cf. pro ritu rutheno consti­
tuto in statibus Foederatis Americae Septentrionalis Litt. Apost. Pii X.
XVIII: Kal. 1907.. et pro eodem ritu constituto in regione Canadensi Decr. S. C. de Pr. I. 18. Aug. 1913. E. M. 365.
Confessioni fidei blasphemia opponitur. Per eam enim homo corde
vel ore, secundum intellectum vel affectum Deo tribuit quae ei non
conveniunt, vel negat quae ei conveniunt. Blasphemiae vitium sic ad
infidelitatem spectat. De ea sermo erit in secundo Decalogi praecepto.
S. Th. 2. 2. q. 13.
370. Resolves : — Qui rogatus, privata auctoritate, vel tacet,
vel respondet obscure, vel ait se nolle respondere, se non rogari iure,
non teneri se nec velle aliis dicere quid ipse credat, ac simili modo
tergiversatur, nisi aliud expostulent rerum adiuncta, non videtur ne­
gare fidem, sed nolle prodere. Unde, si sic potest molesta inquisi­
tione liberari, licet. Privata auctoritate ; quoad enim publicam pote­
statem, regulariter non licet. Cf. pr. 18. d. ab Innoc. XI. ; S. Th. 2.
2. q. 3. a. 2.; Suarez d. 14. s. 3.; Lugo d. 14. n. 37. 39.; Kenrick
tr. 13. n. 30. — Non negat fidem, sed ostendit, qui fugit; quod etsi
liceat, non tamen Pastori, tunc cum oves eius opera indigent; uti
contra, si eis consultius est ut ad tempus se subducat, et in bonum
earum reservet, tenetur fugere. Lugo d. 14. n. 42. 43. 96. — Cum
non rogaris de fide, non solum licet, sed saepe melius est, ad Dei
honorem et utilitatem proximi, tegere fidem, quam fateri: ut si ve­

304

DE PRAECEPTO FIDEI

niens inter haereticos plus boni facias ; vel si ex confessione plus mali
sequeretur, v. g., turbatio, neces, exacerbatio tyranni, periculum de­
fectionis, si torquereris. Unde temerarium plerumque est offerre se
ultro. Struggl. q. 1. n. 41. — E. M. 364.
Non peccat contra fidem, qui templa haereticorum vel infidelium
ex mera curiositate visitat, secluso scandalo, perversionis periculo,
aut mandato quod hoc prohibeat, neque sit signum protestativum
falsae religionis. Mandatum Romae habetur non ingrediendi haereti­
corum templa, collationum et officiorum tempore. — Non peccat item,
qui interest convivio nuptiali aut sepulturae haereticorum, quia haec
proprie ad fidem non spectant, et praefatae adunationes ut mere ci­
viles habentur. Non peccat item contra fidem qui per loca haereti­
corum transiens, timore periculi gravis, carnes comedit die vetito, ne
catholicus agnoscatur, quia hoc per se non est signum haereseos ;
secus autem, si carnes manducaret etiam metu mortis, ad id in odium
fidei impulsus.— Collectan. cit. n. 1829. 1833. 1843. 1855.; Struggl
q. 1. n. 44. 45.; Lugo d. 14.; n. 156. seqq.; E. M. 364. 365.
Licet uti signis aut vestibus infidelium, si sint vestes aut signa
propria alicuius regionis et distinctiva gentis a gente, quamvis regio
haec tota sit infidelis, quia haec ad religionem per se non referuntur.
Probabilius adhuc licet, gravi tamen de causa, si vestes sint distinctivae sectae a secta, quia tunc usus primarius earum est ad corpus
tegendum, et secundarius tantum ad sectam distinguendam. Hinc licet
missionario ad se occultandum indui vestibus ministrorum falsae re­
ligionis, ita ut unus ex ipsis appareat. Gur. Cas. 196.; L. 15.; Struggl
1. c. n. 43.; Lugo d. 14. n. 70.-97. Secus autem, si vestes aut si­
gna, sint frotestafiva falsae religionis, ut sunt vestes et ornamenta
quibus sacerdotes in exercitio functionum suarum utuntur. Hinc ne­
que licet incensio thuris, genuflexio coram idolo, sumptio coenae hae­
reticae, etc., etsi externe tantum haec fiant. — Collectan. cit. n. 1640.
1649, 1650. 1651. 1653.
Catholici viventes inter haereticos, si ex praecepto magistratus
contrahant matrimonium coram ministro haeretico, peccant contra fi­
dem. etiamsi contraxerint ante vel contracturi sint postea coram sa­
cerdote catholico: testatur enim contrahens, caeremonia illa, se illum
agnoscere verae fidei ministrum; quod est intrinsece malum, quia
auctoritas ministri et consequenter doctrina eius augetur, et concur­
ritur ad ritus haereticos, quos minister isto actu exercet. Licite tamen
ontrahunt coram magistratu civili, vel potius testantur se velle contra­
here. modo prius, vel posterius ritu catholico contrahant; quia haec

DE PRAECEPTO FIDEI

305

actio est instituta ad finem, politicum, ut coniuges habeantur, et proles
non censeantur illegitimae. — Bened. XIV. C. Ex quo singulari
1742.; L. 12. seqq. 18.; Lugo d. 14. n. 156. seqq.
Licet per se funeri mere civili intervenire, officii causa, et gravi
ex causa, ac remoto scandalo. Regula tamen generali illicitum est
huiusmodi funeribus intervenire, in quibus data opera et ob despe­
ctum religionis, interventus sacerdotum excluditur. Vexilla massonica,
vel anticatholica, nullo pacto admitti possunt funeralibus et in eccle­
siis. Quin imo in ecclesiis, nonnisi benedicta vexilla sunt admittenda;
nisi secus turbae ac pericula timeantur. S. R. C. 14. Iui. 1887. ad 1.
n. 3679., S. Poenit. 3. Apr. 1887., S. O. 4. Apr. 1887., E. M. 365.
371. Qualis communicatio fidelibus sit prohibita cum ludaeis?—
« Fidelibus praeter communicationem in rebus Religionis et matri­
monii, cum ludaeis est prohibitum, l.° habitare; 2.° eorum medicis
aut medicina uti ; 3.° ex condicto et societate, convivio aut eodem
balneo intéressé; 4.° in domibus eorum agere famulum, aut nutri­
cem; 5.° illis in testamento legata relinquere; 6.° eis publica officia
inter Christianos committere. Ita ex lur. Can. — Porro finis harum
prohibitionum est partim dignitas Religionis Christianae, partim pe­
riculum subversionis. Quando igitur aliqua communicatio ex recensitis
huic fini graviter opponitur, illa est peccatum mortale; quando vero
solum leviter, illa est peccatum veniale. — Praeterea propter neces­
sitatem aliamque rationabilem causam potest contingere, ut aliqua
communicatio cum ludaeis neque sit venialiter peccaminosa », Struggl
q. 2. n. 5. ; La-Croix 1. 3. n. 89., consuetudine praesertim interve­
niente, quae hodie ferine ubique obtinet. Scav. 1. 2. n. 809. — C.
Nullus, C. Omnes cans. 28. q. 1. ; C. ludaei de lud. Sarac. etc. ;
L. 18.; S. Th. 2. 2. q. 10. a. 7. 9. 10.; E. M. 366.
372. Qualis communicatio prohibita sit cum haereticisT— Com­
municatio simpliciter prohibita est cum haereticis, si sint exconintunicati vitandi. — Communicatio prohibetur cum ipsis in divinis,
communicando nempe in eorum ritibus, propriis sectae haereticae,
minime vero communicando cum ipsis in nostris ritibus, si sint, tole­
rati, audiendo, e. g. missam in ecclesia cum haeretico. Ratio est,
quia prior in divinis communicatio protestatio quaedam est falsae se­
ctae, scandalum et perversionis continens periculum. Ac, cum vix un­
quam hae absint rationes, ideo rarissimum est, ut praedicta liceat
communicatio, licet intrinsece mala non sit. Ea semper fuit prohibita
a S. Sede, quae eam tolerat tantum, quando gravissima sint mala,
Bucceroni. lusi. theol. moralis I.

20

306

DE PRAECEPTO FIDEI

quae aliter non possint vitari. Collect. S. C. de P. F. n. 1797. seqq.
1814. 1845. q. 6. Posterior communicatio nullum saepe continet grave
incommodum, aliquando vero scandalum continet et periculum falsae
opinionis et erroris circa veritatem et necessitatem catholicae religio­
nis. Et sic admitti possunt haeretici ad sacras functiones ; dummodo
tamen sacris ritibus non se immisceant. Romae eis assistunt absque
ulla difficultate. Sed non liceret eis administrare sacramenta, nec sa­
cramentum poenitentiae, nisi in articulo mortis, et tunc pfficaciter re­
moto scandalo. Illicitum catholicis est, in templis haereticorum, cum
ibi falsum cultum exerceant, organum pulsare. S. O. 8. Iui. 1889.
Deficiente vero catholico viro ad pulsandum organum, potest in
ecclesia temporarie admitti ad istam functionem musicus acatholicus,
remoto tamen scandalo, vel scandali periculo. S. O. 23. Febr. 1820.
Communicatio prohibetur cum ipsis etiam in civilibus, licet sint
tolerati, semper ac inde scandalum et perversionis periculum habea­
tur. De opificum consociationibus, catholicis et mixtis, Cf. Litt. Enc.
Pii X. Singulari quodam 24. Sept. 1912., quibus mixtae catholicorum
et protestantium consociationes tolerantur et permittuntur, in Germa­
nia, propter magna incommoda, quae secus haberentur, ita tamen, si
cautiones adhibeantur idoneae ad declinanda pericula, quae in his con­
sociationibus insunt. — Prohibita omnibus est publica disputatio cum
haereticis. S. C. C. 8. Mart. 1658. Laicis speciatim prohibitum est
publice vel privatim cum haereticis disputare. C. Quicumque 2. § 1.
de Haeret, in 6.° — Struggl q. 2. n. 32. 33.; Lugo d. 22.n. 1. seqq.;
Suarez d 20. s. 1., d. 21. s. 3. n. 4.; Bencd. XIV. de Syn. 1. 6. c.
5. n. 2.; S. Th. 2. 2. q. 10. a. 7., Quodl. 10. a. 15.; E. M. 367.

•

373. Qualis communicatio fidelibus sit prohibita cum paganis? —
« Iure tam divino positivo, quam ecclesiastico, sub peccato mortali
prohibit.» est communicatio l.° in iis rebus, quae pertinent ad Religio­
nem, e. g., in eorum dogmatibus, caeremoniis et ritibus.... Ratio....
quia taliter communicans utitur signis, et exercet actiones, quae per
se significant professionem falsae Religionis, adeoque saltem externe
abnegat veram fidem. — 2.° Iure pariter divino et ecclesiastico, pro­
hibitum est fidelibus inire matrimonium cum paganis, immo etiam cum
ludaeis. C. Cave 28. q. 1.... 3.° — E contra in actionibus civilibus
nullo iure fidelibus est prohibitum communicare cum paganis, quando
abest periculum perversionis ». Struggl q. 2. n. 4.; ad Cor. 10., 27.
Cum infidelium cultus prorsus falsus sit, communicatio in divinis
sum ipsis in illo intrinseci mala est. Collect. S. C. de P. F. n. 1775.;
— S. Th 2. 2. q. 10. a. 7. 9. 10.; E. M. 368.

DE PRAECEPTO SPEI

307

374. Nota: « Principes christiani possunt permittere iudaeis, et
paganis, aut haereticis libertatem conscientiae tantum ob bonum Re­
ligionis, et ob spem conversionis; non autem ob temporale emolumen­
tum... Bene autem potest Ecclesia, et quicumque Princeps supremus
compellere iudaeos et paganos subditos ad audiendam fidem nostram ».
L. 18. Possunt item compelli infideles, « ne fidem Christi impediant ».
Sed « nullo modo sunt ad fidem compellendi, ut ipsi credant, quia
credere voluntatis est ». S. Th. 2. 2. q. 10. a. 8. 10. 11., q. 11. a.
3. 4., q. 12. a. 2; E. M. 369.

DE PRAECEPTO SPEI
375. Quid sil spes? — Spes actus voluntatis est, quo amore
concupiscentiae Deum et divina prae omnibus aliis concupiscibilibus
nobis concupiscimus, et quo ex virtute Dei auxiliatrice et fidelitate in
promissis futuram beatitudinem et media ad illam consequendam certo
et firmissime expectamus. Hinc obiectum materiale spei primarium
est Deus et aeterna bcatitudo, secundarium vero divinum gratiae auxi­
lium, et bona opera nostra. Obiectum formale spei, secundum varios
eius actus seu formalitates, amoris et desiderii, erectionis animi et co­
natus voluntatis ad superandas difficultates, demum fiduciae, est bo­
nitas Dei respectiva, virtus Dei auxiliatrix, fidelitas Dei in promissis.
« Spes, ait S. Th. 2. 2. q. 17. a. 6. ad 3. et ad 8., facit tendere in
Deum sicut in quoddam bonum finale adipiscendum, et sicut in quod­
dam adiutorium efficax ad subveniendum ». — Ad Hebr. 6., 18. 19.;
Trid. s. 6. c. 31.; Struggl q. 3. n. 1. 2. 3., q. 4. n. 2.; Theol. Wirceb.
n. 233. seqq.; Laymann 1. 2. tr. 2. c. 1. n. 6.; S. Th. 3. D. 26.
q. 1. 2., de Virtut. q. 7. un. de Spe a. 1. 3., 1. 2. q. 40., 2. 2. q. 18.
a. 1. 4.; L. 20. 21.; E. M. 370.

376. Quaenam sint peccata spei ofposita? — Ratione amoris, primi
actus spei, ei opponitur odium abominationis Dei, quo quis Deum abomi­
natur, tanquam sibi infestum propter vindictam peccatorum, vel quo quis
a Deo, aeterna bcatitudinc, avertitur, et vult in re alia, quam in Deo,
ponere suam felicitatem. Hinc etiam mortale peccatum est, spei opposi­
tum, amare magis amore concupiscentiae terrena, quam coelestia; v. g.,
si quis ita comparatus sit, ut desideret perpetuo degere in hac vita, et

308

DE PRAECEPTO SPEI

Deo relinquere caelum, si sibi relinquat terram. — Ratione spei, al­
terius actus virtutis spei, ei opponitur fuga a Deo, propter laborem et
difficultatem ad eum consequendum, ac desperatio et praesumptio. Prior
est diffidentia voluntaria obtinendi beatitudinem et media ad eam as­
sequendam necessaria. Posterior vero est inordinata fiducia beatitudinis obtinendae sine mediis a Deo ordinatis. Praesumptio praecipue
committitur, si praesumas vitam aeternam propriis naturae viribus sine
gratiae auxilio obtinere ; si eam exspectes sine poenitentia, sine labore,
ex sola Dei misericordia; si eam expectes supra propriam dispositio­
nem, secundum ordinem divinae providentiae: e. g. si sanctitate et
gloria superare velis B. V. Mariam. — Struggl q. 3. n. 11. 14.-16, ;
Suarez d. 1. s. 2. 3.; S. Th. 2. 2. q. 20., q. 21.; L. 20. 21.
377. An detur parvitas materiae in peccatis contra spem? —
R. Negative quoad Dei odium et creaturarum amorem, si actus sit
perfectus, ut per se patet. — R. Negative quoad desperationem, si
sit perfecta et proprie talis; est enim maxime iniuriosa Misericordiae
divinae. Ad Eph. 4., 19. Secus vero, sit imperfecta et improprie talis,
ut saepe in tristitia et impatientia accidit. Notandum autem hic est,
quod animae etiam devotae tentationibus desperationis prope continuis
nonnunquam exagitantur. Haud quidem facile credendum est eas pec­
casse graviter, quamvis putent se illis consensum praebuisse; sicut
nec nimius timor de periculo salutis cum desperatione proprie dicta
confundendus est. — R. Affirmative quoad praesumptionem, etsi gra­
vis sit ex genere suo. Bonae, apud La-Croix 128. docet, eum tantum
venialiter peccare, qui ex praesumptione de bonitate Dei peccaret
venialiter, aut in sequentem diem differret agere poenitentiam circa
peccatum mortale. — Suarez d. 2. s. 3.; S. Th. 2. 2. q. 20. a. 1.
3. ; L. 20.

378. An sit peccatum contra spem ex taedio mortem exoptare?
— R Negative per se, quia non est recedere a Deo tanquam a fine
ultimo; neque generatim est grave peccatum, sed tantum veniale, nisi
adsit expressa rebellio contra ordinem divinae Providentiae. — Cf. 386.
379. An sit praesumptio peccare sub spe veniae, vel perseverare
in peccato ex eadem spe veniae? — « Dicendum quod peccare cum
proposito perseverandi in peccato sub spe veniae ad praesumptionem
pertinet, et hoc non diminuit, sed auget peccatum ». S. Th. 2. 2.
q 21. a. 2. ad 3. Idem dicito de eo, qui peccat vel auget peccata,
\el in peccato perseverat ex spe veniae, tanquam ex motivo sive ra­

DE PRAECEPTO SPEI

309

tione peccandi ; quia nempe Deus peccatis ignoscit, vel tam facile decem
quam quinque peccatis, nunc vel in fine vitae. — Non est autem prae­
sumptio peccare ex passione et fragilitate cum spe veniae, quandoque
percipiendae, et proposito poenitendi, et ita peccatorum remissionem
obtinendi ; etsi actus iste spei, sive sit praevius, sive sit concomitans,
removeat maiorem timorem peccati, et sit per accidens occasio libe­
rius peccandi. Immo hoc, peccatum diminuit; quia per hoc videtur
habere voluntatem minus firmatam ad peccandum ». S. Th. 1. c. Et
sane « dum quis actu vult peccare vel actu peccat, bonum est spe­
rare veniam peccati et proponere postea poenitere ». Struggl q. n. 17. ;
La-Croix 126.; L. 21.
380. An sit praesumptio committere pluries idem peccatum, quia
tam facile pluries quam semel commissum accusatur? — R. Negative.
Ratio est, quia tunc quis non peccat ex facilitate veniae obtinendae,
sed ex facilitate confitendi, quamvis haec omnino prava sit dispositio.
La-Croix 127.
381. An spes sit necessaria? An necessarius etiam timor? —
R. Ad l.um Spes in adultis requiritur de necessitate medii ad salutem.
Homo enim ad Deum finem suum ultimum consequendum pervenire
nequit, nisi propriis actibus et meritis in ipsum tendat: hoc autem
sine spe fieri non potest. Spe indigent iusti, ut possint gratiam ad
derseverandum postulare. Spe indigent peccatores, ut ad justificationem
disponantur. Si fides necessaria est necessitate medii, et spes necessaria
est necessitate medii. Fidei necessitas ex rebus sperandis Apostolus
desumit. Ad Hebr. 11., 1. 6.; ad Coloss. 1., 23. Constat etiam ex
Trid. s. 6. C. 1. 13. — Spes necessaria est etiam necessitate praecepti.
Siquidem datur verum praeceptum eliciendi actus spei aliquoties in
vita. Constat ex pr. l.a d. ab Alex. VII. — Quandonam et quonam
modo urgeat praeceptum spei iisdem regulis determinandum est, quas
supra de fide statuimus. Cf. 354. Ceterum, ut pro praecepto fidei, ita
pro praecepto spei nulla practice habenda est anxietas. Nam ad illud
implendum spes sufficit virtualis, orando, sacramenta recipiendo, alia
pia opera exercendo. Qui vero ei desunt, cum id ordinarie fiat sine
advertentia, nullam quoad praeteritum perturbationem habere debent.
— Facile autem peccatum intelligitur ob omissionem actuum fidei,
spei, caritatis in homine e. g. qui confitetur se vixisse oblitum Dei
et Religionis vel qui confitetur se nihil orasse, et a notabili tempore
ad sacramentum poenitentiae non accessisse. Suarez d. 2. s. 1. n. 3.;
Struggl q. 3. n. 7. seqq. ; S. Th. 2. 2. q. 22. a. 1.; L. 20.; E. M. 376.

310

DE PRAECEPTO CARITATIS

R. Ad 2.““ « Sicut aliquis inducitur ad observantiam praecepto­
rum legis per spem praemiorum, ita etiam inducitur ad legis obser­
vantiam per timorem poenarum, qui est timor servilis.... » S. Th,
2. 2. q. 22. a, 2. Ipsa ergo poenarum comminatione, necessitas pa­
tet timoris servilis. Eccl. 1., 27. 28.; Luc. 12., 5. Sed est et
alius timor filialis, qui « ex amore sequitur », S. Th. 1. c. ad 2.,
et qui timor est offensae Dei, et consequenter ad Dei legem obser­
vandam adhuc magis nos inducit, cum huiusmodi timor « reverentiam
Deo exhibeat, et principium quoddam sit omnium eorum, quae in Dei
observantur reverentia ». S. Th. 1. c. a. Unde et huius timoris filia­
lis patet necessitas. — Peccatores, ait Cone. Trid. s. 6. C. 6. ad
iustitiam disponuntur « dum... a divinae iustiliae timore, quo utiliter
concutiuntur, ad considerandam Dei misericordiam se convertendo in
sfiem eriguntur, fidentes Deum sibi propter Christum propitium fore,
iliumque tamquam omnis iustitiae fontem diligere incipiunt », ac propterea ad poenitentiam odio et detestatione peccatorum moventur.

DE PRAECEPTO CARITATIS
I. — DE CARITATIS NECESSITATE
382. Quid sit caritas d — Caritas actus voluntatis est, quo Deum
tanquam summum bonum amore benevolentiae et amicitiae diligimus
propter se ipsum, et proximum propter Deum. Benevolentiae, quia Deo
volumus bonum; amicitiae, quia amor cum redamatione est. Proxi­
mum, nempe omnes, quibuscum aeternae beatitudinis participes esse
possumus, nosmetipsos, alios homines, angelos. Caritas enim amicitia
cum Deo est, et omnis amicitia fundatur super aliqua vitae commnuicalione. Vitae communicatione ; nam caritatis et amicitiae est amare,
et amare vita est. Vitae communicatione ; nam amare est velle bonum,
st ergo amor mutuus sit, debet esse mutuum velle bonum ; adeoque
communis vita et commune bonum. Porro vitae et boni communicatio
aha non est cum Deo quam aeterna beatitudo, cuius inchoatio in hac
vita per gratiam habetur. Propter Deum, i. e. propter Dei gloriam.
bonum, propter seipsum : adeoque Deum in omnibus et su­
per omnia diligimus, ut promissiones suas consequamur, non quia id

DE CARITATIS NECESSITATE

311

bonum nostrum est, sed quia in bonum Dei, i. e. in Dei gloriam ce­
dit. Quare obiectum materiale primarium caritatis est Deus, secunda­
rium proximus. Obiectum autem formale, bonitas Dei absoluta. —
S. Th. 2. 2. q. 23. 25. 27., L. 22.; E. M. 377.
Bonum id est quod conveniens est. Hac praesupposita ratione,
voluntas illud amat, quia ei conveniens est. Porro hoc ipsum maxime
voluntati conveniens est, quod Deus sit; et magis ipsi hoc bonum
conveniens est, quam ipsum proprium bonum. Et sic voluntas bene
in Deum ferri potest suo actu propter seipsum, et velle ut Deus sit
et infinitis bonis et perfectionibus praeditus sit.
383. An detur speciale caritatis Dei praeceptum ? — R. Affirma­
tive. Prob. Matth. 22., 37. 37.; Diliges Dominum Deus tuum ex toto
corde tuo... hoc est maximum et primum mandatum. Idem evincitur
ex pr. l.a d. ab Alex. VIII. Caritatis praeceptum, ut patet ex allato
SS. textu, nos obligat ad Deum super omnia amandum, haud quidem intensive, maiori voluntatis conatu, et amore ferventiore, qui su­
peret quemlibet alium voluntatis affectum, et in sensum etiam ordi­
narie redundat, etsi hoc maxime deceat; sed appretiative, ratione et
rationali voluntate Deum rebus omnibus praeferendo, perfecta et ef­
ficaci voluntate, non imperfecta tantum et inefficaci velleitate et com­
placentia, ita ut nullam creaturam pluris faciamus quam Deum, et
velimus potius omnia perdere quam Deum graviter offendere. Cum
autem dilectio et amicitia sit duarum voluntatum unio atque consen­
sio, in hoc caritatis natura et praeceptum est, quod quis velit ea
quae Deus vult, ct nolit quae Deus non vult in re quavis gravi, gra­
viter, in re quavis levi, leviter; haec demum vera et perfecta caritas
est. — S. Th. 2. 2. q. 26., q. 44.; L. 22.; E. M. 378.
Hinc patet quod falso omnino existimaretur esse fere impossibile
vel admodum difficile elicere actum caritatis. Nam, si praecepta est,
Deus ad cam nos adiuvat. Ac, si bonitas hominum nos movet ad
amorem benevolentiae ct amicitiae, multo magis bonitas Dei infinita.
Si maxime nos movet ea bonitas, quae etiam beneficiis manifesta­
tur, quantum nos movere non debet bonitas Dei Creatoris, Redempto­
ris, Remuneratoris? Si praeterea sumus in statu gratiae, ipse ha­
bitus caritatis nobis persuadet quod eius actus non difficilis esse de­
bet, cum propter actum eliciendum connatural! quodam modo ille
habitus infundatur. Quare, si proposita sibi divina excellentia, infi­
nita Dei perfectione, infinita Dei bonitate, conetur quis sincero animo
puram elicere caritatem, poterit bene existimare se illum caritatis

312

I. - DE CARITATIS NECESSITATE

actum elicuisse, et ex caritate etiam perfectam peccatorum contritio­
nem consequenter concepisse. Cf. Deuter. 6., 1.-9.
384. Resolves : Peccatum mortale et gravissimum est, neque
parvitatem materiae admittit, cum infinitae Dei bonitati opponatur,
si quis Deum formaliter oderit odio malevolentiae et inimicitiae, v. g.,
si quis optet Deum non esse, et odio haberi a Deo. — Mortaliter etiam
peccat, si quis amet Deum amore appretialive minore quam creaturas.
Quare « quilibet actus peccati mortalis contrariatur caritati ». S. Th.,
2. 2. q. 24. a. 12. — Peccat item contra caritatem Dei, si quis Deum
non diligat propter se, tanquam finem ultimum omnium rerum; sed
tantum propter aliud, v. g., vitam aeternam, vel ad evitandum infer­
num. Quod est mortale, quia scilicet Deus non diligeretur appretia­
tive super omnia, si aliud ab illo actuali intentione amaretur ut Jinis
principalis. Principalis, quia Deus propter retributionem vitae aeter­
nae amari potest, sed minus principaliter. Actuali intentione, quia se­
cus vitam aeternam et alia Dei dona amando, eo ipso quod talis actus
sit in se rectus, vita aeterna, vel alia Dei dona, sunt semper saltem
implicite et actu exercito ordinata in Deum, tamquam in supremum
finem. — L. 23. 24.; S. Th. 2. 2. q. 34. a. 1. 2.; Struggl. q. 5.
n. 2.; Sanch. 1. 2. c. 35. n. 3.
385. An schisma sit speciale peccatum contra caritatem ? — « Pec­
catum schismatis proprie est speciale peccatum, ex eo quod intendit
se ab unitate separare quam caritas facit ; quae non solum alteram
personam alteri unit spirituali dilectionis vinculo; sed etiam totam Ec­
clesiam in unitate spiritus. Et ideo proprie schismatici dicuntur, qui
propria sponte et intentione se ab unitate Ecclesiae separant... Et ideo
schismatici dicuntur qui subesse renuunt summo Pontifici, et qui mem­
bris Ecclesiae ei subiectis communicare recusant... Schisma autem per
se opponitur unitati ecclesiasticae caritatis... Dicendum quod non obedire praeceptis cum rebellione quadam constituit schismatis rationem.
Dico autem cum rebellione, cum et pertinaciter praecepta Ecclesiae
contemnit, et indicium eius subire recusat. Hoc autem non facit qui­
libet peccator, unde non omne peccatum est schisma ». S. Th. 2. 2.
q. 39. a. 1., q. 42. a. 1. ad 2.
386. Quandonam urgeat praeceptum caritatis Dei? — Nullum
datur praeceptum agendi semper ex motive caritatis. Prob. ex pr. 8Λ
d. ab Alex VIII. E. M 313 , et quia praeter caritatem actus sunt
aliarum \irtutum boni et meritorii. — Praeceptum autem caritatis

î. - DE CARITATIS NECESSITATE

313

frequentius, quam semel in vita, vel singulis quinquenniis urget. Prob.
ex ppr. 5.‘ 6.‘ 7.a dd. ab Innocent. XI. — Quandonam et quomodo
urgeat praeceptum caritatis iisdem regulis determinandum est, quas
supra de fide statuimus. Cf. 354. S. Alph. censet non excusari a mor­
tali, qui per mensem actum caritatis differt. Verum haec opinio nullo
demonstrativo argumento innititur, et limites probabilitatis non exce­
dit. Insuper idem S. D. exsistimat probabilissimum, praeceptum ca­
ritatis urgere in articulo mortis. Si de iis sermo sit, quibus aliud
iustificationis medium non suppetit, verissime id affirmatur. At si talis
absit necessitas, etiam haec opinio limites probabilitatis non excedit.
Si aliud vero non suppetat iustificationis medium, caritatis actus ne­
cessarius est non tantum necessitate praecepti, verum etiam medii.
Omnibus autem necessarius est necessitate medii habitus caritatis, qui
inseparabilis est a gratia sanctificante, quam tamen consequi possu­
mus etiam simplici attritione et sacramento, praesertim baptismi et
poenitentiae.
Boned. XIV. Episcopos hortatur statuere, ut in omnibus paro­
chiis, diebus dominicis et festis populo praelegantur actus fidei, spei,
caritatis. C. Etsi minime 7. Febr. 1742. n. 18.
Preecepto caritatis satisfit operando ad hunc finem, placendi
nempe Deo, vitando peccatum quia Deo displicet, orando ut sancti­
ficetur nomen Dei, ut eius regnum adveniat, ut fiat voluntas eius,
gaudendo de perfectionibus divinis, optando ut nemo Deum offendat,
actum contritionis eliciendo, quia contritio caritatis motivum includit,
minime vero attritione, quia caritati motivo non innititur, etc. Quare
nemo qui pie vivit de hoc praecepto anxius esse debet. Ob varias
item doctorum sententias, et ob defectum advertendae, ut in prae­
cepto fidei et spei, raro hic peccatum committitur. — S. Ioann. 14.,
21., L. 8. 23., H. A. 13.; Struggl. q. 4. n. 7.-10.; E. M. 381.

387. Quid caritas erga proximum importet: an detur praeceptum
caritatis proximi?— R. Ad l.u“ Caritas proximi praecipit amorem sui
et proximi, sed ordinate ; non enim omnis proximus eodem modo no­
bis proximus est. Amor sui complectitur debitam habendam curam
animae et corporis. Peccata contra eam commissa implicite in aliis
peccatis commissis, et in confessione accusatis, continentur et accu­
santur. Cum autem et inimicus proximus sit, inimicorum etiam amo­
rem praecipit. Amorem, ut ei nempe bonum velimus. Bonum homi­
nis praecipuum est Deus. Caritate ergo volumus, ut homo Deo po­
tiatur, consociatione in plena participatione beatitudinis. Et hoc est

314

I. - DE CARITATIS NECESSITATE

amare proximum sicut seifisum. Praeter interiorem amorem, cum ca­
ritas natura sua sterilis non sit, sed operosa, exteriora etiam of>era
praecipit. Quare praeter interiorem benevolentiam, caritas etiam bene­
ficentiam praecipit, quae exeeutio benevolentiae est. Agitur de prae­
cepto caritatis theologicae, quod evidenter constat ex ipsis Christi
verbis. « Secundum autem (mandatum) simile est huic: Diliges proxi­
mum tuum sicut teipsum ». Matth. 22., 39.; 1. Ioann. 4. 21. — Inter
exteriora opera specialem locum tenent eleemosyna et correptio fra­
terna, quae opera sunt misericordiae: illa corporalis, haec spiritualis.
Misericordia enim virtus est, quae nos inclinat ad alienae miseriae
compatiendum, et ex compassione subveniendum. — Eadem caritas
prohibet e contrario odium malevolentiae et inimicitiae proximi ; quod
ex genere suo mortale est. Eo enim malum volumus proximo, prout
ipsi est malum, quod semper est inordinatum, et caritati repugnans.
Datur vero parvitas materiae, cum malum, quod proximo velimus,
magnum vel parvum esse possit. Praeter internum hunc actum prohibet
consequenter, ne exterioribus nostris actionibus damnum inferamus spiri­
tuale eius saluti per scandalum, neve aliud damnum ei faciamus sive
quoad alia bona animi, sive quoad bona corporis. — De hoc postremo
agetur in praeceptis Decalogi, hic de reliquis tantum dicemus.
Benevolentia ergo et beneficentia actus sunt caritatis ; illius est
velle bonum, istius facere bonum, secundum communem rationem boni.
Si bonum, quod (piis facit alteri, accipitur sub speciali ratione boni,
beneficentia accipiet specialem rationem, et pertinebit ad aliquam
specialem virtutem. Si bonum e. g. sit debitum, pertinebit ad iustitiam ; si sit ad relevandam miseriam, pertinebit ad misericordiam, etc.
Quare ad caritatem pertinet collatio beneficii in generali. Ut proprie
habeatur beneficii collatio et beneficentia opus est, ut habeatur liberalis
collatio doni. S. Th. 2. 2. q. 31. a. 1.
Caritas, de qua proprie hic agitur est caritas theologica, qua pro­
ximus profiter Deum amatur. Sed alia etiam datur caritas, virtus mo­
ralis. qua proximus amatur propter ipsam huius amoris honestatem,
quae per se naturalis virtus est. Naturalis huius amoris motivum non
impedit, quominus etiam hic amor supernaturalis sit, si ex gratia fiat,
et fide informetur. Et a Deo praecipitur: « Omnia quaecumque vultis,
ut faciant vobis homines, et vos facite illis ». Matth. 7., 12.· lob.
4 , 16. Hoc tamen amore non impletur praeceptum caritatis theo­
logicae.
Laudabile quidem et valde meritorium est, ut qui erga proxi­
mum ■ \ rcendi actus sunt, ex Dei caritatis motivo exerceantur; obliga-

I.

DE CARITATIS NECESSITATE

315

toriuin tamen per se non est. Etenim ut caritas Dei praecipit, ut eius
mandata observemus, sed non praecipit etiam ut illa ex motivo cari­
tatis Dei exequamur, sic etiam caritas erga proximum praecipit utique
ut varios beneficentiae et misericordiae actus exerceamus, minime
vero, ut illos nonnisi ex Dei caritatis motivo efficiamus.
R. Ad 2.',m Praeceptum datur proximum diligendi vero et in­
terno affectu, ut constat ex Ioan. 15., 12. 17.; et ex ppr. 10.“ 11.“ dd.
ab Innoc. XI.; et externo etiam amore, 1. Ioan. 3., 15. seqq.; S. Th.
2. 2. q. 31. a. 2. Sed huic praecepto sufficienter quis satisfacit per
amorem quemdam generalem, qui neminem excludat, atque adeo ora­
tionem dominicam recitando, in qua et internum et externum actum
habes. — Huiusmodi praeceptum obligat per se, quando per se obli­
gat praeceptum caritatis in Deum. Est enim huic simile. Matth. 22.,
39. Unde qui implet praeceptum caritatis erga Deum, omne bonum
Deo volendo, saltem implicite implet praeceptum caritatis erga proxi­
mum, salutem illi desiderando. Obligat vero per accidens: l.° Si
odium in proximum nequeat repelli, quin actus eliciatur amoris : qui
enim tenetur ad finem, obligatur ad media. 2.° Quando proximus est
in necessitate, alioquin frustraneum esset praeceptum; si ea innotescat,
nemo enim inquirere tenetur, an aliquis egeat. — L. 8. ; S. Th. 2.
2. q. 25., q. 27. a. 8., q. 30., q. 31., q. 32. a. 1. 2., q. 34. a. 3.
4.; q. 44.; Struggl q. 6. n. 4.; Salm. 17.; D’Annib. ed. 4.“ p. 2.
n. 81.; E. M. 282.
Per amorem quendam generalem, qui neminem excludat : non im­
minet enim cuilibet cura de salute proximi, nisi forte in casu neces­
sitatis. S. Th. 2. 2. q. 26. a. 5. ad 3. Neque vero ratione commu­
nis caritatis obligatio adest inquirendi necessitatem proximi. Nam ea
non respicit nisi casus cuivis occurrentes. « Illud quod debetur alicui
determinatae et certae personae.... oportet quod ei impendamus, non
expectantes quod nobis occurrat, sed debitam sollicitudinem habentes,
Sed illa beneficia, quae non debentur certae
ut eum inquiramus
non oportet nos quaepersonae, sed communiter omnibus proximis
rcre quibus impendamus, sed sufficit quod impendamus eis, qui nobis
occurrunt ». S. Th. 2. 2. q. 33. a. 2. ad 4.
388. Quaenam sint peccata caritati opposita ? — Ex A. D.
sunt. l.° Odium Dei et proximi, quod opponitur ipsi dilectioni caritatis ; odium Dei quovis letali peccato virtualiter inest, q. 34.
viter autem caritas erga proximum laeditur quavis gravi displicentia
sine iusta ratione proximo causata, quae gravem eius offensionem

316

II. - DE ORDINE CARITATIS

constituit. — 2.° Acedia, quae opponitur gaudio caritatis de bono
divino, q. 35. Cf. n. 343. seq — 3.° Invidia, quae opponitur gaudio
de bono proximi, q. 36. Cf. n. 327. seq. — 3.° Discordia, quae est
in corde, et opponitur caritatis paci, q. 37. Cf. n. 322. — 4.° Con­
tentio, quae est in ore, et paci etiam opponitur, q. 38. Cf. n. 322.
— 5.° Schisma, rixa, bellum, seditio, quae pertinent ad opus, et
paci pariter opponuntur, q. 39.-42. Cf. n. 342. 380. 751. — 6° Scan­
dalum, quod caritatis beneficientiae opponitur, q. 43.
Omissio auxilii sive spiritualis sive temporalis, quando debitum
sit, attenta proximi necessitate et opitulantis facultate, proprie contra
misericordiam est, et consequenter contra caritatem.
Laesio proximi in suis bonis temporalibus proprie iustitiae oppo­
nitur. Verum omnibus peccatis contra iustitiam erga proximum lae­
ditur simul caritas et iustitia, licet peccatis contra caritatem proximi
non semper iustitia laedatur.

II. — DE ORDINE CARITATIS
389. Quinam generatim ordo in caritate proximi iit servandus 1
— Ordine caritatis quisque tenetur post Deum diligere, l.° seipsum
secundum bona spiritualia; quatenus Deum finem suum, i. e. bonum
supremum et unice necessarium, plus sibi, quam alteri velit; deinde
proximum quoad eadem spiritualia bona; 2.° seipsum quoad bona
corporalia intrinseca, uti sunt vita, sanitas, etc. ; deinde proximum
quoad eadem corporalia bona; 3.° seipsum, et deinde proximum
quoad bona externa, uti fama, honos, divitiae. Ratio est, quia amor
sui est regula amoris proximi. Regula autem prior est ac potior,
quam regulatum. Quare amor sui praecedit semper et praefertur
amori proximi, ubi de bonis eiusdem ordinis agatur, et de pari ne­
cessitate.
Eiusdem ordinis ; Super naturalia bona praeferenda sunt bonis na­
turalibus. Itemque bonum commune praeferendum est bono privato;
quia bonum multorum commune divinius est, quam bonum unius
privatum. Bona naturalia intrinseca, vita, sanitas, integritas membro­
rum, praeferenda sunt extrinsecis, famae, honori, divitiis. Fama vero
et honor respectu divitiarum altioris sunt ordinis, quia quid spirituale
et morale sunt.

II.

DE ORDINE CARITATIS

317

Necessitas autem sive temporalis, sive spiritualis, triplex distin­
guitur: l.° Extrema, cum periculum vitae, id est aeternae damna­
tionis aut mortis, alteriusve mali morti fere aequalis, ita proximo
instat, ut hic, moraliter loquendo, sine alterius auxilio illud evadere
non possit. Et quasi extrema est, si se liberare possit, sed nonnisi
maxima difficultate; vel probabile tantum sit periculum praedicti mali,
vitae, integritatis membrorum principalium, libertatis, gravissimi morbi,
infamiae. 2.° Gravis, cum quis magnum patitur periculum salutis ani­
mae, aut vitae corporis, alteriusve gravis mali, quod sine magna dif­
ficultate effugere nequit : talis est necessitas, in qua desunt necessaria
ad statum conservandum. 2.° Communis seu mediocris, in qua quis
sibi providere potest sine magna difficultate. In hac versantur in or­
dine spirituali vulgares peccatores, qui, si vellent conatum aliquem
adhibere, e pravo statu resurgerent; in ordine vero temporali sunt
generatim in ea pauperes mendicantes, quibus vita, pro eorum condi­
tione, non nimis molesta ac misera est. — Tambur. Expl. Dec. 1. 5.
c. 1. § 1. n. 4. seqq. § 2. n. 5. seqq.; Suarez de Carit, d. 9. ,s. 2.
n. 4.; S. Th. 2. 2. q. 26. a. 4.-6., q. 31. a. 3., q. 32. a. 3., q. 44.
a. 7. 8.; L. 25. 27. 31., H. A. 18.
390. Resolves : Peccat contra caritatem erga seipsum graviter
vel leviter pro rei gravitate, qui debitam animae vel corporis curam
negligit. — Licet quidem, per se loquendo, se privare bonis spiri­
tualibus non necessariis ad salutem ob bonum proximi spirituale vel
corporale, ut esset omittere ingredi in religionem, ne desit qui aut
paroeciae, aut seminario, aut missioni operam impendat, vel ad alen­
dos parentes suos aut filios. Immo potest quis maiora bona spiritua­
lia, non necessaria, optare et proximo procurare, quam sibi, secluso
eorum contemptu. — At non licet leviter vel graviter peccare, neque
subire periculum proximum peccandi, ut peccatum alienum impedias,
quando lapsus tuus appareat quodammodo certus ; secus, si periculum
istud fieri possit remotum, ita ut merito confidas non te lapsurum
esse. — L. 26., I. 4. n. 78., 1. 5. n. 63., 1. 6. n. 453., H. A. 14.;
S. Th. 2. 2. q. 26. a. 3. 4.
In extrema necessitate spirituali succurrendum est proximo etiam
cum certo vitae periculo, dummodo haec quatuor constent, l.° ut sit
aeque certa spes illum iuvandi ; 2.° ut proximus nullum alium habeat
a quo sublevetur; 3.° ut proximus certo damnandus sit, nisi a te
adiuvetur, ita ut tibi constet proximum non posse seipsum liberare
a peccato per baptismum, per sacramentum poenitentiae, aut saltem

318

II. - DE ORDINE CARITATIS

per contritionem perfectam ; 4.° ut gravius malum inde non immineat,
v. g., si quopiam ea de causa moriente, plurium aliorum salus periclitetur. — 1. Ioann. 3., 16.; L. 27.; S. Th. 2. 2. q. 26. a. 5.; Re­
ginald. Prax. For. Poenit. 1. 4. c. 25. s. 6. n. 357.
In extrema necessitate temporali succurrendum est proximo ordi­
narie cum magno quidem incommodo, non tamen cum maximo, quale
esset etiam pro divite magna pecuniae largitio. Ratio est, quia ex una
parte vita proximi bonum est excellentius aliquo nostro bono; et ex alia
parte, cum amor sui ordine praecedat, nemo obligatur ad tantum incom­
modum pro aliis subeundum. — L. 31.; S. Th. 2. 2. q. 66. a. 7.
In gravi necessitate utriusgue ordinis, nemo tenetur proximo suc­
currere cum gravi suo incommodo, secluso tamen iustitiae, pietatis,
officii titulo, vel damno communi. Ratio eadem est, quia nempe bo­
num proximi excellentius esse potest aliquo nostro bono; at, cum
amor sui semper praecedat vi ipsius caritatis, caritas non praecipit
bonum proximi procurare, nisi cum minori semper nostro detrimento
quam damnum proximi quod urget. Hinc vulgatum effatum Caritas
non obligat cum gravi incommodo. Secluso, etc.; unde tenentur ex
iustitia pastores, scilicet Episcopi et parochi, cum periculo vitae, mi­
nistrare ovibus sacramenta necessaria, ut baptismum et poenitentiam,
non vero alia. Nec pastor potest tunc officio renuntiare, licet possit
alios substituere cum iusta licentia Ordinarii. Tenetur etiam pastor
cum magno suo damno temporali procurare magnam utilitatem spiri­
tualem subditi. — L. 27., 1. 6. n. 621.; S. Th. 1. c.
In communi necessitate utriusgue ordinis, succurrendum proximo
est cum incommodo quidem aliquo, quia id amor proximi exigit, sed
levi tantum ; non enim potest esse nisi levis obligatio caritatis, quando
proximus sat facile ab illa necessitate sese eripere potest, vel non est
ei nimis molesta. Non tenemur autem omnibus in communi necessi­
tate positis opitulari. Hoc enim impossibile est, et si fieri posset, iam
non leve incommodum foret. — L. 32.; S. Th. 1. c.
391. An sit contra caritatem sibi mortem optare ob vitae infor­
tunia /
R. Negative, si fiat ex desiderio vitae melioris seu aeter­
nae felicitatis, ut per se patet ; vel quando vita tam molesta sit, ut
ipsa morte durior aestimetur. Ad Phil. 1., 21.-23.; Eccli. 30., 17.;
1. Mach. 3., 50.-60. — R. Affirmative, si id ex taedio vitae et animi
deiectione fiat, quod tamen veniale non excedit, si desiderium illud
et inefficax sit, et divinae Providentiae ordini nolit contrarie. Est
enim quaedam pusillanimitas et timiditas, quae omnia metuit, levia

II.

DE ORDINE CARITATIS

319

quoque, et levis per se est. Plerumque etiam excusat defectus adver­
tendae et deliberationis. — Cf. 373. ; Struggl q. 5. n. 12 ; Viva in
prop. 13.-15. Innoc. XI. n. 3.; L. 30. 1. 5. n. 22.; S. Th. 2. 2.
q. 64. a. 5. ad 3.

392. An in iis, quae necessaria sunt vitae, alium sibi praeferre
liceat? — Alii probabiliter negant, quia ordo caritatis postulat, ut
quis ceteris paribus magis seipsum diligat quam proximum. Excipe
tamen, si alterius vitam servare bonum publicum exigeret. Alii pro­
babiliter affirmant, nam in his non amat reapse quis proximum plus
quam seipsum. sed amat bonum heroicae virtutis plus quam vitam;
Tob. 2., 3.-8. ; 12., 12. Excipe vero, si ille qui se exponit necessa­
rius sit reipublicae aut familiae suae. — Hinc licet cedere alii tabu­
lam naufragii ; dedere se hostibus ad patriam incolumem servandam ;
principem obiectu corporis ab occisoris telo defendere. Hoc enim non
est sibi mortem inferre, sed permittere. Ex gravissima autem causa
licet non se subtrahere mortis periculo, immo illi ultro se exponere.
Et sic licet etiam Carthusiano graviter decumbenti mortem obire
quam vesci carne, virtutis amore, et fidei Deo datae, seu voti ser­
vandi. — L. 1. 3. n. 366. H.,A. tr. 8. n. 1.; S. Th. 3. D. 29. a. 5.
ad 3. ; Struggl 20. tr. 7. q. 3. n. 8.
393. Quinam spcciatim ordo inter proximos sit servandus ? —
Ordo in caritate servandus respicit tum ipsum amorem, tum bona,
tum personas. — Quoad amorem, attendendum est, utrum sit amor
mere apprcliativus et simplicis complacentiae et gaudii circa bona pos­
sessa, quem consequitur cultus, honor, reverentia ; an amor efficacis
benevolentiae et misericordiae exteriore opere, quo alteri bona nondum
possessa velimus et procuremus. — Quoad personas, attendenda est
tum comparatio ad Deum, secundum quam aliae aliis sunt excellen­
tiores et meliores, tum comparatio ad nos, secundum quam aliae aliis
nobis sunt coniunctiores ; nobiscum autem nosmetipsi non coniunctio nem,
sed unitatem et identitatem habemus. — Quoad bona, alia aliis sunt
praestantiora, et magis necessaria, ut iam n. 389. declaratum est. —
S. Th. 2. 2. q. 26. a. 7. 9. 11. 12.
Primo simplicis complacentiae amore meliores magis sunt dili­
gendi. — « Inter proximos, meliores et magis propinquos magis dili­
gere debemus ». S. Th. 2. 2. q. 44. a. 8. ad 2. Etenim, cum « prin­
cipium dilectionis sit Deus et ipse diligens; necesse est, quod, secun­
dum propinquitatem maiorem ad alterum istorum principiorum, maior
sit dilectionis affectus ». S. Th. 2. 2. q. 26. a. 6. — Hinc amore ap-

320

II. - DE ORDINE CARITATIS

pretiativo simplicis complacentiae et gaudii, magis diligendi sunt pa­
rentes quam filii vel uxor, magis benefactores quam bénéficiât! : ma­
iorem enim isti cum Deo communi omnium parente et benefactore
similitudinem habent, et magis coniuncti sunt cum Deo, praecipuo
obiecto caritatis.
Altero beneficentiae et misericordiae amore magis diligendi sunt
coniunctiores. — « Dicendum, quod ex hoc ipso quod dicitur: Diliges
proximum tuum, datur consequenter intelligi, quod illi qui sunt magis
proximi sunt magis diligendi ». S. Th. 2. 2. q. 44. a. 8. ad 3.
Si dilectionis intensio consideretur, « illos qui sunt sibi propin­
quiores intensiori affectu diligit homo ad illud bonum, ad quod eos
diligit, quam meliores ad maius bonum ». S. Th. 2. 2. q. 26. a. 7.
Omnis enim motus intensionem velocitatis habet ex dispositione mo­
bilis et virtute moventis. S. Th. ibid.
Si coniunctio cum Deo et coniunctio nobiscum simul considerentur
« aliqui proximi sunt propinqui nobis secundum naturalem originem,
a qua discedere non possunt, quia secundum eam sunt id quod
sunt. Sed bonitas virtutis, [secundum quam aliqui appropinquant
Deo, potest accedere et recedere, augeri et minui, et ideo possum
ex caritate velle, quod iste, qui est mihi coniunctus sit melior alio,
et sic ad maiorem beatitudinis gradus pervenire possit ». S. Th. 2.
2. q. 26. a. 7.
« Est autem et alius modus, quo plus diligimus ex caritate magis
nobis coniunctos, quia pluribus modis eos diligimus. Ad eos enim,
qui non sunt nobis coniuncti non habemus nisi amicitiam caritatis;
ad eos vero, qui sunt nobis coniuncti habemus aliquas alias amici­
tias, secundum modum coniunctionis eorum ad nos. Cum autem bo­
num, super quod fundatur quaelibet alia amicitia honesta, ordinetur
sicut ad finem ad bonum super quod fundatur caritas, consequens est,
ut caritas imperet actui cuiuslibet alterius amicitiae ». S. Th. 2. 2.
q. 26. a. 7. Sunt enim variae hominum amicitiae; amicitia supernaturalis caritatis super communicatione bonorum supernaturalium, aliae
amicitiae super communicatione particularium bonorum fundantur. Hae
amicitiae omnes ad primam possunt subordinari. Hinc idem A. D.
2. 2. q. 103. a. 3. ad 2. ait: « Ratio diligendi proximum Deus est.
Et ideo eadem caritas est, qua diligitur Deus et proximus. Sunt ta­
men aliae amicitiae differentes a caritate, secundum alias rationes,
quibus homines amantur ».
Quare, ceteris paribus, dilectione benevolentiae et desiderii, qua
alteri volumus et optamus bonum nondum possessum, quam benefi­

321

Π. - DE ORDINE CARITATIS

centia, bonum faciendo, consequitur, magis diligendi sunt ii, qui nobis
sunt coniunctiores, quoad ea bona quae sunt debita tali conjunctioni.
Ratio est, quia communicatio bonorum est fundamentum amicitiae et
caritatis. Et sic in iis quae pertinent ad naturam magis diligere de­
bemus consanguineos, in rebus pertinentibus ad civilem communica­
tionem concives nostros; in rebus bellicis commilitones aliis praeferri
debent. In spiritualibus vero auxiliis eorum maior habenda est ratio,
qui nobis secundum spiritum filii, patres, aut fratres censentur. Non
improbabiliter tamen parentes carnales, etiam in spiritualibus rebus,
praeferendi sunt, partim quia eorum nobiscum coniunctio etiam in his
fundata est; partim quia coniunctio carnalis, aliarum coniunctionum
fundamentum ac basis, suapte natura prior ac stabilior est, aliae ipsi
superveniunt et removeri possunt, sicuti monet S. Th. 2. 2. q. 26.
a. 8. Gratia autem caritatis inclinationem naturae non destruit, sed
perficit et ad finem supcrnaturalem dirigit. S. Th. 1. c. a. 7. Et, quod
dictum est de parentibus, eadem ratione dici debet de filiis ac fra­
tribus carnalibus, comparatione filiorum vel fratrum spiritualium. In
bonis denique pertinentibus ad naturam et vitam corporalem conser­
vandam, succurrendum est, ceteris paribus. l.° uxori, quia est una
caro cum viro; 2.° filiis, quibus naturali iure plus parentes obligati
sunt ad providendum, quam vice versa; non enim debent filii paren­
tibus thesaurizare, sed parentes filiis, ait Apost. 2. ad Cor. 12., 14.,
et docet S. Th. a. 9.; 3.° parentibus ; magis autem patri quam matri,
quia ille excellentiorem principii rationem obtinet. S. Th. a. 10.; immo
in casu necessitatis extremae parentibus ante omnes alios, etiam uxo­
rem ac proprios filios, succurrendum esse existimat S. Th. a. 9. 11.
ad 3., q. 31. a. 3. ad 4.; etenim ipsi nobis exsistendi causa et prin­
cipium fuere ; quare aequitas postulat, ut in extrema necessitate, ab
interitu eos liberando, tantumdem rependamus; 4.° fratribus, sorori­
bus; 5.° aliis consanguineis ; 6.° benefactoribus, amicis.
Celeris paribus, nam insigni benefactori aut amico e. g., potius
subveniendum est ex caritatis lege, quam consanguineo non valde pro­
pinquo vel de nobis non bene merito. Similiter fratribus spiritualibus
magis, etiam in temporalibus bonis, subveniendum videtur, quam co­
gnatis non valde propinquis; quandoquidem coniunctio spiritualis prae­
stat carnali.
Nullus quidem ordo est ex parte boni, quod proximo per supernaturalem caritatem optamus, si generatim huiusmodi bonum secun­
dum se consideretur. « Quantum ad hoc omnes homines aeque dili­
gimus ex charitate, quia omnibus optamus bonum idem in genere,
Bucceroni. IhsL thcol. moralis I.

21

322

II. - DE ORDINE CARITATIS

scilicet beatitudinem aeternam ». S. Th. 2. 2. q. 26. a. 6. ad 1. —
Si tamen praedictum bonum consideretur secundum diversas beatitudinis participationes, illis qui Deo sunt propinquiores maius bonum ex
charitate velle debemus. « Et hoc ad charitatcm pertinet, ut velit iustitiam Dei servari, secundum quam meliores perfectius beatitudinein
participant ». S. Th. 2. 2. q. 26. a. 7.
Si vero bonum necessarium attendatur, caeteris paribus, illi sunt
magis diligendi, et quidem efficaci amore, qui in maiori versantur ne­
cessitate. Etenim cum efficacis huius caritatis obligatio non sit nisi
ratione necessitatis, patet illam generatim magis obligare, quae maior
sit necessitas. Verum cum maior vel minor obligatio pendeat etiam a
maiore vel minore coniunctione, et sint diversi gradus et indigentiae,
et propinquitatis, non potest pro omnibus casibus universalis regula
determinari, cui sit magis subveniendum. Quare hoc requirit prudentis
indicium. Et sic, generatim, extraneo in gravi spirituali necessitate
succurrendum potius est, quam consanguineo in gravi temporali ne­
cessitate. — S. Th. 2. 2. q. 26., q. 31. a. 3., q. 32. a. 9., q. 44.
a. 7. 8., q. 64. a. 6. ad 2.; L. 27.

394. An sit contra caritatem malum temporale proximo deside­
rare vel de eo gaudere ob bonum finem? — R. Negative, si debitus
ordo caritatis servetur, i. e., si fiat ob maius bonum, vel ob minus
malum. — R. Affirmative, si caritatis ordo pervertatur. Confirm, ex
ppr. I3.a 14.“ 15.“ dd. ab Innoc. XI. — Desiderare ; desiderio inef­
ficaci ; nam malum proximo inferre non licet, adeoque aeque effica­
citer desiderare.
Quare licitum est optare malum temporale proximo, vel de eo
gaudere, l.° ob bonum spirituale, proximi ipsius ; 2.° ob bonum com­
mune vel spirituale vel temporale; 3.° ob bonum etiam plurium,
multo maioris momenti, v. g., familiae, communitatis, etc. — Illicitum
vero est uxori desiderare mortem mariti ex co quod iniuste ab eo
male tractetur, vel filiae suae ad propriam molestiam vitandam, quia
ob deformitatem vel paupertatem nubere nequit. — Hinc, si contra
caritatem est proximo malum exoptare, contra caritatem etiam est
malum proximo imprecari ; et utrumque grave per se est. Enimvero,
si caritas praecipit proximum diligere, vetat consequenter odisse, quod
est velle malum. — L. 30., 1. 5. n. 21. 22.; S. Th. de Carit, q. un.
a. 8. ad 10., 3. D. 30. q. 1. a. 1. ad 4., 2. 2. q. 76. a. 1.; Viva in
prop. cit. n. 20.; Struggl q. 5. n. 9.; E. M. 389.

III. - DE DILECTIONE INIMICORUM

323

III. — DE DILECTIONE INIMICORUM
395. An diam inimici sint diligendi? — Certum est inimicos
aliquo modo diligendos, cum sint proximi ; idque constat etiam ex
Evang. Mattii. 5., 43. seqq. — Hoc praeceptum quatenus negativum
prohibet, ne unquam quis odio prosequatur inimicum suum ; quatenus
vero affirmativum obligat etiam ad positivam benevolentiam et exter­
nam beneficentiam pro ratione necessitatis, in qua versatur. — Quae­
stio igitur tantum est de modo huius positivae dilectionis, ex praecepto
habendae; qui seqq. paragraphes explicatur.
396. Quilibet homo tenetur per se proximo, diam inimico, com­
munia dilectionis signa d beneficia exhibere ex praecepto ; specialia
vero ex consilio tantum, nisi aliunde ratio obligationis accedat. — Per
se, quia quandoque adest rationabilis causa ad tempus ea denegandi,
v. g., ratione debitae correctionis, seu punitionis, boni effectus in fi­
lios vel inferiores, seu quia spes sit, ut inde emendetur, vel ob timorem
prudentem rixarum ex conspectu vel conversatione inimici, vel ob ti­
morem prudentem, quod inimicus signis illis, etsi communibus, sit
abusurus ad novam iniuriam inferendam ; item ob expressionem iusti
doloris ex iniuria concepti, etc. — Proximo etiam inimico: Inimicus
non est diligendus, in quantum est inimicus ; sic potius est odio ha­
bendus; sed in quantum proximus est. Inimicus enim intelligitur, qui
immerito offenderit vel laeserit, et nos odio prosequatur. — Communia
dilectionis signa et beneficia ea sunt, quae ratione generalis caritatis
christiano debentur a quovis christiano in communi, concivi a concive,
cognato a cognato, et sic porro. — Specialia vero sunt, quae non
debentur ratione generalis caritatis, sed alicui personae exhibentur ra­
tione specialioris amicitiae et familiaritatis. Haec autem cum libera
voluntate suscipiatur, hinc ea specialia signa non ex caritatis debito,
sed ex caritatis liberalitate procedunt. — JVisi aliunde ratio obliga­
tionis accedat, qualis esset, l.° timor scandali ex omissione; 2.° spes
salutis inimici ; unde, si per aliquid horum possis, sine tuo incom­
modo, inimicum tibi et Deo reconciliare, id omittere esset grave;
° necessitas temporalis vel spiritualis; 4.° culpae deprecatio et exhi­
3.
bitio specialium signorum amoris. In hoc autem postremo casu, ad
specialem amicitiam et familiaritatem quod attinet, eius redintegratio
necessario semper urgenda non est. Ista enim specialis amicitia ne

324

in.

DE DILECTIONE INIMICORUM

amico quidem debetur, ergo a fortiori non debetur inimico, cum
prorsus voluntaria sit.
Prop. 1.* p. l.° ex communissima thth. sententia; 2.° quia ea
communia signa denegare est odii manifestatio, quae caritati adver­
satur. — Prob. 2/ p. l.° ex communissima pariter thth. sententia;
2.° quia, cum ad inimicum nulla alia unio nobis remaneat, nisi sola
unio communis caritatis, ea sola signa exhibere ipsi tenemur, quae
communia caritatis signa sunt. — Struggl q. 4. n. 29.-31.; S. Th. 2. 2.
q. 25. a. 8. 9., q. 27. a. 7., q. 31. a. 3., 3. D. 30. q. 1. a. 2., de
Carit, q. un. a. 8. 9.; L. 28.
397. Resolves : Non licet inimicum excludere a communibus
orationibus, v. g., oratione dominica, et quae pro communitate insti­
tuitur; nec a communibus eleemosynis, resalutatione, responsione, expo­
sitarum mercium venditione, quia haec sunt communia dilectionis si­
gna. Nemo autem, per se loquendo, tenetur ad inimicum diligendum
positivo et peculiari actu, neque ad eum salutandum, alloquendum,
aegrotum invisendum, moestuin consolandum, hospitio excipiendum,
vel familiariter cum eo agendum, etc., quia haec sunt signa specialia
amoris. Quare, si aliquod horum, attentis circumstantiis locorum et
personarum, commune esset dilectionis signum, ab eo iam abstinere
non liceret, ut facile contingere posset, stante contubernio in eadem
familia, communitate, collegio, ratione consanguinitatis, vitae commu­
nis in religione, educationis et studii communis. — Struggl q. 4.
n. 36.; Sporer tr. 2. in 1. Pr. c. 6.; L. 28.

398. Etsi quivis teneatur inimico, veniam legitime petenti, non
tantum offensam interius remittere, sed etiam externa remissionis si­
gna ostendere: non tenetur tamen statim postquam offensio ipsa illata
sit. Neque vero tenetur remittere satisfactionem sive pro personali iniuria, sive pro reali damno, si laesus fuerit. Immo nec eam tenetur ac­
ceptare, si offerat ; sed etiam iuridice pro compensatione petere potest,
dummodo deponatur odium. — Prob. 1? p. Quoad actum internum :
Matth. o., 44.: Ego autem dico vobis: Diligite inimicos vestros. Et
ib. 6., 13.: 37 non dimiseritis hominibus, nec Pater vester dimittet
vobis peccata vestra. Quoad actum externum: Quia secus censeris ini­
micum contemnere, et in hostilitate velle perseverare. « Si autem
(inimicus seu offensor) non exhibet condignam satisfactionem non le­
nitur oftensus ei loqui, quando scilicet satisfacere aut omnino non
vult, aut semiplene». S. Antonin. Summ. p. 2. tit. S. c. 2. S6. —
Sedulo autem hic notandum est, an offensus, dum quaedam renuit

III. - DE DILECTIONE INIMICORUM

325

offensori officia, grave aliquod huic malum inferat aut exoptet. Nam
si hoc absit, et nulla alia gravia incommoda ex officiis istis offensori
negatis timeri queant, gravis culpae statim quis insimulari non debet,
ita ut propter eam confessarios absolutionem iure deneget. Cf. 396.
397.; Coninck de Virt. theol. d. 29. n. 60. — Ratio vero factae re­
strictionis est, quia res nimis violenta videtur, et supra humanam fra­
gilitatem; laesum cogere statim ad reconciliationem faciendam, nondum
sedata animi perturbatione. Unde expectandum tempus opportunum, et
interea sufficit quod offensus odium deponat. Imo licet aliquando com­
munia dilectionis signa ad tempus omittere, ut initio num. 396. dictum
est. — Offensam. Simplex offensa, est laesio alterius voluntatis, qua
quis alteri contra eius rationalem voluntatem molestiam infert, et quasi
ius quoddam tribuit ad indignationem et aversionem. Cf. 400.
Prob. 2.4 p. Quia caritas non opponitur iustitiae. Caritas enim
non vetat ab inimico condignam satisfactionem exigere sive illatae
iniuriae, sive etiam damni dati. Quin imo id utile etiam esse potest
ad nequitiam hominis compescendam. Sporer 1. c. n. 18. — Prob. 3.a p.
Quia licita est vindicta auctoritate publica. Quare licet poenam pu­
blicam optare inimico, et eam expetere. — Ratio autem limitationis
est, quia « si eius intentio feratur principaliter in malum illius, de
quo vindictam sumit, et ibi quiescat, est omnino illicitum; quia de­
lectari in malo alterius pertinet ad odium, quod caritati repugnat, qua
omnes homines debemus diligere. Nec aliquis excusatur, si malum
intendat illius, qui sibi iniuste intulit malum, sicut non excusatur ali­
quis per hoc quod odit se odientem ; non enim debet homo in alium
peccare propter hoc quod ille peccavit prius in ipsum ; hoc enim est
vinci a malo, quod Apost. prohibet ad Rom. 12., 21. dicens; Non
vinci a malo, sed vinci in bono malum. Si vero intentio vindicantis fe­
ratur principaliter ad aliquod bonum, ad quod pervenitur per poenam
peccantis, puta ad emendationem peccantis, vel saltem ad cohibitio­
nem eius et quietem aliorum, et ad iustitiae conservationem, et ad
Dei honorem, potest esse vindicatio licita, aliis debitis circumstantiis
servatis ». S. Th. 2. 2. q. 108. a. 1. — Haec quidem speculative.
Practice, difficile sane est, ut publica vindicta ex amore iustitiae dis­
jungatur ab inordinato amore privatae vindictae, quae illicita est, ad
Rom. 12., 19. seqq., si poena sit valde gravis, v. g., capitis, mutilationis, neque laeso ex ea commodum proveniat. Itemque, si offensor
satisfaciat, quantum potest, ad id quod non potest eum urgere, vide­
tur contra caritatem. Struggl. q. 4. n. 33. 34.; L. 28.
Huc igitur spectat vindicatio, quae specialis quaedam virtus est,

326

III. - DE DILECTIONE INIMICORUM

pars potentialis iustitiae, per quam vis aut iniuria, et omnino quidquid
obscurum seu ignominiosum est, se defendendo aut ulciscendo propulsa­
tur. Virtus, adeoque poena malefactori reddenda, pro illata iniuria,
proportionata, et servato rationis ordine, qui est, ut in gravioribus
offensis, auctoritate publica poena irrogetur. In levioribus vero offen­
sis ad iudicem recurrere impossibile est. Unde moderata displicentia
vel alio rationali modo, qui sit in nostra potestate, legitimam vindictam
sumere, ut offensoris audacia reprimatur, pax conservetur, vel aliud
procuretur bonum, illicitum non est. — « Vindicationi opponuntur duo
vitia, unum quidem per excessum, scilicet peccatum crudelitatis, vel
saevitiae, quae excedit mensuram in puniendo; aliud autem est vitium,
quod consistit in hoc, sicut cum aliquis est nimis remissus in pu­
niendo ». S. Th. 2. 2. q. 108. a. 2.
399. Etsi odium inimicitiae, sive personae secundum sey et bono­
rum, quae in se habet, volendo scilicet illi malum ut sic, sive quate­
nus illi malum est, ex genere suo sil mortale ; odium tamen abomi­
nationis, sive qualitatis, quo non hominem, sed eius malitiam aversa­
mur licitum est. — Id per se patet, et communiter docent theologi.
Hinc privatus, qui aversus ab alio, fugit illum, si id faciat, ut eum suo
colloquio et solatio privet, atque ita contristet et male illi sit, est
odium inimicitiae et peccatum. Si vero nihil mali optando, tantum
fugiat, quia suae naturae est difformis, vel ipsi solet esse molestus,
est odium abominationis et aversionis et peccatum, si sit irrationale;
quale non erit, si reapse sit persona valde aspera; modo absit con­
temptus, scandalum, et vindictae cupiditas. — Struggl q. 4. n. 26. 28.
37., q. 5. n. 6.; L. 30.; S. Th. 2. 2. q. 24. a. 3.

400. An offensor a laeso veniam petere debeat? — R. Affirmative
per se: nam quo modo caritas destructa est, eodem reparari debet;
nisi tamen aliud medium, vel modus reconciliationis magis conveniens
suppetat, varia officia aut beneficia praestando, aut nisi ad placandum
offensum nihil prodesse veniae petitio videatur. Excipiunt etiam ca­
sum. quo offensor offenso longe superior sit, nisi forte tanta enormi­
tas iniuriae urgeret, ut etiam a subdito petitionem veniae exigeret.
Itemque casus excipitur, quo offensus prudenter censeatur id condo­
nare Sed alia revera non desunt media offensum placandi. — LaCroix i. 2 n. 189.; Struggl q. 4. n. 35.
I <'Hiant. Simplex offensa compensatur per reconciliationem ; iniur t per satisfactionem. Quare, qui alium simpliciter offendit, displi­
centiam ei causando, simpliciter tenetur ipse ad amicitiae restaura-

IV. - DE ELEEMOSYNA

327

tionein procurandam. Qui vero non tantum alterius laesit voluntatem,
sed etiam eius ius, tenetur subire aliquam poenam, humiliationem,
molestiam, ad iniuriam illatam reparandam; et ideo veniam petere
tenetur.

IV. — DE ELEEMOSYNA
401. Quid sil eleemosyna? — Eleemosyna generatim actus ca­
ritatis et misericordiae est, quo proximi necessitati subvenitur. — Alia
est spiritualis, alia corporalis, prout ea necessitas spiritualis vel cor­
poralis est. — Agimus hic, solum de corporali. Praecipue quaestio
est de eius praecepto, quod seqq. paragraphes explicatur. S. Th. 2. 2.
q. 32.
Eleemosyna stricte sumpta, de qua proprie hic agitur, largitio est
eorum quae necessaria sunt ad vitae sustentationem. Latius autem
accepta quodlibet complectitur auxilium ad proximum liberandum a
corporali malo. Septem corporalis misericordiae opera recensentur:
esurientibus cibum, sitientibus potum dare, nudos vestire, hospitare
peregrinos, visitare infirmos, carcere detentos visitare, mortuos se­
pelire.

402. Verum datur eleemosynae praeceptum. — Prob. l.° Eccl.
4., 1.: Eleemosynam pauperis ne defraudes; Matth. 25., 42.: Disce­
dite a me, maledicti in ignem aeternum.., esurivi enim, et non de­
distis mihi manducare ; sitivi, et non dedistis mihi polum. 2.° Quia ca­
ritas praecipit proximum diligere, adeoque opem illi in necessitate
ferre. Struggl q. 4. n. 40. ; S. Th. 2. 2. q. 32. a. 5. ; E. M. 397.
403. Demo tenetur dare eleemosynam ex bonis sibi ad vitam ne­
cessariis, nisi necessitas esset personae talis, ex qua penderet salus reipublicae. — Dona ad vitam necessaria illa dicuntur, sine quibus non
potest aliquis, iique quorum curam habet, esse vel vivere. Quare bona
etiam ad vitam necessaria sunt illa, quae necessaria sunt ad alendos
et educandos liberos, ad ancillam sustentandam, quae infantes custo­
diat, aut infirmis advigilet. — Prob. l.° ex communi thth. sententia.
« Illud sine quo, ait S. Th., non potest esse vel vivere aliquis, vel
ipse, vel illi quorum curam habet, non debet in eleemosynam ex­
pendi », 4. D. 15. q. 2. a. 4. q. 1. — 2.° Quia id caritatis rectus

|j

328

IV. - DE ELEEMOSYNA

ordo expostulat. Struggl q. 4. n. 41. 42.; Suarez d. 7. s. 4. n. 6.;
Valentia t. 3. d. 3. q. 9. p. 4.; S. Th. 2. 2. q. 32. a. 6.
404. Eleemosyna tanluni Jacienda est ex bonis propriis, et quorum
quis liberam adminislralionem habet. — Caritas enim illaesam ser­
vare debet iustitiam. Potest tamen fieri ex alienis, quando proximus
est in extrema vel quasi extrema necessitate, et aliunde ei succurri
non potest. Tunc omnia sunt communia. S. Th. 2. 2. q. 32. a. 7. ;
L. 33.
405. Nota: « Cum plures sciunt extremam necessitatem proximi,
omnes tenentur succurrere per aequas partes: si nolint alii, omnes te­
nebuntur in solidum, omnesque scientes et omittentes peccabunt mor­
taliter. Si unus velit totum praestare per se, alii liberabuntur. Quod
si vero aliis de contribuendo admonitis et recusantibus, unus totum
praestiterit, poterit partes ratas ab aliis iure exigere, vel compensare».
Sporer in 4. Pr. c. 6. n. 50.
406. Resolves: Non licet dare eleemosynam ex bonis obnoxiis
restitutioni, v. g., furto ablatis: licet tamen ex acquisitis per opus il­
licitum, sed non cum iniustitia, v. g., ex lucro meretricio. — Pueris,
filiisfamilias, servis, ancillis, non licet dare eleemosynam nisi tenuem,
in qua nempe parentum et dominorum voluntas praesumitur. Ob eamdem hanc rationem uxor eleemosynas ordinarias et communes facere
potest iuxta morem conditionis suae; non autem extraordinarias, sine
mariti consensu, nisi ex bonis omnino propriis, quorum scilicet do­
minium simul administrationemque habet, et fructus percipit. — Tu­
tores et curatores, qui habent curam bonorum alienorum, possunt fa­
cere modicas eleemosynas ex bonis quae administrant, quales nimirum
ipsi facere deberent, quorum sunt; vices enim eorum gerunt: mode­
rate tamen, cum rationem reddere debeant de expensis. — L. 33.,
1. 3. n. 540.; S. Th. 2. 2. q, 3'2. a. 7. 8.; Struggl q. 4. n. 49.
407. In extrema necessitate proximo succurrendum est etiam ex
bonis aliquo modo ad statum necessariis. — Bona ad statum necessaria
illa sunt, quibus indigemus ad honeste vivendum vel decenter secun­
dum statum nostrum. Haec autem sunt, quae requiruntur, secundum
propriam conditionem, ad famulos sustentandos, ad hospites recipien­
dos, ad honestas donationes, ad convivia de more instauranda, ad
moderatam pompam, servatis limitibus honestae liberalitatis, spectatis
etiam communibus eventibus, necessitate futura, et attenta etiam in­
ferioris status melioratione et honesto ad superiorem ascensu. Quae

:

IV.

DE ELEEMOSYNA

329

necessaria statui sunt non consistunt in indivisibili, sed magnam ha­
bent amplitudinem, et maiorem pro maiore statu. Aliquo modo, quia
si deberes excidere, e luo statu non teneris. — Prob. l.° ex communi
thth. sententia ; 2.° quia id exigit ordo caritatis. Vita enim proximi
praevalere debet bono nostro longe inferiori. — Verum extrema pro­
ximi necessitas regulariter absque notabili donantis incommodo depel­
litur. — La-Croix 201.; Struggl q. 4. n. 42. 47.; S. Th. 4. D. 15.
q. 2. a. 1. q. 4., a. 4. q. 1., 2. 2. q. 32. a. 5. 6.; L. 31.
408. In gravi necessitate proximo succurrendum est ex superfluis
vitae et statui; immo etiam, probabiliter, ex necessariis ad statum,
cum admodum modico tamen detrimento sui status. — Prob. l.a p.
Nam caritatis ordo postulat, ut bonum proximi velimus et procure­
mus quando ex una parte proximus est in gravi necessitate consti­
tutus, ex altera vero, vel nullum nobis, vel non nisi parvum incom­
modum nobis resultat. « Quod supcrest date eleemosynam ». Luc. 11.,
41. Prob. 2.a p. eadem ratione, sed minus valide; nam simpliciter
modicum revera in casu non habetur incommodum, sed sat grave;
cum non agatur de extrema necessitate, sed de gravi, quae, attentis
personarum conditionibus, saepe depelli non potest absque notabili
donantis incommodo. Unde S. Th. ait non cadere sub praecepto, sed
sub consilio. 2. 2. q. 32. a. 6. Sed, si gravis illa necessitas proximi
gravior sit, et fere extrema, tunc obligatio adest eleemosynae faciendae
fere ac est in extrema necessitate, a qua illa parum abest. — L. 31.;
S. Th. 4. 2. 2. q. 32. a. 6., 4. D. 15. q. 2. a. 1. q. 4. a. 4. q. 1. 4.
ad 4. ; Struggl q. 4. n. 45.

409. Resolves : Tum in extrema, tum in gravi necessitate,
tantum dandum est, quantum sufficit hic et nunc ad levandam hanc
necessitatem, nisi sint alii, qui ipsi subvenire velint. Si proximus ergo
tantum egeat usu rei, satis est illam commodare, v. g., si ab hostibus
spoliato vestem commodes, vel vulnerato equum, donec domum re­
vertatur. Nemo tamen tenetur magnam pecuniae summam erogare ad
pauperem a periculo mortis liberandum, vel ad remedia extraordinaria
et magni pretii ei procuranda. Nemo enim, attenta conditione status
sui, tenetur etiam pro vita sua tantundem expendere in extraordina­
riam medicinam sibi comparandam. — S. Th. 2. 2. q. 32. a. 5. ;
L. 31.; La-Croix 215.; Struggl q. 4. n. 48.; Lugo de lust, et lur.
d. 16. n. 167. 168.
410. In communi necessitate tenetur aliquando dare eleemosynam,
qui habet bona vitae et statui superflua. — Prob. l.° ex communi

330

IV. - DE ELEEMOSYNA

thth. sententia. Prob. 2.° tum quia quisque tenetur diligere proximum
sicut seipsum ; tum quia alioquin pauperes isti in necessitatem inci­
derent gravem. Prob. 3.° Nam Dominus « omnia superflua pauperi­
bus iubet exhiberi, secundum illud Lucae 11. 41. Quod superest date
eleemosynam ». S. Th. 2. 2. q. 87. a. 1. ad 4.; Leo XIII. Litt. enc.
15. Maii 1891. de condit, opihc. — Quod quidem praeceptum posi­
tivum et generale est ; adeoque tunc utique urget, quando « recta
ratio requirit ». S. Th. 2. 2. q. 32. a. 5., id est, ut proximi neces­
sitati subveniamus. S. Th. ibid. Quare obligatio non est omne super­
fluum dandi pauperibus, qui in communi necessitate versantur. —
Struggl q. 4. n. 40. 41. 43.; L. 32.; S. Th. 2. 2. q. 66. a. 2. 7.,
Quodl. 8. a. 12.; E. M. 405.
411. Nota: «Non tamen adest (pro laicis) obligatio prestandi
totum superfluum ; sed sufficit, si detur quinquagesima pars annuorum
proventuum, qui supersunt... et si reditus sunt pinguiores minus quin­
quagesima parte ». Hoc autem praeceptum non obligat omnes in so­
lidum, sed communiter omnes divites. Ac si singuli aliquid aliquando
largiantur, satis communibus omnium necessitatibus subvenitur. L. 32.,
H. A. tr. 4. n. 19.; S. Th. 2. 2. q. 32. a. 6. 10,

412. An praeceptum eleemosynae obliget sub gravi? — R. Affir­
mative, in extrema vel quasi extrema necessitate. Ita omnes. Tunc
enim certe urget grave caritatis praeceptum. — In gravi vero ne­
cessitate, alii probabiliter et communiter affirmant, quia cum in Scri­
ptura frequenter damnentur homines ob neglecta opera misericordiae,
haec non sunt restringenda ad extremam et raram necessitatem. Alii
vero negant, neque haec sententia extrinsece saltem improbabilis plu­
ribus videtur. Sane S. Th. 2. 2. q. 32. a. 5. 6. in quibus agit ex
professo de praecepto eleemosynae exigit ex parte dantis superfluum
secundum propriam conditionem et statum ex parte accipientis extre­
mam necessitatem. « Cum non possit ab aliquo uno omnibus necessi­
tatem habentibus subveniri, non omnis necessitas, obligat ad praece­
ptum, sed illa sola sine qua is qui necessitatem patitur, sustentari non
potest... b>u ergo d.ire eleemosynam de superfluo est in praecepto et
dare eleemosynam ei qui est in extrema necessitate ». Haec in a. 5. c.
Et ib. ad 3. S. D. idem repetit : « Dicendum quod est aliquod tem­
pus, m quo mortaliter peccat, si eleemosynam dare omittat ex parte
quidem recipientis, cum apparet evidens et urgens necessitas... ex
parte \ero dantis, cum habet superflua, secundum statum praesentem ».
In communi vero necessitate, alii etiam probabiliter et commit­

IV.

DE ELEEMOSYNA

331

niter affirmant; uti colligitur ex sententia, quam Christus est prola­
turus in extrema die per illa verba: Esurivi, sitivi, etc. Neque enim
Christus pro ratione damnandi iniquos duritiem in pauperes allegaret,
nisi hoc vitium esset commune et frequens apud homines, quale non
esset, si nulla foret obligatio ex superfluis eleemosynas in pauperes
obvios erogandi. Confirm, ex 1. ad Tim. 6., 17. 18.: Divitibus huius
saeculi praecipe... facile tribuere, communicare..., ubi verba illa, prae­
cipe et facile praeceptum indicare videntur etiam extra gravem ne­
cessitatem. Et Luc. 11., 41.: Quod superest date eleemosynam. Alii
vero tenent vel nullam esse obligationem, vel obligationem saltem
non esse gravem; sed tantum levem; neque haec sententia omni pro­
babilitate caret. Enimvero eleemosynae obligatio non ex sola bono­
rum superfluitate exoritur, ex parte dantis; sed ex necessitate simul
ex parte accipientis, quae in pauperibus communiter occurrentibus mi­
nima est: satis ipsis tolerabilis est eorum conditio. — Struggl q. 4.
n. 43. 45.-47.; Suarez d. 7. s. 3. n. 7. 10.; L. 31. 32.; S. Th.
Quodl. 8. a. 12., 2. 2. q. 32. a. 5„ q. 71. a. 1.; E. M. 407.
Eleemosynae generale praeceptum ex superfluo vitae et statui, se­
cundum quod cuique visum fuerit opportunum, ipso naturali rerum
ordine confirmari potest. Etenim « ea, quae sunt iuris humani, non
possunt derogare iuri naturali vel iuri divino. Secundum autem na­
turalem ordinem, ex divina Providentia institutum, res inferiores sunt
ordinatae ad hoc, quod ex his subveniatur hominum necessitati. Et
ideo per rerum divisionem et appropriationem ex iure humano pro­
cedentem non impeditur, quin hominis necessitati sit subveniendum ex
huiusmodi rebus. Et ideo res quas aliqui superabundanter habent ex
naturali iure debentur pauperum sustentationi... Sed, quia multi sunt
necessitatem patientes, et non potest ex eadem re omnibus subveniri,
committitur arbitrio uniuscuiusque dispensatio propriarum rerum, ut
ex cis subveniat necessitatem patientibus ». S. Th. 2. 2. q. 66. a. 7.
c., Quodl. 8. a. 12.; L. 32.
Ex superfluo. Obligatio eleemosynam dandi non habetur ex su­
perfluo, si desit necessitas, neque evidenter ex necessitate, si desit su­
perfluum ; sed ex superfluo dantis si mid et ex necessitate accipientis.
Etenim ex parte dantis « prius oportet quod unusquisque sibi pro­
videat, et his quorum cura ei incumbit, et postea de residuo aliorum
necessitatibus subveniat... Ex parte autem recipientis requiritur quod
necessitatem habeat, alioquin non esset ratio quare eleemosyna ei
daretur ». S. Th. 2. 2. q. 32. a. 5. Unde evidenter patet obligatio-

332

V. - DE CORREPTIONE FRATERNA

nem dandi toium superfluum praecise ratione ipsius superflui non
adesse. 1. Ioann. 3., 17.
Ær superfluo. Divites illi, qui bona sua non retinent otiosa, sed
ea impendunt in pia vel profana opera perficienda, sive ad privatam
sive ad publicam utilitatem, quae consequenter et necessariam susten­
tationem et lucrum etiam suppeditant inultis operariis, iam ex illis,
quae superabundanter habent aliorum necessitati subveniunt, et multo
melius, ut patet, ac si illa distribuerent semel inter pauperes.
413. Resolves: Si quis dives et abundans, sine ulla rationabili
causa, omnes a se pauperes repelleret, is revera versatur in malo statu.
Nulli tamen, quantumvis diviti, omnes pauperes sine eleemosyna re­
pellenti, facile deneganda est absolutio ; tum ob dissensum auctorum
de hac obligatione, tum ob difficultatem diiudicandi de superfluitate
bonorum et de pauperum necessitate, tum ob praesumptionem quod
alii velint succurrere, tum etiam quia in praesenti tributorum solutione concurrit quis etiam ad pauperes sublevandos, quibus publica
hospitia destinantur, aliaque pro eis publicae beneficentiae opera exer­
centur. Laym. n. 5.; Struggl q. 4. n. 44. 50. 51.; Diana t. 4. tr. 7.
r. S. 42.; L. 32.; S. Th. 2. 2. q. 71. a. 1. — Quod de eleemosyna
dictum est, dicendum pariter est de omnibus aliis misericordiae ope­
ribus. Hinc tenentur, generatim et per se loquendo, medici, advo­
cati, etc., operam pauperibus gratis impendere, quia sunt in vera ne­
cessitate, nec ab aliis adiuvari possunt. — Si aliquod malum pro­
ximo immineat, quod sine gravi incommodo averti possit, avertendum
est, c. g., causam damni, puta, ignem ab aedibus removendo, aucto­
rem damni inferendi denunciando, eum cui damnum imminet oppor­
tune praemonendo.

V -

DE CORREPTIONE FRATERNA

414. Quid sit fraterna correptio? — Correptio fraterna est ad­
monitio, qua quis ex caritate proximum conatur revocare a peccato,
prout hoc est malum spirituale ipsius peccantis. Huius fraternae cor­
rectionis finis ergo est emendatio delinquentis. Unde correctio fraterna
actus caritatis et misericordiae est. Differt a correctione iudiciali, quia
haec fit auctoritate publica, et praecipue ad bonum aliorum, praesertim

DE CORREPTIONE FRATERNA

333

commune, et simul ipsius delinquentis, et actus est iustitiae; a cor­
rectione paterna vero, quia haec fit auctoritate superioris, praecipue
ad bonum privatum ipsius delinquentis, et simul aliorum ac commune,
et actus caritatis et iustitiae esse potest. Istae competunt tantum par­
ticularibus personis in suos subditos; nempe Praelatis, qui non solum
habent admonere ; sed etiam corrigere puniendo : illa competit om­
nibus, cum non oriatur nisi ex motivo caritatis, quae omnes obligat.
Eccli. 17., 12. Hinc, si in Praelato ipso aliquid corrigibile invenia­
tur, ab inferiore etiam, ad id apto, esset caritative ct reverenter re­
darguendus. 1. ad Tim. 5., 1.2. Denuntiatione facta praelato ut patri,
ac ut personae proficienti ad bonum proximi ciusque emendationem,
non potest ipse deinde ut index procedere. S. Th. Quodl. 11. a. 13.
— Struggl q. 4. n. 52. 60.; S. Th. 2. 2. q. 32. a. 2., q. 33. a 1.-4., 4.
D. 19. q. 2. a. 1. ; L. 34. ; E. M. 409.

415. An detur verum praeceptum fraternae correptionis? — R. Af­
firmative. Prob. l.° ex iure naturali, quo membra unius corporis vi
caritatis mutuo se iuvare tenentur. 2.° Ex iure positivo, Matth. 18., 15.:
37 peccaverit in te frater tuus, vade et corripe eum inter te, ei ipsum
solum; Eccl. 19., 14.: Corripe proximum... ne forte iteret. Quare fa­
cienda est secreto, ne forte amissa fama, qua a peccato retrahebatur,
peior quis evadat. — Struggl q. 4. n. 53.; S. Th. 2. 2. q. 33. a. 2.
416. Quacnam sint huius praecepti materia? — Omne mortale
peccatum proximi per se est sufficiens materia, ut hoc praeceptum
obliget sub mortali. Prob. l.° ex communi thth. sententia. 2.° Quia
cum peccatum mortale vitam spiritualem proximi tollat, sufficientem
necessitatem correctionis inducit. Hinc, qui facile potest per correctio­
nem impedire peccatum mortale proximi, et ob vanum timorem ali­
cuius mali temporalis negligit, peccat mortaliter.
Omne mortale ; quia etsi veniale sit materia correctionis, non
tamen graviter obligans; nec nisi facillime possis. Excipe tamen, si
sermo sit de ordinibus religiosis. Si enim per venialia peccata aut
penitus dissolvi, aut notabiliter imminui regularis disciplina videatur,
gravis esse poterit obligatio tum in Praelatis, tum etiam in privatis,
cum utrique ad gravissimum hoc malum religionis avertendum ex
caritate teneantur. Excipe etiam, si quis per peccatum veniale consti­
tuatur in periculo proximo peccandi mortaliter, etc. Per se, quia si
quis ob timorem, verecundiam, pusillanimitatem, putat se non ita
stricte obligatum vel minus esse idoneum ad corripiendum, videtur

334

v.

DE CORREPTIONE FRATERNA

tantum peccare venialiter. — S. Th. 2. 2. q. 32. a. 2., q. 33. a. 2.;
L. 34. 35., 1. 4. n. 13; Diana t. 1. tr. 4. r. 8.; Struggl q. 4. n. 55,56.
Omne mortale; quare abest correptionis obligatio, si quis ex in­
vincibili peccet ignorantia. Obligatio tamen monitionis per accidens
adesse potest, ratione caritatis, ob damnum avertendum ipsius igno­
rantis, vel tertii, vel commune. Cf. 423.
4
417. Quandonam obliget praedictum praeceptum ?— Praeceptum
hoc obligat, concurrentibus his circumstantiis: l.° Si certo tibi con­
stet de peccato proximi ; indagare autem tenetur solus superior.
Prov. 24., 15. — 2.° Si non constet se emendasse, nec constet se emen­
daturum, sed relapsurum ; quia eleemosyna egenti tantum facienda
est. — 3.° Si alius aeque idoneus non adsit, qui correpturus putetur.
4.° Si sit spes fructus, quia, desperato fine, cessant media; nisi ex
omissa monitione damnum publicum sequatur, ut puta, si alii putent
licitum esse quod non corrigitur, vel si aliorum scandalum sequatur.
Publicum ; nam si damnum sit privatum tertii, quamvis non sit stricta
monitionis obligatio, ea tamen fieri potest, si damnum ille ex caritate
pati non teneatur: nam, si potest ipse rem suam sibi vindicare, po­
test alter de ea restituenda monere possessorem ; par enim est cari­
tatis obligatio erga dominum et erga possessorem. Et aliqua regula­
riter spes semper practice est, ut iste velit rem alienam restituere,
conscientiae motus obligatione. — 5.° Si sit bona occasio, locus, et
tempus opportunum, possisque sine tuo gravi damno facere, nisi ta­
men ratione officii corrigere quis teneatur. — Quod si horum aliquid
desit praeceptum non obligat. — S. Th. 2. 2. q. 33. a. 2. 4.-6.;
L. 36. 42.; Struggl q. 4. n. 54. 57.; E. M. 412.

418. Resolves: Privati inter se raro ad correptionem tenentur,
saltem sub gravi, nisi sint familiariter inter se coniuncti ; quia raro
omnes requisitae conditiones reperiuntur; rarius adhuc erga superiores
propter ineptitudinem. — Plerumque suadet prudentia, ut omittatur
correctio erga eos quorum indoles est penitus ignota, ne iniquo animo
correptionem accipientes fiant deteriores. — Scrupulosi ordinarie ex­
cusantur a fraterna correctione facienda ; quia aut nimium defatigan­
tur, aut inepti sunt ; scrupulis enim et anxietatibus perturbati neces­
saria discretione ad corrigendum carent, et ad causas excusantes at­
tendere non valent.

41° sin praedictum praeceptum omnes aeque obliget? — Etsi
correptionis praeceptum obliget omnes etiam subditos, magis tamen

V. - DE CORREPTIONE FRATERNA

335

Praelatos. Ratio prioris asserti est, quia omnes sunt eiusdem corporis
membra et tenentur sibi externa officia caritatis praestare. Ratio poste­
rioris est, quia subditi tantum ex caritate, Praelati vero etiam ex officio
et iustitia tenentur. — S. Th. 2. 2. q. 33. a. 3. 4. 5. ; L. 40.

420. Resolves : Praelati, Episcopi, pastores, magistratus, tenentur,
etiam cum magno suo incommodo, impedire peccata tum publica, tum
occulta subditorum suorum, quia ex iustitia ad procurandûm tuendumque bonum commune obligantur. — « Correctio delinquentis... pertinens
ad Praelatos, quae ordinatur ad bonum commune, et habet vim coactivam... non est dimittenda propter turbationem eius, qui corripitur: tum
quia, si propria sponte emendari non velit, cogendus est per poenas, ut
peccare desistat ; tum etiam, quia, si incorrigibilis sit, per hoc provi­
detur bono communi ; dum servatur ordo iustitiae, et unius exemplo alii
deterrentur ». S. Th. 2. 2. q. 33. a. 6. — Tenentur ex officio su­
periores invigilare in subditos, et inquirere eorum peccata, non admo­
dum tamen de certa quapiam persona, nisi ad hoc illos peculiaris
aliqua ratio permoveat. — Struggl q. 4. n. 55. 57. 58.; Diana t. 7.
tr. 4. r. 24. 30.; L. 40. 42.; E. M. 415.

421. Quinam ordo in correptione servandus? — Ordo in cor­
reptione servandus est, quem Christus praescripsit, Matth. 18., 15.-17.,
scilicet ut corripias secreto, deinde, si nihil secreta admonitio pro­
fuerit, coram testibus, tum, si neque secunda admonitio profuerit, ad
Praelatum Ecclesiae sive superiores deferas : nec antea id licet, etiamsi
superior iusserit, quia contra caritatem esset. — Excipe tamen : l.° Nisi
praestet superiori, viro probo et prudenti, quam aliis testibus, rem
innotescere. 2.° Nisi peccatum sit publicum ; tunc enim potest publice
corripi. 3.° Nisi vergat in grave damnum communitatis, si superiori
non statim innotescat, v. g., si quis proditionem moliatur, haeresim
occulte spargat: tunc enim immediate superiori indicandum, quia com­
mune bonum praeferendum est privato. 4.° Nisi vergat in grave damnum
tertii ; ille enim correptionis ordo maiori cedit eiusdem caritatis obli­
gationi. — 5.° Quando corripiendus est contentus, ut superiori statim
significetur, ut est apud quosdam religiosos, qui quoad hoc iuri suo
renuntiarunt. — L. 41., 1. 4. n. 242.-247.; S. Th. Quodl. 11. a. 12.
13., 2. 2. q. 33. a. 7. S. ; Suarez d. 8. s. 6.; Struggl q. 4. n. 59.
422. Nota : Si certo constet, fratrem perfecte emendasse pecca­
tum occultum, nec ex eo esse ullum periculum relapsus, vel damni,
ipsi aut alteri, non licet denuntiare patri vel Praelato. Ratio, quia

336

V. - DE CORREPTIONE FRATERNA

cessat inotivum caritatis, atque adeo ratio denuntiandi, ideoque est
peccatum, et quidem mortale ex genere suo. Finis enim correctionis
fraternae emendatio est ipsius delinquentis. S. Th. 2. 2. q. 33. a. 2.
3. 6. — Si superior immediatus ipse solus possit delinquentem emen­
dare, ita ut nullum periculum damni vel relapsus, ipsi vel alteri, vel
communitati immineat, videtur peccare manifestando superiori mediato
delictum. Peccat item quando delictum occultum subditi, quod secreto
potest paterne emendare, publice manifestans corrigit. — In commu­
nitatibus sub regula viventibus, in collegiis, seminariis etc. plerumque
expedit, ut correctio fiat via denuntiationis ad superiorem aut per se,
aut per alium; nec possunt absolvi sodales aut convictores in eiusmodi
denuntiationem non consentientes, ubi de gravi damno communitatis
agatur. Item de iure naturali denuntiandi sunt superioribus ecclesia­
sticis sacerdotes publice corruptores, qui magnum fidelibus spirituale
damnum inferunt, vel illaturi videntur. S. Th. 2. 2. q. 33. a. 7.
Correctio adhibenda est, non semper statim, sed dum maior fructus
speratur: hinc interdum permitti potest reiteratio peccati, ut ferventius
quis resipiscat. Neque sufficit semel esse factam correctionem, sed debet
iterum iterumque fieri quando speratur fructus. — « Detinere homi­
nem ad horam ab aliquo opere illicito statim perpetrando, cuilibet
licet; sicut cum aliquis detinet aliquem, ne se praecipitet, vel ne alium
feriat. Sed simpliciter aliquem includere vel ligare, ad eum solum
pertinet, qui habet disponere universaliter de actibus et vita alterius ;
quia per hoc impeditur non solum a malis faciendis, sed etiam a bonis
agendis». S. Th. 2. 2. q. 65. a. 3. ad 3. — Moi. d. 755. n. 4.;
Lugo de lust, et lur. d. 21. n. 34.; Struggl q. 4. n. 59.
423. Quid de monitione facienda ? — Praecepto de correptione
fraterna ad delictorum emendationem praeceptum addendum est de
commonitione, qua proximus de veritate docetur. — Communiter as­
seritur, monendum per se esse peccantem, ex invincibili ignorantia, si
agatur de iuris naturalis vel divini transgressione. L. 36. Haec tamen
obligatio quoad privatas personas, c.v caritate non provenit, cum
nullum sit in casu spirituale damnum. Ea asseritur ex reverentia
debita praedicto iuri, et quia illa transgressio in se mala est. Ac
probabilius, ex S. Alph. 1. c., idem asserendum est de transgressione
iuris humani, quia, posita lege, illa transgressio adhuc est mala. LaCroix 1. 2. n. 214. — /j.v caritate non provenit, nisi nempe agatur de
damno impediendo ipsius ignorantis vel aliorum. Ex religione autem
provenire potest obligatio, si irreverentia in Deum sit impedienda.

VI.

337

DE SCANDALO

Quod autem de monitione ignorantis dictum est valet etiam de con­
siliando dubitante. — Ex caritate; sed, ex officii obligatione, specialis
est obligatio monitionis pro ignorantis monitione pro eius superiore
et confessario. Cf. v. 2. n. 814.
Praeter peccantis correctionem, ignorantis monitionem, dubitantem
consiliandum, alia quatuor adsunt spiritualis misericordiae opera: of­
fensarum condonatio, de qua iam dictum est, oratio pro vivis et de­
functis, de qua dicendum erit in primo Decalogi Praecepto, afflictos
consolari, molestas personas patienter ferre, pro quibus non semper
adest gravis necessitas, neque semper urget gravis obligatio pro pri­
vatis, qui non sine difficultate ea opera possunt exercere.

VI. — DE SCANDALO
424. Quid sit scandalum ? — Scandalum definitur: dictum vel
factum minus rectum, praebens alicui occasionem ruinae spiritualis. —
Didum vel factum, quo nomine etiam omissio intelligitur. Minus
rectum, h. e., quod vel in se malum sit, ut si loquaris turpia coram
adolescente, vel mali speciem habeat, ut si, iusta de causa, coram
aliis eam ignorantibus, comedas carnes die vetito. Minus rectum, quae
enim recta sunt et apparent, expediunt et aedificant. Praebens occa­
sionem ; licet, metaphysice loquendo, occasio idem non sit ac causa,
hic tamen occasio ista vera causa moralis est; nam cum proximus
reapse ab illa alliciatur, et inducatur ad peccatum, verum ipsa exercet
influxum moralem. Quare a fortiori malitiam participat scandali in­
ductio seu sollicitatio et provocatio ad peccandum, quae consequenter
malitiam scandali directi continet. Ruinae spiritualis, mortalis nempe
vel venialis tantum peccati. Ruina ergo spiritualis non est rumor, aut
admiratio aliorum, et a fortiori horror de facto commisso; sed alio­
rum graves suspiciones et indicia temeraria, detractiones, calumniae, etc.
Scandalum tamen adhuc habetur, si detur alteri occasio peccandi tan­
tum materialiter, e. g., si alter idem faciat, credens esse licitum, puta
si sacerdos hostiam non consecratam adorandam praebeat. — Suarez
de Carit, d. 10. s. 1., de Cens. d. 6. s. 3.; S. Th. 2. 2. q. 43. a. 1.;
L. 43.

425. Quoluplex sil scandalum? — Scandalum aliud est directum,
aliud indirectum, prout proximi ruina, seu peccatum, vel intenditur,
Bucceroni. Λ/ό7. theoL moralis I.

22

338

vi.

DE SCANDALO

vel, quamvis non intendatur, tamen praevidetur, saltem in confuso.
Ac, si ruina spiritualis proximi intendatur, vel offensa Dei, contra
caritatem proximi et Dei. diabolicum dicitur; secus vero, si peccatum
tantum intendatur, v. g., fornicationis, sed non ut spiritualis ruina
alterius, vel ut offensa Dei. — Scandalum item aliud est activum,
aliud passivum. Activum est scandalum datum, et illud est, cui con­
venit data definitio. Passivum est scandalum acceptum, et est ipsa
ruina spiritualis proximi, quod improprie vocatur scandalum, cum
melius dici debeat effectus scandali. Scandalum autem potest esse
activum, seu datum, quin sit passivum seu acceptum, quia poni potest
actio apta per se ad scandalum, quin subsequatur effectus. Et vice
versa potest esse acceptum, quin sit datum : tunc autem scandalum
non proprie tribuendum est actioni proximi, sed potius ignorantiae,
imaginationi, aut etiam malitiae illius, qui scandalum patitur, vel sine
fundamento admittit. Hoc autem dicitur scandalum pusillorum, si ex
infirmitate vel ignorantia proximi promanet; vocatur vero pharisaicum, si ex mera subiecti malitia proveniat. — L. 43. ; S. Th. 2. 2.
q. 43. a. 1. ad 4., a. 3.; Lugo de Poenit. d. 16. n. 127.
426. Resolves : Non semper est scandalum, si pecces coram
aliis, sed tantum quando, attentis circumstantiis, tam personae agentis,
quam carum, coram quibus fit actus, potest probabiliter timeri, ne per
hunc actum trahantur ad peccatum, qui alias peccaturi non essent. Hinc
blasphemia prolata coram viris religiosis et piis non habet rationem
scandali, sed horroris et abominationis. Item non est scandalum pec­
care coram vilibus et infamibus, qui iam aliunde sunt peccaturi; ut
si quis fornicetur coram aliis, ejui iam sunt parati idem facere, nec
eius exemplo moventur. — L. 43. 44. ; S. Th. 2. 2. q. 43. a 5. ; Struggl
q. 5. n. 29.

427. Quale peccatum sit scandalum ? Scandalum est peccatum
grave ex genere suo, specialem habens malitiam specificam, sive sit
directum, sive indirectum. Prob. 1? p. Christus Dominus exclamat:
Vae mundo a scandalis... ! Vae homini illi, per quem scandalum venit!
Matth. 18., 7. Ergo scandalum ex genere suo, nisi nempe excuset
parvitas materiae, peccatum grave est. Prob. 2? p. Scandalum di­
recte opponitur correctioni fraternae, in qua intenditur remotio pec­
catorum proximi nostri. Ergo specialem habet malitiam specificam
contra caritatem proximi. Prob. 3.‘ p. « Si enim caritas obligat ad
proximum corrigendum, et impediendum, cum possumus, ne ruat in
peccatum quanto magis obligat ad eum non impellendum ad pecca-

VI.

DE SCANDALO

339

tum consilio vel exemplo? » L. 45.; S. Th. 2. 2. q. 43. a. 1. 4.;
E. M. 422.
428. Resolves : Non nisi venialiter peccat ratione scandali, qui
alteri praebet occasionem ruinae venialis tantum. Quod verum est,
etsi directe illam intendat, et quidem per actum mortalem. Caritas
enim graviter tunc non laeditur. E contrario graviter peccat, ratione
scandali, qui alteri praebet occasionem ruinae mortalis, licet id faciat
per opus indifferens, vel tantum veniale, v. g., si religiosus verba
proferat iocosa et leviter turpia coram feminis, vel iis, qui occasio­
nem mortalis peccati inde capere possunt. — L. 44. ; S. Th. 2. 2.
q. 43. a. 4. 6.; Ithur. Cas. 35. — Scandalum datum, ut est contra
caritatem, ita ex eadem caritate est reparandum. Si enim caritas nos
obligat ad proximum peccantem corripiendum, ne peccet, multo magis
tenetur proximum a peccato retrahere, qui in peccatum scandalo eum
adduxit. Regulariter reparatur, cessando a scandalo, dando bonum
exemplum, ecclesiam et sacramenta frequentando, delicta et crimina
detestando. Ac siquis falsas sparserit doctrinas, eas revocando at pu­
blice retractando.

429. Qualis sit specialis malitia scandali ? — In scandalo directo
peccatum datur non solum contra caritatem, sed etiam contra virtu­
tem, ad quam violandam proximus inducitur. In scandalo autem in­
directo probabilis est tum sententia affirmans, tum sententia negans
hanc aliam specialem malitiam. Prob. 1.* p. l.° ex communi thth.
sententia. 2.° Quia quaelibet virtus prohibet non solum, ne quis eam
laedat, sed etiam ne velit et faciat eam ab aliis laedi. Prob. 2.“ p. 1°.
quia pro utraque opinione graves sunt theologi. 2.° Quia, ut volun­
tarium indirectum sufficit ad peccandum, ita etiam sufficit ad peccan­
dum contra talem virtutem, respectu cuius voluntarium indirectum
est; unde est quod in moralibus voluntarium directum et indirectum
ad eamdem speciem pertinent. Ergo probabiliter in scandalo indi­
recto peccatum datur non solum contra caritatem, sed etiam contra
virtutem, quae a proximo laeditur. At contra est, quod, virtutes nos
non obligant, ut impediamus, in aliis, vitia opposita, licet praevisa,
sed tantum ut non intendamus et procuremus, ut alii eas laedant,
Proprium tantum solius caritatis est, vetare ne detur alteri occasio
eam laedendi. Ergo probabiliter in scandalo indirecto non datur pec­
catum contra virtutem, quam proximus violat. « Sicut enim in rebus
naturalibus id quod est per accidens, non constituit speciem, ita etiam
nec in rebus moralibus; in quibus id quod est intentum, est per se ;

340

’

VI. - DE SCANDALO

quod autem sequitur praeter intentionem, est quasi per accidens ».
S. Th. 2. 2. q. 39. a. 1. — Lugo de Poen. d. 16. n. 159. 168.;
Struggl q. 5. n. 21. seqq. : L. 44. 45. 46. 47.: 1. 3. n. 537.
430. Resolves : Sufficit in Confessione exprimere generatim pec­
catum scandali, neque necesse est speciem peccati innuere, ad quod
inducti indirecte alii fuerint. Multo vero minus opus est, ut expri­
mantur circumstantiae, quae aliorum peccatis forte speciem superad­
dant, v. g., num qui induci ad luxuriam turpi sermone aut pictura
potuerunt, coniugati sint, aut voto adstricti, etc. — Circumstantia
sollicitationis et inductionis alterius ad peccandum, e. g., ad fornica­
tionem, circumstantia tantum aggravans est, adeoque sufficit confiteri
solam fornicationem. Eadem enim malitia inductionis sive scandali
habetur, licet minor, quando aliquis non sollicitat, sed tantum con­
sentit; consentiendo enim adhuc participat cum altero in suo peccato,
et est causa cooperans ad eius ruinam. Quare haec malitia magis
tantum aggravatur intra eandem speciem, si quis positive alium sol­
licitet. Et idem dicendum de collocutione turpi et simili. Ita Lugo,
cuius sententia satis probabilis videtur S. Alph., « cum etiam in coo­
peratione ad fornicationem adsit peccatum contra caritatem, bene di­
stinctum a peccato cooperationis ad fornicationem, cooperando ad rui­
nam alterius partis ». L. 46.
431. An scandalum pusillorum sit vitandum? — Scandalum pu­
sillorum seu infirmorum vitandum est, quoties fieri potest, sine gravi
incommodo, tum operis indifferentis, tum operis boni non praecepti
omissione. Prob Quia ex caritate malum proximi impedire tenemur,
cum facile possumus, v. g„ abstinendo ab actione non valde utili, aut
eam differendo, vel nostram agendi rationem exponendo, etc., cum
proximus in illud discrimen incidit, causa a nobis data. Atqui pusilli
seu infirmi in illud incidunt discrimen, causa aliquo modo a nobis
data, nam, licet nostra actio de se non influat in peccatum proximi,
de facto tamen influit, quamvis id sit ob proximi ignorantiam et in­
firmitatem. Ergo. 1. ad Cor. 8., 7. seqq. Unde patet scandalum pu­
sillorum non esse pure acceptum, sed aliquo modo datum, datum nempe
no> ratione operis facti, sed ratione circumstantiarum, quibus opus
illud fit, licet extrinsecae istae penitus sint. — L. 48. ; S. Th. 2. 2.
q. 43, a. 7.
4
l· ;itandum quoque sit scandalum pharisaicum ? — Scan­
dalum pharisaicum, seu malitiosum, saltem ordinarie, nec omissione

VI.

DE SCANDALO

341

operis boni, nec omissione operis etiam indifferentis, mali speciem non
habentis, est necessario vitandum. Prob. Tale scandalum oritur a sola
malitia illius qui scandalum accipit, ac propterea non est ullo pacto
datum, sed pure acceptum. Atqui caritas nullo pacto nos obligat, ut
impediamus peccata aliorum omnino ipsi voluntaria, et omnino independentia a nostra agendi ratione, saltem ordinarie ; caritas enim non
urget cum tanto incommodo. Ergo. Matth. 15., 14.
Ordinarie: nam, «si cura de bono proximi potest obligare ad
bonum faciendum, cur non etiam aliquando ad intermittendum ? Prae
sertim, cum nullo bono spirituali propterea privatur homo... quia hoc
ipsum, quod est privare se merito illius operis propter bonum pro­
ximi. erit maius meritum, quam ipsum opus bonum. Unde in ope­
ribus consilii res est clara ». Suarez de Carit, d. 10. s. 3. n. 9. Casus
esse posset, si ex dilatione, e. g., boni operis fructus speraretur. —
Collectan. S. C. de P. F. n. 1723.
Sed, si scandalum pharisaicum esset ad spiritualia bona impe­
dienda, tunc omnino esset contemnendum. S. Th. 2. 2. q. 43. a. 7.

433. An liceat suadere minus malum alicui, ad maius exsequen­
dum iam determinato?— Alii negant, quia qui suadet minus malum,
vere malum suadet. Alii probabilius affirmant, quia hoc genus con­
silii eo tendit formaliter, ne committatur maius peccatum. Ergo for­
maliter non nisi bonum suadet. Et hoc addit Sanchez cum Salm. li­
cere, non solum privatis, sed etiam confessariis, parentibus, et aliis,
quibus ex officio imeumbit impedire peccata subditorum. — L. 57.,
1. 5. n. 77.
434. Resolves : Licitum est aliquem ad ebrietatem inducere, ut
ille impediatur a graviori malo, puta, homicidio committendo. L. 1. 5.
n. 77. Cf. 337. — Licet volenti maius damnum uni inferre, suadere
minus damnum eidem inferendum. Eidem, quia ratione iustitiae idem
non videtur licere respectu alterius personae determinatae, saltem or­
dinarie et per se loquendo, quia tunc illud consilium est vera causa
de se efficax damni alterius, et iniusta ; non enim alter istud damnum
subire tenetur, unde esset rationabiliter invitus.
Ordinarie et per se loquendo: etenim, uti affirmat Viva prop. 36.
Innoc. XL, volenti furari a Petro aliquid, ob quod ille in extremam
redigeretur paupertatem, posset suaderi, uti aliquantulum subripiat a
Paulo ditissimo, qui aliter in hoc esset irrationabiliter invitus. —
Immo sunt, qui tenent licere suadere minus malum etiam respectu
diversae personae determinatae ; quia hoc semper est a maiori malo

342

vi.

DE SCANDALO

tantum avertere, et non ad minus etiam inducere, et confirmatur
exemplo Loth, qui filias stuprandas pro hospitibus obtulit. Gen. 19.,
1. seqq. — Sanch. de Matr. 1. 7. d. 11. n. 16. seqq.; Vasquez Opusc.
de Scand. art. 1. dub. 2. η. 14.; L. 1. 3. η. 565.; Diana t. 7. tr. 5.
de Scand. r. 36.
435. An liceat occasionem peccandi permittere, ut reus corrigatur,
eamque etiam apponere? — R. Affirmative, quando alter aliunde pro­
babiliter ad continuandum peccatum censetur esse paratus. Ratio est,
quia permittere non est inducere ad peccandum, et ratio adest sufficiens
permittendi; quia permissio tunc est impeditiva maioris mali; permit­
titur enim unum peccatum, ne fiant plura. Itemque occasionem etiam
apponere peccati non est ex natura sua inducere ad peccatum, sed actus
est de se indifferens, ex quo duplex sequitur effectus, alter bonus qui
intenditur, alter malus, praeter intentionem agentis, et ex malitia pec­
cantis, et ratio praeterea adest sufficiens istum actum ponendi. Ita pro­
babilius, et confirmari potest exemplo ludith, quae cum videret per­
missionem libidinis in Holopherno futuram esse impeditionem malo­
rum complurium pro toto populo Israelitico, ultro obiecit ei occasio­
nem, nempe ornatum suum ; et tamen in hoc communiter censent ipsam
non peccasse. ludith 10. — Struggl q. 5. n. 34.; L. 58.

436. Resolves : Licet patri et domino non auferre occasionem
furandi filiis aut famulis, cum nihilominus ad furandum eos propensos
et paratos noverint, ut sic deprehensi puniantur et resipiscant. Licet
custodi agrorum se abscondere, ut damnificantes capiat, et se inde­
mnem servet a periculo damni obventuri. — L. 1. c. ; S. Th. S. q. 62.
a. 3. ad 4.
437. An peccet mortaliter puella, ad conspiciendum se praebens
viro scandalum passuro? — Haec S. Alph. 53.: « Affirmant Busemb.,
S. Ant., Sylv., Nav., etc... Sed valde probabiliter negant peccare gra­
viter Cai., Sanch., etc. Sufficit enim, ut dicunt, ad eam excusandam,
saltem a mortali, causa, ne ipsa sua libertate privetur, cum ex una
parte hoc scandalum non est datum, sed acceptum ex malitia viri;
et ex alia res esset valde incommoda mulieri et scrupulis obnoxia, si
expendere deberet semper, an habeat iustam causam egrediendi vel
non. — Nequirem autem illam excusare a mortali, si ipsa, ex vani­
tate ducta, etsi scandalum illius viri non intendat, data opera eius
aspectui se offerat. Hinc recte dicunt Spor., Dian., Hurt., teneri mu­
lierem sub gravi, scandalum viri determinati vitare, si possit commode,

VI. - DE SCANDALO

343

aliam Ecclesiam adire, per aliam viam progredi, a fenestra abstinere,
et similia. Hoc tamen non intelligendum ad longum tempus, sed tan­
tum pro una vel altera vice, donec alter advertere possit, se fugi ab
illa, et asserit Spor. in hoc omnes consentire. Nequirem etiam mulierem
a mortali excusare, si illa peteret aliquem locum, quem non adiret,
nisi sciret ibi amasium esse ».

438. Resolves : Mulier, quae ex ornatu etiam convenienti suo
statui, probabiliter praevidet aliquem in particulari lapsurum morta­
liter, tenetur ad breve tempus eum dimittere, aut talis conspectum fu­
gere. Ad breve tempus, quia ad longum tempus nimis illi grave foret.
— Si vero idem timeretur in particulari ex ornatu superfluo, vano,
et non convenienti statui, quem assumere vanitatis causa, seclusis aliis,
non nisi veniale est, teneretur per se loquendo eum omnino dimittere,
etiam sub mortali, quia nullum habet ius ad illum ornatum, et ex al­
tera parte tenetur vitare peccatum alterius, quando commode potest.
Per se loquendo, nam cum superflui ornatus, practice loquendo, mox
in consuetudinem patriae foeminarum, quae honestae sunt, convertan­
tur. neque dici absolute potest, quod ius non habeat talis mulier pa­
triae consuetudinem sequendi, neque grave deest incommodum.
Si mulier non ita in particulari, sed in genere tantum aliquos
in se scandalizandos putet, modo eorum lasciviam non intendat, nec
ei placeat, licet ei placeat quod laudetur ut formosa, non videtur te­
neri abstinere ab illo ornatu, etiam superfluo, sub mortali, v. g., fu­
cando faciem, etc. Ratio est, tum quia est scandalum potius acceptum
quam datum, et ornatus ille ac pulchritudo remote tantum ad pecca­
tum provocat, tum quia nimis grave esset isti sexui, praesertim si ma­
ritum quaerat, perpetuo sic abstinere; cum illa occasio sit universalis
et perpetua, nec formosiores unquam licite irent foras, cum pulchri­
tudo naturalis plus moveat quam artificialis.
Quoad mulierum morem incedendi pectore denudato, si denudatio
non esset immoderata, et alicubi adesset consuetudo, ut mulieres sic
incederent, esset quidem exprobanda, sed non omnino damnanda de
peccato mortali. Ratio est communissima dd. sententia, et quia pectus
non est pars vehementer provocans ad lasciviam, et consuetudo vim
imminuit concupiscentiae. Ita S. Alph. 55. — L. 53. 54. 55., 1. 3.
n. 425.; S. Th. 2. 2. q. 169. a. 1. 2.; S. Antonin, p. 2. t. 4. c. 5.;
Diana t. 7. tr. -5. r. 9.
439. An ad scandalum vitandum tenearis dimittere bona temporaha'
R. Negative, ordinarie loquendo; nam aut magna patienda

344

vi.

DE SCANDALO

est pecuniae iactura, et caritas erga proximum non urget cum tanto
incommodo ; aut levis tantum pecuniae iactura est, et haec, cum sae­
pius occurrere possit, iam gravis facile evadit ; et bono communi prae­
terea noceret, quia malis occasio daretur aliena extorquendi et ra­
piendi, et ipsis malis nociva esset, cum in eorum prava voluntate sic
firmarentur. Ordinarie loquendo; nam, si, in peculiari aliquo casu,
grave cesset incommodum, et scandalum esset non pharisaeorum, sed
pusillorum, tunc vel bona temporalia sunt dimittenda, vel scandalum
sedandum per aliquam admonitionem. — L. 52. ; S. Th. 2. 2. q. 43.
a. 8.
440. Resolves : Non teneris plus aequo solvere operario vel
rhedario, licet praevideas illum secus esse blasphematurum. — Non
tenetur parochus iura stolae dimittere, licet plures praevideat ob­
trectaturos. — Isti non ob infirmitatem, sed ob improbitatem suam
peccant, adeoque de eis curandum regulariter non est.
441. An praecepta sint quandoque propter scandalum omittenda1
?
— R. Negative, si ex ista omissione propria salus periclitaretur, vel
aliis, praesertim communitati, grave damnum immineret. Unde bona
spiritualia, necessaria ad salutem, nec debet, nec potest quisquam di­
mittere ob cuiusquam scandalum. — R. Negative etiam, si illa omissio
sit intrinsece mala. Quare praecepta naturalia negativa omitti item
nee debent, nec possunt. — Quoad praecepta naturalia affirmativa,
per se et generatim. praetermittenda non sunt. Nam scandalum non
est proprie datum, et est ratio sufficiens illud permittendi. Attamen
ea omitti interdum possunt ; quin immo et debent, si, omnibus pru­
denter pensatis, praestet vitare ruinam proximi, et grave inde damnum
nobis non obveniat. Verius tamen dicitur in isto casu praecepta illa
cessare, et non obligare, e. g., corrigendi peccatores, vel puniendi
delinquentes, cum magis timeatur damnum quam fructus speretur.
Quoad praecepta positiva humana controvertitur. Prima sententia
probabilis negat, quia iterum scandalum non est proprie datum, sed
acceptum adeoque praeceptum non cessat. Secunda sententia proba­
bilis affirmat, secluso incommodo gravi, quia praeceptum vitandi scan­
dalum proximi, utpote naturale, positivis praeceptis praeferendum est.
Hinc mulier sciens se turpiter esse concupiscendam ab aliquo, si ad
missam praeceptam pergat, tenetur < am omittere semel aut iterum, si
spes adsit, ut deinde scandalum cesset: non tamen pluries ob grave
incommodum, quod inde consequeretur. Alii tamen plures non minus
probabiliter tenent bene posse illam semel vel iterum omittere sa-

'

VI. - DE SCANDALO

345

erum, sed ad hoc non teneri. Potest ob probabilitatem posterioris sen­
tentiae. Non tenetur, quia iterum scandalum non est proprie datum,
et est ratio sufficiens illud permittendi.
Notandum hic autem est, praesentem etiam controversiam locum
habere non nisi in scandalo, quod aliquis in particulari pati possit :
minime vero quando generalis adsit timor, ne quis forte scandalizetur; quia nimis id difficile esset. Itemque de scandalo tantum agitur
pusillorum ; nam si scandalum esset pharisaicum, occasio daretur ma­
litiose semper bona impediendi. — Struggl q. 5. n. 30. 31.; S. Th. 2.2.
q. 43. a. 7.; L. 50. 51. 52.

442. An sil peccatum scandali petere ab alio aliquid, quod ipse
non erit Praebiturus absque peccato, cum iam paratus sit ad peccandum ?
— Haec S. Alph. 47. : « Si res quae petitur sit de se intrinsece mala, ita
ut nullo modo praestari possit sine peccato, prout est petere fornica,
tionem a meretrice parata, non desunt plures dd., qui dicunt non esse
peccatum scandali, quia cum talis mulier sit semper in actuali aut
virtuali voluntate peccandi, non censetur graviter, sed leviter cooperari,
qui occasionem ei praebet peccatum illud exequendi. Ita Sotus, Henriq., Azor, Valent., etc. Veneror tantorum dd. auctoritatem, sed non
auderem recedere a sententia contraria, quam sequendam censeo, et
tenent Sanch. cum Caiet., etc. Ratio mihi valde potens, quia, licet
meretrix sit in actuali voluntate peccandi, certe tamen sibi infert rui­
nam graviter maiorem, opere complendo illud particulare fornicationis
peccatum. Is igitur, qui illi cooperatur ad peccatum consummandum,
dupliciter graviter peccat, tum contra caritatem, tum contra casti­
tatem ».
« Si res, (piae petitur sit indifferens, et bene possit praestari sine
peccato, ut esset petere mutuum ab usurario, et similia; prima sen­
tentia tenet, non esse peccatum grave petere sine iusta causa. Ratio,
quia, cum usurarius ille iam habeat voluntatem deliberatam peccandi,
non inferes ipsi grave damnum, si proponas illi occasionem, qua ex­
sequatur peccatum praeter tuam intentionem. Ea enim anticipatio
operis externi peccatum illius tantum accidental i ter variat. (Te nunc
non petente, alius mox petens veniet, et ille certe dabit. Et hoc valet
etiam pro praecedente casu). Ita Lugo, Caiet., etc. Secunda sententia,
(piam amplectimur, tenet id esse peccatum mortale tam contra cari­
tatem, quam contra virtutem, ad quam laedendam occasio proximo
praebetur, petendo ab illo mutuum, etc., sine gravi causa ; nam, cum
adsit gravis causa, petens omnino excusatur. Ita S. Th. 2. 2. q. 78.

346

VI. - DE SCANDALO

a. 4 , Elbel., etc. Ratio, quia cum peccator actu externo notabilem
maiorem ruinam sibi infert; non potest excusari a peccato gravi contra
caritatem, qui sine gravi causa cooperatur illi ad opus exsequendum...
Cum autem habemus gravem causam petendi, non possumus sine gravi
incommodo a petendo abstinere; et ideo tunc equidem excusamus. Ita
Busemb., Sanch., Valent., etc. ».
« Notant autem Spor., Pont., etc... quod ad mutuum licite pe­
tendum ab usurario, non requiritur praecisa necessitas, sed sufficit
quaevis notabilis utilitas, sive ad conservationem, sive ad decentiam
status aut familiae ». — Lugo de lust, et lur. d. 25. n. 235.; Diana
t. 7. tr. 5. r. 34. 55.; L. 48. 49. 78., i. 3. n. 103. q. 5., 149.; S. Th.
2. 2. q. 78. a. 4.
443. Nota : Ex resolutione huius quaestionis, resolutio patet
aliarum quaestionum : an liceat acceptare, offerre, dare, vendere, vel
facere aliquid, quod alius non donet, acceptet, accipiat, emat, vel quo
non utatur sine peccato ; in quibus omnibus scandalum est per modum
cooperationis. Cf. 440.
444. Resolves : Non licet ergo petere, e. g., a notario aliquid
officio suo oppositum. Licet vero sacramenta ab indigno ministro, aut
iuramentum ab eo, qui peieraturus erit, petere, modo adsit iusta causa,
nempe, pro primo casu, si adsit necessitas, aut notabilis utilitas spi­
ritualis; pro secundo, si iudex petat iuramentum ratione officii, vel
magni tua interest, uti periurio ad fraudes alterius manifestandas, ut
ius tuum consequaris. — Peccat puella acceptans munera ab amasio,
si ea ex turpi amore proveniant, nam turpem istum amore fovent:
secus vero, ut patet, si non nisi ex honesta benevolentia et amicitia
procedant ; vel si coram aliis offerantur, et absque aliorum scandalo
et propria infamia respui nequeant. — Nullo pacto licet cauponi ad
plures alliciendos hospites choreas graviter turpes ordinarie admittere
in suis aedibus, vel illis legenda proponere publica folia, quae evi­
denter et ordinarie sint religioni vel bonis moribus adversa. — In
civitatibus, in quibus vitandi maioris mali causa permissum est, licet
domum locare usurario et meretrici; maxime si alii conductores de­
sint, aut illis alias aedes conducere facile sii, nisi tamen meretrix gra­
viter noceret vicinis honestis, vel ob situm ansam maiorem daret pec­
catis. Non licet acatholicum ministrum advocare, ut sua falsae reli­
gionis auxilia infirmo seu moribundo praestet. S. O. 15. Mart. 1848.
— L. 47. 60. 01. 70. 76. 77. 79., 1. 3. n. 434. 734. ; S. Th. 2. 2. q. 10.
a. 11., q. OS. a. 4.; Ithur. Cas. 26.

VI. - DE SCANDALO

347

Licet vendere res indifferentes, aut quae bonum usum facile ha­
bere possunt, si venditor nihil sciat de mala intentione emptoris, quia
malum non est praesumendum. Hinc licet vendere aleas, gladios, fu­
cos, vinum, etc., etsi plurimi his abutantur, quia haec non ordinantur
per se ad peccatum, iinmo saepe bono usui inserviunt. — Non licet
vero vendere has ipsas res indifferentes, quando certo cognoscitur,
emptorem illis male usurum esse, nisi denegari absque gravi incom­
modo non possent, vel etiam nisi aeque ab aliis emerentur; in hoc
enim postremo casu, si vendens peccaret, hoc ideo tantum esset, quia
non impedit peccatum proximi. Atqui licet non venderet, non ideo im­
pediret peccatum; alius enim esset, qui venderet. Hinc non licet vendere
ornamenta honesta puellae, si venditori constaret de abusu futuro, nisi
notabile damnum pateretur, vel nisi aeque illa ab aliis emeret. Ita LaCroix 1. 2. n. 263., aliique. Sed hunc postremum casum non admittit
S. Alph. 71. Cf. hic 442.
Non licet vendere vinum absque gravi et proportionata causa eis,
qui revendunt mixtum aqua. Non licet pariter cauponi vendere vinum
iis, qui praevidentur se inebriaturi ; vel carnes iis, qui sint eas comesturi
die vetito, praebere, nisi excuset gravis ratio, puta si alias notabiliter
laederetur ex di minutione emptorum. — Unde etiam licet communiter
cauponi dare carnes, quando petuntur, nisi petitio fiat in contemptum re­
ligionis; quia gravissimum incommodum esset inquirere de rationibus
cuiusque petentis. L. 68. 69. 78. Immo licet generatim cauponi, apud
quem divertunt rhedae publicae, mensam cibis licitis vel illicitis struere ;
quia cum constet plures carnes esse petituros, non videtur necessa­
rium a singulis petere quid velint. A fortiori licet vendere carnes die­
bus abstinentiae et tempore quadragesimae, quia venditor de rationi­
bus ementium diiudicare nequit, nec pertinet ad ipsum de illis inqui­
rere. L. 1. 3. n. 1030.
Non licet vero vendere res, quae ex institutione sua vel usu sunt
destinatae ad nialuni, nisi in casu particulari constet abesse periculum
abusus, vel nisi gravis et proportionata ratio excuset. Hinc non licet
vendere venenum ; nisi moraliter constet emptorem illo bene usurum,
v. g., ad confectionem colorum, medicinae, etc. Nec licet pravos li­
bros indiscriminatim vendere, cuilibet scilicet emptori. Quandoque ta­
men vendi possunt viris prudentibus ac doctis, qui huiusmodi libros
utiliter legere possunt, v. g., ad eos confutandos etc. Excipe tamen
libros prorsus obscoenos, qui radicitus sunt extirpandi. Tambur. in
Decal. 1. 1. § 4. n. 37.; L. 66. 72. 76.
Licitum est operariis theatra aedificare, et ornare, si ornamenta

348

VI. - DE SC/VNDALO

in se honesta sint, etsi gravis alia ratio desit; quia licitum est Prin­
cipibus spectacula permittere. — Fas est ludaeorum synagogas, et
haereticorum templa, permittente legitimo magistratu, restaurare et
aedificare, secluso tamen scandalo et quovis religionis contemptu,
praesertim si aeque fieret sine ipsis. Licet etiam idolorum statuas
conficere, si haec non debeant adhiberi ad falsum cultum, sed ad or­
namentum platearum, aedificiorum, etc. — Non licet e contra templa
idolorum fabricare, aut eorum fabricae cooperari ; neque item licet,
ut periculum vitetur mortis aut exilii, altaria vel idola fabricare, aut
eorum fabricae cooperari ; quando id habeatur ut factum protestativum
falsae religionis.
Licet captivis Christianis ex gravi metu remigare in triremibus
infidelium contra catholicos. Nam quid intrinsece malum non faciunt,
nec proxime perniciosum christianis. Aliunde adest gravissima et proportionata causa id faciendi. — Non licet componere, sive repraesen­
tare comoedias graviter turpes, quodcumque sit lucrum. Idque valet
etiam de turpibus repraesentationibus in Kinematographis. « Pariter
graviter peccant pingentes sive exponentes publice imagines obscoenas, scilicet detectis pudendis, sive tenui velo coopertis, secus si, de­
tectis aliis partibus, pudenda tegantur ». L. 56. Excipe tamen, si quid
huiusmodi pingendum sit, v. g., ad scientiam anatomicam aut obste­
triciam docendam vel addiscendam. — L. 73., 1. 3. n. 427.-429.; Col­
lectan. S. C. de P. P. n. 1733. 1748. 1845.; E. M. 365. 366.367.
368.
445, An nunquam liceat alterius peccato cooperari / — Cooperatio
in genere est concursus cum alio principaliter agente. Prout autem
caritati adversari potest, est participatio quaedam ad actionem pravam
alterius. Cooperatio est; l.° immediata vel mediata, prout cooperans
agit cum peccante m ipso actu peccati, vel ponit alias actiones cum
peccato alterius connexionem aliquam habentes. 2.° Proxima vel re­
mota, prout actio coopérantes propius vel remotius, ex natura sua vel
ex circumstantiis, cum prava alterius actione conncctitur. 3.° Positiva
vel negativa, prout cooperans vel ponit aliquam actionem in peccatum
alterius influentem, v. g„ eum adiuvando, vel emittit actum debitum,
v. g., si non obstet cum obstare deberet. 4.° Formalis vel materialis.
Formalis concurrit ad malam voluntatem alterius, et nequit esse ab­
sque peccato, utpote quae intendit* ipsam cooperationem, ad pravam
actionem alterius, vel explicita operantis intentione, vel implicita in
psO opere quod natura sua ad pravam actionem ordinatur. Mate-

VI. - DE SCANDALO

349

rialis concurrit tantum ad malam actionem alterius, sine ulla inten­
tione cooperandi ad peccatum, neque in actu signato, neque in actu
exercito.
Ut scandalum ita cooperatio dupliciter haberi potest: l.° indu­
cendo alium ad peccandum, et proprie scandalum est; 2.® agendo ali­
quo modo simul cum eo qui peccat, et est proprie cooperatio; quae
eandem specie malitiam scandali habet, nempe et contra caritatem et
contra virtutem, quam alius peccando laedit, cum cooperatio forma­
lis sit.
Certum est, nunquam licere cooperationem formalem, cum haec
moraliter influat in peccatum alterius, et proinde sit illius causa mo­
ralis. — Cooperatio materialis licita est, dummodo l.° actio sit per
se bona, vel saltem indifferens ; 2.° non teneatur quis ex officio pec­
catum impedire; 3.° adsitque causa iusta et proportionata ad gravi­
tatem peccati alterius, ct ad proximitatem concursus ad peccati exse­
cutionem. Ratio est, quia, cum tu praestas actionem honestam, vel
indifferentem, sine prava intentione, si alter illa abuti voluerit ad pec­
catum exsequendum, non teneris, nisi ex caritate, illud impedire; et
cum caritas non obliget cum gravi incommodo, ideo ponens tuam
cooperationem cum iusta causa, non peccas: neque enim peccatum
illius provenit ex tua cooperatione, sed ex malitia ipsius, qui tua
actione abutitur.
Causa proportionata ; nam cum obligatio illam actionem vitandi
consurgat ex obligatione virtutis, cui opponitur proximi peccatum, et
obligatio omnis virtutis non sit aequalis, sed quaedam magis, quaedam
minus ad peccatum accedant; insuper nec aequa semper certitudo sit,
te non coopérante alterum non peccaturum ; neque vero idem semper
sit ius ad actionem, sed aliquando maius aliquando minus; ideo non
semper aequalis causa erit proportionata ad hanc cooperationem prae­
standam, sed quandoque maior, quandoque minor erit necessaria. Hinc
urgentior causa desideratur, quando peccatum est contra iustitiam
quam contra solam caritatem, et talis, quae merito praeferri possit
damno alterius. Ratio est, quia in illo innocens invitus damnum pa­
titur; in hoc autem solus peccans detrimentum spirituale subit, idque
propria voluntate, quod idem detrimentum patitur cum contra iusti­
tiam peccat. — Quando autem ex adiunctis scandalum haberi possit, et
materialis in peccatum cooperatio significare possit consensum in pec­
catum, protestatio praemittenda est. — Sanch. 1. 1. c. 7. n. 12.;
L. 59. 63.; Cf. hic. 212.; E. M. 440.

350

VI. - DE SCANDALO

446. Resolves : Fas est famulo ostium aperire meretrici, quia
huiusmodi materialis cooperatio satis remota est, maxime dum, eo
etiam non aperiente, adhuc esset qui aperiret. — Haud quidem illi­
citum est, si famulus equum sternat domini ad peccandum profecturi,
'
quia in hoc non videtur magis peccato domini cooperari, quam ape­
riendo ostium meretrici. — Licitum est famulo dominum ad concubinae
domum comitari, quando etiam, famulo non comite, herus adiret, nec
ex eo animosior reddatur, quia tunc est merus comitatus; et ipse fa­
mulatus ratio sufficienter excusat. Ita Busemb., aliique. Sed S. Alph.
63. 64. aliique hunc casum et praecedentem non nisi ex gravis damni
melu excusant.
|
Si herus vero famulum comitem adhiberet, ut securius et libe­
rius peccaret, tunc certe illicitum esset, quia iam influeret proxime in
peccatum. Illicitum item prorsus esset famulo subiicere humeros, vel
deferre scalam domino ascendenti ad fornicandum, vi aperire ianuam
et similia ; nam cooperatio omnino proxima est, et facilius reddens
peccatum, in gravissimum damnum tertii. Cum tamen hae actiones
intrinsece malae non sint, illicitae adhuc non essent, si metus mortis
aut mutilationis accederet. Nullum alium timorem, addit S. Alph. 66.,
excusare cooperantem, nisi mortis, nam alias, ob solum metum iacturae
facultatum, vel infamiae, non licet concurrere ad dehonorationem puellae
deflorandae.
Sporer de 8.° Pr. c. 1. n. 99. famulum etiam excusat, dona me­
retrici deferentem, « quia, inquit ex una parte ille ex ofticio et con­
ditione sua tenetur dominis servire et obsequi ; ex altera vero parte
cooperatio ad peccatum mere materialis est, et tantum remota ». Alii
vero aliam valde gravem requirunt rationem, quia cum munera haec
apta sint ad libidinem fovendam cooperatio proxima est. Ac propter
hanc ipsam rationem non licet famulo litteras amatorias concubinae
domini sui deferre, nisi gravior et proportionata adsit ratio. Alii ta­
men, ut quoad dona, ita quoad epistolas deferendas specialem hanc
non requirunt rationem, praeter ipsum famulatum. Nam hic attenden­
dum non videtur, utrum epistolae vel munera habeant vim fovendi
turpem amorem, sed ipsa actio ferendi epistolas aut munera spectanda
est, quae de se indifferens est. Secus enim, cum vim fovendi turpem
amorem magis habeat aspectus, neque ianuam aperire licebit. Ceterum
famulus non tenetur inquirere quid litteris contineatur. — L. 63.-68.
75., 1. 3. n. 571.; Salm. tr. 21. c. 3. n. 72.; Sanch. in Dec. 1. 1.
c. 7. n. 22. 23.
'8
Permittuntur in Italia electiones politicae, in casibus particulari-

VI. - DE SCANDALO

351

bus, quando ratione necessitatis, ob bonum animarum et Ecclesiae,
Episcopi id requirunt a S. Sede. Pius X. Litt. Enc. 11. lun. 1905.
Licitae etiam declaratae sunt in Gallia, in praesentibus rerum adiunctis, 2 Apr. 1906., cum consensu tamen proprii Ordinarii ac Ordi­
narii loci. In Hispania item, ex declaratione 20. Febr. 1906., par­
tium studiis sepositis, catholici adlaborare oportet, ut civitatum et
regni comitia adeant, qui melius bono religionis et patriae melius sint
prospecturi. Cf. E. M. 440. 441.
447. An liceat meretricibus vel concubinariis famulari? An ca­
tholicis liceat civilibus funeribus intervenire? — R. Ad 1Negative,
per se et ordinarie loquendo ; tum ob aliorum scandalum, tum etiam
ob maximum lapsus periculum. Illi ergo casus, qui in praxi excipiendi
sunt, ex necessitatis gradu et personarum adiunctis, scandalum et pro­
ximum peccandi periculum removentibus, diiudicandi erunt.
R. Ad 2.um Affirmative, per se, quia obsequium mere civile est.
Per accidens, ratione scandali, illicitum facile esse potest.

448. An liceat aliquando pravis libris edendis cooperari? — Pec­
cant quidem hac in re, peccato scandali, auctor ; peccato cooperationis
editor, et dominus typographiae. Quoad alios vero, qui horum libro­
rum impressioni dant operam, generatim, non videtur licitum esse im­
mediate cooperari impressioni talium librorum, v. g., typos ordinare,
chartam typis apponere, impressionem dirigere, etc., quia hoc valde
propinque ad pravam librorum doctrinam divulgandam accedit. Atta­
men, in casu gravissimi detrimenti, ad breve tempus, tale quidpiam
materialiter praestari posset, cum res tandem intrinsece illicita non sit.
— Licet autem, gravi de causa, cooperari mediate, seu remote, v. g.,
atramentum vel chartam praeparare, aut libros impressos ordinare. —
Laymann de Carit, c. 13. n. 4.
Vendentes vero proxime cooperatoribus accensentur, adeoque, ge­
neratim loquendo, graviter peccant.
449. An, qui pravum librum ab alio legendum commodatum ac­
ceperit, cum domino restituere possit? — R. Negative, nisi prudens
timor cuiuspiam gravis incommodi aliud suadeat. Hoc sua sponte de­
fluit ex obligatione aliorum peccata impediendi, ratione caritatis, quando
id sine gravi incommodo fieri possit. Grave autem incommodum cen­
sendum est, si graves rixas, blasphemias, odia aliaque eiusmodi a do­
mino pertimescas.

352

i.

DE DEVOTIONE ET ORATIONE

DE PRIMO DECALOGI PRAECEPTO
I. — DE DEVOTIONE ET ORATIONE
450. Quid primum Decalogi praeceptum? — Primum Decalogi
praeceptum est: Ego sum Dominus Deus tuus... Non habebis deos alienos.
Exod. 20., 2. 3. — Hoc praeceptum, qua affirmativum, praescribit
in primis actus virtutis religionis; qua negativum prohibet vitia reli­
gioni opposita. Est autem religio virtus moralis, quae debitum cultum
Deo, tamquam primo rerum omnium principio, exhibet. Hinc post vir­
tutes theologicas primum locum obtinet: adeoque peccata ipsi oppo­
sita gravissima, et ex genere suo mortalia sunt. Cultus honorem et
reverentiam importat. Cultus generatim praeter honorem, seu exter­
nam significationem excellentiae, importat submissionem personae illi,
quae colitur. Quare honorem cultus comprehendit, non tamen vicissim
honor cultum involvit; «quia reverentia et cultus supra honorationem
addit testificationem submissionis internae». Lugo de lust, et lur. d. 14.
s. 1. n. 3. Cultus ergo Deo debitus servitutem includit. « Eodem
autem actu homo servit Deo et colit ipsum ; nam cultus respicit Dei
excellentiam, cui reverentia debetur, servitus autem respicit sublectio­
nem hominis, qui ex sua conditione obligatur ad exhibendam reveren­
tiam Deo. Et ad haec duo pertinent omnes actus, qui religioni attri­
buuntur, quia per omnes homo protestatur divinam excellentiam et
subiectionem sui ad Deum, vel exhibendo aliquid ei, vel etiam assu­
mendo aliquid divinum ». S. Th. 2. 2. q. 81. a. 3. ad. 2.
Religionis actus alii sunt interni, alii externi. S. Th. duos ponit
actus internos: devotionem et orationem. Externos facit reliquos ado­
rationem, sacrificium, oblationem primitiarum et donorum, oblationem
decimarum, votum, iuramentum, adiurationem, laudem, quibus infra
adiungit festorum sanctificationem et sacramentorum usum, quatenus per
ipsum protestamur Deum esse gratiae auctorem, qua mentem et ani­
mam nostram afficit, ut eas sibi magis magisque subiiciat. Addi in­
super possunt omnes prorsus observationes sacrae, et caeremoniae ab
Ecclesia ad cultum Dei ordinatae, uti sunt erectio ecclesiarum et al­
tarium, usus rerum ab Ecclesia benedictarum, etc., quae ex religionis
motivo ab Ecclesia determinantur et praescribuntur.

I.

353

DE DEVOTIONE ET ORATIONE

Actus vero religioni oppositi, alii tales sunt per excessum, ut su­
perstitio cum suis speciebus, alii per defectum, ut irreligiositas cum
suis. Ad superstitionem pertinet idololatria, divinatio, vana observatio :
ad irreligiositatem, tentatio Dei, periurium, infidelitas in promissis,
blasphcmia, sacrilegium, simonia.
In praesenti tractatu de illis tantum religionis actibus et oppo­
sitis peccatis dicemus, quae respiciunt hoc primum Decalogi praece­
ptum, de reliquis in duobus sequentibus praeceptis, aliisque propriis
in locis sermo erit. Tria enim prima praecepta sunt de actibus reli­
gionis; ac primo hoc praecepto legis praecipitur cultus Dei, unius veri
Dei, et excluditur cultus falsorum deorum, et, praeter idololatriam,
excluduntur omnes aliae superstitiones, excluditur consequenter etiam
Dei dehonoratio. Cf. 465. — S. Th. 2. 2. q. 81. seqq., q. 122. a. 1.
1. 2. q. 100. a. 4.-8.; L. init.; Struggl 8. 9., tr. 5. q. 1. n. 4.
5. 6.; Lessius de Virt. relig. c. 1. d. 1. 2.

i

451. Quid devotio: et an necessaria? — Devotio est voluntas
quaedam prompte tradendi se ad ea quae pertinent ad Dei famula­
tum. Devotio ergo specialem quemdam importat voluntatis actum,
tradendi nempe se Dei famulatui, et specialem quamdam huius actus
qualitatem, scilicet praedictam promptitudinem. Discrimen autem est
inter traditionem sui, quae habetur per caritatem, et traditionem sui,
quae habetur per devotionem. Per caritatem enim homo tradit seipsum
immediate Deo, adhaerendo ei per quamdam spiritus unionem. Per
religionem autem homo tradit seipsum immediate ad opera divini
cultus. Obiectum caritatis et amoris est bonum ; obiectum autem ho­
noris vel reverentiae est aliquid excellens. S. Th. 2. 2. q. 81. a. 4.
ad 3., q. 82., q. 83. a. 15. c.
Necessaria autem omnino devotio est; impossibile enim est exequi
ea quae pertinent ad divinum cultum seu famulatum, quod proprie
ad religionem pertinet, sine prompta voluntate illa faciendi. Unde,
cum ad eandem virtutem pertineat velle facere aliquid et promptam
voluntatem habere ad illud faciendum ; devotio ad religionem pertinet,
et primus eius actus necessarius est ad omnes consequentes.
Est igitur devotio specialis quidam religionis actus, quo quis
prompte se offert et tradit ad divinum cultum ; et est simul univer­
salis actus, quatenus movet ad omnes actus servitii Dei. Potest autem
devotio sumi etiam pro habituali addictione divino cultui, quo sensu
dicitur homo vere devotus. Potest item devotio sumi, non pro actu,
sed pro qualitate actus, pro ipsa nempe promptitudine, et fervore,
Bucc£Roni. Inst, theol. moralis I.

23

354

I. - DE DEVOTIONE ET ORATIONE

quibus devotio manifestatur. Et hoc sensu dicitur oratio devota. Prae,
dicta promptitude consistit in determinato et absoluto affectu, qui vincat
omnem difficultatem, ita ut voluntas non retardetur in divini cultus
executione, cum occasio se offerat; fervor autem est intensitas et vehe­
mentia pii affectus in divino cultu. Devotio significat etiam universam
piam agendi rationem, et sic dicitur vita devota. Ac peculiaria pia
exercitia, devota exercitia dicuntur, quo sensu saepe sermo est de hac
vel illa devotione, de his vel illis devotis exercitiis, quae sunt devo­
tionis materia, circa quam nempe devotio versatur. Devotionis causa
extrinseca et principalis est Deus; causa intrinseca et ad illam nos
disponens est meditatio divinae bonitatis et divinorum beneficiorum
et simul consideratio nostrae infirmitatis et indigentiae. Devotionem
per se consequitur spirituale gaudium, laetitia, suavitas, facilitas. Unde
devotio sumitur etiam pro hac spirituali dulcedine. S. Th. 2. 2. q. 82.
a. 3. 4. — Lessius de virt. relig. c. 2. d. 1.
452. Quid et quotuplex sit oratio ? — Oratio sumitur hic, prout si­
gnificat quamdam deprecationem vel petitionem, secundum quod Au­
gust. dicit, quod oratio petitio quaedam est, et Damasc., oratio est
petitio decentium a Deo. Quare oratio definiri potest: quoddam veluti
mentis nostrae colloquium cum Deo, in quo rei alicuius obtinendae
desiderium eidem patefacimus. — Oratio est mentalis yel vocalis, prout
sola mente peragitur, vel mentis conceptus etiam ore exprimuntur.
Privata est vel publica, prout fit a persona privata et privato no­
mine, vel a communitate, aut Ecclesiae ministro nomine Ecclesiae,
modo ab hac praescripto. Ad hanc quam maxime pertinent missa et
horae canonicae, de quibus speciati in dicemus, ubi sermo erit de sa­
cramentis et de praeceptis particularibus.
« Communis quidem oratio est, quae per ministros Ecclesiae in
persona totius fidelis populi Deo offertur; et ideo oportet, quod talis
oratio innotescat toti populo, pro quo profertur; quod non posset fieri,
nisi esset vocalis, et ideo rationabiliter institutum est, ut ministri Ec­
clesiae huiusmodi orationes etiam alta voce pronuntient, ut ad noti­
tiam omnium possint pervenire. Oratio vero singularis est, quae of­
fertur a singulari persona cuiuscumque sive pro se, sive pro aliis,
orantis; et de huiusmodi orationis necessitate non est quod sit vo­
calis ». S. Th. 2. 2. q. 83. a. 12.
Circa orationes publicas duo generati m sunt attendenda ex Be­
nedicto XIV. l.° Quod istae orationes, earumque formulae non a
privatis, sed ab Ecclesiastica auctoritate indicandae et designandae

I. - DE DEVOTIONE ET ORATIONE

355

sunt, C. Quemadmodum '23. Mart. 1743. 2.° Quod in sacris ritibus
non aliae sunt adhibendae, nisi quae ab Ecclesia sunt receptae, C.
Inter omnigenas 2. Febr. 1774. § 8. — Struggl 21.; S. Th., 2. 2.
q. 83.; Suarez de Relig. tr. 4. 1. 1. c. 3. seqq. ; Bouquillon de Virt.
relig. 1. 2. p. 1.; E. M.
Quapropter publicae preces valorem praecipuum habent a digni­
tate et sanctitate Ecclesiae, quae principaliter orat, non vero a san­
ctitate et dignitate personarum, per quas Ecclesia orat. Lugo de
Euch. d. 19. η. 124. 125. Et triplex in hac oratione distingui potest
fructus: generalis, qui ex intentione Ecclesiae omnibus fidelibus ap­
plicatur, particularis, qui ipsi oranti applicatur, et specialis seu me­
dius, qui illi applicatur, pro quo orans specialiter orare intendit.
Aliter sumi potest oratio privata et publica, prout ea non exhi­
beatur coram aliis, seu nonnisi coram paucis tantum, exhibeatur; vel
e contrario palam et manifeste coram aliis sat multis exhibeatur.
Ac utroque sensu generatim cultus privatus et publicus sumi etiam
potest.

453. An detur orationis praeceptum ? — R. Affirmative. Prob.
l.° quia frequentissime in SS. tum a Christo, tum ab Apostolis, uti
necessaria ad salutem praecipitur. 2.° Quia, quantum est ex parte Dei,
gratias suas Deus, si paucas excipias, v. gr., initium fidei, sub ea
tantum conditione nobis elargiri ordinarie solet, ut easdem oratione
expostulemus, idcirco legitur: Non habetis propter quod non postu­
latis. lac. 4., 2. Et August, in Ps. 39.: « Deus dare vult, sed non
dat nisi petenti ». Ordinarie, siquidem identidem Deus ex sua mise­
ricordia infinita etiam non petentibus gratias confert suas. Et hoc sensu
probabilius et communiter docent, adultis orationem necessariam quo­
que esse necessitate medii ad salutem. Illud enim vere dici potest de
necessitate medii, sine quo, attento ordinario divino ordine providen­
tiae, salus ordinarie obtineri non potest. Trid. s. 6. C. 11. Quantum
autem est ex parte hominis, summa eius indigentia est, ita ut quisque
iure merito cum Propheta debeat exclamare: Libera me, quia egenus
et pauper ego sum. Ps. 108., 21. 22. Quare Angelicus: « Ad oratio­
nem quilibet homo tenetur ad bona spiritualia procuranda, quae non
nisi divinitus dantur: unde alio modo procurari non possunt, nisi ab
ipso petantur ». In 4. D. 13. q. 4. a. 1., 3. p. q. 39. a. 5. — L.
init. ; S. Th. 2. 2. q. S3, a. 2. ; Struggl 22.-24. ; E. M.

454. Quandonam praedictum praeceptum urgeat? —Orationis prae­
ceptum frequenter urget. Prob. Christi enim et Apostolorum praeceptum

356

i.

DE DEVOTIONE ET ORATIONE

est, ut semper omni tempore, sine intermissione oremus, quae verba
non probant singulis physice momentis orandum esse, quod foret im­
possibile, sed frequenter orandum esse, tempore opportuno. Luc. 18.,
1.; ad Thessal. 5., 17.
Porro praeceptum hoc obligat per se: l.° Quando homo usum
rationis adipiscitur, tunc enim tenetur se ad Deum convertere, eumque tamquam omnium bonorum fontem agnoscere ac supremo rerum
omnium Domino sese subiicere, ad quod mirifice oratio inservit. S.
Th. 1.2. q. 89. a. 9. — 2.° tempore mortis, tunc enim maxime ne­
cessaria est perseverantia finalis, ad quam obtinendam oratio est ne­
cessaria. « Cum constet, inquit August., alia Deum danda etiam non
orantibus, sicut initium fidei, alia non nisi orantibus praeparasse, sicut
usque in finem perseverantiam, profecto qui ex seipso hanc se habere
putat, non orat ut habeat ». Lib. de Don. Persev. c. 16. n. 39. —
3.° « Per certa intervalla horarum et temporum », ut ait idem August.
Ep. 130. Porro alii docent, orandum esse sub gravi saltem semel in
anno, alii sexto quoque mense, alii singulis ferme mensibus, alii sin­
gulis omnino mensibus, eodem fere pacto ac praeceptum fidei, spei
et caritatis est observandum.
Obligat vero per accidens : l.° Quoties urget aliquod praeceptum,
quod impleri non possit absque oratione; qui enim tenetur ad finem,
tenetur etiam ad media. — 2.° Quando gravis urgeat tentatio, quae
alio modo repelli non possit. — 3.° Generatim quoties aliquod auxi­
lium divinum speciale nobis necessarium videtur, ut in gravi quadam
calamitate sive privata, sive publica. — Pro laids et pro simplicibus
clericis ad peragendas certas preces nullum datur praeceptum. Pro
clericis vero constitutis in sacris ordinibus, pro benjiciatis, et pro re­
ligiosis ad chorum destinatis, Ecclesiae praeceptum adest canonicas
horas recitandi.
Qui omittit preces matutinas aut vespertinas, per se, non peccat,
si interdum tantum eas omittat. Ratio est, quia nulla lex est, quae
determinatas preces singulis diebus et certis horis praecipiat. DD.
tamen advertunt, raro aliquam abesse negligentiae et acediae culpam.
Ceterum in praxi excusari prorsus ab aliqua culpa non possunt, qui
illas saepius omittunt, tum quia forte minime orant alio tempore,
aliove modo, et sic orationis praecepto aliquando deerunt, tum quia
ob pericula, quae quotidie occurrunt, neglecta oratione, in plura pec­
cata labentur. — Catech. Rom. p. 4. cap. 1.; S. Th. 2. 2. q. 83.
a. 2.; L. init.; Lessius de Virt. rei. c. 2. d. 2. 3. E. M.

I. - DE DEVOTIONE ET ORATIONE

357

455. Quaenam sint orationis conditiones ? — Ut oratio legitime
fiat, debet fieri cum attentione, humilitate, fiducia, perseverantia. Prob.
I. ' p. Oratio actus cultus Dei est, et cultus exterior esse non potest
sine interiori. Quare attentio saltem concomitans primam intentionem
requiritur ex parte ipsius naturae orationis. Qui vero mente volun­
tarie distrahitur, actu quo orat, incurrit in illam Dei reprehensionem:
Populus hic labiis me honorat, cor autem eorum longe est a me.
Mattii. 15., 8. Quomodo sane audiri postulat, qui seipsum non audit?
Per se autem peccat venialiter, qui sine iusta ratione voluntarie dis­
trahitur; idque valet, etiamsi oratio fiat absque obligatione, quia ali­
quam irreverentiam Deo irrogat. Prob. 2.a p. Humilitas est necessaria
ex parte ipsius petentis, quia suam indigentiam recognoscit. Scriptum
est: Respexit in orationem humilium, et non sprevit precem eorum...
Oratio humiliantis se nubes penetrabit. Ps. 101., 18.; Eccl. 35., 21.
Prob. 3? p. Fides est necessaria ex parte Dei, quem oramus ; ut sci­
licet credamus ab eo nos posse obtinere quod petimus, ratione divi­
nae omnipotentiae et misericordiae, ex quibus oratio impetrat quod
petit, Omnia quaecumquc orantes petitis, credite quia accipietis. Mare.
II. , 24.; lac. 1., 6. Prob. 4? p. Perseverantia requiritur ex parte
effectus impetrationis, ea enim uti magis ostenditur indigentia, ita magis
ad misericordiam movetur. Efficaciam tamen impetrandi ex gratia Dei,
quem oramus, habet, <qui etiam nos ad orandum inducit. Perseverans
autem esse debet, quantum ad desiderium orandi, continue; et quan­
tum ad ipsam orationem, statutis temporibus eam non intermittendo.
« Quaedam non negantur, sed ut congruo dentur tempore differuntur.
Quod tamen impediri potest, si in petendo non perseverent ». S. Th.
2. 2. q. 83. a. 15. Orationi instate, vigilantes in ea. Ad Coi. 4., 2.;
Luc. 11., 8.
An oret is qui verba recte ac exterius devote profert, si mente vo­
luntarie evagaturP Utique; secus enim neque oraret, qui invitus eva­
gatur, de quo nemo dubitat; deinde, quia oratio petitio est, et peti­
tioni sola verba et intentio sunt necessaria. Quare sufficit attentio in
prima intentione. Exterius devote, externa attentio habetur, si quis ad
verba recte proferenda attendat, et non vacet rei, quae cum oratione
consistere non possit, ut si quis aliorum audiat conversationem, non
item si vestibus se induat. Attentio ad Deum vel ad verborum sensum
attentio interna est. — In oratione vocali verba sunt rite ac recte pro­
ferenda, non ea syncopando aut mutilando, nec eorum corrumpendo si­
gnificationem, ac ita sunt proferenda, ut, nisi quid obstet, strepitus,
surditas, seipsum (piis possit audire. Uti quis potest socio, et tunc

358

I. - DE DEVOTIONE ET ORATIONE

opus est illum audire, nempe ut illi communicet, et suum faciat quod
audit a socio, et sic totum suum erit, quia auditio loco prolationis
est. — Ut prosit oratio necessarius absolute non est status gratiae.
Quare oratio peccatori etiam prodest petenti necessaria ad salutem. —
Struggl 27. seqq.: Elbel 419.; S. Th. 2. 2. q. 83. a. 13.-16.,
Quodl. 3. a. 8. 9.; L. 1. 4. n. 176.; Suarez de Relig. tr. 4. 1. 3.
c. 4.; E. M.
456. Quosnam praeter Deum orare possimus? — Beatam Virgi­
nem Mariam, ut mediatricem nostram ; Angelos, ut custodes homi­
num : omnes Sanctos et amicos Dei, ut intercessores nostros apud
Deum. Invocari privatim possunt etiam infantes baptizati, et ante
usum rationis defuncti, cum Sancti sint et regnent cum Christo: et
iuxta plures idem probabilius dicendum est de Animabus in Purga­
torio detentis. Et sane amici sunt Dei. Neque vero repugnat eos, qui
nostris precibus indigent, posse pro nobis utiliter orare; sicut viven­
tes pro se invicem utiliter orant, licet etiam indigeant, ut pro ipsis
oretur. Probabilius ; nam alii negant, praecipue quia necessitates et
orationes nostrae eas latent. Invocatio autem Sanctorum est de con­
silio, non vero de praecepto, cum Trid. s. 25. dicat tantum, esse
bonum et utile eos invocare. Attamen aiunt communiter a peccato
veniali non esse excusandum, qui nunquam B. Virg., gratiarum pro
nobis apud Deum mediatricem, invocaret. — Trid. s. 25. de Invo­
cat,, etc.; S. Th. 2. 2. q. 83. a. 4. 11.; Gur. Comp. 262. Cas. 247.;
Struggl 31.; Del Vecchio v. 1. n. 663.; E. M.

457. Pro quibus nos orare possimus? — Neque pro Sanctis, ne­
que fro damnatis orandum est. Illi enim beatitudine nunquam defutura potiuntur in coelo, isti vero suppliciis aeternis iam sunt immu­
tabiliter mancipati in inferno. Honestum autem est orare fro iuslis,
qui in igne purgatorii detinentur. Sancta et salubris est cogitatio pro
defunctis exorare, ut a peccatis solvantur. 2. Mach. 12., 46. Item
orare licet et debemus pro nobismetipsis, et, si de oratione privata sit
sermo, pio omnibus, (pii in terris degunt, sive fideles, sive iusti sive
peccatores, sive excommunicat! sive non, sive amici sive inimici, pro
iis nempe omnibus orandum est. quos iubemur diligere iuxta illud
Christi Diliges proximum tuum sicut teifsum. Matth. 22., 39. Hinc
Apostolus ait Obsecro primum omnium fieri obsecrationes, orationes,
postulationes, gratiarum actiones, pro omnibus hominibus... hoc enim
bonum est et acceptum coram Salvatore nostro Deo, qui omnes honti'lei cu. ja/rcd /ici;. 1. lini. 2., 1. seqq.
de oratione privata, etc.,

I.

DE DEVOTIONE ET ORATIONE

359

quoad publicam enim vide exceptionem in tr. de Censuris n. 1111. —
Huic autem muneri pro omnibus orandi satisfit, si quis, licet nullam
aliorum faciat specialem mentionem, in iis tamen precibus, quae non
pro se tantum funduntur, cuiusmodi sunt oratio dominica et salutatio
angelica, neminem excludat. Eatenus enim pro aliis omnibus orandum
est, quatenus id caritas exigit, scilicet in communi. — S. Th. 2. 2.
q. 37. a. 7. 8.; Struggl 32.; E. M.
458. Quid petere orantes debeamus et possimus ; Quinam oratio­
nis fructus, et an certi? — R. Ad l.um Petere in primis debemus bona
spiritualia, eaque absolute, quia certum est non posse nos iisdem abuti :
Quaerite primum regnum Dei et iustitiam eius. Matth. 6., 33. Petere
autem possumus et bona temporalia, et mala poenae temporalis, ut hu­
miliatio, paupertas, etc., sed conditionate; possunt enim aliquando nos
ad salutem iuvare. — Struggl 25. ; S. Th. 2. 2. q. 83. a. 5. 6. 9.
R. Ad. 2.um et ad 3.um Oratio, prout est opus liberum, bonum,
supernaturale, meritoria est, et oranti prodest, eique soli, ex condigno,
prodest, scilicet si sit in statu gratiae. Prout opus laboriosum saltem
non carens incommodo, satisfactoria est, ac oranti et aliis prodesse po­
test, vivis per modum solutionis, adeoque probabilius infallibiliter, vi
communionis Sanctorum, defunctis per modum suffragii, si ita et qua­
tenus divinae Misericordiae placuerit. Oratio, quae fit pro defunctis,
verius ex S. Th. S. q. 71. a. 12., «quantum ad remissionem poe­
nae valet ei pro quo fit », licet incognita nobis sit mensura prae­
stiti auxilii per nostra suffragia, sed ea pendet ex divina accepta­
tione. Oratio enim eis prodest, quatenus Deus misericors et beni­
gnus oblatam per eam a nobis satisfactionem acceptat pro defunctis.
Praecise vero, prout oratio est, impetratoria est, et sibi ac aliis
vivis atque defunctis prodest. Oratio enim in impetrando non inni­
titur orantis merito, sed divinae misericordiae, quae etiam ad malos
se extendit, vel propter salutem eius qui orat, vel etiam propter salu­
tem aliorum et gloriam Dei. S. Th. 2. 2. q. 178. a. 2. ad 1. Indubi­
tanter accipit quis quod rite petit. « Et ideo ponuntur quatuor con­
ditiones, quibus concurrentibus semper aliquis impetrat quod petit:
ut scilicet pro se petat, necessaria ad salutem, pie et perseveranter »,
S. Th. 2. 2. q. S3, a. 15. « Orate pro invicem, ut salvemini: multum
enim valet oratio msti assidua ». lac. 5., 16. seqq. Multorum preces
facilius exaudiuntur. S. Th. 2. 2. q. 83. a. 7. ad 3.
Pro se petat ; « quia homo non potest alii merere vitam aeter­
nam ex condigno, ideo per consequens, nec ea quae ad vitam aeter-

360

1. - DE DEVOTIONE ET ORATIONE

nam pertinent potest aliquando aliquis ex condigno alteri mereri. Et
propter hoc non semper auditur ille qui pro alio orat ». S. Th. 2. 2·
q. 83. a. 15. ad 2. « Contingit enim quandoque quod oratio pro alio
facta non impetrat, etiamsi fiat pie et perseveranter, et de pertinentibus
ad salutem propter impedimentum quod est ex parte eius pro quo
oratur ». S. Th. 1. c. a. 7. ad 2.
Necessaria ad salutem ; meritum enim orationis praecipue ordi­
natur ad beatitudinem. Quare, si illud quod petitur non est necessa­
rium ad salutem, nec manifeste saluti contrarium, tunc licet orans
possit orando mereri vitam aeternam, non tamen meretur obtinere illud
quod petit. Quid enim infirmo sit utile magis novit medicus quam
aegrotus. Si vero quod petitur sit utile ad salutem, meretur illud non
solum orando, sed etiam alia bona opera faciendo; et ideo indubi­
tanter accipit quod petit, sed congruo tempore, quando debet accipere.
S. Th. 1. c. a. 15. ad 2.
Pie id est ex habitu virtutis et gratiae, ex caritate ex religione,
cum humilitate, cum fide. « Oratio praeter effectum spiritualis conso­
lationis, quam praesentialiter habet, duplicem habet virtutem respectu
futuri effectus, scilicet virtutem merendi, et virtutem impetrandi. Ora­
tio autem, sicut et quilibet alius actus virtutis, habet efficaciam me­
rendi, in quantum procedit ex radice caritatis, cuius proprium obie­
ctum est bonum aeternum, cuius fruitionem meremur. Procedit tamen
oratio a caritate, mediante religione, cuius est actus oratio, concomitan­
tibus etiam quibusdam aliis virtutibus, quae ad bonitatem orationis
requiruntur, scilicet humilitate et fide. Ad religionem enim pertinet
ipsam orationem Deo offerre, ad caritatem vero pertinet desiderium
rei, cuius complementum oratio petit. Hides autem est necessaria ex
parte Dei, quem oramus, ut scilicet credamus ab eo nos posse obti­
nere quod petimus. Humilitas autem est necessaria ex parte ipsius
petentis, quia suam indigentiam recognoscit. Est etiam et devotio ne­
cessaria, sed haec ad religionem pertinet, cuius est primus actus ne­
cessarius ad omnes consequentes. Efficaciam autem impetrandi habet
ex gratia Dei, quem oramus, qui etiam nos ad orandum inducit. Unde
Augustinus: Non nos hortaretur ut peteremus, nisi dare vellet. Et
Chrysostomus : Nunquam oranti beneficia denegat, qui ut orantes non
deficiant sua pietate instigat », S. Th. 2 2. q. 83. a. 15.
Perseveranter: cum enim orationis vis in impetratione sit ex di­
vina gratia et misericordia, irrationale esset statim semper exaudiri,
ut nempe gratia illa et misericordia bene appareat. Neque vero no­
strae saluti expedit, ut statim semper exaudiamur, et ideo perseve-

I. - DE DEVOTIONE ET ORATIONE

361

ranter orandum est, ne gratiam impediamus, si in oratione non per­
severemus.
Non solum autem iusti, sed etiam peccatoris orationem « ex bono
naturae desiderio procedentem Deus audit, non quasi ex iustitia, quia
peccator hoc non meretur, sed ex pura misericordia, observatis tamen
quatuor praemissis conditionibus, ut scilicet pro se petat, necessaria
ad salutem, pie et perseveranter ». S. Th. 1. c. a. 16, Peccatoris ora­
tio, licet non procedat ex gratia sanctificante, ex gratia tamen fit
actuali, et pia est, quatenus petit aliquid ad pietatem pertinens. S. Th.
1. c. a. 15. ad 1., a. 16. ad 2. Sane oratio debitis facta conditionibus,
id est, si decentia a Deo petat, cum fide, cum humilitate, cum per­
severantia infallibilis est ex Christi promissione, quae non ad iustos
tantum, sed etiam ad peccatores spectat, et sive pro se sive pro aliis
quis oret, ut constat ex textu lac. 5., 16. seqq.
« Certum est habere orationem peculiarem Dei promissionem,
ratione cuius haec impetratio est suo modo certa et infallibilis... Ul­
terius certum est hanc promissionem non esse omnino absolutam, sed
sub aliquibus conditionibus, quibus positis erit infallibilis impetratio,
non vero absque illis... Certum est statum gratiae non esse simplici­
ter necessarium ad impetrandum... Non est cur negemus orationem
peccatoris, quae apta est ut exaudiatur, habere infallibilem promissio­
nem... Omnis qui petit accipit... Omnis qui petit, sive iustus, sive pec­
cator... Quodcumque petieritis in nomine meo hoc faciam... Propter hoc
satis pia et probabilis videtur sententia, quae asserit promissionem esse
universalem, sive unus pro se sive pro aliis oret... Impetratio ista infal­
libilis non ex iustitia, sed principaliter ex misericordia, atque etiam ex
simplici fidelitate est ». Suarez de Relig. torn. 2. lib. 1. cap. 23. η. 2.
3., cap. 25. η. 2. 3., cap. 27. η. 1. 2. 4. — Cat. Rom. de Poenit. p. 2.
n. 74. 76., p. 4. cap. 2.; S. Th. Quodl. 8. a. 8. 9., C. G. 1. 3. c. 158.;
Lugo de Poenit. d. 26. s. 1.; Suarez de Poenit. d. 48. s. 3.; Bellarm.
de Indulg. c. 13.; E. M. 452.

362

Ιί. - DE ADORATIONE, DE SACRIFICIIS, ETC.

II. — DE ADORATIONE, DE SACRIFICIIS,
DE OBLATIONIBUS, DE PRIMITIIS, DE DECIMIS

459. Quomodo dividantur actus externi religionis? — Hi actus
in 1res classes distribuuntur. Ad primam pertinent actus illi, per quos
aliquis suum corpus ad Deum venerandum exhibet, talis est adoratio.
Ad secundam pertinent illi actus, quibus aliquid de rebus exterioribus
Deo offertur. Circa quos occurrit duplex consideratio: Prima quidem
est de his, quae Deo a fidelibus dantur, ubi considerandum est de
sacrificiis, oblationibus, primitiis, et decimis ac de sanctificatione fe­
storum, de qua agitur in tertio Decalogi praecepto. Altera est de
votis, quibus Deo aliqua promittuntur, et ea ad secundum Decalogi
praeceptum remittenda est. Ad tertiam denique classem pertinent actus
illi, quibus aliquid divinum ab hominibus assumitur, quod est vel sa­
cramentum aliquod, vel ipsum nomen divinum. Sed de sacramenti assum­
ptione locus erit dicendi in tr. de Sacramentis. Assumptio autem no­
minis divini tripliciter fit: uno modo per modum iuramenti ad propria
verba confirmanda ; alio modo per modum adiurationis ad alios indu­
cendos; tertio modo per modum invocationis ad orandum vel laudan­
dum. De oratione iam dictum est; de aliis dicendum erit in secundo
Decalogi praecepto. Quare hic non nisi de adoratione, de sacrificiis,
de oblationibus, de primitiis et de decimis sermo erit. — S. Th. 2. 2.
q. 84. 85. 86. 89.; Bouquillon de Virt. relig. 1. 1.
460. Quid et quotuplex adoratio? — Adoratio est honor, externo
corporis gestu alteri exhibitus, quo testamur nostram submissionem,
et alterius excellentiam ; vel quatenus est signum internae aestima­
tionis, reverentiae et submissionis erga alterum, et consequenter illius
quoque excellentiae. Adoratio ergo duplicem exigit actum internum;
alterum intellectus, alterum voluntatis. Prior est indicium speculativum
de excellentia alterius; et indicium practicum, honestum esse nos illi
submitti propter excellentiam suam, et nostram respectu eius inferioritatem. Posterior vero est imperium voluntatis se demittendi ob su­
periorem illam in altero excellentiam. Unde demum exsistit exsecutio
ipsa in exteriori corporis gestu.
Adoratio alia est politica, alia est religiosa, prout alteri cultum
exhibet ob dignitatem aut excellentiam nu re civilem, vel ob supernaturalem excellentiam, quae in Deo et in Sanctis eius reperitur. —
Haec tres sub se species vel quasi species complectitur: Prima est

[I. - DE ADORATIONE, DE SACRIFICIIS, ETC.

363

latria, quae genere pro specie sumpto, simpliciter etiam adoratio dici
solet, et suprema est et singularis, quam soli Deo debemus, ob ex­
cellentiam divinam ipsi proprium, quaeque proinde nulli alteri com­
municabitis est, iuxta Matth. 4., 10. — Secunda dulia, quae Angelis
et aliis Sanctis convenit, ob supernaturalem et creatam excellentiam,
quae in ipsis est. — Tertia hyperdulia, quae B. Virgini exhibetur,
ob supernaturalem et creatam eius excellentiam, sed plane singularem,
et aliis omnibus creatis excellentiis maiorem et supereminentem. —
Species vel quasi species, quia non satis convenit, utrum sint una
species ex una relatione ad Deum vel triplex ex triplici diversa ex­
cellentia propria.
Porro quaelibet adorationis species dividitur in absolutam et respectivam. Absoluta est, quando aliquid adoratur aut colitur propter
excellentiam sibi intrinsecam; et ita adoratur cultu latriae absoluto
Deus, SS.““ Trinitas, Christus etiam ut homo, SS.mum Eucharistiae
Sacramentum, cultu vero duliae absoluto Sancti, cultu hyperduliae
absoluto SS.ma Virgo. Respectiva vero est, quando aliquid adoratur
aut colitur propter excellentiam et sanctitatem sibi extrinsecam, sed
intrinsecam illi, ad quem in aestimatione morali refertur; et ita ado­
rantur. cultu latriae respectivo, SS.mum Nomen lesu Christi, Passionis
instrumenta, Crux; cultu duliae respectivo Sanctorum reliquiae, ima­
gines, etc.; cultu hyperduliae respectivo SS.maC Virginis imagines, etc.
Omnino damnatur titulus: Cor lesu Poenitens S. O. 15. Iui. 1892.
— Imago SS. Cordis lesu, solum Cor repraesentans pro privata tan­
tum devotione permittitur, minime vero in altari exponenda est pu­
blicae venerationi. S. O. 26. Aug. 1891. — Quia una est excellentia
Trium Personarum Divinarum, unus honor et reverentia eis debetur
et per consequens una adoratio. — Trid. s. 25. Decr. de Invocat, etc. :
S. Th. 2. 2. q. 81. a. 3., q. 82. a. 2. ad 3., q. 84., q. 103. a. 3. 4.;
Suarez de Relig. tr. 2. 1. 1. c. 2.; Struggl 11. seqq.
Determinatus ad adorationem locus non requiritur quasi de ne­
cessitate ipsius, sed tantum secundum decentiam, non propter Deum
qui adoratur, quasi loco concludatur, sed propter ipsos adorantes;
primo quidem propter loci consecrationem, ex qua specialem devo­
tionem concipiunt orantes, ut magis exaudiantur; secundo propter
sacra mysteria et alia sanctitatis signa, quae ibi continentur; tertio
propter concursum multorum adorantium, ex quo fit oratio magis
exaudibilis.
Adorationis obligationi abunde satisfit alias implendo erga Deum
obligationes, quibus implicite et saepe etiam explicite Dei adoratio

364

II. - DE ADORATIONE, DE SACRIFICIIS, ETC.

continetur, uti e. g. quando ad Deum preces funduntur, missae sa­
crificio assistitur, etc. — E. M.
461. An homines qui e vita cesserunt cum sanctitatis fama ado­
rari possint? — Honorari possunt cultu privato. Verum cultu solemni
et publico honorari nequeunt, nisi in Album Sanctorum vel Beatorum
a Suinmo Pontifice adnumerati fuerint. Est autem cultus publicus, qui
nomine Ecclesiae, vel tanquam ab ea institutus exhibetur, Privatus
vero qui ex privata tantum devotione procedit, etiamsi coram aliis
fiat. Itaque non licet ecclesias aut altaria erigere in honorem Sancto­
rum non canonizatorum, vel saltem non beatificatorum, Cf. 463.; nec
licet eos publice invocare in litaniis, neque eorum reliquias, sive ima­
gines publice venerandas exponere, vel in processionibus circumferre.
Licet tamen has imagines vel reliquias asservare privatim, eas reve­
renter osculari, etc., quia talis cultus est omnino privatus, qui non
prohibetur. — Struggl 18.; E. M.
Sancti nuncupantur, qui solemniter, definitiva lata sententia, a
Rom. Pontifice Sanctorum albo adscribuntur, et eorum cultus fidelibus
omnibus permittitur. Beati, qui ex speciali concessione Rom. Ponti­
ficis in aliquo tantum loco vel in aliquo Religioso Instituto, cultu
aliquo publico coli possunt. Venerabiles illi sunt, de quibus signata
est a Rom. Pontifice causa introductionis eorum beatificationis. Servi
Dei, qui cum sanctitatis vel martyrii fama obierunt.
Verum « SS D. Pius P. X... vetuit Servos Dei, quorum causae
posthac introducentur, Venerabiles appellari, item solemnia peragi, oc­
casione decreti editi super causae introductione... panegyricas oratio­
nes edixit non licere. Permisit vero ut Servi Dei tantummodo post
editum decretum super heroicitate virtutum, vel super martyrio, Ve­
nerabilis titulo ornentur, ita tamen, ut ex hac permissione nullum ar­
gumentum indultae venerationis argui vel praetendi possit... Solemnia
ad gratias Deo agendas etiam post editum decretum super heroicitate
virtutum, vel martyrio pariter prohibuit, qua tamen prohibitione im­
pedire non intendit, quominus in missis addatur, prout decet, collecta
pro gratiarum actione ». S. R. C. 26. Aug. 1913. Hoc autem De­
cretum plures alias continet praescriptiones, servandas in initio cau­
sarum Servorum Dei, ut nempe rite causa instituatur. Peculiares ad­
sunt Instructiones circa processus causarum Martyrum in infidelium
regionibus. Cf. Consulente Ecclesiastico 1905. pag. 313 seqq. De­
cretum item adest servandum de iudiciali ordine in causis Servorum
Dei procedentibus per viam casus excepti. S. R. C. 11. Nov. 1912.

II. - DE ADORATIONE, DE SACRIFICIIS, ETC.

365

« SS. I). N. Pins P. X. ad causas pertractandas minoris momenti
Servorum Dei, nempe de fama sanctitatis in genere, de non cultu, de
validitate ac relevantia processuum, aliaque simili, Congregationem par­
ticularem constituit ». Decr. S. R. C. 9. Dec. 1908.
462. Resolves: Minime illicitum est apponere effigiem vel sta­
tuam alicuius defuncti non canonizati, sive in oratorio etiam publico,
sive in ecclesia, dummodo id ad eum cultu publico honorandum non
fiat, sed ex alio motivo patenti, v. g„ si fundator aut benefactor sit
ecclesiae, vel eius statua ad ipsius tumulum in ecclesia apponatur.
Sic etiam imagines imperatorum, regum et aliorum insignium viro­
rum appendi possent ; et Basilica Sancto Petro Romae dicata, ima­
ginibus seu statuis Pontificum in Album Sanctorum non relatorum
decorata est. S. R. C. 14. Aug. 1894. Decr. — Sacerdos potest qui­
dem stipendium acceptare et missam celebrare in honorem viri cum
fama sanctitatis defuncti, vel in gratiarum actionem pro obtento be­
neficio, etc., dummodo missam sumat de festo aut de feria eo die
occurrente, non autem de communi non Pontificum, nec specialem
orationem de eo vel cum eius nomine recitet. Ratio est, quia sacrum
facere ad praedictam intentionem non est cultu publico aliquem ho­
norare, siquidem intentio celebrantis est quid omnino privatum. —
Elbel 443.; E. M.

4b3. Nota : Ad cultum publicum reliquiarum, certo constare
debet, reliquias venerandas ad Sanctum vel Beatum, soleinniter ab
Ecclesia ut talem recognitum, pertinere. Insuper sigillum alicuius Epi­
scopi seu Praelati apponi debet, sigillum autem Episcopi loci ad re­
liquias cultu publico colendas sufficit, nec scriptum authenticum ne­
cessarium est. — Ut novae reliquiae, licet authenticae, publicae ve­
nerationi fidelium in ecclesia vel in oratorio publico exponantur,
requiritur, ut ab Episcopo loci recognoscantur, et approbentur, etiamsi
Romae a Praeposito Apostolico obsignatae fuerint, Trid. s. 25. de
Invocat, etc.; Sixtus V. C. Dominus omnipotens 13. Nov. 1588. —
Pro antiquis reliquiis sufficit immemorialis earum expositio et publica
veneratio, quae quodeumque aliud documentum merito supplet, et
validam prae se fert authenticitatis praesumptionem. — Ad cultum
privatum requiritur tantum certitudo moralis privata, qualis, v. g.,
ab homine fide digno habetur. — Reliquia Crucis D. N. I. C. pro
publica veneratione separanda est ab aliis Reliquiis Sanctorum in theca
peculiari. S. C. Indulg. 22. Febr. 1847.; S. R. C. 25. Maii 1906.
A. A. S. v. 1. p. 507. — Graviter peccat quis furando reliquias nota-

366

II. - DE ADORATIONE, DE SACRIFICIIS, ETC.

biles, vel etiam minimam partem reliquiae valde pretiosae, v. g.
SS. Crucis, quia, licet non sint pretio aestimabiles, tamen haec ablatio
graviter possessorem contristare potest. In districtu autem romano
sub poena excommunicationis prohibetur furari reliquias, etiam mi­
nimas, pertinentes ad ecclesias, ex Const. Clem. VIII. et Pauli V.
Quare non in omni casu furtum mortale est, et grave sacrilegium
reale est.
Quoad imagines, non possunt apponi aureolae, seu radii, imagi­
nibus defunctorum, licet communiter habeantur ut Sancti, nisi ab Ec­
clesia beatificati fuerint; itemque nec tabellae et imagines, nec lampa­
des aut alia quaevis lumina, in venerationem scilicet et cultum, ad
eorum sepulchra appendere licet. At cum licentia Ordinarii seu Epi­
scopi, licet similis Sancti reliquias in loco ab ecclesia separato et se­
creto custodire, oblationes et tabellas accipere, et beneficia recepta in
libellis enarrare, non tamen sine recognitione et approbatione Epi­
scopi, praemissaque declaratione ab auctore, se non intendere aliam
fidem suis dictis conciliare, nisi humanae historiae, uti statuit Urba­
nus VIII. in Decr. Sanctissimus 13. Mart. 16'25. et alia speciali Const.
Caelestis Hierusalem 5. Iui. 1634.; S. R. C. 31. lui. 1821. Decr.
Gener. 14. Aug. 1894.; Leo XIII. C. Officiorum ac munerum Decr.
Gener. § 13.; Pius X. Litt. Enc. Pascendi 8. Sept. 1907. par. De
sacris Reliquiis. — Imagines Beatorum pingendae sunt cum radiis tan­
tum , Canonizatorum cum diademate circa caput. Perraris v. leneratio SS. n. 46. Item imagines I). N. et B. V., Angelorum et San­
ctorum pingi aut sculpi debent ea forma et habitu, qui ab antiquo
tempore est in usu in I'.cclesia. Urban. \ III. C. Sacrosancta Triden·
tina 15. Mart. 1642.; Bened. XIV. C. Sollicitudini 1. Oct. 1745.—
Quoad Beatos, ipsis nec ecclesias nec altaria nuncupare licet, eorumque imagines et reliquiae in iis tantum ecclesiis possunt retineri et
exponi, in quibus de eorum officio fieri permittitur. Urb. \ III. cit.
Decr., Sanctissimus ; Clem. XL C. 82. n. 11. — Sanctorum imagines
laudabilitei benedicuntur, et privatim quilibet sacerdos eas benedicere
potest. S. R. C. 12. Iui. 1704. —S. R.C. 27. Sept. 1659., 17. Apr. 1660.,
12. Inn. 1660. Boianen.; Pius X. Motu proprio Sacrorum antistitum
1 Sept. 1910.; L. 1. 3. n. 45. 532., Epist. Resp. in fine cap. 1.;
Bened. XIV. de Canon. SS. 1.2. c. 11.; Struggl 18.; Scav. ed. 12.*
Mediol. 18/4. 1. 2. n. 168, seqq.
Instructio adest S. R. C. 22. Maii 1912. super privilegiis, quae
in triduo vel octiduo celebrando intra annum a beatificatione vel ca-

II. - DE ADORATIONE, DE SACRIFICIIS, ETC.

36/

nonizatione per Rescriptum Sacrae ipsius Congregationis a Summo
Pontifice concedi solent. — E. M.
463.a Quaenam sil sacrificiorum natura et obligatio? — Sacri­
ficiorum oblatio in communi considerata, ex ipso iure naturae est.
Etenim ex naturali ratione procedit, ut quemadmodum dominis tem­
poralibus aliqua offeruntur in recognitionem dominii, ita etiam Deo
tanquam supremo omnium domino quasdam sensibiles res in signum
debitae subiectionis et honoris offeramus. Sacrificiorum autem deter­
minatio ex institutione humana vel divina est. — Significat sacrifi­
cium, quod exterius offertur, interius spirituale sacrificium, quo anima
seipsam offert Deo ; quia exteriores actus religionis ad interiores or­
dinantur. Atqui anima se offert Deo in sacrificium, sicut principio suae
creationis et sicut fini suae beatitudinis. Soli ergo Deo sacrificiorum
honor est exhibendus. Quod etiam videmus in omni republica obser­
vari, quod summus eius rector aliquo singulari signo honoratur, quod
si cuicumque alteri deferretur, crimen esset laesae maiestatis. Trid.
s. 22. C. 3.
Porro triplex est hominis bonum, primum quidem est bonum
animae, quod Deo offertur interiori quodam sacrificio per devotionem
et orationem, et alios huiusmodi interiores actus; qui in divinam re­
verentiam ordinantur. Secundum est bonum corporis, quod Deo quo­
dammodo offertur, per martyrium et abstinentiam seu continentiam,
vel cum aliquis proprium corpus alicui afflictioni subiicit propter di­
vinam reverentiam, et sacrificio exteriori offertur. Tertium est bo­
num exteriorum rerum, de quo exterius etiam sacrificium offertur
Deo, si iterum in divinam reverentiam ordinetur, directe quidem,
quando immediate res nostras Deo offerimus; mediate quando eas
communicamus proximis propter Deum.
Verum sacrificia proprie dicuntur, quando circa res Deo oblatas
aliquid fit, sicut quod animalia occidebantur et comburebantur, quod
panis frangitur et comeditur et benedicitur. Et hoc ipsum nomen so­
nat: nam sacrificium dicitur ex hoc quod homo facit aliquid sacrum.
— Hinc communiter sacrificium definitur: oblatio rei sensibilis a le­
gitimo ministro facta Deo, per realem immutationem, ad agnoscendum
supremum eius dominium nostramque subiectionem. Quapropter non­
nisi sacerdotes offerunt sacrificia, quae sunt specialiter ordinata ad cul­
tum divinum non solum pro se, sed etiam pro aliis. Alia vero sacri­
ficia quilibet potest pro se Deo offerre.
Sacrificium interius omnes Deo ofïerre tenentur: omnes enim te-

3ô8

II. - DE ADORATIONE, DE SACRIFICIIS, ETC.

nentur Deo devotam mentem offerre. Omnes item sacrificium exterius
Deo offerre tenentur, quando actus exteriores aliarum virtutum in di­
vinam reverentiam assumuntur, qui sub praecepto cadunt. Quoad sa­
crificium autem exterius, quo aliquid offertur exterius Deo in prote­
stationem divinae sublectionis, sub Lege Nova fideles tenentur ad illud
sacrificium unicum, quod lesus Christus in ultima Coena instituit, de
quo in tr. de Decalogi et Ecclesiae praeceptis, et de Eucharistia sermo
erit. — S. Th. 2. 2. q. 85. ; Lessius de Virt. Rei. c. 2. d. 4.
463.b Quaenam sit oblationum natura et obligatio? — Nomine
oblationis hinc intelligitur exhibitio alicuius rei in cultum Dei, non
uti quasi aliquod sacrum consumatur, ut in sacrificio; sed ut integrum
maneat divino cultui deputandum, vel in usus ministrorum expenden­
dum. In Lege Nova oblationes huiusmodi liberae sunt, nisi ex Eccle­
siae necessitate vel ex inducta consuetudine sint faciendae. — Cum
sacerdos medius sit inter Deum et populum ei sunt a populo obla­
tiones exhibendae, non solum ut eas in proprium usum assumat, sed
ut fideliter dispenset in his quae ad divinum spectant cultum et in
usus pauperum, qui sunt, quantum fieri potest, de rebus Ecclesiae su­
stentandi, quia et Dominus in usum pauperum loculos habebat. — In
nova item Lege primitias de fructibus terrae perceptis offerre spe­
cialis non est obligatio, nisi secundum consuetudinem patriae et indi­
gentiam ministrorum Ecclesiae. Primitiae enim dantur per modum
oblationis, de cuius ratione est quod sit voluntaria. Offeruntur autem
primitiae, quia Deo exhibere debemus, id quod praecipuum est; et
in recognitionem beneficii Dei, terram et fructus terrae concedentis.
— S. Th. 2. 2. q. 86.

463.c rln qualis adsit obligatio decimas solvendi ? — Decimarum
praeceptum partim de iure naturali est, partim de iure positivo. « Quod
enim eis. qui divino cultui ministrabant ad salutem populi totius, po­
pulus necessaria victus ministraret, ratio naturalis dictat ; sicut et his
qui communi utilitati invigilant, scilicet Principibus, et militibus, et
aliis huiusmodi stipendia victus debentur a populo.... Determinatio
decimae panis solvendae est auctoritate Ecclesiae tempore Novae Le­
gis instituta.... Sic ergo patet quod ad solutionem decimarum homines
tenentur, partim quidem ex iure naturali, partim etiam ex institutione
Ecclesiae, quae tamen, pensatis opportunitatibus temporum et perso­
narum, posset aliam partem determinare solvendam.... Ministri Eccle­
siae maiorem curam debent habere spiritualium bonorum in populo
promovendorum, quam temporalium colligendorum ; et ideo.... lauda­

III. - DE SUPERSTITIONE ET IDOLOLATRIA

369

biliter decimas Ecclesiae non requirunt ubi sine scandalo requiri non
possent propter dissuetudinem vel propter aliquam aliam causam. Nec
tamen sunt in statu damnationis qui non solvunt in locis illis, in qui­
bus Ecclesiae non petit; nisi forte, propter obstinationem animi, ha­
bentes voluntatem non solvendi, etiamsi ab eis peterentur.
Radix autem solutionis decimarum est debitam, quo seminantibus
spiritualia debentur carnalia, secundum illud Apostoli 1. ad Cor. 9.
,
11.
Si nos vobis spiritualia seminavimus, magnum est si carnalia
nictamus .·’.... super hoc enim debitum fundavit Ecclesia determinatio­
nem solutionis decimarum. Omnia autem, quaecumque homo possidet,
sub carnalibus continentur, et ideo de omnibus possessis decimae sol­
vendae.... Et ideo in Nova Lege tenentur homines ad decimas per­
sonales, secundum consuetudinem patriae et indigentiam ministrorum.
Ius autem accipiendi decimas spirituale est, consequitur enim illud
debitum, quo ministris altaris debentur sumptus de ministerio, et quo
seminantibus spiritualia debentur temporalia, quod ad solos clericos
pertinet habentes ius animarum.
Clericis, in quantum sunt ministri altaris spiritualia populo semi­
nantes, decimae a fidelibus debentur. Unde tales clerici, in quantum
habent ecclesiasticas possessiones, decimas solvere non tenentur; ex
alia vero causa, scilicet propter hoc quod possident proprio iure, vel
ex successione parentum, vel quocumque huiusmodi modo, sunt ad
decimas solvendas obligati. — Tenentur clerici Summo Pontifici de­
cimam dare, si exigeret. Naturalis enim ratio dictat, ut illi qui habet
curam de communi multitudinis statu, provideatur de bonis omnibus,
unde possit exequi ea quae pertinent ad communem salutem ». S. Th.
2. 2. q. 87.

III. — DE SUPERSTITIONE ET IDOLOLATRIA

464. Quinam sint actus religioni oppositi? — « Opponitur verae
religioni aliquid dupliciter : uno modo per excessum, quando scilicet
id quod est religionis, alteri indebite exhibetur, quod pertinet ad su­
perstitionem ; alio modo quasi per defectum reverentiae, cum scilicet
Deus contemnitur, quod pertinet ad vitium irreligiositatis... Superstitio
autem impedit religionem quantum ad hoc, ne suscipiatur Deus ad
colendum... Per irreligiositatem autem impeditur religio, quantum ad
Bucceroni. bist. theol. moralis 1.

24

370

III. - DE SUPERSTITIONE ET IDOLOLATRIA

hoc, ne Deus, postquam susceptus est, honoretur ». S. Th. 2. 2.
q. 122. a. 3.
465. Quid superstitio? — « Superstitio, inquit S. Th., est vitium
religioni oppositum secundum excessum, non quia plus exhibeat in
cultum divinum, quam vera religio, sed quia exhibet cultum divinum,
vel cui non debet, vel eo modo, quo non debet ». 2. 2., q. 92. a. 1.
« Praecipuum autem impedimentum religionis est quod homo falso
Deo inhaereat... Et ideo in primo praecepto legis excluditur cultus
falsorum deorum... Omnes aliae autem superstitiones procedunt ex
aliquo pacto cum daemonibus inito, tacito vel expresso; et ideo omnes
intclliguntur prohiberi in hoc quod dicitur: « non habebis deos alienos ».
2. 2. q. 122. a. 2. ad 1. 2. 3.; Collectan. S. C. de P. F. n. 1702.

466. Quotuplex sit superstitio ? — Ex parte rei, quae cultu do­
natur, triplex est superstitionis species: idololatria, divinatio, vana
observantia : vel enim creatura colitur tanquam Deus, et est idolola­
tria, vel ab ipsa tanquam a Deo petitur rerum occultarum cognitio,
et est divinatio, vel demum aliquod imploratur auxilium, et est vana
observantia ; quae omnia natura sua mortalia sunt, cum gravem Deo
irrogent irreverentiam, tribuendo creaturae quod Deo debetur. —
Ratione modi, quo cultus exercetur, alia est superstitio cultus falsi,
si quid falsi significet, v. g., si quis Deo nunc offerat cultum per cae­
remonias Veteris Legis; si laicus Deum colat tanquam publicus mi­
nister Ecclesiae; si quis ex parte Ecclesiae cultum exhibet Deo contra
modum divina auctoritate ab Ecclesia constitutum et in Ecclesia con­
suetum ; alia est superstitio cultus turpis, si quaedam contineat Deo
iniuriosa, v. g., si quis in suis precibus induceret verba inhonesta et
contumeliosa; alia est superstitio cultus superflui, si nihil conferat ad
verum cultum Dei, v. g., caeremonia audiendi missam ante ortum
solis, cum certo numero, situ, ordine cereorum, etc. — Ultima haec
species, secluso scandalo, ordinarie venialis tantum censetur; quia
materia levis est, et potius est dicenda mera simplicitas quam positiva
irreverentia; sed duae aliae regulariter mortales sunt, quia graviter
repugnant honori et cultui divino, qui veritate et sanctitate nititur.
Regulariter ; grave enim non videtur, si in cultu vero aliquid leviter
falsum admisceatur ex levitate, ex inconsideratione. Lugo de fide d. 14·
s. 3., d. 20. n. 23 seqq. — Struggl 2. seqq. ; L. 3. 4. ; S. Th. 2. 2.
q. 92. 93.; Collectan. S. C. de P. F. n. 1702. 1707.
467. Quid et quotuplex idololatria, et quale peccatum? — Idolo­
latria definitur; actio, qua cultus, soli Deo debitus, creatuiae exhi-

IV.

DE DIVINATIONE

371

betur. - Triplex est : perfecta, imperfecta, simulata. Prima creaturae
defert divinum honorem, falso indicans eam revera esse Deum. Altera
defert quidem creaturae honorem divinum, sed vel ex odio veri Dei,
vel ex cupiditate aliquid a daemone vel alia creatura obtinendi, non
ignorans eamdem divinitate destitui. Tertia denique honorem illum
creaturae exhibet, ex solo mortis metu, absque interno affectu, uti
christianis quibusdam accidit tempore persecutionum. — Quaelibet
harum idololatria peccatum grave est. Prob. « Sicut in terrena republica gravissimum esse videtur, quod aliquis honorem regium alteri
impendat quam vero regi... ita in peccatis, quae contra Deum com­
mittuntur, quae tamen sunt maxima, gravissimum esse videtur, quod
aliquis honorem divinum creaturae impendat ; quia quantum in se est,
facit alium Deum in mundo ». S. Th. 2. 2. q. 94. a. 3. 1.; L. 12. 13.

IV. — DE DIVINATIONE
468. Quid divinalia? — Divinatio definitur tacita vel expressa
daemonis invocatio ad cognoscendas res occultas. Tacita vel expressa,
quia duplici modo fieri potest ; vel illud daemonis auxilium expresse
invocando, et dicitur expressa, vel adhibendo ad daemonis opem im­
plorandam media quaedam ex se inutilia et inefficacia, et dicitur lacita.
Ubi notandum est, non requiri, ut daemon aliquando pactus sit, se ad
usum cuiuspiam vani medii concursurum, eo enim ipso, quod quis
sciens mediis omni proportione ad finem carentibus utitur, daemonis
opem exercite invocat, qui iis rebus se immiscere solet. S. Th. 2. 2.
q. 95. a. 1.2.; L. 5. 6. 8.
469. Quotuplex sil divinatio? — Divinatio in plures species, sed
materialiter tantum distinguitur, ratione diversorum mediorum. Prae­
cipuae divinationis species per expressam daemonis invocationem, sunt:
l.° Pithonismus, cum nempe daemon alicuius viri vel feminae corpus
occupans et voces illinc emittens occulta patefacit. 2.° Vaticinium,
cum daemon ad occulta significanda utitur opera pseudo·prophetarum.
3.® Necromantia, quando daemon per mortuos vel per revocatos ad
vitam respondet. 4.° Oraculum, quum consultus daemon, in simula­
cris delitescens, respondet. 5.° Praestigium, cum daemon ipse appa­
ritionibus oculos perstringit. 6.° Oniromantia, cum occulta daemon
patefacit per somnia. 7.® Quando occulta praenuntiat per aliquas figu-

372

IV. - DE DIVINATIONE

ras vel signa, quae in rebus inanimatis apparent, « quae quidem si
appareant in aliquo corpore terrestri, puta in ligno vel ferro vel lapide
polito vocatur geomaniia, si in aqua hydromantia, si in aere aeromaniia, si in igne pyromanlia, si in visceribus animalium immola­
torum in aris daemonum aruspicium ». S. Th. 2. q. 95. a. 3.
Divinatio, quae fit absque expressa daemonis invocatione, duplex
est: alia utitur aliquarum rerum dispositionibus, alia vero quibusdam
utitur, quae ab hominibus serio fiunt ad aliquid occultum inquirendum.
Ad primam pertinet: l.° Chiromantia, quasi divinatio ex manus inspe­
ctione. 2.° Physiognomies ex lineamentis vultus. 3.° Aruspicium ex
visceribus animalium. 4.° Augurium ex garritu avium. 5.° Auspicium
ex earum volatu, situ, pastu. 6.° Astrologia ex astris. 7.° Geomaniia,
hydromantia, pyromanlia, aeromantia ex signis in terra, in aqua, in
igne, in aere. 8.° Omen ex verbis sine intentione dictis. — Ad alteram
vero spectat sortilegium, quasi divinatio ex sortibus, e. g. conside­
rando quid aperienti librum occurrat, quam quis ex occulto repositis
schedulis accipiat, quis plura proiiciat taxilli puncta, quaenam contin­
gat figura ex plumbo liquefacto in aqua proiecto.
« Sic ergo patet triplex esse divinationis genus, quorum primum
est per manifestam daemonum invocationem... secundum est per solam
considerationem dispositionis vel motus alterius rei... tertium est, dum
facimus aliquid, ut nobis manifestetur aliquid occultum... sub quolibet
autem horum multa continentur». S. Th. 2. 2. q. 95. a. 3.; L. 6. ;
Struggl 20. 21.
470. Nota: Distinguendi sunt sedulo effectus naturales a liberis ;
priores enim saepe confici possunt, uti v. g., ex cantu et volatu avium
aut siderum aspectu conficitur tempestas, pluvia, vel caeli serenitas, etc.
Experientia enim constat, inter haec naturalem adesse connexionem;
secus vero de posterioribus dicendum. — Indoles aut animi status in­
terdum aliquo modo ex colore vultus, vel aliis signis externis confici
potest, etsi in praxi plerumque a talibus coniecturibus sit abstinendum,
ob indien temerarii periculum ; actus vero liberi, sive praeteriti, sive
futuri, nunquam certo cognosci possunt. — Divinationi tribuendum
est quidquid occulti cognoscitur alio modo quam per revelationem,
aut per media naturalia : non enim aliud datur medium occulta in­
vestigandi. — S. Th. 2. 2. q. 95. a. 1. 7., q. 96. a. 2.; L. 9. 10.

471. Quale peccatum sit divinatio? — Divinatio ex genere suo
mertatis est tum quia tribuit honorem divinum creaturae, volendo ab
ip-a cognoscere res soli Deo notas; tum quia societas cum daemone

IV.

DE DIVINATIONE

373

est magnus Dei contemptus, proditio et apostasia a Deo, cum daemon
ei sit perpetuus hostis. Hinc monet Apost. : Nolo vos socios fieri dae­
moniorum. 1. Cor. 10., 20.: Deut. 18., 10.-12. Attamen divinatio
tacita aliquando a mortali excusari potest ob simplicitatem et igno­
rantiam, vel ob defectum fidei certae. — S. Th. 2. 2. q. 95. a. 2. 4.;
L. 7.; Suarez de Relig. tr. 3. 1. 2. c. 8. n. 15.; Laym. 1. 4. tr. 10.
c. 3. n. 4.; Struggl 19.

472. Resolves: Non vacat culpa gravi, qui utens mediis improportionatis ad aliquam cognitionem, protestatur se nullum cum dae­
mone commercium intendere; agit enim contra suam protestationem,
et daemonem implicite invocat, cum nec Deus, nec Angelus talibus
se immisceant. — Peccant graviter, qui de fortuna seu vita sua fu­
tura a vatibus inquirunt : nisi ex simplicitate, ioco, aut curiositatis
causa agant, quin fidem dictis adhibeant. Si tamen serio faciat vates,
difficile a cooperatione graviter culpabili excusari possunt. — Reuter
43.; L. 8. 10; S. Th. Quodl. 3. a. 22.
473. An aliquando liceat futura ex somniis coniicere? — Quatuor
sunt somniorum genera: l.° Naturalia, quae ortum habent a causis
naturalibus, v. g., occupationibus, vel temperamento corporis. 2.° Ca­
sualia. cpiae oriuntur ex vario concursu phantasticarum repraesenta­
tionum. 3.° Quae sunt a Deo auctore. Iud. 7., 13.; Dan. 2., 19.;
Matth. 1., 20. ; 2., 12. 13. 19. 4.° Quae auctorem habent daemonem.
Deut. 18., 10.
Porro ex somniis naturalibus superstitiosum non est coniicere
praesentem corporis valetudinem ; vel statum eiusdem futurum, vel
etiam vivendi rationem et disciplinam ; quia inter haec intercedit vera
et naturalis connexio. Esset tamen superstitiosum inde coniicere fu­
tura, libere contingentia ; cum haec non nisi a libera ac volubili ho­
minis voluntate proficiscantur.
Ex somniis casualibus est superstitiosum futura deducere; quia
eo ipso quod sunt casualia nequeunt esse accommodata ad rem quam­
libet significandam. Eccli. 34., 7. At non videretur peccare mortaliter,
qui ob somnium praecedens omittit vel ponit actionem indifferentem :
quia id potius ex quadam animi simplicitate, vel nimia timiditate pro­
venire videtur, v. g., si quis omitteret deambulationem, quia som­
niavit se fore in ea proditorie hac vel altera die interficiendum.
Somniis, quae sunt certo vel probabilius a Deo, possumus immo
tenemur, ait S. Alph. 9., fidem adhibere, cum aliquando, ita locutu­
rum se Deus promiserit, Act. 2., 17.; Num. 12., 6.

374

IV. - OE DIVINATIONE

Somniis diabolicis credere est mortale, nisi ignorantia vel simpli­
citas excuset; cum sit veritatem fundare in mendacio, et societatem
cum daemone inire. Hoc sensu dicit Scriptura: Non augurabimini,
nec observabitis somnia. Lev. 19.. 26. — Utrum autem somnium sit
a Deo, an a daemone difficile et periculosum est definire. — Struggl
24.; L. 9.; S. Th. 2. 2. q. 95. a. 6.
474. Nota: Regula generalis ad dignoscendum, an somnia a
daemone proveniant, est: si ea impellant ad malum, vel si quis per­
turbatum et minus promptum ad bonum se experiatur. Secus vero,
si somnium ad bonum impellat, vel ad illud alacriorem quis se sentiat;
semper tamen cum humilitate et timore procedendum est, cum dia­
bolus saepe se transfiguret in angelum lucis. — Struggl 25. ; L. 9.
475. An aliquando liceat astrologia? — Astrologia duplicis est
generis, naturalis et iudiciaria. Per primam effectus naturales prae­
dicuntur, alii certi, alii probabiles; per secundam effectus libere con­
tingentes praenuntiantur ex consideratione situs et motus siderum.
Iam vero astrologia naturalis licita est, ut patet. At iudiciaria prorsus
illicita et superstitiosa est; quia corpora caelestia in liberam hominis
voluntatem nihil omnino possunt. L. 10.; S. Th. 2. 2. q. 95. a. 5.
Qui astrologia iudiciaria vel per se vel per alios de statu reipublicae Christianae inquisierint, ii sunt intelligendi, ex Monitis pro lubilaeo, qui de vita aut morte Romani Pontificis per Astrologiam di­
ctam inquisierint, quorum censuras C. Apostolicae Sedis servavit
incolumes. Leo XIII. C. Singulares Kai. Nov. 1899.; S. Poenit.
20. Feb. 1900. — E. M.
476. .In aliquando licitus sil usus sortium? — Sortes aliae sunt
divisoriae, aliae consultoriae, aliae divinatoriae : — Divisoriae, quae
adhibentur ad componendas lites etc., utraque parte consentiente, li­
citae sunt, cum nihil contineant superstitiosi, sed sint veluti quaedam
species contractus; et probantur etiam in Scriptura his verbis: Con­
tradictiones comprimit sors. Prov. 18., 18.; 16., 33. Excipe, positivo
iure, electiones omnes ad praelaturas et beneficia ecclesiastica, quae
Spiritus Sancti inspiratione, fieri debent; quod valet etiam de litibus
circa eadem beneficia. C. Ecclesia 3. de Sortit. Attamen probabilius
censet dd., hoc tantum vetari, adeo ut si sors usurpetur, electiones
sint illicitae, sed xalidae; ratio est, quia nullibi declarantur invalidae,
si una excipiatm electio I raelati iurisdictionem habentis. C. Quia pro­
pter de Elect. Cf. Schmalz. 1. 5. p. 2. t. 21. n. 38. seqq. Officia

IV.

DE DIVINATIONE

375

etiam saecularia non sorte, sed secundum personarum aptitudinem
sunt distribuenda; etsi inter {dures aeque aptos et dignos sorte agi
possit. Sic etiam, si plures mortem meriti sint, nec expediat omnes
puniri, sorte definiri potest, quis ex eis sit occidendus. — C. A. 835.
841.; C. B. 659. 752.; Ioann. 10., 24.
Consultoriae, quibus inquiritur quid in hac vel illa re sit agen­
dum, illicitae plerumque sunt, quia continent tentationem Dei et pe­
riculum diabolicae fraudis. Plerumque, nam aliquando licitae sunt :
quando divino instinctu aut iussu fiant, ut contigit in electione Mathiae, Act. 1., 26., quando causae necessitas et honestas exigit, v. g.,
urgens necessitas salutis, aptiorque modus dubium vincendi non ap­
paret: dummodo fiant praemissa oratione, cum debita reverentia, et
indicium non exspectetur nisi a solo Deo, et divina non convertantur
ad terrena negotia, etc.
Divinatoriac, quibus inquiritur per taxillorum proiectum rei oc­
cultae vel futurae cognitio, et est soriilegium, nullo modo licent ;
cum neque ex natura sua, neque rerum ceterarum, neque ex Dei aut
Ecclesiae institutione, sortitio illa ullam vim habeat ad praedictos ef­
fectus. Si tamen ad sortem ponendam impellat Deus ipse, quod vix
unquam existimari debet, tunc licita erit; sicuti licita fuit losue, quando
ea usus est ad occultum ab Achan patratum scelus explorandum,
los. 7., 14. « Porro, si quis manifestationem occultae veritatis per
sortes peteret a /leo, tale sortilegium non esset superstitiosum, sed
tentâtio Dei, aut aliud peccatum irreligiositatis; ut cum Sanchez docet
Laymann n. 9. ». Struggl 26. — L. 10. 11.; S. Th. Quodl. 12. a.
35., 2. 2. q. 95. a. S.
477. An licitus sit usus virgae divinatoriac? — Haec virga,
cuius prima mentio facta est, ut aiunt, saec. XV., ex corylo est ac
bifurcata. Ea utuntur ad inveniendos thesauros, venas aquarum, trans­
positos agrorum limites, fures, homicidas, etc. Non desunt qui illius
usum naturalem defendunt ; at merito communiter id negatur. Nam
sola intentio nihil conferre potest ad motum physicum. Porro virga
movetur iuxta mentem ferentis, ita ut si ille metalla quaerat, non
aquam, virga non moveatur, si invenit aquam, et vicissim. Adde ipsam
remanere immotam in manibus illius, qui protestatur se nihil velle
superstitiosi, ut exempla probant. Negandum tamen non est, quod
etiam naturaliter evenire possit, quod aliqua virga moveatur ad unam
potius partem quam ad aliam ; et sic inservire possit ad aquas vel
metalla detegenda, vi nempe naturalis attractionis, ut patet de ma-

376

v.

DE VANA OBSERVANTIA

gnete. Sed id tunc constanter contingit, et independenier ab inten­
tione ea utentis, et nunquam in rebus moralibus, vel qua morales
sunt, inquirendis, e. g. furibus. Oseae 4., 12.; L. 8.; Albit. de Inconst.
in Fide c. 32. n. 26.

V. — DE VANA OBSERVANTIA
478. Quid vana observantia? — Vana observantia in eo consi­
stit, quod quis media nec natura sua proportionata, nec a Deo vel
ab Ecclesia instituta adhibeat ad certum effectum obtinendum. Differt
a divinatione eo quod haec ordinatur ad cognitionem occultorum ;
vana autem observantia ad quoscumque obtinendos effectus. Con­
venit cum divinatione, quia pacto etiam innititur expresso vel tacito
cum daemone. Parum sane refert quod daemon expresse non invo­
cetur; invocatur enim aequivalenter; nam cum rebus vanis se Deus
non immisceat, effectus non potest nisi a daemone expectari. Cum
ineptis quis mediis utatur, illis non tanquam causis sed tanquam signis
utitur, et sic pertinent ad pacta significationum cum daemonibus inita.
— S. Th. 2. 2. q. 96. a. 1. 2. 3.; L. 24.

479. Quotuplex sit vana observantia ? — Quatuor sunt vanae
observantiae species, quae materialiter tantum distinguuntur ratione
effectuum. — 1." Si observentur quaedam inutilia ad scientiae infusio­
nem acquirendam, absque alio studio, ct ars notoria dicitur. Differt
a divinatione quia haec notitiam speculativam directe, illa directe no­
titiae infusionem ad propriam commoditatem spectat, indirecte vero
ipsam notitiam. Sic peccant, qui elaboratam potionem sumunt, vel
certam adhibent precem, ut illico docti evadant.
2. ° Si inutilia observentur ad obtinendam sanitatem, et dicitur
observatio sanitatum. Sic peccant qui nomina ignota, certasque inanes
caeremonias usurpant ad animalia fuganda; vel qui amuleta, involu­
cra vel quid simile ad morbos depellendos deferunt. — L. 18.; S. Th.
2. 2. q. 178., a. 2.
3. ° Si ex consideratione alicuius futilis eventus decernatur quid
sit luturum, et inde quis actiones suas moderetur, eaque observatio
rventuum dicitur, quae a divinatione differt, tum quia huiusmodi ob­
servationes sunt sine ulla ratione et arte, unde sunt magis vanae et
superstitiosae, tum quia spectant ad proprios actus dirigendos; divi­

V. - DE VANA OBSERVANTIA

377

natio vero speculativam potius occultarum rerum notitiam intendit.
Sic peccaret, qui recusaret cum tredecim in mensa sedere quasi id
mortis sit signum, quamvis hoc plerumque valeat excusari, cum nulla
huic rei vera adhibeatur fides ; sed quaedam simplex sit ac inanis
formido.
° Si observantia versetur circa corpora varie immutanda aliosque
4.
miros vel noxios effectus producendos, et dicitur magia vel malefi­
cium. Maleficium triplicem continet moralem malitiam contra religio­
nem, caritatem et iustitiam. Maleficium aliud est amatorium seu phil­
trum, aliud veneficum. Prius est ad carnalem amorem vel odium in
aliquam personam excitandum, daemone hominis phantasiam vel cor­
poris humores commovente, nihil tamen in voluntatem agente; unde
non inducit necessario ad patrandum peccatum. Posterius vero est ad
damnum alicui inferendum, sive in eius bonis, sive in eius sanitate.
— lob. 1., 12.; S. Th. 2. 2. q. 178. a. 2.
Notandum autem hic est possessionem in eo consistere, quod
daemon corpori humano quodam modo uniatur, et in illo, et per
illud extraordinaria operetur. Quod si daemon in corpore hominis
residere non videatur, sed tantum externe operetur, illud variis modis
vexando, tunc habetur obsessio. Notandum insuper est quod « homini
non est potestas super daemones commissa, ut eis licite possit uti ad
quodeumque voluerit ». S. Th. 2. 2. q. 96. a. 2. ad 3. — Struggl
28. 41. 42. 43.; Suarez c. 15. 16.; L. 15. 23.; S. Th. Quodl. 4.
q. 9. a. 16.; 2. 2. q. 96.
480. Quale peccatum sit vana observantia ? — Ut divinatio ita
etiam vana observantia grave peccatum est; tum quia tribuit honorem
divinum creaturae, ab ipsa exspectando qood debet attendi a solo
Deo; tum quia innititur pacto, et consequenter societatem importat
cum daemone. Multoties tamen ea, quae implicitam tantum continet
daemonis invocationem, a mortali valet excusari ratione ignorantiae
et inconsiderationis, vel dubiae admodum fidei. — L. 15.: S. Th. 2.
2. q. 96.
481. Resolves: Superstitionis rei sunt, qui gestant ligaturas qui­
busdam characteribus consignatas, qui certa invocant nomina ignota,
aut certum adhibent numerum crucium vel orationum ad sananda
vulnera, ad se invulnerabiles efficiendos etc. — Item qui gestant
quasdam orationes ad S. Birgitlam aut alias preces, effectum omnino
infallibilem ex ipsis exspectantes. Non tamen vituperandi sunt, immo
admodum laudandi sunt, qui numismata pia, sacras effigies aut reli­

378

v.

DE VANA OBSERVANTIA

quias Sanctorum gestant, sperantes auxilium divinum specialiter se
impetraturos esse — Rei etiam sunt superstitionis, qui aliquos dies
tamquam faustos, alios vero tamquam infaustos habent, ita ut actiones
suas inde dirigant, vel qui ad morbos expellendos requirunt herbas
tali festo collectas, etc.
Superstitiosum vero non est observare lunam aut tempora colli­
gendis herbis, caedendis arboribus aptiora, etc. ; nec res sacras, aut
verba S. Scripturae gestare ad honorem Dei vel Sanctorum, et ad
ipsorum auxilium implorandum. Item nec recitare certum numerum
orationum, nec facere ea omnia, quae devotionem augere possunt,
modo vis infallibilis ipsis non tribuatur. — Nec ullatenus superstitio­
sum, quin immo valde religiosum ac pium est recitare preces noven­
diales, aut toties preces iterare in cultum Domini N. vel B. Virginis,
vel alicuius Sancti, ratione indulgentiarum, quae tali precum numero
sint annexae, vel ratione mysticae significationis ad devotionem au­
gendam, e. g., ternarii in honorem SS. Trinitatis, quinarii in hono­
rem quinque plagarum D. N. I. C., septenarii, quia in mentem re­
vocat sex dies creationis et septimum quo requievit Dominus, nove­
narii in honorem novem mensium, quibus luit Christus in utero
Matris, etc., modo vis infallibilis non annectatur tali numero, certae
diei, aut fixo tempore. — Struggl 33. 34. ; Caietan. in q. 96. a. 3.
4. ; L. 17.-22.; S. Th. 2. 2. q. 96.

482. An in dubio de causa naturali alicuius effectus liceat experi­
mentum facere?— Dignoscitur vana observantia ex insufficientia causae,
ex vana quadam circumstantia, ex infallibilitate, quae rei fallibili tri­
buitur. L. 16. — In dubio, num effectus proveniant a causa naturali,
an a daemone, tribui possunt viribus naturae; praevalet enim iuris
possessio; cum multa nos lateant, quae omnino naturalia sunt, eaque
possumus omnino investigare: et proinde est licitum illos effectus ex­
perimento procurare; quum non constet rem esse malam. Consulto
tamen praemittitur protestatio contra quemlibet daemonis interventum.
5. O. 26. Iui. 1S99. — In dubio autem, an effectus a daemone vel
a Deo producantur, si certo constet cos a causa naturali provenire
non posse, daemoni tribuendi sunt, nisi sanctitas operantis vel alia
clara indicia contrarium persuadeant, quia temerarium est putare, fieri
semper miracula. Unde non licet tunc experiri, utrum effectus sit se­
cuturus, necne. — L. 20.; S. Th. 2. 2. q. 96. a. 1. 2.; Struggl 32.;
La-Croix 1. 3. p. 1. n. 28.; E. M. 485.

V.

DE VANA OBSERVANTIA

379

483. An magia novam inducat speciem praeter vanam observan­
tiam? — R. Negative. Nam magia non differt a vana observantia,
nisi mere materialiter, quia nempe eius effectus sunt magis miri, v. g.,
immutatio corporum, etc. Specie autem morali nec a vana observantia
differt, nec a divinatione, quia parvi refert utrum a daemone occul­
torum notitia aut effectus mirandi petantur. Quare tria haec in linea
morali eandem continent specie malitiam. — An autem tria haec ab
idololatria distinguantur, alii negant, quia implicite daemonis cultum
continent, ac implicitum et explicitum speciem non mutat; alii affir­
mant, quia haec tria nonnisi commercium continent cum daemone,
cuius auxilium homo implorat. — Ex. 22., 18.; Struggl 39.

484. Quid fieri possit ad maleficium tollendum? — Uti licet re­
mediis naturalibus, ex medicina petitis, ad pravos humores corigendos;
exorcismis, sacramentis, peregrinationibus, invocationibus Sanctorum ;
destructione signorum, per quae daemon nocet, absque tamen alio
maleficio. Licet etiam contrarium signum apponere, ex se tamen ho­
nestum. Ratio est, quia non est nisi tollere signum, et dissolvere
pactum cum daemone.
Si maleficus licito modo potest maleficium tollere, licet eum ad id
accersere, rogare, immo etiam pecunia inducere, idque etiam si con­
stet eum id facturum per novum maleficium, sicuti ex causa licet ab
usurario petere mutuum ad usuram. Et ratio est, quia cum habeam
ius petendi quod ab illo recte praestari potest, et est indifferens, im­
putabitur illius malitiae, si id male faciat. — Si maleficus non potest tol­
lere maleficium, nisi per novum maleficium, non licet eum ad id in­
ducere, quia id esset inducere eum ad peccatum, et actui intrinsece
malo cooperari. — Si dubitetur, an possit sine maleficio novo tollere,
non licet ab eo petere; quia praesumptio obstat, quod non nisi illi­
citum ille modum sciat. — Facilius autem praesumi potest eum, qui
signa posuit, posse ea sine novo maleficio destruere, quam eum, qui
non posuit. Unde, si hic operam suam offerat, prius erit examinandus
de modo solvendi. — Suarez c.
η. 10. ; L. 24. seqq. ;
44. seqq.

485. Quid sentiendum sit de rccenlioribus superstitionibus, quae
circum feruntur ? — Uniusmodi superstionum varii sunt effectus, omni­
bus noti ; effectus mechanici, physiologici, psychologici, spirituales, va­
riae item adhibentur vel adhiberi dicuntur causae ad huiusmodi ef­
fectus producendos: unde varia nomina sive ex effectibus, sive ex
causis desumpta, nempe magnet.smi, magnetismi animalis, spiritismi,

380

V. - DE VANA OBSERVANTIA

tabularum rotantium, somnambulismi, hypnotismi. — Duo autem in
huiuscemodi re notanda sunt; proportio nempe vel improporlio effectus
cum naturali causa; honestas vel turpitudo actuum, qui adhibentur,
vel conditionum quae praerequirantur, e. g., quod persona magnetizata sese subiiciat penitus voluntati personae magnetizantis, in eiusque sese tradat arbitrium. Ex illa improportione vel proportione su­
perstitio habetur vel non, ex ista honestate vel turpitudine, etiam sine
superstitione, res illicita esse poterit, utpote immoralis.
Ad praeternaturalitatem quod attinet praedictorum effectuum, illud
sedulo animadvertendum est; an, licet effectus aliquis a naturali causa
absolute produci possit, ab hac reapse producatur, vel potius ab alia
causa praeternaturali, attentis omnibus eius circumstantiis. — Porro
magnetismus, magnetismus animalis, spiritismus, tabulae rotantes, som­
nambulismus, hypnotismus, secundum illos effectus, qui in eorum usu
communiter contingunt, non licent : siquidem vel reapse a divinatione
vana observantia, magia et maleficio non differunt, cum effectus, at­
tenta eorum intrinseca natura, modo quo producuntur, aliisque cir­
cumstantiis, naturalium causarum vires exsuperent: vel turpibus et
immoralibus actibus excitentur: vel certe saepe et illam improportionem et istam turpitudinem prae se ferant. — Quare illicitum etiam
est horum effectuum experimentis adesse, quamvis mere passive, si­
quidem est peccatum cooperationis rei intrinsece malae, praesertim
spirituum evocationi et consultationi. — S. O. 30. Mart. 1898.; S. Th.
2. 2. q. 95. 96., C. G. 1. 3. c. 114., Quodl. 12. a. 13.; Ferraris
Suppletu. v. Magnetismus.
Verum, si sermo sit mere de magnelismo seu electricilate et de
hypnotismo, quibusdam curandis morbis applicato, ac de effectibus
omnino inferioris ordinis et naturalibus, licet miris, qui in nosocomiis
et m aliorum infirmorum cura obtinentur, ac debitae adhibeantur cau­
telae in eorum usu, nihil sane apparet quod superstitionem contineat,
nec per se honestis moribus ullo modo adversantur, lidem enim ef­
fectus pluribus aliis naturalibus causis obtinentur, praesertim in som­
nambulismo naturali, in somno et somnio. Quare quoad effectus mere
naturales, magnetismus illicitus non est. Illicitus vero est quoad ef­
fectus praeternalurales, attento modo, quo causae naturales operantur,
uti sunt tabulae rotantes, quibus consequenter adsistere non licet. Il­
licitum pariter est magnetismus animalis, quoad extraordinarios somni
magnvtici, somnambulismi et clarae visionis effectus. Somnambulismus
est status quidam medius inter vigiliam et somnum, quo producuntur
miri quidam effectus in facultate tum sensitiva tum intellectuali ani-

VI. - DE IRRELIGIOSITATE ET DE TENTATIONE DEI

381

mae, quae constituitur sub imperio magnetizatoris. Neque vero, ad
hypnotismum quod attinet, difficultas ulla esse potest ex suggestione,
qua excitatur; nihil enim magis commune et naturale est quam sug­
gestio, vel ab aliis personis, vel a rebus ipsis, negotiis et occupatio­
nibus, qua excitatur in nobis quaedam idea, qua percellimur, et deinde
ducamur, et quae in somnio etiam, cum variis suis vicibus, nobis re­
praesentatur. Nisi tamen debitae adhibeantur cautelae, et moderatus
omnino sit eius usus, quantum morbi exigat necessitas, periculum non
abest gravis damni tum physici tum moralis. Et illicitus omnino est,
quoad alios miros et omnino praeternaturales eftectus. Eo enim simul
insensibilitas, et mira sensuum excitatio habetur. — E. M.

VI. — DE IRRELIGIOSITATE ET DE TENTATIONE DEI

486. Quid irreligiositas? — Irreligiositas est vitium, quod reli­
gionis virtuti adversatur per defectum, quodque tendit ad irreveren­
tiam Deo inferendam vel directe in se, vel indirecte in rebus aut per­
sonis sacris. Primo modo dividitur in tentationem Dei, periurium,
infidelitatem in promissis, blasphemiam. Altero modo, in sacrilegium
et simoniam. De periurio, infidelitate, et blasphemia in secundo De­
calogi praecepto ; de reliquis hic dicendum erit. De blasphemia tamen
agit S. Th., prout est opposita confessioni fidei, q 13. 14. Sed Cf. q. 13.
a. 2. ad 2. — Suarez tr. 3. 1. 1. c. 1. n. 8.
487. Ouid lentatio Dei? — Tentatio Dei est dictum vel factum,
quo quis explorat, num Deus sit potens, sapiens, misericors, aut ali­
quam aliam perfectionem habeat. S. Th. 2. 2. q. 97. a. 1.; L. 29. ;
Suarez de Relig. tr. 3. 1. 1. c. 2. n. 14.
488. Quotuplex sit lentatio Dei? — Duplex est: una explicita
et formalis, altera implicita et interpretativa. — Prima est, quando quis
directe intendit divinarum perfectionum explorationem, et haec ple­
rumque ex infidelitate oritur, quamvis possit etiam provenire ex le­
vitate, curiositate, imprudenti fiducia, etc., v. g., si quis dubitans de
aliquo fidei articulo petat a Deo miraculum, vel si (piis sese ex alta
turri deiiciat, curiose experturus, an Deus sit potens eum a morte
servare.

382

VI. - DE IRRELIGIOSITATE ET DE TENTATIONE DEI

Secunda vero est, quando quis non intendit proprie eam explo­
rationem ; sed aliquid temere, sine ulla necessitate vel utilitate, dicit
aut facit, quod, spectatis circumstantiis, suapte naura eo referri vide­
tur. Id contingit: l.° Cum quis explorat divinam voluntatem circa
aliquam rem futuram. 2,° Cum quis sine iusta causa negligit reme­
dia ordinaria, et a solo Deo temerarie expectat effectum extraordina­
rium, v. g., si quis in morbo periculoso omnem respuat medicinam,
volens a Deo miraculose sanari. 3.° Quando quis absque ulla neces­
sitate se coniicit in tale periculum, ut vix queat liberari sine Dei mi­
raculo, v. g., si quis per totam quadragesimam absque speciali Dei
instinctu vellet abstinere ab omni cibo et potu, expectans a Deo extra­
ordinariam vitae suae conservationem. Ubi nota, quod si quis temere
tantum agat, absque ullo ad Deum respectu, quin certo divinae provi­
dentiae confidat, sed stulta quadam confidentia credat casu forte se
superaturum tale vel tale periculum, non peccat contra religionem,
sed tantum contra quintum Decalogi praeceptum. — Suarez de Relig.
tr. 3. 1. 1. c. 2. 3.; L. 29.; S. Th. 2. 2. q. 97. a. 1.

489. Quale peccatum sit lentatio Dei? — Ten latio Dei peccatum
mortale est ex genere suo. Prob. quia gravem Deo irrogat irreveren­
tiam ; hinc scriptum est: Non lentabis Dominum Deum tuum. Matth, 4.;
7. Idque valet, sive tentatio sit explicita, sive implicita. De explicita
patet; quia explicita intentio illa explorandi divinas perfectiones est
explicitus Dei ipsius contemptus. De implicita vero ex eo demonstra­
tur, quod petitio etiam implicita, nempe ut Deus contra ordinem suae
providentiae operetur, ex mera curiositate, vel arrogantia, absque ne­
cessitate, cedit evidentissime in gravem ipsius iniuriam, nam est agere
cum Deo, uti curiositatum fautore.
Tentatio Dei non solum ob ignorantiam, inadvertentiam, defe­
ctum consensus, sed etiam ob pai vitalem materiae potest esse tantum­
modo venialis, sic, v, g., venialiter tantummodo peccaret, qui labo­
rans infirmitate negligeret remedia naturalia, et sanitatem a Deo im­
prudenti confidentia, vel potius praesumptione sibi expectargt; iste
enim non videtur committere gravem inordinationem, cum vere non
petat miraculum ex dubio, vel ex gravi levitate et curiositate expe­
riendi divinam potentiam. Immo ab omni etiam culpa excusatur, si
speret se naturaliter, Deo iuvante, a tali morbo liberatum iri. Item
peccat per se venialiter tantum, qui ex negligentia imparatus accedit
ad praedicandum Dei verbum, sperans a Deo speciale auxilium.
Si tamen tentatio Dei non c.v imprudenti tantum et praesumptuosa

VI. - DE IRRELIGIOSITATE ET DE TENTATIONE DEI

383

divinae perfectionis exploratione, vel ex imprudenti tantum et praesumptuosa divini auxilii imploratione ; sed ex dubio de divinis perfe­
ctionibus proveniat, nulla tunc aderit parvitas materiae. Nam parvitas
materiae non datur in dubio deliberato contra fidem. Quare pecca­
tum tunc locum habebit contra religionem, et etiam contra fidem,
ex toto genere suo mortale. — L. 29. 30. 32. ; S. Th. 2. 2. q. 97.
a. 2. 3. 4.
490. Resolves : Ex dictis colligere est, quid sit sentiendum de
probationibus olim usitatis, vulgo indiciis Dei: quando nempe defi­
ciebant testes, varia instituta fuerant experimenta, quibus subjiciebatur
accusatus, v. g., ferrum calidum ferebat, super carbones ardentes gra­
diebatur, etc., et si nihil ei accidebat mali, uti innocens habebatur.
Hoc enim est prorsus illicitum ; est enim tum species divinationis, cum
nulla sit proportio mediorum ad finem, tum Dei tentatio, cum sit velle
indiscriminatim ab eo petere miraculum, quo patefaciat veritatem. Ec­
clesia id nunquam approbavit. Quando enim viis naturalibus crimen
cognosci non potest, neque aliter suadet specialis Dei instinctus, illud
indicio Dei, secreta cordium scrutantis, relinquendum est. — C. Con­
suluisti 2. qu. 5.; tit. de Purgat, vulgari ; S. Th. 2. 2. q. 95. a. 8.;
L. 30. ; Struggl 6.^ Muratori Antiq. Ital. diss. 38. 39.
491. .In liceat petere a Deo miraculum ? — Docent communi­
ter id licere, quoties adsit utilitas gravis ad nostram aut aliorum sa­
lutem, vel ad divinam implendam voluntatem. Tunc enim non esset
tentare Deum, sed Dei auxilium expostulare in tempore opportuno.
Peccaret vero, qui absolute peteret, vel offerret miraculum ad conver­
sionem haereticorum aut peccatorum ; cum sufficiant fidei nostrae te­
stimonia. Excipe casum particularis inspirationis Dei. — S. Th. 2. 2.
q. 97. a. 2. ad 3.; L. 31.
492. Λη liceat se martyrio offerre? — Distinguendum est cum
1). Th. Vel adest legitima causa, vel non. Si l.um, v. g., ad vitandas
hlasphemias, ad procurandam Dei et fidei gloriam, ad eliminandum
in proximo periculum incredulitatis, utique licet; cum sit opus ma­
xime caritatis. Si 2.u,n, non licet, cum nemo sit vitae suae dominus,
ut eam prodigere possit ad libitum suum. Unde graviter peccat, cum
non excusat bona fides aut divina inspiratio, uti in Sanctis complu­
ribus contigisse scimus. — S. Th. 2. 2. q. 174. a. 3.; L. 32., 1.6,
n. 101.
* Sustinere martyrium propter Christum cadit sub praecepto ;
quia scilicet homo debet habere animum ita paratum, ut prius per-

384

VII.

DE SACRILEGIO

mitteret se occidi quam Christus negaret vel mortaliter peccaret. Et
sic etiam relinquere bona propria cadit sub praecepto; quia debet
esse paratus animus christiani magis sustinere rapinam bonorum suo­
rum, quam Christum negare vel mortaliter peccare ». S. Th. Quodl.
4. a. 20.

VII. — DE SACRILEGIO

493. Quid sacrilegium ? — Sacrilegium est violatio rei sacrae, qua
sacrae: h. e. rei dicatae cultui divino, non materialiter, sed formali1er sumptae, prout nempe ad hunc cultum ordinatur. Videlicet, ut
aliqua actio sit sacrilegium, debet res violari in eo quo sacra est:
unde si quis male loquatur de aliquo, qui votum castitatis habeat;
istius detractio non induit naturam sacrilegii formalis; quia iste est
sacer Deo tantum quoad corporis munditiem, non autem quoad famae
integritatem. Porro res sacra illa solum proprie censetur, quae non
est utcunque sacra, seu utcunque dicata cultui divino ; sed publico ritu,
et institutione divina vel ecclesiastica, seu Ecclesiae potestate, ad Dei
cultum est deputata. Quare non sufficit, quod res fuerit simpliciter
benedicta, benedictione nempe mere invocativa, qua bonum rei vel per­
sonae adprecamur, sed necessaria est benedictio constitutiva, qua res
ex profana efficitur sacra, ut in aqua benedicta, vel candelis benedi­
ctis videre est: quin immo necessaria est benedictio constitutiva, qua
res ad divinum cultum unice et perpeluo consecratur ; et consecratio
proprie est; uti vasa sacra, ecclesiae, sacerdotes, clerici. Et sic illici­
tum non est « proiiccre canibus ossa agni vel ova, quae benedicun­
tur... sicut etiam licitum est uti aqua benedicta et candelis ad usum
profanum ». L. 1. c. n. 94. Harum rerum benedictione solum invoca­
tur specialis assistentia Dei circa earundem rerum usum. La-Croix
1. c. n. 227. — Struggl 9.; S. Th. 2. 2. q. 76. a. 1., q. 99. a. 1. 2.;
Caietanus in 2. 2. q. 88. a. 11.; L. 1. 6. n. 94.
Benedictio: Inter sacramentalia recensetur. — Invocatio boni est,
alia mere invocativa, alia constitutiva, qua res ex profana efficitur
sacra, .ilia constitutiva, consecrativa, qua res ad divinum cultum unice
et in perpetuum destinatur. — Benedictiones, quae sine sacris oleis
fiunt, dicuntur verbales; quae his adhibitis, reales sunt, et consecra­
tiones dici solent. Reales, seu consecrationes, ordinis episcopalis sunt;

VII.

385

DE SACRILEGIO

verbales aliae sunt ordinis episcopalis, aliae presbyteralis. Benedictio­
num presbyteralium aliquae sunt parochiales, ut benedictio sponsi et
sponsae, benedictio navis, domorum in sabbato sancto. Verbales be­
nedictiones presbyterales et episcopales, ex Rituali, Pontificali et Missali deducendae quaenam sint; parochiales autem illae sunt, quae ali­
quam prae se ferunt iurisdictionem.
494. Quotuplex sit sacrilegium? — Sacrilegium triplex est: per­
sonal)., quo persona; locale, quo locus; reale, quo res aliae sacrae
violantur. Sacrilegium specie differt prout personam, locum, aut rem
sacram afficit. Ex communi constat th th. auctoritate; et quia perso­
narum, locorum et rerum non eadem est sanctitas. Persona enim, ut
sanctitatis subiectum, mormaliter et simpliciter sancta est; sancta,
nempe hic, quatenus talis persona est divino cultui dicata speciali
modo, et ad aliquod eius ministerium destinata; locus est sanctus,
quatenus contenti vus personarum, seu quatenus dicatus ad continen­
dum Dei populum, ad divinum cultum congregatum; res sancta est
per habitudinem, qua ad sanctitatem ordinatur, i. e., quatenus ad di­
vinum cultum destinatur, adeoque generaliori quadam ratione. — Sua­
rez de Relig. tr. 3. 1. 3. c. 1.5.; Lugo de Poenit. d. 10. n. 471.;
L. 48.; S. Th. 2. 2. q. 99. a. 3.

495. Quale peccatum sil sacrilegium ? — Sacrilegium speciale ir­
religiositatis peccatum est ex genere suo mortale, si opus specialiter
repugnet rei sanctitati; quia violatur res sacra, et haec violatio gra­
vem ex natura sua Deo iniuriam semper involvit ; et tanto gravius,
quo maiorem sanctitatem obtinet ipsa res sacra. Leve tamen fieri po­
test, ratione parvitatis materiae. Si opus specialiter, etc., nam si ge­
neraliter tantum repugnet sanctitati, v. g., quo modo omnia peccata
mortalia generaliter repugnant sanctitati templi, veniale peccatum non
excedit, vel circumstantia est leviter aggravans. — L. 33.; S. Th. 2. 2.
99. a. 2. 4.; C. I. poen. 142.; E. M.
496. Quotuplici modo sacrilegium personale committatur — Sa­
crilegium personale committitur tripliciter: l.° Violentas manus infe­
rendo in clericum vel religiosum. 2.° Luxuriose violando personas Deo
dicatas, etiam solis tactibus. 3.° Personas ecclesiasticas subiiciendo
foro laicali, contra privilegium exemptionis et immunitatis. S. Th. 2. 2.
q. 9. a. 3.; L. 35.; Struggl 11.
497. Quotuplici modo sacrilegium locale committatur? — Sacri­
legium locale triplici item modo evenire potest. l.° Actionibus profaBuccekoni. last, theol. moralis I.

25

386

νπ.

DE SACRILEGIO

nis, quae vel natura sua vel iuris praescripto adversantur sanctitati et
immunitati loci, quamvis per eas Ecclesia non polluatur, ut sunt pu­
blicus mercatus, publica convivia, ludi theatrales, publicae conclama­
tiones, saecularia parlamenta, strepitus indiciorum, nisi gravis causa
excuset, etc. 2.° Peccatis omnibus, quibus ecclesia polluitur de iure
canonico, scilicet iniuriosa et notoria effusione sanguinis humani ; illi­
cita et notoria effusione seminis humani ; culpabili et notorio homici­
dio ; sepultura excommunicat! non tolerati, aut infidelis non baptizati
in ecclesia, etsi talis sepultura fuisset inculpabilis. 3.° Peccatis omni­
bus, quae fiunt contra immunitatem asyli loci sacri, Immunitas lo­
calis est, qua vetatur in locis Deo sacris profana exercere, et speciatim ecclesiam incendere, infringere eius portas, vel aliam violentiam
in ea exercere, /mmunitas vero asyli est, qua vetatur asyli iura vio­
lare. C. 2. de Imm. in 6.°, C. 6. de Immun. eccl. Porro asylum est
privilegium, vi cuius malefactoribus ad locum sacrum confugienti­
bus, securitas praestatur, ne inde vi extrahi possint, praeter casus
tamen a iure exceptos. Suarez de Relig. tr. 2. 1. 3. c. 8. ; Gregor. XIV.
C. Cum aliis; Bened. XIII. C. Ex quo divina VI. Id. lun. 1725.;
Clem. XII. C. In suprema; Bened. XIV. C. Detestabilem, C. Officii
nostri ; Trid. s. 22. Decr. de observ. etc.
Hic autem notandum est, quod ubi agitur de sacrilegio ob hanc
violatam loci sacri immunitatem, sacri loci notio multo patet latius
quam cum agitur de actibus directe oppositis loci sacri sanctitati, et
extenditur ad locum etiam tantum religiosum, auctoritate Ecclesiae,
ad usum pium et religiosum destinatum. Nam quod ad hosce actus
attinet, quibus et pollui ecclesia potest, locus sacer dicit tantummodo
ambitum loci etiam simpliciter benedicti ac deputati ab Episcopo ad
divina officia aut ad mortuos sepeliendos a tecto usque ad pavimen­
tum, etiamsi interdictus et pollutus. Quare excluduntur oratoria pri­
vata. Si vero de praedicta loci sacri immunitate sit sermo, hic exte­
riores quoque ecclesiae partes, porticus, v. g., sacristiam, turrim, te­
ctum, subterraneas cryptas, scalas ad templum, totamque exteriorem
basim comprehendit. Eodem censu habentur coemeteria etiam disiuncta
ab Ecclesia, Episcopi palatium, immo et domus parochi, si sil eccle­
siae coniuncta, religiosorum conventus cum horreis, horiis ac iis omni­
bus, quae eorum ambitu concluduntur, hospitia demum auctoritate
Episcopi erecta, et sacellum ad celclebrandum habentia. — C. un. de
Consecr. in 6.° ; C. Ecclesiis 20. de Consecr. D. 2. ; C. Ecclesia fin. de
Consecr. ; C. 9. de Eccles. aedi/. ; L. 36.-38., 1. 3. n. 460., 1. 6. n. 366.
920.; Struggl 13.; Schmalz. 1. 3. t. 40. n. 72. 77.

VII.

DE SACRILEGIO

387

Quaelibet proiectiones et cinematographicae repraesentationes in
ecclesiis prohibentur. S. C. Cons. 10. Dec. 1912. — E. M.
498. Quotuplici modo sacrilegium rcalc committatur 1 — Sacri­
legium rcale tribus etiam modis, generaliter loquendo, potest com­
mitti: l.° Res sacras indigne tractando. 2.° Eas iniuste usurpando.
3.° Res sacras profane vendendo et emendo, seu simonia.
Hinc sacrilegium rcale committitur: l.° Indigna administratione
aut susceptione sacramentorum, quae sanctitatem producunt. Et sic
etiam sacrilegium esset adhibere ad sacrificium vasa sacra, corpo­
ralia, etc. enormiter immunda, relinquere particulas consecratas cor­
rumpi in pyxide, etc. — 2.° Abusu Scripturae, ad vana detorquendo
eius verba, quae significant sacrum. Trid. s. 5. in fine hanc usurpa­
tionem vocat temeritatem, et eam puniri iubet. — 3.° Indigna tracta­
tione sacrarum imaginum, vel caeremoniarum, quae sacra repraesentant.
— 4.° Profanatione vasorum, instrumentorum, et ornamentorum sa­
crorum, etc., quae pertinent ad cultum sacrum : intellige profanationem
de iis, quae consecrari vel saltem benedici solent: nam ad nuptias,
vel communem usum adhibere tapetes, candelabra, pelvim, immo et
manutergium, etc., quae mediate serviunt ministerio sacro, non esse
peccatum docet Tamb. Expl. Sacrif. 1. 1. c. 2., nisi fiat ex aliquo
contemptu saltem implicito, ut si semper, et indifferenter utaris supradictis. — 5.° Furto et usurpatione bonorum ecclesiasticorum, quae ad
cultum et sacrorum ministrorum sustentationem deputata sunt. —
6.° Furto et indigna tractatione reliquiarum, quae Sanctorum parti­
culae sunt. — 7.° Iurium Ecclesiae defraudatione, e. g., tributa im­
ponendo, etc. — Struggl 15.; L. 40. 48. 460.; E. M.
499. Utrum tres praedictae species sint subalternae, an sint in­
fimae?— Haec S. Alph. 34.: «Prima sententia tenet esse subal­
ternas, continentes sub se alias species infimas. Ita Suar., Pal., Less., etc.
Et ideo dicunt percussionem clerici specie différé a concubitu cum eo.
Secunda tamen sententia tenet esse infimas. Ita Viva, Salm., Cai., etc.,
ita ut si quis violat sanctimonialem verberando, aut cum eo concubendo, unum sacrilegium formaliter committat. Et sic sentit S. Th. 2.
2. q. 99. a. 3. ad 2., ubi ait: Possibile est aliqua duo peccata dif­
ferre specie secundum materiales actus, convenire autem in specie se­
cundum unam rationem formalem sacrilegii: puta, si quis sanctimo­
nialem violaverit verberando vel concumbendo. Et haec est probabilior ».
— Sunt tamen in triplici hac sacrilegii specie diversi gradus, secundum
differentiam personarum, locorum et rerum. Tanto enim sacrilegium

388

VII.

DE SACRILEGIO

est gravius, quanto res in quam peccatur maiorem obtinet sanctitatem.
5. Th. ib. — Practice vero fere nulla est difficultas, quia sufficiens
> saepe de sacrilegii peccato indicium effiormari non potest, nisi omnino
in individuo explicetur ; ut, e. g., mera vasis sacri profanatio, vel eius
furtum; furtum sacri de sacro, et furtum non sacri de sacro; ecclesiae
profanatio et eius pollutio; bonorum ecclesiasticorum usurpatio; irre
verentia in imagines et reliquias Sanctorum; irreverentia in sacra­
menta, susceptione, administratione, alio modo; irreverentia in Eucha­
ristiam, quae plus est quam sacrilegium ; quia rebus aliis sacris non
debetur suprema latriae adoratio, quae eucharistiae debetur; unde
maior quaedam irreligiositas est in ipsum Deum seu in ipsam lesu
Christi personam, et simul sacrilegium contra reverentiam speciebus
debitam, quae res sacrae sunt. — Suarez de Relig. t. 1.1. 3. c. 5.
6. ; S. Th. 2. 2. q. 99. a. 3.
500, An sil sacrilegium violatio personae voto simplici castitatis
ligatae? — Prima sententia probabilis affirmat, quia peccatum personae
sacrae, quod directe agitur contra eam sanctitatem, qua Deo sacrata
et dicata est, verum est sacrilegium. Atqui persona Deo dicatur non
solum per sacram ordinationem, vel professionem status religiosi, verum
etiam per huiusce status participationem, quale est votum simplex
castitatis, maxime perpetuum. Ergo. Quin imo quaecumque violatio
voti est vere et proprie sacrilegium, quia quodeumque vovens dicat
se ipsum Deo quoad illud, si votum sit personale, et ita sanctificatur
persona quoad promissa per talia vota; et similiter, si votum sit reale,
sanctificatur res Deo promissa. Ita Salm. Tr. 21. c. 12. n. 22. Se­
cunda sententia Suaresii aliorumque probabilis etiam, negat, quia
per votum simplex et privatum, neque res neque persona efficitur
sacra, sed requiritur publica Ecclesiae deputatio, in ordine ad casti­
tatem servandam. Idemque valet quoad alia vota. — In ordine, etc.,
nam etiam clerici, in minoribus ordinibus constituti, sunt personae
sacrae, etiam sacerdotes ritus graeci personae sacrae sunt ; sed, quia
ab Ecclesia consecrati non sunt in ordine ad servandam castitatem,
sed tantum in ordine ad divinum cultum, sacrilegii proprie talis reatum
non incurrunt. — Ceterum quisquis ligatus sit voto castitatis, quoties
hoc violet, certo duplex committit peccatum, nempe contra castitatem
et contra religionem, fidelitatem Deo non servando. Idemque in aliis
votis est. — L. 47., 1. 6. n. 80S. 809.; S. Th. 2. 2. q. 88. a. 3.,
q. 97. proem., q. 99. a. 3. ad 3., q. 454. a. 1. ad. 3., a. 10. ad 2.
et 3„ 4. D. 38. q. I. a. 3. q. 2. 3.; Suarez de Sacrii. 1. 3. c. 3.,

VII.

DE SACRILEGIO

389

de Vot. 1. 5. c. 3. n. 45.; Laym. 1. 4. tr. 10. c. 7. n. 4.; Less. 1.2.
c. 40.; Struggl 9. 10.
501. An sit sacrilegium peccatum mere internum, contra casti­
tatem, personae sacrae, — Non desunt, qui negant, ut affirmat Gur.
v. 2. η. 165.; siquidem castitas, secundum quam homo Deo conse­
cratur, potius actus exteriores, quos Ecclesia suis legibus attingere
solet, quam interiores per se respicit. Verum communiter affirmant
dd., quia per castitatem ipsa persona Deo consecratur. Attamen ratio
haec non videtur rem demonstrative evincere. Nam licet ipsa persona
per illud votum Deo consecretur, non ideo tamen quodlibet internum
peccatum sacrilegium est, quod esset si reapse ipsa persona Deo esset
absolute consecrata. Quare omnino tenendum est, ipsam utique per­
sonam esse Deo consecratam, per illud votum, sed quoad castitatem
servandam. Quod autem haec extendatur etiam ad actus internos, hoc
est demonstrandum ; et videtur demonstrari posse ex eo quod, cum
votum simplex perfectae castitatis ita intelligatur, ut et internos et
externos actus complectatur, a fortiori utrosque complectatur necesse
est votum solemne, per quod persona evadit sacra, et quod certe per­
fectius est. — L. 554. 457 ; Cf. hic V. 2. n. 301.

502. An omnia peccata luxuriae in ecclesia, aut coemeterio com­
missa sint sacrilegia? — Peccata mere interna non sunt habenda ut
sacrilegia, quia locum sacrum non videntur specialiter afficere, nisi
habeatur desiderium externe peccandi in ipso loco sacro. Quod si ha­
beantur ut sacrilegia, Cf. 495., haec tamen circumstantia, utpote le­
viter culpabilis, non est necessario in confessione aperienda. Sacrilegium ergo erit desiderium peccandi in loco sacro, licet habitum extra
ipsum, non vero desiderium conceptum in loco sacro peccandi extra
eumdem. Sacrilegium, scilicet in foro conscientiae, non rcipsa. Pec­
candi in loco sacro, exteriori nempe peccato, quod sacrilegium lo­
cale sit.
Quoad peccata externa, certum est committi sacrilegium fer actus
consummatos, nolorios, nempe per pollutionem voluntariam, fornica­
tionem, etc. Nolorios, nam si ea peccata occulta sint, communius quidem
et verius affirmatur sacrilegium committi, sed non desunt qui negant.
Cf. L. 1. 3. n. 334. par. Absolute. An vero committatur etiam per
alia peccata externa gravia, v g., tactus graviter turpes, controvertitur. Probabilius affirmant S. Lig. 459., Collet, etc. Negant autem
non improbabiliter Sanch., Tamb., Bonae., etc. Alii vero affirmant de
tactibus magis impudicis; negant de aliis actibus. Lugo de Poenit.

390

VII.

DE SACRILEGIO

d. 16. η. 461. seqq. Plures apud S. Alph. 1. 3. n. 458, ceu proba­
bile tradunt, praeciso scandalo, numquam esse sacrilegium copulam
maritalem in ecclesia habitam. Alii vero communius et probabilius id
affirmant tantum in casu necessitatis, ad vitandum incontinentiae pe­
riculum.— L·. 36. 43., 1. 3. n. 334. 458. seqq.; Elbel 575. 576.;
Cf. hic 805. 807.
503. An omne furtum in ecclesia sit sacrilegium? — Constat esse
sacrilegium omne furtum rei sacrae, et etiam rei non sacrae, com­
missae tamen loci sacri custodiae. C. Quisquis 21. § 2. c. 17. q. 4.:
« Similiter sacrilegium committitur auferendo sacrum de sacro, vel non
sacrum de sacro, sive sacrum de non sacro ». Res autem sacra intelligitur res Deo quoquo modo donata, locus vero sacer ecclesia. —
Quoad res, quae casu aut per accidens in ecclesia reperiuntur, ut cru­
menae, horologium, etc, controvertitur. Alii probabiliter negant, quia
illa circumstantia loci sacri, cum omnino per accidens se habeat, nulla
fit iniuria loco sacro. Alii probabiliter affirmant, quia verificatur adhuc,
quod talis furetur non sacrum de sacro. Insuper, quia licet res per
accidens in ecclesia sit, attamen mala illa actio externa repugnat adhuc
per se loco sacro, qua sacro. — Furari in sacristia negat Sanch. esse
sacrilegium locale. Certum vero est, non esse sacrilegium furtum in
claustris, nec in oratorio domus privatae, quod solemuiter non bene­
dicitur ritu praescripto pro publico oratorio in Rit. Rom., sed bene­
dictione quae habetur in eadem Rit. pro nova domo vel loco. S. R. C.
5. lun. 1899. n. 4025. In oratoriis xenodochiorum, seminariorum, vel
eremitoriorum, licet non benedictis ab Episcopo, recte putat Sanch.
furta esse sacrilegia, quia habentur ut publica. — L. 39. ; Lugo de
Poenit. d. 16. n. 469. seqq.; Struggl. 14.
504. An laesio quorumcumque bonorum ad clericos pertinentium
sacrilegium constituat? — R. Negative, sed tantum laesio bonorum,
quae clerici possident non suo, sed ecclesiae nomine, et de quibus
disponere nequeunt, quia haec tantum sunt sacra. — L. 42., S. Th. 2.
2. q. 99. a. 3.
505. An vasa e/ vestes sacrae; an ecclesiae converti possint in
usum profanum ‘ — R. Ad l"m Affirmative, si res totaliter ita immu­
tetur, ut ad communem materiam reducatur, v. g.. si calix igne aut
ferro argenti massa fiat. Secus autem, si totaliter non immutetur. Hinc
non licet ex veteri casula vestes profanas resarcire, nec ornamenta
x icerdotum ad usus profanos applicare. Secus autem de iis, quae non

Vil.

DE SACRILEGIO

391

benedicuntur, ut tapetes, candelabra. — « Uti vestibus sacris, etiam
attritis ad usus profanos est mortale. Vestes tamen sacrae in usibus
profanis adhibitae non amittunt benedictionem. » L. 1. 6. n. 376. —
R. Ad 2um Ecclesia item consecrata, non est ad profanos usus trans­
ferenda, nisi sit profanata, desierit esse ecclesia, et adsit Apostolicum
beneplacitum. — L. 31., 1. 6. n. 371.; S. Th. 2. 2. q. 100. a. 4. ad
2., 3. p. q. 83. a, 3. ad 3,
506. Quibusnam licitum sit vasa sacra tangere? — Omnibus et
solis clericis absque licentia speciali; sed veniale est, et si causa subsit,
neque veniale. Id etiam conceditur regularibus laicis sacristis, ex pri­
vilegio Xisti IV., nec non monialibus sacristis, ex communicatione pri­
vilegiorum, itemque ex consuetudine et ex necessitate laicis oblatis
recentiorum Congregationum sacerdotum sacristis, et omnibus, qui in
habitu clericali ecclesiis inserviunt. — Prima pallarum, corporalium et
puri ficato riorum lotio facienda est a persona sacra, et officium proprium
subdiaconi est. Secunda et tertia lotio a laicis etiam fieri potest. Lo­
tionis aqua in sacrarium proiicienda. C. Nemo 40. de Consecr. D. 1.;
Pontii*. R. de Ordinat subdiac.; S. R. C. 12. sept. 1857. ad 26.
n. 3059.; L. 1. 6. n. 387. — Licet autem omnibus tangere alias res
sacras, cuiusmodi sunt, v. g., Agnus Dei, saltem ex hodierna con­
suetudine; reliquiae Sanctorum, et eas consequenter e collo pendentes
deferre: ornamenta sacra, exceptis iis, quae sanctam Eucharistiam im­
mediate tangunt. — C. 41. de Consecr. Dist. 1.; L. 48. 1. 6. n. 94.
382., 1. 7. n. 340.; E. M.
Clerici prima tantum tonsura initiati tangere possunt vasa sacra
et lintea sacra, ac calicem praeparare in sacristia, absque speciali
induito. S. R. C. 23. Nov. 1905. ad 1. — Diaconus ratione mini­
sterii sui potest, etiam praesentibus sacerdotibus et extra casum ne­
cessitatis, SSmum Sacramentum de uno altari ad alterum deferre.
S. R. C. 23. Nov. 1906. ad 3. Aliis autem, etiam subdiaconis, tangere
non licet vasa sacra, continentia SSmum Sacramentum, ib.
507. An sit sacrilegium mortaliter peccare die festo?—R. Pec­
catum mortale die festo commissum, cum sanctitatem excludat, contra
finem observantiae diei festi est, ut nempe homo rebus divinis vacet.
Sacrilegium tamen non est. Ratio est, quia circumstantia diei festi
omnino extrinseca est peccato, per se loquendo, nisi nempe praecise
ob profanationem diei festi peccetur, vel aliquid fiat, unde notabilis
irreverentia irrogatur cultui divino, ut si quis in die parasceves exhi-

392

VIII.

DE SIMONIA

beret comoedias, ludos publicos, etc. L. 46. 273.; S. Th. 2. 2. q. 122.
a. 4., 4. D. 32. a. 5. q. 2.; Lugo de Poenit. d. 16. n. 515. seqq.;
Suarez de Relig. 1. 3, c. 18. n. 22. seqq.

VIII. — DE SIMONIA
508. Quid sil simonia et quaenam eius malitia ? — Simonia est
studiosa voluntas emendi aut vendendi pretio temporali aliquid spiri­
tuale vel spirituali adnexum. — Studiosa, non modo quia ut quodvis
aliud peccatum deliberationem exigit ; verum etiam quia ad eius essen­
tialem malitiam non requiritur, ut pactum mutuo consensu reipsa per­
ficiatur, sed sufficit interior vel unius voluntas paciscendi seu alium
obligandi. Act. 8., 18. seqq.
Spirituale, hic illud omne intelligitur quod ex se vel ex insti­
tutione Dei aut Ecclesiae, ad salutem pertinet animae, adeoqve ad
ordinem bonorum spiritualium, nempe supernaturalium ; quare huc
non spectant naturalia, licet spiritualia. Hinc civilis aut naturalis ho­
nestas a simonia abest, non item animae sanctificatio, Dcique offensa
et gloria. Alia porro sunt spiritualia in seipsis et formaliter, v. g.,
dona Spiritus Sancti et gratia sanctificans; alia autem causaliter, qua­
tenus nempe sunt causa donorum spiritualium, v. g., sacramenta et
sacramcntalia, alia demum effective, quae a causa spirituali procedunt,
ut sunt dispensatio in votis, absolutio a censuris, etc.
Spirituali adnexum tripliciter aliquid esse potest: antccedenler,
cui accedit spirituale, utpote quod ad spirituale ordinatur, ut vasa
sacra, quae ordinantur ad sacramentorum usum; consequenter, cui
spirituale praesupponitur ct quod ex spirituali dependet, ut ius ad
reditus beneficiorum, quod habetur propter officium spirituale; concomitanter, sive intrinsece, si re ipsa non sit separabile, ut labor in
administratione sacramentorum ; sive cxtrinscce, si sit separabile, ut
cantus in celebratione missae. Sive intrinsecus labor, sive extrinsecus
sit, semper quid in se temporale est.
Iam age per se licitum est vendere temporale, quod antccedenler
adnexum est spirituali, ut argentum calici; nam illa res semper re­
tinet suum valorem intrinsecum, a re spirituali independentem, C. Hoc
eius 2. ÿ 1. c. 10. q. 2., nulla tamen in pretio habita ratione conse­
crationis. Si vero calix, vel vestis sacra ad usus profanos vendantur

VIII.

DE SIMONIA

393

prius confringi vel dissui debent, ita ut consecrationem amittant, Authent. Praeterea C. de SS. Ecclesiis, manente re materiali cum suo
valore. Quod cum in templis fieri nequeat; sic enim non venderetur
nisi lapidum congeries, hinc templa vendi posse plures negant, Be­
ned. XIV. Quaest. Can. q. 142. Verum, si ecclesia sit profanata, de­
sierit esse ecclesia, et Apostolicum beneplacitum adsit, et ipsa ad usus
profanos vendi potest. Pallottini v. Ecclesia in genere § II. n. 48.
51. 55. Dicitur per se, fieri enim potest, ut huiusmodi venditio eccle­
siastica lege prohibeatur. Et sic iure ecclesiastico prohibetur venditio
ecclesiae, C. Querelam 15. de Simonia, rerum beneficii, chrismatis,
olei benedicti, coemeterii.
Itemque pro adnexo concomitantcr extrinsece licet stipendium ac­
cipere, e. g., pro itinere in celebratione missae, certa hora, certo
loco, etc. Quae sunt adnexa spirituali concomitantcr intrinsece vendi
item per se possunt. Enimvero labor intrinsecus qua labor est ab
cxtrinseco nihil differt. Insuper in Missa cantata, in celebratione Missae
hora prima a meridie, cantus et hora nonne intrinseca verissime sunt
Missae, et tamen pinguius accipitur stipendium propter cantum, pro­
pter horam primam.
Ac, si aliquid exigi potest, ratione privationis libertatis ad alia
opera exercenda, et emolumenti ex iis percipiendi, ut adversarii ipsi
fatentur, iam illud exigi potest, ratione laboris illius, unde provenit
illa privatio, nam nonnisi ratione talis laboris in gratiam alterius illa
privatio potest dare titulum exigendi ab illo debitum stipendium. Quare
propter laborem, sive intrinsecum sive extrinsecum, aliquid accipere,
quasi operae mercedem, non rei spiritualis pretium, simonia per se non
est. Et sic in missarum celebratione stipendium accipitur; in verbi Dei
praedicatione honorarium etiam accipitur. « Similiter etiam aliqua tem­
poralia dantur Deum laudantibus in celebratione ecclesiastici officii, sive
pro vivis, sive pro mortuis, non quasi pretium, sed quasi sustentationis
stipendium ». S. Th. 2. 2. q. 100. a. 3. ad 2.; Trid. s. 21. C. 3. de R.
« Stipendia debentur operi et labori ». S. Th. Quodl. 7. a. 18. « Sus­
tentatio debetur ex proprio labore ». S. Th. Quodl. 7. a. 18. Cum
autem hoc stipendium ad ipsam ministrorum necessariam sustentationem
ordinetur, et ideo de facto exigatur, stipendium sustentationis, vel
necessitatis dicitur.
Hinc patet stipendium per se dari non propter opus, sed propter
operam, propter laborem mere secundum ipsam rationem laboris in
alterius gratiam praestiti, in ordine ad operantem, a cuius necessaria
sustentatione commensuratur, non propter laborem in ordine ad opus

394

VIII. - DE SIMONIA

spirituale, et spiritualem ex eo proximi utilitatem, quod simonia esset.
Et ideo stipendium, non pretium ; quia non est pretium operis, sed
stipendium operae seu laboris. Operarius sane ratione operae suae
dignus mercede est. Quae quidem non commensuratur proprie et per
se rei seu labori, sed laborantis conditioni. Pretium e contra proprie
et per se rei commensuratur. Atque ideo stipendium acceptum dicitur
stipendium sustentationis, quatenus ex eo labore habet sacerdos titulum
sustentationis. 1. ad Cor. 9.; 13. 14.
Patet etiam nihil consequenter accipi posse per modum stipendii
ad sustentationem ordinati, ratione sacri ministerii in alterius utilitatem
peracti, attenta etiam in eo, non specifica et spirituali illius laboris
utilitate, sed tantum generica ratione operis in alterius gratiam prae­
stiti, si sacerdos e. g. sit parochus vel beneficiatus, qui ex officio ad
illud sacrum ministerium teneatur. Nam tunc ex beneficii reditibus,
iam sufficientia recipit stipendia pro sua sustentatione; et ex iustitia
ad illud exercendum sacrum ministerium tenetur. — Per se ; si enim
intercedat, uti revera saepe intercedit, Ecclesiae prohibitio, simonia
tunc committitur. Sane occasione ministrandi confirmationem nihil
solet dari. Eucharistia etiam ministranda est, nullo ea occasione ac­
cepto munere. Poenitentiae ministrandae occasione nihil est accipien­
dum. Rit. Rom. de Sacr. poenit. Nihil item accipitur extremae un­
ctionis administratione, Ac ordines gratis omnino ex Cone. Trid. s. 21.
C. 1. conferendi sunt. Insuper vetuit Innocentius III. clericis ne quid­
quam omnino acciperent causa sepeliendi mortuos. C. 13. de Sepult. ;
C. 9. 41. de Simon. Attamen in praesenti, occasione mortuorum se­
peliendorum, pecunia plerumque parochis et aedituis persolvitur. Pa­
rochi vero pauperum cadavera gratis sepelire tenentur. S. Congr.
5. Maii 1617.
Ea tandem, quae consequuntur rem spiritualem, vendi non pos­
sunt, manente hac connexione ; quod enim est adnexum consequenter
alicui rei, rem ipsam supponit, et se habet veluti illius accessorium.
Si ergo principale nequit vendi, nec quod ex illo necessario sequitur.
C. Λζ quis obiecerit c. 1. q. 3. Hinc simonia est vendere ius vivendi
de bonis monasterii, cum id sit adnexum consequenter professioni, quae
spiritualis est. Manente hac connexione ; auctoritate enim S. Pontificis
separatio fieri potest. « Ipsa quidem temporalia vendere licet; sed
ordo eorum ad spiritualia sub venditione cadere non debet ». S. Th.
2. q. 100. a. 4. ad 1. Et sic dos a monialibus pro earum susten­
tatione exigitur.
Pretio temporali, i. e. re pretio aestimabili, vel quae temporale

vin.

DE SIMONIA

395

commodum prae se ferat; licet forte pretio seu pecunia aestimari non
possit; sive sit munus a manu, id est pecunia ipsa, vel aliud quodcumque temporale bonum illi aequivalens; sive munus a lingua, i. e.
favor, seu officium voce vel scripto praestandum, ut est laus, vituperium, patrocinium ; sive munus ab obsequio, nempe officium temporale
facto aliquo, ut est famulatus. Simonia erit ob munus a manu, si
des alicui beneficium cum pacto, ut ille remittat debitum tibi vel alii.
Simonia erit ob munus a lingua, si Episcopus alicui conferat bene­
ficium, ut ab eo laudibus exornetur, favoribus afficiatur, ne illius odium
incurrat. Simonia demum erit ob munus ab obsequio, si Praelatus
beneficium famulo vel famuli filio conferat, ut gratis sibi serviat, vel
ut eius famulandi munus sic compensetur. Unde non est simonia dare
reni spiritualem pro spirituali ; e. g., ego dico missam pro te, ut tu
dicas pra me tot rosaria, dare reliquias pro aliis reliquiis, calicem pro
ciborio, vel cum auctoritate legitimi superioris unum beneficium com­
mutare cum alio. Res enim eiusdem ordinis bene invicem aestimantur.
Emendi aut vendendi. Verba haec significant quemcumque con­
tractum onerosum, sive voluntatem alterum ex pacto obligandi ad
dandum spirituale pro temporali, aut vicissim. Obligandi, ita ut, vel
primum inde obligatio, vel nova inde habeatur rei temporalis obli­
gatio onerosa, vel ex fidelitate, quaelibet res illa temporalis sit, quamvis
non proprie res, sed contractus aliquis ineundus, e. g., mutui. C. 114.
caus. 1. ; S. Th. 2. 2. q. 78. a. 2. ad 4. a, 5. ; L. 56. 57. ; Suarez c. 37.
Simoniae igitur malitia in eo est, quod spirituale temporali aequiparclur. Quod dupliciter locum habere potest, formaliter et vir­
tualité)· ; formaliter, cum quis directe intendat loco temporalis, et pro­
pter eius aestimationem seu propter pretium accipere spirituale; virtualiter, cum quis re temporali non tamquam pretio, sed tamquam
motivo dandi, proxime et immediate, obtinere velit spirituale, nec aliud
motivum verum et honestum intercedat. In hac enim voluntate virtualiter includitur intentio unum cum alio commutandi. Nam tunc
quis rem temporalem pro spirituali, aut vicissim, confert, tamquam
pro motivo intrinseco et finali, et sic saltem in mente datur pactum
virtuale.
Hinc simonia habetur, si praestans spirituale accipienti obligatio­
nem vel conditionem imponat praestandi aliquid in utilitatem dantis
vel alterius. Simonia e contra non est, si quis aliquod temporale gratis
alteri tradat pro beneficio iam accepto ; vel ad eum alliciendum, ut
pro ipso praestetur aliquod spirituale, v. g., si vir dives pauperi cleemosinam det, ut pro ipso oret. Hoc sensu licet etiam alicui promittere

396

VIII. - DE SIMONIA

donum in spiritualem eius utilitatem, v. g., si missam audiat, sacra­
menta suscipiat; quia haec est simplex donatio, sub conditione quidem,
vel sub modo, in accipientis utilitatem ; sed nullus onerosus contractus
est. Neque consequenter ulla alteri imponitur obligatio spiritualem
rem praestandi. Et sic etiam dos offertur licite puellae, si monaste­
rium ingrediatur. — C. Sunt nonnulli 114. caus. 1. q. 1.; L. 49. 55.
56. 59. 61. 63. 104. 70. 72. 93.; S. Th. 2. 2. q. 100. a. 1. 2. 4. 5.,
4. D. 25. q. 3. a. 2., Quodl. 4. a. 23., Quodl. 5. a. 23., Quodl. 6- a. 10. ;
Ithur. Cas. 36.; Suarez de Simon, c. 45.; Schmalz. 1. 5. t. 3. n. 62.
seqq. 82. seqq.; Lessius 1.2. c. 35.; Laymann 1. 4. tr. 10. c. 8. n. 13.
14. 15. 42.; La-Croix 1. 3. p. 1. n. 165.; E. M.

509. Quotuplex sit simonia? — Simonia, ratione pacti, alia est
mentalis, alia conventionalis, alia realis. — Afentalis est cum datur
temporale cum animo obligandi ad reddendum spirituale, aut e con­
verso, sed absque ullo pacto externo ; vel quando datur temporale,
tanquam compensatio debita ex iustitia pro re spirituali accepta, aut
e converso, absque ullo tamen praevio pacto. Conventionalis ea est,
quae ad ipsum pactum exterius procedit, absque tamen reali eius ex­
secutione. Conventionalis simonia dicitur pure conventionalis, si pactum
ex neutra parte impletum est; dicitur mixta ex conventionali nempe
et reali, si ex una tantum parte pactum impletum sit. Realis tandem
ea est, qua pactum ex utraque parte, saltem inchoate, impletur, reali
datione vel acceptione rei. — S. Th. Quodl. 5. a. 23., 2. 2. q. 100.
a. 5. ad 3. ; Schmalz. 1. 5. t. 3. n. 29. seqq. ; Struggl 24. 25. ; L. 49. 67.
Ratione materiae distinguitur simonia confidentialis, quae est circa
beneficia ecclesiastica, et communis, quae circa quamlibet est materiam.
— Simonia confidentialis in eo consistit, quod is qui alteri beneficium
procurat utcumque, i. e., aut eligendo, aut praesentando, aut postulando,
aut conferendo, aut dando in commendam, aut instituendo, aut in
alterius favorem cedendo et resignando, quid piam propria auctoritate
ex pacto, expresso aut tacito, vel circa beneficii fructus, vel circa be­
neficium reservet, assensum deinde, in ea cessione vel resignatione,
superioris impetrando; secus enim simonia communis non confidentialis
esset.
Porro quadruplex distinguitur reservatio : l.° Reservatio accessus,
cum quis beneficium alteri, utcumque confert seu procurat, eo tamen
pacto, ut hic opportuno tempore alteri, v. g., consanguineo, vel sibi,
ipsum resignet, decessus huic reservari dicitur, quia beneficii neque
institutionem neque possessionem is antea obtinuerat. 2.° Reservatio

VIII.

DE SIMONIA

397

ingressus, cum quis beneficium sibi iam collatum, sed nondum pos­
sessum, alteri ea conditione resignat, ut in dato casu et tempore ipse
resignans ius habeat eius possessionem adipiscendi, sive in beneficium
reipsa ingrediendi. 3.° Reservatio regressus, cum, qui beneficium iam
a se possessum resignat alteri eo pacto, ut in determinato aliquo casu
et tempore, ad ipsum resignantem sit regressurum. 4.° Reservatio
pensionis aut fructuum, quando conferens aut resignans beneficium,
sive solum collatum, sive etiam possessum, istud alicui faciat obvenire
cum pacto, ut hic sibi, vel alteri a se designando, omnes beneficii
fructus vel eorum partem tribuat, aut pensionem ex eo persolvat. Sibi
vel alteri; si alteri, omnes conveniunt, confidentialem esse simoniam.
Si sibi, plures negant esse simoniam confidentialem, sed communem
esse dicunt.
Simonia haec confidentialis nonnisi de iure positivo est. Si vero
confidentia extendatur ad commutationem rei spiritualis cum re mere
temporali, tunc simonia est etiam iuris divini, de qua statim dicendum
est. Intelligitur autem quale in hac simonia confidential! sit pretium,
vel quasi pretium. Est enim vel unum idemque beneficium, quod con­
fertur vel renunciatur, ut eidem conferenti, vel renuncianti, vel alii
reddatur et quasi restituatur; vel fructus eiusdem beneficii, sive pensio
seu pars eorum, eisdem conferenda. — Pius IV. C. Romanum Pon­
tificem XVI. kal. Nov. 1564.; S. Pius V. C. Intolerabilis 1. lun. 1569.;
Trid. s. 24. C. 9. 19., s. 25. C. 7. de R. ; Suarez de Simon, c. 43.;
Ithur. Cas. 34. n. 24., Cas. 36. n. 25. ; Schmalz. 1. 5. t. 3, n. 39. ;
L. 49. 90.
Praedicta reservatio ex pacto esse debet. Praeterea simonia confidentialis vel realis, vel saltem conventionalis mixta esse debet : unde
confidentialis dicitur, quia cum quadam confidentia et facto est. Quare
simonia mentalis, licet circa beneficia, non est proprie simonia confi­
dentialis. Cum pacto ; ex Schmalz. 1. 5. t. 3. n. 40.-42., aliisque sufficit,
sine expresso pacto, intentio tantum resignantis seu conferentis obli­
gandi alium ad dandum sibi vel alteri accessum, ingressum, regres­
sum, aut pensionem signo externo expressa; id tamen negant proba­
bilius S. zXlph. 86. 87., aliique. — Insuper ea reservatio sine debita
superioris auctoritate esse debet: secus nulla erit confidentialis simo­
nia. — Postremo eadem reservatio circa sola beneficia ecclesiastica esse
debet. Ex Extr. 2. Quare, si pacta simoniaca fiant circa pensiones,
aut quodvis aliud ius, quod proprie nomine beneficii non comprehen­
ditur, ad simoniam communem, non ad confidentialem pertinet.
Simonia communis et confidentialis distinguitur ob speciales leges

398

VIII. - DE SIMONIA

et poenas, quae in iure habentur contra hanc ultimam, quare ea non
extenditur ultra casus in eodem iure determinatos. Unde permutantes
inter se beneficia cum certa fiducia sive pacto, de permutatione, dato
tempore dissolvenda, et de concedendo regressu, e. g., ad beneficia
sic permutata sibi aut aliis, vel de pensione solvenda sibi aut aliis,
simoniam confidentialem non committunt, sed communem. Constitu­
tiones enim Pii IV. et S. Pii V. non nisi de cessione et resignatione
beneficiorum loquuntur. Permutantes inter se ; secus enim esset de
Episcopo vel quovis alio beneficii collatore, cum alterutro, vel utroque
permutantium, ita paciscente. Non est vero simonia confidentialis, sed
communis, si cessio et resignatio beneficii habeatur cum confidentia
seu pacto non de ipso beneficio vel de eius fructibus, sed de alia re
temporali vel spirituali, danda vel reddenda ; vel etiam non de eodem
beneficio, sed de alio resignando. — C. Quaesitum 5., C. Cum olim 7.
de Rer. permut.; L. 85. 88.
Ratione iuris, quo simonia prohibetur, alia est iuris naturalis
seu divini, alia iuris ecclesiastici. Simonia iuris divini habetur, ubi
vilipenditur dignitas rei spiritualis, quae nempe talis est in seipsa,
vel ex Christi institutione, per comparationem cum re temporali; i. e.
quando altera pro altera datur, et accipitur. Pro altera, scilicet quasi
alterius pretium. Hinc simonia non habetur iuris divini, si quis com­
mendatione motus viri potentis beneficium indigno conferat; nisi nempe
ea collatione principaliter intendat humanum favorem. S. Th. 2. 2.
q. 100. a. 5. ad 3.; spirituale enim dat, sed ifhil pro eo accipit; item
si quis dotem det puellae ut fiat monialis; dat enim temporale, sed
iterum nihil ipse pro eo accipit. — /uris vero ecclesiastici est, cum
contra Ecclesiae prohibitionem, res spiritualis datur pro alia re spi­
rituali. ut in permutatione beneficiorum propria auctoritate facta; vel
cum res per se temporalis alteri spi ritual i adnexa, vel ad eam ordinata
datur pro pretio temporali, ut si quis emat ecclesiasticum officium
oeconomi, thesaurarii, sacristae Ecclesiae, etc.; vel cum in administratione rerum sacrarum munus vel merces exigitur aut accipitur, quando
id Iure vetitum est. Licet enim proprie absit ab istis permutationibus
ct acceptionibus malitia aequiparandi spirituale cum temporali, cuius­
dam tame n venditionis et emptionis rerum spiritualium speciem prae
se ferunt, et periculum continent. Unde eas Ecclesia merito interdixit
ex motivo religionis et reverentiae erga sacra.
Quare simonia haec iuris dumtaxat ecclesiastici non est intrinsece
mala, sed solum mala est, quia ab Ecclesia prohibetur ob reveren­
tiam erga res sacras: lex enim habet vim efficiendi ut suum obiectum

VIII.

DE SIMONIA

399

sit materia alicuius virtutis, intuitu causae, ob quam illud praecipit,
sic, v. g., Communio facta ab homine non ieiuno, sine causa excusante
est sacrilegium, quia Ecclesia ex motivo reverentiae vetuit sumptionem
cibi vel potus ante Communionem.
Hinc cum poenae sint strictae
interpretationis, poenae adversus simoniacos limitandae sunt ad reos
simoniae iuris divini, nisi aliud clare ex ipsa lege deducatur. — L. 68.
69. 108.

510. Quale peccatum sit simonia? — Simonia est peccatum irre­
ligiositatis gravissimum ; et, si sit iuris divini et naturalis, materiae
parvitatem non admittit; si autem simonia sit iuris ecclesiastici, po­
test in ea dari materiae parvitas. Prob. 1.* p. l.° ex communi thth.
sententia. 2.° Quia res spiritualis quaelibet ex comparatione cum tem­
porali, magna iniuria in ipsum Deum, vilipenditur. Et ideo species
quaedam sacrilegii est; imo ex Suaresio c. 1. n. 7. species ab omni­
bus aliis sacrilegiis distincta est; quia res spiritualis omnem tempo­
ralem rem exsuperat sua praestantissima dignitate. Unde ea compa­
ratione specialis in illam iniuria est. Constat etiam ex verbis S. Petri
ad Simonem magum. Act. 18., 20.: Pecunia tua tecum sit in perdi­
tionem, quoniam donum Dei existimasti pecunia possideri. — Prob.
2.a p. Nam ex parte rei spiritualis, haec licet minima maximae semper
aestimationis est. Ex parte vero pretii, quo hoc minus est, eo magis
spirituale vilipenditur. — Prob. 3.a p. Quia simonia iuris ecclesiastici
non ideo interdicitur, quasi pro re spirituali detur temporale pretium;
sed ab Ecclesia prohibetur ad omnem simoniae et avaritiae speciem,
aliaque incommoda removenda. Unde per hanc non fit proprie iniuria
rei sacrae, sed tantum Ecclesiae praeceptum violatur; in hoc autem
parvitas materiae inveniri potest. Exceptio tamen facienda videtur iuxta
aliquos quoad examinatores in concursu ad paroeciam. Trid. s. 24.
C. 18. Alii vero hanc exceptionem omittunt, vel expresse negant. —
Can. 1. q. 1. 2. 3. de Simon. et ne aliq. etc.; L. 50; E. M.

511. An sit simonia dare principaliter temporale ob spirituale, vel
contra, sed non unice? — R. Affirmative. Ratio est, quia etiam sic
adest comparatio rei temporalis cum spirituali. Nam quamvis tempo­
rale non detur tanquam pretium, sed tanquam molivum, ut alter det
spirituale, si datur ut molivum principale, non daretur, si sciretur al­
terum spirituale non daturum. Unde virtualiter quoddam pretium est.
Motivum autem, quod adiicitur, quantumvis honestum sit, prioris motivi, propter quod principaliter datur temporale, malitiam non destruit.
Confirm, ex pr. 45.a 46.a dd. ab Innocent. XI. — Verum, ut simonia ha-

400

VIII, - DE SIMONIA

beatur, quando unum non detur pro alio, sed detur propter aliud,
necesse est, ut licet detur sine praevio pacto, non détur tamen gratis,
sed detur vel animo obligandi ad dandum, vel titulo compensationis
seu retributionis, quantumvis et sponte detur, et detur ex gratitudine,
scilicet si ut debitum detur. Tunc enim tantum res, quae propter aliam
datur, aequivalenter in morali aestimatione pro alia vere datur. Adest
reapse tunc saltem implicite contractus innominatus: do ut faciat, facio
ut det. Secus enim esset, si temporale detur ob spirituale, vel contra
principaliter ob gratitudinem, sed non ad obligandum, nec ut debi­
tum, omni remota etiam merae fidelitatis obligatione, mere ad gra­
tum animum significandum, vel ad benevolentiam alliciendam, etc.
Aliud enim est motivum quasi intrinsecum operis, ob, propter quod
ipsum opus intendatur ; aliud finis extrinsecus operae seu operantis in
gratiam alterius, suam actionem ordinantis ad hoc vel illud. « In qua­
libet enim venditione pretium accipitur quasi finis » rei vel operis ven­
diti. S. Th. Quodl. 8. a. 11. — L. 51. 52. 53. 54. 55. 64., S. Th.
2. 2. q. 100. a. 5. ad 3., 4. D. 25. q. 3. a. 2. q. 2.; E. M.

512. An sit simonia obire functiones sacras ad lucrandum stipen­
dium, et recipere aliquid pro spirituali aliorum instructione? — R.
Ad l.um Haec S. Th. 2. 2. q. 100. a. 2. 3.: « Accipere pecuniam pro
spirituali gratia est crimen simoniae, quod nulla consuetudine potest
excusari, quia consuetudo non praeiudicat iuri naturali vel divino....
accipere autem aliqua ad sustentationem eorum, qui sacramenta Christi
ministrant, secundum ordinationem Ecclesiae et consuetudines appro­
batas, non est simonia neque peccatum. Non enim sumitur tanquam
pretium mercedis, sed tanquam stipendium necessitatis.... Ita tamen
quod desit intentio emptionis et venditionis, et quod ab invitis non
exigatur per spiritualium subtractionem, quae sunt exhibenda; hoc
enim haberet quandam venditionis speciem. Gratis tamen spiritualibus
prius exhibitis, licite possunt statutae et consuetae oblationes, et qui­
cumque alii proventus exigi a nolentibus et volentibus solvere, aucto­
ritate superioris interveniente ».
« Si huiusmodi distributiones recipit, quasi finem sui operis prin­
cipaliter intentum, simoniam committit, et ita mortaliter peccat. Si
autem habet principalem finem Deum in tali actu, ad huiusmodi au­
tem distributiones respicit secundario, non quasi in finem, sed sicut
m id quod est necessarium ad suam sustentationem, constat quod non
vendit actum spiritualem, et ita simoniam non committit, nec peccat.
Sic enim acceptio distributionum non erit causa, quare ad ecclesiam

VIII.

401

DE SIMONIA

vadat; sed proprie huiusmodi determinatio, quare nunc vadat et non
alia vice». S. Th. Quodl. 8. a. 11.
« In Ecclesiis etiam quibusdam temporalium distributionibus alli­
ciuntur aliqui ad Ecclesiae deserviendum ; non quod praemium acci­
piant. sed sunt quaedam secundario illectiva ad serviendum Deo, si­
cut et Dominus dicit Matth. 6., 33., Primo quaerite regnum Dei et
iustitiam eius, et haec omnia, scilicet necessaria vitae, adiicientur vo­
bis ». S. Th. Quodl. 4. a. 23.
Neque ergo obstat, quod talis neque missam legeret, neque con­
donaretur sine lucro; id enim non probat, temporale esse pretium, sed
solum esse finem, finem nempe non spiritualis operis, sed operantis,
occupati in gratiam alterius, seu conditionem, sine qua non operaretur,
deficiente nempe congruae sustentationis stipendio, seu stipendio pro
necessitate sustentationis vitae, S. Th. Quodl. 2. a. 12. Scilicet ex la­
bore in gratiam proximi suscepto titulum quis habet sustentationis.
Quare merces tunc intenditur tanquam sustentationis medium, seclusa
simoniaca mente. — Simonia ergo est, quando datur temporale pro
spirituali, quasi huius pretium, minime vero quando temporale exi­
gitur, ut iustum stipendium seu merces operis et laboris, nec non opis
seu officii temporalis praestiti, ac multo minus si temporale quasi sub­
sidium et eleemosyna detur. Labor est quodvis incommodum, qua
quis afficitur in re spirituali praestanda vel obeunda. Opis vero est
quodvis officium quod praestatur citra incommodum.
* Decimae, ait S. Th. Quodl. 6. a 10., sacerdotibus debentur in
communi quidem secundum ius naturale. Naturalis autem ratio dictat,
ut illi qui pro populo in spiritualibus laborant a populo stipendia suae
sustentationis accipiant ; et secundum hoc etiam in N. T. est iure di­
vino sancitum; nam, ut dicitur 1. ad Cor. 14., Dominus ordinavit his,
qui euangelium annuntiant, ut de euangelio vivant. Sed in Lege Ve­
teri iudiciali praecepto taxata est quantitas eius quod ministris Dei est
a populo solvendum, scilicet decima; et hoc etiam ex statuto Eccle­
siae, quamvis sacerdos sit dives, nihilominus pauper tenetur ei deci­
mas solvere » ; scilicet, quia praedictum stipendium ex iustitia debet,
et ex positivo praecepto. 1. ad Cor. 9., 7. 11.
Qui tamen sic « sacra ministeria peragunt principaliter ob emo­
lumentum temporale, (nempe tanquam sustentationis medium, non tan­
quam sacri ministerii pretium) non facile excusari possunt a culpa ve­
niali, cum sit quaedam inordinatio dirigere spiritualia ad temporale ».
L. 55. Quaedam sane inordinatio est primario intendere, e. g., in sacro
peragendo, non Dei honorem, et animarum salutem, sed propriam temBucceronî. Λ/sZ. theol. moralis I.

26

402

VIII.

DE SIMONIA

poraiem utilitatem. Attamen idem S. Alph. 1. c. ait: « illicitum non
est ordinare rem spiritualem, etiam principaliter ad finem temporalem
honestum ». Quare, per se, quod licite accipitur licite etiam intendi
potest. Neque vero obstat, quod talis sustentatione non indigeat; hoc
enim per accidens est. Cum autem stipendium hoc ex iustitia debea­
tur, licet etiam de eo pacisci. Unde patet quod hoc stipendium, de­
bitum sit, neque habeat simpliciter rationem eleemosynae, quae indi­
genti liberaliter datur. — Schmalz. 1. 5. t. 3. n. 89.-95.: S. Th. 2.
2. q. 100. a. 3.; L. 55. 104.
Quoad sacerdotes ruthenos, in Canadensi regione, cautum est ne
iura stolae et emolumenta sacri ministerii a vere pauperibus exigant;
ac omnino vetitum est ea extorquere sub comminatione baptismi vel
benedictionis matrimonii, aut fidelem solvendi incapacem excludere a
quacumque sacra functione. S. C. de P. F. 8. Aug. 1913. art. 18.
lura stola : Dicuntur, quae parocho solvuntur pro sacris functio­
nibus in commodum fidelium, e. g. pro baptismo, pro matrimonio, etc.
Haec iura stolae parochi simpliciter sunt, sine ulla obligatione ea ero­
gandi in causas pias vel dandi pauperibus.
R. Ad 2.nm Distinguendum est: vel instructio illa natura sua tendit
tantummodo ad spiritualem aliorum utilitatem, v. g., catechesis, verbi
Dei praedicatio et similia ; vel tendit in aliquod eorum bonum tem­
porale, v. g., ad naturalem instructionem rei etiam sacrae et religiosae,
nam omnis doctrina, vel revelata, qua doctrina est, aliquid naturale
est. Naturaliter enim comparatur et traditur, et ad mentis eruditionem,
quae naturale bonum est. Talis est resolutio casuum conscientiae, in­
structio ad interpretandas Scripturas sacras, ad enodandas theologiae
controversias, etc. — Si l."m, certe simonia est accipere pro ea in­
structione aliquid temporale, cum sit res mere spiritualis : nisi acci­
piatur ratione necessariae sustentationis, operantis, occupati in gratiam
alterius. — Si 2.um, nulla simpliciter erit simonia; quia qui docet
scientiam, potest stipendium accipere, quasi operas suas locans. Nec
refert quod scientia illa supernaturalis sit ; nam proxime et per se non
ordinatur ad salutem animae, sed ad illustrandum intellectum, sicuti
aliae scientiae naturales. — L. 94. S. Th. 2. 2. q. 100. a. 3. ad 3.;
Schmalzgr. 1. 5. tit. 3. n. 34. 89. seqq.

513. An sit simonia, si sacerdos spondeat laico missam pro exitu
ludi, dum socius pretium temporale exponit? — R. Negative per sc,
quia hac ratione res spiritualis non aequiparatur proprie temporali, si­
cut non aequiparatur, quando missa dicitur pro stipendio; sed tantum

VIII.

DE SIMONIA

403

offertur exsecutio rei spiritualis loco temporalis, quae foret alioquin
tradenda. Quare commutatio debiti est cum stipendio. Non enim pec­
cat qui offert creditori 100. missas pro se celebrandas, ut remittat
debitum 100. francorum; ergo a pari nec peccat, qui spondet missam
pro exitu ludi, dum alter 20. asses exponit. Ceterum eiusmodi ludus
raro caret aliquo scandalo, et proinde semper dissuadendus est. —
— L. 1. 3. n. 882. ; Voit 506.

514 An sit simonia, si sacerdos pio missa stipendium supra ta­
xant consuetam, aut ab Episcopo statutam, exigit? — R. Negative quoad
forum internum et coram Deo, nisi mente simoniaca agat; quia cum
alium habeat titulum exigendi renumerationem, deficit comparatio inter
spirituale et temporale. Peccaret quidem contra obedientiam, vel iustitiam plus aequo exigendo, minime vero contra religionem. Attamen
in foro externo ut simoniacus haberetur, eo quod eiusmodi auctarium
praesumeretur exigere non pro sustentatione, sed tanquam pretium rei
spiritualis, qua de causa {dures theologi et canonistae absolute affir­
mant, eo casu committi veram simoniam. — Stipendium autem mis­
sarum non ita solet taxari ut ipsum tantum sufficiat diurnae sacer­
dotis sustentationi. Nam missae celebratio non requirit integrae diei
laborem ex parte sacerdotis, et semper supponitur sacerdoti aliunde
non deesse alia vitae subsidia. — Ad ecclesiasticam spectat auctori­
tatem iustum stipendium determinare. Exigens stipendium maius iusto,
quia supra taxum ecclesiastica lege constitutam, vel quia excedit iustam compensationem laboris extrinsece adnexi, tenetur ad restitutio­
nem, et danti restituere debet. — Gousset 694. ; Bened. XIV. de Syn.
1. 5. c. 9. n. 1.
515. An sit simoniacus clericus inserviens Episcopo, et cxpectans
pro retributione aliquid spirituale ? — R. Negative, si inserviat in spi­
ritualibus, v. g., in munere praedicatoris, nam « ecclesiasticis utilita­
tibus insudantes ecclesiastica dignum est renumeratione gaudere ». C.
Eccles. 76. c. 12. q. 2. — R. Negative etiam, si inserviat in tempo­
ralibus, et si intentio primaria sit dandi gratis temporale; quia tunc
comparatio immediata fit rei temporalis cum temporali, nempe bene­
volentia superioris. Secus autem, si intendatur res spiritualis, ut de­
bita retributio, non vero ut effectus grati animi. — L. 51. 62. S. Th.
2. 2. q. 100. a. 5. ad 1.

516. An sit simonia beneficium conferre ob carnalem affectionem,
nempe ob parentelam ? — Haec S. Th. 2. 2. q. 100. a. 5. ad 2.:

404

VIII.

DE SIMONIA

« Si aliquis aliquid spirituale alicui conferat gratis propter consangui­
nitatem, vel quamcuinque carnalem affectionem, est quidem illicita et
carnalis collatio; non tamen simoniaca; quia nihil ibi accipitur: unde
hoc non pertinet ad contractum emptionis et venditionis, in quo fun­
datur simonia. Si tamen aliquis det beneficium ecclesiasticum alicui,
hoc pacto vel intentione, ut exinde suis consanguineis provideat est
manifesta simonia ». — Quodl. 4. a. 15., Quodl. 5. a 23.
517. An sit simonia tradere temporale pro omissione rei spiri­
tualis? — Simonia est, si detur pro omissione rei, quam quis tenetur
ponere, vi potestatis spiritualis, ita ut ea omissio positivus quasi actus
sit, auctoritative ligandi, retinendi impeditum etc., ut est, v. g., omissio
absolutionis, dispensationis etc. ; vel si ea omissio directe et proxime
paret viam ad spiritualia, v. g. si alteri des pecuniam, ne concurrat
ad beneficium ; cum, in primo casu vendatur exercitium rei spiritua­
lis pro temporali, et in altero, re temporali, mediate saltem, emi in­
tendatur res spiritualis. « Correctio est spiritualis actus: unde simoniam committit, qui pecuniam accipit, ut peccatum, quod tenetur
revelare aut punire, non revelet aut puniat ». S. Th. 4. Ω. 25. q. 3.
a. 2. q. 11. — Si vero rem omittere mere pendeat a libertate, neque
ea omissio aliquid confert ad obtinendum spirituale, poterit quidem
turpe peccatum esse, non erit tamen simonia: quia nil sacrum ven­
ditur, cum omissio nihil sit, sed solum usus liberi arbitrii, qui est quid
temporale, ut esset omissio orandi, celebrandi, etc. — Temporale;
simonia enim e contra erit, si spirituale tradatur, cum aliquid tempo­
rale sit non facere aliquid spirituale, libertas nempe seu arbitrium fa­
ciendi. — L. 97.; Ithur. Cas. 36. n. 17.; S. Th. 2. 2. q. 100. a. 2.
ad 5. ; C. 14. de Simonia.
518. /in sit simonia dare vel accipere aliquid pro ingressu in re­
ligionem? — Certum est non licere dare vel accipere aliquid pro solo
ingressu; quia hoc esset commutatio rei sacrae, cuiusmodi est religio,
cum re temporali. — Certum est pariter, licere monasterio aliquid
exigere pro sustentatione novi/iorum, quia cum non adhuc pertineant
ad religionem, et pro libito discedere possint et saepe reipsa disce­
dant, aequum non est monasterium pro ipsis tam gravi oneri subesse.
Certum est etiam, licere monasterio pauperi aliquid exigere pro
ingredientis sustentatione, quia tunc non commutatur res spiritualis cum
temporali, et alioquin postulat aequitas, ut recipiatur aliquid, ne mo­
nasterium oneribus gravatum corruat. Ac quando monasterium bona
ion habet nequit ingrediens ius ad illa acquirere. — Controvertitur

VIII.

BE SIMONIA

405

autem, si agatur de monasterio opulento. Negat S. Lig. n. 92., nisi
recipiendus sit senex vel infirmus, qui extraordinario esset oneri et
nulli commodo. Ius enim ad sustentationem est adnexum statui reli­
gioso. — Affirmant vero alii non pauci, modo non exigatur pecunia
pro ipso ingressu, sed recipiatur aut postuletur tantum ratione susten­
tationis, seu dotis. Quia tunc non venditur religiosa professio, sed
sustentatio, quae est quid temporale. — Quoad sanctimoniales, ex
S. C. Decretis et communi praxi a singulis indiscriminatim monialibus statuitur tradendam esse dotem pro earum sustentatione. Haec
enim monasteria variis obnoxia sunt infortuniis. Unde satis est Epi­
scopo, si modum imponat sumptibus fieri solitis occasione ingressus, etc.,
prout eum monet Bened. XIV. de Syn. 1. 11. c. 6. Cavere tamen de­
bent, ne inhabiles unice propter dotem aut aliud quidpiam temporale
recipiant; id enim simoniacum esset. — Trid. s. 25. c. 16.de Reg.;
S. Th. 2. 2. q. 100. a. 3. ad 4.; E. M.
519. An sit simonia pecunia se redimere ab iniusta vexatione
circa beneficia, aut aliud bonum spirituale, v. g., sacramenta, etc. —
Pecunia, i. e. re temporali, quaelibet ipsa sit, pecunia aliquo modo
aestimabilis. Pecunia, si enim vexatio re spirituali redimatur, simonia
profecto adest. Cf. 511. Vexatio enim quid temporale est. Est enim
esse alicui infensum sive faciendo sive non faciendo, ne ille bonum
aliquod vel obtinere vel retinere possit. Iniusta autem est, quando per
eam laeditur ius illius, qui vexatur, circa praedictum bonum. — Porro
potest iniuste quis vexari, vel in iure spirituali iam acquisito, sive in
re, sive ad rem, vel in tali iure, nondum acquisito, sed certe acquirendo.
Si l.ura non est simonia pretio temporali redimere iniustam ve­
xationem a quocumque tandem proveniat. Pretium enim non datur pro
re spirituali, sed pro cessatione iniustae vexationis. Quare simonia non
esset pecuniam tribuere electoribus, ut desistant ab electione indigni,
quia Ecclesia habet ius acquisitum in dignos; unde daretur pro de­
sistendo a malo ; sicut nec simonia esset dare pro eligendo digno, vel
digniori in genere; nam ideo daretur, ne mala electio fiat, sed si de­
terminaretur persona, simonia esset; cum directe esset pro illius ele­
ctione pecuniam tribuere. — jniustam vexationem ; si enim vexatio
iusta sit, v. g., si quis accusetur de vero crimine, ob quod beneficium
debeat amittere, vel iura spiritualia amplius nequeat exercere, simo­
niacum esset pretio redimere vexationem hanc; quia tale ius non est
firmum, ideoque tollendo vexationem iustam pretio emitur ius firmum,
quod est spirituale. Et idem dicendum, si ius sit dubium, et vexatio­

406

VIII.

DE SIMONIA

nem redimendo certum reddatur. Tunc enim potius emitur ius certum,
quam vexatio redimatur.
Si 2.um fas est etiam iniustam vexationem pretio redimere, quia
pretium datur pro re temporali : sic, v. g., si quis, per diffamationem pa­
tronum impediat, ne te eligat ad beneficium, poteris utique diffamatori dare pecuniam, ut ab illa cesset diffamatione; quia in hoc casu
non redimeres nisi famam, et tolleres vim ac fraudem, quibus subla­
tis, patronus adhuc suo in arbitrio plenissime remanet te ad benefi­
cium eligendi vel non eligendi. Res per se non mutatur, si iniusta
vexatio procedat a persona, quae possit non tantum obesse verum
etiam prodesse, e. g., a compatrono, qui alios compatronos iniuste
avertat, licet sit res periculosa. Nam hoc quod possit prodesse, et
prosit, per accidens est; non enim redimitur nisi iniusta eius vexatio,
qua obesi. Quare etiam simonia non erit, si quis ut recipiat baptismum,
absolutionem, eucharistiam, quam aliter non possit recipere, et qua
secus deberet omnino carere, pecuniam daret vexanti, quo tamen in
casu simonia a vexante contrahitur. — Per se ; nam Iure Canonico simoniacum habetur vexationem etiam iniustam redimere in beneficiis
ecclesiasticis ab eo, qui desinens obesse eo ipso prodest. C. 23. 33.
de Simon. — Iniustam vexationem : quando enim datur pecunia ei,
qui potest prodesse vel iustum ponere impedimentum, is inducitur, ad
non opponendum, quod i uste posset opponere ; et ita directe et pro­
prie via sternitur, ad beneficium, c. g., temporali bono dato. Prop. 45.
d. ab Innoc. XI. A fortiori, si temporale pretium pro intercessione
detur. Temporali pretio emitur tunc intercessio, quae in se quid tem­
porale est, mediate tamen res quasi spiritualis est, quatenus interces­
sio est ad obtinendum beneficium. — Struggl 29.; Suarez de Relig.
t. 1.1. 4. c. 12.; L. 49. 64. 65. 98. 99. seqq.; S. Th. 2. 2. q. 100.
a. 2. ad l. ad 5. ; E. M. 511.
520. Quot modis committitur simonia iuris ecclesiastici? — Sequen­
tibus: l.° Beneficia commutando, in iis transigendo, paciscendo, ea in
alterius favorem resignando, pensiones in ipsis reservando, sine licentia
superioris. C. Quaesitum 5. de Iler. perm. ; C. Constituimus 4., C.
Super eo 7. de Trans.; C. Nobis 27. de Sim.; C. Ex multis 9. q. 3.
eau. 1. Ratio legis est periculum, ne id fiat intuitu rei temporalis;
cum haec commodum aliquod includant. S. Th. 2. 2. q. 100. a. 1.
ad 5., a. 4. ad 3. — Adde, beneficia vendere, etiam secundum illud,
quod in illis temporale est, nempe secundum ius percipiendi /ructus.
v Probabilius tamen, ait S. Alph. 70., dicunt esse simoniam de iure

νιπ.

DE SIMONIA

407

divino ex S. Th. 2. 2. q. 100. a. 4. ad 2... ut colligitur ex C. 67 quis
15. eau. 1, q. 3. et ex C. Ex diligenti 17. de Simon. ». Cf. etiam L. 76.
Adde etiam vendere ins patronatus praesentandi ad beneficium.
C. D: iure 16., C. Praeterea 23. de lure pair. Affirmant tamen Less.
Pal., Laym., etc., hanc venditionem iure etiam divino vetari. L. 71.;
S. Th. 2. 2. q. 100. a. 4. ad 3. Prohibentur item transactiones super
iure patronatus ac super re alia spirituali adnexa, oratorio, templo, etc.,
si nempe ex una parte spirituale et ex alia detur temporale. C. Prae­
terea 9. 10. de Trans. Licitae vero sunt, si utrinque detur aliquid spi­
rituale vel spirituali adnexum. C. Ad quaestiones 6. de Rer. perm. —
« Ius patronatus per se vendi non potest, nec in feudum dari; sed
transit cum villa, quae venditur vel ceditur ». S. Th. 2. 2. q. 100.
a. 4. ad 3.
« Trid. s. 24. C. 14. de R. praecipitur Episcopis, ne permittant
pro admissione ad possessionem beneficii solutionem ullam, aut promis­
sionem utpote simoniacae labis, aut avaritiae suspicionem habentes,
reprobata quacumque consuetudine in contrarium. Tantum permittit
Cone., si sit consuetudo, dare aliquid in usus pios convertendum ».
L. 99.; C. Cum in Ecclesiae 9., C. In tantum 36. de Simonia.
2. ° Aliquid dando vel accipiendo etiam sponte oblatum, ante vel
post, occasione examinis ad curam parochialem, v. g., cum agitur de
parocho eligendo in concursu, ex Trid. s. 24. C. 18. de R. Occa­
sione examinis; nam pro examine ipso dare vel accipere esset simonia
iuris divini. — Ex Decr. S. C. Cous. 15 Febr. 1612. examinatores
synodales et parochi consultores, occasione sui officii, nec antea nec
postea possunt aliquid, ex praestito iuramento, recipere, etiam sub
specie doni oblatum. Quodlibet item donum prohibitum est recipere
cuiusvis ordinis administris in romana curia. Ord. serv. in Rom. Cur.
Norm. comm. c. 3.
3. ° Aliquid accipiendo, etiam sponte oblatum occasione collatio­
nis ordinis, vel litterarum ad ordinem ipsum, vel etiam primae ton­
surae, ex eod. Trid. s. 21. C. 1. de R. Ubi tamen excipitur decima
pars aurei pro notario, si ei nullum salarium sit constitutum, et con­
suetudo permittat accipere. Verum Sacra Congr. 8. Oct. 1678. per­
misit Episcopis, ut candelam reciperent, et etiam mappam a presbyterandis: immo eadem Congr., deputata ab Innoc. XI., taxavit etiam
emolumenta, quae exiguntur pro dimissoriis ac testimonialibus, etc. —
« Conceditur Episcopis in dispensationibus (matrimoniorum) accipere
aliquid eleemosynis tribuendum, modo ipsis vel suis nihil perveniat,
per modum poenae, vel commutationis, non autem per modum su-

408

VIII.

DE SIMONIA

stentationis. Hoc enim vetitum est illis ex... Trid. s. 25. C. 18. de R. ».
L. 96. — Non licet Episcopo in dioeceseos visitatione, praeter victua­
lia, munera acciperere. Cone. Trid. s. 24. C. 3. de R. Collectan. S. C.
de P. F. n. 1502. seqq.
Taxa Innocentiana : Innocentius XI. Decr. 8. Oct. 1678. statuit
quaenam emolumenta exigi possent pro variis actibus et scripturis ec­
clesiasticae iurisdictionis non contentiosae. Sed temporum conditioni­
bus immutatis, S. C. C. 10. lun. 1896. novum de hac re edidit De­
cretum. Iuxta normas huius Decreti descriptio seu notula harum
taxarum in singulis dioecesibus est conficienda, et transmittenda pro
approbatione ad eandem S. C. C. — Non probatur, in Gallia, deter­
minata taxa pro sacro cultu fidelibus imponenda ex obligatione. Secr.
Stat. 8. Oct. 1907.
4. ° Vendendo vel emendo ecclesiastica officia temporalia, ad res
sacras ordinata, procuratoris, sacristae, oeconomi, defensoris Ecclesiae:
quod quidem factum est intuitu religionis. C. Si quis 3., C. Salvator
8. c. 1. q. 3.; Suarez c. 29. Vendere vero officia ecclesiastica spiri­
tualia, v. g. vicarii generalis, coadiutoris parochi, capellani, simoniacum est natura sua.
5. ° Vendendo partem coemeterii : immo erit simonia iuris divini,
si vendatur ut locus sacer, vel si ius sepulturae vendatur. Potest ta­
men emi ius sepulchri, ut quis in tali loco sepeliatur; quia tunc non
venderetur sepultura ne ratione quidem terrae, sed pretium exigeretur
ratione oneris, quod suscipitur, alios ibi non sepeliendi : quod quidem
est quid temporale; neque id ius prohibet, immo probat usus. Idem
dicendum est, si plus exigatur ad deferendam crucem argenteam pro
ferrea; non enim est maioris benedictionis una prae alia; sed hic honor
mundanus est, qui potest utique vendi. C. Abolendae 13. de Sepult.\
L. 71.; S. Th. 2. 2. q. 100. a. 3. ad 2.
6. ° Vendendo oleum benedictum, vel sacrum chrisma, etiam se­
cundum suam speciem physicam: usus tamen in ecclesiis cathedralibus
invaluit, ut aliquid ab ecclesiis particularibus accipiatur pro compen­
sandis sumptibus, qui in materia comparanda facti sunt. C. Placuit 102,
c. 1. q. 1.; C. Ea quae 16. de Simonia. — Neque vero licet pro sa­
cramentorum administratione aliquid accipere praeter id quod consue­
tudine et ordinatione superioris est constitutum. Cf. 505. 512, —
Prohibetur item omne turpe lucrum, mercimonium et negotiationis
species cum stipendiis missarum. S. C. C. 11. Maii 1904.
7. ° Exigendo pecuniam pro admissione in religionem, non pro

VIII,

DE SIMONIA

409

ipso statu, quod iuris divini simonia esset, sed ratione sustentationis,
nisi vel lex, vel consuetudo, vel tenuitas monasterii excuset. Cf. 518.
8. ° Accipiendo aliquid pro erectione, institutione, communicatione,
vel aggregatione Confraternitatum, contra C. Quaecumque Clem. VIII.
Ac invalida erit in Confraternitatem receptio, si aliquid contra Eccle­
siae leges, etiam titulo eleemosynae recipiatur.
9. ° Indulgentias aliasque spirituales gratias, aliqua mercede ac­
cepta, publicando, Trid. s. 21. C. 9. de R., ac quaestum faciendo con­
cessione vel publicatione Indulgentiarum aliarumque gratiarum spiri­
tualium. S. Pius C. Quum plenum 2. lan. 1569. — Pluribus decretis
S. Congr. Indulg. interdictum est, ne rosaria, cruces aut numismata
benedicta venditioni exponantur. Ac si secus fiat, indulgentiae amit­
tuntur. — Decret, tit. de Simonia I. 5. tit. 3.; Struggl 23.; L. 68.
69. 72. 74. 77.; E. M.

521. Quaenam sint poenae in simoniacos latae? — Manet etiam
nunc firma poena excommunicationis latae sententiae contra simoniam
in electione Romani Pontificis commissam. Pius IX. C. Aposlolicae
Sedis de Censuris.; L. 112. par. ult. Simoniaca Summi Pontifici ele­
ctio illicita omnino est, sed non irrita ipso facto est; ne praetextus
habeatur impugnandi valorem electionis Romani Pontificis. Pius X.
C. Vacante Sede 25. Dec. 1904.; Iui. II. C. Cum tam divino XIX.
Kal. Febr. 1505. — Excommunicationis poena prohibentur, et irrita
ac nulla sunt pacta, quibus Cardinales, etiam iuramento adiecto, se
obligent ad ferendum suffragium pro aliquo. Irrita item et nulla quae,
communi consensu statuantur, ad aliquid faciendum, si ad Pontifica­
tum assumantur. Pius X. C. Vacante Sede 25. Dec. 1914.
« Qui dignitates ecclesiasticas simoniace acquisiverit, illis sit ipso
iure privatus, et in futurum inhabilis ad eas et quascumque alias obti­
nendas ». S. Pius V. C. Cum primum VI. Kal. Apr. 1566. § 8.
Excommunicatio habetur latae sententiae Romano Pontifici reser­
vata in « reos simoniae realis, in beneficiis quibuscumque, et eorum com­
plices ». Pius IX. C. Apostolicae Sedis. — Ob eamdem simoniam realem,
in materia beneficiaria, incurritur praeterea nullitas electionis, praesenta­
tionis et canonicae institutionis, ita ut sic promotus et institutus fructus
beneficii nequeat facere suos, etiamsi pecunia data fuerit a tertia per­
sona, ipso prorsus ignaro ; nisi forte vel per triennii spatium bona fide
beneficium possederit; vel si ille, cognito pravo simoniae consilio, con­
tradixerit, et tamen, eo inscio, alius promiserit aut contulerit; vel si
tertius simoniam commiserit eo fine, ut illum redderet inhabilem. —

410

VIII.

DE SIMONIA

Insuper incurritur inhabilitas ad idem beneficium obtinendum. Ad idem:
nam ad alia obtinenda non fit inhabilis, nisi post sententiam, ut pro­
babilius et communius docent explicantes B. S. Pii V. 1. c., ubi con­
trarium videtur innui, de foro externo; cum B. deinde loquatur de
reis convictis. Immo, si alia beneficia iam habeat, ea retinere potest,
quia nulla lex expressa hanc poenam ipso facto decernit. — Riganti
Reg. 36. Cane. 132.; Suarez de Relig. 1. 4. c. 57. 58.; L. 111. 112,;
S. Th. 2. 2. q. 100. a. 6.
Haec sunt S. Pii V. 1. c. verba, immediate post alia verba su­
pra relata: «Qui beneficium aut officium ecclesiasticum simoniace
adeptus fuerit, illis similiter, sit ipso iure privatus, et ad fructuum
omnium, quos perceperit restitutionem teneatur, et perpetuo sit inha­
bilis ad ea et quaecumque alia beneficia ecclesiastica obtinenda. Si quis
autem tale crimen pluries commisisse convictus fuerit, etc. ».
Notandum: Poenae huiusmodi simoniae realis non incurruntur,si
non fuerit peccatum externum completum ex utraque parte. Odia enim
sunt restringenda. Hinc beneficium ecclesiasticum accipiens cum pacto
praestandi pecuniam, non tenetur ante pecuniae solutionem neque be­
neficium resignare, neque fructus a beneficio perceptos restituere. Aliud
vero est de simonia confidenliali, ut mox dicetur; tunc enim ex B.
Intolerabilis 1. lun. 1569. S. Pii V. poenae incurruntur etiam per simoniam conventionalem mixtam, scilicet ex una tantum parte comple­
tam, quando beneficium iam traditum vel acceptum fuerit cum pacto
confidential!. Nam si alter receperit etiam, vel recipere coepit, quod
pacto ipsi fuit promissum, simonia non tantum conjidentialis, verum
etiam realis habetur. L. 106.
Quoad facultatem dispensandi ab inhabilitate obtinendi beneficium,
simoniace collatum, haec animadvertenda sunt : Si beneficium sit sim­
plex, etiam canonicatus vel dignitatis, cui non insit cura animarum,
et fuerit acceptum per simoniam ignoranter, scilicet, quando simonia
fuit commissa ab alio, beneficiario ignorante, tunc potest Episcopus
dispensare etiam in illa vacatione dummodo beneficiarius sponte re­
nuntiet. C. 5Ï alicuius 54. de Elect. — Immo eadem facultas Epi­
scopo tribuenda est, quando beneficium sit quidem duplex, sed col­
latio eiusdem irrita non fuerit declarata per sententiam. Nam, eiusmodi
accedente sententia, ad Sum. Pontificem pro dispensatione saltem illa
vice recurrendum esset. Dicitur illa vice, quia si idem beneficium al­
teri prius conferatur, et iterum vacare contigerit, utique poterit illi
conferri, qui simoniam ab altero in sua provisione commissam igno­
raverat. Cf Reiffenst. 1. 5. t. 3. n. 337. — Si scienter simoniace

VIII. - DE SIMONIA

411

quis acceperit beneficium, sive simplex sive curatum, etiamsi sponte
renuntiet, nequit Episcopus cum illo dispensare ad idem beneficium
habendum, neque pro illa, neque pro alia vice. — L. 111. 117. 118.;
S. Th. 2. 2. q. 100. a. 6.; Ithur. Cas. 34. n. 32.
Excommunicatio etiam habetur latae sententiae Rom. Pontifici re­
servata in « reos simoniae confidentialis, in beneficiis quibuslibet, cu­
iuscumque sint dignitatis ». Pius IX. C. Apostolicae Sedis. Insuper ob
simoniam confidentialem completam, i. e., quando beneficium datum et
acceptum est in confidentiam, etiamsi pactum ab altera parte nondum
impletum fuerit, habetur: nullitas resignationis aut collationis factae in
confidentiam ; inhabilitas ad idem beneficium ; rcservatio eiusdem bene­
ficii ad Sedem Aposlolicam. Fructus vero ex hisce beneficiis male per­
ceptis Camerae Apostolicae applicantur. — L. 89. 90. 111. 117.;
Schmalz. n. 273. ; Giraldi t. 2. pag. 572.
C. In sublimi Benedicti XIV. 29. Aug. 1741. resignationes be­
neficiorum cum reservatione pensionis, et pacto eam cassandi, prohi­
bentur et annullantur, cum poena privationis beneficii, inhabilitationis
ad alia assequenda, et restitutionis pecuniae, et irritantur cassationes
et extinctiones pensionum infra sex menses a capta possessione bene­
ficii obtentae.
Excommunicatio pariter adest latae sententiae Rom. Pont, reservata
in « reos simoniae realis ob ingressum in religionem ». Pius IX. C. Apo­
stolicae Sedis. Valde autem probabile est non incurri hanc poenam in
simplici ingressu, sed in professione, quae etiam simoniace facta va­
lida certo est. — « Item incurritur ex utraque parte infamia iuris et
consequenter irregularitas ». L. 108. — Omnes electiones simoniacae
ad Generalatum, Rectoratum et quodlibet officium spirituale in reli­
gione verius sunt irritae. L. 112. — Extr. Comm. .Sane 1. de Si­
monia.
Excommunicatio latae sententiae Romano Pontifici reservata etiam
adest in quaestum facientes ex indulgentiis aliisque gratias spiritua­
les, eas concedendo vel publicando ; itemque in colligentes eleemosynas
pro missis, et ex iis lucrum captantes, faciendo eas celebrare, ubi
minore pretio celebrantur. Pius IX. C. Apostolicae Sedis. Cf. v. 2.
n 1194. 1195. Insuper prohibetur quasi negotiatio occasione mis­
sarum sub poena excommunicationis Episcopis reservatae pro laicis,
et inhabili tatis ac suspensionis pro clericis, ad normam Decreti S.
C. C. Ut debita 11. Maii 1904. Cf. v. 2. n. 1206. 1238.
Quoad simoniam commissam ab examinatoribus synodalibus be­
neficiorum parochialium, haec decernuntur a Trid. s. 24. C. 18. de

412

VIII. - DE SIMONIA

R.. « Caveant, ne quidquam prorsus occasione huius examinis, nec
ante, nec post, accipiant: alioquin simoniae vitium tam ipsi quam alii
dantes incurrant ; a qua absolvi nequeant, nisi dimissis beneficiis, quae
quomodocumque etiam antea obtinebant. Et ad alia in posterum inha­
biles reddantur ». Quare privantur ante omnem sententiam beneficiis
iam obtentis. Ita Scav. ed. 12.a Mediol. 1874. 1. 2. n. 143. et S. Alph.
112. Sed alii negant, quia haec poena cum tanto rigore recepta non
est. D’Annib. ed. 4.a p. 3. n 118. — Cf. hic 230.; Thesaurus de
Poen. eccl. v. Simonia IV. 1.
Praeter has, aliae etiam adsunt poenae, sed probabiliter non in­
curruntur nisi post iudicis sententiam. — Quando simonia notoria
sit incurritur infamia iuris, ac proinde irregularitas. — Decretal. 1.
5. t. 3. de Simon.: Extrav. Comm, 1. 5. t. 1.; S. Th. 2. 2. q. 100.
a. 6.; E. M.

522. An sit restituenda res spiritualis, simoniaco acquisita? —
R. Affirmative quoad beneficia; ita communis et certa dd. sententia.
Ratio, quia iura in poenam delicti obstant, quominus recipiens aut
pretium aut beneficium, possit dominium accepti acquirere. Et cum
irrita sit beneficii adeptio, eo ipso nec fructuum acquiri potest domi­
nium, atque adeo hi quoque sunt restituendi, si mala fide percepti
fuerunt. Hi autem restituendi sunt ecclesiae, ad quam pertinet bene­
ficium. C. 11. de Simonia, modo commodum non recipiant ex hoc,
qui simoniam commiserunt. Sed probabile est posse pauperibus « in
eleemosynas erogari ». S. Th. 2. 2. q. 32. a. 7., vel reddi successori
in beneficio, vel « in pios usus converti », S. Th. 2. 2. q. 62. a. 5.
ad 2. Potest etiam fieri compositio cum Pontifice pro dictis fructibus.
Mala fide percepti; quia non videtur quis teneri etiam restituere
fructus perceptos fide bona, nisi in quantum ditior evasisset, adeoque
non nisi extantes. S. Th. 2. 2. q. 100. a. 6. ad 3. Ac, sive sermo
sit de simoniaco bonae fidei, sive etiam de simoniaco malae fidei,
valde etiam probabile est, non esse restituendos fructus perceptos in­
tuitu stolae ; quia fructus isti non dantur ut reditus beneficii, sed ut
stipendium ofiicii.
R. Negative quoad reliqua, licet iudex possit in poenam crimi­
nis restitutionem iniungere. Ita communis cum Schmalz. 1. 5. t. 3.
n. 284. Ratio est, non modo quia quaedam restitui non possunt, v. g.,
sacer ordo, se i etiam, quia ut valida sit rei spiritualis, v. g., ss. re­
liquiarum translatio, iure divino non plus requiritur, quam potestas
in altero transferendi, in altero recipiendi rei dominium ; atqui nisi

i

VIII. - DE SIMONIA

413

aliunde in alterutro sit defectus, haec potestas adest in utroque quoad
rem spiritualem. Ergo. Si autem translatio valet iure divino, valebit
etiam iure humano, cum ab hoc irritae, nisi fere solae provisiones
beneficiales simoniacae, non decernantur. — L. 113. 116.
523. An sit restituendum pretium, simoniace pro re spirituali ac­
ceptum / — Si solum intercessit simoniae crimen, nulla vero iustitiae
laesio, non adest obligatio restituendi simoniacum pretium ante condemnatoriam indicis sententiam, nisi ipsum pretium excedat aestima­
tionem commodi temporalis, quod cum re spirituali in alterum trans­
feratur. Schmalz. 1. 9. t. 3. n. 286. Intellige, excepta materia
bénéficiait, in qua datum et acceptum ante omnem sententiam iudicis
in foro conscientiae restituendum est non quidem iure naturali, sed
tantum ecclesiastico ex C. De hoc 11. h. t. Ratio est, quia iura tam
beneficium quam pretium accipientem impediunt, quominus dominium
accepti acquirere possit, idque in poenam tam gravis delicti. Schmalz.
1. 5. t. 3. n. 283. — Ubi vero pactum simoniacum repugnat etiam
iustitiae commutativae, pretium restituendum est ante omnem iudicis
sententiam. Ratio est, quia ex iustitiae commutativae laesione, obli­
gatio restituendi ipso naturae iure exurgit. L. 114. 115.

524. Resolves : Proinde ad pretium restituendum, tenetur: Qui
pretium accipit pro re mere spirituali, quae nullum commodum tem­
porale affert; quippe rei, quae pretio non est aestimabilis, nullum est
pretium ; atque adeo contra iustitiam pretium pro ipsa accipitur. —
Qui pretium accipit pro re spirituali, etiamsi haec commodum tem·
porale afferat, quam tamen quispiam,
g.. parochus, ex officio et
iustitia praestare tenetur. S. Th. 2. 2. q. 100. a. 3. ad 3. — Epi­
scopus seu Praelatus, qui vendat beneficia vel officia ecclesiastica,
quorum collatio ad ipsum vi muneris sui spectet; quippe ex officio
suo dispensare ea gratis debet, adeoque accipiens pretium contra iustitiam peccat. Schmalz. 1. c. n. 293. 295.
525. Cui restituendum sit pretium simoniacum P — Si datum sit
pretium, sed nondum tradita sit res spiritualis, communis sententia
docet, pretium illi restituendum esse, qui dedit, nisi aliter index de­
creverit. Ratio est, quia iura solum contra simoniam realem poenas
statuunt. — 07 vero utrinque secuta sit traditio, distinguenda a reli­
quis est causa beneficialis. In hac enim simoniacum pretium ex C.
De hoc 11. de Simonia restituendum est ecclesiae, in qua situm be­
neficium est; vel, ita superiore decernente, potest pauperibus vel al­

r‘

414

I. - DE VANA NOMINIS DEI USURPATIONE

teri ecclesiae distribui. S. Th. 2. 2. q. 100. a. 6. ad 4. Non desunt
tamen, qui putant restitutionem faciendam esse ei, qui laesus est, i. e.,
qui dedit. D’Annib. ed. 4? p. 3. n. 116. — Quoad pretium vero pro
alia re spirituali acceptum, cum nihil Iure clare decretum reperiamus
superest ut ei restituatur, qui illud persolvit. Ratio est, quia per se,
et lege seu superiore aliud non statuente, ubi iniusta acceptio inter­
venit, restitutio facienda illi est, qui laesus fuit. Atqui in casu laesus
ille fuit qui dedit pretium. Ergo. Proinde, si is, qui simoniacuin pre­
tium solvit gratuito solutum remittat, ille qui istud accepit, licite
idem retinet, donec in criminis poenam ecclesiae vel pauperibus illud
erogare, per indicem iubeatur. — Schmalz. 1. 5. t. 3. 297. 301.;
Struggl 32.; L. 115.; S. Th. 2. 2. q. 32. a. 7. c., q. 62. a. 5. ad 2.

DE SECUNDO DECALOGI PRAECEPTO
I. — DE VANA NOMINIS DEI USURPATIONE
526. Quid secundum Decalogi praeceptum P — Secundum Deca­
logi praeceptum est: Non assumes nomen Domini Dei lui in vanum.
Exod. 20., 7. Praeceptum hoc directe prohibet omnem inordinatam
usurpationem nominis Dei, qualis potissimum fit blasphemando, te­
mere iurando, vovendo et votum non servando. Indirecte vero reve­
rentem nominis Dei usurpationem eiusque laudem praecipit. Struggl
11.» L. 120.; S. Th. 2. 2. q. 13. a. 2. ad 2.
Quare uti primo praecepto prohibetur potissimum superstitio,
ita hoc praecepto prohibetur irreligiositas, quae duo impedimenta sunt
verae religionis. S. Th. 2. 2. q. 122. a. 2. 3.
527. Quid vana SS. Nominis Dei usurpatio? — Dicitur in va­
num usurpari SS Dei nomen, cum sine rationabili causa assumitur,
aut sine debita reverentia. Idque tripliciter fieri solet, 1° ex impa­
tientia, vel indignatione in creatures ; 2.° ex admiratione, per modum
exclamationis ; 3.° mere superduc, vel ex levitate, vel ex consuetudine,
et quadam loquendi formula.
328. Quale peccatum sit vana usurpatio nominis Dei? — Pec­
catum veniale per se est. Per se; nam l.° culpa saepe omnis abesse

II.

DE BLASPHEMIA

415

poterit propter inadvertentiam. 2.° Mortale etiam evadere potest ob
formalem Dei contemptum, aut gravem in Deum iram. Prob. 1? p.,
per se peccatum est, quia laedit reverentiam divino nomini debitam.
Constat insuper ex Eccl. 23., 10.: Nominatio Dei non sit assidua in
ore luo. Prob. 2.a p., per se peccatum est veniale tantum, quia reve­
rentia illa non graviter laeditur.

529. An sit eodem modo peccatum usurpare inutiliter nomina
Sanctorum? — R. Affirmative. Quod enim dicitur de sanctissimo Dei
nomine, idem, servata proportione, etiam de nominibus Sanctorum
dicendum est, ut constat ex citato loco Eccl., ubi additur: Et nomi­
nibus Sanctorum non admiscearis. Idem quoque dicendum est de vana
usurpatione verborum Sacrae Scripturae, quando irreverenter sumun­
tur. L. 123.
530. An sit peccatum frequens et inutilis usurpatio nominis dae­
monis? — R. Negative per se. Reprobanda tamen est, ut minus de­
cens in ore Christianorum, praesertim in sacerdotibus, qui ratione
scandali interdum immunes ab aliqua culpa non sunt. Quidam autem
asserunt esse veniale per se. L. 131.; Voit 514.

II. — DE BLASPHEMIA
531. Quid blasphemia? — Blasphemia definitur: locutio male­
dictionis in Deum. — Locutione comprehenduntur non tantum verba,
sed etiam cogitationes et facta, quae Deo contumeliam irrogent; uti
si quis pede conculcet Crucifixum, vel in caelum tanquam in Dei
sedem sputum emittat. Hinc blasphemia virtuti religionis opponitur,
cum directe Dei honori et cultui sit contraria. Maledictio hic non ad
imprecationem alicuius mali restringitur, sed ad locutionem cuiuscum­
que mali generatim extenditur, ut comprehendantur contumelia, con, .
...
, . .
nj
... .
vitium, improperium, opprobrium, irrisio, derisio, subsannatio, illusio,
ironia, imprecatio, quaelibet derogatio excellentis bonitatis divinae et
divini honoris, sive negando aliquid de Deo quod ei convenit, sive
asserendo de eo, quod ei non convenit. In Deum, consideratum
nempe vel in se vel in suis Sanctis et creaturis in ordine ad Deum
ipsum, quatenus in iis elucet aliqua divina perfectio, v. g., sanctitas
bonitas, sapientia. — L. 121. 122. 125.; S. Th. 2. 2. q. 13. a. 1.,
q. 14. a. 1.

416

II.

DE BLASPHEMIA

532. Nota : Si sermo sit de reservatione aut de aliis poenis
blasphemiae inflictis, sola oralis proprie intelligitur. Blasphemiae enim
vocabulum stride tunc est usurpandum. Porro communi hominum
usu blasphemia vitium linguae significat ; eaque laudi Dei opponitur,
quae solis verbis exhibetur. Quare blasphemia facti qua potius Dei
honor laeditur, blasphemia proprie non est, sed ad blasphemiam, quoad
indolem iniuriae in Deum revocatur. — S. Th. 2. 2. q. 13. a. 2. ad
2., q. 103. a. 3.; Struggl 34.; Ithur. Cas. 30.; Suarez de Relig. tr.
3. 1. 1. c. 4. n. 1.

533. Resolves : Si quis ex ira contra hominem, vel exclamando
ad veritatem exaggerandam, nominet Sanctos, B. Virginem, mortem
Dei, Corpus Christi, Sanguinem Christi, Caput Christi, aliaque hone­
sta Christi membra, blasphemia fer se non committit, sed tantum in­
dignam divini nominis usurpationem. Der se, secus enim est, si haec
ex ira, vel indignatione in Deum, per modum contemptus proferan­
tur, vel apud audientes Deus eiusque sacra inhonorari censeantur.—
Neque est blasphemia dicere: nego Deum, si te non percussero ; qui
enim ita loquitur, vult tantum significare quod certe percusserit; ne­
que dicere: hoc est verum sicut Deus; nam non aequiparatur veritas
creata increatae, sed quaedam tantum innuitur similitudo hyperbolica.
Esset autem blasphemia, si reapse intenderetur significare tantam esse
veritatem secundum aequalitatem, quanta est in fidei veritate. —
Blasphemia e contrario est dicere : perdat te mors Christi vel san­
guis Dei ; perdant te sacramenta ; quia iniuria irrogatur morti, san­
guini et sacramentis Christi, quae non ad perniciem, se ad salutem
hominum ordinata sunt. Blasphemia consequenter est dicere: Deus
te damnet. Blasphemia item est dicere: se velle agere, Deo invito,
et similia. — Blasphemia est dicere: Deus mei est plane oblitus, quare
Deus me creavit? Excipe tamen, si haec proferantur modo loquendi
humano, ex levitate, vel ad ostendendam doloris vel taedii gravitatem
ut saepius fieri solet. Nunquam autem excusandi sunt a peccato, qui
advertenter ac serio dicunt: Deus est iniustus, Deus iniuste me tri­
bulationibus gravat : iniuste sinit malos esse felices in mundo. — Voit
519.; L. 123.-126. 128.; Aertnys ed. 2.* n. 67. q. 6.; Lehmkuhl Cas.
ed. 3.‘ n. 218. 336. nota.
o34 Quotuplex sit blasphemia ? — Blasphemia imprimis distin­
guitur l.° Directa vel indirecta, prout Dei inhonoratio vel directe et
formaliter a blasphemante intenditur, vel, quamvis in se non intenda­
tur, continetur tamen in gestis aut dictis Deo iniuriosis, quae ab eo

II.

417

DE BLASPHEMIA

intentione, v. g., iocandi, iram manifestandi, proferuntur, cum adver­
tentia ad sensum, quem verba continent. — 2.° Immediata, vel me­
diata, prout Deum ipsum immediate afficit, vel mediate tantum, nempe
Sanctos, aut res sacras verbis inhonorando. — 3.° Haereticalis, quae
est etiam contra fidem, imprecativa seu cxecrativa, quae est etiam
contra caritatem Dei, et mere probrosa, prout haeresim contineat, vel
imprecationem, aut merum contemptum Dei, licet vera pronuntiet,
sed ex ira et malo animo in Deum, L. 122. 123. 126.; S. Th. 2. 2.
q. 13. a. 1. ad 2.
535. Quale peccatum sit blasphemia? — Blasphemia quaelibet
formalis et deliberata, sive directa sit, sive indirecta, sive immediata,
sive mediata, est peccatum mortale ex toto genere suo. Ratio est, quia
quaelibet derogatio divinae bonitatis est iniuria gravis divinae Maiestati illata. Hinc Lev. 24., 16.; Homo qui maledixerit Deo suo por­
tabit peccatum suum ; et qui blasphemaverit nomen Domini morte
moriatur. — Quatenus divinae derogat bonitati, negando aliquid de
Deo, quod ei convenit, vel asserendo de eo quod ei non convenit,
confessioni fidei opponitur, et ad infidelitatem spectat, seu ad peccatum
contra fidem ; quatenus iterum divinae derogat bonitati malum Deo
imprecando contra Dei caritatem est ; quatenus divinae laudi et divino
honori opponitur, contra religionem est, et peccatum irreligiositatis
est. — S, Pius V. C. Cum primum VI. Kai. Apr. 1066. § 10.;
Struggl 36.; S. Th. 2. 2. q. 13. a. 2.-4; E. M.
536. Nota: Blasphemia, ut quodvis aliud peccatum, veniale eva­
dere potest ex imperfectione actus, scilicet ex defectu advertendae,
aut perfecti consensus. Ad rem S. Th. 2. 2. q. 13. a. 2. ad 3. :
« Blasphemia potest absque deliberatione ex surreptione procedere
dupliciter: uno modo quod aliquis non advertat hoc quod dicit esse
blasphemiam: quod potest contingere cum aliquis subito ex aliqua
passione in verba imaginata prorumpit, quorum significationem non
considerat, et tunc est peccatum veniale, et non habet proprie ratio­
nem blasphemiae ». — Blasphemia directa circumstantiam affert mere
aggravantem prae indirecta, adeoque in confessione necessario expri­
menda non est. Illa enim circumstantia voluntarii directi, utpote mere
subiectiva, actum utique efficit magis voluntarium respectu obiecti
mali, sed in novam malitiam obiectivam non tendit.
537. Resolves : Non peccat graviter, qui pronuntiat verba in se
quidem blasphematoria, sed dimidiata aut corrupta ita ut ad verum
Bvcceroni. Inst, theol. moralis l.

27

418

II.

DE BLASPHEMIA

sensum non attendat; v. g., qui dicit: nego Di! nego Diana! Haec
enim rationem blasphemiae iam non amplius habent. — L. 123.
538. An ad blasphemiam necessaria omnino sit intentio Deum
inhonorandi ? — Ad blasphemiam perfectam, ratione actus, necessaria
non est expressa et explicita intentio Deum inhonorandi, sed implicita
sufficit, quae inest blasphemiae indirectae. Ratio est, quia voluntarium
indirectum ad peccatum sufticit. Quare, qui advertenter verba pronuntiat
blasphematoria, unde Dei inhonoratio reapse habeatur, quacumque de
causa id faciat, blasphemiae peccatum voluntarie admittit, eiusque reus
efficitur. Qui ergo sciens volens pronunciat verba blasphema non ex­
cusatur ex eo quod non habuerit intentionem contemnendi Deum,
sed id fecerit ira vel desperatione motus, terrendi causa vel vani
causa solatii. — Reuter 442.; L. 124. 127.
539. An specie dipfeiant blasphemiae in Deum et in Sanctos
prolatae? — Affirmant probabiliter Busemb. cum aliis, quia distinctae
sunt personae, quibus suus honor debetur. Probabiliter negant Bonae.,
Sanch., aliique, quia Sancti intime cum Deo connectuntur, unde iniuria
eis illata in ipsum Deum refertur. Salm. tandem et alii tenent praeter
propriam malitiam contra latriam, aliam specie distinctam malitiam con­
tra duliam continere. — Verum, cum ii, qui blasphemant Sanctos,
verius, communiter loquendo, eos iniuria afficere intendunt, non praecise
ob propriam ipsorum excellentiam, sed quatenus ad Deum referuntur; Ideo
non contra duliam, sed contra latriam peccant, et propterea non te­
nentur explicare, an Deum vel Sanctos blasphemaverint. — Si aliquid
vero in Sanctos proferatur, sed tantum uti homines olim in terris
degentes, erit dumtaxat contra duliam: immo erit etiam solum veniale,
si fiat ex ioco, v. g., si quis SS. Crispinum et Crispinianum sutores
appellet; erit e contrario mortale, si fiat ex contemptu, ex odio, vel
ex indignatione in Sanctos. — Struggl 37.; Lugo de Poenit. d. 16.
n. 277. seqq.; L. 124. 125. 132.; S. Th. 2. 2. q. 13. a. 1. ad 2.
540. An gravis sit blasphemia per iocum prolata? — Haec
Reuter 4-12. : « Gravis blasphemia est... si quis per iocum dicat verba
bla sph ema ubi apud audientes iis coniuncta est inhonoratio Dei».
Aberit ergo gravis culpa, ubi apud audientes inhonoratio ista absit.
— L. 124.
541. An sit blasphemia maledicere creaturis ? — Est blasphemia
cum relatione ad Deum, v. g., pluviae, ventis,
ut a Deo imperatis, vel addito verbo Dei ; item maledicere creaturae,

11.

DE BLASPHEMIA

419

quae de sc specialem relationem ad Deum habet, v. g., animae no­
strae, fidei catholicae, caelo et similibus. Secus autem, ut fere con­
tingit, si indignatio feratur in creaturas, sine relatione ad Deum.
« Maledicere rebus irrationalibus, in quantum sunt creaturae Dei, est
peccatum blasphemiae; maledicere autem eis, secundum se consideratis,
est otiosum et vanum », veniale nempe est. S. Th. 2. 2. q. 76 a. 2.
Nullum vero est per se peccatum, si creaturis irrationalibus maledi­
catur propter allatum nocumentum, v. g., tempestati, quia devastavit
vineas. Sic David sine peccato maledixit montibus Gelboe, nimirum
propter caedem populi, quae in eis contigerat. Maledicere creaturis
rationalibus, quibus ex caritate bonum velle debemus, contra eandem
caritatem est. — L. 128.; S. Th. 1. c. a. 4. ad 1.
542. Resolves : Grave non est maledicere simpliciter horae, diei,
anno, nisi addatur verbum, sancto; vel nisi de se dies prae se ferat
quid speciale sanctitatis, ut dies paschatis, etc. Ratio, quia quidquid
sanctitatem importat ad Deum per se refertur, qui omnis sanctitatis
est auctor, et prolatio verborum, quibus specialis quaedam sanctitas
explicatur, saltem indirecte, per se loquendo, ad Deum refertur. —
Maledicere bestiis, veniis, etc. regulariter levis est culpa; nec regu­
lariter, in ira, animus adest, ut maledictio exsecutioni mandetur, et
actus impatientiae est. — Itemque « in ira imprecari aliis daemonem,
grandinem, fulgura, etc.... plerumque, saltem quando dicitur in illos,
qui amantur ab irato, ob subitam commotionem et inadvertentiam ac
defectum seriae voluntatis, non est nisi veniale.... Grave autem est,
si subditi superioribus, filii parentibus, licet materialiter tantum, sic
maledicant, praesertim in faciem ; quia est grave contra debitam re­
verentiam ». L. 130. Cf. ib. n. 126 seqq., Epist. Resp. et n. 134.;
S. Th. 2. 2. q. 76. a. 3.

542Λ* Nota : Maledicere, idem est ac malum dicere. Idque fit vel
per modum simplicis enuntiationis, malum alterius referendo, quod
pertinet ad detractionem ; vel per modum causae, sive aliquid efficiendo
sive alios movendo per imperium ad aliquid faciendum ; vel per mo­
dum expressionis ciusdam affectus desiderantis, v In istis duobus
modis, quibus malum dicitur per modum imperantis vel per modum
optantis, eadem ratione est aliquid licitum vel illicitum. Si enim ali­
quis imperet vel optet malum alterius, in quantum est malum, quasi
ipsum malum intendens, sic maledicere utroque modo erit illicitum ;
et hoc est maledicere, per se loquendo. Si autem aliquis imperet vel
optet malum alterius sub ratione boni, sic est licitum, nec erit male-

420

II. - DE BLASPHEMIA

dictio, per se loquendo, sed per accidens ; quia principalis intentio di­
centis non fertur ad inalum, sed ad bonum. — Contingit autem malum
aliquod dici imperando vel optando, sub ratione duplicis boni: quan­
doque quidem sub ratione iusti, et sic iudex licite maledicit illum,
cui praecipit iustam poenam inferri ; et sic etiam Ecclesia maledicit
anathematizando, sicut et Prophetae in Scripturis quandoque impre­
cantur mala peccatoribus, quasi conformantes voluntatem suam divinae
iustitiae, licet huiusmodi imprecationes possint etiam per modum prae­
nuntiationis intelligi. Quandoque vero dicitur aliquod malum sub ra­
tione utilis ; puta cum aliquis optat aliquem peccatorem pati aliquam
aegritudinem aut aliquod impedimentum, vel ut ipse melior efficiatur,
vel ut saltem ab aliorum nocumento cesset ». S. Th. 2. 2. q. 76. a. 1.
« Benedictio vel maledictio proprie ad illam rem pertinet, cui
potest aliquid bene vel male contingere, scilicet rationali creaturae.
Creaturis autem irrationalibus bonum vel malum dicitur contingere in
ordine ad creaturam rationalem, propter quam sunt. Ordinatur autem
ad eam multipliciter. Uno quidem modo per modum subventionis, in
quantum scilicet ex creaturis irrationalibus subvenitur humanae neces­
sitati. Et hoc modo Dominus homini dixit, Gen. 3., 17., Maledicta
terra in opere tuo, ut scilicet per eius sterilitatem homo puniretur. Et
ita etiam intelligitur quod habetur Deuter. 28., 5., Benedicta horrea
tua, et infra 17., Maledictum horreum tuum... Alio modo creatura
irrationalis ordinatur ad rationalem per modum significationis ; et sic
Dominus maledixit ficulneam in significationem ludaeae. Tertio modo
ordinatur creatura irrationalis ad rationalem per modum continentis,
scilicet temporis vel loci ; et sic maledixit lob diei nativitatis suae,
propter culpam originalem, quam nascendo contraxit, et propter se­
quentes poenalitates ; et propter hoc etiam potest intelligi David ma­
ledixisse montibus Gelboe, 2. Reg. 1., scilicet propter caedem populi,
quae in eis contigerat ». S. Th. 1. c. a. 2.
Maledictio licita et quae divinae voluntati conformatur, utpote
iusta, suo non caret effectu. Hinc « maledictio matris eradicat funda­
menta » Eccles. 3., 11., scilicet « eradicat domos usque ad funda­
menta, id est plane sobolem et familiam eiusque opes et honores delet
• t extinguit.. Maledictionis exemplum est in Cham... Simile exemplum
icfert S. Augustinus lib. 22. de Civit, cap. 8. et prolixius Serm. 34.,
de matre, quae decem filiis mal» dicens, omnes illos tremulos, miseros
et \agos effecit. Sic hodie videmus filios et familias illustres, quae
videbantur per secula duraturae, occidere et extingui ». Corpel. a Lale in I. c. Itemque, « maledicentis tibi in am ritudine animae exau-

II. - DE BLASPHEMIA

421

dietur deprecatio illius ». nempe pauperis. « Exaudiet autem eum, qui
fecit illum». Eccl. 4., 6.; << q. d. Deus creator exaudiet illum, tam­
quam suam creaturam afflictam, a te spretam et tibi derelictam. Ipse
ergo quasi pauperum et pupillorum advocatus et pater, iustam eius
contra te querelam et causam suscipiet, teque condemnabit et puniet ».
Cornei, a Lapide in 1. c.
Maledictionis vero mala tum poenitentia tum oratione quilibet a
se deprecari potest, Dei benedictionem sibi conciliando.
543. An sit blasphemia maledicere toti mundo? — Affirmat S. Lig.
129., quia sicut iurare per creaturas, in quibus magis relucent attri­
buta divina, est verum iuramentum, ita ipsis maledicere est vera bla­
sphemia, quia Deus in ipsis indirecte contemnitur. « Reipsa tamen vix
talis sensus animo haec proferentis occurrere solet ». Ita Gur. 304.
Oppositum vero extimat idem S. Alph. 1. c. : « Ordinarie loquendo
censeo rusticos, qui mundo maledicunt, ut plurimum graviter peccare,
dum ipsi de tali maledictione cum gravi horrore se accusant » —
S. Th. 2. 2. q. 76. a. 4. ad 1.

544. An sit blasphemia maledicere mortuis, ct diabolo? — R. Ad
1Negative, eo tamen casu, quo animus maledicentium ad hoc non
feratur, ut iis maledicat prout sunt creaturae Dei: immo plerumque
id neque mortale est, quia per hoc eisdem neque in se, neque ex
mente proferentium, infertur gravis iniuria: non quidem in se, quia
vox mortui vel magis referenda est ad corpus quod moritur, quam ad
animam quae semper vivit; vel ad summum significat homines vita
functos, qui possunt esse tam salvi quam dannati : non ex mente pro­
ferentium, quia mortuis maledicentes nullo modo intendunt mala adprecari animabus defunctorum ; sed potius exprobrare vivos, ad quos
maledictiones suas ad instar iniuriae solent referre. L. 130.
R. Ad 2.um Maledicere diabolo recte putat Tamb. raro esse pec­
catum mortale, quia semper solet illi maledici, ut auctori malorum,
vel ut Dei inimico, quo pacto, abstrahendo ab impatientiae actu, ne
veniale quidem esse dicit. L. 120.; S. Th. 2. 2. q. 76. a. 1. ad 4.
545. An blasphcmatoriae sint hae locutiones gallicae: « Nom de
Dieu! Noms de Noms! Mille Noms.' Sacré Nom! » sine addito, etc.!
Negative per se, etiamsi prolatae sint in ira, nisi ira in Deum
ipsum feratur, seu nisi adsit intentio blasphematoria, quae plerumque
abest, Haec enim verba nullam blasphemiam in se continent. Venialia
igitur tantum erunt propter vanam nominis Dei usurpationem; si vero

422

III.

DE IURAMENTO

nomen Dei in hisce formulis neque explicite neque implicite adhi­
beatur, omni culpa per se carebunt.
546. An sil blasphemia locutio gallica S. Nom de D,? — Alii
respondent: affirmative per se, quia ista verba ratione communis ac­
ceptionis fidelium in Deum contumeliosa sunt. Alii respondent: Ne­
gative per se, nisi intentio blasphematoria explicite, vel implicite saltem
interveniat, quia ea verba in sensu obvio nullam in se Dei contume­
liam continent; benedictum enim Dei nomen reapse significant. — In
praxi ergo non sunt facile de peccato mortale arguendi ii omnes, qui
huiusmodi verba proferunt. Nam certum est, teste experientia, non
paucos praesertim rudes malitiam gravem in illis non apprehendere.
Attendat igitur confessarius imprimis ad varium locorum communem
usum, qui bene potuit significationem vocis sacrum ad maledictum
determinare significandum. Attendat item ad varias poenitendum cir­
cumstantias. « Peccata verborum maxime sunt ex intentione dicentis
diiudicanda ». S. Th. 2. 2. q. 73. a. 2.
547. Nota : In dubio, an aliqua locutio sit necne blasphemia,
minime ut blasphemia sumenda est. L. 129. 130. Si verba secundum
se divini honoris di minutionem nullam exprimunt, non est censenda
blasphemia. neque mortale peccatum. L. 130. Si dubia sit significatio,
tunc ad intentionem et affectum verba proferentis attendendum est.
L. 130. — Rudes saepe confundunt cum blasphemia verba quaelibet
minus decentia et maledictiones in bestias et in homines. Quare do­
cendi sunt, « ne tot animae ex ignorantia ob erroneam coscientiam
peccati mortalis misere pereant». L. 131.

III. — DE IURAMENTO

548. Quaenam sit natura iuramenli— Juramentum est: invo­
catio tacita vel expressa Nominis Domini, tamquam primae et infal­
libilis veritatis, in testem alicuius veritatis. Ad Ilebr. 6., 16; L. 133.;
S Th 2. 2 q. iS9. a. 1. Hinc patet iuramentum esse actum virtutis
religionis, siv<. latriac; quia «in hoc ipso, quod homo per Deum ju­
rat, profiti 'u Deum potiorem, utpote cuius veritas est indefectibilis et
cognitio universalis, et sic Deo aliquo modo reverentiam exhibet...

III. - DE IURAMENTO

423

Exhibere autem reverentiam Deo pertinet ad religionem, sive latriam »
S. Th. 2. 2. q. 89. a. 4. — Bouquillon de Virt. Rei. 1. 2. p. 3.

549. Quotuplex sit iuramentum? — Distinguitur iuramentum
l.° Assertorium, prout Deus invocatur in testem veritatis praeteritae
aut praesentis; et promissorium, prout «inducitur divinum testimo­
nium ad confirmandum aliquid futurum ». S. Th. 2. 2. q. 89. a. 1.
Duplex est iuramentum promissorium, stricte vel late tale: Primum
est confirmatorium promissionis vel erga Deum, quod est votum iuralum, vel erga proximum, quod obligationi iustitiae aut fidelitatis ex
promissione ortae addit obligationem ex virtute religionis. Secundum
nullam continet erga alterum promissionem, sed merum propositum,
cui additur obligatio ex virtute religionis, quatenus iuramento Deus
uti testis et quasi fideiussor adducitur propositi implendi. Comminatorium vero est, si iurans sub attestatione divini Nominis alteri mi­
natur poenam, v. g., iuro per Deum, quod nisi hoc feceris, poenas
lues. — 2.° Solemne vel simplex, prout fit forma iure requisita solemnibusve caeremoniis, v. g., cum missa, cum praecedenti Commu­
nione, aut iis seclusis. Laici in iudicio iurant tangendo Evangelia;
ecclesiastici iurant. propositis tantum Evangeliis, et manu pectori ad­
mota. C. Cum in 7. de lur. cal. In iudicio, nam extra indicium cle­
rici, etiam quando iurant et fidei professionem faciunt, consuetudo est,
ut illud faciant, tactis Evangeliis. S. O. 6. Aug. 1897. VIII. Clerici,
praesertim sacerdotes, solemne iuramentum interponere non possunt,
nisi de Episcopi licentia, quae gravi solum de causa conceditur, co­
ram indice non suo, etsi ecclesiastico ; coram laico vero iuramentum
praestare non debent. Episcopi autem licentia indigent S. Pontificis.
C. Inhaerentes 1. de lur. cal.; C. Quoties 31. c. 22. Sed extra in­
dicium, ecclesiastici venia non indigent Episcopi. C. Ex rescripto 9.
de lurei.; S. Th. 2. 2. q. 89. a 10. Prohibentur item clerici, nisi sint
vassalli, iuramentum fidelitatis Principibus praestare. C. Nimis 30. de
lurei. Per Concordata tamen permittitur. — 3.° Explicitant vel implicitum, prout Deus expresse in testem invocatur, aut adhibentur in
testimonium creaturae, in quibus attributa divina specialiter relucent.
— 4.° Accedit etiam iuramentum invocatorium, quo Deus simpliciter
ut testis invocatur; et imprecatorium, quo Deus invocatur simul in
testem et in vindicem periurii, aut fractae fidei. Huc revocatur for­
mula; Ha me Deus adiuvet, et haec sancta Dei Euangelia; sicut enim
qui haec pronuntiat, bonum sibi, si verum dicat; ita malum sibi im­
precatur, si mentiatur. Unde ille, qui hoc modo voluntarie peierat,

424

HI. - DE lURAMEN’TO

serio malum sibi exoptans, non solum peccat contra religionem, sed
etiam contra caritatem erga seipsum. — Struggl 3.; L. 139.-142.;
S. Th. 2. 2. q. 89. a. 1. ad 3.
Distinguuntur etiam iuramenta doctrinalia, politica, iudicialia. Do­
ctrinalia sunt iuramenta assertoria et promissoria circa professionem
alicuius doctrinae. Talia sunt iuramenta a Summis Pontificibus prae­
scripta, haereticis et schismaticis ad catholicam fidem et unitatem re­
deuntibus, et nuperrime praescripta a S. Pontif. Pio X. contra mo­
dernistarum errores. Politica sunt etiam iuramenta assertoria et pro­
missoria circa observantiam civilium legum et civilis regiminis con­
servationem. Liceitas huius iuramenti pendet ex eius materia; quae
si licita non sit, permittitur saepe ob graves causas a S. Sede, cum
restrictione, ad passivam subiectionem et obedientiam, ac in illis quae
divinis et ecclesiasticis legibus non adversantur. S. Poenit. 18. Dec.
I860., 1. Dec. 1866., A. S. S. v. 2. p. 676. Iudicialia sunt, quae in
tribunali emittuntur, ut veritas cognoscatur et iustitia recte admini­
stretur. Et est primo iuramentum derisorium, quod ab uno ex collitigantibus alteri defertur, iudicis auctoritate, et secum fert decisionem
litis. Species quaedam transactionis est. Est praeterea iuramentum
suppletorium, quod index defert uni ex collitigantibus ob defectum
plenae probationis, unde dicitur suppletorium. Est tertio iuramentum
aestimatorium seu in litem; quando constet de damno illato, sed ob
probationum defectum quantitas illius non potest determinarii, iura­
mentum a indice defertur, ut eo constet de rei valore, et de damno
illato. — Insuper iuramentum calumniae, dicitur iuramentum quo partes
litigantes protestantur, non calumniose se procedere, sed existimare se
bonam ..ausam et ius habere. Malitiae dicitur, iuramentum quo pro­
testatio fit non malitiose proponendi exceptiones, dilationes petendi, etc.
— Bouquillon de Virt. Relig. 1. 2. p. 3. c. 4. ; Sebastianelli Praei,
lur. Can. P. 1. tit. 7. c. 2. a. 5.; Schmalzgr. 1. 2. tit. 24.
550. Quaenam sint requisita ad essentiam iuramenti? — Duo
requiruntur ad iuramentum: l.° Intentio iurandi, saltem virtualis; quia
sine tali intentione non potest existere iuramentum formale. 2.° For­
mula iuratoria, sive per Deum explicite, sive implicite per creaturas;
quia Deus testis alteri datur, quod solo animo fieri nequit; et cum
Deus invocetur ut testis, necesse est, ut hoc in iuramento exprima­
tur. — Quando dubium est de iurantis intentione, indicari solet se­
cundum communem verborum acceptionem, quibus est usus. Adeo au­
tem ista intentio confert ad valorem iuramenti, ut si quis utatur verbis

III.

DE IURAMENTO

425

nullo modo importantibus iuramentum, si tamen putet ea esse iura­
menta, vere iuret quoad forum internum ; et e contra, ea intentione
deficiente, iuramentum nullum est quoad forum internum, etiamsi verba
adhibeantur vere iuratoria. — S. Th. 2. 2. q. 98. a. 1.; L. 134.,
Struggl 1.
Praemissa fidei professione, iuramentum, secundum praescriptam
formulam, praestare tenentur doctores, ineunte anno, in seminariis;
antequam ineant officium, doctores seu lectores, item in ordinibus re­
ligiosis; concionatores, parochi, bénéficiât), ante ineundam beneficii
possessionem, canonici; officiales in curiis episcopalibus et tribuna­
libus, haud exceptis, Vicario Generali et indicibus ; officiales in romanis
congregationibus vel tribunalibus; superiores religiosi; clerici maio­
ribus ordinibus initiandi. Horum singulis antea tradendum exemplar
tum professionis fidei, tum formulae edendi iuramenti, ut eas accurate
praenoscant. lurisiurandi autem formula subscribenda est, et in tabu­
lario asservanda. — Ad S. Off. sunt deferendi non solum, qui iusiurandum violaverint, sed etiam, qui illud subscribere noluerint. — Pius X.
M. P. Sacrorum antistitum 1. Sept. 1910.; S. C. Cons. 25. Sept.
25. Oct. 1910.
Hoc iuramento non adstringuntur sacerdotes, qui in athenaeis ci­
vilibus sacras disciplinas profitentur. Pius X. Ep. ad Card. Fischer
31. Dec. 1910. Abrogatum autem est in Belgio et Hollandia iura­
mentum antiiansenisticum, S. C. C. 22. Febr. 1912.
Potest Episcopus concedere facultatem audiendi Confessiones ad
aliquod plus minusve longum temporis spatium Sacerdoti extradioecesano, a suo Ordinario iam adprobato, quin cogatur denuo ab eo ex­
cipere iusiurandum praescriptum M. P. Sacrorum Antistitum. Ac po­
test per modum actus transeuntis eandem facultatem concedere Sacer­
doti, qui nunquam praedictum iusiurandum praestiterit. S. C. Cons.
20. lun. 1913.
Sufficit, ut iuramentum, praestandum ante susceptionem sacrorum
ordinum, praestetur ante ineundum sacrum subdiaconatus ordinem,
salvo Ordinarii iure illud denuo exigendi ante collationem singulorum
ss. ordinum, si ex qualibet causa necessarium vel utile ducat. S. C.
Cons. 24. Mart. 1911.
Iuramentum etiam praestare tenentur, secundum praescriptas for­
mulas, alumni Collegii Urbani de P. F., Americae Sept., Hiberniae,
Scotiae, aliorum Collegiorum secundum decisionem S. C. Cons. 12.
Nov. 1908., 25. Iui. 1909.; Officiales Curiae Romanae, et cuiusvis
ordinis administri in romana Curia; Consultores, Cardinales S. C. S.

426

III.

DE JURAMENTO

Off, Indicis, Consistor., Pius X. C. Sapienti consilio, Ord. serv. in
R. C. p. 1. c. 3., p. 2. c. 7. art. 2., n. 4., art. 7.; examinatores li­
brorum et scriptorum Servorum Dei ; doctores renuntiandi in Sacra
Scriptura, Pius X. M. P. 29. lun. 1910.; examinatores synodales, et
parochi consultores; S. C. Cons. 15. Febr. 1912.
Ad iuramentum praestandum a missionariis vi Bullarum Ex quo
et Omnium sollicitudinum Benedicti XIV. tenentur, praeter sacerdotes
europaeos, presbyteri quoque indigenae. S. C. de P. F. 21. lun. 1895.
— E. M. 550. 551.
551. Resolves: Non valet iuramentum fictum, seu mere externum
ob defectum voluntatis seu intentionis iurandi. Peccat vero sic iurans,
sed venialiter tantum, si verum dicat, vel animum habeat implendi
quod promittit; quia non profert nisi mendacium cum vana nominis Dei
usurpatione; mortaliter vero, si falsum dicat, vel animum non habeat
implendi promissum, vel adsit praeceptum superioris e. g. in indiciis.
Gravis enim esset abusus et irreverentia nominis Dei, ad aliorum de­
ceptionem. Pr. 25. d. ab Innoc. XI. — Non valet probabilius iura­
mentum promissorium, factum cum animo quidem iurandi, sed non se
obligandi cx religione ; quia nugatorium est. Valet autem iuramentum
factum cum animo iurandi quidem, sed non se obligandi ex iustitia
aut ex fidelitate. L. 172.; H. A. 17. —Valet iuramentum promisso­
rium, factum sine animo implendi, sed cum animo iurandi et se obli­
gandi. Qui autem sic iurat peccat mortaliter, quia Deum testem in­
vocat ficti propositi seu fictae promissionis, adeoque iurat contra ve­
ritatem. Deus enim in iuramento promissorio assumitur tamquam (estis
propositi seu promissionis praesentis, et tamquam Jideiussor quodam
modo exsecutionis futurae, prout haec saltem pendet a voluntate hu­
mana.
Est iuramentum dicere: iuro per Deum, Deum attestor, etc. Item
iuramentum est dicere: iuro per Sanctos, Ecclesiam, Evangelium, Fi­
dem Catholicam ; quia tunc censetur in testem adduci ipse Fidei, Evangelii, Ecclesiae et Sanctorum rXuctor. Censetur pariter iuramentum, factum
per creaturas nobiliores ; cum per eas tunc accipiatur earum Creator,
qui in iis singulariter residet ac relucet: sic, v. g., dum iuratur per
coelum, intelligitur istius Habitator et Dominus; dum per terram, Is
cuius haec est scabellum; dum per templum, Is qui ibi colitur. Sic
pariter probabilius esse iuramentum censent pluies, si dicas, per ani­
mam meam ; quia in anima singulariter resplendet Deus, qui in te­
stem tunc censetur adduci Fatendum imen vix esse, qui dum usur-

III. - DE IURAMENTO

427

pant ea verba de Deo cogitent; et ideo raro haec quoque formula iuramentum continet. Secus vero esset, si quis iuraret par creaturas, in
quibus non elucet specialiter divina bonitas, aut potentia, v. g., per
barbam, etc.
Non est iuramentum dicere: Deus est veritas, vivit Deus, Deus
novit, coram Deo loquor, si haec mere narrative proferantur ad si­
gnificandam seriam et gravem loquentis attentionem ; secus vero si
invocative, ad Deum in veritatis testem vocandum, quod dignoscitur
ex circumstantiis, vel intentione loquentis. Item dicere: iuro ita esse,
non est vere iuramentum, quia tunc nec explicite nec implicite invo­
catur divinum testimonium; nisi tamen praecesserit interrogatio de iureiurando quia tunc per interrogationem praecedentem illud iuro satis
determinatur ad verum iuramentum. C. I. Proc. Poen. 229. Insuper
verba ista: occidar, si hoc non est, et similia, quamvis sint vera iuramenta, si per modum exsecrationis dicantur, quia Deus in ea occi­
sione specialiter consideratur intervenire; communiter tamen non con­
tinent nisi quandam sponsionem, seu poenae obligationem, et signifi­
cant, si non est ita, spondeo meam vitam. Idem dicendum de alia
formula, diabolus me rapiat. Secus vero, si Deus ibi expresse nomi­
netur dicendo: Deus me perdat, si mentior; quia tunc iam invocatur
Deus, ut vindex mendacii, si forte profertur. — Non est iuramentum
dicere: vere, certe, in veritate, fide boni viri, christiani, sacerdotis,
militis, Principis, Regis; nec dicere: per conscientiam meam, quia in
testem non adducitur Deus.
Non iurat, qui dicit: tam verum est, quam sol lucet, quam hic
sedeo, ambulo, etc., unde etsi comparatio falsa sit, tantum est men­
dacium, cum nullus in testem invocetur. Quamvis dicere: tam verum
est, quam Deus est ; quam Christus est in venerabili Sacramento : quam
verum est Evangelium, etc., communiter videatur continere iuramen­
tum cum blasphemia: id tamen non satis apparet, quia nullus in te­
stem invocatur, neque videtur esse blasphemia, si sit verum, et ani­
mus proferentis sit significare tantum veritatis similitudinem, non cer­
titudinis aequalitatem. — L. 134.-143.; S. Th, 2. 2. q. 89. a. 1. 6.
Suarez de Rei. tr. 5. 1. 1. c. 13.; E. M. 551. 554.

552. An iuramentum sit licitum? — Iuramentum, debitis vesti­
tum conditionibus, honestum est et licitum ; et, si promissorium sit,
obligat in conscientia, nisi iusta causa obstet, vel legitime obligatio
eiusdem cessaverit. Constat tum ex definitione Cone. Const, sess. S.
contra Wicleffum, et cx pr. 101.“ d. a. Clem IX. B. Unigenitus, nec

428

III.

DE IURAMENTO

non ex pr. 75/ d. a. Pio VI. B. Auctores fidei, tum ex praxi uni­
versali Ecclesiae et populorum, tum ex variis sacrae Scripturae locisDeuter. 6., 13.: Dominum Deum tuum timebis... ac per nomen illius
iurabis. Et sane maxime Deus eiusque attributa honorantur ex eo,
quod in medium adducatur et invocetur, tanquam summa et infallibilis
Veritas in testimonium veritatis. — C. Etsi 26. de lurei.; L. 144. seqq.;
S. Th. 2. 2. q. 89. a. 3. 4.
Ex causa gravi, et adhibita protestatione, permitti potest, jura­
mentum super Protestandum Biblia, quatenus nempe verum continent
Dei verbum. — E. M.

553 Quaenam sint ad liceitatem iuramenti requisita? — Triplex
conditio requiritur, iuxta illud leremiae 4., 2.: Iurabis: Vivit Do­
minus, in verHale, et in iudicio, et in iustitia. Ratio, quia secus prae­
stari nequit cum debita Deo reverentia — Veritas, i. e. conformitas
assertionis cum cognitione et intentione iurantis. Excludit igitur omne
mendacium, non vero omnem errorem. In iuramento assertorio veritas
respicit exsistentiam facti, secundum mentem, non secundum etiam rei
veritatem, in promissorio exsistentiam intentionis se obligandi et prae­
standi quod promittitur. — Judicium, i. e. ut cum discretione, pru­
dentia, consideratione ac reverentia, nec sine necessitate aut gravi
causa fiat. Cum enim iuramentum sanctissima res sit, non debet fieri
absque prudentia, consideratione, reverentia, et temere absque ulla
necessitate et causa, — Iustitia, i. e. ut iuramentum sit de re, sive
promissa, sive simpliciter proposita, vel de assertione, iusta et honesta;
sic contra iustitiam iuraret, qui iuramento se «obligaret ad damnum
proximo iniuste inferendum, vel affirmaret quod manifestare prohibe­
retur. — Eccli. 23., 9. 12. ; L. 144. ; S. Th. 2. 2. q. 89. a. 3. 5. 10.; E. M.
554. Quale peccatum sit iurare sine veritate, sine iudicio, sine
iustitia? — Iurare sine veritate est semper mortale, etiam in materia
levi ; quia Deum adducere in testimonium falsi latis est velle destruere
ipsius infinite perfectam veracitatem. Constat etiam ex pr. 24/ d, ab
Innoc. XL; S. Th. Quodl. 1. a. 18.
Iurare sine iudicio, ex. levitate, e. g. ex consuetudine, sine gravi
causa, vel si quis iuret, antequam veritatem sufficienter indagaverit;
veniale est per se, secluso tamen scandalo et periculo peierandi ; quia
est tantum vana usurpatio nominis Dei. Iurare sine iudicio ex temeri­
tate, ne forte verum sit quod asseritur, aut impleri possit quod pro­
mittitur, grave est, ob periurii periculum.
Iurare sine iustitia certo mortale est in iuramento promissorio,

III. - DE IURAMENTO

’

:

429

si dc patrando gravi peccato agatur, ut patet, immo iuxta S. Lig..,
etiamsi agatur de peccato veniali tantum, saltem probabilius, quia gravis
esse videtur irreverentia Deum invocare, ut testem vel fideiussorem
peccati cuiuscumque committendi. Oppositam tamen sententiam Suarez
cum aliis ait esse communem. — In iuramento autem assertorio, pro­
babilius veniale tantum est per se : quia iuramentum per se cadit in
assertionem, non ut malam, sed ut veram. Sic qui iuramento se iactat
de fornicatione commissa, quamvis hac iactantia lethaliter peccet, vi
tamen iuramenti per se non confirmat iactantiam, sed veritatem dum­
taxat fornicationis. Excipe, nisi iuramentum assumatur tanquam instrumentum seu medium peccandi, v. g., ad firmandam detractionem. Idque
valet, etiamsi quis iuramento utatur tanquam instrumento seu medio
ad consummandum peccatum veniale, quia sic iurans quantum in se
est Deum facit complicem peccati sui. — « Si quis iuret, ait S. Th.
2. 2. q. 89. a. 7. ad 2., se non facturum aliquod melius bonum, quod
tamen facere non tenetur (v. gr. non ingrediendi religionem); peccat
quidem iurando, in quantum ponit obicem Spiritui Sancto, qui est
boni propositi inspirator, non tamen peccat iuramentum servando, sed
multo melius faciat, si non servet ». Huiusmodi vero peccatum, cum
agatur dc consilio tantum non amplectendo, veniale per se est. —
L. 145. 147.; Suarez 1. 3. c. 12.; S. Th. 2. 2. q. 89. a. 7. a. 9. ad 3.,
q. 98. a. 2. 3., Quodl. 1. a. 18.; Struggl 5. 7. 9.; E. M.; Cf. hic
582. 583.
In publicis civilis societatis perturbationibus, iuramentum permittitur
passivae obedientiae, ut dicitur, quod nempe nihil quis contra Guber­
nium sit acturus, et salvis Dei et Ecclesiae legibus. Pius VII., Instr,
a. 1808., S. Poenit. 18. Dec. 1860. Cf. hic 549.
555. Quaenam sit causa sufficiens ad iurandum ? — Quaecumque
causa honesta alicuius ponderis, v. g., pax confirmanda in familiis,
maior securitas in contractibus... etc. L. H. A. 14.

556. An liceat iurare cum probabilitate veritatis? — « Ad recte
iurandum non requiritur certitudo absoluta, et omnino infallibilis, sed
sufficit aliqua certitudo moralis, sive quaedam probabilitas, quae ad
quamdam certitudinem moralem pertingat. Ita Tamb. Immo Sanch.,
Suar., Salm., Less., Bon., Azor cum communi expressius aiunt, suffi­
cere in iuramento sive assertorio, sive promissorio probabilitatem ve­
ritatis assertae, vel impletionis exequendae rei promissae, modo non
habeatur ratio probabilis in oppositum. Hinc dicunt posse quidem
affirmari cum iuramento quod auditum est a persona ita fide digna,

430

III. - DE IURAMENTO

ut moraliter certos nos faciat. Hoc tamen non currit in indicio »,
L. 148., ubi iuramentum quod exigitur est de'certitudine propria emit­
tendum. Struggl 6. Peccat ergo graviter, qui iurat in mero dubio ve­
ritatis; quia Deus veritas infallibilis nequit invocari nisi in testimo­
nium rei, quae moraliter saltem certa videatur. — Struggl 6. ; S. Th.
2. 2. q. 89. a 7. ad. 1.
557. An liceat iurare cum restrictione mentali? — R. Negative,
si sit pure mentalis; et huc ex S. Alph. spectant pr. 26.a 27.* 28?
dd. ab Innoc. XI.; Affirmative, si sit late mentalis, ex iusta causa.
« Certum est, ait S. Alph. 151., et commune apud omnes, quod ex
iusta causa licitum est uti aequivocatione... et eam iuramento firmare...
Iusta autem causa esse potest quicumque finis honestus ad servanda
bona spiritui vel corpori utilia ». Et rursus: « Ad sic iurandum, prae­
terquam in indiciis et contractibus, non requiritur causa absolute gravis,
sed sufficit quaelibet rationabilis causa, puta ad se liberandum ab im­
portuna et iniusta interrogatione alterius ». Et Busemb. n. 170. subdit:
« Quando adest iusta causa necessitatis vel utilitatis, potest quis uti
amphibologiis in iuramento, etiamsi ad iuramentum sponte se offerat ».
Addit denique S. Alph. 151., ex probabiliori sententia veniale esse,
si id sine causa praestet. « Ratio est, quia in huiusmodi iuramento
iam adsunt veritas et iustitia, et deficit tantum indicium sive discretio,
cuius deficientia non est nisi venialis... Excipiendum tamen cum Sahn.
et aliis communiter, nisi hoc fiat in indicio, vel in contractibus ». Huius
exceptionis ratio quoad l.um est, quia superiori legitime interroganti
tenemur ex obedientia respondere ad sensum interrogantis ; quoad 2.nm
vero, quia tunc ex iustitia tenemur verba proferre ad mentem con­
trahentis, ne iste decipiatur et damnum patiatur. — Struggl 16. seqq.;
Lugo de Fid. d. 4. n. 67. ; S. Th. 2. 2. q. 89. a. 7. ad 4. ; E. M.
558. Quaenam sii obligatio iuramenti promissorii? — Omne iura­
mentum promissorium de re licita et honesta praeter obligationem
ilistitiae, aut fidelitatis, quae ex simplici promissione oritur, obliga­
tionem quoque religionis inducit. Ratio est, quia promissio per se iam
obligat, et testimonio divino invocato confirmatur et corroboratur.
« Tenetur enim aliquis, ut faciat verum esse id quod iuravit; alioquin
deest veritas iuramento ». S. Th. 2. 2. q. 89. a. 7. — Minime vero
obligat iuramentum de re illicita aut plane inutili; quia iuramentum,
utpote actus religionis, non potest esse vinculum iniquitatis aut rei
otiosae R. 58. de R I. in 6 ° Eiusmodi autem iuramenta non revi­
viscunt. etiamsi res esse otiosa aut illicita postea desinat iuxta R. I.

III. - DE IURAMENTO

431

IS. in 6°. « Non firmatur tractu temporis, quod de iure ab initio non
subsistit ». — Neque item obligat iuramentum impeditivum maioris
boni, e. g., religionem non intrandi vel nubendi, nisi quis in favorem
alterius iuravcrit. Tunc enim, illaeso alterius iure, nequit consilia evangelica amplecti. Sic alumni Collegii S. C. de P. F. nequeunt absque
venia S. Sedis religionem ingredi, obstante iuramento quo adstringuntur. — Struggl 24. seqq.; L. 172. 176.; S. Th. 2. 2. q. 89. a. 7. 8.,
Quodl. 5. a. 27.; Scavini ed. 12.ft Mediol. 1874. v. 2. n. 229., v. 4.
n. 243. 244. 245.; Cf. hic 554.
Alumni Collegii Urbani de P. F. iuramento promittunt Collegii
leges observantiam, religiosum ordinem se non ingressuros sine S. Sedis
venia speciali, ad sacros ordines usque ad presbyteratum adscensuros,
et in propriam dioecesim reversuros, ibique sacro ministerio perpetuo
operam daturos. S. C. Cons. 29. Iui. 1909.
559. Resolves : Nunquam obligatur iuramento, qui rem malam
iuravit: immo dupliciter peccat, si iuramentum adimpleat, nempe contra
religionem, et virtutem, cui opponitur materia iuramenti. S. Th. 2. 2.
q. 89. a. 7. — Non obligatur iuramento, qui promissionem prodigam
iurando confirmavit, quia promissio illa est saltem leviter mala. —
Non peccat contra iuramentum, qui urbanitatis causa iuravit, se ante
alterum non sessurum, bibiturum, ingressurum domum, etc., si ab al­
tero coactus prius sedeat, bibat vel ingrediatur; quia plerumque eiusmodi iuramentum nullum est ex defectu intentionis iurandi ; vel, si
valeat, ab altero cedente iuri suo relaxatur. — Raro peccant parentes
non adimplentes iuramentum puniendi filios: quia plerumque iuramen­
tum est de re inutili, aut potius de vindicta inordinata; accedit quod
saepe delinquentes aut iam emendati sunt, aut saltem emendationem
promiserunt. Plerumque etiam mercatores non videntur ligari iura­
mento non vendendi minoris, aut plures non emendi ; vel quia huius­
modi iuramenta ut plurimum sunt de re inutili, vel quia isti homines
non habent animum iurandi, aut certe quia iuramento inest tacita con­
ditio, nisi aliter res melius cedere videantur. — L. 176. 183. 185.
;
186.
S. Th. 2. 2. q. 89. a. 7.

560. Quomodo iuramentum promissorium sit interpretandum? —
Obligatio iuramenti interpretanda est stricte, et iuxta naturam actus
vel contractus, cui adiicitur, ita ut omnes cius conditiones sequatur.
Ratio est, quia iurans censetur voluisse se obligare quam minime potuit,
et aliunde iuramentum non mutat naturam actus, sed ei superaddit
solam religionis obligationem, et proinde easdem conditiones et limi-

432

ΠΙ. - DE IURAMENTO

tationes habere debet. — Hinc non obligatur iuramento, qui iuratus
promisit nuptias puellae diviti, sanae, virgini, bonae famae, si illa in­
ciderit in paupertatem, infirmitatem, infamiam, fornicationem; quia pro­
missio simplex tunc non obligat. C. Quemadmodum 25. de lurei.
Itemque, si promisisti et iurasti Titiae eam ducere, potes, ea relicta,
religionem ingredi, quia promissioni matrimonii haec tacita conditio
inest, nisi ingrediar religionem. Idque etiam valet, si sponsalia, sini
iuramento firmata; nisi matrimonium necessarium esset ad prolem
legitimandam, scandalum reparandum, vel honori sponsae providendum,
si alio modo non posset occurri. Non peccat, qui secretum iuratum
detegit, quando ipsa lex secreti cessat obligare ; quia iuramentum, ut
diximus, sequitur naturam actus, cui adiungitur. — L. 180. 183. 727.,
1. 6. n. 870.
561. Quaenam sint conditiones tacite in iuramento promissorio in­
clusae seu subintellectae ? — Sunt l.° Si potuero sine gravi damno;
quia nemo censetur se ad rem tam physice quam moraliter impos­
sibilem obligare. 2.° Si res non fuerit notabiliter mutata. 3.° Si iura
aut voluntas superioris non obstent. 4.° Si alter fidem reciprocam ser­
vaverit. 5.° Nisi alter de iure suo cedat. — L. 180.; Struggl 31.
Cf. hic 566.

562. An detur parvitas materiae in transgressione iu ramenti promissorii? — Prima sententia negat, quia non tantum violatur pro­
missio simplex, sed promissio iurata. In quacumque ergo materia
gravis iniuria infertur Deo, cuius testimonium in vanum a iurante in­
vocatum est. Et sane vocaretur Deus vel in fideiussorem, sua nempe
auctoritate, vel certe in testem falsitatis, si veritas non conformaretur
rei promissae. Deus enim in hoc iuramento testis invocatur praesentis
intentionis et vel quasi sponsor vel ut testis etiam futurae exeeutionis.
Nequit vero omnino Deus vel fidem fallere vel mentiri in re quamvis
vel minima. « Quicumque iurat se facturum, obligatur ad faciendum,
ad hoc, quod veritas impleatur », propter reverentiam divini testimonii.
S. Th. 2. 2. q. 89. a. 7. 8.
Secunda sententia affirmat, quia in iuramento promissorio Deus
non proprie adducitur, ut testis futurae exeeutionis rei jiromissae, sed
tantum ut testis actualis promissionis, seu verae intentionis promissionem exsequendi; neque vero adducitur ut fideiussor futurae exeeu­
tionis, sed mere uL confirmans, seu praebens auctoritatem obligationi,
quae oritur ex promissione coram se facta, sicut Princeps sponsalia
c<>ram se contracta sua auctoritate firmiora icddit. Iam vero quoad

III. - DE IURAMENTO

433

primum, nulla per iuranienti promissorii transgressionem irreverentia
in Deum committitur, seu Deus non efficitur testis falsitalis, siquidem
sinceram fuisse supponimus in iurante promissionem, atque exeeutionis
intentionem ; quoad alterum autem, infidelitate in re promissa, sub di­
vina auctoritate, implenda, irreverentia quidem auctoritati divinae irro­
gatur, sed quae neque directa est et formalis, cum indirecte solum
intendatur in ipsa promissionis violatione, neque maior est, imo teste
S. Th. 2. 2. q. 89. a. 8., per se est minor irreverentia, quae in voti
transgressione invenitur. Cum igitur in hac, sicut et in qualibet irre­
verentia contra Deum indirecta, levitas materiae ab omnibus admit­
tatur, in ea etiam admittenda est, quam infert iuranienti promissorii
transgressio. Et sane si iurans, actu iuranienti, habuit voluntatem im­
plendi, et postea non implet, non committit mendacium et periurium,
sed tantum infidelitatem, quae, cum res promisca non sit gravis ex
hypothesi, protrahi non poterit ad culpam gravem. Insuper in hoc
iuramento Deus adducitur ut testis contractae obligationis, quae conse­
quenter violari non potest sine irreverentia in Deum ; sed haec quidem
pro ratione materiae gravis vel levis esse potest. S. Lig. 173. dicit
utramque sententiam probabilem ; sed magis secundae sententiae adhae­
ret, et in H. A. n. 13. ait: « Si res promissa non sit gravis, infide­
litas ad gravem culpam non pertingit ». — Suarez 1. 3. c. 16. n. 9. seqq. ;
L. 172. 173. 178. 211.

563. An obliget iuramentum frromissorium errore aut dolo emis­
sum ? — R. Negative, si error aut dolus versetur circa rei substan­
tiam : secus vero, si adiuncta eius accidentalia tantum afficiat; quia
contractus simplex invalidus foret in priori casu, non vero in poste­
riori. L. 175. Advertit tamen idem S. Alph. 1. 3. n. 187., probabilem
esse sententiam oppositam, quando error vel dolus versetur circa illas
circumstantias, licet accidentales, quae si ab initio notae fuissent, a
iuramento et promissione deterruissent. Ingredientes quasi substantiam
contractus sunt quasi conditio, sine qua non. Quae quidem S. Alphonsi
animadversio valere debet sicut in votis, ita in contractibus gratuitis,
non vero in contractibus onerosis. Cf. 575.
364. An obliget iuramenlum proniissorium, nictu gravi et in iusto
extortum? — Prima sententia probabilis affirmat. Etenim regula ge­
neralis est, quodlibet iuramentum esse servandum, quando potest sine
peccato, ne Deus in testem falsi adducatur. Secunda sententia sat etiam
probabilis negat; quia iuramentum sequitur naturam actus, cui adiiitur. Illa autem promissio, de iure naturali est irrita vel saltem reBuccerom. last. theol. moralis I.

28

434

III.

DE I URAMENTO

scindibilis ab eo ipso, qui metum passus est, prout promissio gratuita
est vel onerosa, ob gravem quam continet iniuriam, quae iuramento
firmanda et continuanda non est. Unde etiam patroni primae senten­
tiae advertunt, eum, qui metum passus est, posse iuramenti relaxatio­
nem petere, ut ab obligatione solvendi excusetur; si vero iam solverit,
posse id quod dedit, in iudicio repetere, vel occulte se compensare.
— L. 174., S. Th. 2. 2. q. 89. a. 7. ad 3., q. 98. a. 3. ad 1.; Ithur.
Cas. 15. n. 11. 18.; Struggl 23. 29.

565. An iuramentum promissorium, in favorem tertii, semper ac
impleri potest sine peccato, implendum sil ? — R. Affirmative, si tertius
ille, iam habeat ius quaesitum per promissionem acceptatam, etiamsi
sit contra consilia evangelica, et etiamsi promissio facta irrita sil a
iure, in odium creditoris, vehit promissio solvendi usuras, et promissio
pecuniae facta meritrici, licet tale iuramentum fuerit illicitum ; intellige,
si meretrix, e. g., iam opus suum praestiterit: secus, si non. Aliter
tamen dicendum, si promissio sit irrita a iure, quia esset contra bo­
num commune, et de re prohibita. Ratio, quia in hoc secundo casu
ipsa impletio illicita esset. Ideo non obligat iuramentum metu extor­
tum super professione religiosa, matrimonio, sponsalibus, etc. E contra
quoad primum casum propter divini Nominis reverentiam iuramentum
observandum est, semper ac licite observari potest. Cf. 554. 558. 560.
566. 970.; L. 1. 6. n. 870.
566. Quomodo ab intrinseco cesset iuramenti promissorii obligatio /
— Obligatio iuramenti, nempe promissorii, cessare potest tum ab in­
trinseco, tum ab extrinseco. — Cessat ab intrinseco : l.° Si quod bo­
num erat tempore iuramenti, propter circumstantias, postea fiat illicicitum, vel impeditivum maioris boni, vel melius sit omitti quam im­
pleri. Iuramentum enim actus religionis est, et Deus non colitur re
illicita, vel quae detrahit potius de cultu divino. — 2.° Si iuramen­
tum mutes in opus aliquod aperte melius, et Deo gratius; id enim
quisque per se potest. 1'xcipe tamen semper, si quid in hominis com­
modum iuraveris, nec enim Deus illum vult defraudari. Cf. 568. —
° Si notabiliter mutetur status rei, nam talis mutatio aliud facit
3.
obiectum. ad quod iurantis intentio non se extendit. — 4.° Si res
iurata facta sil inutilis ad intentum, maxime si magis illius destru­
ctiva; e. g., si correctio impoenitentis filii inutilis prorsus esset, immo
peior inde evaderet. — 5.° Si ita ferant conditiones illae, quas in
quovis promi»orio iuramento tacite subintelligi natura et dd. docent.
C'. 561. — 6.' Si cesset causa finalis illius, nam sine causa finali non

1

III.

DE IURAMENTO

435

subsistit effectus, v. g., promisisti pauperi eleemosynam, sed ille postea
ht dives. Secus vero, si cessat causa tantum impulsiva. — L. 180.
187. 188.; S. Th. 2. 2. q. 89. a. 7. 9.

1
I
i
I

I

I

I

i

567. An sit de se sufficiens illa mutatio etiam non notabilis, qua
tamen praevisa, iuramentum quis non emisisset ? — Prima sententia
affirmat ex S. Th. 4. D. 38. q. 1. ad 1. Ratio, quia intentio se obligandi tunc vel deest, vel sic intelligitur. Secunda sententia tenet eam
non sufficere, quia obligatio non est desumenda ex promissione, quae
in futurum non fieret; sed ex illa quae iam facta est. Ita Suar., Sanch.,
Cai.. etc. « Merito tamen dicunt non posse negari probabilitatem pri­
mae sententiae. Imo ipsimet cum Salm., censent, illam se notabilem
mutationem, quae si a principio cognita fuisset, iurans non promisis­
set, quod utique cum prima sententia cohaeret». L. 187. 226.;
Cf. 563. 564. 575. 597. 598.

568, Quomodo iuramenti promissorii obligatio cesset ab extrin­
seco? — Cessat per irritationem, dispensationem, commutationem, re­
missionem. — Irritatio, annullatio iuramenti est. Irritatio fit a quolibet superiore, potestatem dominativam habente in iurantem, circa
ea quae eius potestati subduntur, licet agatur de promissionibus et
de contractibus. Haec enim iuramenta habent implicitam conditionem,
si superior consentiat, si ab eo non revocentur. Hanc dominativam
potestatem habent Summus Pontifex, quoad res ecclesiasticas, superior
quoad res propriae potestati subiectas, pater, maritus, tutor, dominus;
iique irritare et annullare possunt suorum iuramenta eo plane modo,
quo irritare possunt suorum vota. Num. 30., 4. seqq.; S. Th. 2. 2.
q. 89. a. 9. ad 3. Cf. 599. seqq.
Dispensatio datur ab habente jurisdictionem in foro externo; intellige spiritualem. Quicumque habet potestatem ordinariam, dispen­
sandi in votis, potest in iuramentis et in votis dispensare, etiamsi
haec iurata sint. L. 189.
« Dispensatio, quae fit in iuramento non se extendit ad hoc quod
aliquid contra iuramentum fiat; hoc enim est impossibile, cum obser­
vatio iuramenti cadat sub praecepto divino, quod est indispensabile.
Sed ad hoc se extendit dispensatio iuramenti, ut id quod sub iura­
mento cadebat, sub iuramento non cadat, quasi non existons debita
materia iuramenti; sicut et de voto supra diximus q. praec. a. 10.
ad 2. .. Materia iuramenti promissorii est aliquid futurum, quod va­
riari potest, ita scilicet quod in aliquo eventu potest esse illicitum
vel nocivum, et per consequens non esse debita materia iuramenti ;

436

III. - DE IURAMENTO

et ideo dispensari potest in iuramento promissorio, quia talis dispen­
satio respicit materiam iuramenti, et non contrariatur praecepto di­
vino de iuramenti observatione ». S. Th. 2. 2. q. 89. a. 9, ad I.
« Quandoque aliquid sub iuramento promittitur, de quo dubium
est, utrum sit licitum vel illicitum, proficuum vel nocivum, aut sim­
pliciter aut in aliquo casu; et in hoc potest quilibet Episcopus di­
spensare. Quandoque vero sub iuramento promittitur aliquid quod est
manifeste licitum et utile; et in tali iuramento non videtur habere
locum dispensatio vel commutatio, nisi aliquid melius occurrat ad com­
munem utilitatem faciendum, quod maxime videtur pertinere ad po­
testatem Papae, qui habet curam universalis Ecclesiae ; vel etiam ab­
soluta relaxatio, quod etiam ad Papam pertinet in omnibus generaliter,
quae ad dispensationem rerum ecclesiasticarum pertinent, super quas
habet plenitudinem potestatis ». S. Th. 2. 2. q. 89. a. 9. ad 3.
Commutatio ad dispensationem revocatur; et fit, ut ipsa, ab ha­
bente iurisdictionem spiritualem in foro externo. L. 191. Cf. hic 566.
Remissio relaxatio est iuramenti in favorem hominis, ab eodem
facta, aut ab eo, cui promittens et promissa materia subiecta est.
Notandum: l.° Quod, si promissio in favorem hominis, firmata
iuramento, nondum acceptata sit, non est obligatio illam implendi,
et revocari potest ; quia iuramentum tunc est accessorium et sequitur
naturam promissionis; secus autem, si promissio principaliter fuit
facta Deo.
° Si talis promissio sit acceptata a tertio, cui facta fuit, et ab­
2.
solute sit illi ius acquisitum, tunc sine eius consensu, nec etiam a
Pontifice relaxari potest. — Hoc autem posterius limitatur in tribus
casibus. Primus est, si iurans sit subditus, et iuramentum sit circa ea
quae superiorum potestati subduntur. Alter est, si iuramentum non
possit servari sine damno communi, vel sit super contractu a lege
vetito. Talia iuramenta verius relaxatione non indigent, cum de se sint
nulla. Tertius, si iuramentum sit dolo aut metu extortum, tunc enim,
etiamsi validum sit, relaxari potest. Et hoc valet etsi promissio non
sit indebita, puta de solvendo debito vero; sed iuramentum iniuste sit
extortum , ct etiamsi extorqueatur iuramentum metu levi, saltem pro
foro interno, ex C. Sollicite 2. et ex C. Accepta 3. de Rcstit. spol.,
ubi solum iuramentum omnino spontaneum relaxari nequit. Illud autem
relaxare possunt non solum Pontifex, sed etiam Episcopi, capitula,
Sedibus vacantibus, et alii iurisdictionem episcopalem habentes, et
etiam Confessant, delegatam facultatem habentes dispensandi in jura­
mentis

in. - DE iuramento

I
!

(

437

° Certum
3.
quod
iuramentum
in favorem
tertii inpossit
libere
569.
An quiest,
habet
facultatem
delegatam
dispensandi
votis possit
ab eo remitti,
absque relaxatione
Ecclesiae;dequia
quisque
dispensare
in iuramenlis?
— Haec Suarezius
Votoiuri
1. 6.suo
c. 14.
n. 6.:
cedere
Etenim
« a tali promissione
absolvere
ille, cui­
« Satis potest.
probabile
est, potestatem
delegatam potest
simpliciter
ad dispensan
promissio
factaextendi
est; intelligitur
enim iam inei iuramentis
solvisse promissum
quando
dum
in votis,
ad dispensandum
piis circa eandem
facit de eoquando
secundum
voluntatem
S. Th.obligationem
2. 2. q. 89.produ
a. 9,­
materiam,
per eius
se stant,
suamque». solam
ad 2. Haec
— L.est189.-193.
cunt.
sententia communis, et sine dubio potest in praxi ob­
servari ». Et n. 19.: « Etiamsi votum et iuramentum super eandem
materiam immediate cadant, et unumquodque per se obliget ad Dei
honorem; per facultatem absolutam dispensandi in votis auferri poterit
vel votum, vel iuramentum, vel utrumque, dispensantis arbitrio. Pro
hac assertione possumus allegare omnes auctores primae (scii, praec.)
assertionis.... et tenent alii moderni et viri docti ». Huius sententiae
intrinseca ratio est, quia iuramentum et votum propter obligationis
affinitatem inter se aequiparantur. — Alii vero negant, quia diversum
est vinculum voti et iuramenti. Ita Less. 1. 2. c. 42. n. 60., qui
tamen priorem admittit sententiam, quando iuramentum voto est acces­
sorium. Enimvero, dispensato tunc voto, iuramentum evanescit. luramentum autem natura sua accessorium est promissionis, cui adiicitur.
S. Alph. 160. utramque sententiam uti probabilem habet; secun­
dam tamen omnino tenendam dicit: « nam obligatio iuramenti iam
contracta, cum sit certa ct possideat, auferri non valet per dispensa­
tionem tantum probabiliter validam ». Verum, si probabilis est oppo­
sita sententia, ea omnino tuta est in praxi ; siquidem, ea stante pro­
babilitate, superior concedens priorem facultatem iure censetur et
posteriorem concedere, nisi expresse ipse limitet, — Attamen S. C.
de P. F. 19. Maii 1845. decrevit: « facultatem dispensandi a votis
facultatem dispensandi a iureiurando per se non includere ». Ac quoad
vota iurata eadem S. C. 3. Maii 1828. rem dubiam reliquit. L. 189.
190. 192. 254.; D’Annib. ed. 4“. p. 2. n. 431. nota 36.; Monit. Eccles,
vol. 18, pag. 139. 140.; Collectan. S. C. de P. F. n. 2085. 2087.; E. M.
Possunt Regulares ex speciali privilegio iuramenta commutare ct
etiam in illis dispensare, nisi fuerint in gratiam tertii, et accepitata ab eo.
L. de Privil. 108.

438

IV.

DE VOTO

IV. — DE VOTO

570. Quaenam sit natura voti? — Votum est: promissio deli­
berata, Deo facta, de bono possibili et meliori. Deo facta, votum enim
est actus religionis, immo latriae actus est, soli Deo debitus. « Pro­
missio etiam potest fieri homini ; et ipsa promissio boni, quae fit ho­
mini potest cadere sub voto in quantum est quoddam opus virtuosum.
Et per hunc modum intelligendum est votum, quo quis vovet aliquid
Sanctis, vel Praelatis; ut ipsa promissio facta Sanctis vel Praelatis
cadat sub voto materialiter, in quantum scilicet homo vovet Deo se
impleturum quod Sanctis vel Praelatis promittit ». S. Th. 2. 2. q.
8<S. a. 5. Quare votum principaliter fit Deo, secundario in honorem
Sanctorum, sicut et templa et altaria quae Deo principaliter dedicantur,
ipsis etiam dedicari dicuntur. Duae ergo ad voti validitatem conditiones
sunt requisitae, intentio vera voti, materia apta. — L. 194.; S. Th.
2. 2. q. 88. a. 1.-6,; Lugo de Poenit. d. 16. n. 281. seqq.; Bouquillon de Virt. relig. 1. 2. p. 2.; E. M.
571. Quotuplex sit votum ? — Votum distinguitur : l.° Absolutum
vel conditionatum. Illud est, quod fit sine ulla conditione: hoc autem,
quod fit cum conditione, ita ut, nisi hac posita, non exsurgat obli­
gatio. Hinc votum poenale, speciatim distinguitur, quando nempe res
bona vovetur, ut poena seu poenitentia, e. g., dabo eleemosynam, si
me inebriavero. — 2.° Determinatae cuiusdam rei, et disjunctivum
rei cuiusdam, ex pluribus ad arbitrium deinde determinandae. Si in
hoc pars est est apta et pars inepta, e. g., vel orare vel ludere, totum
votum non valet. L. 203. — 3.° Personale vel rcale, prout ipsius
voventis actio vel omissio, e. g,, peregrinatio, aut res aliqua ab actione
personae separabilis, c. g., donatio calicis, eleemosyna, etc., promit­
titur. — 4 ° Temporaneum vel perpetuum, prout ad certum tempus
tantum, aut per totam vitam servandum promittitur. — 5.° Publicum
vel privatum, prout fiat, Ecclesia votum acceptante, vel hac Ecclesiae
acceptantis auctoritate non interveniente. S. C. EE. et RR. 11. Aug.
l sSQ. — 6.° Solemne vel simplex, prout fit solemniter, et ab Flcclesia
ut solemne acceptatur; aut seclusa solemnitate, et hac Ecclesiae accepta­
tione, emittitur.
Solemnitas igitur voti in hac Ecclesiae acceptatione et approba­
tione habetur, qua eo voto quis, per Ecclesiae benedictionem et con­
secrationem, ea acceptatione et approbatione implicitam, ad divinum

IV.

DE VOTO

439

cultum quoad servandam castitatem, obedientiam, paupertatem totaliter
mancipatur. Hanc autem benedictionem et consecrationem annexuit
Ecclesia susceptioni sacri ordinis, quo divino ministerio quis applicatur,
et professioni certae regulae, qua per abrenuntiationem saeculi et pro­
priae voluntatis aliquis statum propriae perfectionis assumit. Cum
autem solemnitas significet exteriorem quendam apparatum et caere­
moniam, quae adhibetur, quando aliquis totaliter alicui rei mancipatur,
hinc votum solemnizari dicitur per susceptionem ordinis sacri, et per
professionem regulae religiosae, quibus Ecclesia votum annexuit so­
lemne.
Solemne ergo est dumtaxat votum castitatis, quod maioribus or­
dinibus est annexum, et votum professionis religiosae. — L. 195.; S.
Th. 2. 2. q. 88. a. 7. 11.; Caietanus in h. 1.; Struggl 28.; Cf. hic
V. 2. n. 248.
572. Qualis esse debeat voti intentio ? — Ad voti validitatem requi­
ritur vera et deliberata intentio votum emittendi, seu vera promissio
Deo facta, et obligationem inducens ex virtute fidelitatis. Votum enim
est instar legis cuiuspiam, quam vovens capax alioquin perpendendi
onus, quod assumit, sibimet imponit. Nemo autem censetur citra suffi­
cientem animi deliberationem sese obligare. Hinc votum essentialiter
differt a proposito ; quia propositum voluntatem dicit deliberatam ali­
quid agendi vel omittendi, absque animo se obligandi. Quare propo­
situm, quantumvis firmum, nullum vinculum obligationis producit,
neque rei propositae omissio est peccatum, nisi forte quandoque per
accidens, v. g., propter inconstantiam, taedium, aut negligentiam, quae
per se peccatum veniale non excedunt. — C. Litteraturam 3. de Vot.;
S. Th. 2. 2. q. 88. a. 1.; L. 196.-199.; Struggl 3. 16.
573. Resolves: Ad voti validitatem non sufficit quaelibet vo­
luntas et deliberatio, quae ad peccatum mortale sufficiant. Ad grave
enim peccatum satis est confuse nosse gravitatem reatus et volunta­
rium saltem indirecte et in causa; sed perfectior requiritur cognitio
et volitio oneris, ad quod quis se obligat, ubi de promissione et obli­
gatione contrahenda agatur. Bonum enim ex integra causa, malum ex
quocumque defectu. « Cum voti obligatio sit gravissima, requiritur
intentio, deliberatio et libertas perfecta, qua quis libere et directe in se
voluerit promittere cum animo se obligandi ». L. 196. Non obligat
ergo votum factum cum semiplena advertentia vel deliberatione. Item
vota facta in ebrietate, etiam ante praevisa, et sic volita in causa, non
sunt valida, cum non sint volita in seipsis, et directe.

440

IV.

DE VOTO

Ad hanc tamen plenam et perfectam deliberationem non requiritur,
ut quis exacte perpendat omnes circumstantias, quae ad votum allicere,
vel ab eo absterrere possunt, sed sufficit, ut quis satis agnoverit gra­
vamen et obligationem voti quoad substantiam. Sufficit item intentio
virtualis, quae procedit ex praevia intentione actuali. Hinc qui, ex
praevia intentione religiosae professionis, tria religionis vota emittit,
etsi animo prorsus distractus, illis vere obligatur.
Si quis vero vovet cum animo positivo non promittendi, nec se
obligandi ex religione, certe votum est nullum. Si quis etiam vult
promittere, sciens obligationem voti, sed non vult ad promissionem
et votum se obligare communius et probabilis voto non tenetur. Sic
autem vovere sine animo se obligandi, dicunt Sanch., etc. ordinarie
non esse nisi veniale propter quandam inordinationem. Ordinarie, quia
in professione religiosa, et susceptione sacrorum ordinum, procul dubio
esset mortale, quia esset deceptio in re gravissima. - L·. 196. 201.;
S. Th. 4. d. 38. q. 1. a. 1. q. 1. ad 2.; Struggl 5. 6.; Laym. 1. 4.
t. 4. c. 1. n. 4.

574. Nota : « Ad votum sufficit promissio implicita, ut patet in
susceptione ordinum sacrorum, ubi, licet non dicatur, voveo, vel pro­
mitto castitatem, votum tamen hoc fit implicite, hoc ipso, quod sciens,
Ecclesiam annexuisse ordinibus istud votum, eos suscipis. An vero, si
quis plane id ignoraret, adhuc censeretur vovere ex implicita inten­
tione, dubium est. Aliqui aiunt, aliqui probabilius negant, dicuntque,
talem teneri ad castitatem, non ex voto, sed ex Ecclesiae praecepto ».
L. 200.; Struggl 6.
575. . \n valeat votum ex errore emissum ? — R. Negative, si
error versetur circa substantiam rei, vel circa circumstantias substan­
tiales, seu quae principaliter intenduntur, aut ad substantiam spectant,
vel illam notabiliter mutant; quia tunc res promissa non est satis
cognita et volita. Immo addit S. Alph. 198., « certum est quod error
circa substantiam invalidât votum, etiamsi fuerit concomitans, i. e. non
dans causam voto, puta si adhuc, errore cognito, tu vovisses, et etiamsi
error fuerit quantumcumque crassus ». Haec enim etiam ignorantia
actum non voluntarium reddit.
R. Affirmative, si error sit tantum circa causam imfiulsivani,
a Valet votum, quia illa est tantum causa secundaria, qua seposita,
actus est sufficienter voluntarius secundum substantiam. Neque talis
error in ceteris contractibus actum vitiat; v. g., vovit aliquis peregri­
nationem Romam studio colendi Deum, et simul etiam habuit causam

IV. - DE VOTO

441

secundariam impulsivam, ut inviseret fratrem, quem putavit esse Romae,
quem etsi intelligat deinde isthic non esse, non ideo desinit obligari
voto ». L. 198.
R. Affirmative etiam, si error versetur circa circumstantias acciden­
tales minoris momenti, quae voto non obstitissent, si secluso errore,
cognitae fuissent; nam qui vovet, censetur se obligare ad subeunda
incommoda mere accidentalia, quae in voto adimplendo occurrere possint.
Ita S. Lig., qui tamen n. 198. non negat esse probabile, quod votum
invalidet error, in circumstantiis accidentalibus, si hae sint magni mo­
menti, et si, ipsis cognitis, votum emissum non fuisset. Cf. 563. 567.
597. 598. Excipi tamen debent vota, quae emittuntur post novitiatum
in quocumque approbato ordine ; quippe quae irrita non sunt ob ullum
errorem, nisi solum substantialem, circa substantiam. Statum enim
natura sua firmum et irrevocabilem constituunt; adeoque a nullo alio
errore, quam substantiali, dependentem. Insuper, quia secus inde seque­
retur plures invalidari Professiones in grave reipublicae damnum et
scandalum. Quod et de matrimonio valet. L ib. — Rugo de lust, et
Iure d. 22. n. 88.; Sanch. de Matr. 1. 10. d. 9. n. 20.
576. An valeat votum metu factum? — R. Negative, si metus
sit gravis, iniustus ab extrinseco incussus ad extorquendum votum.
Ratio est, quia Deo acceptum id esse non potest, quod per iniuriam
a quopiam vi extorquetur, quum lex naturae postulet, ut ius in inte­
grum restituatur. Et hoc quidem evincit, eiusmodi vota esse invalida
iure naturae. Constat autem ex iure canonico quoad vota solemnia
religionis, et probabiliter etiam quoad cetera vota. C. Perlatum 1. de
His quae etc; L. 197, Iniustus ,· nam si metus sit iuslus, votum valet;
cum non sit vera coactio in eo, quod quis facere debet, neque vovens
est rationabiliter invitus. Incussus ad extorquendum votum ; secus enim
valet votum v. g,, si quis mortem timens, quam latrones minantur,
votum Deo fecit, ut liberetur. Gravis \ utrum votum, ex metu levi
iniusto emissum, sit invalidum, « affirmat hic Busemb. cum Suar, et
Fil). Item Nav. et alii plures ap. Sanch. Dec. lib. 4. c. 3. n. 24.
Ratio (ut dicunt), quia ideo metus iritat votum eo quod plenam con­
sensus libertatem auferat; ergo metus quoque levis irritabit, quando
eamdem libertatem aufert, et causa est, ut votum fiat. Et hanc opi­
nionem probabilem vocat Sanch. Sed probabilior est sententia opposita,
quam tenet Sanch. n. 24. cum Sot.. Val., Sa., Azor, etc. ac Salm.
ibid. n. 161., qui vocant communem, et probant ex C. Perlatum de
His quae vi, etc. Ratio, quia non censetur causa rei tam gravis, prout

442

IV. - DE VOTO

est votum, levis metus, qui de facili reiici potest, ut pariter dicemus
de contract, n. 718. ». L. 197. — R. Affirmative, si metus oriatur
ab intrinseco vel a causa necessaria, nisi voventi usum rationis adimat ;
ratio, quia eiusmodi vota sunt simpliciter voluntaria.
577. An voto teneatur, qui dubitat, utrum votum emiserit ; utrum
cum sufficienti deliberatione ; utrum votum emissum impleverit f —
R. Ad l.nm Negative, idemque dicendum si dubites, an voto aliquid
comprehendatur; non teneris quoad partem de qua dubitas. Non enim
imponenda est obligatio, nisi de ea certo constet.
R. Ad 2.um Impossibile sane est, ut, stante vero et positivo dubio
de sufficienti usu rationis ciusque sufficientis deliberationis, certa inde
voti obligatio habeatur. Votum enim essentialiter rationis perfectam
deliberationem includit. Si igitur dubia haec est, dubium consequenter
votum, dubia eius obligatio. Suarez 1. 4. c. 6. n. 10. — In dubio
negativo, ante septennium praesumptio est pro defectu deliberationis;
post septennium, praesumptio est pro sufficienti deliberatione.
R. Ad 3.um Negative, ob eandem rationem ac ad l.um, si dubium
sil positivum. Affirmative vero, si dubium sit negativum ; quia possessio
tunc stat pro voto. — L. 196.; Elbel de Actib. human. 156. seqq.
578. An materia voti debeat esse res moraliter possibilis ? — R. Af­
firmative. Ratio, quia votum est promissio facta Deo cum intentione
se obligandi: nemo autem se obligare potest ad aliquid sibi morali­
ter impossibile. Si vero res sit divisibilis et ex parte possibilis sit, pro
hac parte valet votum. Excipe tamen, si constaret, voventem per mo­
dum unius se voluisse ad utramque partem obligare, et indivisibiliter
utramque prae oculis habuisse. Ratio, quia votum est lex particularis,
quae non extenditur ultra intentionem voventis: et ideo si vovens col­
lective promisit utramque partem, atque unam dependentem ab altera,
si una sit impossibilis, totum votum irritum manet. Ita Salm. tr. 17.
c. 1. n. 74., qui mox ib. n. 75. 76. plura exempla subiiciunt voto­
rum, quae vel servanda sunt ex parte, quae possibilis manet, vel ir­
rita ob alicuius partis impossibilitatem censentur. Non valet autem
votum, si res sit moraliter indivisibilis. — L. 202. 225.

579. Resolves : Non valet votum faciendi quidquid sit perfectius,
sine speciali Spiritus Sancti instinctu, vel vitandi omnia peccata etiam
venialia, etiam semideliberata; quia hoc moraliter impossibile est, sine
speciali gratia et privilegio. Trid. s. 6. c. 23. — Valet votum vitandi
omnia mortalia, vel etiam omnia venialia plene deliberata, quia hoc

IV. - DE VOTO

443

est cum divinae gratiae ordinario auxilio moraliter possibile, et spe­
ciali privilegio non indiget, si tamen de personis vere piis agatur.
« Votum autem, addit S. Alph. 303., abstinendi a venialibus in ali­
qua materia determinata, communiter validum est, maxime in perso­
nis magnae virtutis; in aliis vero modicae virtutis erit materia impos­
sibilis; immo in aliquibus materiis, puta cogitationum inhonestarum,
otiosarum, etc., cum sint inevitabiles quoad omnes, votum est nul­
lum ». At Salm. aliique apud eundem S. Alph. 1. c. asserunt e con­
trario votum de vitandis omnibus venialibus, etiamsi esset de plene
deliberatis, omnino invalidum esse, prout de re moraliter impossibili,
ex c. 23. s. 6. Trid. Sed in hoc can. sermo solum non est de plene
deliberatis. — Sanchez in Decal. 1. 4. cap. 5. η. 17.
580. An ni ateria voti debeat esse res moraliter bona, immo de
bono meliori? — R. Affirmative. Ratio, quia alioquin promissio voti
non esset Deo grata et accepta. « Vota, quae sunt de rebus vanis et
inutilibus, sunt magis deridenda, quam servanda ». S. Th. 2. 2. q. 88.
a. 2. ad 3. ; L·. 204. Promissio item, quae impedit maius bonum,
sub hoc respectu detrahit de cultu Dei, nec illi consequenter grata et
accepta esse potest, ad obligationem in conscientia pariendam ex mo­
tivo religionis, seu cultus divini. Hoc autem bonum melius non est
intelligendum comparate ad bonum quodeumque, sed comparate ad
eius oppositum, ita ut hoc bonum tale sit, ut eius positio sit melior
quam omissio. Bonum item melius non solum absolute in se, sed
etiam relative ad circumstantias intelligitur. Cf. Formulam iuramenti
quorundam Collegiorum Urbis. M. E. v. 21. p. 351. seq.
581. Resolves: Non valet votum rei bonae ex fine pravo, si
finis pravus se tenet ex parte ipsius voti, si nempe ipsum votum ad
pravum finem ordinetur, v. g., si voveas eleemosynam ad impetran­
dum felicem furti successum. Ratio, quia datio eleemosynae ad talem
finem est actio blasphemator i a, quasi Deus ad peccandum opem ferat.
Itemque votum non valet ex causa in se prava, uti e. g. si votum
facias, eo quod iniustam litem viceris, inimicum occideris. — Secus
dicendum, iuxta communem sententiam, si malus finis accidentaliter
tantum votum comitetur, et se prorsus teneat ex parte voventis, v. g.,
si quis voveat ob Dei gloriam, sed cum aliqua vanitate, et ex vana
ostentatione libentius externe voveat. — Valet item votum rei bonae
cum conditione mala, si votum fiat ex affiectu erga rem bonam, ut
bona est, etsi coniuncta cum causa seu occasione et conditione mala,
ut si quis voveat eleemosynam, quia non est captus vel si non ca­

444

IV.

DE VOTO

piatur in furto. Etsi enim furtum malum sit; non laedi tamen non
est malum, sed Dei donum ; et votum non cadit super malum, sed
super bonum, quatenus in se bonum est. Multo magis autem id va­
let, si votum fiat ex malae conditionis detestatione ; ut si quis voveat
eleemosynam, si et quoties blasphemet. — Valet votum de re aliunde
praecepta, quia votum huiusmodi est de re bona in se, cum praecepta
supponatur, et est de bono meliori, cum novum vinculum ac maio­
rem fidelitatem et devotionem in adimplenda lege conferre possit. —
L. 206. 213,; S. Th. 2. 2. q. 88. a. 6. ; Laymann 1. 4. tr. 4. c. 2. n. 7.
582. An invalidum sit votum de bono, impeditivo maioris boni?
— Haec S. Alph. 207. 209.: Invalidum est et veniale peccatum vovere
bonum, quod est impeditivum boni maioris, ut praesertim sunt vota
contra consilia evangelica, v. g., manere in saeculo, ducere uxorem,
ire ad militiam, facere mercaturam. Si tamen aliquod bonum, per se
et absolute minus, fieret per accidens maius bonum, tunc talia vovere
valet, v. g., si quis videret susceptionem ordinum sibi fore damnosam.
Hinc votum nubendi, per se loquendo, nullum est, etiamsi sit de du­
cenda paupere, meretrice, vel ad tollenda aliena peccata, quia semper
caelibatus est Deo gratior. Secus, si votum sit emissum, ad scanda­
lum, vel honorem puellae ex obligatione reparandum, vel ad bonum
commune; vel etiam longe probabilius ob expertam sui fragilitatem,
supposito quod talis nolit uti aliis remediis: quia in tali casu matri­
monium est maius bonum, cum a Deo concessum sit ad concupiscen­
tiam sedandam ei, qui alia remedia meliora suscipere non vult. 1.
Cor. 7., 9. Cf. 554. 558.

583. An peccet et quomodo, qui voveat rem malam ? — Haec
S. Alph. 204. 205.: Qui vovet rem vanam, inutilem, indifferentem,
peccat venialiter. — Qui vovet mortale peccat mortaliter. — Qui vo­
vet veniale alii dicunt peccare venialiter, alii mortaliter. « Probabilius
mihi est esse culpam gravem, cum de se blasphemia sit, velle ut ma­
lum cedat in honorem Dei : sed communiter ob ignorantiam hoc non
est nisi veniale ». — Cf. 554.

584 An et quomodo votum obliget? — Responsio habetur seqq.
propositionibus; — Votum obligatorium est. — Promissio enim facta
homini certe obligat, quanto magis itaque facta Deo. Hinc fractio voti
est quaedam infidelitatis species. S. Th. 2. 2. q. 88. a. 3. Idque evi­
dentissime suadent Scripturae: Cum votum voveris... non tardaberis
teddeie, etc. Deut. '23, 21. ΛΎ quid vovisti Deo, ne moreris red-

IV. - DE VOTO

445

dere, etc. Eccle. 5., 3. Haereticum est, ait S. Th. Quodl. 3. a. 1. 2.,
asserere votum non obligare.
585. Votum obligat per se, sicut lex vel praeceptum Ecclesiae, ac
proinde graviter in materia gravi, et leviter in levi. — Votum enim
est quasi quaedam lex privata, quam quis sibi imponit. —Struggl 17.;
L. 211. 213.
586. Votum obligat secundum voventis intentionem, si ille obliga­
tionis quantitatem in actu vovendi determinet, ita ut sub levi tantum
in materia quantumvis gravi se ligare possit. — Ratio est, quia sicut
legislator vel superior potest in materia gravi obligare sub levi tan­
tum; ita etiam, qui vovet, in re gravi, levem tantum obligationem
sibi imponere potest. Non tamen vicissim graviter in re levi potest se
obligare, quia materia levis non est gravis obligationis capax. Verum,
in voto castitatis sacris ordinibus annexo, et in votis professionis re­
ligiosae, Ecclesia specialiter requirit voluntatem se graviter obligandi.
Unde irrita est professio religiosa, quando expresse emittitur absque
voluntate se graviter obligandi. — Struggl 18.; S. Th. 2. 2. q. 88.
a. 3.; L. 211. 212.

587. Nota: Illa materia gravis censetur, quae cum ab Ecclesia
praecipitur, graviter obligat, ut ieiunium, missa, etc., vel quae com­
parata cum alio praecepto gravis videtur, vel notabiliter ad finem voti,
seu ad Hei cultum confert.
588. Nemo obligari potest alieno voto vi voti ; quia votum est onus
personale voluntarie susceptum, et ideo nemo rem vel actionem alie­
nam promittere potest. S. R. C. 18. Apr. 1643. 23. lun. 1703. —
Vi voti ; nam l.° ex iustitia haeres vota realia defuncti solvere tene­
tur, sicuti tenetur solvere alia illius debita, legata, etc. Ratio est, quia
votum reale afficit ipsam rem, adeoque ista obligata manet ad quas­
cumque manus deveniat. Hinc talibus votis debet satisfieri ante legata,
quia prior est obligatio votorum realium, quam liberum legatum mortis
causa, sed post debita iustitiae, quia defunctus censetur vota realia
emisisse solvenda solum de illa parte bonorum, de qua libere, et sine
aliorum iniuria disponere poterat. Hinc haeres necessarius potest non
solum sibi, sed etiam aliis descendentibus, licite reservare partem le­
gitimam, seu iuxta leges debitam, adeoque solum de residua substantia
tenetur solvere vota realia defuncti. — 2.° Ex obedientia tenentur sub­
diti, tum qui nunc vivunt, tum qui in posterum membra communitatis
fient, vi cuiusdam pacti vel statuti aut consuetudinis, et ex motivo re-

446

IV.

DE VOTO

ligionis, ad adimplendum votum, quod eorum nomine a magistratu
civili, assentiente Episcopo, aut a superioribus religionis emissum fue­
rit. — Struggl 24. 26.; Suarez de Voto 1. 4. c. 1. 9.; Tamburini
Expl. Decal. 1. 3. cap. 12. § 4.; cap. 16. § 2. η. 12.; 7, Scav. ed. 12.*
Mediol. 1874. 1. 2. n. 219.; L. 213. 214. 216.; S. Th. 2. 2. q. 98.
a. 2. ad 2. ad 4.; E. M.
589. Resolves: vola realia. de suo solvenda sunt; qui autem ne­
quit de suo solvere, non tenetur ab alio mendicare, ut satisfacere pos­
sit. Satisfacit tamen, si alius sive rogatus sive sponte pro ipso sol­
vere velit, quamvis ipse satisfacere queat, quia quod dat alter, acce­
dente voventis consensu, vel ratificatione, si ipso inscio dederit, fit
ipsius proprium. Excipe, si materia voti realis fuerit determinata; tunc
enim ea in individuo eroganda est, quando nempe peculiaris ratio movit
ad rem hanc in individuo vovendam. — Vota personalia impleri pos­
sunt tantum ab ipso vovente, nec ad haeredes transeunt. Hinc qui vo­
vit peregrinationem, non satisfacit, si conducat alium ; neque ad con­
ducendum tenetur, si ipse non possit. — Vota parentum, filios devo­
ventium cuipiam religioni, aut ipsis imponentium obligationem, v. g.,
certis diebus ieiunandi, etc., istos ligare nequeunt. Licet autem filii
non teneantur voto parentum, qui illos religioni, vel alicui obligationi,
devoverunt, parentes tamen votum obligat, ut quantum in ipsis est,
salva filiorum libertate, hos moveant ad id, quod pro ipsis voverunt,
amplectendum, ac multo magis ne filiis id amplecti volentibus ob­
stent. — L. 213. 216. 217. 220.
590. Vota condilionalia non obligant, cessante conditione, etiamsi
ipse vovens causa fuerit, ut conditio non ponatur: modo id non im­
pedierit dolo, vi, aut malitia; tunc enim peccat quis indirecte contra
votum ; sed votum non amplius subsistit. Ratio, quia iam non impletur
conditio, licet culpa et fraude voventis. — In voto disiunctivo, « si
utraque pars est materia apta, illa quae eligitur praestanda est, etiamsi
post electionem altera pars pereat, seu impossibilis reddatur. E con­
verso, si pereat una pars, aut impossibilis reddatur ante electionem,
non teneris ad .dteram, nisi tua culpa res pereat, aut fueris in mora
eam tradendi aut determinandi ». L. 224. 218. 219.
591. Oui vovet aliquid Jaciendum certo tempore, illo transacto sive
cum culpa size sine culpa, ad nihil tenetur, si dies appositus sit ad
finiendam obligationem, ut, per se et regulariter loquendo, censendum
ot in votis personalibus, nisi constet de opposito, ut communissime

IV. - DE VOTO

1

447

dicunt. Transgressio enim voti ad compensationem non obligat. Unde
qui una die non implevit, non tenetur implere alia die. — Secus, si
dies appositus sit tantum ad sollicitandam impietioncm, sicut e converso indicandum est, per se et regulariter, in votis realibus, nisi ite­
rum constet de opposito, cum ille dies nullam habeat magis specia­
lem rationem, quam alii. — 07 autem votum indeterminatum sit, quoad
tempus, v. g., de rosario diurno, etc., votum perpetuo obligat, nisi
aliud colligatur ex circumstantiis. — Suarez 1. 4. c. 15. ; Sanch. in
Decal. 1. 4. c. 14. n. 25.; Struggl 17.; L. 212. 220.
592. Vota interpretanda sunt secundum benigniorem partem; cum
sint leges liberae voluntatis. L. 224.
593. Resolves : Vovens se per mensem auditurum sacrum, pro­
babiliter non tenetur in festis audire duo; sicut probabile etiam est
hoc, si imponatur a Confessario pro poenitentia. — Vovens ieiunium
se observaturum, potest comedere lacticinia. Vovens ieiunium per men­
sem, non tenetur in dominica. Vovens ieiunium in vigilia alicuius
Sancti, quae veniat in dominica, potest anticipare ieiunium in sab­
bato. Vovens ieiunium singulis sabbatis, probabiliter non tenetur ad
votum, si in sabbato cadat Natalis Domini, nisi expresse intenderit
adhuc ea die se velle obligare, quia tunc procul dubio tenetur. —
Cum autem ieiunii materia seu substantia dividua sit, si ieiunium
strictum sit, quod nempe et unicam cdmestionem et abstinentiam com­
plectatur, ita ut ad unicam comestionem teneantur ii quoque, qui ut­
cumque, sive culpate, sive inculpate carnes manducaverint; ille qui
vovit ieiunium, si carnes comedit, et eadem die voti obligatio finitur,
saltem ad unicam comestionem servandam tenetur; si vero voti obli­
gatio ea die non finitur, siquidem diei affixa non est, ad ieiunandum
alia die tenetur. — Vovens se recitaturum rosarium, satisfacit reci­
tando tertiam partem, quia communiter sic intelligitur, et satisfacit
recitando alternatim, quia tale votum obligat instar officii divini ; et
etiam satisfacit dividendo decades.
Si quis immemor voti, vel poenitentiae iniunctae, etc., praestet
opus debitum, bene satisfacit voluntate generali, quam quisque cen­
setur habere satisfaciendi prius obligationibus. — An Religiosus vo­
vens, quando licentiam petit a superiore rem voto promissam implendi,
teneatur eidem manifestare suum votum? Controvertitur. Alii affirmant,
quia haec voti manifestatio conducit, regulariter loquendo, ad licen­
tiam facilius obtinendam. Alii probabilius negant, quia votum est
strictae interpretationis et vovens consequenter ad id solum obligare

448

IV. - DE VOTO

censetur, quod est necessarium et communiter sufficiens medium ad
licentiam impetrandam. Ita Schmalz. in h. t. n. 23.-25. — L. 222.224. 226.
594. An materiae leves in votis possint secum coalescere ad ma­
teriam gravem efficiendam? — Vel materiae illae leves voventur se­
parating et per modum rerum complurium, a se invicem disiunctarum,
puta ex diverso fine: vel conglobatim, et per modum unius. Si l.u“,
omissiones, etsi multiplicentur, materiam gravem nunquam poterunt
conflare: quia inter se nullo modo uniuntur. Si 2.um, possunt utique
ob contrariam rationem constituere materiam gravem et pervenire ad
mortale.
Censentur autem materiae voveri per modum rerum complurium,
a se invicem disiunctarum, in votis personalibus ; per modum autem
unius et conglobatim in votis realibus, nisi de contrario constet; vota
enim personalia communiter censentur adfixa diei, unde transgressio unius
non coalescit cum altero: non item realia ; sic, v. g., censetur votum
reale, si quis voveat dare unam monetulam quotidie per annum: esset
vero votum personale, si ille voveat recitare unum Pater singulis anni
diebus. Quare omittendo recitare hanc orationem etiam longo tempore
esset peccatum veniale; omittendo vero parvam illam eleemosynam,
esset grave, cum ad gravem materiam pervenerit. Hinc huiusmodi
omissio supplenda semper erit, cum lapsu temporis voti obligatio non
cesset. — Attamen, si intentio voventis vere dubia esset, votum cen­
setur adfixum diei, adeo ut eius materiae non coalescant, sed quae­
libet terminetur in die. Quisque enim censetur se obligare quam mi­
nimum possit. — Struggl 17. 33.; L. 212. 220.
595. Quaenam dilatio gravis censenda sit? — Gravis est per se
quaelibet dilatio voti graviter obligantis, quando tempori determinato
affixum est, ut est votum ieiunandi in tali vigilia, etc., quia elapso
tempore cessat voti obligatio ex generali principio, quod transgressio
voti non obligat ad compensationem. — Si vero tempus determina­
tum non fuerit, vel ad urgendam tantum, non etiam ad finiendam voti
obligationem, praefixum sit; aut dilatio materiam promissam imminuit
aut non. Si 1. verificatur, dilatio gravis in re gravi peccatum grave
erit, nisi excuset rationabilis causa, puta si quis opportunum interim
exspectet tempus pro fine, quem sibi proposuit. Hinc, e. g., si quis
vitam religiosam voverit, tunc, inquit Tamburini, «considerandum esse
tempus, seu aetatem voventis; nam, si vovens agat, v. g., decimum
quintum annum, trium immo quatuor annorum dilationem non iudi-

IV.

j

i

j

i

449

DE VOTO

carem notabilem: suscipere enim vitam religiosam solent adolescentes
circa decimum quintum et vigesimum annum, quando scilicet status
vitae consuevit assumi: quare dum aliquis decimum quintum annum
agens perpetuam religionem vovet, nisi tempus determinet ad ingres­
sum, non videtur renunciasse consueto modo, et tempori in assumendo
statu vitae... Verum, si vovens quadragesimum, v. g., annum aetatis
attingeret, dilationem ultra sex menses satis esse notabilem libens ad­
mitto: talis enim aetas, longiorem moram non permittit ».
Si vero 2.um verificatur, idem Tamburini ait, « non videri impro­
babile dilationem quamcumque, modo non sit probabile periculum
omittendi omnino votum, non esse nisi venialem. Ratio esse potest,
quia nemo cum dat totum quod promisit, et nullum damnum ex mora
creditori facit, condemnandus videtur de gravi errore; sed solum de
levi negligentia: at nullum damnum ex praedicta dilatione Deo ce­
dit, etc. ». Et mox addit: « Illud merito certum est, quando non
adest periculum diminutionis servitii, posse, etiam sine veniali, votum
factum sine temporis determinatione differri usque ad tempus, quo
credit quis se illud cum maiori devotione adimpleturum : quia haec
cedit ad maiorem Dei honorem ad quem votum ordinatur; quare illa
maior sperata devotio, indicanda est causa sufficiens dilationis ». Explic. Dec. 1. 3. c. 12. § 3. n. 11. Verum alii generatim grave asse­
runt vota differre temporaria ultra duos vel tres annos, perpetua vero
ultra sex menses. — S. Th. 2. 2. q. 88. a. 3. ad 3.; L. 221., 1. 4.
n. 72. seqq., Struggl 19. 21.

596. Quotuplex peccatum committit qui votum violat? — Vel vo­
tum est de re aliunde praecepta, vel non. Si l.um, duplex erit pecca­
tum, unum contra virtutem, ad quam pertinet res voto promissa, aliud
contra virtutem religionis; nam duplex praeceptum violatur. Si 2.um,
unum erit peccatum, contra religionem ; quia vovens in hoc casu non
aliam sibi vult obligationem imponere, quam quae ab ipsa exoritur vi
voti. Malitia autem huius peccati contra religionem perfidia est, seu
violatio fidelitatis Deo debitae, quae violatio directe pertinet ad irre­
verentiam Dei.
Utrum autem violatio cuiuscumque voti, i. e. licet non solemnis,
induat etiam malitiam sacrilegii stricte talis, i. e. aliud peccatum inducat contra religionem, directe pertinens ad irreverentiam sacrarum
rerum, alii affirmant, alii negant. Cf. 500. Voti vero solemnis violatio
infidelitatem et violationem continet personae Deo sacrae. — Ex eo
quod violatio voti qua talis non sit diversae speciei ex diversa mateBucceroni. Insi. Ihcol, moralis I.

29

450

IV.

DE VOTO

ria, « si quis habens votum castitatis fornicetur, potest seorsini fra­
ctionem voti accusare ». L. 224. — Roncaglia tr. 7. q. 2. c. ult.
quaest. 5.; L. 213. 224.

597. Quomodo ab intrinseco cesset votum? — Obligatio voti ces­
sare potest ab intrinseco et ab extrinseco. — Cessat ab intrinseco:
1. ° Si materia antea possibilis fiat impossibilis, antea honesta fiat tur­
pis, antea melius bonum fiat indifferens et impeditiva maioris boni,
ratione destructionis ipsius rei, prohibitionis, et novae circumstantiae.
Extinguitur enim obligatio, si in eum incidat casum, a quo incipere
non possit. — 2.° Si votum mutes in opus evidenter melius; id enim
quisque etiam per se potest, modo specialis in casu particulari non
habeatur prohibitio. Cf. 623. — 3.° Si notabiliter mutetur status rei.
« Est communis sententia, ait S. Alph. 226., apud Salm., quod in
omni promissione, prout est etiam votum, mutatio materiae de se no­
tabilis obligationem aufert. Ratio, quia per mutationem res fit diversa
ab ea, quae est promissa ». Intellige, « excepto voto simplici castitatis
et religionis ». L. 1. 4. n. 50. — 4.° Si res vota facta sit inutilis ad
intentum, maxime si magis illius destructiva. — 5.° Si ita etiam ferant
conditiones illae, quae in quovis etiam voto subintelliguntur. S. Th.
2. 2. q. 88. a. 3. ad 2. — 6.° Si cesset causa finalis illius; secus
vero si cesset causa tantum impulsiva. Cf. 566. — 7.° Quando non
impletur conditio, si votum fuerit conditionatum ; quando lapsum fuerit
tempus determinatum, si votum certo tempori fuerit affixum. Cf. 590.
591. — Struggl 32. 36.; L. 225. 243.
598. An sit de se sufficiens illa mutatio etiam non notabilis, qua
tamen praevisa, quis votum non emississet ? — Prima sententia affir­
mat, et hanc expresse tenet S. Th., qui docet: « Id liberare a voti
vel iuramenti obligatione, quod si a principio notum fuisset, ea fieri
impediret », 4. D. 38. q. 1. a. 3. Ratio, quia tunc intentio se obligandi
deficit, vel sic interpretatur iuxta dicta num praec. 5.° loco. — Se­
cunda sententia negat; quia ad eximendum voventem ab obligatione
voti, non est attendendum ad id, quod ipse promisisset, si meminis­
set: sed potius ad id quod actu promisit. Iam vero S. Alph. 226.
loquens de prima sententia ait. « Haec sententia mihi videtur non mi­
nus pronabitis, immo torte probabilior ». Eamque quasi certam tradit,
1. 3. n. 720. Cf. hic 563. 567. 575. 597. 3.°

599. Quomodo votum cesset ab extrinseco ? Quid et quoluplex ir— Cessat votum ab extrinseco per imitationem, dispensatio-

IV.

DE VOTO

451

nem, commutationem. — Voti irritatio est eius annullatio vel suspen­
sio facta ab eo, cuius doininativae potestati subest voluntas voventis,
aut materia voti. Est l.° directa, si cadat directe in personam seu in vo­
luntatem voventis; 2.° indirecta, si cadat tantum in voti materiam.
In priori casu votum omnino annihilatur, neque amplius reviviscit; in
posteriori autem suspenditur tantum eius obligatio quoad materiam
alterius potestati subiectam, et reviviscit, cum vovens fuerit perfecte
sui iuris. Struggl. 30. 31. 43.

600. Quid irritatio directa? — Cum non debeat violari cuius­
quam dominium, ac quilibet dominus possit uti sua libertate, hinc, si
potestati dominativae alterius sit subiecta alicuius voluntas, potest is sub­
diti istius omnia vota, qualiacumque sint, subicctionis tempore emissa,
ad suum libitum, sine ulla causa valide irritare directe ; hoc est, po­
test velle, et pronunciare, ut illa vota nulla sint, ita ut nullo etiam
casu obligatio postea reviviscat. Haec enim irritatio non est appositio
alicuius impedimenti exsecutioni actus voluntatis, sed eius valons an­
nullatio, ob implicitam in ipso conditionem; si ille ad cuius potesta­
tem spectat non contradicat ; si a superiore non revocetur. Idque valet
etiamsi votum sit in favorem tertii, et forte acceptatum. Hoc ius pro­
venit ex iure naturali, et etiam ex iure positivo, quo datur alicui le­
gitima potestas dominativa in voluntatem alterius. Potestas dominativa
in hoc a iurisdictione distinguitur, quod haec ex iure publici mune­
ris, illa vero ex privati muneris iure exoriatur, unde et potestas oeco­
nomica dici solet. — Schmalz. 1. 1. t. 32. n. 4.; Laym. de Leg. c. 5.
n. 1.; L. 227.; S. Th. 2. 2. q. 57. a. 4. q. 88. a. 8. 9., q. 189. a. 5.;
Suarez de Relig., tr. 6. 1. 6. c. 6. 7.; Bouix de Iure Reg. v. 2.
p. 481.-505.; Ferraris v. Votum art. 3. n. 10. seqq.
Dominativa potestas : Est, potestas domini in res suas; et prae­
terea ea est in personas potestas, quae praedictae potestati in res si­
milis est; ut est potestas patris in filium, qui aliquid patris est, po­
testas domini in servum, qui aliquid domini est, potestas etiam prae­
lati regularis in proprios religiosos, vi professionis religiosae, qua quis
se totum et totaliter Deo consecraverit et mancipaverit in Ordine reli­
gioso. Quare bene distincta est a potestate ecclesiasticae iurisdictionis,
et a potestate, iurisdictionis proprie talis, et a potestate quae proprie
dicitur oeconomica. S. Th. 2. 2. q. 57. a. 4.; C. He. 331. Ac vi huius
potestatis idem S. Th. 2. 2. q. 189. a. 5. concedit posse a parentibus
irritari filiorum vota.
I
601. Quid irritatio indirecta? — Si alicui non quidem voluntas

452

IV. - DE VOTO

voventis, sed voti materia sit subtecta, ita ut in hanc ius habeat, is
tale votum, quocumque tempore emissum, potest irritatione indirecta,
hoc est, eius obligationem suspendere, in quantum suo iuri praeiudicatur; idque ex lege naturae docente, quod nemo possit alteri pro­
mittere aliquid in praeiudicium tertii. Hinc votum, rerum statu mu­
tato, reviviscit. Per accidens vero potest exUngui, si votum, e. g.,
obliget pro certo tempore, et pro illo licentia denegetur, vel materia
prohibeatur. — L. 241.; S. Th. 2. 2. q. 88. a. 8.

602. An superior irritare possit vota, si haec a se ratihabita fue­
rint, vel transacto subtectionis tempore? — R. Ad 1.'*“ Affirmative,
quia nequit sibi adimere potestatem, quam in subditos habet. Contra
vero, qui semel votum irritavit, si postea nolit, non ideo votum revalidatur. Ratio est, quia per irritationem votum extinguitur. Ut extinctum autem reviviscat, nihil confert poenitentia superioris, qui irrita­
vit, sed requiritur subditi voluntas, qui se iterum voto obliget. — L. 239.
R. Ad 2.um Vota facta tempore subtectionis, possunt adhuc irri­
tari post illud, v. g., quando filius iam est pubes, et haec est ait
S. Alph. 238., probabilior sententia. Duplicem autem regulam hac in
re tradit Sanchesius in Decal. 1. 4. c. 30. n 7. 8. « Prior est : Quando
potestas superioris, cuius tempore votum emissum est, non est omnino
extinda aut omnino suspensa, sed quoad aliqua manet, potest irritare
votum sublectionis suae tempore emissum, etsi illud iam transierit;
dummodo, eo transacto, non sit denuo confirmatum (intellige confir­
matum, modo sciat tunc vota fuisse infirma, ut habet S. Alph. 1. c.)
Posterior regula est : Quando ea superioris potestas est omnino extincta aut omnino suspensa, nequit irritare ea vota ».
603. An ad irritationem votorum causa aliqua requiratur ? — Vota
irritare subditorum sine causa de se nullum peccatum est; quia cen­
sentur emissa sub conditione consensus superioris; unde obedientia
stat pro causa. De se, quia in praxi difficulter poterit a veniali excu­
sari esset enim actus otiosus; et irrationabiliter profectus alterius im­
pediretur. Non tamen id communiter peccatum veniale excedit. Ad
excusandum autem a veniali sufficit quaevis causa rationabilis. — Mo­
net Suaresius de Relig. tr. 6. 1. 6. c. 7. n. 16., ad irritandum sufiicvre minorem causam, quam ad dispensandum. Unde ex omnium sen­
tentia infert, subditum, qui petat a suo Praelato irritationem voti,
quando non habet causam, quae ad iustam dispensationem sufficiat,
non peccare, quia (inquit) utitur iure suo, quia votum non fuit ab­
solutum, sed conditionatum, et per illud non se obligavit ad caven­

IV. - DE VOTO

453

dum, ne conditio impediretur, vel ad non praecavendum, ut non po­
neretur, ut constat ex communi modo vovendi. Qui autem sentit onera
religionis, sine, peccato potest frui commodis illius. Ergo, qui se subiecit potestati superioris, ut ab illo onera recipiat, non peccat pro­
curando licitis mediis aliquod levamen per eiusdem potestatem. Sicut
ergo non peccat Praelatus irritando, ita nec subditus petendo. —
L. 228.; s. Th. 2. 2. q. 88. a. 8.

604. Quinam religiosorum vota irritare, possint? — Papa omnia
quidem potest directe irritare vota religiosorum ; et Episcopus monialium subiectarum. Insuper vota religiosorum, quaecumque etiam in­
terna, etiam sub praedecessoribus emissa, irritare possunt directe, prae­
ter Papam, abbates, guardiani, priores et rectores, etiamsi Praelati se­
cundarii, absentibus primariis, ac probabiliter etiam abbatissae. Exci­
pitur tamen praeter ipsa vota professionis religiosae, Cf. Trid. s. 25.
c. 1. de Reg., votum transeundi ad religionem strictiorem, uti statuitur
C. Licet 18. de Regul. Ab illa enim professione exoritur potestas irritandi.
Et quia accessorium sequitur principale excipiuntur etiam vota alia pro­
fessioni adnexa. Praedictum votum nec Papa potest irritare ; prout est
supremus religiosi ordinis Praelatus, licet ab ipso non solum Papa, sed
et Praelatus regularis possit dispensare. — C. Monacho 2. can. 20. q. 4. ;
L. 233. 242.; S. Th. 2. 2. q. 88. a. 8.; Struggl 37. 38. : Cf. hic 616.
Religiosorum : agitur de religiosis solemnium votorum. Vota re­
ligiosorum votorum simplicium nonnisi indirecte superiores irritare pos­
sunt. Etenim vi voti solemnis religiosus amplius velle et nolle non ha­
bet, vi voti simplicis religiosi nonnisi superiori legitime praecipienti in
materia Regulae et Constitutionem obedire tenetur. Irritare possint ;
valida ergo in se sunt, antequam irritentur. L. 231. 233. ; S. C. EE.
et RR. 28 lun. 1901. n. 132. Normar. ; Monit. Eccles, v. 16. p. 367.
seqq.
Neque valet contra obiicere, quod haec Instituta sint et ipsa ap­
probata a S. Sede. Sunt utique approbata a S. S., sed non ut Istituta religiosa votorum solemnium. Approbata sunt tantum in gradu
omnino inferiori, nempe ut Instituta votorum simplicium, quibus profecto
non habetur perfecta illa sui traditio et mancipatio sui, ita ut religiosus
nec velle nec nolle habere dicatur, ut expresse habetur, C. Religiosus 2.
de Testam, et ult. vol. in 6.°, C. Religiosi ult. de Sep ult, in 6.°, C. Si Reli­
giosus 27. de Elect, et elect, potest. Inde autem est quod votum solemne
obedientiae ita subiiciat voluntatem voventis Praelato, ut sine illius con­
sensu, inefficax sit ad omnem civilem vel naturalem obligationem per con­

434

IV.

DE VOTO

tractum, vel quemcumque alium modum contrahendam. At vero sim­
plex votum obedientiae talem effectum non habet, nec ex vi solius
obligationis suae naturalis, nec ex vi approbationis Ecclesiae. Nam vi
huius voti religiosus tantummodo « assumit obligationem obediendi
praecepto legitimi superioris, in iis quae pertinent directe vel indirecte
ad vitam Instituti, hoc est ad observantiam votorum et Constitutio­
num ». Norm. S. C. EE. et RR. 28. lun. 1901. art. 132. Iam vero
sola obligatio parendi praecepto Praelato, secundum Constitutiones
Instituti, non est de se sufficiens ad irritandam quamlibet voluntatem
sese alteri obligandi in materia illis non contraria. Cf. Suarez de
Relig. Tr. 6. de Voto, I. 6. C. 7. n. 5., Tr. 7. 1. 13. n. 4. 5.; Congr.
Gener. S. I. 1. Can. 22.
605. Nota: Praelatus potest licite et valide irritare votum sub­
diti, a praedecessore aequali vel inferiore confirmatum, non tamen a
superiore. L. 239. — Certum est vota religiosorum per solem nem pro­
fessionem exUnguit ut habetur ex C. Scripturae 4. de Volo: « Reus
fracti voti non habetur, qui temporale obsequium in perpetuam no­
scitur religionis observantiam commutare ». L·. 237.; S. Th. 2. 2. q. 88.
a. 8. 12. — Eadem religiosorum vota per professionem votorum sim­
plicium suspenduntur : adeoque reviviscunt, si quis ad saecularem sta­
tum regrediatur. — Ad novitios quod attinet, possunt Praelati regu­
lares indirecte irritare vota personalia novitii, quando horum exsecutio
praeiudicat exercitiis probationis. Nequeunt vero irritare eorum vota
realia, quia haec non praeiudicant exercitiis probationis. Struggl 42.

606. An paler, avus, tutor possint filiorum vota irritare? — Pa­
ter, sive avus paternus in eius defectu, potest directe irritare quaecum­
que impuberum vota, sive personalia, sive realia, etiam castitatis et
religionis, quamvis filius sit doli capax, et votum sit de peculio ca­
strensi, vel quasi, quia in tali aetate deficit perfecta deliberatio ad
tantam obligationem ; quare ad talem defectum natura prospexit, prae­
bendo parentibus facultatem talia vota irritandi. — In dubio, an vo­
tum sit emissum ante vel post pubertatem, adhuc potest pater illud
irritare, quia praevalet eius potestas. — Filiorum vero puberum non
possunt parentes irritare vota personalia, puta castitatis, etc., nisi in­
directe, h. e. nisi praejudicent domesticae gubernationi, prout vota pe­
regrinationis, etc. Bene item indirecte possunt irritare vota realia pu­
berum in minori aetate, quia in ea carent ipsi administratione bono­
rum Excipe, si votum sit de peculio castrensi, vel quasi; vel si filius
exierit e patria potestate. — Quod dictum est de patre et de avo, di-

IV.

DE VOTO

455

cendum etiam de tutore respectu pupilli, et de curatore respectu mi­
noris; et si sint plures tutores, vel curatores, quilibet eamdem pote­
statem habet. — C. Puella 2. c. 20. q. 2. ; L. 229. 242. ; S. Th. 2. 2.
q. 88. a. 8. 9.
607. An etiam mater vel avia possint filiorum vota irritare? —
Mater potest irritare vota filiorum, deficiente patre, si sit designata tu­
trix aut curatrix, et potest quod tutores et curatores possunt. Sed, si
i on fuit designata ut tutrix vel curatrix, et filius careat patre et avo
paterno, Sanch., Suar., etc. putant tunc filium esse sui iuris. Sed op­
positum, scilicet, quod in eo casu incumbat matri vel etiam aviae esse
tutricem, vel curatricem, probabilius tenent Salm., Tamb., etc., quia
rationabile est, ut mater vel avia minori provideat et ideo bene po­
test eius vota ut tutrix vel curatrix irritare. — Negant autem Sanch.,
Suar., etc. posse matrem vota filiorum irritare, praesente patre vel tu­
tore, et dicunt matrem, et deficiente matre, avum, vel aviam ex parte
matris, posse tantum vota impuberum irritare, quando deficit pater vel
lutor. Sed non minus probabiliter, Salm., Rone., etc., asserunt matrem,
etiam praesente patre, et non contradicente, vel tutore, posse irritare
vota omnia impuberum, etiam castitatis et religionis, et etiam vota
personalia puberum, quae praeiudicant gubernationi domus; non vero
realia, quorum administratio pertinet ad patrem vel curatorem. Ratio,
quia talis potestas, licet non civiliter (Iure nempe Communi soli com­
petit patrifamilias), naturaliter tamen etiam est in matre; cui filii te­
nentur obedire, etsi cum subordinatione ad patrem; ita ut possit pater
irritare vola filiorum, contradicente matre; sed non sic mater, contra­
dicente patre. Recentioribus quidem legibus patria potestas in patre et
matre est, licet a patre solum exerceatur. — Inst. 1. 1. t. 9. ; C. I. 220. ;
C. G. 371.-373.; C. H. 154.; C. A. 143. 144. 147.; C. B. 1627. 1634.;
L. 230. ; C. He. 273. 274. ; S. Th. 2. 2. q. 88. a. 8. 9. ; Struggl 39. 40.

608. Nota : luri positivo debetur, nempe luri Canonico et luri
Communi, quod religiosi plenissime suis superioribus subiiciantur, C.
Monacho 2. c. 20. q. 4., et quod parentes possint directe irritare tan­
tum vota filiorum impuberum, indirecte vero vota puberum. C. Puella 2.
c. 20. q. 2. Iure enim naturali nullus alteri ita subiicitur, ut ab ipso
in omnibus suis actionibus dependeat ; et illa impuberum et puberum
distinctio, quoad filiosfamilias, nonnisi a praedicto Iure est. Distinctio
haec impuberum et puberum recentioribus legibus praetermittitur. Hinc
non improbabiliter possunt parentes directe vota omnia filiorum irri­
tare usque dum maneant sub patria potestate. C. I. 120. ; C. G. 372.;

-156

iv.

DE VOT0

C. A. 174.; C. H. 154.; C. B. 1626.; C. L. 311., C. He. 14. —L. 227.
232.; S. Th. 2. 2. q. 88. a. 8.; D’Annib. ed. 4.a p. 3. n. 206.
609. //w possit vir uxoris vola initare? — Probabilius est, quod
vir possit directe omnia vota uxoris irritare, licet non praeiudicent usui
matrimonii, vel prolis educationi, vel gubernationi domesticae. Et ratio
est, tum quia maritus in uxorem dominatum habet, tum quia expedit
valde ad pacem familiae, ad mutuum amorem fovendum, quod uxor
voluntatem totaliter a viro dependentem habeat, et sic impetus femi­
narum retundatur. Potest ergo vir irritare etiam vota castitatis et re­
ligionis ab uxore emissa, et exsequenda post mortem viri. Non potest
vero vir directe irritare vota ab uxore emissa ante matrimonium, sed
bene potest illorum suspendere exsecutionem, quatenus praeiudicant
suae potestati. — Num. 30., 7. 9.; ad Eph. 5., 24.; L. 234. 237.;
S. Th. 2. 2. q. 88. a 8.; C. A. 91.

610. An possit uxor viri vola irritare? — Uxor nequit irritare
vota viri, nisi sibi praeiudicent, ut votum longae peregrinationis, etc.
vel etiam votum non petendi debitum, ut probabilius tenent Spor.,
Laym., etc., contra Less., Sanch., etc., quia valde grave esset pudori
uxoris cogi semper ad petendum. Talia vota docent dd. communiter
esse irritanda; at potius videntur esse invalida, utpote de materia
inepta, sicut sentiunt Salm. — L. 235. 242. ; S. Th. 2. 2. q. 88. a. 8.

611. Nota: Possent coniuges etiam continentiae votum mutuo
consensu emissum invicem irritare. Id consequi videtur ex potestate
viri directe irritandi vota uxoris; ex potestate uxoris indirecte irri­
tandi vota mariti, ex potestate irritandi vota etiam a se approbata
seu ratihabita. Id negat S. Alph. 236. Non desunt tamen graves docto­
res, qui id affirmant. — S. Th. 2. 2. q. 88. a. 8. ad 3.; Sanch. 1. 4.
c. 32. n. 7.; Suarez 1. 4. c. 6. n. 1.; Gur. Baller. 331.
612. An dominus possit servorum vota irritare? — Dominus
potest irritare quaecumque vota realia servorum seu mancipiorum, nisi
illi aliquid de proprio habeant, et personalia, quae domino praeiudi­
cent, prout religionis, etc., non vero castitatis, etc. Vota haec servo­
rum et famulorum nequeunt tamen ab heris directe irritari, sed tantum
indirecte, seu suspendi possunt pro tempore servitutis et famulatus,
quatenus debitis obsequiis praeiudicant. — L. 240. 242.; S. Th. 2. 2.
q. 88. a. 8.

bl3. An vir vel Praelatus possit directe irritare uxoris aut reli­
giosi vota, de quibus dubitatur, an sint emissa ante vel post subiectio-

IV.

DE VOTO

457

nem ? — Ratio dubitandi est, quia nullus praedictorum superiorum
potest directe irritare vota emissa ante subiectionem, v. g„ ante ma­
trimonium, quia voventis voluntas tunc non erat ei subiecta. Porro
negat S. Alph. 237. Ratio, quia vota sunt certa, et incerta est viri
vel Praelati possessio, eo quod dubitatur, an vota emissa fuerint necne
tempore, quo incepit subiectio. Affirmant vero Suarez, Sanch., aliique.
Ratio, quia e contra possessio praesentis voluntatis subditi est certa,
cum certum sit, illa esse uxorem, vel hunc religiosum; at exceptio
quoad illa vota est dubia: quare usquedum probetur exceptio, scilicet
quod vota sint emissa ante subiectionem, praevalet certa possessio su­
perioris. Sicut a pari coniux dubitans de valore matrimonii tenetur
reddere debitum alteri petenti ob certam suam possessionem, ut ha­
betur ex C. Dominus de Secund, nuptiis.

614. Quid voti dispensatio ? — Dispensatio voti est: voti remis­
sio facta Dei ipsius nomine ob iustam causam ab habente spiritualem
iurisdictionem in foro externo. — Remissio, qua non intelligitur solutio
obligationi iuris naturae, sed actio qua Ecclesia Dei nomine subtrahit
voto materiam : hoc patet exemplo illius, qui remittit promissionem
sibi factam ; non enim dispensat in iure naturali standi promissis, sed
contractum rescindit, illius obligationem remittendo. Hanc porro fa­
cultatem Ecclesiae inesse constat tum ex facto, cum semper ea usa sit:
tum ex iure, cum id expediat fidelium bono, et generalia sint illa Christi
verba: Quaecumque solveritis; etc.: soli autem Ecclesiae inesse, con­
stat ex eo quod hic actus sit spiritualis; solius ergo potestatis spi­
ritualis esse debet. — Dei nomine facta; cum enim Ecclesia non di­
spenset in lege sua, sed Dei, non nisi ipsius Dei nomine id agere
potest. Hinc discrimen constat inter dispensationem et irritationem.
Dispensatio in votum cadit, prout hoc ex Dei acceptatione pendet.
Irritatio vero in votum cadit, prout hoc quasi conditionatum est, vel
ex parte voluntatis voventis, vel ex parte rei promissae, superioris
potestati subiectae, ab eaque dependentis. Irritatio fieri potest, invito
vovente, et superior prohibendo materiam, vel resistendo obligationi
voti, aufert conditionem, scilicet honestatis, sine qua votum validum
esse non potest. Dispensatio e contra, invito vovente, fieri non potest,
quia cum in voto obligatio a propria pendeat voluntate dispensationem
non acceptando votum quis quasi confirmat, vel iterum emittit. —
Ob iustam causam; quia inferior cum sit simplex exsecutor, non potest
sine iusta proportionata causa dispensare in lege superioris; quod si
agat, invalide agit; et peccat, nisi bona fides eum excuset. — Ab ha-

458

IV. - DE VOTO

benlc, etc., cum enim potestas haec in utilitatem sit Ecclesiae, et ad
externam gubernationem pertineat, sicuti potestas ferendi leges, qua­
rum naturam imitatur votum, hanc facultatem a voto dispensandi non
possunt ut propria habere, nisi qui externa pollent iurisdictione. Cum
Praelatus praeterea non dispenset nisi nomine Dei, dispensare non po­
test nisi Praelatus, qui in Ecclesiam vicem Dei gerit, qui quidem ille
est, qui exteriorem in ea iurisdictionem habet. Adde promissionem
acceptatam solvi non posse, nisi consentiat qui acceptavit, vel eius
repraesentator.— L. 250.: S. Th. 2. 2. q. 88. a. 10. 12.

615. Quinam dispensare possint a votis, et cum quibusnam? —
l.° Papa respectu omnium fidelium et omnium votorum etiam solemnium. 2.° Episcopus respectu suorum subditorum, etiam peregri­
norum, in omnibus votis Papae non reservatis; non autem parochus,
quia tantum habet iurisdictionem fori interni. Neque vero ex iure aut
ex consuetudine talis facultas ipsi communicatur. 3.° Praelati regu­
lares exempti respectu suorum religiosorum et novitiorum, quoad vota,
quae vel in saeculo, vel etiam in novitiatu fecerunt, exceptis votis re­
servatis. Non possunt vero dispensare Praelati non exempti, neque
abbatissae, immo neque poenitentiarii, neque vicarii Episçopi, nisi fa­
cultas specialiter his delegetur. 4.° Ex speciali privilegio omnes Confessarii regulares possunt dispensare in votis, non reservatis, fidelium,
intra vel extra confessionem, neque vero requiritur, quod sit Confessarius ordinarius voto obstricti. Alii Confessarii nullam habent hac
in re facultatem, nisi ipsis a Papa, vel ab Episcopo communicetur.
5.° Eamdem facultatem habent Legati a latere, et Nuntii in provin­
cia sibi commissa ; item capitulum, Sede vacante, et abbates episco­
palem iurisdictionem habentes. — L. 256. 257. 262. ; S. Th. 4. d. 38.
q. 1. a. 4. q. 1. ad 3., 2. 2. q. 88. a. 9. 10. 11. ; Struggl. 45. 46. 47.;
Diana tr. 4. de Voto et Iuramento r. 78., tr. 1. de Dubiis Regula­
rium r. 274. 275.
616. Nota : In votis religiosorum dispensari potest a suis Prae­
latis, etsi fuerint emissa cum licentia ipsorum ; et etiamsi fuerit votum
transeundi ad strictiorem religionem, si utilius noscatur religiosum
manere in sua. Potest Episcopus cum suis subditis dispensare in voto
ingrediendi arctiorem religionem, voto religionis quoad substantiam
relicto; cum nullo iure talis dispensatio inveniatur reservata. Facultas
autem dispensandi potest a dictis Praelatis delegari etiam simplici
clerico tonsurato. In votis substantialibus religionis, vel ipsi annexis,
prout voto non edendi carnes, etc., quae solent emitti in aliquibus

“

IV. - DE VOTO

459

religionibus, nequit dispensari nisi a Pontefice. Praeterea in votis novitiorum, si non sint reservata, potest dispensari tum a Praelatis re­
ligionis. tum etiam ab Episcopo proprio. L. 257. Cf. hic 604.

'l
I

■

v

617. Quaenam sint iustac causae dispensationis? — l.° Bonum
Ecclesiae, vel commune reipublicae, vel familiae, vel profectus voventis. 2.° Periculum transgressionis ob indispositionem particularem
voventis, vel ob communem fragilitatem hominum. 3.° Magna diffi­
cultas in executione, non solum si non fuit praevisa, sed etiam si
praevisa fuerit: turn quia tunc etiam adest periculum trasgressionis ;
tum quia res multo difficilior apprehenditur dum instat exsecutio,
quam deliberatur; et etiamsi tali difficultas ortum habeat ex fragili­
tate voventis. 4,° Si vovens vexetur magnis scrupulis. 5°. Si votum
emissum sit immature, scilicet cum nimia facilitate, vel ex imperfecta
deliberatione, vel sine perfecta libertate. Ob hanc rationem in votis
inpuberum sine alia causa potest absolute dispensari sine aliqua com­
mutatione. 6.° Si votum sit emissum ob metum levem, incussum ab
extrinseco. C. Ad audientiam 4. de His quae, etc. 7.° Quando imper­
fecta deliberatio, aut libertas in vovendo processit ex tristitia, sive
metu intrinseco naufragii, mortis, vel alterius mali, quia tunc imma­
ture vota fieri solent, et ideo potest in eis dispensari sine commuta­
tione. Si autem constaret maturam afduisse deliberationem ; tunc di­
spensationi admisceatur aliqua commutatio. Sicut etiam fieri debet,
si cesset causa impulsiva voti. — L. 250. 252. 253.; Struggl. 46. 47.

618. An superior possit dispensare a votis in utilitatem proximi
factis? — Votum, licet gratuitum, si fuit emissum in solius hominis
utilitatem, vel principaliter in utilitatem tertii, et iste tertius sit de­
terminatus, v. g., talis pauper, talis ecclesia, nullo modo potest di­
spensari, ubi semel a paupere vel rectore illius ecclesiae acceptatum
sit ; nam ille pauper, illa ecclesia verum ius acquirit, quo quidem citra
iniuriam sine consensu partis spoliari non potest. Licet gratuitum ;
nam multo minus posset dispensari promissio mutua, onerosa, ut con­
tingit in votis et iuramentis perseverantiae, quae fiunt in aliquibus
Congregationibus ; nam illa tunc assumunt rationem contractus, nempe
Congregatio se obligat ad sustentandum subditum, et hic ad inserviendum, et ita declaravit Bened. XIV. C. Convocatis 25. Nov. 1749.
§ 32., quod confirmavit C. Inter praeteritos 3. Dec. 1749. § 66. Ab
his tamen votis Religiosorum Institutorum dispensare potest Summus
Pontifex. Vota omnia religiosa etiam simplicia, et ad tempus, ex prae­
senti iure et praxi reservata sunt S. Sedi. Immo etiam vota privata

460

iv.

DE VOTO

Congregationum saecularium, vel personarum in communitate non de­
gentium et sine habitu, a S. Sede approbata, eidem S. Sedi sunt re­
servata. Vel principaliter in utilitatem tertii ; nam si principaliter sit
emissum in Dei honorem; tunc tertius non acquireret verum ius ad
rem promissam, nisi dependenter a Dei voluntate, quae quidem re­
laxari potest. « Sporer, Viva, Fagund., etc. dicunt satis esse proba­
bile, quod bene potest tale votum commutari auctoritate Praelati vel
propria etiam post acceptationem ». L. 255. Hoc autem quod dictum
est de voto dicendum etiam est de iuramento, principaliter emisso in
honorem Dei, quod possit relaxari ab Episcopo sine consensu partis.
.57 tertius sit determinatus ; nam promissio facta soli Deo dandi ali­
quid, e. g., pauperibus indeterminatis semper dispensari et commutari
potest. 37 sit acceptatum ; nam ante acceptationem non habetur con­
summata traditio, et communissima sententia est posse tunc dispensari
et commutari. — L. 255. 276.; Suarez 1. 6. c. 15. n. 7. 8.; Sanch.
1. 4. c. 41. n. 15.; Cf. hic 269.
619. Quacnam sint vola Papae reservata? — Ex consuetudine
ubique recepta atque ex ipso Iure Canon., praeter vota religionis eisque annexa, sunt haec quinque: l.° Votum religionem approbatam
ingrediendi. 2.° Votum perpetuae et integrae seu totalis castitatis.
3. ° Votum peregrinationis ad sepulchrum Domini in Hierusalem.
4. ° Votum peregrinationis ad limina Apostolorum Petri et Pauli.
5. ° Votum peregrinationis ad visitandas reliquias S. lacobi Compostellae. — Unde in generali concessione dispensandi in omnibus votis
quinque ista vota non comprehenduntur, licet expresse non excipian­
tur. Ratio, quia illa quae speciatim reservantur specialem postulant
concessionem. R. 81. de R. I. in 6.° — Struggl. 48.; L. 258.

620. Nota: Haec reservatio utpote odiosa stricte semper est in­
terpretanda, adeoque reservatio non habetur: l.° Si non sint perfecta
ratione voti, e. g., si sint emissa sub obligatione levi. 2.° Si non sint
perfecta ratione affectus ad rem promissam, e. g., si votum disjuncti­
vum facias, puta religionis aut ieiunii ; vel si votum sub conditione
facias castitatis, impleta etiam conditione, vel votum adeundi Romam
ad invisendum sepulchrum S. Aloysii Gonzagae, vel eundi in Palestinam ad inserviendum peregrinis, infirmis, etc. 3.° Si non sint per­
fecta ratione libertatis, e. g., si sint emissa ex metu, etiam levi ab
alio incusso. 4 0 Si non sint perfecta ratione materiae, e. g., votum
non nubendi, vel votum castitatis quoad actus externos tantum, et non
etiam quoad internos, religionis non approbatae, vel in qua non fiunt

IV. - DE VOTO

461

vota solemnia. — Quamvis autem vota sint reservata, non sunt ta­
men reservatae circumstantiae ipsorum, e. g., peregrinandi mendicando,
ingrediendi religionem statim etc.—Struggl 49. seqq. ; L. 258. 261.;
Cf. hic 616.
Episcopi, et similem jurisdictionem habentes possunt recte dispen­
sare in votis reservatis, in urgenti necessitate, puta, si non sit facilis
accessus ad Papam, et in mora sit periculum gravis damni, vel spi­
ritualis, prout violationis voti, scandali, rixarum, vel temporalis, pro­
prii aut alieni, nimirum gravis infamiae mulieris et similium. Prae­
dicta facultas, quae probabiliter conceditur Episcopis, et aliis quibus
ab ipsis communicata est potestas dispensandi in votis reservatis, ur­
gente necessitate, non conceditur Confessariis in lubilaeo, habentibus
a Papa facultatem dispensandi in votis simplicibus. Eam vero Men­
dicantes habent. Dispensatio autem praefata non est concedenda, nisi
quatenus necessitas obliget; unde, si sufficiat ut suspendatur votum,
non potest dispensari. — Struggl 56.; L. 258., 1. 6. n. 987.; Diana
tr. 1. de Dubiis Regular, r. 277.
Potest Episcopus dispensare coniugem a voto castitatis perpetuae,
tum ante tum post matrimonium emisso, in ordine ad debitum pe­
tendum ; quia dispensare ipse potest ab omni impedimento, exerci­
tium actus coniugalis impediente. Idipsuin possunt Confessarii Men­
dicantes, et quidem tum intra, tum extra confessionem. — L. 258.
1. 6. n. 986. 987.
Licet facultas dispensandi a iuramento aequiparari, immo asso­
ciari soleat facultati dispensandi a voto; iuramentum tamen castitatis,
religionis, etc. reservatum non est. L. 259. Cf. 569.
621. Quid voti commutatio? — Commutatio voti est: substitutio
unius materiae in locum illius, quae fuit voto promissa, facta sub
eadem voti obligatione. Triplici autem modo contingere potest, nempe
in melius, in aequale, in minus. Haec autem facultas commutandi, uti
et facultas dispensandi intelligitur sine praeiudicio tertii. Deus enim
ratam non habet dispensationem vel commutationem iniustam et iniuriosam alteri.
622. Quinam possit vota commutare? — Qui habet potestatem
dispensandi in votis habet etiam potestatem commutandi ; quia com­
mutatio est pars dispensationis. R. 8O.a de R. I. in 6.° Praeterea,
iuxta R.am 53.am de R. I. in 6.°, « cui licet quod est plus, licet uti­
que quod est minus » in eodem nempe genere. Non tamen potest
dispensare, qui tantum habet facultatem commutandi ; quia minus non

462

IV. - DE VOTO

continet quod maius est. — C. De peregrinationibus 1., C. Venientis 2..
C. Magnae devotionis 7. de Vot. ; Struggl 57. ; L. 246.
623. An possit quis proprium votum commutare? — Quisquis po­
test privata auctoritate, et sine causa speciali, votum suum commu­
tare in opus evidenter melius, modo id Ecclesia in casu particulari
non prohibuerit; quia dum quis peragit opus re promissa perfectius,
eo ipso id servat quod promiserat, cum perfectum in perfectiori emi­
nenter includatur. Constat insuper ex C. Pervenit 3. de lureiurando.
Melius autem censetur, quod ad maiorem utilitatem spiritualem vo­
ventis, ac maius Dei obsequium conducit. Excipe tamen vota Papae
reservata, nisi mutatio fiat in statum religiosum, uti statuitur C. Scri­
pturae 4. de Voto. Excipe etiam nisi votum factum fuerit in favorem
tertii, ab eoque acceptata sit promissio, quia commutatio ista, quae
fiat cum alterius iniuria, giata esse nequit Deo. Excipe item vota poe­
nalia, quae praeservativa a peccato nuncupantur, nisi commutatio fu­
tura indicetur eiusmodi, ut non minus a peccato committendo refraenet,
quam prior voti materia. Pius IX. Ep. Enc. Gravibus Ecclesiae 24.
Dec. 1874. pro lub. a. 1875. In opus evidenter melius. Nam qui vo­
tum emisit, illud in bonum minus propria auctoritate commutare nequit;
debet enim Deo dare, quidquid promisit.
Utrum vero possit mutare votum suum in bonum aequale, controvertitur, prima sententia probabilior negat ex S. Th., « quia com­
mutatio est quidam contractus, qui perfici nequit absque consensu eius,
qui vicem Dei gerit in terris, scilicet Praelati ». In 4. D. 38. q. 1.
a. 4. q. 1. Deinde, quia supposita promissione, magis gratum cen­
setur esse Deo, ut vovens fidelis sit ei, praestando potius rem pro­
missam, quam aliam aequalem. Ita Sanch., Cai., Covar., Sot., etc.
Secunda sententia, quam tenent Elbel., Tamb., Sa., Bon., etc., affir­
mat. Ratio, quia praesumitur Deus acceptare opus quoad substantiam
aequale, ob benignitatem divinam, saltem ut hilarius ei oblatio prae­
stetur. Struggl 58.; L. 243. 244. 536.

624. An sacerdos delegatus ad vota mere commutanda, ea in opus
notabiliter minus commutare possit? — R. Negative. Ratio, quia se­
cus magna ex parte dispensaret, et sic acceptam facultatem excederet.
Attamen facultas vota commutandi non adeo stricte est interpretanda,
ut ad opus omnino aequale coarctetur; sed latiori sensu accipienda est,
adeo ut ad opus aliquando minus sese porrigat; secus enim innumeris
difficultatibus et scrupulis obnoxia foret, cum difficillimum sit aequa­
litatem invenire in rebus omnino disparatis. Insuper commutatio fere

IV.

DE VOTO

463

»

r

debet in alleviationem eius fieri, qui sese voto obstrinxit. L. 247.
Mere commutanda ; facultas vero data commutandi vota, dispensando,
facultas non est absolute dispensandi, sed facultas est commutandi
etiam in minus, adeoque dispensandi ex parte tantum. Secus enim
esset, vel facultas simpliciter dispensandi, vel simpliciter commutandi.
625. An requiratur causa aliqua ad votum in opus aequale vel
minus commutandum/ — R. Affirmative quoad liceitatem, quia secus
Praelatus prodige potestate commutandi uteretur; et probabiliter etiam
quoad validitatem, quia Praelatus facultatem habet hac in re dele­
gatam ; delegatus enim nequit valide sine iusta causa dispensare;
commutatio autem dispensatio quaedam est. Attamen sententiam op­
positam probabilem dicit S. Alph. 245. Ratio, quia cum maior obli­
gatio non sit erga homines, quam supplendi, tanto magis id valet cum
Deo, quocum mitius agitur, seu qui nobiscum mitius agit.
626. Nota: Ad commutationem voti minor requiritur causa quam
ad dispensationem, quia dispensatio plane liberat ab obligatione voti,
commutatio vero aliam subrogat; et rursus minor requiritur ad com­
mutandum in aequale quam in minus ; sufficit enim maior propensio
personae, vel minus periculum votum transgrediendi. — L. 244.
627. An facta commutatione, liceat redire ad primum opus? —
R. Affirmative, si commutatio facta fuerit in minus vel aequale, quia
primum opus est aeque gratum Deo, immo et gratius videtur; et,
probabilius, etiam si facta fuerit in melius, quia commutatio fit in
favorem voventis. — L. 248.
628. Resolves : Licet vovens redierit ad primum opus, potest ta­
men iterum redire ad secundum subrogatum. Si pluries facta sit com­
mutatio in diversa opera, potest vovens eligere eorum quodeumque
malit. — L. 248.
629. An debeas redire ad primum opus, si secundum fiat im­
possibile? — R. Negative, si mutatio facta sit alterius auctoritate,
etiamsi tua culpa impossibile fieret; quia prior obligatio per commu­
tationem ipsam dissoluta est. — R. Affirmative, si pro tuo arbitrio
commutationem feceris; quia tunc non dissolvitur prior obligatio, sed
tantum suppleri supponitur per aequalem aut meliorem. L. 249. ;
Gur. 335. Verum negat D’Annib. edit. 4.* p. 3. n. 201. 209.; siqui­
dem Dei acceptatione prior obligatio extincta est.
630. An, commutato voto reservato, etiam materia subrogata re­
servata maneat? — R. Negative: ita communiter et probabilius.

464

v.

DE ADJURATIONE

Ratio, quia licet materia subrogata habeat idem vinculum voti, cum
tamen ipsa minime sit reservata, secure minime trahit reservationem,
quae tantum primae addicta est. — L. -260.

631. An habens facultatem commutandi vota p>o aliis habeat etiam
pro se? — R. Affirmative, sicut de facultate dispensandi docent com­
muniter Sanch., Bonae., etc. — L. 249. 256.

V. — DE ADIURATIONE
632. Quid sit adiuratio? — Adiuratio est: contestatio, per Deum,
Sanctos, vel rem sacram facta, ad inducendam naturam intellectualem
ad aliquid agendum, aut omittendum. — Contestatio, i. e. invocatio
nominis Dei etc. Per Deum, etc., innuitur motivum, propter cuius
amorem, reverentiam, aut timorem, adiurans alterum intendit indu­
cere ad aliquid agendum aut omittendum. Facta ad inducendum, su­
periores quidem deprecando, inferiores imperando. Nulla tamen indu­
citur obligatio vi adiurationis, sed obligatio est tantum vi imperii,
quae adiuratione maiorem accipit vim. Naturam intellectualem, nempe
Deum, Angelos, homines, daemones. « Aliter tamen adiuratione uti­
mur ad hominem et aliter ad Deum: nam adiurando hominem eius
voluntatem per reverentiam rei sacrae immutare intendimus, quod
quidem non intendimus circa Deum, cuius voluntas est immutabilis.
Sed quod a Deo per aeternam eius voluntatem aliquid obtineamus
non est ex meritis nostris, sed ex eius bonitate ». S. Th. 2. 2. q. 90
a. 1. Et sic potest Deus per seipsum et per sua attributa adiurari.
Quare creaturae irrationales proprie et directe non adiurantur, sed
tantum indirecte, adiurando nempe Deum, vel Sanctos, ut earum usus
nos adiuvet, vel daemones, ut per eas desistant nocere. — 1. Thess.
5., 27.; L. 1. 2. 3.; Bouquillon de Virt. relig. 1. 2. p. 4.
633. Quotuplex sil adiuratio? — Adiuratio alia est solemnis vel
privata, prout fit ab Ecclesiae ministris, et modo ab ea determinato,
vel solemnitatibus destituitur; alia est deprccativa vel imperativa, prout
fit per preces vel per imperium. — L. 1. 3.; Struggl 37. seqq.
634. Quaenam sint requisita ad liceilatcm adiurationis? — Ut
adiuratio sit licita tria requiruntur, sicut in iuramento, scilicet: l.° Ve­
ritas i. e. ut adiurans vere intendat assequi quod petit, et vera sit

V.

DE ADIURATIONE

465

causa, ob quam petit: carentia autem huius veritatis raro erit plusquam venialis, cum Deus reipsa non invocetur in testem falsi. Unde
mendicus, qui fingit se pauperem et petit per lesum Christum, peccat
contra religionem ; eius tamen peccatum veniale est. — 2.° lustitia,
ex cuius carentia certe graviter peccat rem petens graviter malam. Si
rem vero quis petat leviter malam, alii tenent esse mortale, alii ve­
niale. Si quis tamen adiuraret Deum ipsum aut Sanctos deliberate,
ut sibi opem ferat ad rem etiam leviter illicitam, peccaret mortaliter,
quia talis adiuratio esset directe contra sanctitatem Dei. — 3.° Indi­
cium, i. e. debita discretio ; adeoque ct adsit sufficiens causa adiurandi, et debita sit submissio et resignatio in voluntatem divinam.
Huius indicii carentia certe non est nisi venialis. — L. 2.
635. An licita sit contra daemones adiuratio ? — Privata adiuratio
contra daemones omnibus quidem licita est. Solemnis vero adiuratio
per exorcismos competit solis ministris rite ordinatis in Ecclesia,
nempe exorcistis; est enim actus ordinis. Verum ipsa, in praesente
Ecclesiae disciplina, ex inducta saltem consuetudine, non nisi cum
Episcopi expressa licentia fieri potest, sine qua sub gravi prohibetur.
Cf, C. Bened. XIV. Magno cum animi 2. lun. 1751. § 34.; et Exor­
cismos iussu Leonis XIII. editos, quibus etiam pro privata recita­
tione indulgentiae adnectuntur. S. C. de Pr. F. 18. Maii 1890. —
Adiuratio contra daemones fieri non debet modo deprecative, sed tan­
tum imperativo. Etenim prior modus adiurandi videtur ad quamdam
benevolentiam vel amicitiam pertinere, qua non licet cum daemonibus
uti. Posterior modus licet, quia quamvis daemonum actus nostrae non
subdantur dispositioni, subduntur tamen dispositioni divinae, et san­
ctorum angelorum. Possumus ergo daemones adiurando per virtutem
divini nominis eis imperare eosque compellere, ne nobis spiritualiter
vel corporaliter noceant. — Nullo pacto fieri potest talis adiuratio
daemonis, ut opem praestet ; quia hoc pertineret ad aliquam societa­
tem cum ipsis habendam ; nisi forte ex speciali instinctu vel revela­
tione divina adiuratio fieret ad aliquid per eos obtinendum. Sed fieri
debet tantum ad removenda damna, et vexationem obsessi. Ratio est,
quia nobis a Deo non est data potestas ad daemones invocandos,
sed solum ad fugandos, tamquam infensissimos hostes Dei et anima­
rum. Luc. 9., 1. ; 10., 19.; Marc. 16., 17.; Rit. Rom. de Exorc.
obsess. — Exorcismi aliquem semper effectum sortiuntur, attenuando
saltem daemonum vires ad nocendum, licet non habeant semper infal­
libilem effectum eos expellendi, ut ex experientia constat, et patet ex
Bucceroni. lust. theol. moralis I.

30

466

vi.

DE LAUDE DEI

Matth. 17., IS. 19. — Struggl 42. 43.; L. 4. 5.; S. Th. 2. 2 q
90. a. 2.
636. An peccel qui sermones cum daemone immiscet? — Dicunt
dd. communiter non posse excusari a peccato gravi, qui multos ser­
mones inutiles haberet cum daemone obsidente. — Quaerere a dae­
mone unam vel alteram rem curiosam affirmat Pal. esse mortale; sed
S. Alph. probabilius ait esse veniale, si revera adiuratio fiat modo
imperativo. Veniale saltem est, quia id ad vanitatem et curiositatem
pertineret. — Licet vero exorcistis interrogare daemonem de omnibus,
quae ad eius expulsionem conducunt, v. g., de numero et nominibus
eorum, qui in obsesso habitant, ut ad eos adiuratio dirigatur, a quanto
tempore, et qua de causa, ut removeatur, de signo egressus, etc.
— L. 5.
637. An liceat quaerere imperative a daemone manifestationem
alicuius veritatis? — R. Negative, quia non videntur ministri aliam
habere potestatem, nisi interrogandi tantum de iis, quae ad eum ex­
pellendum conferunt. Idque praeterea videtur pertinere ad quandam
societatem cum daemone. S. Th. 2. 2. q. 90. a. 2. ad 3. Sed liceret,
si id conduceret ad divinam gloriam. S. Th. 2. 2. q. 95. a. 4. ad 1.
— L. 5.

VI. — DE LAUDE DEI
63S. Quid sit laus Dei? — Laus Dei, locutio est, qua excellen­
tiam et beneficentiam Dei cum honore profitemur. Locutio haec non
fit, ut Deo, cordium inspectori, affectus nostros manifestemus. Sed ea
fit, ut affectus noster in Deum ex laude ipsius excitetur, et retrahatur
,.b iis quae sunt contra Deum. Ea fit etiam, ut aliorum affectus pro­
vocetur in Deum, et alios audientes ad Dei laudem et reverentiam
moveamus. Haec laus dupliciter fieri solet: l.° simplici locutione;
2.® cantu et musica. Cantus, non theatricus propter ostentationem vel
delectationem, sed pius propter devotionem esse debet. Et idem de mu­
sica dicendum est.
Neque vero per cantum abstrahitur animus a consideratione eo­
rum quae cantantur. Sed si aliquis cantet propter devotionem, et non
proptc' cantus delectationem, attentius considerat quae dicuntur, tum

VI.

DE

LAUDE

DEI

467

quia diutius moratur super eadem, tum quia omnes affectus spiritus
nostri, pro suavi diversitate, habent proprios modos in voce atque
cantu, quorum occulta familiaritate excitantur. Et eadem etiam est
ratio de audientibus, in quibus, etsi aliqui non intelligant quae can­
tantur, intelligunt tamen propter quid cantantur, scilicet ad laudem
Dei; et hoc sufficit ad devotionem excitandam. — S. Th. 2. 2. q. 91.
Musica sacra: Ex Decr. S. R. C. 8. lan. 1904. servanda in
musica sacra est Instructio de ea, in M. P. Pii X. 22. Nov. 1903.,
quo cantus gregorianus est instaurandus in sacris solemniis. Praedicta
Instructio ab omnibus accipienda ecclesiis est, sanctissimeque servanda.
Ac speciatim in Urbe antiquus cantus romanus seu gregorianus instau­
randus est. Epist. Pii X. ad Card. Vicar. 8. Dec. 1903. Instauranda
quoque est classica poliphonia. Recipitur etiam in ecclesiis recentius
musices genus, dummodo ne aliquid profani redoleat. In sacris autem
liturgiis prohibetur quidlibet vulgari sermone canere. Permittitur mu­
sica ad organum collata. Aliquando intra certos limites admitti pote­
runt alia instrumenta musica, semper tamen de speciali Episcopi
licentia. S. R. C. 15. Apr. 1905. — Possunt in musica sacra tolerari
instrumenta musica, oboës et clarinettes, dummodo moderate, et ob­
tenta pro quovis opere ab Ordinario licentia. S. R. C. 13. Nov. 1908.
— Etsi Caeremoniale Episcoporum numquam supponit in cantu gregoriano organum vocibus consociari, declaratum est licere hodiernum
usum, cantum adiuvandi organis, exceptis tantummodo iis Officiorum
ac Missarum partibus, quae, iuxta liturgicas nunc vigentes leges, sine
comitantibus organis debeant penitus decantari. Quin immo in casu
necessitatis, licet id etiam Officiis et Missis, in quibus sonus organi
prohibetur, excepto unico triduo maioris hebdomadae post et ante
hymnum Angelicum respectivae missae. S. R. C. 11. Mai. 1911. Cf.
Epistolam Em mi. Card. Vicarii 14. Febr. 1912., M. E. v.25. p. 167. seqq.
Cantus : Gregorianus in ecclesiis praecipitur. Musica admittitur
ad tramitem Mot. Propr. Pii X. de hac re. — Prohibentur cantiones
quaecumque in lingua vernacula, in missa solemni et in omnibus solemnibus officiis liturgicis. S. R. C. 31. Mart. 1909. ad 7. 8. — Pro­
hibentur mulieres et puellae intra vel extra ambitum chori canere in
missis solemnibus. — Licet tamen permittere, ut puellae ac mulieres
in scamnis, separatis a viris, sedentes, partes invariabiles missae can­
tent, cantu gregoriano ; et extra functiones liturgicas hymnos aut can­
tilenas vernaculas cantent; dummodo intra christifideles viri et pueri,
quantum fieri potest, suam partem divinis laudibus concelebrandis
conferant, haud exclusis tamen eorum defectu mulieribus et puellis ;

468

VL - DE LAUDE DEI

et ubi officiatura choralis habetur, cantus exclusivus mulierum, prae­
sertim in Cathedralibus ecclesiis, non admittatur, nisi ex gravi causa,
ab Ordinario agnoscenda ; et cauto semper ut quaevis inordinatio
vitetur. S. R. C. 17. Ian. 190S. ; IS. Dec. 1908. — Cantare in tem­
plis acatholicorum, tempore sacrarum functionum, illicitum est. Neque
haeretici admittendi sunt ad cantandum in sacris functionibus, in ec­
clesiis catholicis. Cf. 372 — Usus grammofoni, pro cantu stricte liturgico gregoriano, prohibetur. S. R. C. 11. Febr. 1910.
Impressio : Ex recentioribus Decretis haec servanda sunt quoad
librorum liturgicorum, gregorianum cantum continentium, impressio­
nem : Imprimi non possunt sine S. Sedis venia et sine Ordinarii appro­
batione, qua declaretur concordare cum iis, qui Romae sunt impressi.
S. R. C. 11. Aug. 1905. — In impressione horum librorum continen­
tium cantum et musicam liturgicam, servanda sunt Decreta plura edita
hac in re, circa modum praedicti cantus, a S. R. C. 11. 14. Aug. 1905.,
14. Febr. 1906. — Editioni Vaticanae gregoriani cantus authenticae
ac typicae, ab eadem S. C. approbatae, debent conformari ; neque
aliter ab Ordinariis permitti possunt. M. P. Pii X. 25. Apr. 1904., 14.
Aug. 1905. Vaticana editio quoad musicam et cantum gregorianum,
substituenda est editionibus aliis hactenus adhibitis. Propria etiam sunt
reformanda et conformia reddenda typicae Vaticanae editioni quoad
gregorianos concentus. S. R. C. 7. Aug. 1907., 8. Apr. 1908.
Im­
pediri non potest, quominus, praevia debita possessoris remuneratione,
alii aliquem cantum proprium, suo verborum contextu instructum,
evulgent. In potestatem ea cedunt S. Sedis ; firma tamen manent pos­
sessoribus consueta iura. Decennio elapso, publici iuris fiunt, salvo
semper Sedis Apostolicae dominio. S. R. C. 24. Mart. 1909. — Pro­
pria, quae exhibent cantum gregorianum, indigent pro prima editione,
post revisorum testimonium, approbatione S. R. C. ; in triplici exem­
plari ideo singula folia ei transmittenda, praehabita venia Ordinarii
loci vel supremi Ordinis Moderatoris, in cuius usum editio paratur.
Pro caeteris editionibus, dummodo cum prima typica sint conformes,
requiritur et sufficit approbatio Ordinarii Dioecesis vel Moderatoris
supremi ordinis, in cuius usum editio paratur, et praeterea licentia
Ordinarii loci, in quo editio conficitur et evulgatur. S. R. C. 27.
Nov. 1908., 21. Febr. 1911. — Quoad propria ad Graduate vel Antiphonale Romanum Vaticanae editionis, requiritur et sufficit appro­
batio Ordinarii illius loci, ubi editio paratur et vulgatur. S. R. C.
24. Febr. 1911. - In scriptis obtinenda est approbatio primae edi­
tionis a S. R. C et approbatio Ordinarii dioecesis vel Moderatoris

VI.

DE LAUDE DEI

469

Instituti, nec non licentia Ordinarii loci, ut supra, et publicanda in
principio vel in fine Proprii. S. R. C. 24. Febr. 1911.
Ultimum de hac re Decretum, est 17. Maii 1911., et sequens est:
— Editiones Librorum Sacram Liturgiam spectantium, sive Ritus, et
Preces in Sacris Functionibus peragendis contineant, sive Sacras Cae­
remonias supradictos Ritus Precesque comitantes praescribant, sive
huius Sacrae Congregationis Decreta in unum collecta referant, sunt
vel Typicae, vel iuxta Typicas. — Editiones Typicas excudere tantum
possunt vel Pontificia Typographia Polyglotta Vaticana, vel alii Typographi Pontificii, qui a S. R. C. veniam obtinuerint. — Singula
editionis typicae folia revisioni S. R. C. submittentur, quae seu Com­
missionis Liturgicae, seu Commissionis de Musica et Cantu Sacro,
iuxta opportunitatem, sententiam exquiret. — Quaevis typica editio
approbationis referet Decretum, talem editionem esse typicam decla­
rans, simulque omnibus editoribus praescribens, ut praedictae editioni
typicae futuras editiones omnino conforment. — Editores, aliqua edi­
tione typica completa, duo exemplaria huic S. R. C. tradent, in Archivio ipsius S. C. maxima cura et studio conservanda. — Quivis
Typographic, accedente consensu et approbatione respectivi Ordinarii,
editiones iuxia typicas, quae nempe adamussim praedictis editionibus
typicis respondeant, excudere potest. — Revmi locorum Ordinarii, di­
ligenti rerumque liturgicarum perito constituto revisore, qui videat an
praefatae editiones plane cum typicis concordent, talem concordandam
declarent et imprimatur apponant. — Quoad editiones Missarum aut
Officiorum alicuius Dioecesis Propriorum, de quibus editio typica non
exstat, si in ipsa Dioecesi cudendae sint, Revmi locorum Ordinarii
concordandam cum originalibus declarent et imprimatur apponant.
Quoad vero editiones tum alienae Dioecesis, tum Ordinum Regularium
seu Congregationum, Revmi locorum Ordinarii, quorum iurisdictioni
Typographi subjacent, imprimatur apponant, postquam vel Ordinarius
Dioecesis, vel Superior Ordinis seu Congregationis, ad quos praedicta
officia seu propria pertinent, de harum editionum concordantia cum
originalibus a S. R. C. approbatis Rescriptum, quod pariter edendum
est, sibi remiserint. — Inter Libros Sacram spectantes Liturgiam, ad
effectum praesentis Decreti, sequentes praecipue adnumerandi sunt :
Breviarium, Missale, Rituale et Pontificale Romanum eorumque ex­
cerpta ; Martyrologium Romanum; Caeremoniale Episcoporum ; Pro­
pria tum Officiorum, tum Missarum alicuius Dioecesis, Ordinis, seu
Congregationis Religiosae; Memoriale Rituum Benedicti PP. XIII pro
minoribus Ecclesiis ; Instructio Clementina pro expositione SS. Sacra­
menti ; Collectio Decretorum S. R. C.

470

I. - DE PRAECEPTO AUDIENDI MISSAM

DE TERTIO DECALOGI PRAECEPTO
I. — DE PRAECEPTO AUDIENDI MISSAM
639. Quid tertium Decalogi praeceptum ? — Tertium Decalogi
praeceptum est: Memento ut diem sabbati sanctifices... non facies omne
opus in eo. Ex. 20., 8. 10. Duo in hoc praecepto continentur, quod
homo vacet sabbato rebus divinis, et quod cesset ab omni opere
servili. Praeceptum hoc naturale est, quatenus praecipit, ut aliquod
tempus publico divino cultui dedicetur ; quatenus vero in L. V. sab­
batum, in L·. N. diem dominicam, ex Ecclesiae determinatione, aliosque
festos dies designat, positivum est. S. Th. 2. 2. q. 122. a. 4. ad 4.
Hoc praeceptum, prout ab Ecclesia determinatum, qua negativum est,
opera servilia die festo potissimum prohibet. Qua vero affirmativum
est, praecipit sub gravi dominicis aliisque festis diebus interesse sacro.
Idque constat. l.°Ex variis lur. Can. locis praesertim ex C. Missas 64.
de Consccr. D. 1., item ex C. Omnes 63. de Consecr. D. 1. 2.° Ex
omnibus Catechismis, quibus indubium praeceptum de missa his diebus
audienda declaratur. 3.° Ex prop. 52* d. ab Innoc. XI. — Utrumque
vero, et sacro adesse et a servilibus cessare, verius ex Ecclesiae prae­
cepto est ; nam tertium hoc Decalogi praeceptum quoad diem sabbati
caeremoniale erat ; et secus Ecclesia in illis dispensare non posset,
saltem quoad dominicos dies. S. Th. 1. c.
Praeter istud vero nihil aliud sub gravi, vel etiam sub levi per
se, praecipit. Ratio est, quia reipsa nihil aliud in Iure praeceptum
invenitur; aut legitime consuetudine inductum. — Unde patet: l.° Nul­
lam reipsa esse v ;/ huius praecepti, qua naturale ex qua ecclesia­
sticum est, obligationem sub g/avi, aut sub levi, per se, assistendi
officio vespertino, diebus dominicis et festis; aut concionem audiendi.
Ex vi hiitus praecepti : nam forte quis peccare posset contra alias vir­
tute^ et obligationes sui status, c· n ionem, catechesim, et cetera pietatis opera omittendo. 2.° Huic praecepto satisfacere, qui unicam
missam audit die Nativitatis I. C. 3 ° Nullam esse obligationem au­
diendi missam dic Cinerum, feria \ ., VI. et sabb. maioris hebdomadae,
neque diebus Rogationum, et die omnium Fidelium defunctorum.
Obligat autem hoc praeceptum omnes baptizatos, usum rationis
habentes, etiam sacerdotes non celebrantes ; non autem infantes ante

I.

DE

PRAECEPTO

AUDIENDI

MISSAM

471

expletum septemnium ; vel catechumenos. Ratio 1? est, quia est uni­
versale. Ratio 2.*, quia tunc illud humano modo servandi nondum
regulariter capaces sunt. Ratio 3.u, quia non sunt Ecclesiae subiecti. —
Tandem obligatio diei festi incipit a media nocte ad aliam. Talis enim
est usus hodiernus Ecclesiae Romanae. — Cat. Rom. η. 1. seqq.;
L. 263.-271. 308.; S. Th. 2. 2. q. 122. a. 4.; Struggl 12.-14. Ithur.
Cas. 20. n. 1.-4.; E. M.
640. Quid requiratur ad missam rite audiendam ? — Ad missam
rite audiendam requiritur l.° ut tota missa audiatur ; 2.° ut in loco de­
bito; 3.° corpore praesenti ; 4.° mente attenta.

641. Qualis sit obligatio totam missam audiendi? — Missa sub
gravi obligatione debet audiri integra; et consequenter omittere libere
notabilem eius partem est peccatum mortale. Prob. l.° ex C. Missas
de Consecrat. D. 1. 2.° Ex communi th th. consensu 3.° Quia in re
magni momenti, et graviter praecepta, omittere libere notabilem partem
est grave peccatum. Porro pars notabilis est, pars pertinens ad essen­
tiam sacrificii ; dimidia aut tertia etiam pars totius missae, pertinens
ad integritatem, eaque minor etiam esse potest, si dignitas partis
omissae diuturnitatem compenset. — Obligatio vero non est missam
nonnisi in proprio ritu audiendi. S. C. de P. F. 11. Dec. 1838.;
E. M. 642.
642. Resolves: Grave est omittere simul consecrationem et Com­
munionem ; quia deest tunc essentialis ratio sacrificii ; immo et solam
consecrationem, quia est pars dignissima in qua saltem praecipue con­
sistit. Quin immo, probabilius grave est uni tantum consecratione non
adesse ; quia essentiam sacrificii probabilius in utraque consecratione
consistit. L. IL A. 33.: « Ahi tamen ut Lugo, Tamb., Diana, Escob.,
a gravi excusant, etiamsi tota consecratio omittatur; cum satis non
constet, utrum essentia sacrificii sit vere in sumptione vel consecra­
tione ; et probabile puta Elbel cum Suar., etc. valdeque adhaerent
Sporer, etc.... Haec sententia non videtur improbabilis». L. 110. —
Utrum vero solam Communionem praeterire sit grave, controvertitur ;
affirmativa sententia est S. Alphonso probabilior, qui existimat essen­
tiam sacrificii etiam in Communione consistere. Communior tamen
sententia eam in sola consecratione essentialiter reponit. Communio
autem pertinet ad integritatem et plenitudinem sacrificii.
Hinc satisfacit quidem praecepto, qui successive audit duas dimi­
dias missas a diversis sacerdotibus, si consecratio et Communio in

472

I. - DE PRAECEPTO AUDIENDI MISSAM

eadem parte missae reperiantur ; quia tunc ratio integra sacrificii in
eadem parte habetur, licet vero eas audiat ordine praepostero, vel
interiecto aliquo temporis spatio, sed non ultra horam, L·. 311.; mi­
nime vero satisfacit, si consecratio et Communio non sint in eadem
parte, quia non assistit sacrificio substantialiter integro. L. H. A. 34.
Successive; nam, si simul, non satisfacit, prop. 63.a d. ab Innocent. XI.
Inde etiam sequitur non debere saltem probabiliter reliqua audire, qui
/)osl consecrationem advenit: quia iam deest essentia sacrificii, et cessat
proinde obligatio illi assistendi, cum praeceptum per hoc impleri non
possit. Attamen sententia opposita gravi etiam innititur fundamento,
quia haberi potest assistentia parti notabili ceremoniae ab Ecclesia
praeceptae. Post consecrationem; nam si veniret ante, «omnino affir­
mandum est teneri cum Sanch., Salm., Lug., Suar., et communi ».
Et sane habetur tunc, tum pars omnino notabilis, tum tota essentia
sacrificii. L. 310.
Grave est omittere omnia usque ad offertorium inclusive, vel
omnia ante evangelium, et simul omnia post Communionem ; quia
pars notabilis quoad integritatem est. Item gravis habenda est omissio
canonis a Praefatione exclusive ad consecrationem, a consecratione
exclusive ad Pater exclusive, quia est pars notabilis diuturnitate et
dignitate simul. — E contrario leve certe est omittere omnia usque
ad epistolam exclusive, et probabilius etiam inclusive ; immo proba­
biliter etiam, iuxta S. Lig. 310., usque ad Evangelium inclusive.
Suarez de Euch. d. S9. s. 3. Leve pariter est omittere omnia, quae
Communionem sequuntur ; immo omittere omnia post Communionem
et omnia ante epistolam. Ratio est, quia partem notabilem ratione inte­
gritatis non constituunt, si attendatur 1.° quod evangelium S. loannis
in fine probabiliter non est pars missae, quia ante illud iam dimittitur
populus per benedictionem ; 2.° quod alia sit ratio missae catechu­
menorum, alia missae fidelium, quae ab offertorio ad sumptionem se
protendit. Omittere autem omnia usque ad epistolam inclusive, et omnia
post sumptionem, « Baun et Llamas etiam excusant ; sed contradicunt
Pal., Suar., etc. communius apud Croix ». L. 310. — Ad Symbolum
vero quod attinet, utpote partis non regularis, rationem habendam
non esse censet cum aliis S. Alph. 310. — Quoad offertorium, eius
omissio levis reputatur, idemque existimatur de Praefatione, utraque
enim neque ad essentiam sacrificii pertinet, neque pars notabilis est
ratione integritatis aut dignitatis. L. 310. — E. M.
643 Nota: An, qui omittit levem partem missae, teneatur sup­

plere, si possit : alii affirmant ; quia missam integram audire tenetur;

I. - DE PRAECEPTO AUDIENDI MISSAM

473

alii vero probabiliter negant ; « quia praeceptum est iam substantia­
liter impletum... illeque modus illam supplendi est valde imperfectus,
et non multum conducens ad missam integritatem... et quia res mo­
rales non sunt adeo rigorose expendendae, praesertim quando leviores
sunt ». Suarez de Euch. d. 88. s. 2. — L. 310.

644. Qualis sit locus debitus? — Sufficit ad satisfaciendum obli­
gationi missam audiendi eam audire in publica aliqua ecclesia, in pu­
blico oratorio, vel in oratorio semipublico ; neque obligatio adest eam
in parochiali ecclesia audiendi. Praecepto, autem non satisfacit, qui
missam audit in oratorio privato, secluso speciali privilegio. Prob.
1.“ p., l.° ex privilegiis regularibus concessis etiam post Trid. Constat
praesertim ex C. S. Pii V. Etsi mendicantium a. 1567. 2.° Ex con­
suetudine legitime praescripta. 3.° Ex communissima et certa docto­
rum sententia, praesertim vero ex Benedicto XIV., de Syn., 1. 11.
c. 14., ubi asserit Decretis Conciliorum et Summorum Pontificum
obligationem statuentibus, derogatum fuisse contraria consuetudine
universali, quae constituit quoddam ius commune, contra quod insur­
gere nequeunt Episcopi neque licite, neque valide. — Struggl 39. ;
L. 320. seqq.
Oratoria privata sunt sacella, in domo privata erecta ex privi­
legio a Summo Pontifice concesso, ut ibi peragantur divina mysteria,
in commodum alicuius privatae personae vel familiae. S. R. C. 23. lan.
1899. Non censentur privata, sed publica sunt habenda ea oratoria,
quae legitime erecta sunt in seminariis, monasteriis, seu domibus re­
ligiosorum vel monialium, aliarum ve communitatum, uti in conservatoriis, carceribus, nosocomiis, et etiam in domibus Episcoporum et
Cardinalium. Non enim hae domus privatae sunt. Sed, quia non
omnibus Christifidelibus aditus libere patet in huiusmodi oratoriis,
ideo semipublica magis proprie appellantur.
Aliquando autem oratorium in domibus privatorum simpliciter
haberi potest ut publicum. Sed ad hoc requiritur: l.° Ut ingressus
in viam publicam pateat; 2.° Ut nullae subiaceat servituti Iure Ca­
nonico reprobatae ; et nulli a domino accessus prohiberi possit. 3.° Ut
in perpetuum cultui divino addicatur; 4.° Ut reditus ad divina officia
sufficientes statuantur. — Cf. n. 262. 273.; L. 319., 1. 6. n. 357.;
Bened. XIV. de Sacrif. missae 1. 3. c. 6. n. 6.; S. R. C. 2. Iui. 1661.
n. 1196.
Capella fixa in navibus, publica pro navigantibus et pro aliis est,
adeoque omnes qui in dicta capella missae assistunt, etiam quando

474

I. - DE PRAECEPTO AUDIENDI MISSAM

navis est in portu, praecepto satisfaciunt. S. R. C. 4. Mart. 1901.,
10. Maii 1901.
Prob. 2.* p. Ex ipsis Brevibus concessionis habetur non satisfa­
cere praecepto, qui missae intersunt in oratoriis privatis, nisi sint do­
mini ; aut illorum coniuncti, consanguinei nempe et affines usque ad
quartum gradum, qui habitent in eadem domo, et eorum expensis
vivant, ut vult S. Alph. 318., vel ut notat Gatticus n. 11., licet
unam non constituant familiam ; aut illorum sint nobiles hospites, illi
quoque, qui ad prandium a privilégiât© invitantur; aut sint familiares,
qui nempe domini servitio incumbant, eiusque impensis vivant, ac
sint familiares actu praestandis servitiis necessarii, quorum nempe
praesentia in oratorio tempore missae est necessaria, licet hi extra
domum habitent. Intersunt, adeoque praecepto satisfaciunt et sacer­
dos celebrans et minister inserviens. Requiritur vero pro istis, ut actu
intersit aliquis ex iis, quibus principaliter indultum concessum est.
Indultum vero principaliter concessum intell igitur iis tantum, quibus
Breve dirigitur, nimirum .personis illis, quae a tergo eiusdem Brevis
proprio nomine nuncupantur, vel qui initio Brevis nominantur, si
Breve ad Ordinarium loci dirigatur.
Sed, ex Normis S. C. de Sacram., simplex concessio Oratorii
importat, praeter unicam missam, et determinationem loci, satisfactio­
nem praecepti festivi, pro solis indultariis, exclusis duodecim solenin oribus, et pro Gallia quatuor. Solemniora ex Cacrem. 1. 2 c. 34.
£ 2. sunt : festa Natalis Domini, Epiphaniae, Feria V. in Cocna Domini,
festa Paschatis, Ascensionis, Pentecostes, Annuntiationis, Assumptio­
nis, BB. AA. Petri et Pauli, Omnium Sanctorum, Sancti Titularis Ec­
clesiae et Patroni, Dedicationis Ecclesiae Cathedralis, S. R. C. 10.
Apr. 1896. Rescriptum ergo at'cudendum, quia extensiones plures
fieri possunt. Et si concessio habeatur pro die Nativitatis possunt
tres Missae celebrari. S. R. C. 20. lan. 1723. Et his quidem diebus
festis, si sint de praecepto, fer. V. excepta Maioris Hebdomadae,
prorsus interdicitur in eiusmodi oratoriis celebrare. Si tamen festi­
vitas transferatur ad dominicam sequentem, celebratio die propria
non prohibetur. S R. C. 6. Mart 1896. n. 3890. Nulla dies ex­
cipitur, quando oratorium a Pontifice infirmitatis causa conceditur.
Ct. 260 262. 2> >. — L. 318., 1. 6. n. 357. 359.; La-Croix 1. 3. p. 1.
n. 626. seqq.; Gattic. de Orat. priv. c. 25. n. 23. 24.; E. M.
Post M. P. Pu X. Supremi disciplinae 2. Iui. 1911., quo dies
festi imminuti sutu, necnon Decr. S R. C. Urbis et Orbis 24. Iui.

I. - DE PRAECEPTO AUDIENDI MISSAM

475

1911. Evulgato Motu Proprio, ex Decreto S. C. de Sacram. 5. Apr. 1913.,
missa in Oratoriis privatis non prohibetur diebus festis Comme­
morationis solemnis S. loseph, Annuntiationis B. Μ. V. Commemora­
tionis solemnis SS. Corporis D. N. I. C. et in festo Patroni cuiusque
loci. Nec prohibetur in festo SS. Trinitatis, in Dominica infra
Octavam Corporis Christi, et in Dominica qua celebratur Nativitas
S. loannis Baptistae. — In privatis oratoriis, in quibus missa ce­
lebratur, distribui quoque potest Eucharistia communicantibus —
Oratoria publica consecranda vel solemniter sunt benedicenda. Ora­
toria privata benedicuntur tantum formula quae in Rit. habetur pro
domo nova aut loco. S. R. C. 5. lun. 1899. n. 4025. Oratoria pri­
vata I cet benedicta, non censentur pollui, et ideo reconciliatione non
indigent. — Pro concessione obtinenda Oratorii privati attendendae
sunt Normae editae quoad eam a S. C. de Sacram. 7. Febr. 1909.
In huiusmodi Normis variae extensiones concessionis habentur, quoad
eos qui Induito frui possunt, quoad absentiam Indultariorum, quoad
numerum missarum, quoad dies, quoad locum.
645. Quaenam sit praesentia requisita? — Ad satisfaciendum
huic praecepto requiritur moralis praesentia corporis. Prob. l.° ex
communi thth. sententia 2.° Quia, sine praesentia saltem morali, fide­
les non censentur, secundum aestimationem moralem, sacerdoti sa­
crificanti assistere, et missam audire. Praesentia moralis corporis ha­
betur, quando quis intra ecclesiam exsistit, vel extra illam, ita tamen
ut possit dici unus e numero assistentium et offerentium sacrificium.
Atque hoc verificatur, si possit missam sequi quoad partes praecipuas
audiendo, videndo, aut ad signa aliorum assistentium attendendo,
dummodo tamen magna non intercedat loci distantia inter ipsum
et alios assistentes, si extra ecclesiam sit. — L. 312.
646. Resolves: Missae valide assistit, qui, etsi sacerdotem non
videat, nec audiat verba, sacri partes distinguit sonitu campanulas,
cantu chori, motibus assistentium, quibus moraliter iungitur, licet sit
extra ecclesiam, in qua turba contineri non potest. Item, qui sl.it post
altare, post columnam, vel post parietem, vel in sacristia ad latus
altaris vel post altare, modo ad partes praecipuas missae advertere
possit. — Item probabilius, qui est in domo proxima, ex qua per
fenestram, vel ianuam altare aut assistentes videat, aut partes missae
distinguat, dummodo parvum sit spatium inter ecclesiam et locum in
quo est. Secus autem, si magnum spatium aut platea intercedat. —
Non assistit sacro, qui extra ecclesiam multum a longe manet, etsi

476

I. - DE PRAECEPTO AUDIENDI MISSAM

templum, altare, turbam videat, quia in usu communi dici non potest
audire et adesse moraliter. Iuxta Lugo et alios, spatium triginta pas­
suum a turba assistentium non adeo magnum videtur, ut impediat,
quominus quis sacro adsit. — L. 312.
647. Quaenam sil attentio requisita? — Ad missam, ratione
praecepti sub gravi audiendam, requiritur et sufficit 1.° voluntas au­
diendi missam ; seu intentio colendi Deum ; 2.° attentio pure externa.
— Attentio, duplex distinguitur attentio, alia interna, alia externa.
Prior in hoc praecise consistit, quod quis advertat et animum appli­
cet, aut ad verba et actiones sacerdotis; aut ad sacrificii mysteria;
aut tandem ad Deum precibus vel meditatione laudandum, adoran­
dum, colendum. Posterior vero in eo est, quod quis non ponat opus
externum cum auditione missae incompossibile, quamvis mens interne,
continue et voluntarie sit distracta; si tamen aliquo modo saltem im­
perfecte ad missam simul attendat, vel si aliquo modo sibi quis ra­
tionem dare possit saltem de principalioribus partibus missae. Qui
enim in ecclesia maneret durante missa, sed sua omnino cogitans
negotia tractanda, ita ut nihil omnino auditae missae recordaretur,
missam profecto non audiret.
Prob. 1." p. Requiritur utrumque; nam si alterutrum desit, vel
non habetur actus humanus, vel non habetur actus religiosus cultum
Deo exhibens, ne externe quidem. — Prob. 2.4 p. Sufficit ; nam l.° id
docent plures et graves theologi, et illi ipsi, qui contrarium docent,
hanc sententiam ut probabilem habent. L. 313.; Struggl. 37.; Gur.
345. 2.° Quia attentio interna non requiritur ad substantiam mora­
lem cultus externi. Ut enim communiter docent Sotus, Suarez, San­
chez, Salmant., Filliuc., etc. in hoc tertio praecepto tantummodo
praecipitur cultus externus, et abstinendi a servilibus et missam au­
diendi. Confirmatur ex S. Th. 2. 2. q. 122. a. 4., qui docet, quod
ad interiorem cultum non cogimur, sed movemur a Spiritu S., « et
ideo, ait, in tertio Praecepto praecipitur exterior Dei cultus ». Idem
docet Cath. Rom. n. 1.: «hoc legis praecepto externus ille cultus,
qui Deo a nobis debetur, recte atque ordine praescribitur ». L. 264.
Confirmatur iterum ex S. C. Indulg. 13. Nov. 1893. — E. M.

64S. Nota : Iuxta ipsam sententiam requirentem attentionem in­
ternam, parum admodum requiritur, ut quis praecepto satisfaciat, ita
ut nemo hac in re anxius esse debeat ob scrupulum attentionis non
praestitae. « Iuxta sententiam hanc, ait S. Alph. 313., sufficit ad sa­
tisfaciendum, sicut in officio, attentio virtualis, scilicet, quod quis sub

1. - DE PRAECEPTO AUDIENDI MISSAM

477

initio habeat intentionem attendendi, et illam non mutet, nam, si
postea distrahatur, etiam adverlentcr, sed non advertat, se distrahi a
missa, vel ab officio, etiam satisfacit: quia iste, licet voluntarie se
distrahat, non tamen distrahitur voluntarie a missa ». — S. Pius V.
C. Cum primum VI. Kai. Apr. 1566. § 4.-6.

049. Resolves : Satisfaciunt praecepto ministrantes missae ; satis
enim attendunt suum exhibentes ministerium, quo actualiter ad sacri­
ficium cooperantur, licet ad breve tempus recedant ab ecclesia, ut
sumant vinum, thus, etc., vel ut pulsent campanas, quia talis recessus
ordinatur ad sacrificium. Idem dicendum est de sacristis, musicis,
organises, tympanistis, etc. ; quia eorum actus ad Dei cultum refe­
runtur, nec necessariam impediunt attentionem ad ea, quae in altari
peraguntur. L. 309. 317. — « Qui autem magnam sacri partem in­
sumit in colligendis eleemosynis, a pluribus excusatur, si sit in eccle­
sia parva, secus in magna: ita Henr. cum aliis apud Salm. n. 52.
Sed Lessius apud Croix n 652. indistincte eos excusat, si simul
attendant ad missam ; et vere talis distractio non videtur esse incompossibilis ». L. 317.
Qui tempore missae ad Confessionem se praeparat certe per se
loquendo sufficienter omnino missam audit; nam sufficienter adhuc
potest piis illis actionibus intendere. Ad Confessionem vero quod
attinet, quae notabili temporis intervallo duret, communior quidem
et probabilior sententia negat praecepto satisfieri. At plures etiam
sunt et graves theologi, qui affirmant, si aliquo modo ad missam
simul attendatur. « Haec sententia, inquit S. Alph. 314., non videtur
omnino probabilitate destituta, et olim probabilem ipsemet censui ;
sed quia postmodum observavi eam a pluribus gravibus doctoribus
reiici, modo non audeo probabilem dicere ».
Attamen haec sententia sua reapse non destituitur probabilitate.
Eam enim plures ct graves recentiores theologi, vel tacite referendo
et nihil in contrarium dicendo, vel etiam positive defendendo appro­
bant. Cur. Baller. 346. Praeterea, qui negativam tuentur sententiam,
ut not.it La-Croix 1. 3. n. 655., diversas afferunt rationes; et ipse
S. Alph. id advertit, quod certe indicium est desiderari rationem
omnino demonstrativam obligationis imponendae. Insuper satis qui­
dem solida videtur ratio ab obligatione eximendi. Etenim « habet
intentionem audiendi (ut supponitur) ; adest corpore, quia confitetur
in templo; assistit moraliter, quia adest humano et religioso modo;
denique etiam attendere potest ad missam ; ct licet forte actu non

478

I. - DE PRAECEPTO AUDIENDI MISSAM

attendat, tamen occupatur occupatione pia, adeoque adhuc censetur
cum sacrificante et circumstantibus Deo cultum exhibere ». La-Croix
1. c. Ac, si quis praecepto audiendi missam satisfacit, suam conscien­
tiam exaitiinando, etiam confitendo satisfacere videtur; cum non magis
confessio, quam conscientiae examen, incompossibilis sit cum aliqua
saltem ad sacrum attentione, praesertim si ea Confessione ad parti­
cipandum de sacrificio per Communionem intentio habeatur. Neque
vero attentio interna omnino necessaria est, ut quis huic praecepto
satisfaciat. Si autem agatur de famulis, qui aliter non confiterentur,
Lessius et La-Croix dicunt bene satisfacere; tunc enim saltem prae­
sumitur quod Ecclesia consentiat. Idque admittere videtur etiam
S. Alph. 332. — Lessius Auctar. ad Comment, in 1. 2. v. Missa c. 2.
n. 8. 9.; L. 309.
650. Quaenam sint causae a missa excusantes? — Excusat a
missa audienda quaevis causa mediocriter gravis, seu quae involvit
notabile et saltem mediocre quoddam incommodum vel damnum in
bonis animae vel corporis, proprium vel proximi, privatum ve) pu­
blicum Constat ex communi interpretatione et consuetudine, quae est
optima legum interpres. Mediocriter gravis gravior requiritur in operi­
bus servilibus et forensibus; quia gravior ista pars praecepti est obser­
vantiae festi. — L. 324.
651. Resolves: Excusantur mulieres, quae non habent vestes
decentes iuxta conditionem suam et statum ; ut etiam non habentes
famulam vel sociam, sine quibus magno rubore suffunderentur, bene
excusantur a sacro audiendo, dummodo non possint eidem interesse
vel summo mane vel in ecclesia remota, quo populus minime con­
currit. Idem dicendum de puellis inhoneste praegnantibus, et de illis,
quae ab ecclesia exeunt tempore quo fiunt proclamationes pro eorum
matrimoniis, si magnam ob id verecundiam pati debeant. — Excusat
usus, iuxta locorum consuetudinem, domo non. egrediendi sex hebdo­
madas post partum, vel mensem tempore luctus ob mortem viri, et
etiam sororis, aut filiae. — L. 330., H. A. 42.
Excusantur matres et nutrices, quae neminem habent cui relin­
quant parvulos, nec eos ad ecclesiam ducere possunt sine magna
adstantium perturbatione. Si sint duo coniuges tantum, alternis vici­
bus sacro intéressé convenienter poterunt. — Excusantur qui custo­
diunt gregem vel domum, aut qui cibos parare debent, aut similia
necessaria peragere; si tamen plura fiant sacra, omnes, quoad fieri
potest, missam successive audire debent. — Excusantur viatores,

I. - DE PRAECEPTO AUDIENDI MISSAM

479

quibus non occurrit ubi sacro intersint, aut qui non possunt iter in­
terrumpere, propterea quod rhedarii publici, vel socii viae, sine qui­
bus iter incommodis aut periculo non careret, sistere abnuunt. —
Excusantur famuli, si ministerium suum omittere non possint sine
gravi detrimento domini, aut si ab eo prohibeantur. Cum autem fre­
quenter et sine iusta causa impediantur missam audire, tenentur alium
dominum adire, si id sine gravi incommodo possint. — Struggl 53. ;
L. 326.-328.
Excusantur aegroti, infirmi, convalescentes, quibus nocet foras
prodire. Item excusatur qui infirmum custodire debet, qui ab illo relictus
gravem turbationem patiatur: et hoc etiamsi adesset alius assistens, sed
infirmus putaret illius assistendam esse sibi necessariam, et alias gra­
vem pateretur tristitiam. Excusantur pariter qui aliter non possunt im­
pedire blasphemias, rixas, furta, etc. Hinc excusatur etiam uxor, quae
« ex accessu ad Ecclesiam timeret mariti indignationem, aut gravem
zelotypiam mariti ». Struggl 50. — Excusat distantia a templo, in­
tegro horae spatio, habita ratione personarum et tempestatis. Doctores gravissimi docent distantiam trium milliarium seu iter pedestre
unius horae cum quadrante, atque etiam quid minus, si plueret aut
ningeret, absolute et indistincte excusare omnes. Milliare respondet
circiter chilometro cum dimidio. Quare tria milliaria sunt circiter qua­
tuor chilometra cum dimidio. — Excusat lucrum notabile extraordi­
narium faciendum. — L. 325.-327. 329. 332., H. A. 41.; Collectan.
S. C. de P. F. n. 2039.

II. — DE PROHIBITIONE OPERUM SERVILIUM
652. Quaenam opera dic festo prohibeantur? — Die festo prohi­
bentur omnia opera servilia, i. e. operae. — Ita dd. communiter ex
C. 1. de Perils. — Opus servile est quod corporis viribus potissimum
exercetur, commoditati corporis immediate inservit, et a servis regu­
lariter fieri solet. Quare opus servile non tantum ab intrinseca operis
natura, sed etiam et maxime pendet a consuetudine et aestimatione
hominum. Opus servile contradistinguitur ab opere liberali, quod a
viribus animae maxime pendet, immediate commoditati animae inser­
vit, et a dominis regulariter fieri solet. Opus autem adest medium
inter servile et liberale, quod commoditati tam animae quam corporis

480

II.

DE PROHIBITIONE OPERUM SERVILIUM

inservire potest, et tam a servis quam a dominis fieri solet. Primi
generis sunt arare, suere et alia opera mechanica: alterius sunt studere,
docere, scribere, cantare, et alia opera liberalia; tertii vero generis sunt
venari, piscari, iter facere, et similia communia. — Opus, quod suafrle
natura est liberale, non fit servile ex eo quod fiat lucri gratia; neque
illud quod suafrle natura est servile fit liberale ex eo quod fiat gratis.
Idem dicendum est sive opus fiat hac vel illa intentione pia, vana,
turpi. Impertinens quoque est, sive fiat cum defatigatione et labore,
sive non; sive brevi, sive longo tempore, ex pacta mercede, vel ex
recreationis causa, etc. ; quia nihil horum mutat naturam operis. Suafrte
natura; nam cum reapse hac in re plurimum obtineat communis ho­
minum opinio et existimatio, ut ex ipsa definitione operis servilis
eruitur, hinc fit ut elementum extrinsecum gratuitatis operis, e. g.,
praesto aliquando esse possit, saltem ut maior quaedam excusandi
ratio habeatur. Et sic etiam piscari, v. g., si recreationis causa cum
arundine aut levi reti fiat, commune' haberi solet et permittitur, cum
tamen servile indicetur, nec liceat, si fiat ex lucro acquirendo cum
apparatu magno et labore. — L. 272.-274. 278.; Struggl 7.; S. Th.
2. 2. q. 122. a. 4. ad 3.; E. M.

653. Resolves : Licitum est die festo non solum scribere, sed
etiam transcribere, etiamsi hoc fiat propter mercedem, et sive quis ca­
lamo scribat, sive americana usuali machina. Probabiliter licitum etiam
est die festo typographis ordinare characteres ; quia opus videtur ad
animum pertinens eodem pacto, ac praecedens scriptio, licet maiori
corporis defatigatione fiat. Verum, si in publica officina exerceatur a
multis, ratione vilis apparatus, et communis aestimationis, ut opus
servile habetur. Eacile autem scandalum etiam adesse potest. At illi­
cita prorsus est librorum impressio, utpote opus omnino servile. —
L. 278. 279. 292.; Struggl 8.; Laymann 3.
Satis probabile est licitum esse die festo pingere, multoque magis
delineare, secluso tamen magno apparatu et labore, e. g., colores
miscendo, tabulas dolando, etc. Etenim, si actio liberalis non est,
certe actio media est, et communis servis et liberis, dum saepe com­
muniter observamus nobiles viros non erubescere hanc artem pingendi
addiscere et exercere. Hinc excusantur etiam puellae, acu in tela ima­
gines retrahentes; itemque exercentes artem photographicam, nisi vili
fiat apparatu. Sculpere autem, ait S. Alph., communiter, saltem in
aestimatione hominum, inter artes mechanicas numeratur. « Sporer
tamen excipit, quando in materia modica valde subtilia sculpunt auri-

481

II. - DE PROHIBITIONE OPERUM SERVILIUM

fabri, in quibus fere nullus corporis, sed totus animi et ingenii labor
intercedit ». Struggl 8. — L. 280. 283, ; S. Th. 2. 2. q. 212. a. 4. ad 3.
« Licitum est die festo venari, aucupari et piscari, sine magno
apparatu et recreationis causa. Ratio, quia similia, praeciso maiori
apparatu et labore, non sunt opera servilia, sed communia dominis et
servis. Imo similia, si fiant sine magno apparatu, etiam ex consuetu­
dine sunt licita, etsi fiant lucri causa. Si autem fiant cum magno ap­
paratu et labore, sunt servilia et illicita ». Struggl 8.; L. 283.
Licitum est die festo iter facere pedibus, velocipede, equo, curru,
automobili, navi, lectica, via ferrea, aereoplano, dirigibili, etc. Ratio
huius est: quia iter facere non est opus servile, sed naturale, et com­
mune omnibus hominibus. Ita dd. communiter; ac ita praeterea
habet universalis consuetudo. Porro hoc ipso, quod praedictis modis
liceat iter facere die festo, etiam licet praestare opera, quae ad id
sunt necessaria et conducentia, ut e. g., equos parare, currum iungere,
lecticam portare, et in aqua remos ducere. Ratio est, quia acces­
sorium sequitur naturam sui principalis. — Struggl 8. ; L. 275.
Licere in festis molere « concedit Sanchez, si sit mola, quae
agitur aqua, vel vento; non autem, si agatur bestiis, et in qua requi­
ritur magnus labor et occupatio. Ex qua doctrina satis probabiliter
inferunt Tamb. n. 14. et La-Croix n. 578., quod quando cooperatio
et applicatio hominis est modica, non sit illicitum, saltem graviter,
etiam cum bestiis molere ». L. 277.
Licita item est distillatio, si sine vili apparatu, nec in publica
officina, ad experientiam physicam fiat, vel sine corporis defatigatione.
L. 328.
654. Quaenam sit materia gravis in opere servili? — Ad pec­
catum mortale non sufficit labor minor quam duarum horarum.
Prob. l.° quia duae etiam horae sunt revera pars modica diei, utpote
duodecima. 2.° Quia ita thth. communiter sentiunt. Struggl 12.; L. 305.
655. Quaenam magis determinate sit materia gravis in opere
servili, diebus festis peracto? — Si opera valde corpus defatigent, et
valde servilia sint, ut caedere lapides, fodere terram, etc., iuxta pro­
babiliorem et communiorem sententiam, non est mortale peccatum,
nisi quis laboret multum ultra duas horas, puta duas horas cum di­
midio, vel saltem aliquantulum plus quam duas horas, vel certe duas
horas compleat, quos temporis limites generatim statuit, uti commu­
niter receptos, S. Alph. 305., H. A. 25. ; La-Croix 594., etc. Neque
vero desunt thth., qui ad gravem culpam tres horas generatim loBucccroni. Ifist. thcol. moralis I.

31

482

II. - DE PROHIBITIONE OPERUM SERVILIUM

quendo requirunt. « Durum videtur, inquit Busembaum apud S. Alph.
305., mortalis damnare, si quis duas aut tres horas impendat ». —
Si opera leviora sint neque valde servilia, e. g., artificiales flores con­
ficere, maius temporis spatium requiritur ad materiam gravem, quam
in operibus laboriosis et valde servilibus, ut tradit S. Alph. 282. —
Si in operibus servilibus conficiendis aliud subintret elementum excu­
sans, e. g., necessitas in operibus illis laboriosis, pietas in operibus
aliis levioribus, scapularia, e. g., vel rosaria conficiendo, tunc ut maior
adest ratio talia opera permittendi, ita et maior ratio maiori tempo­
ris spatio permittendi. L. 293., II. A. 25. Illud autem notandum est,
quoad leviora ista opera, quod tunc tantum pietas potest illis favere,
cum inero gratis et mere ad fovendam pietatem assumantur. Si enim
pro mercede fiant, iam illa opera omnino servilia sunt, utpote mer­
cenaria, neque ea pietas ad opera pia evehit. Quod et communi fide­
lium consuetudine ac sensu confirmatur.
656. Resolves : Quoad eos, qui currus vel iumenta onusta die
festo ducunt, « sententia probabilior, saltem hodie, censet, omnino lici­
tum esse, non solum iter incoeptum continuare, sed etiam inchoare.
Ratio, quia in tali labore muliones non insumunt tempus notabile: et,
si aliquando sit notabile, excusantur vel ob evitandum grave damnum,
vel ob publicam utilitatem, vel denique quia adest universalis con­
suetudo, quam adesse merito asserit Mazz. Idemque ait de nautis ».
L. 276. — Qui die festo mandat sex famulis, ut laborent per horam,
probabilius graviter per se non peccat, quia opera famulorum, sive
simul sive successive laborent, non coalescunt in unum ad materiam
gravem efformandam. Et sane singuli non nisi venialiter peccant, si
nulla adsit causa eos excusans. L. 306.

657. An alia etiam opera prohibeantur? — Hoc praeceptum,
prout est negativum prohibet non solum omnia opera servilia, sed
diam opera civilia, videlicet mercatum et publicam mercium negotia­
tionem et tria forensia : nempe placitum, indicium ad mortem et sacra­
mentum. Ita communis thth. sententia ex C. 1. 3. et ult. de Feriis:
Et S. Pius V. C. Cum primum VI. Kai. Apr. 1566. § 7. mandavit,
ut omnes diebus festis « ab omni illicito et servili opere abstineant,
mercatus non fiant, profanae negotiationes et indiciorum strepitus con­
quiescant ». L. 284.
Per mercatum intelligitur exercitium publicum mercaturae, seu
mercatus, cum strepitu, ut sunt nundinae annuae, vel hebdomadariae
etc. Venditiones mercium publicae, ratione scandali, prohibentur; « unde,

II. - DE PROHIBITIONE OPERUM SERVILIUM

483

ut usus fert, vendi possunt (merces) clausis ianuis », Scav. edit. 12.*
Mediol. 1874. 1. 2. n. 95. 239. Verum observanda hac in re est con­
suetudo, tum universalis, tum etiam particularis locorum ; nam haec
legem humanam ex toto vel ex parte potest abrogare, et magna ex
parte hic legem iam abrogavit.
Hinc, ob consuetudinem generaliter receptam, excipiuntur nun­
dinae ad certum diem constitutae, si in diem festum incidant. Sic
declaravit Bened. XIV. C. Ab eo tempore 5. Nov. 1745. — Licite
etiam, ex recepta consuetudine, venduntur et emuntur in officinis pu­
blicis exculenta, poculenta, calceamenta, candelae, panni ad vestes con­
ficiendas, et alia huiusmodi. Attamen mercatores debent officinas suas
claudere, ut ostendant se diem dominicum ab aliis diebus distinguere;
sed plurimum etiam hic sibi vindicat locorum consuetudo, et varia
pro variis locis necessitas. — Tolerantur etiam alicubi publicae ven­
ditiones sub hasta, post peracta divina officia: quia aliis diebus pau­
ciores essent concurrentes, etc. — Toleratur itidem, ut mercatores
rerum parvi momenti ex uno loco in alium merces deferant, ostendant
et vendant.
Licite venduntur et emuntur domus, equi, boves, aliaeque mer­
ces, sive praesentes, sive absentes, sive in parva sive in magna quan­
titate, etiamsi in hoc notabile tempus impendatur, dummodo haec fiant
inter privatos; tum quia sic fert timoratorum usus; tum quia Ecclesia
tantum venditiones in publicis officinis prohibuit, ratione scandali. —
Liciti sunt ex sapientum consuetudine omnes contractus, si fiant sine
instrumentis et iudicis auctoritate. Immo notat S. Alph., ferre consue­
tudinem, ut non modo private celebrentur, sed etiam per instrumenta,
dummodo non requirant strepitum iudicialem, v. g., testamenta, instru­
menta sponsalium, venditionum, etc. « quamvis, addit S. D., notarii
alicubi soleant ad hoc petere ab Ordinario generalem licentiam, quae
ceterum communiter conceditur ». L. 286. 289. — Bened. XIV. de
Svn. 1. 7. c. 3. n. 2. 3.

(>58. Per placitum intelligitur sententia civilis seu causarum civi­
lium in indicio. — Per indicium ad mortem intelligitur citatio rei ad
indicium, eius examinatio, condemnatio et exsecutio sententiae. — Iam
age processus iudiciales diebus festivis prohibentur, et sunt ipso iure
irriti ex C. ult. de Feriis. Excipe tamen, si causa adsit tum necessi­
tatis, tum etiam pietatis, ut ex eod. Cap. ult. de Feriis, et communi
thth. auctoritate constat. — Licitum ergo est die festo excommuni­
care, dispensare, indicem privatim informare, advocatum consulere,

484

π.

DE PROHIBITIONE OPERUM SERVILIUM

consilia conficere, etc., quia fiunt extra iudicium et consequenter non
requirunt strepitum iudicialem. Dicitur esse iudicialis strepitus, ubi
causa est contentiosa et litigiosa, atque ubi quaestiones et iurgia tra­
ctantur; et quidem in citatione, a qua causa maxime incipere videtur,
in processus formatione, et causae cognitione, ac in sententiae prola­
tione strepitus iudicialis consistit. Quare actus voluntariae jurisdictionis
die festo non prohibentur, neque actus extraiudiciales. — Suarez 1. 2.
c. 38.; Caietanus 2. 2. q. 122. a. 4.; Schmalz. 1. 2. t. 9. n. 52.53.;
Struggl 6. ; Bonacina t. 2. d. 5. q. un. p. 2. n. 25. ; L. 284. 287.
294. 295.
« Necessitate cessante, non est licitum bellare in diebus festis ».
S. Th. 2. 2. q. 40. a. 4. Est enim bellum contra requiem et sancti­
ficationem diei festi, ad vacandum divinis ordinati. Si vero adsit
necessitas, ut alia opera ex necessitate licita evadunt, ita etiam bellare.
S. Th. 2. 2. q. 122. a. 4., C Treguas de Tregua et pace,
659. Per sacramentum tandem intelligitur iuramentum coram
indicé, seu iudiciale. L. 284.; S. Th. 2. 2. q. 8. 89. a. 10.
660. Nota : In his operibus forensibus êt judicialibus materiae
quantitas, ad grave peccatum sufficiens, non ex quantitate temporis,
sed ex operis qualitate desumitur. L. 307.
661. Quaenam sint causae excusantes ab operibus prohibitis? —
Sex praecipue sunt causae excusantes: Dispensatio, consuetudo, pietas,
caritas, necessitas, utilitas, ut constat ex communi thth. sententia.
L. 288.
Dispensatio. In praecepto abstinendi ab opere servili, uti etiam
audiendi missam, dispensare possunt: 1.® Pontifex, ut supremus legis­
lator et pastor, in omnibus festivitatibus, et pro tota Ecclesia. 2.° Epi­
scopi et vicarii capituli, Sede vac., in suis dioecesibus. 3.° Praelati
regulares erga suos religiosos subditos, et eorum domesticos. 4.® Pa­
rochi, praesente etiam Episcopo, ex consuetudine iam recepta. — Epi­
scopi autem, Praelati regulares, parochi non nisi in casibus particu­
laribus dispensare valent. — L. 288.
Consuetudo. Hinc ex generali consuetudine fere ubique recepta
excusantur. 1.® Tonsores, qui praeterea ex eo etiam excusantur, quod
secus gravi ipsorum detrimento a plerisque relinquerentur. 2° Quae
ad domus nitorem pertinent, e. g., cubilia sternere, vasa lavare, et quae
respiciunt personae compositionem, uti barbam tondere, vestes pulvere
purgare et elera eiusdem generis. 3° Quae necessaria sunt ad victum:

II. - DE PROHIBITIONE OPERUM SERVILIUM

485

mactare pecus, panem coquere, immo etiam parare cibos lautiores. —
Struggl 23.; Suarez 1. 2. c. 21. n. 3. 4.; L. 289. 298.; Bened. XIV.
Inst. 43.
Pictas in Deum. Per quam licita sunt opera quae proxime, non
quae remote, spectant ad cultum Dei ; uti sternere tabulata ad festi­
vitatem, verrere et ornare templum, altare, vias; minime vero eccle­
siam aedificare, reparare, ecclesiae agros colere, etc., sine actuali neces­
sitate. Et sic permittitur ornamenta necessaria conficere pro ecclesia
indigente. Praeceptum enim colendi Deum abstinendo a servilibus
operibus est altioris ordinis quam libera opera pietatis. L. 291.-293.
Caritas erga proximum. Hinc licet die festo: l.° Facere quod
est necessarium ad infirmos sublevandos. 2.° Fodere sepulturam ad
mortuum sepeliendum. 3.° Laborare pro aliquo paupere determinato,
cui ratione gravis necessitatis laborare liceret ; non tamen iuxta graves
theologos pro pauperibus in genere, nisi agatur de conficiendis vesti­
bus aut aliis eiusmodi, quae usui pauperum deservire debent, non vero
ad lucrandam pecuniam, quae pauperibus erogetur. L. 292. 294.
Necessitas, sive propria, sive aliena, tum animae, tum corporis.
Hinc excusantur: l.° Pauperes, qui aliter se suosque alere non pos­
sunt; sutores, sarcitores, aliique operarii, qui secus ab emptoribus
desererentur, modo privatim, et excluso scandalo, laborent; famuli
ad laborandum coacti, si alium dominum facile et cito invenire
sine magno incommodo non possint ; uxores et filii coacti a patre
ad laborandum; si tamen non sit in contemptum religionis. Itemque etiam hi omnes excusantur, si suas resarciant vestes, quando
diebus laborum ad id tempus commodum non habent. Possunt tamen
domini ex gravi causa famulis imponere, ut servilia agant, et a missa
abstineant ; et utrumque tunc famulis consequenter licitum est. —
2.® Illi omnes, quorum opera incepta interrumpi nequeunt sine magno
damno, ut fundentes ferrum ; colligentes fructus, ne corrumpantur, vel
ne surripiantur ; coquentes calcem, lateres, vitrum. — 3.° Sartores,
qui conficiunt vestes funebres aut nuptiales, vel alias ad honestum
cultum necessarias, quas neque per se, neque per alios ante festum
perficere valent. — 4.° Agricolae, qui ob praeteritam, aut imminen­
tem pluviam focnum vel segetes secant, vertunt, ligant, vehunt. —
5." Fabri ferrarii, qui equos in via vel a rusticanis adductos calceant,
aut vomeres agricolis die sequenti necessarios reducunt; necnon ii,
qui currus casu fractos, pontes, aut vias publicas reficiunt, si opus
sine iactura boni publici differri nequeat. — Ratio otii vitandi per se
non excusat, nisi in casu raro, quo tentatio urgeret, quae aliter vinci

486

i.

OBLIGATIONES FILIORUM ERGA PARENTES

non posset, nisi laborando. — L. 295.-304. ; S. Th. 2. 2. q. 122.
a. 4. ; Struggl 15.
Utilitas. Hinc excusantur l.° ii, qui laborant ad utilitatem pu­
blicam, urgente aliqua necessitate, v. g., si agatur de celebranda vi­
ctoria, de festo praeparando in Principis adventum, aut alterius pu­
blicae exultationis gratia. — 2.° Excusantur quoque probabiliter, ob
lucri notabilis extraordinarii circumstantiam, illi qui laboribus se susten­
tant, quia pro istis tale lucrum omittere idem est ac damnum grave
pati. — L. 301. 304.

DE QUARTO DECALOGI PRAECEPTO
I. — OBLIGATIONES FILIORUM ERGA PARENTES
662. Quid quartum Decalogi praeceptum ? — Quartum Decalogi
praeceptum est : Honora patrem tuum et matrem tuam. Ex. 20., 12.
Praeceptum hoc primario et directe respicit obligationes filiorum erga
parentes, propterca quod « sunt particulare principium nostri esse,
sicut Deus est universale principium ». S. Th. 2. 2. q. 122. a. 3.
Secundario autem et implicite spectat et obligationes parentum erga
filios, nec non obligationes mutuas aliorum consanguineorum, et alio­
rum inferiorum ac superiorum. Cat. Rom. p. 3. c. 6. n. 2. 8. —
Quare hoc praeceptum de actibus per se est virtutis pietatis, obser­
vantiae, duliae, obedienliae, iustitiae legalis, gratiae.
Pietas, specialis quaedam virtus est, ad quam pertinet exhibere
cultum parentibus et patriae, a quibus et in qua nascimur ; quia sunt
« connaturale principium producens in esse et gubernans ». Hoc enim
« principium respicit pietas, in quantum parentibus et patriae, et his
qui ad haec ordinantur, officium et cultum impendit ». S. Th. 2. 2.
q. 101. a. 3. Cultum praeterea exhibet pietas aliis etiam consangui­
neis, non quod principium sint ortus nostri, sed quia in illis sangui­
nis communione parentes quodammodo repraesentantur; itemque bene­
volis patriae, quia in ipsis favorem ct auxilium patriae conspicimus.
S. I h. 1. c. a. 1. « Per hoc quod sumus nati a parentibus perlinent
ad nos et consanguinei et patria ». S. Th. 2. 2. q. 122. a. 5. Hinc
as est etiam inter coniuges et quoad filios, « quoniam inter coniu-

I.

OBLIGATIONES FILIORUM ERGA PARENTES

487

gcs est cultus et officium ad invicem, tanquam coadiutores ad con­
servationem consanguinitatis utriusque, quam quilibet coniugum a suis
habet parentibus: conservatur namque propagatione filiorum utriusque
parentis sanguis. Et idem dicimus de filiis, quia scilicet respiciuntur
a pietatis virtute, ut conservatores consanguineitatis a parentibus susce­
ptae ». Caiet. in 2. 2. q. 101. a. 1.
Cultus actus est, quo quis pro­
priam alteri sublectionem profitetur in testificationem excellentiae ipsius.
Hinc cultus parentibus debitus importat reverentiam, obsequium, offi­
cium. Obsequium importat obedientiam. Officium obedientiam et sub­
sidium.
Observantia virtus est, « per quam cultus et honor exhibetur per­
sonis in dignitate constitutis ». S. Th. 2. 2. q. 102. a. 1. Honor
testificationem quandam importat de excellentia alicuius vel verbis,
vel factis, sicut inclinationibus, vel exterioribus etiam rebus, puta mu­
nerum oblatione. A laude distinguitur, quia laus in solis verbis con­
sistit. Distinguitur a gloria, quae effectus honoris et laudis est, quia
ex hoc quod testificamur de bonitate alicuius clarescit bonitas eius in
notitia plurimorum, et hoc importat nomen gloriae, quae est clara
cum laude notitia. S. Th. 2. 2. q. 103. a. 1.
Observantia reductive pertinet etiam ad quartum hoc praeceptum ;
siquidem, ut parentes principium sunt nobis producens in esse et gu­
bernans, ita personae in dignitate constitutae non solum quandam in
se excellentiam habent, verum etiam quandam gubernandi potestatem,
respectu aliquarum rerum, unde et ipsis competit ratio principii, sicut
est Princeps civitatis in rebus civilibus, dux exercitus in rebus bellicis,
magister in disciplinis. Unde est quod omnes tales personae flaires
etiam appellantur propter similitudinem curae. S. Th. 2. 2. q. 63.
a. 3., q. 102. a. 1. 2., Quodl. 10. a. 12.; Cat. Rom. η. 8.
Dulia est « quaedam observantiae sflecies, quia per observantiam
honoramus quascumque personas dignitate praecellentes; per duliam
autem proprie sumptam servi dominos suos venerantur. Dulia enim
graece servitus dicitur ». S. Th. 2. 2. q. 103. a. 3. Venerantur, de­
bitam dominis praestando servitutem. Quaedam observantiae sflecies.
Observantia enim secundum diversam rationem excellentiae diversas
species habet. Et sic alia ratione servus reveretur dominum, miles
ducem, discipulus magistrum. S. Th. 1. c. a. 4., q. 104. a. 2. ad 4.
Obedienlia proprie est « specialis virtus; et eius speciale obiectum
est praeceptum tacitum vel expressum » superioris. « Si vero obedientia large accipiatur pro exeeutione cuiuscumque quod potest cadere
sub praecepto, et inobedientia pro omissione eiusdem ex quacumque

488

I. - OBLIGATIONES FILIORUM ERGA PARENTES

intentione, sic obedientia erit generalis virtus et inobedientia generale
peccatum » S. Th. 2. 2. q. 104. a. 2. Illa formalis obedientia dici
solet; haec materialis obedientia. « Obedientia procedit ex reverentia,
quae exhibet cultum et honorem superioribus. Et quantum ad hoc sub
diversis virtutibus continetur, licet secundum se considerata prout re­
spicit rationem praecepti, sit una specialis virtus. In quantum ergo
procedit ex reverentia Praelatorum continetur quodammodo sub obser­
vantia; in quantum vero procedit ex reverentia parentum sub pietate;
in quantum vero procedit ex reverentia Dei sub religione, et pertinet
ad devotionem, quae est principalis actus religionis ». S. Th. 2. 2.
q. 104. a. 3. ad 1. In quantum vero procedit ex communi bono pro­
curando sub iustitia legali continetur, et ad eam pertinet. Cf. 835.
Gratia sive gratitudo virtus est, quae benefactoribus récompen­
sât particulare aliquod et privatum beneficium receptum, per gratia­
rum actionem, et aliquid gratis impendendo. — Gratiae opponitur in­
gratitudo, quae pro diversitate circumstantiarum interdum lethale,
interdum veniale est peccatum. Grave non est, nisi magna fuerit in­
gratitudo. S. Th. 2. 2. q. 107. — Quare gratia virtus quaedam est,
quae venit post pietatem et observantiam, tanquam ab illis deficiens:
siquidem « non quidquid debemus patri vel personae in dignitate
praecellenti debemus alicui benefactori, a quo aliquod particulare be­
neficium recepimus ». S. Th. 2. 2. q. 106. a. 1. 3. 6., q. 107. Be­
nefactori autem honor et reverentia debetur, eo quod rationem prin­
cipii habet, et per accidens subventio vel sustentatio, si indigeat.
663. Quid de filiis legitimis et illegitimis, naturalibus ei adopti­
vis. — Filii alii sunt legitimi et naturales, alii naturales, alii legitimi.
— Filii legitimi et naturales ii sunt, qui ex viro ciusque uxore na­
scuntur. Filii legitimi et naturales iure praesumuntur, qui orti sunt ex
matre iusto matrimonio coniuncta ; nisi iuridicc certo constet eorum
origo ab alio quam a marito matris. Pater enim is habetur, quem
nuptiae demonstrant. Mater quidem certo est ; pater vero praesumitur.
Et haec praesumptio in foro conscientiae vim etiam habet. C. B. 1591.
1717. 1720.; C. L. 101. seqq.; C. He. 252.
Foetus nono editur plerumque mense, ex quo conceptus fuit, inter­
dum ineunte septimo, nonnunquam decimo pleno, videlicet non ante 180
dies, nec post 300 dies. C. I. 161. seqq.; C. G. 315.; C. H. 108.;
C. A 138. 163.; C. B. 1592. 1717.; C. L., 101.; C. He. 252. 254.
— Hinc eius, qui vel post septimum mensem ab inito matrimonio, vel
antt decimum m nsem a soluto matrimonio, nascitur, is pater est, quem

I. - OBLIGATIONES FILIORUM ERGA PARENTES

J
I
I

<

I
I

489

nuptiae demonstrant, nisi aliud sit evidentissimum. C. L. 103.; C. He.
254. 255. Minime vero obstat, quod mater fuerit adultera, C. I. 165.;
C. G. 313.; C. H. 109.; C. A. 158., vel quod ipsa filium adulterinum
fuerit professa, C. A. 158., nisi talia proferat indicia, quae in foro
externo satis forent, Lugo de lust. d. 12. n. 26., quamvis sit fide
dignissima, et iurata, ac moriens id asserat; nemo enim meretur fi­
dem allegans turpitudinem suam, C. Inter 8. § ult. de Donat. L. 654.
924. — Foetus editus ante septimum mensem ab inito matrimonio,
habetur legitimus dumtaxat, si maritus vel duxit sciens volens mulie­
rem praegnantem, vel, cum praesens esset, natum prorsus non repu­
diavit, C. I. 161.; C. G. 314.; C. H. 110.; C. L. 102. Foetus, serius
editus post decimum mensem a solutione matrimonii, ut illegitimus
habetur, nisi matris valetudo et mores et rerum circumstantiae, aliud
suadeant, C. I. 169.; C. G. 315.; C. H. 111.; C. L. 102. seqq.
Filii naturales seu illegitimi ii sunt, qui extra matrimonium nascuntur. Hi iure canonico sunt irregulares ; iure civili a legitimis distinguuntur potissimum quoad successionem in paternam haereditatem. C. A. 155. 165.; C. H. 114. 127. 134. 139. — Filii hi natu­
rales, si nati sint ex viro et muliere, inter quos matrimonium iniri
non potuisset, sive iure naturali, sive iure divino et canonico, ex eodem canonico iure appellantur spurii seu nati ex damnato coitu, C. 3.
10. Qui fil. sint legit. Et sunt adulterini, sacrilegi, incestuosi, et nefa­
rii, si ex adseendentibus et descendentibus nati sunt. Ex iure autem civili
omnes illegitimi dicuntur, et si sint adulterini vel incestuosi, recognosci non possunt. C. I. 180.; C. G. 335; C. He. 304. Alii autem ille­
gitimi agnosci et legitimari possunt. C. 1. 179. 195.; C. G. 331. 334.
Agnoscuntur parentum confessione, iure civili, authentica, C. I.
181.; C. G. 334.; C. H. 131,; C. He. 503.; iure canonico, simplici
et nuda, C. 10. de Probat.·, ac postquam agniti fuerint conditionem
sequuntur agnoscentis seu matris, seu patris, seu utriusque, C. I. 185.
— Agniti vero legilimantur subsequent! matrimonio, ipso iure, C. I.
194.; C. G. 331.; C. H. 120. 121.; C. He. 258. seqq. C. A. 161.;
C. B. 1719.; ac etiam post contractum iam matrimonium agnosci pos­
sunt, C. I. 197.; C. H. 121.; C. L. 119. Cf. C. G. 331.
Iure Canonico, C. 1. 6. Qui filii sint legitimi, et C. H. 119.
matrimonio legitimantur tantum filii ex parentibus, qui libere inter se
matrimonium contrahere poterant. An autem légitimât! per Summi
Pontificis dispensationem, quoad canonicos effectus, legitimentur etiam
quoad civiles effectus, alii affirmant alii negant.

490

I. - OBLIGATIONES FILIORUM ERGA PARENTES

Ex quo vero fuerint légitimât! perinde habentur, ac si ex iusto
matrimonio editi fuerint, C. 6. Qui ftl. sint, leg.', C. I. 194.; C. G.
333.; C. H. 122.; C. A. 161.; C. He. 263. Cf. Bened. XIV. de Syn.
1. 13. c. 24. n. 16. At agnitus tantum eius dumtaxat filius intelligitur, qui eum agnovit, C. I. 182.; C. G. 336.; C. H. 129. 134. —
Ex C. B. 1589. 1705. filius naturalis et pater non reputantur con­
sanguinei; et e contra in suis ille cum matre et matris consanguineis
relationibus iuridicam habet conditionem filii legitimi. Idem vero codex
admittit patris naturalis inquisitionem et obligationes art. 1708. 1717,
Idem fere habetur ex C. He. 302. seqq., qui etiam patris naturalis
inquisitionem et obligationes admittit. Inquisitionem patris limitate
admittunt C. H. 135. et C. L. 130., iideinque codices matris ad­
mittunt inquisitionem seqq. aa. C. I. 189. 190. 193. inquisitio ad­
mittitur maternitatis. Inquisitio vero paternitatis limitatur ad casum
raptus et stupri. C. G. 340. 341. 342. admittitur pariter inquisitio
maternitatis, sed inquisitio paternitatis ad casum raptus restringitur.
Utroque autem Codice et C. L. 132. interdicitur inquisitio paterni­
tatis et maternitatis filiis, adulterinis et incestuosis, quorum recognitio
prohibetur.; ac C. H. 141. prohibetur inquisitio paternitatis filiorum, in
quibus legalis conditio filiorum naturalium non concurrit. — In dubio,
utrum quis ex legitimo matrimonio natus sit, legitimus est praesu­
mendus. C. I. 120. — L. 1. 3. n. 951.
Filii legitimi sunt, filii naturales légitimait, et adoptivi, C. I. 737.
Adoptio est actus, quo in locum filii adsciscitur is, qui natura talis
non est. Ex recentioribus legibus adoptatus perinde habetur, ac filius
legitimus et naturalis eius dumtaxat, qui eum adoptavit, eiusque suc­
cessionis ius acquirit, C. I. 202. 204. 210. 737.; C. G. 343. 344.
350; C. B. 1741. 1757.; C. L. 124. 129.; C. He. 268. Verum pa­
tris sui naturalis potestati non eximitur, nec in patris adoptantis po­
testatem et familiam transit, C. I. 210. 212.; C. G. 348. 349. Secus
vero est ex C. A. 183.; C. H. 177.; C. B. 1765. Adoptio haec per­
petua est, et ne mutuo quidem consensu dissolvitur, C. I. 217. Et
ita etiam lurisconsulti Gallici. Secus est ex C. A. 185.; C. B. 1768.;
C. He. 269.
Filii legitimi e! naturales, quoad donationes capiendas et quoad
ius successionis tales habentur ex quo revera concepti sunt, dummodo
vitales postea nascantur, C. I 724.; C. G. 725.; C. A. 138. Vitalis
natus est, qui natus est post 180.um diem a conceptione, C. I. 160.
162 ; C. G. 312. 314.; C. A. 138., et perfecte natus est. In dubio,
qui vivus editus fuit, vitalis natus fuisse praesumitur, C. I. 724. Abor-

1. - OBLIGATIONES FILIORUM ERGA PARENTES

491

tivi, si non supervivunt, uti mortui nati habentur. Filii naturales tan­
tum, sive légitimait, sive agniti, ius successionis acquirunt ab inito
parentum matrimonio, vel ex eo tempore quo postea agniti fuerint,
C. I. 197.; C. H. 124. — Filii legitimi tantum, ius acquirunt suc­
cessionis ex eo tempore, quo fuerunt adoptati, quasi, tunc primum
concepti fuissent. C. I. 210. 217.; C. B. 1754. 1757. Nullum ex C.
H. 177. adoptatus ius acquirit successionis, nisi ex testamento, vel ex
previa conventione. Ex C. B. 1767. ius successionis excludi potest in
adoptionis contractu.
Filiis spuriis, incestuosis, adulterinis leges nonnisi alimenta con­
cedunt, quando nempe rite constet de eorum filiatione, C. L. 134.
135. 136.; C. G. 762.; C. I. 193. 752.; C. H. 139. 140. 141.

664. Quid de infantibus ; de impuberibus et puberibus; de mino­
ribus et maioribus ; de pupillis? — Minores septennio infantes, quasi
non fautes, fandi impotentes, dicuntur. Nisi rationis usum iam adepti
sint, quamvis legibus humanis non teneantur, lege tamen tenentur na­
turali. — A septennio ad annum decimumquartum, si masculi; ad
duodecimum, si feminae, impuberes dicuntur; puberes vero ultra prae­
dictam aetatem; ex proxima nempe generandi potestate, ea aetate,
adepta. — Impuberes, si desinunt esse sub patris potestate, patris
morte vel filiorum emancipatione, pupilli appellantur, L. 239. de Verb,
sign.; facti puberes, minores vocantur, filii usque ad 25. annum, ae­
tatis ex Iure Romano, L. 1. de Minoribus.
Recentiori Iure, quavis alia sublata distinctione, qui vel quae non­
dum compleverint 21. aetatis annum minor nuncupatur; tali aetate
expleta, vocatur maior, C. I. 323. 240.; C. G. 388. 488.; C. B. 2.;
C. L. 97. 311. Ex C. H. 320. maior actas anno 23.° expleto consti­
tuitur; C. A. 21. 174. anno 24.°; C. He. 14. anno 20." expleto et
matrimonio. — Maior est clericus in beneficialibus, et aliis spirituali­
bus causis, qui 14.un‘ aetatis annum expleverit. C. 57 annum 3. de
ludie, in 6.° — Minore aetate filius, nisi sit emancipatus, sub patria
potestate constituitur. C. I. 220.; C. B. 1626. Maior vero regulariter
sua ipse gerit negotia. Libere de sua persona et bonis disponere po­
test. C. L. 31 1. — Filiusfamilias ille dicitur, qui potestati paternae
adhuc subiacet.
665. Quaenam sil propria filiorum obligatio? — Cum filii a pa­
rentibus exsistentiam habeant, ideo, praeter amorem, pietatem illis de­
bent. Uti enim amor parentum est ad benefaciendum, ita amor filio­
rum est ad honorandum parentes, S. Th. 2. 2. q. 31. a. 3. ad 3.,

492

I. - OBLIGATIONES FILIORUM ERGA PARENTES

q. 26. a. 9. ad 1. ad 3. Quamvis autem amor honorem non impor­
tet, amorem honor includit, quoniam quem ex animo honoramus etiam
amamus. Quare quando peccato filiorum sola caritas erga parentes
laeditur, sola malitia in eo contenta illa sola est quae est contra pie­
tatem filialem. Si vero illud peccatum aliam habet contra aliam vir­
tutem malitiam, tunc nova haec species priori superadditur.
Pietas duo per se exigit, reverentiam et obsequium, per accidens
vero opem praestandam, si indigeant. Hinc est quod peccatum contra
pietatem laedere potest tum amorem, tum reverentiam et obsequium
erga parentes, uti e. g. si filius, internum odium concipiat contra pa­
rentes, vel externe verbis aut alia ratione eos contristet, contra amo­
rem peccat; si parentibus maledicat contra amorem et contra reveren­
tiam peccat, si contemnat parentes et parentum praeceptum contra
reverentiam et obedientiam peccat. Alia etiam species speciei contra
pietatem accedere potest, e. g., si filius patrem infamet aut verberet,
contra pietatem et contra iustitiam peccat. — C. He. 273. 275.
Maiori etiam aetate filii parentibus debent amorem, honorem et
reverentiam, quia ipsi semper filii, illi semper parentes sunt. — S. Th.
2. 2. q. 26. a. 9. 10., q. 101. a. 7., L. 333.; C. I. 220.; C. G. 371.:
C. H. 154.; C. A. 144. 154.
Reverentia laedi potest verbis, gestibus et factis, nempe graviter,
in illis etiam, quae quoad alios levia sunt, dummodo levia prorsus
non sint. Quare graviter filii peccant: Verbis, passim parentes aspere
alloquendo: vel etiam nullum benevolentiae signum eis ostendendo;
eos praesentes verbis contumeliosis appellando; vel eis ex animo maledicendo ; Gestibus, torvis oculis eos aspiciendo, eis praesentibus irri­
dendo, subsannando; Factis, manus in illos considerate levando, in
signum ipsos percutiendi, eos criminum accusando, nisi de criminibus
agatur in rempublicam perniciosis, ut est haeresis, perduellio, etc. —
L. 333. 334.
Obsequium item graviter laeditur, parentibus non obediendo in
iis, quae ad domesticam gubernationem et oeconomiam spectant, vel ad
bonos pertinent mores: si tamen parentes serio et in re gravi praeci­
piant; excepta electione status, matrimonii ineundi, religionem ingre­
diendi. nisi tamen parentes ex iusta causa filiis hac in re contradicant.
Grave pariter committitur peccatum, eos quasi parentes non agno­
scendo, nisi id fiat ex iusta causa, et exterius tantum se eorum filium
esse dissimulando. Minime vero peccant munia religionis contra pa­
rentum vetitum explentes. Nam quoad ea omnia, quae ad salutem
perlinent « immediate subduntur Deo, a quo instruuntur per legem

I. - OBLIGATIONES FILIORUM ERGA PARENTES

493

naturalem vel scriptam ». S. Th. 2. 2. q. 104. a. 5. ad 2. — L. 334.
335.; S. Th. Quodl. 2. a. 9., 2. 2. q. 104. a. 2. 5. ; C. A. 148. ;
C. L. 142.
Opem parentibus egentibus debent filii, eosque consequenter alere
debent, et grave est religionem etiam ingredi, eos in egestate dese­
rendo. Grave item est ex hoc capite non curare sacramenta aegrotan­
tibus conferri; mortuos tradi sepulturae; pro eorum anima sacrificium
aliquod offerri. — S. Th. 2. 2. q. 101. a. 2., a. 4. ad 4., q. 102.
a. 2., q. 123. a. 5. ad 3.; L. 333. 335.; C. I. 139.; C. G. 205.; C.
A. 154.; C. B. 1617.; C. He.: 271. 272.
666. An filii parentibus debeant etiam propria bona? — R. Ne­
gative. Pietatem filii parentibus debent, non operas. Quare, si filius
in domo paterna operas praestet, v. g., fabri, sutoris, quod ex eis
lucratur, suum est, deductis alimentis, quae a patre accipit; cum iam
sua opera et labore, sustentari valeat, nec amplius paterna egeat su­
stentatione. Verum, si nihil petit, videtur ea patri remittere ex grato
animo et pietate. Idem dicendum est de bonis a filio acquisitis, dona­
tione, testamento, etc.; ea quidem filius sua facit, sed patri educatiotionis expensas refundere tenetur. C. A. 150. 154.; C. B. 685. 1618.
Neque tenetur de suis bonis patris debita solvere. Haec iure naturali
constant, et iure positivo confirmatur, quod naturalem determinans
obligationem parentibus adseribit usumfructum bonorum filiorum. —
Ad Ius positivum quod attinet, distinguenda sunt dominium, seu pro­
prietas bonorum, ususfructus, administratio. Distinguenda item sunt
varia bona et varia Iura; Ius Commune seu Romanum, et varia lura
Recentiora, quae vigent in variis regionibus. — Cum ius parentum
quoad filiorum bona partem constituat illorum iurium, unde patria
habetur polestas, de eo magis in particulari mox dicemus patriam po­
testatem declarantes. — L. 488.; C. B. 1627.; C. He. 271.272. 284.
293. 295.
667. Quid patria polestas? — Patria potestas est complexus iu­
rium parentum in filios, eaque ex duplici causa exoritur: l.° quia
liberi ab ipsis vitam habuerunt, 2.° quia parentes eos debent conve­
nienter educare. C. A. 147.; C. L. 137. Ea est ex Iure simul Natu­
rali et Positivo, ius naturale definiente et determinante. Iura enim
parentum in filios ex iure naturali et civili profluunt.
Iure Naturali parentibus, sive legitimis sive illegitimis, debetur
pictas ; nempe patri et matri, eaque ipsis aeque et perpetuo competit,
quoad amorem et honorem, non tamen quoad obedientiam, postquam

494

I. - OBLIGATIONES FILIORUM ERGA PARENTES

filius maior effectus fuerit, vel emancipatus sit. C. I. 220. Parentibus
praeterea competit potestas quoad ea, quae ad spiritualem filiorum
salutem pertinent. Et haec etiam utrique pariter competit, immo et
avo et aviae. Si vero inter se dissentiant, ille praevalet, qui filii saluti
consulit. Et, patre mortuo, si dissentiat mater tutrix et avia paterna,
haec potior erit. Bened. XIV. Ep. Probe te § 20. 21. 23., Ep. Po­
stremo mense § 16. 17.; C. Ex litteris 2 de Conv. infid. — Paren­
tum naturalis potestas in his, quae pertinent ad salutem animae, in­
fantia exacta, finitur; in his quae pertinet ad electionem status fini­
tur pubertate, C. Cum virum 12. de Regul.; C. A. 148.; in his quae
pertinent ad domesticam curam et disciplinam emancipatione finitur.
Verum in iis, quae spectant ad sustentationem corporis et genera­
tionem prolis, filii sui iuris sunt. Ac quoad matrimonium ineundum
communiter nonnisi parentum consilium exquirere tenentur. L. 335.
— Emancipatio autem naturaliter habetur, cum iam sufficienter per
aetatem adoleverit filiusfamilias, ita ut iam paterfamilias ipse esse pos­
sit, et per se ipsum rite considerare, et se obligare circa ea quae ad
personam suam et ad sua bona exteriora pertinent. C. 11. 12. dc
Regul.; S. Th. 4. Γ). 27. q. 2. a. 2., D. 38. q. 1. a. 1. q. ult. Sol. 3.,
2. 2. q. 104. a. 5., S. q. 43. a. 2., q. 58. a. 5.; S. Basilii Magni
Epist. 276., Migne vol. 32. col. 1011.
Iure Communi patria potestas soli patrifamilias competit, eaque
per se perpetua erat, Inst. 1. 1. t. 9. § 2. 3., t. 12.; lib. 1. tit. 6. ff.
$ 3.-5. de Pair, pot.; 1. 8. t. 46. C. ; C. 2. de Convcrs. infid. — Ve­
rum ex Recenlioribus Legibus competit etiam matrifamilias, C. I. 220.;
C. G. 372.; C. B. 1634. 1684. 1685.; C. L. 138.; C. He. 274. Sed
mater ea non utitur, quamdiu ea utitur pater, cui principaliter com­
petit, C. I. 46. 220. 230. 331.; C. G. 141. 373. 507.; C. A. 144. 147.;
C. H. 154.; C. B. 1634.; C. L. 139. 155. — Competit autem in filios
legitimos et naturales, in naturales agnitos, in naturales agnitos cl le­
gitimates, et aliquo saltem modo etiam in adoptivos, C. I. 66. 184.
194. 210. 211. 220.; C. H. 154.; C. A. 183.; C. B. 1306. 1757.
1765.; C. L. 166. Cf. hic n. 663.
Patria potestas a patre exercetur, eoque mortuo vel absente
a matre aequo iure, C. I. 46. 220. 231.; C. H. 154.: C. G. 141.
390.; C. A. 144. 147.; C. B. 1627. 1684.; C. He. 274. Attamen
ius est patri morienti matri superstiti praescribere, quem velit in
liliorum educatione et bonorum administratione modum servari, C. I.
235 1059. Cf. C. G. 391.; C. B. 1852. seqq. Si mater secundas
ineat nuptias, in potestate erit Consilii familiae vel Iudicis pupillaris,

i

J. - OBLIGATIONES FILIORUM ERGA PARENTES

495

ei permittere vel adimere tutelam, C. I. 237.; C. G. 395.; C. A. 255. —
Deficientibus parentibus, et non nominato tutore, tutela iure spectat ad
«avum paternum ; et, hoc deficiente, ad maternum, C. I. 244.; C. B.
1776. — Porro patria potestas partim in personas, partim in res filio­
rum exercetur, C. B. 1627.
Patria Potestas exercetur I.° in personas facultate, quam habet
pater retinendi domi filium, C. He. 273., nisi filius velit voluntarie
nomen dare militiae. C. I. 221.; C. G. 374.; facultate quam habet
pater moderate corrigendi et puniendi filium discolum ; C. He. 275.;
eum etiam a propria domo arcendi, et recurrendo etiam ubi opus sit
ad tribunal, eumque collocandi in domo alia educationis seu corre­
ctionis, C. I. 222.; C. H. 155. 156.; C. G. 375. seqq.; C. A. 145.;
C. B. 1631. 1632.; C. L. 143.; L. 3. de Pair. pot. C. — Insuper
filius prohibetur sine parentum consensu in adoptionem se dare>
C. I. 208.; C. G. 346.; C. A. 181; C. B. 1747., et matrimonium
inire, C. 1. 63.; C. G. 148.; C. A. 49. 153.; C. H. 1305.; C. L. 1058.
1061.; C. He. 9S. Matre autem dissentiente, sufficit patris consensus.
C. I.; C. G. 11. cc. ; C. He. 274. Parenti postremo decedenti ius com­
petit tutoris dandi. C. 1. 242.; C. G. 397.; C. B. 1777.; C. He. 274.
Excepto matrimonio, quod ante pubertatem ex lege canonica
nullum est, quoad alios actus et contractus filiifamilias minores natu­
raliter tantum obligantur, et si suo tempore restitutionem in integrum
non petant, etiam civiliter obligari possunt, et qui cum eis con­
trahunt naturaliter et civiliter obligantur. Quare, si sponsalia inierint,
si votum emiserint, sponsalibus et voto obligantur. Si quid donaverint
dominium transferunt in accipientem, et si quid dono ipsi accipiant
dominium licite acquirunt et retinent. C. I. de Desp. impub.; C. I.
;
1304.
C. G. 1314.; C. H. 160. 161.; C. A. 244. 246.; C. B. 106.;
C. L. 98. 99.; Inst. 1. 3. t. 19. §6.; S. Th. 2. 2. q. 88. a. 8., 4.
D. 27. q. 2. a. 2.; L. 1. 3. n. 918.; Lugo de lust. d. 22. n. 228.
295. 300.
Quamvis vero minor valide contrahat, ex Recentioribus Legibus
firmiter non contrahit, si non observentur variae earundem legum
praescriptiones, et tunc conceditur ipsis restitutio in integrum, quae
in foro etiam conscientiae valet, cum huiusmodi lex sit definitiva iuris,
et iusta : siquidem est propter bonos mores tuendos, propter fami­
liarum pacem et bonum, propter bonum commune. — C. G. 2012.;
C. I. 317. 319. 1899.
Ex C. 1. minor restituitur, quia minor, et actio nullitatis admit­
titur ; l.° Si minor non emancipatus actum ex se confecit sine inter-

496

i.

OBLIGATIONES FILIORUM ERGA PARENTES

ventu patris seu eius legitimi repraesentantis. 2.° Si minor emancipatus
actum ex se confecit, pro quo lex exigit assistentiam curatoris. 3.° Cum
non observantur formalitates pro quibusdam actibus constitutas per spe­
ciales legis dispositiones. — Actio vero nullitatis non admittitur: l.°Si
minor mala arte ct dolo occultavit suam conditionem minoris. 2.° Si
agatur de obligatione ex delicto vel quasi delicto exorta. 3.° Si pro­
betur quod solutum est, in commodum et utilitatis minoris fuisse con­
versum. — C. I. 1300. 1303. 1305. 1306. 1307. 1899.
Ex C. G. minor restituitur quia laesus, et actio nullitatis admit­
titur. si legis praescriptiones in contractibus minorum non fuerint
observatae. Rescissio non admittitur: l.° Si laesio ex casuali eventu
contigerit. 2.° Si minor commercium aut artem aliquam exerceat quoad
contractus initos ratione sui commercii seu artis. 3.° Si de obligatione
agatur profluente ex delicto vel quasi delicto. 4.° Si probetur quod
solutum est, in eorum cessisse commodum et utilitatem. — C. G. 1304.
1305. 1306. 1308. 1310. 1312. 2012.; L. 1. 3. n. 514. 918. Cf. Troplong, della Vendita cap. 2. art. 1594. num. 166. seqq.
Ex C. IL, non servatis legis formalitatibus, contractus minoris
rescissioni obnoxii fiunt. Ad restitutionem autem non tenetur, nisi
quatenus re accepta ditior evaserit. — C. H. 317. 420. 1163. 1304.
1764. 1765.
Ex C. A. non potest quidem generatim minor valide obligari sine
consensu patris, aliisque legis praescriptionibus. Libere tamen dispo­
nere potest de rebus propria industria acquisitis, aliisque ipsi pro suo
usu datis post adeptam pubertatem. — C. A. 151. 152 . 244 . 246. 248.
Ex C. B. minor indiget consensu sui repraesentantis pro quavis
voluntatis declaratione, nisi haec ei iuridicum emolumentum procuret,
vel nisi agatur de rebus eius liberae dispositioni relictis. Sine praedicto
repraesentantis consensu, actus rescindi potest. — C. B. 108. seqq.
Ex C. L. 297. seqq. actus minoris sunt nulli, si fiant sine debita
auctoritate. Sed ipsi hac nullitate uti non possunt quoad obligationes
super res artis aut professionis propriae, vel si dolo utantur, ut tan­
quam maiores habeantur.
Patris potestas exercetur 2.° in res liliorum. Ex Iure communi
filius initio res palrisfamilias erat : quidquid acquirebat patris erat.
Deiudc peculium recognitum est. Peculium est, quodcumque bonum
proprium filii, separatum a paternis bonis. Quadruplex est: l.° Ca­
strense, acquisitum militiae vel occasione militiae ; et hoc totum, per­
fecto dominio, filii est : impubes tamen eius administrationem non
habet. — ‘2 ° Quasi-ι astrense acquisitum professione scientiarum, vel

I. - OBLIGATIONES FILIORUM ERGA PARENTES

497

liberalium artium, vel aliquo civili munere, v. g., iudicis, advocati,
medici, magistri, ex officio vel beneficio ecclesiastico, et huius etiam
perfectum dominium ad filium spectat ; administratio tamen ad patrem,
si impubes ipse sit. — 3.° Adventitium, quod advenit filio aliunde
quam a paternis bonis, neque patris intuitu, v. g. quod eidem filio
provenit ex matre, ex materna linea, vel intuitu matris, vel acquisitum
propria industria et labore, alienis liberalitatibus, casu et fortuna. Do­
minium proprietatis ad filium, ususfructus et administratio huius peculii
ad patrem, quoad vivit, spectat. Quare Iure Romano pater habet
usumfructum omnium horum bonorum filii ; et hic ususfructus nonnisi
morte patris finitur, secus ac habetur Iure Rcccntiore. — 4.° Profectitium, quod vel ex bonis paternis acquisitum est ; vel patris intuitu
filio est donatum. Et hoc, totum patris est, proprietate, usufructu,
adminislratione. — Inst. 1. 2. t. 9. § 1. 2., 1. 3. t. 29.: Lugo d. 5.
n. 23. seqq.
Pater disponere potest de bonis adventitiis, si sint consumptibilia,
cum onere tamen restitutionis. — Si filius negotietur extra domum
patris ex aliis bonis quam paternis, lucrum est adventitium. Si laboret
in domo paterna et a patre nutriatur, vel negotietur ex bonis patris,
profectitium est. — « Si filius pecunia patris vel mutuo accepta, vel
occulte surrepta suomet periculo negotietur, ita ut serio constituat
patrem indemnem quocumque eventu conservare, certum est ex com­
muni omnium sententia apud Laymann 1. 3. tr. 4. c. S. n. 12. lucrum
omne ad proprietatem filii tamquam adventitium peculium pertinere.
Cur id rei ? nisi quia tametsi lucrum omne pecunia patris comparat,
ita comparat, ut lucrum totum derivetur non ex pecunia patris suapte
natura sterili, sed ex industria filii, quae pecuniam reddit fecundam ».
Ithur. Cas. 3. n. 6. — L. 488.
Paterfamilias et filiusfamilias pro una persona habentur. Cum igitur
nemo secum ipso contrahere possit, si contrahunt, civiliter irritum est
pactum. Civiliter, nam naturaliter vicissim obligantur et obligant. Inst.
1. 3. t. 19. §6. — Filiusfamilias, ne patre quidem consentiente testari
potest de peculio adventitio vel profectitio ; potest vero, etiam invito
patre, de castrensi vel quasi castrensi. Inst. 1. 2. t. 12,
Ex Recentioribus Legibus minores iure inhabiles habentur ad se
et propria bona tuenda. Hinc quoad utrumque eos repraesentat ille
apud quem est patria potestas. C. B. 1630.; C. L. 98. 100.; C. He.
279. — Administratio omnium bonorum filiorum minorum est penes
patrem vel matrem, vel tutorem, qui filiorum incapacitatem vel impe­
ritiam supplere debent donec maiores fiant, vel emancipationem obtiBucceroni. Inst. thcol. moralis L
3^

498

I. - OBLIGATIONES FILIORUM ERGA PARENTES

neant. Excipienda sunt, ex C. B. 1638.; C. L. 147.; C. He. 294.;
C. I. 224. bona filio data cum exclusione, ab hac administratione
patris. Cf. C. L. 146. 147. — Maiores suis gerendis negotiis omnino
liberi sunt, nisi in aliquo casu id lex speciatim ipsis vetet, adeoque
plenam habent adininistrationem bonorum suorum ; emancipati vero
eam non nisi limitatam habent. C. I. 323. 310. seqq.; C. G. 488.
476. seqq.; C. A. 149. 187. 251. Cf. C. L. 305. seqq. 311.
Unde is, qui patriam potestatem exercet, filii negotia gerit, C. I.
224. 242.; C. G. 389.; C. A. 149. 152.; is, non filius, in iudicio
agit, haereditates filio obvenientes adit, confecto inventario, donationes
acceptat, C. I. 226. 1059. ; C. A. 205. 222. seqq. 243., eiusque bona
administrat, C. I. 224.; C. G. 389.; C. H. 159.; C. A. 149.; sed
bona sive immobilia, sive mobilia, iis exceptis quae servando servari
non possunt vel deteriora fiunt, non potest alienare, hypotheca vel
pignore obligare; neque item nomine filii mutuum accipere, aliosque
actus exercere, qui simplicis administrationis actus excedunt, nisi ex
causa necessitatis vel evidentis utilitatis, et civilis tribunalis decreto,
C. I. 224. 225.; C. H. 164.; C. G. 389.; C. B. 1640. seqq.; C. L.
150.; C. He. 290. 299. 300.
Pater, vel mater patriam exercens potestatem, usumfructum habet
eorum, quae filio obveniunt, successione, donatione, vel alio titulo lu­
crativo, C. I. 228. 229. 231.; C. G. 384. 386.; C. H. 160.; C. B.
1640. 1685.; C. He. 294., nisi bona filio vel testamento relicta, vel
donatione data fuerint, ea conditione, ne ususfructus ad parentes per­
tineat, C. I. 229.; C. G. 387.; C. B. 1651.; vel filio fuerint testamento
relicta, vel donatione data ad aggrediendum aliquem vitae cursum,
artem, vel professionem, C. I. 229.; aut ad eius educationem et
instructionem, C. H. 162.; vel nisi, invitis parentibus donationem aut
legatum acceptaverit, aut haereditatem filius adierit, C. I. 229. Exclu­
duntur item ab eo usufructu illa, quae labore, professione, industria
separata sibi filius acquisierit, C. I. 229.; C. G. 387.; C. B. 1650.
1651., et bona successionis filii, qua parentes declarati sunt indigni,
C. I. 728.; C. G. 730. — Huic usufructui obligatio inhaeret alendi,
sustentandi, educandi et instruendi filios. C. 1. 230.; C. G. 385.; C. B.
1602. 1603. 1606. 1656.; C. L. 148.; C. He. 293. — Neque pater
neque mater usumfructum habet bonorum filiorum naturalium. Eorum
tantum bona administrare possunt, sed cum onere rationem reddendi
etiam de fructibus; Gousset in a. 384. C. G. ; C. I. 1S4. Cf. C. L.
166. 167.

I. - OBLIGATIONES FILIORUM ERGA PARENTES

499

Ex C. A. 149. 150. 151. 154. bona omnia, excepta administratione, ad filium simpliciter pertinent, pater tamen ex redditibus ex­
pensas educationis deducere potest. — Ex C. H. 161. ad parentes
simpliciter pertinent bona a filiis acquisita eorundem parentum bonis.
Ex eodem C. H. 160. ad parentem, patriam potestatem exercentem,
pertinet ususfructus etiam eorum bonorum, quae filius suo labore et
industria acquisivit.
Ex C. L. 145. 146. 147. ad parentes pertinet ususfructus bono­
rum, quae filiusfamilias acquirit suo labore, sua industria, suis mediis,
vel quocumque alio gratuito titulo, nisi data fuerint cum exclusione
huius ususfructus, vel filii acquirant armis, litteris, artibus liberalibus
vel acquirant proprio labore et industria, sed vivant ex se cum patris
permissu.
Huiusmodi ususfructus finitur emancipatione filii, vel morte, vel
expleta minori aut legitima aetate; patre vel matre viduis, transeun­
tibus ad alias nuptias ; si pater patria potestate abutatur, aut impo­
sitas obligationes non curando, aut bona male administrando, tribunalis
sententia accedente ; itemque cessat respectu coniugis, cuius culpa
legaliter divortium sit pronuntiatum. C. 1. 156. 228. 232. 233.; C. G.
384. 386.; C. H. 167. 172.; C. B. 1666. 1673. 1679. 1680.; C. He.
297. seqq. Ex C. B. 1661. 1662. ususfructus finem etiam habet ma­
trimonio filii, et patris renunciatione. Ex C. G. 384. 386. ususfructus
conceditur patri, et eo defuncto matri, innuptae permanenti, usque ad
ann. 18. filiorum, vel eorum emancipationem. Cf. C. L. 149.; C. He.
274. 292. — Filio autem maiore facto, ea quae a parentibus gesta
sunt, si facta luerint secundum legem, rata manent, secus vero irrita
ab ipso fieri possunt. Ac, si interim conflictus quead bona inter pa­
trem et filium, sub patria potestate, exoriatur, ad tribunal iste recurrere
poterit. C. I. 224. 227. 1304.; C. G. 1314.; C. H. 165.; C. A. 271.;
C. B. 1667. 1668.; C. L. 153. — L. 488. 543. 544.; Gousset 682.
C. He. 283. 284. 297. seqq.
Patria potestas solvitur patris vel filii morte, C. H. 167.; C. L.
170.; C. He. 274.; filii adoptione, C. H. 167.; C. B. 1757. 1765.;
C. A. 183.; emancipatione filii, C. I. 220. 311.; C. G. 372. 476.-479.;
C. L. 170.; C. H. 167.; C. A. 172. 252.; emancipatur autem filius
ex ipso iure per matrimonium, C. I. 310.; C. G. 476.; C. L. 304.;
C. He. 14., secus ex C. A. 175. Emancipatio, actus legitimus est, quo
pater filium suum minorem dimitti a sua potestate, ut sui iuris effi­
ciatur. Emancipatio fieri non potest ante annum 18.um, C. I. 311.,
completum, C. He. 15. — Solvitur praeterea aetate maiori, C. I. 220.;

500

I. - OBLIGATIONES FILIORUM ERGA PARENTES

C. G. 372.; C. A. 172.; C. L. 170. Cf. hic 664. Ex C. B. 386., qui
emancipationem non admittit, declaratio maioritatis haberi potest
anno 18.° aetatis. — Solvitur item, si pater patria potestate abutatur,
accedente sententia criminis, C. I. Poen. 392.; C. H. 171.; C. B. 1666.
1680.; C. A. 177. 178. Patria potestas in pietate debet non atrocitate
consistere. — Si superstes sit mater, illam simpliciter non amittit,
quamvis ad alias transeat nuptias. Potest tamen in hoc casu ex C. I.
237. a bonorum filii administratione removeri. Ex C. B. 1697. mater
transiens ad alias nuptias amittit ex parte patriam potestatem. Cf.
C. L. 155. seqq. ; C. He. 286. — Parentibus interdictis, furiosis, amen­
tibus, eorum patria potestas suspensa manet, C. I. 220. 229. seqq.;
C. A. 179.; C. B. 1676. seqq. — Soluta patria potestate, filiusfamilias
sui iuris efficitur. Sive autem sui iuris sit, sive adhuc patriae subsit
potestati, cum ipso paterfamilias utiliter contrahere potest, et a 18.° ae­
tatis anno potest testamentum conficere, C. I. 763. 1107.; C. A. 271.
596.; anno 16.°, sed limitate, ex C. G. 903. 904. — Inst. 1. 1. t. 12.
668. An possit filiusfamilias retinere lucra, quae ex proprio la­
bore, sed non industria separata, in domo paterna ipsi obveniunt? —
Plures et graves theologi negant. Ratio est, quia tunc filiusfamilias
laborans non nomine proprio, agere censetur tanquam membrum fami­
liae, et sic omne lucrum bono familiae cedere debet. Illi praeterea non
favet, sed obest omnino Ius positivum. Plures etiam et graves theo­
logi affirmant. Ratio est, quia filius peioris conditionis non est, quam
famulus; filio ergo cedere debet saltem merces, quae famulo vel extra­
neae personae laboranti deberetur. Illa certe deberetur filio, si ex con­
ditione sua non tenetur laborare, et extraneam personam supplet, vel
si extraordinarium et indebitum omnino laborem in domo paterna im­
pendat. C. L. 144. Neque vero in duobus hisce casibus obesse vide­
tur Ius positivum, cum sint extraordinarii, et, legitima epicheia, non
comprehensi positivo Iure, quod casus respicit communiter contin­
gentes. Sed tunc deducendae semper sunt expensae, quas fecerit pater
in eo alendo, sustentando, educando, etc. Eas enim facere non tene­
batur pro filio potente lucrari et volente. C. He. 272. — Inst. 1. 2.
tit. 9.; L. 1. 3. η. 488. 3.° 544. 910.; S. Th. 2. 2. q. 57. a. 4.;
Ithur. Cas. 3.; Gousset 683. 684. 991.
66e). An flius habeat dominium perfectum in bona mobilia ipsi
data a parentibus aut cognatis? — R. Affirmative, si primo usu sint
consumptibilia, quia ipsi ad usum absolute dantur, nisi forte aliqua
restrictio apposita fuerit, ut esset pecunia ad libros emendos, ad pen-

Π. - OBLIGATIONES PARENTUM ERGA FILIOS

501

sionem solvendam, etc. — « Si non sint primo usu consumptibilia, ut
libri, vestes, etc., filius non habet generatim nisi dominium utile, quia
parentes fere non aliud ipsi conferre intendunt ». Ita Gur. 546. Ve­
rum dicendum potius videtur, eo ipso quod filii possint continuato
usu propter propriam utilitatem res has consumere et destruere, ha­
bere dominium harum rerum etiam directum, licet forte restrictum,
et non omnino absolutum, quatenus ex mente dantis, non nisi in
eorum utilitatem res sit tota convertenda, ut, e. g., videre est in
libris, vestibus, etc.
670. An filius censeatur renuntiare usui/ructui, ad quem ius
habet, si, eo vidente et tacente, pater hunc usumfructum percipiat? —
R. Negative, saltem generatim loquendo. Ratio est, quia silentium in
tantum aequivaleret renuntiationi, in quantum filius facile reclamare
posset. Iam vero, quin id facile possit, plerumque metus reverentialis
obstat. — Ex C. I. 234. si, cessante usufructu, adhuc pergant pa­
rentes illum percipere, filio apud ipsos morante, et quin constituta
fuerit conditio reddendae rationis, parentes vel eorum haeredes non
tenentur nisi ad fructus exsistentes a die, quo postulantur.

II. — OBLIGATIONES PARENTUM ERGA FILIOS
671. Quaenam sit propria parentum obligatio? — Parentes prin­
cipium sunt exsistendi filiorum ; et filii aliquid patris sunt. Quare,
praeter amorem, parentes debent filiis sive legitimis sive illegitimis
providentiam, scilicet filiis providere debent quoad corpus, quoad ani­
mam, quoad statum L. 336.; S. Th. 1. 2. q. 100. a. 5. ad 4., 2. 2.
q. 26. a. 9.
Providentiam debent quoad corpus ; adeoque graviter parentes
peccant si eos, nondum in lucem editos, periculo exponunt abortus,
si natos iam exponunt publicis misericordiae locis, nisi id faciant ex
gravi causa. Eos praeterea alere debent, nisi tamen aliunde se alere
possint et non indigeant, sive sint legitimi, sive illegitimi, sive spurii,
C. Cum haberet 5. de Eo qui dux.; C. I. 752.; C. G. 762.; C. H.
139.; C. A. 166.; C. B. 1602. 1627. 1705. 1708. Et si agatur de
alimento ad vitam necessario, filium alere tenentur, quamvis iste por­
tionem bonorum sibi a parentibus datam dissipaverit, quia semper
filius est. — Ad id autem tenentur simul pater et mater ex C. I.

502

II. - OBLIGATIONES PARENTUM ERGA FILIOS

138.; C. G. 203.; vel pater primum, ut ex Iure Communi, L. 9. C.
de Patr. potest., ex Iure Canonico, C. 2. de Convers. in fid., C. A. 141.
143. 167.; C. H. 155.; C. B. 1627. 1634. 1709. 1739.; C. L. 140.
— Adoptivum etiam alere debet adoptans, C. B. 1766., in casu ne­
cessitatis ex C. I. 211.— Mater vero tenetur lactare prolem proprio
lacte. Id enim postulat ipsa lex naturalis. Attamen haec obligatio
per se non urget sub gravi ; cum gravis deordinatio secus non ha­
beatur. A levi autem culpa excusat necessitas, si, e. g., mater sit de­
bilis; notabilis utilitas, si, e. g., mater deberet aliam occupationem
deserere, qua sustentationem sibi et suae familiae comparat; consue­
tudo, apud nobiles familias vigens. Tunc vero mater tenetur sub gravi
peccato bonam nutricem quaerere. — L. 336. 949. 951.; C. A. 218.;
C. B. 1635.
Providentiam debent quoad animam ; quare sub gravi parentes
debent filios docere ea, quae necessaria sunt ad aeternam salutem,
eos bonis moribus imbuere verbis et exemplis, a proximis peccandi
occasionibus arcere, debita moderatione corrigere, ne ad iracundiam
provocati peiores fiant, eosque delinquentes coercere, implorato etiam
indicis officio, si necesse sit, C. I. 222.; C. G. 377.; C. H. 155. 156.;
C. A. 145.; C. C. 1631.; C. L. 143. Quapropter graviter peccant
parentes, sinentes filios libere pravis sociis comitari, pravos libros et
ephemerides legere, pravas officinas et scholas frequentare, nisi adsit
gravissima causa eos excusans, et harum officinarum et scholarum
pericula removeantur. Leo XIII. Litt. Enc. Sapientiae christianae
10. lan. 1890. $ Locus admonet. — L. 339.; C. He. 277.
Probari non potest nova inducta, quae dicitur, educatio puritatis,
quae in eo est, ut pueris ea quae ad res venereas spectant manife­
stentur. Hac enim manifestatione non avertitur periculum, sed gigni­
tur et augetur, crescente evidenter ex earum occultarum rerum co­
gnitione ipsa naturali prava inclinatione ad eas experiendas. S. C. Ind.
18. lan. 1908. ad Ep. Barcinon.
Providentiam debent quoad statum ; unde parentes debent filios
arte aliqua vel litteris instituere, secundum morem regionis et condi­
tionem familiae. Curare debent, ut filii, qui velint matrimonium inire,
honestum ineant matrimonium ; et, si filiarum pudicitia in periculo
ideo versetur, debent saltem ex caritate eas dotare. Quin immo non
desunt qui absolute tenent, patrem obligari ad dandam dotem filiae,
quod C. H. 1340. 1341. et C. A. 1220. 1222. 1231. praescribitur,
sive contrahat dignum matrimonium, sive religionem ingrediatur,
itemque obligari ad dandum patrimonium filio, qui velit sacerdotium

II. - OBLIGATIONES PARENTUM ERGA FILIOS

503

suscipere, L. 1. 6. n. 819. Ratio est, quia ut pater debet filiis hone­
stam et convenientem collocationem procurare, ita tenetur ipsis media
ad illam obtinendam necessaria suppeditare. Attamen ex C. I. 147.
et ex C. G. 204. nulla filiis competit actio contra parentes, nolentes
quidquam suo patrimonio detrahere, ut filii aut filiae matrimonium
inire possint, aut alio simili titulo. Cf. C. B. 1610. 1620. 1621. —
Si parentes sua bona dilapident, et ideo filios egenos derelinquunt,
gravi profecto non vacant peccato. Neque a peccato excusari possunt,
si non adhibeant saltem mediocrem diligentiam, ut acquirant bona,
quibus filii alantur, habeantque haereditatem secundum suum statum.
Maxime vero tenentur proli relinquere libertatem quoad electionem
status; et graviter peccant invitos ad matrimonium vel religionem
cogentes vel eos avertentes a tali statu. — L. 336. 337. 339. 740.,
S. Th. 2. 2. q. 101. a. 2.; Ferraris v. dos a. 2. n. 1.-5.; Sanchez
de Matr. d. 26. n. 7.; C. I. 138. 230.; C. G. 203. 385.; C. A. 139.
148.; C. H. 155.; C. He. 275. 276.; E. M.
672. An parentes filios aliquando exhaeredare possint? — R. Affir­
mative; ob iustam tamen et gravem causam criminis contra ipsos pa­
rentes, quod talem poenam mereatur. Id constat primo iure naturali.
Aequum enim omnino est, ut parentes possint filios, in ipsos graviter
iniuriosos, tali poena plectere, et eiusdem poenae timore in proprio
officio continere. Constat praeterea iure positivo. Etenim Ius Roma­
num hanc potestatem in parentibus agnoscit, et plures casus deter­
minat, quibus parentes filios exhaeredare possunt. Ac ob eandem cri­
minis rationem possunt filii exhaeredare parentes, et fratres exhaere­
dare fratres. Novella 1 15. cap. 3. 4., Novella 22. cap. 47. — Idem
ex Iure Hispano habetur 848. seqq. ; ex Iure Lusitano 1875. seqq.
et ex Iure Austriaco 768. seqq.
Ex Iure Helvetico ΜΊ. dispositione mortis causa, potest haeres
legitima privari, quando gravem commiserit reatum contra disponen­
tem vel contra personam intime ei coniunctam ; quando contraivit
graviter contra suas obligationes familiae erga disponentem vel erga
personam spectantem ad eiusdem familiam.
Ex Iure Germanico 1938. 2333. seqq. 2339. seqq. potest quis
testamento consanguineum vel coniugem excludere a successione, quin
heredem instituat. — Variae praeterea causae indignitatis ad succes­
sionem assignantur, quas causas, successione devoluta, opponere potest
quilibet habeat interesse in exclusione indigni. — Ac propter gra­
viora quaedam, maxime contra pietatem crimina, eadem fere, ac ea

504

II. - OBLIGATIONES PARENTUM ERGA FILIOS

quae indignitatem ex C. I. et ex C. G. constituunt, potest quis, testa­
mento, suo necessario haeredi adimere portionem ex lege ipsi reser­
vatam. — Quando aliquis descendens prodigus fuerit, vel graviter
aere alieno oneratus, potest testator reducere portionem lege reser­
vatam illi descendenti, eam attribuendo aliis haeredibus legitimis,
tanquam substitutis fideicommissariis. Potest etiam administrationem
committere executori testamentario, et descendens ius tunc habet ad
integros annuos reditus.
Ex hire Italico 725. 1081., et ex hire Gallico 727. 955. 1046.
1047., non habetur quidem exhaeredatio proprie dicta, sed generatim
statuitur incapacitas et indignitas succedendi ratione criminis, et revocabilitas ipsius donationis factae ratione ingratitudinis, ob determinata
quaedam delicta; si nempe 1.° vitae testatoris fuerint insidiati; 2.° si
alio crimine, saevitiis vel gravibus iniuriis rei in eum fuerint; 3.° si
alimenta ei denegaverint ; 4.° si calumniose eum gravis criminis ex
Iure Ital. vel criminis capitalis ex lure Gall, accusaverint; et 5.° ex
Iure Ital., si ad testamentum condendum vel mutandum coegerint,
vel ab eo condendo aut revocando impediverint. — L. 340. 948.
949. ; Ferraris v. Exhaeredatio.
673. An parentes teneantur in foro conscientiae legitimam filiis
secundum leges relinquere? — Parentes, verius et secundum com­
munem doctrinam, debent ex civili lege légitimant post mortem re­
linquere filiis suis, sive maribus sive feminis, naturalibus et legitimis,
immo etiam naturalibus iure agnitis et legitimalis, nec non legitimis
seu adoptivis, nisi gravis adsit causa. Lex enim insta est, et in con­
scientia quidem obligans. Parentes de lege naturali providentiam filiis
debent quoad corpus et quoad statum. Quare lex positiva legitimam
determinans reapse legem naturalem interpretatur et definit. Sed ra­
riores quosdam necessitatis casus non excludit, quibus aliter agendum
ipsum filiorum et familiae bonum suadeat; quod etiam timoratorum
praxi confirmatur. — L. 215. 740. 947. 950.; H. A. 237.; La Croix
p. 3. 1. 2. n. 1173.; Gousset 794.
Nullum vero dubium est, quod possint parentes, attentis civilibus
legibus, manualia dona praesertim remuneratoria filiis facere ; si enim
haec non prohibentur pro amicis, neque pro coniunctis prohibentur,
aut pro piis causis. Possunt praeterea etiam, iisdem personis, maioris
momenti dona efficere, si ex meris reditibus fiant ; quia horum sunt
pleni et liberi domini, neque, ipsis civilibus legibus, tenentur patri­
monium reditibus augere. Tandem, si insta et proportionata gravis

OBLIGATIONES CONIUGUM

505

adsit causa, possunt etiam, si legitima filiorum non laedatur, dona­
tionem efficere ex iis quoque, quae patrimonium constituunt. Ratio
est, quia lex, legitimam determinans, hanc dat parentibus facultatem,
ut de reliquis bonis libere disponant pro aliis. Si ergo pater ea aliis
extraneis relinquere potest, donare potest etiam ipsis filiis, si rationa­
bilis adsit causa ita agendi, et legitima non laedatur. — Illud autem
notandum est, quod habet Lugo d. 23. n. 147., nempe « parentes,
si inofficiose donaverint, h. e. in praeiudicium legitimae filiorum,
eorum donationes revocari possunt a filiis. Non tamen est invalida
donatio, sed irritari potest ». Idque valet etiam in Iure Italico et
Gallico; non enim in utroque hoc Iure dicitur quod est irrita, sed
quod erit irrita, scilicet per reductionem irritanda. C. I. 821. 1091.;
C. G. 920.; C. He. 522.; C. A. 775.; C. H. 654.; C. L. 1492. 1789.
- L. 740. 950.

III. — OBLIGATIONES CONIUGUM

674. Quotupiex inter coniuges iurium et obligationum genus P —
Matrimonium est viri et mulieris coniunctio, individuam vitae consue­
tudinem continens. Inst. 1. 1. t. 9. '§ 1. ; C. B. 1353.; C. A. 44. Unde
triplex ex matrimonio iurium et obligationum genus promanat, quoad
personas, quoad bona, quoad corpus. De iuribus et obligationibus
utriusque coniugis quoad corpus in tr. de Matr, dicendum erit. Quare
hic de aliis tantum dicemus. — C. A. 89.
Obligationes quoad personas, aliae mutuae sunt, aliae alterutrius
tantum. Mutuae sunt mutuus amor, mutuum adiutorium quoad cor­
pus, quoad animam, quoad coniugale debitum, et communem habita­
tionem, communem mensam et torum. Marito competit potestas mari­
talis in uxorem et praecipua patria potestas in liberos. Uxorem autem
secundum propriam conditionem alere tenetur. Uxori tanquam matri
competit prolem educare, licet dependenter a marito, et curam rei
familiaris habere, dependenter item a marito. C. He. 163.; C. H. 62.
675. Quaenam sint iura et obligationes coniugum quoad personas P
— Caput uxoris est vir, adeoque uxor sub viri potestate est, in iis
quae ad matrimonium, i. e. quae ad individuam vitae consuetudinem
pertinent, ad Eph. 5., 22. seqq.; C. A. 91. Quare uxor sine consensu
viri, nequit obligari voto, S. Th. 2. 2. q. 88. a. 8. ad 3.; L. 1. 3.

506

ΙΠ. - OBLIGATIONES CONIUGUM

η. 234.; nequit regulariter obligari contractu; nequit sine consensu
viri peregrinari, et viri domicilium regulariter sequi debet, C. I. 131.
134. 135.; C. G. 214. 217. 220. 221. 222.; C. H. 58. 61.; C. A.
91. 92.; C. B. 1354.; C. He. 160. 170.; C. L. 1193., licet sine
causa maritus domicilium mutet; dummodo uxor possit cum sequi
sine gravi seu animae, seu corporis detrimento, et C. H. 58. ac
C. L. 1186. non in extraneam nationem. Eodem C. L. 1189. potest
uxor scriptum publicare sine consensu viri. — C. Pervenit 1. de Coni,
lepr.; Sanch. de Matr. 1. 1. d, 41. n. 2. 4.; L. 351. 1. 6. n. 977.;
S. Th. S. q. 64. a. 6. ad 1., Quodl. 4. a. 11. Cf. V. 2. n. 1052.
Sine mariti consensu, et praeter casus lege exceptos, uxor in
indicio agere non potest; C. I. 134.; C. H. 60.; C L. 1192. Ex
C. He. 168. quodeumque fuerit bonorum regimen, uxor in iudicio
stare potest. Sed in causis cum tertiis, quoad bona allata, a marito
repraesentatur.
Viro quidem reverentiam, obsequium et obedientiam praestare
debet uxor, in iis quae spectant ad domus gubernationem et bonos
mores; sed eius socia, non famula est. Quare, si ipsa est dives, aut
nobilis non cogitur praestare viro, quae suae dignitatis non sunt, v. g.,
coquere cibos, verrere domum, etc. Si tamen viro non obediat in re
gravi, graviter peccat, et viro modica quaedam coercitio permittitur.
1. Petri 3. 5. seqq.; L. 351. 352. 356., 1. 6. n. 972.; Sanch. de
Matr. 1. 6. d. 6. n. 14. — C. I. 131.; C. G. 313.; C. H. 57.; C. B.
1354. 1356. 1357.; C. L. 1185. 1189.; Leo XIII. Enc. Arcanum
10. Febr. 1886.
Vir vicissim amare et tueri debet uxorem, ad Eph. 5., 25.; C. I.
132.; C. II. 57.; C. G. 213.; C. L. 185.; eam alere, cum ea habi­
tare; adeoque diu ipsi abesse non licet, nisi ex gravi causa, Gen. 2.,
24.; C. I. de Coni, lepr.; C. I. 130. 132.; C. G. 212. 214, et ne
peregrinationem quidem longam inire, muliere invita, C. 8. de Voto.
Non tenetur tamen plerumque maritus secum ducere uxorem, cum
magno incommodo et impensis, quando negotiorum causa circumcur­
sari contigerit. C. 9. § [n tanta de Volo. Peccat vero graviter maritus,
si verbis contumeliosis vel infamatoriis afficiat uxorem; si illam im­
pediat circa praecepta Dei vel Ecclesiae sine iusta causa, si graviter
caedat uxorem, si gubernationem domus et rem familiarem negligat.
Ad Coi 3, 18. 19.; I, 356. — Sanch. de Matr. 1. 9. d. 5. n. 17.;
S. Th. 2. 2. q. 26. a. 11.
In his, quae pertinent ad mutuum vitae adiutorium, paris iuris
sunt vir et uxor, cum matrimonium mutui adiutorii causa ineatur.

III. - OBLIGATIONES CONIUGUM

507

Hinc mutuo sibi debent, amorem, fidelitatem, assistentiam, subsidium,
ad Eph. 5. 25.; Matth. 19., 5.; 1. ad Cor. 7., 3. seqq.; C. I. 130.;
C. G. 212.; C. H. 56.; C. A. 90.; C. L. 1184.; ac si quid adversi
alteri acciderit particeps alter esse debet. Quare mulier virum alio
migrantem valetudinis causa, vel in poenam, et vir mulierem sequi
debet, L. 353., 1. 6. n. 957. 977., et alter alteri egenti, etiam in
exilium acto sua culpa, vel carceri incluso, immo et ab eo separato,
dummodo non sua culpa, si facultates habeat, alimenta debet praestare,
et vir alere debet uxorem, etsi indotatam duxerit, vel dos casu pe­
rierit. C. I. 132. 133. 142.; C. G. 214.; G. B. 1360. 1361.; C. He.
159. 160. 161.; Sanch. de Matr. 1. 9. d. 4. n. 20., d. 5. n. 8. 14.
Neutri fas est, altero invito, religionem ingredi, C. un. Extr. de
Voto; et qui transit, coniuge invito, ad religionem, revocari potest,
C. 3. 12. de Conv. coni.; nec viro, uxore invita, ordines, immo nec
tonsuram fas est accipere, C. 4. de Temp. ord. in 6.°, praeterquam
si ab ea iuste et ex iure quoad habitationem diverterit. L. 1. n. 969.
- Cf. 1. ad Tim. 2., 8.-15.; 5., 9.-14.; ad Eph. 5., 22.-33.
676. Nota: Possunt filii et uxor accipere alimenta a debitis gra­
vato qui non est solvendo, cum ipse ad eos alendos ex stricta pietate,
et etiam ex legali iustitia teneatur; neque minus eos alere teneatur,
quam alia solvere debita. Immo id possunt, etiamsi paterfamilias alia
contrahat debita, modo tamen ipsi non habeant aliunde sustentationem.
Neque vero post patris mortem filius ea patris debita solvere tenetur,
si pater nulla filio bona reliquit, illa enim obligatio omnino patris
personalis erat. — « Nequit tamen uxor uti ad sustentationem fami­
liae pecuniis a viro datis ad solvenda debita, nisi in casu, quo familia
graviter egeret; tunc enim huic prius vir succurrere tenetur, ideoque
uxor tunc utitur iure suo. Ita Laym., qui subdit mercedes operario­
rum ad necessarios usus debitoris praeferendas esse etiam creditoribus
hypothecariis ». L. 695. 354.

677. Quaenam sint iura et obligationes coniugum circa bona ? —
Si Ius naturale inspiciatur, maritalis societas non impedit, quominus
et maritus et uxor retineant proprietatem, usumfructum et administrationem etiam bonorum, quae habebant ante matrimonium, et quae
acquirunt durante matrimonio. Concurrere tamen debent ad expensas
ob communia onera necessario sustinenda. Convenit autem, ut ma­
ritus vel omnem habeat bonorum administrationem, vel uxorem certe
coadiuvet, quantum nccesse est ad eius imbecillitatem supplendam. —
Si vero Ius positivum inspiciatur, amplior est hac in re mariti po-

508

III. - OBLIGATIONES CONIUGUM

testas. Hinc varia Iure positivo distinguuntur bona uxoris. — S. Th.
2. 2. q. 57. a. 4.
Bona uxoris alia sunt dolalia, quorum fructibus vir gaudet ad
onera matrimonii sustinenda ; alia sunt paraphernalia, nempe prader
dolem, quae uxor habet praeter dotem, et quae sibi specialiter reser­
vat ; alia communia, quae pactis coniugum aut determinatione legis in
societatem quandam conferuntur. — Possunt coniuges ante ineundum
matrimonium determinare quibus conditionibus subiicienda sint ipso­
rum bona, servatis quibusdam legis statutis. Si haec facere omiserint
lex supplebit.
Ex hire Romano: Uxor habet dominium directum suae dotis,
maritus vero usumfructum et administrationem. Mortuo viro, omnibus
creditoribus mariti personalibus praefertur, et etiam in vita dotem
iuridice repetere potest, si timeat, ne vir fiat impotens ad illam resti­
tuendam. Si dos consistat in pecunia, aut in aliis usu consumptibilibus, aut in rebus aestimatis traditis, dotis quidem plenum dominium
viro tribuitur, sed cum obligatione valorem restituendi, translato pro
uxore dominio in omnia bona mariti pro rata seu quota suae dotis.
— Uxor habet plenum dominium et administrationem bonorum paraphernalium, ita ut de his maritus, ipsa nolente, nihil disponere valeat.
Hinc quoad illa nullatenus uxor a marito dependet. — Proprietas et
utilitas bonorum communium pertinent ad utrumque coniugem ; sed
administratio eorundem pertinet ad solum maritum. Haec autem com­
munitas bonorum varias conditiones seu restrictiones admittere potest,
ct idcirco attendendum est ad varias locorum dispositiones. — Gur.
549. ; Elbel. 69. ; L. 489., Troplong della Prescrizione c. 3. n. 483. seqq.
Ex Recentiori Iure: Distinguere in primis possumus bona uxoris,
bona mariti, et bona communia.
Quoad bona uxoris, haec item sunt vel dotalia, vel exlradotalia,
seu paraphernalia. — Dos sunt bona marito allata matrimonii one­
ribus sustinendis. Bona autem quaecumque uxoris in dotem non con­
stituta, ut paraphernalia habentur. C. I. 1388. 1425.; C. G. 1540.
1575.; C. A. 1218. — Ut sit dos necesse est: l.° ut hoc nomine ex­
presse constituta fuerit, C. I. 1388.; C. H. 1336. Quare dotalia non
sunt, quae mulieri donantur contractu matrimonii, nisi aliud expresse
cautum sit. Secus vero est ex C. G. 1541, Potest autem dos com­
prehendere bona omnia, etiam futura, C. I. 1389.; C. G. 1542.; C.
A. 1218. 122/.; C. H. 1336. 1337. — 2.° Ut instrumentum per no­
tarium conficiatur et, si dos ab ipsis coniugibus constituatur, ante ma­
trimonium, t . I. 1382. 1391.; C. G. 1394.; post matrimonium enim

III.

OBLIGATIONES CONIUGUM

509

dos nec constitui, nec augeri ab ipsis potest. C. I. 1341.; C. H. 1338.;
et ex C. G. 1543. neque ab aliis. Cf. C. A. 1225.; C. H. 1344.—
° Ut ex hire Civili initae sint nuptiae. L. 3. de hire dot.\ C. I. 93.;
3.
C. G. 165.; C. A. 44.; C. H. 42.
Qui dotem constituit eam ex suis bonis praestare debet, etsi mu­
lieri propria bona non desint, C. I. 1392. 1393. 1394. 1395.; C. G.
1544. 1545. 1546.; C. A. 1224., Cf. C. H. 1340. 1341., et evictio­
nem praestat, C. I. 1396.; C. G. 1547. Vir autem pro dote ad cau­
tionem non tenetur, nisi ad eam conventione facta obligetur, aut adi­
gatur per indicis sententiam, si dos periculo exponatur, et dos ab eo
fuerit constituta, qui dotatae, ea deficiente, alimenta praestare coge­
retur. C. I. 1400.; C. G. 1550. 1563.; C. A. 1245. Cf. C. H. 1345.
1349. 1358.
Ea quae dotis causa dantur, alia transeunt in plenum viri domi­
nium, alia non, et permanentem dotem constituunt. — In plenum do­
minium viri transeunt res, quae usu consumuntur, C. A. 1227. ; res
sive mobiles sive immobiles, quae ei in solutum, dantur, C. I. 1403.;
C. G. 1553.; res mobiles, si aestimatae datae fuerint, C. I. 1401.;
C. G. 1551., non item immobiles, nisi id palam fuerit expressum,
C. 1. 1402.; C. G. 1551.; C. A. 1228. Ex C. H. 1346., si nihil in
contractu matrimonii determinetur, uxor servat dominium omnium
suorum bonorum dotalium. Cf. C. B. 1227. 1228. — Eorum bono­
rum, quae permanentem dotem constituunt, dominium naturale et di­
rectum penes uxorem remanet, civile et utile transit in maritum. C.
A. 1227. 1228. 1230. Quare, vi naturalis et directi dominii uxoris,
dotis incrementum vel damnum uxoris erit. Vi civilis et utilis dominii
mariti, vir habet bonorum dotalium administrationem et usumfructum ;
unde bona dotalia administrat quasi sua, pro ipsis in iudicio agit,
C. I. 1339; C. G. 1549.; C. H. 1357. 1360., et omnia quae fructuum
nomine continentur sua sunt ab inito matrimonio, C. I. 1399.; C. G.
1549.; C. A. 1227.; etsi pecunia numerata promissa fuit, usurae ipso
iure ei debentur, licet dilatio solutioni stipulata fuerit, C. I. 1397.; C.
G. 1548. Verum maritus debet eam diligentiam praestare in rebus
dotalibus administrandis, quam in suis rebus praestat, et omnes im­
plere debet usufructuarii obligationes, C. I. 1408.; C. G. 1562.,
fructus autem ad alendam familiam adhibere tenetur, ideo enim /ru­
ctus ipsi assignantur, scilicet ad ferenda onera matrimonialia. — Potest
mulier officio indicis separationem bonorum dotalium obtinere, si dos
in periculo sit, vel res viri in malum vergant, vel ab ipso sit iudicialiter separata, C. I. 1418.; C. G. 1563., qua impetrata, ipsa, loco

5 10

III. - OBLIGATIONES CONIUGUM

mariti, dotalia bona administrat, C. I. 1424.; C. C. 1449.; C. H.
225. 1365., sed domesticis necessitatibus et filiorum institutioni simul
cum marito providere debet, C. I. 1423.; C. G. 1448. Cf. C. A. 1241.
1263. — Constitui potest in contractu matrimonii, l.° quod uxor sin­
gulis annis recipiat partem fructum pro minutis expensis, C. I. 1399.
C. G. 1549.; 2.° quod coniux superstes super dole lucrum aliquod
percipiat, salva filiorum legitima, C. I. 1398. — L. 1. 3. n. 539.
Bona dotalia regulariter, constante matrimonio, alienari non pos
sunt, et facta alienatio, revocari poterit ab ipso etiam marito, qui
alienationi consensit, C. I. 1407.; C. G. 1560. — Bona dotalia, nempe
omnia ex C. I. 1405., immobilia tantum ex C. G. 1554. — Regula­
riter, alienari enim possunt ex gravi necessitatis vel utilitatis causa,
ex tribunalis decreto et utriusque coniugis consensu, C. I. 1405.; C. G.
1558.; C. II. 1358. seqq.; vel si alienatio permissa fuerit in ipso
matrimonii contractu, C. I. 1404.; C. G. 1557. — Alienari non pos­
sunt ob quamvis causam ex C. I. 1405., nihil distinguente, excepta
causa filii alicuius collocandi ex G. C. 1556. Alienatio vero compre­
hendit etiam permutationes, servitutes, hypothecas, C. I. 1404. 1405.;
Cf. C. G. 1554. 1559. — Constante matrimonio, quare etiam post
separationem ex C. I. 1405.; Cf. C. G. 1449. Si vero, constante ma­
trimonio, mulier aes alienum, vel quamlibet obligationem legitime
contraxit, post solutum matrimonium bona etiam dotalia creditoribus
obligantur ex C. I. 1407., secus vero ex C. G. 1558. 1560. Cf. C.
A. 1260.
Soluto matrimonio, dos cessat, et restituenda est. — Dos uxori
restituenda est, vel eius haeredibus. C. A. 1229.; C. H. 1365. Res
quarum dominium civile et utile tantum penes maritum erat, in pro­
pria specie sunt statim restituendae, ut tunc sunt, C. I. 1409. 1411.
1412.; C. G. 1564. 1566., 1567.; C. H. 1367., et si culpa mariti
deteriores factae sint, detrimentum ipsi aestimatur, C. I. 1408.; C. G.
1562.; C. II. 1360. 1375. - Rerum vero, quarum plenum dominium
habuit maritus, pretium tantum est infra annum restituendum, C. I.
1401. 1410.; C. G. 1551. 1565.; C. H. 1347. 1366. 1370. Ex his
potest mulier sibi retinere lintea et quae ad ordinarium ipsius usum
sunt necessaria, eorum actuali pretio detracto, si eorundem facta ae­
stimatione, data ipsa primum fuere, C. I. 1411.: C. G. 1566. Cf. C. H.
1384. — Restituendi praeterea sunt fructus ultimi anni matrimonii,
pro rata temporis. Annus a die celebrati matrimonii anniversaria com­
putatur. Sed potest vidua pro suo arbitrio vel hos fructus exigere,
vel alimenta toto luctus anno. Ipsi praeterea debentur hoc anno habi-

III. - OBLIGATIONES CONIUGUM

51 1

tatio et vestes luctus, C. I. 1415. 1416.; C. G. 1570. 1571.; vestes
tantum luctus, C. H. 18/9. Cf. C. A. 1242. 1243. — Tandem soluto
matrimonio, lucra etiam seu incrementa dotalia coniugi superstiti de­
bentur ex bonis defuncti, si de eis pactum in matrimonii contractu
adfuerit. C. I. 1398.
Bona paraphernalia seu extradotalia ea sunt, quae extra dotem
uxor sibi reservat. C. H. 1381. — Haec pleno iure sunt uxoris y adeoque ea administrat, eorumque usufructu potitur, C. I. 1427.; C. G.
1576.; C. H. 1382. Non potest tamen immobilia alienare, neque pro
eis in iudicio, se sistere sine expresso mariti consensu, aut, renitente
marito, sine sententia tribunalis. C. I. 134. 136.; C. G. 215. 217.
1576. 1538.; C. G. 1387., Cf. C. A. 91. Quod idem dicendum est
ex C. G. 1536., si uxor in bonis sit prorsus separata. — Si vero
maritus ea administrat ex mandato uxoris expresso vel tacito et fructus
percipit, fructus tantum restituere debet, qui tunc sunt, cum mulier
petit, aut moritur; omnes vero fructus quos percepit restituere debet,
si apposita fuerit mandato conditio, ut redderet rationes fructuum, vel
si mulier saltem extraiudiciali actu se opposuerit. C. I. 1427. seqq.;
C. G. 1576. seqq. Verum ex C. H. 1384. 1389. seqq. si parapher­
nalia bona ab uxore marito administranda tradantur, dotalibus bonis
tunc aequiparantur, (piorum dominium penes uxorem permanet. Ex
C. A. 1238. 1239., nisi uxor se opponat, iuris praesumptione cen­
setur marito tanquam legitimo procuratori concredita administratio
liberi patrimonii uxoris. Ipse vero respondet tantum de rei substantia
seu de capitali ; sed non tenetur dare rationem fructuum perceptorum,
nisi id convenerit expresse. — Ad bona paraphernalia spectant, et
uxoris sunt ea bona, quae, durante matrimonio, ex suis bonis, vel ex
singulari industria, vel ex suo extraordinario labore acquirit, praeser­
tim si mercaturam suo nomine exercet, vel etiam aliquid subtrahendo
de sibi concessis ad vicium, vestitum, recreationem, etc., tum etiam
ea, quae ipsi data fuerint cum expressa conditione, ut viro non ce­
dant. C. A. 1237. — L. 3. n. 541.
Quoad bona mariti. — Nullum bonorum mariti dominium uxor
habet. Verum cum uxor socia sit viri, et vir uxorem alere debeat pro
sua conditione, uxor iure suo sumere sibi potest ea, quae sibi hac de
causa sunt necessaria. Lugo de lust, et lur. d. 16. n. 72.; Less, de
lust, cl lur. 1. 2. c. 12. n. 85., ac si ex consuetudine regionis rece­
ptum est, ut uxor aliquid impendat ex bonis viri, hoc etiam efficere
potest, Lugo 1. c. Quare potest uxor sumere non solum ea, quae cor­
pori sunt necessaria, sed etiam quae ad animum levandum et ad sui

512

III. - OBLIGATIONES CONIUGUM

status decentiam pertinent. Lupo 1. c. n. 68. 70. Neque vero id potest
pro se tantum, sed etiam pro filiis ex eo matrimonio susceptis, pro
utilitate familiae, vel ad aliquod eius damnum removendum, idque
invito etiam viro. Quare potest res viro prodigo subtrahere, ad ea
pro familia in posterum reservanda, vel viro avaro ad moderatas elee­
mosynas faciendas. Lugo 1. c. n. 65.; Less. 1. c. n. 85. — Ex ipsa
natura societatis coniugalis uxor administrationem habet rerum dome­
sticarum, penus, supellectilis, etc., C. He. 163. ; Lugo 1. c. n. 65.; Less.
1. c. n. 85. — Ex C. I. 1432., si uxor bona mariti administravit, eidem
iuri, quo ipse in administratione bonorum paraphernalium uxoris, subiicitur. Viro autem absente vel furioso, uxor eius bona administrat, eaque
expendere potest, secundum vires patrimonii, pro sustentatione et digni­
tate servanda familiae, licet forte vir, si praesens vel compos sui esset,
non fuisset expensurus. — Ex C. H. 1442. 1444., uxor omnia ma­
trimonii bona administrans, easdem habet facultates et obligationes, ac
quando maritus ea administrat. Immobilia tamen alienare et gravare
non potest. — Lugo 1. c. n. 16. 70.; Less. n. 12. 86.; L. 541.
Quoad bona communia. — Ex C. I. 1433. 1435. 1436. 1438. 1439.
1441. in ipso matrimoniali contractu, quamvis dos fuerit constituta,
possunt sponsi una simul inire societatem universalem, non quidem
bonorum, sed fructuum ex ipsis bonis sive mobilibus sive immobi­
libus, sive praesentibus, sive futuris provenientium. Non potest tamen
haec societas comprehendere debita et credita ante coniugium existentia, neque quae postea deferuntur titulo successionis vel donationis,
ipsa communione durante. — Effictus huius çommunionis est com­
munia et divisibilia reddere ea quae a coniugibus unitim vel separatim
acquiruntur, durante communione, sive communi industria, sive parsi­
monia facta super fructibus vel introitibus coniugum, detractis semper
debitis ipsius communionis. — Bona in communi posita administrantur
a marito qui nequit, nisi ex titulo oneroso ea alienare, aut subiicere
hypothecae, et si ea locat, leges observare debet constitutas pro loca­
tione, quae fit ab usufructuario. — Cessat autem societas per mortem
alterutrius coniugis, per declaratam unius absentiam, per definitivam
separationem personarum, per separationem iudicialem bonorum.
Ex C. II., deficiente contractu super bonis, quo separationem etiam
bonorum possunt inter se constituere, matrimonium censetur initum
sub regimine societatis legalis lucrorum, 1315. 1432. Si vero societas
haec excludatur, quin exprimantur regulae, quibus bona regantur, ser­
vatur tunc regimen dotale, et nihilominus percipit maritus fructus
omnes societatis lucrorum, perinde ac si ea exsisteret. 1364.

513

III. - OBLIGATIONES CONIUGUM

lain vero societate lucrorum maritus et uxor sua faciunt, dimidia
parte, dissoluto matrimonio, lucra et beneficia indistincte obtenta a
quovis ex coniugibus, durante matrimonio, 1392. — Lege ipsa deter­
minantur bona uniuscuiusque coniugis propria, et communia lucra.
1396. seqq. 1401. seqq., necnon onera et obligationes huius societatis,
1408. seqq. — Maritus secundum statutas leges societatem admini­
strat, 1412. seqq., qui moderatas donationes pietatis et beneficientiae
causa facere potest; usumfructum vero sibi reservare non potest, 1415.
— Solvitur societas per matrimonii dissolutionem, per alterutrius con­
iugis absentiam, per separationem personarum vel bonorum, 1417.
1433. — Soluta societate, confecto inventario, et restitutis bonis do­
talibus ac paraphernal ibus, nec non satisfactis aliis societatis oneribus,
quod reliquum est dividitur aeque inter maritum et uxorem, vel eorum
respectives haeredes, 1418. seqq. Cf. ib. 1435. 1436.
Ex C. G. 1393. etiamsi coniuges non statuant quaedam bona fore
communia, si tamen quodvis aliud pactum desit, locum habet vi legis
Communio legalis. Pacta enim, quae a coniugibus ante matrimonium
iniri possunt, tres classes, seu regimen triplex constituunt, scilicet re­
gimen dotale, de quo iam dictum est, regimen communitatis et regimen
excludens communitatem. — Porro Communitas est vel legalis vel
conventionalis, prout lege vel pacto speciali contrahentium constitui­
tur. — 1391. 1400. seqq. 1497. seqq. 1540. seqq.
Communitas legalis coalescit l.° ex omnibus bonis mobilibus, quae
coniuges possidebant ipso initi matrimonii die, vel quae ipsis deinde
titulo successionis vel donationis adveniunt, 2.° ex omnibus fructibus
et quibuscumque reditibus bonorum immobilium possessorum a sponsis
ante matrimonium, vel ipsis, durante matrimonio, advenientium; 3.° ex
omnibus bonis immobilibus, quae ex bonis communibus tempore matri­
monii acquisita fuerint. — Communitas conventionalis consistit in aliis
pactis sponsorum, quibus statuta legalia restringi vel relaxari possunt.
His deficientibus, sola legis dispositione communitas regitur. — Sub
regimine communitatis solus maritus administrationem habet bonorum
communium. Imino potest ea vendere, commutare, in hypothecam
tradere, etiam sine uxoris consensu. Non tamen potest donare titulo
gratuito immobilia, neque mobilia titulo universali, seu quoad eorum
universitatem, vel quotitatem, seu dimidiam, tertiam vel quartam par­
tem. Disponere de re aliqua mobili potest titulo gratuito, dummodo
usumfructum sibi non reservet. — Dissoluta autem communitate, bona
et onera in duas partes dividuntur, nisi uxor aut illius haeredes bonis
renuntiare, et ita ab oneribus se eximere maluerint. Debita ab utroque
Bucceroni. lust. theol. moralis

I.

33

514

III. - OBLIGATIONES CONIUGUM

coniuge, vel ab eorum haeredibus solvenda sunt. — Administrationem
habet etiam maritus bonorum propriorum seu personalium uxoris. 1400.
1401. 1409. 1422. 1428. 1441. 1453. 1467. seqq. 1497. seqq.
Regimen excludens communitatem duplici modo a sponsis constitui
potest, scilicet l.° declarando se inire matrimonium sine communitate ;
2.° statuendo, se quoad bona quemque sua fore omnino separatos. In
priori casu vir percipit omnes reditus bonorum uxoris et solus omnia
administrat. Sed si usu consumantur, illorum valorem reddere tenetur.
In casu vero posteriori mulier habet omnium suorum bonorum admi­
nistrationem et usumfructum. Uterque autem sponsus ad onera matri­
monii speciali pacto concurrit : si vero nulla conventio exsistat, uxor
usque ad tertiam partem redituum suorum concurrere debet. Quocirca
in tertio hoc regimine, quemadmodum et in secundo, dos quaedam
ab uxore tribuenda est, qua oneribus matrimonii ex parte subveniat;
verum dos ciusmodi a viro alienari potest. 1530. seqq. 1536. seqq. —
Cf. hic 868. 1237.
Ex C. A. 1233. 1234. Ad communionem bonorum inter coniuges
requiritur specialis contractus. Ea vero intelligitur tantum pro casu
mortis, et coniugi dat ius ad dimidiam partem bonorum in commu­
nione constitutorum, quae remaneant post alterius coniugis mortem.
Cf. art. 1262. 1266.
Ex C. B, duplex est bonorum regimen, legale et conventionale. —
Regimen matrimoniale legale bonorum. Contractu matrimonii bona
uxoris, etiam ea quae ipsa acquirit durante matrimonio administrantur
a marito qui eorundem usumfructum habet, sed matrimonii expensas
sustinere debet. Excipiuntur bona uxori reservata sive lege, nempe
vestes, gemmae pretiosae et instrumenta laboris, et bona acquisita
labore vel exercitio personali professionis lucrativae ; sive contractu,
nempe quae matrimonii contractu talia fuerunt declarata ; successione,
legato, donatione cum ea reservatione factis. Horum bonorum reser­
vatorum uxor administrationem et usumfructum habet. — Cessata
mariti administratione et usufructu, tenetur maritus bona uxori resti­
tuere nec non rationem reddere administrationis. Hanc autem cessa­
tionem uxor exigere potest, si eius bona in periculo versantur. —
C. B. 1363. seqq.
Regimen conventionale bonorum matrimonialium. Possunt sponsi
bonorum conventionem statuere tum ante matrimonium, tum post
contractum matrimonium, et possunt bonorum regimen dissolvere vel
modificare. Si matrimonii contractu excludatur administratio et usus­
fructus mariti, vel si dissolvatur communitas bonorum, tunc bonorum

III. - OBLIGATIONES CONIÜGUM

515

separatio habetur. Conivi unitas vero esse potest vel universalis bono­
rum, vel particularis vel particularis acquisitorum, particularis mo­
bilium et acquisitorum. Maritus communitatem administrat, et ex bonis
communitatis onera sustinet matrimonii. Dissoluta communitate, solutis
prius debitis, ea quae remanent in duas aequales partes inter duos
coniuges, vel alterutrius descendentes et viduum dividuntur. — C. B.
1432. seqq.
Praeter haec, quae per varias leges constituta sunt, tum a viro
tum ab uxore ea omnia pacta servanda sunt, quae in contractu ma­
trimonii vel tacite inita sunt, secundum leges proprias regionis, vel
expresse privata voluntate constituta; dummodo tamen haec conventa
pacta non bonis moribus nec legibus adversentur. C. I. 1378. ; C. A.
1217.; C. G. 1387.; C. H. 1315.
Ex C. L. Licitum est sponsis ante matrimonium contractum fa­
cere de bonis, intra limites legis, 1096. Huiusmodi conventiones non
erunt validae, nisi fuerint publica scriptura confectae, 1097. Si nulla
fiat conventio matrimonium censetur contractum secundum morem
regni, 1098. Potest mulier sibi reservare ius recipiendi partem fru­
ctuum suorum bonorum, dummodo non excedat tertiam partem,
1104.— Conventio fieri potest matrimonii secundum morem regni,
communitatis acquisitorum, separationis bonorum, regiminis dotalis,
1099. seq.
Conventio secundum morem regni importat communitatem omnium
bonorum praesentium et futurorum, lege non exceptorum, 1108. seqq.
Dominium et possessio horum bonorum apud utrumque coniugem est,
administratio penes maritum, 1117. seqq. Comunitate finita, eius bona
inter coniuges eorumque haeredes, debita aequalitate, dividuntur. Pri­
mum autem mulieri, deinde viro satisfaciendum est, 1123. 1124.
Conventio communitatis acquisitorum non comprehendit bona quae
habentur tempore matrimonii, vel quae postea habeantur successione,
aut alio gratuito titulo, 1130. seqq.
Conventio separationis bonorum non excludit a communitate bona
acquisita sine expressa declaratione, 1 125. Unusquisque coniux con­
servat dominium propriorum bonorum, et liberam eorum dispositio­
nem, ea tamen restrictione pro muliere quae a lege fit, 1127. 1128.
Regimine dotali maritus potest alienare bona mobilia, sed tenetur
de eorum valore 1 148. Bona immobilia sunt inalienabilia, praeter
casus a lege permissos, 1149. seqq., neque durante matrimonio prae­
scribi possunt 1 152. Dissoluto matrimonio, bona dotalia restituenda
sunt mulieri eiusque haeredibus, 1156. seqq.

516

III. - OBLIGATIONES CONIUGUM

C. He. regimen habetur unionis bonorum, communionis bonorum
et separationis bonorum. Nisi aliter disponatur, coniuges subiiciuntur
regimini unionis, 178.

Unione bonorum coniunguntur in unam solam substantiam coniugalem omnia bona, quae coniuges possident momento celebra­
tionis matrimonii, vel acquirunt durante matrimonio, 194. Pars substantiae huius coniugalis, ab uxore allata, remanet suae proprieta­
tis. Maritus est proprietarius bonorum, quae ipse attulit, et cuius­
cumque coniugalis substantiae, quae non fuerit ab uxore allata. Re­
ditus uxoris et fructus naturales bonorum ab ipsa allatorum proprie­
tas mariti sunt a momento quo debentur, aut separantur, 195. —
Maritus administrat substantiam coniugalem, ea utitur et fruitur quasi
usufructuarius, 200. 201. — Mortua uxore, bona allata transeunt ad
suos haeredes. Mortuo marito, uxor recuperat bona ab ipsa allata. Si,
facta separatione, augmentum habetur, huius duae tertiae partes spe­
ctant ad uxorem eiusque descendentes, tertia pars ad maritum eiusque
haeredes. Si e contra diminutio habeatur, ea sustinenda est a marito
eiusque haeredibus nisi probetur ab uxore fuisse causatam. Ac, si ob
debita facta a marito uxor consequeretur minus quam dimidiam par­
tem allatorum bonorum, eius creditum pro complemento huius dimi­
diae partis privilegiatum est. Huius privilegii cessio in favorem sin­
gulorum creditorum est nullum, 211. seqq.
Communione bonorum coniunguntur omnia bona et reditus mariti
et uxoris in unam indivisam substantiam, quae ad utrumque pertinet.
— Eam maritus administrat. — Morte alterutrius coniugis dimidia
pars communis substantiae spectat ad coniugem superstitem, alia di­
midia pars ad haeredes defuncti. Augmentum dividitur in duas aequa­
les partes inter coniuges aut eorum haeredes. Imminutio a marito vel
ab eius haeredibus est sustinenda, nisi probetur causatam fuisse ab
uxore. 215. 216. 225. 240.
Separatio bonorum respicit totam uniuscuiusque coniugis substan­
tiam. — Unusquisque conservat proprietatem, administrationem, usumfructum propriae substantiae. — Tenetur autem uxor contribuere, aequa
portione, matrimonii oneribus, etiam bonis reservatis. 192. 241. 242.246.
Bona reservata sunt vel per contractum matrimonialem, vel ter­
tiorum liberalitate, vel lege. Lege reservata sunt ea quae personaliter
exclusive pertinent ad alterutrum coniugem ; bona uxoris quae inser­
viunt ei pro exercitio suae professionis vel artis ; lucrum quod uxor per­
cipit, nomine proprio laborando. Bona reservata uxoris non compre­
henduntur in unione bonorum. 190. 191. 194.

I

111. - OBLIGATIONES CONIUGUM

517

678. Quid possit uxor quoad varios contractus ineundos?— Non
potest uxor, sine viri consensu et auctoritate, res suas immobiles do­
nare, alienare, hypothecae subiicere, mutuum contrahere, cedere vel
exigere capitalia, fideiubere, transigere vel in iudicio de his actibus
agere, C. I. 134.; Cf. C. G. 215. 217. ; C. A. 91., nec alterius negotia
gerenda suscipere, sine auctorizatione mariti C. I. 1743. ; Cf. C. G. 1990.
— Nullo vero indiget viri aut alterius consensu seu auctoritate mulier,
viro minore, interdicto, absente, vel poenam anno longiorem expiante, vel
absente, vel quando iuridice sit separata ex culpa mariti, vel quando mer­
caturam exerceat, C I. 135.; C. G. 220. — Ex C. He. 161. 163. uxor
est, quae dirigit domesticam oeconomiam, eamque repraesentat. Ac
ex art. 167. uxor facultatem habet exercendi quandam professionem
vel artem, expresso vel tacito mariti consensu. — Qui cum uxore con­
trahit, sine viri consensu et auctoritate, cum ea opus sit, uxori obli­
gatur tum civiliter tum naturaliter, illi vero uxor pariter obligatur.
At uxori, eiusque haeredibus, nec non viro, constante matrimonio, et
causam habentibus datur in integrum restitutio; nisi probetur, quod
uxori solutum est, eidem in commodum et utilitatem cessisse. C. I.
134. 137. 1157. 1300.; C. G. 217. 225. 1304. 1312. Ex C. H. 1304.
uxor ad restituendam rem contractu acceptam, eo rescisso, non te­
netur, nisi eadem ditior evaserit. Cf. etiam art. 1163. Ex C. B.
1365.-1371. 1395.-1400. 1405.-1407. uxor libere disponere potest de
bonis sibi reservatis, quoad bona vero, mariti administration! et usuifructui obnoxia, mariti indiget approbatione.

679. An uxor f>ro viro fideiubere aliquando possit? — R. Affir­
mative, ut domesticis nempe necessitatibus consulat. Secus vero nega­
tive. Ita communiter. Ratio est, quia illud aliquando exigitur ab ipso
familiae bono, hoc vero ab hoc eodem bono excluditur. Unde sequi­
tur teneri uxorem ad solvenda debita legitime a marito contracta no­
mine uxoris, ipsa sciente et consentiente, propter bonum et commodum
ipsius familiae. L. 454. Ex C. I. 1405.; C. G. 1558. iudicis requi­
ritur auctoritas, vel ex C. He. 177. consensus auctoritatis tutoriae.
680. Quid iuris sit, si vir cl mulier irritum matrimonium con­
traxerint? — Si uterque conscius erat nulli tatis, nullum quidem est
matrimonium, et nullum inde ius ex positivo iure praetendi potest
sive quoad dotem uxoris, sive quoad legitimitalem et successionem
haereditariam filiorum, C. 10. Qui fil, sint legit., C. I. 116.; C. G.
202.; C. A. 160. Potest tamen filius, sua vita durante, exigere a
patre alimenta perinde ac legitimus esset. G. B. 1703. — Si uterque

518

III. - OBLIGATIONES CONIUGUM

inscius erat nullitatis, matrimonium perinde est ac si validum revera
sit, unde iura ex eo fluunt quasi veri matrimonii, C. 2. 8. 14. Qui
fil. etc.; C. I. 116.; C. G. 201.; C. A. 160.; C. B. 1699.; L. 1. 7.
n. 425. —
alter conscius,alter inscius nullitatis erat, civilia iura
coniugi soli constant, qui in bona fide contraxit, filii vero quoad
utrumque legitimi sunt. C. 14. Qui fil,, C. ult. § 5Z quis 1. de Cland.
desp.; C. I. 116.; C. G. 202.; C. A. 160.; Cf. art. 1265. 1266.; C.
B. 1701. 1702. — Schmalz. I. 4. t. 17. n. 13. 18. 57.; Lugo d. 24.
n. 8.; L. 1. 7. n. 425. 432. Cf. hic 223.
680bl*. An mulier possit a viro emancipari, eique aequalitatem
consequi? — Huiusmodi emancipatio mulieris a viro in familia, et in
societate, sive civili sive religiosa, uti etiam absoluta aequalitas in
eodem ordine familiae et societatis est contra omnem legem natura­
lem et positivam, divinam, canonicam, civilem, ut per se patet. Inde
tamen non sequitur, vilem esse feminae conditionem, eamque omnino
esse deprimendam.
Feminae nobilitas apparet ex prima ipsius productione, ex eius
ab universali natura destinatione ad humanum genus, simul cum viro,
propagandum. Unde viri socia est. — Gen. II., 18. seqq.
In hac tamen domestica societate, mulier sub viri potestate est.
Verum haec mulieris subiectio nullo pacto servilis est, sed oeconomica.
— 1. Petri III.; S. Th. 1. p. q. 92. a. 1., q. 94. a. 4.
Si autem sermo sit de civili societate, vir ab ipsa natura desti­
natur ad imperium exercendum et ad maiora obeunda officia. Mulier
artes et minora officia exercere potest, ad quae habet aptitudinem, et
quae, si materfamilias sit, matrisfamilias munia non impediant. —
Ulpianus L. 2. de Diversis Regulis /uris antiqui, lib. 50. tit. 17.
In Ecclesia tandem lesu Christi, vir et mulier paris sunt condi­
tionis in ordine ad fidem, ad gratiam, ad gloriam consequendam
aeternam. — Ad Gal. III., 28.
Verum, cum mulier omnino excludatur ab Ordine, sacramento,
ea quoad ecclesiasticam hierarchiam in inferiore conditione est respectu
viri. Nihil vero impedit quominus etiam mulier exerceat, in Ecclesia,
quaedam religionis et caritatis opera ad salutem animarum et Dei
gloriam promovendam. — 1. ad Cor. XIV., 34.; ad Rom. XVI,,
1. seqq.
Quare feminae a viro emancipatio, seu absolute inter virum et
mulierem aequalitas, admitti non potest. Bene tamen admitti mulier
potest ad faciliora et secundaria obeunda officia, quae magis propria

IV. - COGNATORUM ET TUTORUM OBLIGATIONES

519

mulieris videantur, et ad quae maiorem etiam ipsa habeat aptitudinem, extra domesticam societatem. Admitti consequenter etiam mu­
lieres possunt ad ampliorem quandam educationem et institutionem
ultra res domesticas. Sed in illo officiorum exercitio, et in hac maiore
educatione, debitae servandae sunt cautelae, ne publica honestas de­
trimentum capiat, et mulierum religio ac boni mores perversionis pe­
riculo exponantur.

IV. — COGNATORUM ET TUTORUM OBLIGATIONES

681. Quacnam sint aliorum cognatorum obligationes ? — Quoad
alios cognatos, ascendentes et descendentes, eaedem sunt generatim obli­
gationes cum debita proportione, ac parentum respectu filiorum, et
vice versa ; isti enim omnes, ratione generationis, aliorum ab aliis,
stricto pietatis vinculo invicem ligantur, praesertim si, parentibus de­
ficientibus, ascendentes nepotum curam suscipiant. Hanc autem curam
suscipere debere docent communiter thth. in defectu parentum et tu­
torum, quamdiu isti sunt minorennes, et quantum illi commode pos­
sunt. Ceteris paribus, avus paternus tenetur istam suscipere curam
prae avo materno, ut dd. communiter docent.
Quoad fratres et sorores, hi debent se mutuo amore prosequi,
non tantum communi affectu, ut ceteri homines, sed peculiari dile­
ctione ob arctum sanguinis vinculum. Debent etiam sibi invicem suc­
currere quoad necessaria vitae, non tantum in extrema, sed etiam in
gravi necessitate. L. 340.
Reliqui consanguinei et collaterales tenentur pariter sibi invicem
praestare amorem et auxilium in necessitate, iuxta ordinem graduum
consanguineitatis. Ratio est, quia sanguinis coniunctio et descensus ab
eodem stipite et principio vitae hanc inducit specialem pietatis obli­
gationem. Unde in defectu parentum, vel quasi parentum, et ascen­
dentium, consanguinei collaterales etiam succedunt in obligatione prae­
bendi alimenta egenti in ordinaria necessitate, et mendicitate, si possunt,
vel nisi alii adsint, qui similem necessitatem liberaliter velint suble­
vare. Struggl 20.
« Dicendum, quod aliquis de hoc quod est sibi proprium debet
magis satisfacere parentibus, vel his a quibus accepit maiora bene­
ficia ». S. Th. 2. 2. q. 62. a. 5. ad 4.

520

IV. - COGNATORUM ET TUTORUM OBLIGATIONES

Cum coniunctio cum aliis consanguineis tanta non sit, uti cum
parentibus et filiis, ut graviter contra eos pietas laedatur, maius quod­
dam requiritur damnum eis illatum, minus tamen contra fratres et
sorores, quam quoad alios minus proxime coniunctos. Contra remo­
tiores autem specialis abest contra pietatem gravis malitia.
682. Quid de alimentis praestandis, quoad varios consanguineos et
affines? — Iure pietatis alii alios exhibere, seu alere debent, si in
necessitate versentur. Ad alimenta autem praestanda primo loco obligatur
coniux, secundo descendentes, tertio ascendentes, quarto gener et nurus,
quinio socer et socrus, denique fratres et sorores, quae quidem obli­
gatio reciproca est, C. I. 132. 138.-142.; C. G. 203. 205.207.212.;
C. L. 172. — C. H. 143. seqq.; C. B. 1601. seqq.; C. He. 228. seqq.
Ascendentes tenentur ordine proximitatis, C. I. 138.; C. H. 144.;
C. L. 173. Descendentes autem tenentur eo ordine, quo ad legitimam
successionem vocarentur personae egentis, C. I. 142.; C. H. 144.—
Fratribus et sororibus alimenta debentur, si sint in admodum gravi
necessitate, C. I. 141.; C. H. 143.; et C. L. 174. defectu parentum
aliorumque ascendentium ; ex C. He. 329. quando satis divites essent.
Illis in locis, in quibus lex civilis non obligat fratres et sorores ad
alimenta praestanda fratribus et sororibus, urget tamen graviter na­
turalis caritas et pietas, si fratres vel sorores sint in gravi necessitate
constituti. — Quoad alios autem consanguineos remotiores, praeter fra­
tres, si in gravi versentur necessitate, obligatio adhuc adest, quamvis
levis, « cum erga ipsos etiam adsit aliqua, licet non ita stricta obli­
gatio pietatis ». L. 339., 1. 3. n. 946. ; Lugo de Inst, et lur. d. 24.
n. 176. Pietatis tamen obligatio strictius adest erga alios consangui­
neos lineae rectae. — Socrus et nurus alimenta amittunt, si ad alias
transeant nuptias, aut mortem obierit coniux, ex quo orta est affinitas,
nullis relictis descendentibus. C. I. 140.; C. G. 206.
Parentes filiis alimenta denegare non possunt, quia ipsis invitis
nuptias cum indignis contraxerint. L. 1. 3. n. 337. 949. « Dicunt San­
chez. etc. quod pater tenetur alimenta praestare non tantum filio, sed
etiam uxori illius, quamvis eam duxerit sine dote, et contra ipsius
patris voluntatem. Praeterea tenent Azor, etc., quod pater debet filium
alere, etiamsi filius consummasset vitiose portionem iam prius sibi tra­
ditam ». L. 336. 337. « Certum est autem, quod parentes tenentur
alimenta praestare filiis, etiam spuriis, et adhuc ex damnato coitu
natis, si isti nequeant aliunde sustentari». L. 951. — Neque vero generatim licet alimenta denegare eo quod is qui ea petit ad egestatem

IV.

COGNATORUM

ET

TUTORUM

OBLIGATIONES

521

sua culpa devenit, praeterquam fratribus et sororibus ex C. I. 141.;
et ex C. B. 1611. nonnisi stricta sustentatio debetur. — Ex eodem
C. B. 1963. 1969., si, haereditate devoluta, expectandus sit heres nasciturus, mater, quae suae sustentationi providere non potest, potest
usque ad partum alimenta exigere convenientia suae sociali conditioni
ex ipsa hereditate. Tenetur item heres alimenta membris familiae de­
functi per mensem a devoluta hereditate praestare.
Quantum autem praestari debet ex necessitate petentis et ex
facultatibus dantis aestimandum est, C. I. 143.; C. G. 208.; C. H. 146.;
C. L. 178. 179. Alimenta complectuntur victum, vestitum, habitatio­
nem, aliasque res ad vitam necessarias, et, secundum circumstantias,
instructionem personae convenientem, C. I. 846.; C. H. 142.; C. B.
1610.; C. L. 171. Optio vero datur, vel domi egentem recipiendi,
vel ei pensionem suppeditandi, nisi aliud index constituerit, C. I. 145.;
C. G. 210.; C. H. 149. — Quia vero haec obligatio praestandi ali­
menta ex caritate et pietate est non ex iustitia, qui ea non praestat,
non tenetur ad restitutionem ; neque erga haeredes mortui, qui ius
ad ea habebat, obligatur, C. I. 144. 146.; C. G. 209.; C. H. 148.
150. 151. Cf. C. A. 171.; C. L. 176. — L. 339. 356. 946. 949. 951.
Obligatio alimenta praestandi variare potest, prout variaverint
conditiones eius, qui illa praestat, vel qui illis indiget. C. I. 144.,
C. G. 209. Cessat omnino mortuo illo, qui alimentis indigebat, licet
ei deberentur ex iudicis sententia, C. I. 146., vel ex donatione aut
legato, quia personalia sunt. Quare si ex legato debebantur ad decem
annos, antea mortuo eo, cui alimenta fuerunt relicta, alimentorum ius
ad haeredes illius non transit.

b83. Quid de damnis reparandis ? — Quaestio generatim movetur:
An superior teneatur ad reparandum damnum a suis subditis illatum ?
— R. Affirmative, in foro externo, secundum varias leges, in variis
regionibus vigentes. Generatim haec obligatio damnum reparandi ob
alienum factum est vel ex negligentia in custodia et vigilantia adhi­
benda, vel ex electione personarum, quas deputamus ad aliquid agen­
dum. Cf. C. I. 1153.; C. G. 1384.; C. H. 1903., in quibus fit ex­
pressa mentio : 1.° De patre, et, eo defuncto, ex C. G., deficiente ex
C. I., de matre relate ad filios minores cum ipsis habitantes; et in
C. I. ac in C. II. de tutoribus relate ad eos, quorum sunt administra­
tores, cum ipsis item habitantes. 2.° De hero et de mandante relate
ad famulos et ad mandatarios in exercitio functionum, ad quae eos
ipsi destinarunt. 3.° De institutore et artifice relate ad alumnos, du-

522

IV. - COGNATORUM ET TUTORUM OBLIGATIONES

rante tempore, quo sunt sub eorum vigilantia. — De marito vero
relate ad uxorem nihil statuitur. — Eiusmodi autem obligatio sive
in parentibus sive in tutoribus, sive in heris et mandantibus, sive in
praeceptoribus et artificibus cessat, ex utroque lure I. et G., quoties
probent, non potuisse impedire factum, de quo secus respondere de­
berent, vel, ex C. H., debitam adhibuisse diligentiam. — C. G. 1424.
Ex C. B. 828. seqq. pueri ante septennium expletum de damno
illato minime respondent. Post septennium et ante annum decimum
octavum de eo respondent, si necessaria non defuerit discretio. —
Damnum vero reparare debent illi, qui eis invigilare debent, si debitam omiserint adhibere diligentiam. Idem statuitur de mandante alii
negotium aliquod, si hic alteri damnum inferat in executione illius
negotii, et nisi ordinarias mandans adhibuerit diligentiam. — Ex C.
He. 333. caput familiae, seu domesticae communionis, respondet de
damno illato a membro illius minore, interdicto, infirmae mentis, nisi
demonstret adhibitam ordinariam diligentiam a circumstantiis re­
quisitam.
R. Negative, generatim loquendo, in foro interno. Ratio est, quia
qualitas superioris infert tantum onus recte subditos gubernandi; mi­
nime vero obligationem c.v debito iustitiae damna suorum subditorum,
et multo minus aliorum non subditorum impediendi ; nisi vel ex spe­
ciali contractu, vel ex speciali officio ea impedire debeat. — Hinc pri­
vatus ludimagister, qui discipulos furantes, vel aliis detrahentes non
corripit, licet eos bonis moribus imbuere debeat, et ideo mercedem
accipiat, illis tamen quibus discipuli furantur vel detrahunt minime
restitutione tenetur, cum ipsis enim nihil actum est. — Generatim
loquendo: nam de damno tenentur ii, qui aliis praesunt, si illud non
prohibent in ea re vel officio, quo illis superesse debent, e. g., si
pharmacopolae alumnus pro medicina venenum dederit, dummodo
gravi non careant culpa. Idem omnino valet, si ex tuo animali, vel
ex re tua, cum tua culpa damnum alteri contigerit, si e. g. tuus canis
solutus ingredientem momordit, aedes tua ex vetustate collapsa plures
occidit. — Instil. 1. 1. t. 7., 1. 4. t. 5. 8.; Dig. 1. 47. t. 5.; C. A.
1308. 1309. 1314.-1316.; C. L. 2394. seqq. ; Gousset 963. seqq.
684. Quid lutor et curator: et quibusnam dentur? — Iis, qui se
suaque tueri nequeunt, si non sint sub patria potestate, datur tutor
aut curator. C. A. 187.; C. B. 1773. — Tutor et curator differunt
inter se 1 ° quia tutor datur principaliter personae, secundario rebus.
Curator autem vel rebus tantum, vel principaliter rebus, et non nisi

IV. - COGNATORUM ET TUTORUM OBLIGATIONES

523

secundario personae, saltem regulariter loquendo. C. A. 188. 209.;
C. B. 1793. 1794. 1909. — 2.° Differunt, quia tutor certae rei et
causae dari non potest. Curator vero dari potest certis rebus et de­
terminatis causis. Et sic C. I. 980.; C. B. 1961. curator haeredilati
iacenti assignatur; C. A. 274. 690.; C. L. 157.; C. B. 1912. curator
datur futurae prolis nasciturae haereditati, et haereditati quum eam
integram legata gravant et haeres renuit administrare. C. B. 1911 ;
C. L. 55. seqq. curator datur bonis absentis. C. B. 1913. 1914. cu­
rator datur bonis incogniti domini, et bonis provenientibus ex publicis
collectis, eorum administratoribus deficientibus. — 3.° Qui sub tutela
est nihil prorsus agere potest. Qui sub cura, si est minor emancipatus
potest cum curatoris assistentia sortes exigere et indicia agere, C. I.
318. ; C. G. 482. ; si est maior declaratus inhabilis, vel a nativitate
surdus mutus aut caecus, omnia facere potest cum curatoris assistentia,
C. I. 339. 340.; C. G. 513.; C. A. 269. 270. — 4.° Differunt ex Iure
Communi, quia tutor regulariter datur pupillo seu impuberi, eique qui
impuberi comparatur. Curator vero datur minori seu puberi usque ad
25.u“ aetatis annum. Inst. 1. 1. t. 13. 23.; Ferraris v. Tutela 10. seqq.
Ex Recentiore Iure tutor datur minori non emancipato et inter­
dicto bonorum administratione. Curator vero datur filio mox nascituroj;
minori ad haercditatem vocato: minori emancipato; maiori inhabili renunciato ob mentis infirmitatem, vel prodigalitatem ; absenti ; surdo
muto, vel caeco a nativitate. C. I. 236. 241. 245. 247. 277. 314. 315.
329. 339. 340.; C. G. 389. 393. 405. 450. 482. 505. 509. 513.; C. B.
1773. 1893. 1901. 1909.-1914.; C. L. 55. 65. 317. 337. 349. 356.
— Ex C. H. 199. 200. nulla habetur distinctio inter tutorem et cu­
ratorem quoad nomen ; sed quoad rem servatur. Tutor enim datur
tum personae et honis, tum tantum bonis. Tutelae obnoxii sunt mi­
nores non emancipati, amentes, surdimuti, prodigi, interdicti. — Idem
fere habetur C. A. 187. 188. 269. 270. 275. — In qualibet autem
tutela prolator est etiam eligendus, cuius est vices tutoris supplere, et
minorem tueri, si eius bonum bono tutoris opponatur. C. I. 265.;
C. G. 420.; C. II. 201. 234.; C. L. 205. Cf. C. A. 211. 215.; C. B.
1791. 1799. — L. 917.; C. L. 187. seqq.
685. Quinam tutorem designent : quinam tutores esse possint? —
R. Ad 1 .um Tutorem dare possunt : Parens, qui postremus moritur,
sive per testamentum, sive per publicum instrumentum, C. I. 242.,
Cf. C. A. 196. 197.: C. H. 206., Consilium familiae, si parens non
designavit, et desint ii, quos lex designat, C. I. 245.; Cf. C. A. 198.

524

IV. - COGNATORUM ET TUTORUM OBLIGATIONES

199.; C. H. 204. 211. 212. 231., Consilium tutelae et index in certis
casibus, C. I. 248. 261. 262.; C. A. 189. 190. 199. 204. — Consi­
lium familiae constituitur pro legitimis ; Consilium tutelae pro illegi­
timis agnitis, C. I. 249. 261. — C. B. 1774. seqq. 1852. seqq.
1858. seqq.; C. L. 203.
R. Ad 2.um Cum minorum tutela sit officium publicum, pluribus
curis refertum, neque omnes eam assumere, neque omnes eam respuere
possunt vel debent ; sed personae tantum iure capaces, et iure desi­
gnatae. C. I. 268. seqq.; C. G. 427. seqq.; C. H. 202. 203. 237. seqq.
244. seqq.; C. A 191. seqq. 201.; C. L. 186. seqq. — Tutela et
cura ex iure competit coniugi, patri, matri, avo paterno, avo materno,
C. 1.315. 330.; C. G. 402. seqq.; C. B. 1776., hisque deficientibus,
proximioribus consanguineis, C. A. 198. Cf. C. L. 200. 201. 227. seqq
— Inst. 1. 1. t. 14.-20. 25. 26.; C. B. 1776. seqq.; C. L. 200.
686. Quaenam sint tutoris et curatoris officia ? — Tutor habet
curam personae minoris, eiusque educationis, praesertim religiosae, et
eum repraesentat in actibus civilibus, eiusque bona mere administrat.
C. I. 277. 296. 318.; C. C. 450. 457. 481.; C. H. 261. seqq.; C. A.
188. 205. 216. 243.; C. B. 1793. 1801. seqq.; C. L. 243. seqq.
258. seqq. Hinc administrationis fines excedere non potest. C. I.
296. seqq. 301.; C. G. 456. seqq. 482.; C. A. 233. 484.; C. H.
269. 275.; C. B. 1804. 1831. — Curator assistentiam et auctoritatem
praebet ei, qui sub eius cura est. C. I. 318. 339. 432. — Tutoris
ergo et curatoris potestas certis limitibus coarctatur, et in quavis re
gravioris momenti a Consilio familiae et etiam a tribunalis homologatione, seu confirmatione, dependens est. C. I. 296. 297. 301.; C. G.
457. 467.; C. H. 269. seqq. 293. seqq.; C. A. 216. 233.; C. B.
1803. seqq.; C. L. 74. seqq. 263. seqq.
Quare sive tutor sive curator magnam in proprio officio fideli­
tatem adhibere tenetur, tanquam bonus paterfamilias, et si graviter
in eo implendo delinquat, peccat graviter, etiam contra iustitiam, vi
quasi-contractus, et ad damnorum compensationem tenentur. C. I. 277.
302. ; C. G. 450. 469. ; C. A. 202. 204. 228. 264. 265. ; C. B. 1805.
1833. 1848.; C. L. 220. seqq.; L. 341. 917. 91S.
Tutor, nisi sit avus paternus aut maternus, cautionem dare debet,
a qua tamen potest eum dispensare consilium familiae. C. I. 292. Cf.
C. B. 1844.; C. H. 252. seqq. Ex C. A. 237. tutor ad cautionem
non obligatur. — Debet insuper ab initio tutelae statum et inventarium
conficere bonorum minoris, C. I. 281.; C. G. 451.; C. A. 222.223.
224.; C. H. 264.; C. B. 1802.

IV. - COGNATORUM ET TUTORUM OBLIGATIONES

525

Singulis annis, dum tutela durat, nisi sit avus paternus aut ma­
ternus, rationem suae administrationis reddere debet Consilio familiae,
C. I. 303., vel subrogato tutori, C. G. 470., vel iudici pupillari, C. A.
238. 239. Cf. C. H. 279. seqq.; C. B. 1837. seqq.; C. L. 249. seqq.
— Exacta tutela, tenetur item rationem suae administrationis reddere,
C. I. 302.; C. G. 469.; C. H. 281.; C. B. 1890., et de minus solerti administratione tenetur, nisi legitima praescriptione liberetur. C. I.
309.; C. G. 475.; C. H. 287.; C. B. 1833. — Inst. 1. 1. t. 21.
Homologatione tribunalis indigent acta consilii familiae et tutoris,
quando agatur de alienatione bonorum minoris, de mutuo pecunia
accipiendo, aliisque gravioribus rebus. Homologatio, ratificatio, con­
firmatio est.
687. Nota: Tutor, vel protutor, bona minoris emere vel conducere
non potpst, neque acceptare potest cessionem iurium minoris. Nulla con­
ventio fieri potest inter tutorem et minorem, neque ulla testamentaria
dispositio illis utilis esse potest, ante redditam et approbatam rationem
tutelae. — Ius tamen ad expensarum ratione tutelae factarum com­
pensationem, ct ad convenientem officii sui remunerationem habet. —
C. I. 300. 307. 769. 1457.; C. G. 156. 450. 472. 907.; C. H. 269.
270. 275. 276. 285. 753.; C. A. 266. 271.; C. B. 1795. 1796.
1805. 1834.-1836.; C. L. 73. 243. seqq.; L. 917.

688. Resolves : Tutor vel curator non potest donationes vel re­
missiones gratiosas facere de bonis pupilli; non ad destruendum, sed
ad tuendum est constitutus. Excipe donationem remuneratoriam ; sic
enim potest, v. g., stipendio debito pro liberali servitio aliquid addere
ex liberali donatione. Lugo, d. 23. s. 10.; L. 341.; C. H. 275.;
C. B. 1804.
689. Quacnam sint minoris obligationes ? — Tutor loco patris
est. Hinc officia minoris erga ipsum similia sunt illis, quae ipsi patri
deberentur. Minor vero est obligatio minoris erga curatorem ; cui
vero quoad bonorum administrationem et subesse debet, et gratum
gerere animum. Minor tamen sive erga curatorem, sive erga tutorem
non tam stricte ad amorem, ad reverentiam et obedientiam ac erga
parentes obligatur. Longe enim minor est eius ab ipsis dependentia
ac a parentibus. — C. L 280.; C. H. 263.; C. A. 217.
690. Quinam sit tutoris et curatoris actuum valor? — Illa, quae
secundum leges fiunt sive a tutore, sive a curatore valida et firma
sunt, adeoque rescissioni minime obnoxia, licet non utilia, sed nociva

526

V. - INFERIORUM ET SUPERIORUM OBLIGATIONES

fuerint ei, qui sub tutela vel cura erat. C. I. 335. 1300. 1304.; C. G.
1314. — Illa e contra, quae non secundum leges facta fuerint, licet
utiliter gesta, revocari possunt per restitutionem in integrum. Per re­
stitutionem, nam interim valent, C. I. 1107.; C. G. 502. 1125. 1304.;
C. H. 1291.; C. B. 1829. seqq.
691. Quomodo tutela et cura finiantur ? — Finiuntur ex parte
tutoris velxcuratoris legitima eius excusatione, remotione, morte, vel
negotiis ei commissis iam expletis. Ex parte eius cuius est tutor vel
curator, maiori ipsius aetate, aut cessata interdicti vel inhabilitationis
causa, vel eiusdem morte. C. H. 278.; C. A. 249. 251. 253. 283.;
C. B. 1882. seqq.; C. I. 388. 342.; C. G. 512. 514.

V. — INFERIORUM ET SUPERIORUM OBLIGATIONES

692. Quaenam sit servorum et famulorum distinctio? — Famuli
a servis distinguuntur. Servi sunt, qui ex iure gentium et civili contra
naturalem libertatem subiiciuntur alieno domino, ita ut ad instar pa­
trimonii possideri, alienari, et vendi possint. Schmalz. 1. 4. t. 9.
n. 1. seqq. « Servorum appellatio ex eo fluxit, quod imperatores
nostri captivos vendere, ac per hoc servare nec occidere solent ».
L. 239. de Verb. sign. Famuli vero non sunt servi, sed liberi, qui
libere famulatus contractus ineunt, operas suas ad certum incertumque
tempus locando, in servitium domini eiusque familiae. Hinc famuli
sunt de familia, ideoque familiares etiam vocantur vel domestici. Sub
gubernatione domini famuli sunt, et domini iura et obligationes erga
famulos habent. Licet autem famuli et de familia proprie non intelligatur, qui per unam vel alteram tantum dici horam, officia famu­
latus praestant ; familiares tamen satis intelliguntur, qui per totam
diem in domini domo stabilem habent sedem, eique inserviunt, quique
vero noctu in propria dormiunt domo. — S. Th. 2. 2. q. 102 a. 1.
Famuli ergo ab operariis etiam distinguuntur. Hi enim operas
locant suas ad certum tempus et laborem alicui domino ; sed in huius
domum et familiam non recipiuntur, neque eius proprie subsunt gu­
bernationi. Ex contractu operarum obligatio enascitur commutativae
iustitiae pro iamulo operas suas domino praestandi, pro domino pa­
ctam mercedem solvendi. Ex eo vero quod in partem familiae domini
adsciscatur, dominus ius habet et officium famulum quoque regendi

V. - INFERIORUM ET SUPERIORUM OBLIGATIONES

527

et gubernandi ad commune familiae bonum, famulo vero obligatio
incumbit observantiae et obedientiae in illis, quae perlinent ad ordi­
nem domesticum. Et sic S. Th. 2. 2. q. 65. a. 2. non ex pacto aliquo
seu ex iustitia commutativa, sed ex ordine societatis, licet imperfectae,
agnoscit in domino, praeter dominium proprietatis in operas famuli,
dominium iurisdictionis seu potestatis in personam sese extendens usque
ad moderatam illius correptionem.

*

;

i

693. Quaenam sint obligationes dominorum ? — Domini tenentur
famulos suos: l.° Benigne tractare, id est decenter et humane eos
alloquendo et eis praecipiendo, bonaque et sufficientia alimenta prae­
stando, nimis operibus eos non gravando, nocivis et periculosis ope­
ribus sine debitis cautelis non exponendo, infirmos convenienter cu­
rando. Ac generatim tenentur officia caritatis erga proximum magis
implere erga proprios famulos, quam erga alios ; quia famuli pro
ipsis laborant, et quasi vivunt, et sunt de familia. Constat ex iure na­
turali, et ex S. S. Eccli. 33., 31.: 67 est tibi servus fidelis, sit tibi
quasi anima tua; quasi fratrem sic eum tracta. Ad Ephes. 6., 9.: El
vos, domini, eadem facite illis (servis), remittentes minas ; scientes quia
et illorum et vester Dominus est in caelis, et personarum acceptio non
est apud eum. C. Ile. 331. 332. — 2.° Convenienter gubernare, debitam habendo rationem bonorum religionis et salutis, convenienter
instruere et corripere : dominus enim est caput famuli, sicut totius
familiae ; ad caput autem spectat dirigere, ubi opus est. Videtur etiam
constare ex verbis Pauli. 1. ad Tim. 5., 8.: Si quis autem suorum
et maximae domesticorum curam non habet, fidem negavit, et est in­
fideli deterior. Famuli autem inter domesticos reputatur. C. He. 332. ;
Elhel n. 950. — 3.° lustum pretium solvere : agitur enim de obliga­
tione iustitiae et aequitatis naturalis ; ac defraudatio talis mercedis
inter peccata in caelum clamantia recensetur. 1. ad Tim. 5., 18. —
1. Reg. 30., 13.; L. 342.; S. Th. 2. 2. q. 102. a. 1.

694. Resolves : Peccare, et quidem etiam graviter, possunt do­
mini : Si tempus non concedant famulis ad addiscenda rudimenta fidei
Christianae, vel eos ad catechismum et concionem non mittant; si non
caveant, ut tempore debito missae assistant, confiteantur et commitnicent. — Si conducant, vel in domo retineant famulos illicitis sectis
addictos, irreligiosos, impios, blasphemantes, turpia loquentes; si pec­
cantes graviter non moneant et corrigant, aut emendationem promit­
tere nolentes non dimittant, nisi forte eorum opera maxime indigeant,
et alios invenire non possint. — Si non invigilent, quantum in ipsis

528

V. - INFERIORUM ET SUPERIORUM OBLIGATIONES

est, ut servi a peccatis abstineant; si ipsis occasionem peccandi per­
mittant; si eos pravo exemplo aut sollicitationibus in peccatum indu­
cant vel alliciant. — Si stipendium promissum aut iustum non solvant,
aut nimis differant ; si famulos aegrotos non curent, eosque statim
expellant, vel absque iusta causa ante praefixum tempus dimittant. —
Epist. Cath. B. lac. 5., 4.; C. B. 618.; C. He. 331. 332.; L. 342.
Ad gravitatem peccati intelligendum quoad praedictam monitio­
nem, correctionem, et vigilantiam omissam, ac secutum scandalum,
necessarium saepe est aperire conditionem domini. Quoad extraneos
enim saepe gravis abest culpa.
Eaedem fere sunt obligationes aliorum herorum erga operarios,
qui laborant in eorum fabricis.
695. Quaenam sint obligationes famulorum ? — Tenentur famuli
praestare dominis: l.° Reverentiam; sic enim Apost. 1. ad Tim. 6., 1.;
Servi dominos suos omni honore dignos arbitrentur. Exinde peccare
possunt etiam graviter, qui dominis irrident, eos aspernantur, illorum
occultos defectus manifestant. — 2.° Obsequium et obedientiam in iis
omnibus, ad quae se obligarunt, vi contractus, et vi positivarum legum,
C. A. 11 72. ; C. B. 616. 617., et in iis quae spectant ad bonos mores;
nam vi famulatus relatio exoritur superiorilatis et subiectionis inter
herum et famulum. Quare, si hero competit ius gubernationis, famulo
respondet obediendi obligatio. Sic ad Ephes. 6., 5. : Serui, obedite
dominis carnalibus cum timore et tremore in simplicitate cordis vestri,
sicut Christo. Et 1. Petr. 2. 19. : Servi, subditi estote in omni timore do­
minis non tantum bonis et modestis, sed etiam dyscolis. Hinc peccant
plus minusve, ratione materiae, qui cum aliquid eis praecipitur, ob­
murmurant, insolenter respondent, tempus inutiliter terunt, negligunt
praeceptum laborem peragere, aut cum damno domini pro se labo­
rant ; et uno verbo, ii omnes qui obsequium non praestant, quale or­
dinarie a talibus exigi et praestari solet. — 3.° Fidelitatem; iuxta
verba Pauli ad Tit. 2., 9.: Servus dominis suis subditos esse....... .
non fraudantes, sed in omnibus fidem bonam ostendentes. Hinc peccant,
et saepe graviter contra iustitiam, qui rerum sibi creditarum curam
non habent, qui ex culpa sua eas deteriores neri sinunt, qui victualia
pretiosa, aut ipsis non dari solita, surripiunt sive ad manducandum,
sive ad extraneis dandum aut vendendum, qui secreta familiae manife­
stant, praesertim, si inde damnum sequatur. — Leo XIII. Enc. Quoa
Apostolici 28. Dec. 1878.; S. Th. 2. 2. q. 103.; L. 343.
Ad gravitatem peccati intelligendam, ratione irreverentiae, inobe-

529

V. - INFERIORUM ET SUPERIORUM OBLIGATIONES

dientiae, contra observantiam et duliam, et infidelitatis, contra iustitiam, conditio in confessione manifestanda est famulatus. Secus enim
gravis quae habetur malitia vel non declaratur, vel in sua infima
specie non satis exprimitur.
Eaedem fere sunt obligationes operariorum erga proprios patronos.
696. Nota : « Merces debetur famulis ad breve tempus infirmis,
v. g., ad paucos dies, quia tempus anni, ad quem conducuntur, mo­
raliter accipiendum est, seu ad breve tempus deficiens non est atten­
dendum : parvum enim tempus respectu totius anni pro nihilo repu­
tandum est. Secus vero ; si famulus aegrotet ad plures menses, quia
merces pro officio non praestito minime debetur. L. 346. Neque te­
netur dominus ad expensas pro curatione, seu pro remediis et medici
opera faciendas. De hoc conveniunt omnes, si expensae sint notabiles;
immo id etiam admittit S. Lig. n. 864. post Lugo, saltem ut pro­
babile, si expensae sint leves. — Non debetur autem merces ulla ope­
rariis, etiam ad breve tempus aegrotantibus, quia isti ad diem con­
ducuntur . . . , ergo pro singulis diebus tantum immo, pro media diei
parte, si per mediam diem deficiant, iis retribuendum est ». Gur.
Cas. 972. — C. B. 616. 617.

Dominus nequit ante constitutum tempus famulum dimittere absque
causa gravi. Ratio est, quia contractus locationis est vere onerosus,
utramque partem obligans pro ratione materiae. Ergo, quemadmodum
famulus sine gravi causa herum deserere nequit, si hic, defectu famuli,
damnum grave subire deberet; ita pariter neque dominus sine gravi
causa famulum pro anno conductum abiicere. Herus ante tempus fa­
mulum dimittens sine sufficienti causa damnum inde emergens resarcire
tenetur. Si famulus vero ante constitutum tempus discedat, per se ius
habet ad salarium fere pro rata temporis famulatus, paulo minus
tamen ; sed si dominus grave detrimentum patiatur ex discessu famuli,
partem proportionatam stipendii retinere potest. — L. 342. 345.;
C. H. 1584.; C. B. 620. seqq.
Recte possunt famuli recipere salarium a domino, debitis gravato,
si bona fide famulatum praestiterunt. Est enim iusta laboris merces,
et dominus rem suam dat. « An vero ipsi teneantur discedere, si advertant, dominum ex tali famulatu impotentem reddi ad satisfaciendum
debitis ? Affirmat Navarr., etc. Negat tamen Molina, et non improba­
biliter. ait Laym. Nam ipsi neque contra iustitiam peccant, si a domino
rogati famulentur, et mercedem accipiant ; neque contra caritatem, si
Bucceronî. bist. theol. moralis I.

34

.1

Ί
i

i

I

'

|
1

1

i
j

530

V. - INFERIORUM ET SUPERIORUM OBLIGATIONES

defuturi non sint alii ad famulandum », L. 1. 3. n. 694., idque ma­
xime, si dominus servo indigeat.
697. An famuli teneantur ad restitutionem, quando culpabiliter
non impediunt damna, quae domino inferuntur ? — Aut famuli con­
ducuntur ad rem familiarem custodiendam, et defendendam, ac ad
invigilandum et impediendum, ne damnum ullum eidem inferatur, ut
sunt administratores, custodes, etc., qui hoc potius nomine, quam no­
mine famuli appellari solent ; aut ad merum laborem et operam suam
praestandam, in rebus familiae necessariis, conducuntur, qui proprie
famuli communiter nuncupantur. — In primo casu ad restitutionem
et damnorum compensationem tenentur. Dominorum enim damnum ex
officio et contractu, adeoque ex stricta iustitia commutativa, impedire
tenentur.
In altero casu, alii dicunt teneri etiam famulos ad damnorum
compensationem, sive illa ab extraneis, sive ab aliis famulis inferantur.
Eorum ratio est, quia, vi ipsius famulatus, dominus unicuique famulo
res suas in custodiam committit. Alii communius et probabilius dicunt
teneri, si furtum et damnum committatur ab extraneis; non teneri, si
committatur ab aliis famulis seu domesticis. Ratio est, quia eo ipso
quod in familiam admittantur censentur quidem obligationem suscipere
eam adversus extraneos defendendi, minime vero etiam adversus alios
familiares. Alii tandem dicunt famulos non teneri ad restitutionem seu
damni compensationem. Licet enim ex caritate obligentur ad illud
damnum impediendum, non obligantur tamen ex iustitia. Nam con.
ducuntur quidem ad laborem et operam suam praestandam in rebus
familiae necessariis, minime vero ad custodienda etiam et defendenda
bona familiae. Ad custodiam et vigilantiam supra res domesticas vel
familiam, et speciatim ad penus curam et custodiam, speciales famuli
et administri praeficiuntur ; et istis claves ad res custodiendas tra­
duntur. Quare tunc famuli ad restitutionem seu damni compensatio­
nem tenentur, cum ipsis illa cura et custodia rei familiaris speciali
munere commissa sit, vel explicite, vel implicite, e. g., cum datur eis
clavis ad extrahendum aliquid de aliquo loco, quia pro tunc custodia
eius loci ipsis demandatur. — Stante hanc sententiarum varietate,
confessarius, ab urgenda restitutionis obligatione prudenter abstinere
debet. — Lugo d. 19. n. 105. 106.; L. 1. 3. n. 344. 573.
698. An famuli, indicantes salarium esse infra operam ab ipsis
praestitam, uti possint occulta compensatione ? — R. Affirmative si
domini stipendium ex conventione constitutum non solvant, vel immi-

’ i
■

I

V.

INFERIORUM ET SUPERIORUM OBLIGATIONES

531

nuant. Aperte enim tunc commutativam iustitiam laedunt. Ithur. Cas. 1.
n. 2. — R. Negative, saltem generation loquendo, extra praedictum
casum. Prob. 1.° ex pr. 37.a d. ab Innoc. XI. 2.° Nam licet de mi­
nori pretio convenerint, contractui tamen, utpote insto in conscientia,
standum est. Saltem generation loquendo, quia excipiunt plures: l.° Si
famulus vi aut metu compellatur ad consentiendum in pretium inae­
quale. 2.° Si necessitate compulsus in illud consenserit, modo tamen
dominus alios famulos eodem vili pretio, iam iuste non invenisset, vel
hunc rogantem ex misericordia non exceperit. Quin immo, si famulus,
nulla statuta mercede, inserviat, ex mera domini caritate, ut ab eo
alatur, nullam praetendere potest, « quemadmodum accidit cum pueris,
quos nobiles aut Episcopi rogantur in suam familiam admittere; tunc
enim sufficit, si domini tribuant eis victum, vestes, et habitationem,
cum talis sit consuetudo ». L. 348. 3.° Si invitus operibus indebitis
gravetur. 4.° Si operas augeat ex voluntate domini, sive expressa,
sive tacita ; operarius enim dignus est mercede sua ; secus vero si
omnino sponte ipsemet operas augeat, quia tunc censetur operas
condonare ad conciliandam sibi gratiam domini. — L. 522. 523.;
E. M. 1473.
699. Nota : Quod de famulis, idem dicendum est de aliis ope­
rariis, et de mercatoribus. — Quaenam sit iusta compensatio iudicio
etiam famuli relinqui potest, si prudens sit et timoratae conscientiae.
Sed res in praxi periculo saepe hallucinationis non caret. — Periculum
etiam practice praecavendum est, ne si deprehendatur domini pecuniam
surripuisse, tanquam fur traducatur et ad carcerem condamnetur. —
L. 524.
700. Quaenam sint magistrorum et discipulorum obligationes? —
Inter magistros et discipulos sunt quodammodo eaedem obligationes,
quae inter parentes et liberos. Ratio, quia parentes, quorum ius et
obligatio proprie est educationis et institutionis filiorum, magistros
sibi substituunt, qui proinde eorum locum hac in re tenent erga
liberos.
Quare magistri et praeceptores debent discipulis amorem, bonum
exemplum, rectam educationem, correctionem, veram doctrinam. —
Hinc tenentur sese perficere in scientia, quam docent, ad alios debite
erudiendos ; promovere profectum discipulorum in litteris, quantum
in ipsis est ; eos avertere quantum possunt ab aliis, qui pravis mo­
ribus turpantur, quosque in scholis suis admittere nullo modo de­
bent. — Delinquere possunt etiam graviter, cum discipulorum instru-

532

v.

INFERIORUM ET SUPERIORUM OBLIGATIONES

ctionem negligunt, aut eos iniuste vel indiscrete puniunt ; sed prae­
sertim si eosdem seducant, ad peccata impellendo ; si non doceant
bonos mores; si ex proposito falsa doceant ut vera, vel saluti noxia;
si alumnos retineant malis moribus imbutos, qui alii perniciosi sint, etc.
— Graviter autem delinquere possunt tum ratione officii, tum ratione
stipendii, quod recipiunt.
Si specialem curam magister ex quasi contractu assumpserit edu­
cationis suorum discipulorum, contrariis peccatis, e. g. scandali, violatur
non tantum caritatis sed etiam iustitia. Unde magistri
conditio in illis
o
est explicanda.
Discipuli tenentur exhibere magistris amorem, reverentiam, obedientiam, ob superioritatem et curam eorumdem, dum erudiuntur ab
eis in bonis moribus et artibus. Ratio patet : hoc enim importat obli­
gatio reciproca discipulorum ad magistros, qui plane frustra obliga­
rentur ad eos erudiendos, vel imbuendos bonis moribus, nisi discipuli
pariter obligarentur ad sectanda monita et praecepta magistrorum. —
Peccant autem discipuli, graviter vel leviter ex ipsa rei gravitate vel
levitate, eiusque variis circumstantiis, si magistris non obediant in
rebus pertinentibus ad studia et bonos mores ; si magistris non exhi­
beant honorem et reverentiam ; scilicet si nedum diligenter studeant,
tempus conterant in otio, lusu, aliisve ineptiis contra voluntatem ma­
gistrorum suorum ; si magistris detrahant, vel irrideant, cos subsan­
nent, maledictis, calumniis, molestiis afficiant, etc. — C. 1. ult. de
Magistr, etc,; Clem. 2 e. t. ; L. 361.; S. Th. Quodl. 3. a. 9.; E. M.
Discipuli conditio est explicanda in gravibus peccatis contra de­
bitam reverentiam et obedientiam. Secus enim gravis contra obser­
vantiam malitia non declaratur.

700.bl Scholae: Iure suo nativo Ecclesia veram habet auctori­
tatem in scholas sive privatas sive publicas, in ordine ad suum finem.
Et Ecclesia curam reapse semper adhibuit, ne deessent scholae etiam
inferiores, et in gratiam pauperum, ut videre est in Decrett. tit. de
Magistris, et ne aliquid exigatur pro licentia docendi. — Parentes
filios mittentes ad scholas haereticas, schismaticas, neutras, genera­
tim graviter peccant. Excusari possunt ex gravissima necessitate, re­
moto scandalo, et remoto omnis perversionis contra fidem et mores
proximo periculo, et adhibitis, opportunis mediis ad rectam et christi inani ac catholicam filiorum educationem. — E. M.
Studia : Sacrat: Scripturae praeceptio in unoquoque Seminario
i; oertienda est, secundum praescriptionem de hac re factam a Pio X.

V.

INFERIORUM ET SUPERIORUM OBLIGATIONES

533

Litt. Quoniam in re biblica 27. Mart. 1906, — Servanda autem sunt
in ratione studiorum ea, quae habentur in Litt. Enc. Pii X. Pascendi
dominici gregis § I. Primo igitur et seqq. et iterantur in M. P. Sa­
crorum Antistitum. — Quare Philosophia scholastica tradenda est,
ea praecipue quae a Sancto Thoma est tradita, de qua viget quidquid
a Leone XIII. sancitum est. — Theologia etiam scholastica tradenda.
Sed ratio quoque habenda est theologiae positivae, et maior profecto
quam antehac, cum debita tamen moderatione. — Philosophicarum
rerum scientia non potest a divina et ecclesiastica auctoritate decli­
nare. — Profanae etiam colendae sunt disciplinae praesertim natura­
lium rerum, nullo tamen sacrorum studiorum damno. — Quoad Se­
minariorum vel Universitatum catholicarum et religiosarum domuum
studiorum moderatores et magistros eligendos, quicumque, modo quo­
piam, modernismo imbuti fuerint, ii tum a regendi tum a docendi
munere arcendi sunt. — Libri omnes, ephemerides, commentaria
quaevis, quae modernismum olent, neve adolescentibus in Seminariis,
neve auditoribus in Universitatibus permittantur. — Praeterea prae­
cipitur, ut singuli doctores, ante auspicandas ineunte anno praele­
ctiones, Antistiti suo textum exhibeant, quem sibi quisque in docendo
proposuerit, vel tractandas quaestiones, sive theses : deinde ut per annum
ipsum exploretur sua cuiusque magisterii ratio; quae si videatur a sana
doctrina discedere, causa erit quamobrem doctor illico amoveatur. De­
nique, ut, praeter fidei professionem, iusiurandum dent Antistiti suo,
secundum statutam formulam, et subscripto nomine. — Idemque quo­
tannis praestare debent suis moderatoribus doctores seu lectores in
ordinibus religiosis ante auspicandas praelectiones, tenentur nempe et
illis exhibere textum praelectionum, et quaestiones seu theses tractan­
das, et ineunte anno iuramentum dare. — Ad effectum sacrae ordi­
nationis studiorum anni expleti dici non possunt ad festum Pentecostes
seu SSmae Trinitatis; sed requiritur, ut expleatur cursus scholasticus
novem mensium ; cum examine finali, feliciter emenso. E. M.
Studiorum ordinatio : In Seminariis Italiae ordinatio servanda
est disciplinae, et scholarum ac studiorum, quae habetur in Litt. Cire.
S. C. Cons. 16. Iui. 1912., A. A. S. v. 4. p. 491. seqq. — S. C.
Cons. Litt. Cire. 16. lui. 1912. et 17. Oct. 1913. ad Ordinarios Italiae
commendat, ut in Seminariis Italiae textus scholastici aptiores et secu­
rioris doctrinae adhibeantur, aliis exclusis, qui periculosi esse possunt
pro institutione clericorum. Hinc in particulari praedictis litteris ex­
cluduntur : Il primo passo alia filosofia Aloysii Ambrosi, manualia
opera historiae ecclesiasticae F. S. Funk et F. S. Kraus, manuale opus

534

v.

INFERIORUM et superiorum obligationes

Patrologiae Rauschen, opera consultationis et eruditionis, Leggende
agiografiche Delehaye, et similia. — E. M.
Gradus Academici : Regulares possunt habitualem facultatem
habere a S. C., ut academicos gradus ex Commissione Biblica obti­
neant. — Necessarii regulariter sunt ad varias dignitates et officia
ecclesiastica, ad Episcopatum, ad Archidiaconatum, ad Canonicatum
poenitentiarium, theologalem, scholasticum, ad officium vicarii capitu­
laris, Advocati apud S. R. Adiutores in Rom, Congr. laurea doctoris
oportet esse insignitos in sacra theologia et in iure canonico. C. Sapienti
Consilio, Ord. serv. in R. C. Normae pecul. c. 6. n. 5. — E. M.
Doctoratus : Theologiae ac Iuris canonici laurea nullus in poste­
rum donetur, qui statum curriculum in scholastica philosophia antea
non elaboraverit. Quod si donetur, inaniter donatus esto. — Praece­
ptum quod nemo Theologiae laurea sit donandus, nisi prius in philo­
sophicis disciplinis lauream obtinuerit, vel saltem de curriculo in Phi­
losophia scholastica absoluto certum praebuerit testimonium stricte est
observandum. — Si quis eodem anno in Facultate Theologica et
Iuris canonici simul inscriptus sit, etiamsi in diversi Institutis, omni
iure ad gradus suscipiendos privatus existât. Quod si aliquo gradu
donetur inaniter donatus sit. — Nemo ad scholam textus canonici
admitti potest, nisi probet scripto documento se per annum studuisse
in aliquo Instituto Institutionibus luris canonici. — Ad doctoratum pro­
movendi ad professionem fidei emittendae tenentur, secundum formu­
lam praescriptam a Pio IV., cum additione praescripta a Pio IX.—
Gradus academici Romae vel alibi penes catholicas Universitates vel
Pontificia Instituta obtenti, omnino validi censendi sunt aliis in locis,
sine nova confirmatione, vel novis taxis exigendis. — Laurea Do­
ctoris in Theologia vel in Iure Canonico, quae conceditur per S. Congr.
Studiorum, nullo facto periculo, sed propter praeclara merita omnia
habet iura et privilegia cuiuscumque alterius laureae doctoralis. —
Ratio periclitandae doctrinae < indidatorum ad academicos gradus in
S. Scriptura habetur apud Acta Ap. Sed. v. 3. p. 47. seqq. p. 296.
seqq. — Doctores, ineunte anno in Seminariis, et doctores seu le­
ctores in ordinibus religiosis, praemissa fidei professione, ad iura­
mentum emittemdum pariter tenentur, secundum formulam praescri­
ptam a Pio X. M. P. Sacrorum antistitum. — Antequam quis a supe­
rioribus alicuius scholae, lycei aut universitatis ad academicos gradus
admittatur, documento constare debet, eum in alio instituto inscriptum
non fuisse. — E. M.

V. - INFERIORUM ET SUPERIORUM OBLIGATIONES

535

701. Quaenam inferiorum. obligationes sint, quoad ecclesiasticos
Superiores ? — Subditi tenentur suis Superioribus spiritualibus exhi­
bere amorem, honorem, et obedientiam in his, quae ad eorum iurisdictionem, et curam spectant; item subsidium necessarium. Prob. l.° Id
constat ex pluribus locis S. S., 1. ad Timoth. 5., 17. 18 ; ad Hebr.
13., 17., etc. 2.° Quoad amorem, reverentiam et obedientiam; quia
superiores sunt, veram habentes iurisdictionem ; quoad subsidium ;
quia dignus est operarius mercede sua. Ut iis, qui communi utilitati,
1. e. Principibus, militibus, et aliis huiusmodi victus stipendia a populo
debentur, ita etiam illis qui cultui ministrant ad salutem totius populi,
populus stipendia debet sustentationis. — Trid. s. 25. C. 17. de R. ;
Leo XIII. Enc. Sapientiae christianae 10. lan. 1880.; S. Th. Quodl. 6.
a. 10., Quodl. 10. a. 12.; E. M.

c

i

702. Resolves : Christiani omnes tenentur ergo sub gravi culpa
obedire Summo Pontifici in rebus ad fidem, ad mores, ad christianam
disciplinam pertinentibus ; nam in his est Christi in terris Vicarius.
Eodem modo dioecesani tenentur obedire Episcopis, secundum ratio­
nem materiae, in illis, quae ad eorum iurisdictionem spectant. — De­
pendere etiam debent a Summo Pontifice et ab Episcopis quoad actio­
nem catholicam socialem. Summus enim Pontifex et Episcopi ius habent
illam dirigendi. Pius X. 1. Mart. 1905. Ep. ad Card. Svampa.

703. Quae nam ecclesiasticorum superiorum obligationes ? — Su­
periores spirituales tenentur vicissim subditis exhibere amorem, curam,
doctrinam, et bonum exemplum. Prob. l.° Id constat ex pluribus locis
S. S. Cf. Epp. ad Timoth. et ad Tit., et ex Trid. s. 23. C. 1. de R.
2. ° Ex ipso eorum officio id evincitur. Unde neglectus animarum quoad
curam et administrationem sacramentorum, quoad doctrinam et cor­
rectionem in superioribus ecclesiasticis non solum est contra cari­
tatem, sed etiam contra iustitiam, et plerumque peccatum mortale,
iuxta illud Ezech. 34., 2. 4.: Vae pastoribus Israel... quod in­
firmum fuit, non consolidastis, et quod aegrotum non sanastis, etc. —
L. 357. seqq.
704. Quaenam subditorum obligationes erga civilem auctoritatem?
— Subditi tenentur etiam superioribus saecularibus, exhibere amorem,
reverentiam, obedientiam. Sunt enim, in ordine civili, veri superiores,
vices Dei ipsius in ordine temporali erga nos gerentes. Confirmatur
ex S. S., ad Rom. 13., 1. seqq., 1. Petr. 2., 13. 17. Quamobrem
Catechismus Cone. Trid. huiusmodi obligationem cum ea comparat et

536

v.

INFERIORUM ET SUPERIORUM OBLIGATIONES

coniungit, qua erga auctoritatem paternam et ecclesiasticam obstrin­
gimur. Etenim, p. 3. de 4.° Mandato § 15., postquam docuit paren­
tes et superiores ecclesiasticos debito honore colendos esse, subdit:
« Item de Regibus, de Principibus, de Magistratibus, et reliquis,
quorum potestati subiicimur, dicendum est. Nam, si quem eis cultum
tribuimus, is ad Deum refertur; habet enim venerationem hominum
excellens dignitatis gradus; quia divinae potestatis est instar: in quo
etiam Dei providentiam veneramur, qui publici muneris procuratio­
nem iis attribuit, quibusque utitur tanquam potestatis suae ministris ».
Unde patet reverentiam exhibendam esse non tantum Principibus,
verum etiam eorum officialibus secundum eorum munus et dignitatem.
— Litt. Enc. Leonis XIII. Quella lunga 29. lun. ISSI.; S. Th. 2.
2. q. 104. a. 5. 6.; Quodl. 8. a. 7., Quodl. 10. a. 12.; E. M.
De iis ergo qui munere publico funguntur non temere loqui
decet, nec maligne eorum res gestas carpere ; quamvis liceat eos scru­
tari et de iis publice loqui et scribere, quatenus leges id permittunt,
ut recte de iis indicetur et utilitati publicae prospiciatur. Quare pec­
cant contra charitatem et iustitiam, qui occulta aliquorum delicta,
quae aliis non nocent, publicis foliis annuntiant, vel colloquiis et ser­
monibus publicant, ut eos a munere aliquo repellant. Observantiam
eis debitam laedunt, qui eis contumelias irrogant, sive verbis sive
scriptis, et qui eis debira denegant honoris signa. — Kenrick tr. 8.
n. 164. 165.

705. Quaenam obligationes civilium superiorum? — Hi tenentur
subditis exhibere amorem, bonum exemplum quoad mores et religio­
nem, administrationem iustitiae, et publicae felicitati prospicere inediis
iustis ac opportunis. Id constat apertissime ex ipsa natura eorum
officii. Finis enim civilis regiminis est reipublicae salus. Patres Cone.
Toi. VII. cap. 10. regum munus explicantes, eos exhibent « non pro­
spectantes proprii iura commodi, sed consulentes patriae ». Unde su­
periores saeculares peccant graviter per negligentiam, conniventiam,
et omissiones, puta si subditos ab hostibus et iniustis vexationibus
non tueantur, maxime vero per positivas iniurias, oppressiones, et
exactiones excessivas, vel Christianae religionis persecutionem : quas
iniustitias Deus certe non relinquet inultas; nam, ut dicitur Sap. 6.,
6. 7., Indicium durissimum in his, qui praesunt, fiet: exiguo enim
conceditur misericordia, potentes autem potenter tormenta patientur.
Struggl 28. Peccant item, si, quantum possint, a societate non avertunt
crimina, quae vergunt in commune damnum, si item sectas ab ea non

V. - INFERIORUM ET SUPERIORUM OBLIGATIONES

537

removeant massonum, socialistarum, anarchicorum, etc,, si reipublicae
ignaros imperitosque praeficiant.
Hoc grave praeceptum probos eligendi, debita proportione, in
Gubernio Constitutionali ac Republicano, urget etiam omnes Deputa­
torum electores, ex legali iustitia, et, aliis circumstantiis praeclusis,
non solum peccant qui malis suffragium tribuunt, sed etiam qui non
concurrendo in causa sunt, ut mali ab aliis eligantur ; unusquisque
enim, cum potest neque adest legitima excusatio, tenetur a republica
malum avertere. Quare obligatio per se est et concurrendi ad electio­
nem et idoneum eligendi deputatum. Quot autem mala ab impiis de­
putatis tum religioni, tum civili societati obveniant, nemo ignorat, cum
ipsis summa omnium rerum concredita sit, neque tantum tribuant con­
silium, sed ipsas leges cum aliis condant. Excipe, nisi alicubi et ali­
quando ob speciales rationes praestet aliter agere, et specialis habeatur
praescriptio aliter agendi. Cf. hic de Partie, cleric, oblig. n. 195. —
Leo XIII. Enc. Immortale Dei 1. Nov. 1885.; Trid. s. 25. C. 20.
de R. ; Suarez de Leg. 1. 1. c. 7. n. 5.; E. M.
Deputati autem legitime electi, et vere idonei, ratione boni com­
munis, ex iustitia legali, delatum eis munus acceptare tenentur, nisi
gravi et iusta causa excusentur. Deputati item et Senatores, cum
eis revera pars quaedam commissa sit publici regiminis, non solum
pravis ferendo legibus consentire non debent in damnum religionis et
in damnum publici boni, sed eas etiam impedire tenentur sua prae­
sentia et suo suffragio. Quare neque licet eis huiusmodi pravis legibus
suffragari, neque licet eis abesse. Ac si absentia culpabili in causa ipsi
sunt, cur pravae leges in publicum damnum conficiantur, rei sunt tum
'violatae iuslitiae legalis, qua publicum bonum, speciali sui officii ra­
tione, promovere tenentur, tum violatae iustitiae commutativae, ex
quasi pacto cum suis electoribus.
Quoad Deputatorum electionem, ad rem faciunt, quae ex S. Au­
gustino habet S. Th. 1. 2. q. 97. a. 1. « Si populus sit bene mode­
ratus et gravis, communisque utilitatis diligcntissimus custos, recte lex
fertur, qua tali populo liceat creare sibi magistratus, per quos respu­
blica administretur. Porro, si paulatim idem populus depravatus habeat
venale suffragium, et regimen Jlagitiosis sceleratisque committat, recte
adimitur populo talis potestas dandi honores ». Cf. etiam 1. 2. q.
105. a. 1.
« Catholicorum hominum operam... ipsam summam rempublicam
complecti generatim utile est atque honestum... Generatim nullam velle
rerum publicarum partem attingere tam esset in vitio, quam nihil ad

538

V. - INFERIORUM ET SUPERIORUM OBLIGATIONES

communem utilitatem afferre studii, nihil operae: eo vel magis quod
catholici nomines ipsius, quam profitentur, admonitione doctrinae, ad
rem integre et ex fide gerendam impelluntur. Contra, ipsis otiosis,
facile habenas accepturi sunt ii, quorum opiniones spem salutis haud
sane magnam afferant. Idque esset etiam cum pernicie coniunctum
christiani nominis; propterea quod plurimum possunt, qui male essent
in Ecclesiam animati ; minimum, qui bene. Quamobrem perspicuum
est ad rempublicam adeundi causam esse iustam catholicis ; non enim
adeunt, neque adire debent ob eam causam, ut probent quod est hoc
tempore in rerum publicarum rationibus non honestum, sed ut has
ipsas rationes, quoad fieri potest, in bonum publicum transferant, sin­
cerum et verum, destinatum animum habentes, sapientiam virtutemque
catholicae religionis, tanquam saluberrimum succum et sanguinem, in
omnes reipublicae venas inducere ». Leo XIII. Litt. Enc. Immortale
Dei 1. Nov. 1885.
705bi\ Nota : Potestas ordinaria est, quae alicui competit ex vi
suae dignitatis vel officii. Delegata est, quae alicui competit ex con­
cessione illius, qui potestatem ordinariam habet. — Potestas lurisdictionis proprie est potestas ius dicendi ex publico munere, et talis est
potestas regendi subditos et ius dicendi in Societate sive civili, sive eccle­
siastica. Qui hac potestate praeditus est leges ferre potest. — Potestas
oeconomica ea proprie est, quae spectat ad exteriorem ordinem in Com­
munitate aliqua servandum, secundum naturam et finem ipsius Commu­
nitatis. Talis est e. g. potestas Superiorissae Novitiatus in Novitias. Qui
hac praeditus est potestate statuta facere potest. — Potestas iurisdictionis
exerceri potest in foro interno in privatam utilitatem, et in foro ex­
terno in publicam utilitatem. Contentiosa est, si in iudicio quoad liti­
gantes exercetur; voluntaria, si extra indicium, circa negotia de se
non contentiosa exerceatur. — Potestas tandem dominativa proprie
est, quae exercetur in personam, quasi aliquid sui, ut videre est in
domino relate ad servum, in patre relate ad filium, in marito relate
ad uxorem, in Praelato regulari relate ad suum subditum. Cf. 600.;
S. Th. 2. 2. q. 57. a. 4., q. SS. a. 8. 9., q. 189. a. 5.
706. An liceat aliquando non obedire auctoritati temporali? An
Iceat aliquando rebellare? An liceat aliquando Principem interficere?
R. Ad l.um Ut iam supra dictum est, n. 171. 4.° Leges iniustae
per contrarietatem ad bonum humanum non obligant in foro conscien­
dae. Leges iniustas per contrarietatem ad bonum divinum nullo modo
licet observare S. Th. 1. 2. q. 96. a. 4. In iis vero, quae licita sunt,

V. - INFERIORUM ET SUPERIORUM OBLIGATIONES

539

et quae ad civilem pertinent potestatem, obediendum est Principibus
civilibus, etiam dyscolis, et illis quoque, qui auctoritate sua abutuntur.
Ex hisce fontibus purissimis, Scriptura nempe et Traditione, ait Gre­
gorius XVI. in Br. 9. lunii 1832., apertissime edocemur obedientiam
quam praestare homines tenentur potestatibus a Deo constitutis, ab­
solutum esse praeceptum, cui nemo contraire potest. — Pius VI. Br.
Pastoralis 5. Iui. 1796.; S. Th. 2. 2. q. 69. a. 4., q. 102. a. 1.,
q. 104. a. 5. 6.
R. Ad 2.um Nunquam omnino licitum est rebellare. Nimis per­
niciosum in hac re, ait S. Lig., fuit principium loannis Gersonis, qui
ausus est asserere, quod monarcha potest legitime a tota natione indi­
cari, si regnum iniuste regat... ; principium, inquio, non tantum falsum,
sed perniciosissimum ». Ratio est, quia subditi eo ipso quod subditi
sunt non possunt sibi arrogare potestatem supra Principem, eum indi­
cando et puniendo. L·. H. A. Tr. 8. n. 13.; S. Th. 2. 2. q. 42. a. 2.,
q. 60. a. 6., q. 64. a. 3., q. 69. a. 4.
Verum aliud est rebellionem facere, seu violentiam legitimo prin­
cipi, ad eum deponendum inferre, aliud iniquis legibus earumque exe­
cution! resistere. Rebellio aggressio quaedam est, non defensio. Si
autem vis evidenter iniusta infertur, non iam auctoritati, sed iniustae
vi resistitur. « Et ideo sicut licet resistere latronibus, ita licet resistere
in tali casu malis Principibus, nisi forte propter scandalum, cum ex
hoc aliqua gravis perturbatio timeretur », S. Th. 2. 2. q. 69. a. 4.,
q. 42. a. 2., vel nulla spes esset boni exitus, et maiora mala publica
essent timenda. Cf. etiam Litt. Leonis XIII. Sapientiae christianae
10. lan. 1890., qui loquens de legibus aperte discrepantibus cum iure
divino, Ecclesiae iniuriosis et Religioni contrariis, tum ait « resistere
officium est, parere scelus ». Licet ergo iniustis legibus passivam
obiicere resistentiam. Obedire enim oportet magis Deo quam homini­
bus, Act. 5, 29.
« Quapropter obedientiam abiicere, et per vim multitudinis rem
ad seditionem vocare est crimen maiestatis, neque humanae tantum,
sed etiam divinae ». Leo XIII. Litt. Enc. Immortale Dei 1. Nov.
1895.
Non est magni in fine. Etenim « quicumque ius imperandi
habent, non id aliunde accipiunt, nisi ab illo summo omnium Prin­
cipe Deo. Non est potestas nisi a Deo, ad Rom, 13., 1... Quidquid
potestatis usquam est a Deo... proficisci ipsa natura testatur ». Quo
cognito ac persuaso, « omnino ad iustitiam pertinere illa intelliguntur,
vereri maiestatem Principum, subesse constanter et fideliter potestati
publicae, nihil seditiose facere, sanciam servare disciplinam civitatis ».

540

V. - INFERIORUM ET SUPERIORUM OBLIGATIONES

Leo XIII. 1. c. §§ Talis, Eiusniodi; Pius X. Ep. Noire charge
25. Aug. 1910.
R. Ad 3.““ Nemini licet unquam Principem interficere, neque
homini privato neque multitudini ; pro illo enim et pro hac eadem est
ratio. Contraria opinio antiquorum dicitur a S. Alph. 1. c. improba­
bilis, falsa, /alsissima. « Postulo, ait S. D., estne ille homo, ut alii,
et si est homo nequit ipse privari vita, aut bonis ab iis, qui ius non
habent eum vita aut bonis expellere. Communis est SS. PP. doctrina,
quod nulli privatae personae licet unquam occidere hominem, quamvis
privatum, et quantumcumque iniquus ille sit, nisi publicam habeat
auctoritatem, aut nisi id necessarium sit ad propriam vitam tuendam ».
Idemque prorsus valet, sive Princeps sit bonus sive malus ; sive legi­
timus, sive regni usurpator. — Prop. damn, a Cone. Const. Sess. 15.
d. 6. lui. 1414.; S. Th. 2. 2. q. 12. a. 2., q. 42. a. 2., q. 64. a. 3.,
q. 101, a. 1. 3., q. 102. a. 1. 2., q. 104. a. 1.2. 5. ; Aertnys 178. ; E. M.
707. An ad civilia o/ficia digniores sint eligendi? — R. Affirma­
tive, si habeatur concursus ; tunc enim adest contractus implicitus de
digniore eligendo ; negative vero, si non habeatur concursus. Non
constat enim de tali obligatione. Ad hoc ut sufficienter publico bono
provideatur, sufficit, ut excludantur et removeantur indigni, et digni
eligantur. Atque hac obligatione tenentur non tantum ipse supremus
Princeps, verum etiam illi omnes, qui potestate ab ipso accepta eli­
gere possunt. Non enim accipiunt potestatem nisi eligendi eo modo,
quo Princeps eligere deberet. Quare etiam in deputatorum electione,
nullus quidem tenetur eligere digniorem, sed tenetur dignum eligere,
excluso indigno, ex quo grave damnum praevidetur. Quandoque ta­
men licet etiam indignum eligere ad alium peiorem excludendum, vel
si ille indignus magis sit profuturus quam obfuturus, vel nisi quis
secus gravissimo subeundo malo exponeretur; eius enim ad malum
cooperatio est solum materialis. — Lugo de lust, et lur. d. 33.;
L. 342.; S. Th. 2. 2. q. 63.
707bi*. Officia : Civilia stricte sunt, quae spectant ad civium ne­
cessitates et utilitates. Politica sunt, quae spectant ad regimen ipsum
tuendum totius nationis.

I.

DE OCCISIONE SUI

541

DE QUINTO DECALOGI PRAECEPTO
I. — DE OCCISIONE SUI
708. Quinam sil ordo praeceptorum inter se? — « Post prae­
cepta tria pertinentia ad religionem, qua redditur debitum Deo, et
post quartum praeceptum, quod est pietatis, qua redditur parentibus
debitum, in quo includitur omne debitum, quod ex aliqua speciali
ratione debetur, necesse fuit quod ponerentur consequenter aliqua
praecepta pertinentia ad iustitiam proprie dictam, quae indifferenter
omnibus debitum reddit ». S. Th. 2. 2. q. 122. a. 6. — Sex igitur,
quae sequuntur Decalogi praecepta, ut idem A. D. docet, 1. c. a. 1.,
sunt « de actibus iustitiae communiter dictae, quae inter aequales atten­
ditur ». In sex istis praeceptis prohibentur homicidium, adulterium,
furtum et falsum testimonium. « Omnia autem alia nocumenta, quae
proximis inferuntur, possunt ad ista reduci, quae his praeceptis pro­
hibentur, tanquam ad quaedam communiora et principaliora. Nam
omnia nocumenta, quae in personam proximi inferuntur, intelliguntur
prohiberi in homicidio, sicut in principaliori. Quae vero inferuntur in
personam coniunctam, et maxime per modum libidinis, intelliguntur
prohiberi simul cum adulterio. Quae vero pertinent ad damna in
rebus illata, intelliguntur prohiberi simul cum furto. Quae autem per­
tinent ad locutiones, sicut detractiones, blasphemiae, et si qua huius­
modi, intelliguntur prohiberi in falso testimonio, quod directius iusti­
tiae contrariatur ». S. Th. 1. c. a. 6. ad 2.
709. Quid quintum praeceptum Decalogi? — Quintum praece­
ptum est: Non Occides, Ex. 20., 13. — Iam vero quintum hoc prae­
ceptum quatenus negativum est, primario quidem prohibet homicidium,
i. c. iniustam hominis occisionem: secundario autem ct consequenter,
iniustam iram, seu inordinatum appetitum vindictae, Matth. 5., 21. 22.,
et omnem aliam iniustam laesionem, vulnerationem aut mutilationem
corporis, sive proprii sive alieni, quae ad homicidium, tanquam iniuriam corporalem principalem, reducitur. — Quatenus vero virtualiter
est positivum, praecipit vitae conservationem. — Ea autem quae hic
dc occisione sive licita, sive illicita statuentur, eadem mutilation! vel

542

I. - DE OCCISIONE SUI

cuilibet corporis laesioni, servata debita proportione, applicanda erunt.
— Struggl 3. 5. ; L. 363.
710. An licitum sit suicidium? — Absque divina auctoritate
nefas est seipsum directe interficere. Directe quis seipsum vel alium dicitur
interficere cum vere per se et directe, aliquid faciendo, intendit sibi vel
alteri vitam adimere; indirecte vero, cum hoc quis positive non intendit;
voluntarie tamen aliquid facit, ex quo praevidet mortem sui vel alte­
rius secuturam. — Prob. Nam l.° id aperte prohibetur S. S., Ex. 20.,
13.; Deut. 52. 39.; Sap. 16., 13. — 2.° Id repugnat caritati erga
seipsum, et est iniuriosum tam Deo, qui solus est directus et abso­
lutus dominus vitae humanae, quam societati et reipublicae, quae
iniuste per suicidium privatur sua parte seu cive. S. Th. 2. 2. q. 64.
a. 5. — Hinc suicidium utroque iure merito punitur. Nam Iure civili
Communi tum suicidae, tum qui hoc crimen tentant, etiam morte non
sequuta, poena infamiae puniuntur. Iure vero ecclesiastico suicidae
privantur sepultura sacra et Ecclesiae suffragiis, ut statuitur C. 12.
c. 23. q. 4., et ut videre est in Rit. Rom. ; quae tamen poena non
complectitur, qui furore, amentia, aut phantasia per gravissimam ani­
mae tristitiam turbata, vitam sibi eripuerunt, vel qui ante mortem
de crimine doluerunt. — Struggl 7.; Ithur. Cas. 40. n. 3. seqq.;
L. 366. 375.

711. Resolves: Non licet virgini ad castitatem etiam servan­
dam, quae maximum bonum existimatur, directe occidere se ipsam.
Neque licet seipsum occidere, quamvis minimum vitae spatium su­
persit. — Struggl 8.; Ithur. 1. c. ; S. Th. 2. 2. q. 64. a. 5. ad 3. 5.;
L. 366.

712. An liceat positivo actu concurrere ad sui mortem? — Nun­
quam, sine divina auctoritate, fas est ponere actum externum, perse
immediate tendentem ad sui destructionem, nisi actus ille habeat alium
effectum bonum et immediatum, qui solus intendatur, et gravis ratio
effectum illum bonum obtinendi urgeat. Ratio est, quia, ubi actus
physicus, etiam per se indifferens, non habet alium effectum quam
suicidium. iam fit malus, siquidem nulla adest ratio, qua praeceptum
conservandi vitam, et cavendi a mortis periculo cesset, et sui occisio,
saltem implicite, directe intenderetur. Unde in quocumque casu pro­
hibetur. S. Th. 2. 2. q. 64. a. 5. ad 4.; L. 366. Cf. hic 717.
713. Resolves: Nefas est se in flumen proficere, cum certo
mortis periculo ad baptizandum puerum. Hoc enim esset sibi vitam

1.

DE OCCISIONE SUI

543

directe auferre; quia nempe prius quis ponit medium, quod directed
immediate tendit ad sui occisionem, ut deinde eo posito, baptismum
ministrare possit. — Nefas item est aliquid facere vel omittere eo con­
silio, ut mors acceleretur. — Licet vero peste infectis inservire, pe­
riculosa adire missionum loca, ac periculosum aggredi iter ex gravi
et proportionata causa, uti Christophorus Columbus aliique fecere. —
L. 366.

714. An mutilalio sui licita sit? — Non licet se mutilare vel
etiam alium mutilare, nisi hoc ad conservationem totius corporis sit
necessarium, et de eius consensu, cuius est membrum, vel eius « ad
quem pertinet curare de salute eius, qui habet membrum corrupti­
vum » aliorum membrorum. S. Th. 2. 2. q. 65. a. 1. Aliter autem
aliquem membro mutilare est omnino illicitum; idque etiamsi fiat ad
conservandam castitatem et vitandas tenlationes. Ratio est, quia Deus
est humanae vitae dominus absolutus atque directus ; homo vero non
nisi dominium utile seu indirectum in suum corpus habet.
Nisi hoc ad conservationem totius corporis sit necessarium ; cum
enim pars ordinetur ad totum corpus conservandum, tali urgente ne­
cessitate, poterit utique membrum aliquod resecari, e. g., manum
catena ligatam sibi abscindere ad vitandam mortem a bellua, vel ty­
ranno, aut incendio impendentem. S. Th. 2. 2. q. 64. a. 2., q. 65.
a. 1.; Lugo de lust. d. 10. n. 22.; La-Croix 786.
Etiamsi fiat, etc., quia hoc remedium neque est absolute neces­
sarium, neque reapse eximit a tenlationibus carnalibus, licet quis im­
potens fiat ad generandum. S. Th. 2. 2. q. 65. a. 1. Hinc, a fortiori,
probabilius non licet pueros castrare ad vocem in eis conservandam,
L. 374. « Et quidem validissima est ratio... Homo enim non ita mem­
brorum corporis sui dominus est, ut assentiri valeat abscissioni ali­
cuius ex illis, praeterquam si totius corporis salus et conservatio aliter
obtineri nequeat». Bened. XIV. de Syn. 1. 11. c. 7. n. 4.; Lugo
d. 10. n. 23.; S. Th. 1. c. Ecclesiae autem disciplina, irregularitatis
notam inurit eunucho, qui extra necessitatem salvandae vitae mutila­
tion! suae assensum praebuerit. Bened. XIV. 1. c. n. 5. 1. Neque
vero licet digitos sibi abscindere ad militiam vitandam. — Struggl
9. 10.; L. 1. 7. n. 416.-418.

714bis. Nota: Operatio Porro, ita dicta a medico italico Porro,
consistit in extractione uteri cum ovariis, aliisque adnexis partibus.
Vera mulieris mutilatio et castratio est utero-ovarica. Quare ea licita
non est, nisi pro conservatione propriae vitae. — Uti illicita est mu-

I

544

I. - DE OCCISIONE SUI

tilatio et castratio sive in viro sive in foemina, ita illicita quoque est
atrophizatio vel intercisio canalium deferentium spermatozoa « seu nemaspermata in viro ». Haec atrophizatio vel intercisio gravis muti·
latio aequivalenter est, et grave peccatum, nisi fiat ad salvandam
ipsam vitam. — Neque vero hanc vasectomiam, uti appellatur, inducere
potest publica auctoritas, ne degeneres viri procreentur ex paren­
tibus degeneribus, sive ut poenam alicuius criminis, sive uti medium
necessarium propter commune bonum. Nam potestas procreandi pro­
lem ad ipsam pertinet personalem dignitatem, et ad speciem, seu ad
propagationem humani generis, super quam publica auctoritas nullam
habet potestatem. Nec poena criminis esse potest, cum adhuc magis
criminosos et effraene libidinosos, et contra naturae ordinem, redde­
ret; nec medium necessarium et utile de se esse potest propter com­
mune bonum, ad quod omnino alia bene diversa media necessaria et
utilia sunt, praesertim moralia.

715. Quaenam conservandae vitae sit obligatio ? — Quisque ex
caritate erga seipsum et ex iustitia erga Deum et erga societatem
tenetur mediis ordinariis ad vitam conservandam. Ratio est, quia pe­
rinde est vitam sibi non conservare atque eam sibi adimere. Mediis
ordinariis, nam ad extraordinaria non tenetur, nisi eius vita bono
communi sit omnino necessaria. Et sane media extraordinaria extra
communes vires posita sunt. Ea ergo communiter lex praecipere ne­
quit. Labor autem eorum, qui in necessitate vitam alendi versantur,
ut sunt operarii, medium extraordinarium non est, sed ordinarium,
cum medium datum sit ab ipsa natura pro vitae necessitatibus. —
L. 372.
716. Resolves: Infirmus in periculo mortis, quando adest spes
salutis, non potest respuere medicamenta ordinaria sibi praescripta. —
Non tenetur quis ad vitam sibi conservandam ingentes facere sumptus
aut exquisita remedia adhibere, quae ingentes ipsi causent dolores,
v. g., amputationem cruris, incisionem ventris ad extrahendum calcu­
lum, etc. — Non tenetur virgo operationem pati per manus medici,
etiamsi vita periclitetur, quando ob verecundiam id ei gravissimum
accidit, maioremque illi horrorem, quam ipsa mors, ingerit.
Licet etiam virgini mortem potius pati quam permittere sui vio­
lationem, ob maximum virginitatis bonum. Licet, nam probabiliter
non tenetur, saltem speculative loquendo, modo voluntate positive
resistat, et proximum absit consensus periculum. Ratio est, quia haec
permissio non est formalis ad peccatum alterius cooperatio, sed ma-

545

DE OCCISIONE SUI

terialis tantum, iusta autem adest permissionis causa, mortis scilicet
periculum. — Licet item virgini ad castitatem servandam se exponere
mortis periculo, saltem si mors non sit certo secutura, idque tum ob
amorem castitatis, tum ob periculum peccati, quod saepius in tali oc­
casione habetur. Immo probabilius adhuc affirmandum est, licet mors
certo secutura sit, nec adsit proximum consensus periculum; quia
etiam sola corporis integritas maxime aestimatur. — L. 366. 368.
372. 430. 433.; H. A. 1. 2.; S. Th. 2. 2. q. 65. a. 1.; Struggl 6.;
tr. 6. de lust, et Iure q. 5. a. 1. n. 5. 10. ; La-Croix 1. 3. p. 1. n. 916. ;
Lugo d. 10. n. 197. 198.
717. An liceat indirecte concurrere ad sui mortem / — Licet ex
gravi causa, concurrere indirecte ad occisionem sui, seu ponere actio­
nem, ex qua praeter intentionem propria mors certo sequatur; modo
ex ista actione sequatur saltem aeque immediate aliquod bonum, et
hoc solum intendatur. Ratio, quia tunc mors, si sequatur, non est
volita, sed mere permissa, ex proportionata causa. Cf. 36. — Struggl
7.; L. 366.
718. Resolves: Licitum est reo non fugere, immo etiam sponte
se sistere coram iudice, etsi certo morte puniri debeat; quia actio ista
per se est indifferens, immo et honesta ; in casu enim velle mori pe­
rinde est, ac velle iustitiae ordinem ; et sicuti ob iustam causam mor­
tem alteri desiderare licet, atque etiam legitimo modo procurare, ita
et sibi. L. 369., H. A. 2. — Non peccant artifices, qui super aedi­
ficiorum tecta ascendunt, et variis sese periculis, ubi opus sit, expo­
nunt; nec fabri ferrarii, qui quotidie ignem versando vitam sibi mi­
nuunt; ratio est, quia ex causa rationabili id agunt. Contra graviter
peccant viri audaces, qui temeraria sponsione, ex vana gloria, vel
mere ratione lucri, in gravia discrimina se inficiunt; in altum ascen­
dendo, deorsum se demittendo, onera graviora ferendo, etc. Hinc
etiam prohibitae sunt periculosae taurorum agitationes, nisi arte et
peritia satis periculum removeatur. L. 365. 369., 1. 7., n. 209.
Nunquam licet macerare corpus ad vitam breviandam, neque
etiam, secluso tali fine, immoderatis et prorsus indiscretis poenitentiis
graviter valetudinem pessumdare. Licet tamen, ex virtute, poeniten­
tiis ordinarie gravibus uti, cum certa quadam vitae abbreviatione, quia
propter meritum, et naturae pravae mortificationem, aliqua longioris
vitae iactura contemni potest. Valde utiles sunt vitae spirituali, ut bene
ostendit Sanctorum praxis, et unanimis doctorum sententia. L. 370.
371., H. A. 2.; Lugo de lust, et lur. d. 10. n. 32. 36.; S. Th.
Bucceroni. lust. theol. morulis

L

35

546

i. -

DE OCCISIONE SUI

Quodl. 5. a. 18.; Denifle Lutero 1. 1. s. 2. Haec vero de via ordi­
naria; nam Deus saepe Sanctis extraordinarias omnino poenitentias
inspiravit, quorum valetudo saepe quo minus sibi parcerent eo futi
robustior. Cf. Bened. XIV. de Canoniz. SS. 1. 3. c. 29. n. 6.; L.
Prax. 25. 26.
Licet, saltem probabilius, incendere navim, aut turrim, ut hostes
grave damnum patiantur, quamvis cum certa vitae propriae iactura:
quia expedit damnum publicum vitari, vel commune bonum procurari,
etiam cum damno privatorum certissimo. L. 367. Licet consequenter
etiam militi cum certo vitae discrimine stationem occupare, vel in
medios irruere hostes. — Potest item quis ex incensa domo per
finestram prosilire, vel ex conflagrante navi in mare se coniicere, non
quidem ad mortem petendam, sed ad duriorem evadendam. Idemque
dicendum de virgine, quae ab altissima fenestra se dat praecipitem,
ut e manibus impuri violatoris eripiatur. Elbel 13.; Struggl 8. ; Gur.
Cas. 377. 379. 384.

II. — DE OCCISIONE REI
719. An publica auctoritate reos occidere liceat? — Licet male­
factores publica auctoritate sive incarcerare, sive verberare, sive mem­
bro aliquo mutilare, sive etiam occidere, secundum variam delictorum
gravitatem. Ratio, quia hoc est medium necessarium ad commune
totius societatis bonum procurandum. Immo ad ipsam societatem ser­
vandam ; quod quidem non nisi hisce poenis, et plerumque non nis,
morte scelestorum hominum obtineri potest. Deus ergo potestatem1
sine qua societas stare non posset, contulisse dicendus est. « Quae­
libet autem persona singularis comparatur ad totam communitatem,
sicut pars ad totum. Et ideo, si aliquis homo sit periculosus commu­
nitati et corruptivus ipsius propter aliquod peccatum, laudabiliter et
salubriter occiditur, ut bonum commune conservetur... privatur mem­
bro propter aliquas culpas minores ». S. Th. 2. 2. q. 64. a. 2., q. 65.
a. 1. Eademque ratione licet eum verberare et incarcerare propter
abusum liberi usus suorum membrorum in communitatis nocumentum.
S. I h.
q. 65. a.
3. Constat etiam ex praxi cuiusvis legislationis,
ex sacra Scriptura, et universali omnium consensu — Lugo d. 10.
n. 64.; Struggl 34.; Ithur. Cas. 40. n. 11.-12.; S. Th. 2. 2. q. 64.

II.

DE OCCISIONE REI

547

a. 2. 3., q. 65. a. L 3., q. 66. a. 6. ad 2. a. 8., q. 67. a 3., q. 108.
a. 3. 4.; L. 375.; E. M.
720. Quomodo rei publica auctoritate morte sint plectendi? —
« Occidere malefactorem licitum est in quantum ordinatur ad salutem
totius communitatis, et ideo ad illum solum pertinet, cui committitur
cura communitatis conservandae... Cura autem communis boni com­
missa est Principibus habentibus publicam auctoritatem ; et ideo eis
solis licet malefactores occidere, non autem privatis personis ». S. Th.
2. 2. q. 64. a. 3. — Peccat autem Princeps vel magistratus, regu­
lariter loquendo, qui occidi iubet reos, sine iudicio publico, non citatos,
vel non auditos, vel non damnatos, etsi privata scientia constet eos
esse nocentes. Sine iudicio; indicium enim est necessarium, ut discer­
natur malefactor ab innocente, et quid sit parti subtrahendum pro
salute totius. Publico; indicium enim publicum necessarium est, ut
discernatur, an malefactor sit occidendus propter salutem communem.
Insuper ex iure naturae actus publicus fieri debet ex scientia et aucto­
ritate publica. Excipe: 1.° Si crimen sit omnino certum et notorium.
2.° Si esset in mora, si iuridice procederetur, periculum seditionis.
— L. 377.; S. Th. 2. 2. q. 64. a. 3. ad 2. ad 3.; Struggl 35. 36.
721. Nota: Index tenetur sub gravi concedere reo tempus suf­
ficiens ad Confessionem. Tenetur etiam concedere tempus pro sum­
ptione Communionis, cum reus sit tunc in articulo mortis, in quo
praeceptum Communionis obligat iure divino, et tunc etiam non ieiunus reus potest communicare, eadem die mortis, modo Communio
praecedat per horam exeeutionem. Si reus nolit peccata confiteri, post
adhortationem licite potest occidi a carnifice, quia tunc sua damnatio
suae culpae tribuitur. L. 379,; 1. 6. n. 233.-285. par. Hic autem, 247.

722. An liceat reos occidere etiam auctoritate privata? — Non
licet occidere malefactores, auctoritate privata. Prob., quia non licet
occidere malefactores, nisi ob bonum commune, sicut non licet ampu­
tare membrum, nisi propter salutem totius corporis. Atqui admini­
stratio boni communis pertinet ad potestatem publicam, quae est in
Principe, aut in republica, non vero ad privatos. Ergo. Praeterea, si
cuilibet liceret privata auctoritate occidere malefactores, et quilibet in
propria causa posset esse index, omnia essent plena iniustis homici­
diis. Ergo Deus, utpote auctor, et conservator naturae, non dedit
privatis hominibus potestatem occidendi malefactores. C. 7. c. 33.
q. 2.; Pr. 19.a d. ab Alex. VII.; S. Aug. de Civ. Dei 1. 1. c. 26.;
S. Th. 4. d. 37. q. 2. a. 1., 2. 2. q. 64. a. 3., q. 66. a. 8. ; L. 376. ; E. M.

548

II.

DE OCCISIONE REI

/23. Nota: Grassatorem et malefactorem publice proscriptum
quilibet saccularis, per se loquendo, potest intra territorium proscri­
bentis licite occidere. Ratio est, quia per sententiam proscriptivam
auctoritate publica quilibet constituitur minister iustitiae. — Quilibet
saecularis, nam in C. Sententiam Ne cler. vel mon. clerico graviter
prohibetur, ne in causas sanguinis etiam iustas se immisceat. — Per
se loquendo ; nam filius non potest licite occidere patrem bannitum
seu proscriptum, neque parens filium, aut uxor maritum; quia hoc
graviter repugnat caritati et pietati naturali ; excipe tamen nisi id
exigat bonum commune. — Intra territorium proscribentis ; nam bannitus non potest iuste occidi in territorio alieno, nisi tacito, vel ratio­
naliter praesumpto consensu alterius Principis. — Struggl 36. 37.;
L. 376. 378. 380.; S. Th. 2. 2. q. 64. a. 4.

724. Resolves: Reus ad mortem condemnatus nequit per seipsum exequi mortis sententiam, mortem sibi inferendo. An autem id
facere possit saltem in casu, quo a indicé constituatur publicus mi­
nister iustitiae in ordine ad suam necem, plures affirmant. Struggl 8.;
sed plures etiam negant, et hanc sententiam communiorem dicit
S. Alph. 369. Utramque autem probabilem appellat S. D. 1. 4. n. 284,;
Cf. ib. n. 281. — Milites iussi comprehendere et custodire malefacto­
rem non possunt eum aufugientem occidere, etiamsi iam ad mortem
fuerit damnatus; quia vi officii sui, et, secluso speciali Principis man­
dato, satellites reum tantum coercere possunt. L. 380., H. A. 9.;
Cf. Struggl 36. — Non licet patri proprios filios, nec domino pro­
prios servos correctionis causa mutilare aut occidere ; ratio, quia pu­
nire per mutilationem et occisionem, quae damnum irreparabile infe­
runt, requirit sane potestatem perfectam, quam nec pater nec dominus
habet. S. Th. 2. 2. q. 65. a. 1.2.

725. An liceat saltem, privata auctoritate, aliquem verberare vel
incarcerate? — Nemini licet aliquem potestati suae non subiectum
verberare, nisi accedat consensus saltem tacitus illius, qui potestatem
habet, v. g., patris in filium, mariti in uxorem, domini in servum;
verberatio enim est punitio ; haec autem supponit potestatem gubernativam. Cum autem haec verberatio causa fiat disciplinae moderata
esse debet. — Hinc per se magistri possunt discipulos moderate ver­
berare, quia parentum locum tenent. E contra frater natu maior non
potest per λ fratres minores verberare, nisi id ipsi sit a patre man­
datum, aut nisi, mortuo aut absente patre, familiam ipse regat, quia
primogenitura ei tale ius non confert. S. Th. 2. 2. q. 65. a. 2. —

IU.

-

DE OCCISIONE

INIUSTI

AGGRESSORIS

549

Itemque « incarcerare aliquem, vel qualitercumque detinere est illici­
tum, nisi fiat secundum ordinem iustitiae, aut in poenam, aut ad cau­
telam alicuius mali vitandi », S. Th. 2. 2. q. 65. a. 3., Cf. hic 422.
■

III, — DE OCCISIONE INIUSTI AGGRESSORIS
726. An liceat vitae aggressorem occidere? — Potest quilibet
iniustum vitae suae aggressorem occidere, cum moderamine inculpatae
tutelae. Ita S. Th., et thesim suam confirmat ex eo quod Exod. 22., 2.
furem nocturnum occidere licet. Ergo multo magis, ait, licitum est
defendere propriam vitam. Deinde vim vi repellere omnes leges et
omnia iura clamant. Denique ipsa natura docet, esse in homine verum
ius vitam propriam defendendi, si iniuste oppugnetur, eamque praeferendi vitae aggressoris iniusti, qui ex propria malitia in tale periculum se coniecit. Idque valet non solum pro saecularibus, sed etiam
pro ipsis clericis et religiosis: ius enim defensionis est unicuique a
natura inditum : si secus esset, iniustitiae arma ministrarentur, bonoruin caedi, rerumpublicarum eversioni. Hinc Catech. Rom. n. 8 hoc
ius omnibus tribuit indiscriminatim. C. Significasti IS. de Homie. vol.;
C. Si vero de Sent, cxc.; C. L. 2367.; S. Th. 1. 2. q. 64. a. 7.; L. 380.
727. Nota: Potest; nemo enim tenetur aggressorem occidere;
horridum medium est ad propriam vitam conservandam ; sed licite et
laudabiliter potest quis occisionem propriam permittere, ne alter vita
temporali et aeterna privetur. Excipe: l.° Quando vita invasi esset
necessaria et valde utilis bono communi. 2.° Quando ipse esset in
peccato mortali, quia tunc omnino teneretur se defendere. L. 380.
Cum moderamine inculpatae tutelae, quod in tribus hisce condi­
tionibus situm est: l.° Ut occisio aggressoris non fiat ad vindictam,
cum ea privatorum non sit; neque ex odio, cum hoc caritati adver­
saretur; sed solum ad iniuriam et vim propulsandam, seu ad sui de­
fensionem. 2.° Ut qui aggressionem patitur, non utatur maiori vio­
lentia, quam necesse sit ad mortem vitandam ; ideoque, si ab iniusto
aggressore liberare se queat fugiendo vel vulnerando tantum, non
potest occidere; alioquin occideret iniuste, et teneretur ad restitutio­
nem excessui proportionatam, cum ius excederet a natura tributum.
Fugiendo; secus, caritas laeditur; haud tamen iustitia. Numquid ius
iniusto invasori est, ut alter fugiat? Fugiendo ; dummodo id fieri possit

M
Π
H
I
|
<
I
I
i

1

I
I
I

I

^50

HI. - DE OCCISIONE INIUSTI AGGRESSORIS

sine periculo, et, si de viro nobili, de milite, agatur, forte etiam sine
gravi damno. 3.° Ut aggressio iniusta actu, moraliter loquendo, infe­
ratur, i. e., ita impendens sit, ut non possit quis nisi adhibita vi, eam
repellere; si enim aggressionem vix probabilem feriendo vel occidendo
praeveniat, vitae alienae aggressor ipse efficitur, non defensor suae.
Impendens ; expectandum tamen haud est, ut alter iam nocere incipiat.
Secus enim iam irrita esset defensio. C. Significasti 18. de Homic.
vol. ; C. L. 2367. 2370. ; Struggl 17. 20. 30. ; Ithur. Cas. 40. n. 9.-10.;
Lugod. 10. n. 161.; L. 380. 381. 387. 388.
728. An idem liceat pro vitae integritate servanda? — Licet
eodem moderamine occidere iniustum aggressorem etiam pro defen­
sione membrorum. Prob. l.° ex communi thth. sententia. 2.° Quia
quisque ius habet servandi bonum sibi maxime ad vitam necessarium
etiam cum periculo vitae alterius, cui alter ex sua malitia se obiicit
modo aliud desit medium, nec mors aggressoris intendatur. —
C. L. 2367.; L. 380. 398. .
729. An idem liceat pro castitate defendenda ? — Licet mulieri
seipsam defendere, invasorem pudicitiae occidendo. Prob. l.° ex com­
muni-thth. sententia. 2.° Quia mulier utitur iure suo naturali, quo
licet vim vi repellere, et magis tenetur sibi providere quam vitae
alienae; nam exponit se periculo consentiendi actui peccati, permit­
tendo se opprimi. Insuper, si licet invasorem bonorum occidere,
(pianto magis invasorem pudicitiae, cum sit bonum superioris ordinis?
Unde quamvis puella invasorem occidere non teneatur, sed possit
passive se habere, quia castitas invite non amittitur; ad id tamen non
obligatur, tum quia vel ipsa materialis corporis integritas maximum
est bonum ; tum quia adest periculum pudoris, quod bonis feminis
morte gravius est. — C. L. 2367. ; L. 368. 386.
730. Nota: Hic autem bene advertunt thth., quod non solum
licet puellae aggressionem propulsare actu quo eandem patitur, sed
etiam postea aggressorem potest percutere alapis, pugnis, fuste, baculo
et similibus ictibus minime periculosis, ut sic displicentiam suam
atque constantiam ostendat, et aggressor facilius discedat nec rever­
tatur. Id porro (modo fiat immediate post acceptam iniuriam et nun­
quam ad vindictam) non tantum permittendum est, sed etiam mu­
lieribus consulendum est omnino. — Struggl 28.; L. 386.; Lugo
d. 10. n. 196.
. 31. An idem liceat pro bonis fortunae defendendis ? — Licet
defendere bona fortunae magni momenti cum occisione furis, si aliter

III. - DE OCCISIONE INIUSTI AGGRESSORIS

551

retineri non possint. Prob. ex communi thth. sententia, quam sup­
ponit S. Th. 2. 2. q. 64. a. 7. Insuper quia praeceptum caritatis non
obligat praeferre bona proximi altioris ordinis, nisi quando ille est in
extrema necessitate, non vero quando ipse de se et sponte et ex ma­
litia propria periculo mortis occurrit, prout in casu contingit. — C.
L. 2367. seqq.; C. B. 227. seqq., 904.; L. 380. 382.; Struggl 23.; E. M.

732. Nota: Magni momenti: nam non licet occidere furem aufe­
rentem rem minoris momenti : quia caritas tunc prohibet, quominus
pro levi nostro damno gravissimum proximo damnum inferamus, licet
Lste sponte eius periculo se obiiciat. Et sane non nisi leve est damnum
nostrum, sive spectetur res ablata, quae minoris est momenti, ut sup­
ponitur, sive inspiciatur iniuria, quae in ea ablatione habetur, et
consequenter contemptus ac dehonoratio, quae illam iniuriam conse­
quitur. Quis enim graviter dehonoratus existimatur, quia fur violenter
ab eo rem aliquam arripuerit?
Attamen etiam in isto casu, si praecise consideretur vis, quae in­
fertur domino, rem suam licet minoris momenti custodienti, semper
ipsi licebit vim vi repellere, sed cum moderamine inculpatae tutelae.
Ratio est, quia « quando quis ita, defendit sua, regulariter defendit
simul suam propriam personam, quam periculo pro suarum rerum de­
fensione exponit ». Molina torn. 4. tr. 3. disp. 16. n. 4. Insuper, quia
id exigit ipsum publicum bonum. Secus enim scelerum impunitas im­
probos ad nocendum audentiores redderet. C. L. 2367. ; Laymann
1. 3. tr. 3. c. 3. p. 3. n. 4.
Generatim autem loquendo, bona illa censentur magni momenti,
quibus ablatis, deficeret alicui sustentatio pro se et suis: gravis autem
notae theologi, inter quos Card, de Lugo, docent etiam hoc nomine
donari posse illa, quorum iactura damnum notabile afferret domino
iuxta qualitatem personae. Quamquam nec diffitendum sit admittere
oportere aliquam damni gravitatem absolute respectu omnium gravem,
longe tamen maiorem, quam quae sufficit ad furtum mortale. Quare,
absolute loquendo, non sufficit certe summa 4. aut 5. aureorum; ho­
die 40. aut 50. libellarum. Sufficere autem videtur summa 40. aut 50.
aureorum, hodie 400. vel. 500. libellarum. — L. 382. 383. 384. 385.;
Struggl 23. 24. ; E. M.
733. An idem etiam liceat ad honorem defendendum? — Non
licet quidem invasorem honoris occidere, si honor verbis tantum im­
petatur. Nam, cum aliter tunc iniuria repelli possit, debeat et soleat,
percussio et interfectio non defensionis sed privatae vindictae ratio-

552

in. - DE OCCISIONE INIUSTI AGGRESSORIS

nem habet. Non licet pariter invasorem honoris occidere, jz honor
factis impetatur, post ipsum facium. Etenim laesio etiam aggressoris
post factum non habet rationem defensionis, sed privatae vindictae.
Licet vero cum debito moderamine sese defendere contra invasorem
etiam honoris, si hic factis, e, g., alapa vel calcibus, vel fuste impe­
tatur, ante ipsum factum. Ratio est, quia vim vi repellere omnia iura
permittunt. Ergo improbandus non est, qui velit eo uti iure, quod
qennia iura permittunt ad tuendum nempe bonum in existimatione
hominum magnum, quod melius est quam mille thesauri pretiosi et
magnf Eccli. 4L, 15., et pugnis ipse et etiam calcibus et fuste sese
defendat. — C. L. 2367.; Lugo d. 10. n. 166.; La-Croix 803.;
Struggl 25. 26. 31.; L. 380. 381. 382. 391.; S. Th. 2. 2. q. 41. a.
1.; E. M.

734. An licita sil praedicta defensio, si de aliis agatur? — Po­
test aliquis privatus per occisionem etiam iniusti aggressoris defen­
dere vitam, bona, pudicitiam proximi. Prob. l.° ex communi thth.
sententia. 2.° « Quia sicut ipse proximus innocens potest se defendere
occidendo aggressorem, ita fas est cooperari cum ipso ad rem licitam,
quam ipse facere potest, ipsumque adiuvare ». Lugo de lust. d. 10.
n. 201.; C. L. 2368.; Struggl 29.; L. 389. 391.; S. Th. 2. 2. q.
60. a. 6. ad 2.
735. Nota : Aliquis privatus ; nam certum est ad id teneri Prin­
cipes, magistratus et milites, qui specialiter conducti sunt ad civium
defensionem. C. L. 2371.; Isti tenentur etiam cum periculo vitae pro­
priae, ubi agatur de avertendo a civibus malo publico ; sed ubi agitur
de vita dumtaxat alicuius privati, non tenentur cum tanto incommodo ean­
dem tueri. — Potest; nam probabilius est, saltem generatim loquendo,
eum minime obligari ad talem innocentis defensionem cum occisione ag­
gressoris iniusti ; idque tum quia praeceptum caritatis eo in casu non
videtur obligare, cum potius praestet evitare mortem aeternam ag­
gressoris ipsius; tum quia in alterius occisione nunquam potest evi­
tari incommodum grave, v. g., ob timorem inimicitiarum, vel pu­
blicae iustitiae, vel etiam ob horrorem qui concipitur in foedando
proprias manus sanguine humano. Saltem generatim loquendo·, nam
excipe : 1. Si invasus esset necessarius ad bonum publicum, ad quod
curandum quisque tenetur sub gravi. 2.° Si ille sit pater, filius, uxor
aut frater, quos pietas ipsa obligat omnino tueri.
Si agatur de invasore pudicitiae alienae; id intellige, modo mu­
lier suum invasori consensum non praebeat, sed positive eidem resi-

IV. - DE OCCISIONE INNOCENTIS

553

stat, alioquin invasorem occidere non esset vim vi repellere; cum
non detur iniuria ubi est consensus: excipiunt Less., Spor., aliique,
si invasa sit tibi valde propinqua; tunc, aiunt, anté factum adhuc
potes invasorem occidere, quamvis aggressa consentiat; eo enim in
casu iniuriam propulsas, quae in te redundat. — L. 389.-392.

IV. — DE OCCISIONE INNOCENTIS
736. An liceat aliquando innocentem occidere? — Nunquam licet
directe innocentem occidere, sive auctoritate privata, sive publica;
etiam ad bonum publicum procurandum. Est enim actio intrinsece
mala, et divina lege expresse prohibita, contra caritatem et contra
iustitiam, iniuriam inferens Deo, Societati, proximo. Exod. 23., 7. ;
Insontem et iustum non occides. — S. Th. 2. 2. q. 64. a. 2. ad 3.,
a. 6.; L. 393.; Struggl 11. 32.; Lugo d. 10. n. 104.
737. Resolves : Non licet occidere lethaliter vulneratos, nec alios
quoscumque moribundos, ne diutius patiantur; nec rabidos, ne aliis
noceant, dummodo aliter a nocendo cohiberi possint. Ratio est, quia
ex noto effato ad obtinendum bonum non sunt facienda mala. — Non
licet occidere innocentem ad satisfaciendum tyranno, mortem eius po­
stulanti, etiam sub poena urbis subvertendae, et etiamsi morti suae
ille consentiret, quia dominium in propriam vitam non habet. Pro­
babilius tamen posset cogi, ut seipsum tyranno pro bono publico tra­
deret, et probabiliter, si nollet, etiam tradi. Hanc enim ille pro bono
publico habet obligationem, huiusmodi se periculo exponendi L. 393.;
Struggl 11. — Secus vero esset, si tyrannus puellam ad stuprandam
peteret, vel libros sacros ad comburendos. Utrumque enim intrinsece
malum est. In priori enim casu puella in proximo peccandi periculo
exponeretur; in posteriori Dei contemptus haberetur. Cf. Lugo d. 10.
n. 114.-1 16. — Non licet legatos aut obsides occidere, etiamsi hostes,
qui illos miserunt, fidem datam non servaverint, et obsides vel legatos
ad eos missos iniuste interfecerint: quia sunt innocentes, L. ib.

738. An liceat indirecte saltem concurrere ad mortem innocentis?
— Licet, ob gravem causam, ponere actionem in se bonam, ex qua
praeter intentionem sequatur mors innocentis. Ratio, quia tunc ex causa
proportionata innocentis mors mere permittitur.

554

IV. - DE OCCISIONE INNOCENTIS

739. Resolves : Licet in bello tormenta adversus hostium sta­
tiones dirigere, quamvis inde etiam aliqui innocentes mortem passuri
sint; quia eorum mors praeter intentionem sequitur. L. 393. — Si
fugere non possis mortem, persequente hoste, nisi per viam angustam,
qua quisquam ista sedens esset obterendus, licet nihilominus fugere
cum eius periculo et interitu, praeter tuam intentionem, dummodo
tamen, si infans est, sit baptizatus. Idem dicendum, si aggressor, cor­
pore infantis obiecto, se tueatur. Si enim innocentis mors sequatur,
aggressori imputanda erit. Lugo d. 10. n. 124.-127.; Struggl 13.;
L. 393. 599.
740. Nota: Non est homicidii reus, qui etiam sine causa, sed
adhibita diligentia, ponit actionem etiam alioquin illicitam, quae mor­
tem per se non infert, licet sit periculosa, sed raro ex ea mors con­
tingat. Tunc enim homicidium omnino fortuitum et involuntarium
est; puta si clericus venationi prohibitae operam dans hominem casu
interficiat, modo debitam abhibuerit diligentiam, ne id contingeret.
Secus vero, si ponat actionem, quae licet mortem per se non inferat,
est tamen communiter periculosa, etiamsi diligentia ad damnum prae­
cavendum adhibeatur. Est enim voluntarium in causa, dummodo tamen
illud saltem in confuso praevideat; puta, si quis v. g., funda lapides
in via pubblica proiiciat. Inst. 1. 4. t. 3. § 3. 4. 5. ; S. Th. 2. 2.
q. 64. a. 8. ; L. 398. — Nomine homicidii voluntarii, ubi de reservatione agatur, non intelligitur homicidium utcumque culpabile, sed
studio quaesitum et ex industria procuratum. Secus enim illud additum
omnino inutile esset. Cf. Ithur. Cas. 40. n. 19. seqq.

741. An liceat occidere ebrium vel amentem aggressorem ? — R. Af­
firmative probabilius, nisi tibi constet eum in statu peccati mortalis
versari. Ratio est, quia quamvis ebrius vel amens non sit aggressor
tuus formaliter iniustus, est tamen materialiter iniustus, et tu ius
tuum servas vim vi repellendi. Defensionis ius ex iure ad propriam
vitam, non ex alterius iniuria exoritur. Quod si certo scias, quod
rarum est, eum in statu peccati lethalis versari, et spes affulgeat eum
poenitentiam acturum, post phraenesim vel ebrietatem, e contra vero
moraliter credas te esse in statu gratiae, cum hic in extrema neces­
sitate versetur, caritas exigit, ut salutem eius aeternam vitae tua tem­
poralis conservationi praeferas. Nihil autem prohibet, quominus eum ita
percutias aut vulneres, ut, salva eius vita, auferas ei vim nocendi.
Lugo d. 10. n. 143.

V.

DE PROCURATIONE ABORTUS

555

V. — DE PROCURATIONE ABORTUS

742. Quid abortus? — Abortus communiter definitur: eiectio
foetus immaturi. Immaturi, i. e., nondum ad vitalem nativitatem apti,
talibus temporis gestationis circustamtiis, ut foetus, quamvis vivus adhuc
in lucem prodeat, necessario tamen cito mori debeat. Quare, idem reaipse non est, abortus ac mera partus acceleratio. In partus acceleratione
foetus immaturus non est, et quamvis in lucem prodeat ante completum
gestationis tempus, potest tamen naturaliter vivere. Abortus proprie
locum habet septem prioribus gestationis mensibus ; reliquis duobus
mensibus mera partus acceleratio est, communiter loquendo et ex
generali regula. Eiectio foetus ; hinc abortus proprie distinguitur a
qualibet actione, quae per se primo non sit eiectiva foetus, sed laesiva
eiusdem foetus, qualis est chirurgica illa operatio, quae craniotomia
et embryotomia appellatur, propterea quod caesio sit cranii infantis,
vel foetus, ad eum ex matris utero extrahendum. — E. M.
Ex generali regula. Absolute loquendo, foetus extra uterum vivere
potest post sex menses, sex menses cum dimidio, et etiam ante hunc
terminum, si extraordinaria adsint media foetum alendi. Sed ut morale
excludatur periculum mortis foetus terminus expectandus est septem
mensium. Cf. hic 663.
743. Quotuplex sit abortus? — Eiectio foetus dupliciter procurari
potest: 1." Directe et per se. 2.° Indirecte et per accidens. — Habetur
directa procuratio abortus seu eiectionis foetus, applicando medium seu
medicamentum per se efficax et per se primo ordinatum ad expel­
lendum foetum, uti sunt causae illae locales, quae in uterum actionem
habent ad fetum eiiciendum ; talis est perforatio secundinae, seu
coriaceae illius membranae, in qua foetus clauditur et humore natat,
quo subtracto, ibi vivere amplius non potest, sed necessario eiicitur.
Quare directa procuratio abortus hic intelligitur non tantum directa
intentione, quatenus quis foetus eiectionem intendat, sed directa etiam
actione exteriore, quatenus haec per se primo ad foetum expellendum
efficaciter tendat.
Indirecta procuratio abortus habetur, applicando medium vel me­
dicamentum per se primo ordinatum ad sanitatem conferendam matri,
ex quo tamen sequatur etiam expulsio foetus, vel etiam adhibendo
medium vel medicamentum, ex quo aeque habeatur sanitas matris et
foetus expulsio. Prioris generis sunt pharmaca quaedam irritantia et

556

V. - DE PROCURATIONE ABORTUS

violentia, quae per se primo tendunt, propria efficacia, ad pravos
humores et pravas morbi dispositiones corrigendas, consequenter vero
abortum etiam procurant. Posterioris generis sunt ea remedia, quae
fibrarum relaxationem causant, ut balneum, sanguinis fluxus et emissio;
unde simul dum sanitati consulitur, abortus producitur, una eademque
causa. Indirecta haec procuratio abortus, indirecta et actione simul et
intentione. Verum potest quis directa intentione ad abortum procuran­
dum adhibere medium indifferens de se, et ad alium honestum finem
per se ordinatum. Antonelli Medicina Pastoralis, ed. 2* vol. 2. p. 193.
n. 396.
744. An licita sil indirecta procuratio abortus? — Licet aliquando
indirecte abortum procurare, seu potius permittere, subministrando
videlicet matri morbo gravi laboranti remedia morbo curando per se
idonea, etsi consequenter abortus sequi possit, vel remedia aeque per
se idonea morbo curando, ac foetui nociva. - Prob. primo ex com­
muni theologorum doctrina. L. 1. 3. n. 394., Struggl tr. 7. q. 3.
n. 15.; Sanchez de Matr. 1. 9. d. 20. n. 13. seqq.; Diana tr. 6. de
rXbortu r. 38 seqq. Praeterea, quando remedium aliquod, seipso unaque
et eadem efficacia, utrumque effectum simul producere potest, sanandi
matrem et prolem occidendi, sive primario sanitas matris et conse­
quenter abortus sequatur, sive hi effectus sint sibi invicem paralleli,
unus non assumitu** necessario re aut intentione tanquam medium ad
.ilium procurandum. Ergo adest tunc casus actionis bonae aut indif­
ferentis, ex qua sequitur duplex effectus, unus bonus, alter vero malus,
quam fas est ponere, si finis agentis sit honestus, pravum scilicet effe­
ctum non intendat, et adsit causa proportionate gravis.
Licet aliquando', si nempe agatur de morbo lethali matris, cuius
vita servanda causa proportionate gravis est respectu vitae temporalis
prolis. « Certum est, inquit S. Alph. 1. c., apud omnes, licitum esse
remedium praebere praegnanti, directe ad eam curandam etiam cum
periculo abortus, si morbus est mortalis, secus si non esset talis ».
Et inferius: « Si (remedium) tendat directe ad servandam vitam matris,
ut e-set purgatio corporis, scissio venae, balneum, etc., haec certe
licita sunt, quando aliter certo moraliter judicatur mater cum prole
moritura», nempe remedio non adhibito; vel quando aequale esset
periculum abortus, sive remedium adhibeatur sive non; vel quando
moraliter certo constet foetum nondum esse animatum, ut saltem pro
prioribus conceptionis diebus teneri potest. 1. Reg. 1., 19. 20. Ratio
c>t. quia consulitur tunc saluti matris sine maiori periculo prolis; et

V. - DE PROCURATIONE ABORTUS

557

quia, in pari necessitate, mater potest magis prospicere sibi quam
proli. Et par est necessitas, nam nulla quidem adest spes baptismum
proli procurandi in primo et tertio casu; spes illa vero in secundo
casu aequalis est. — Antonelli, Medicina Pastoralis ed. 2? v. 1. p. 1.
c. 19. p. 2. c. 4.
E contrario par non est necessitas, quando certa quidem est
mors matris, si medicinam non sumat ; sed, si eam sumat, certa est
mors prolis non solum temporalis, sed etiam aeterna, quia baptismus
ministrari ei non poterit, qui vero certo ei posset ministrari, si mater
a medicina abstineret; quia prolis certo mortuae matri supervivet; et
tunc « tenetur utique mater ex ordine caritatis abstinere a medicina,
et praeferre suae vitae corporali vitam spiritualem prolis ». L. 1. c.
Et « sic etiam ex eadem caritate tenetur abstinere, quando dubitatur
de salute matris et prolis ». L. 1. c., quando nempe dubitatur, an,
neglecta medicina, mater possit sanari ; et an, pereunte matre, proles
possit supervivere et baptizari. « Et etiamsi mors matris esset morali­
ter certa, si non sumat remedium, nec etiam tunc auderem ei medi­
cinam permittere, si aliqua rationabilis spes effulgeret, quod, mortua
matre, proles superviveret et baptizari posset; quia nemini licet, ad
tuendam suam vitam temporalem, positive exponere proximum in
necessitate constitutum, periculo mortis aeternae. Secus vero puto
dicendum, si nulla spes rationabilis esset de vita prolis post mortem
matris, ita ut possit illa deduci ad baptismi gratiam, quia tunc non
videtur caritas obligare matrem in extrema necessitate positam, ut
vitam suam negligat, a remediis abstinendo, ob exiguam et remo­
tissimam spem vitae prolis ». L. 1. c.
Atque hic, ad praxim quod attinet, animadvertit S. D. 1. c.,
« medicos quoad pharmaca praestanda matribus, non esse scrupulose
angendos, eo quod probabilissimum sit, rarissimum esse casum, et
moraliter impossibilem, ut pene miraculum sit, quod, pereunte matre,
proles supervivat, ut baptismum recipere possit ». Attamen ea res
non adeo negligenda est; quia non semel etiam accidit, quod ob peri­
tiam chirurgorum statim ac spiritum mater exhalaverit, inciso matris
utero, proles viva extracta fuerit et baptizata.
Licita consequenter est mera acceleratio partus, quando nempe
foetus extra uterum ex ordinarie contingentibus vivere poterit, et
dummodo serio et opportune foetus et matris vitae, quantum fieri
poterit, provideatur, et gravis illius accelerationis adsit necessitas,
sive haec sit ex parte vitae matris, sive ex parte vitae ipsius prolis.
E. M. 742. 745.

558

v.

DE PROCURATIONE ABORTUS

745.
licita sit directa procuratio abortus ? — Nullo unquam
casu vel causa, licet directe procurare abortum, etiamsi foetus suppo­
neretur adhuc inanimatus. Prob. Etenim, si sermo sit de directa pro­
curatione abortus improprie talis, nempe per media vel medicamenta,
quibus ad foetum vel infantem laedendum ac perimendum directe
tenditur, ut, e. g., cum medici ope forcipis cranium infantuli in ipso
matris utero conterunt, ad mortuum foetum postea violenter extra­
hendum ; verissimum habetur homicidium, directe intentum et directe
exercitum, quod nunquam licet.
Si sermo sit de directa procuratione abortus per media vel me­
dicamenta, quae non nisi partus praematuram accelerationem directe
causant, ex qua proles necessario, ex ipsis naturae legibus morti suc­
cumbere debeat, « post animationem id esset directe occidere infantem,
quod numquam licet »; nam positiva actione eiicere infantem imma­
turum extra uterum, est positive sutrahere illi medium institutum ab
ipsa natura ad eius vitae conservationem, quod est directe aliquem
occidere; « ante animationem vero neque licet id directe procurare,
sicut non licet procurare seminis effusionem etiam ad salvandam
vitam, in quo casu loqui videtur Tertullianus in Apol. cap. 3. ; ratio­
nem enim reddit universalem, homo, inquit, est qui futurus est, nam
fructus in semine est ». Lugo de lust, et Iure d. 10. n. 130. Quare,
cum foetus etiam non animatus ordinetur ad hominem formandum;
illius eiectio homicidium anticipatum est. Hinc Ithur. Cas. 21. n. 5.
« certo certius, ait, semper esse gravi malitia infectam directam abor­
tus procurationem ».
Doctores sunt sane graves et plures, quos sequitur et refert
Sanchez de Matr. 1. 9. d. 20. n. 9. et Struggl tr. 7. q. 3. n. 16.,
qui existimant, abortum directe procuratum, ubi tamen dumtaxat aga­
tur de mera foetus inanimati praematura cicclionc, non ita esse intrin­
sece illicitum, ut saltem in casu servandi vitam matris, ex praesenti
morbo extreme periclitantis, non liceat. Immo doctores non desunt,
qui directam procurationem abortus foetus etiam animati defendunt,
in praedicto casu, « quam sententiam olim non improbabilem censuit » cl. D’Annib. p. 2. n. 284. ed. 4.3 Sed haec opinio omnino ex­
cluditur Decretis S. Ofiic. de illiceitate craniotomiac. Enimvero inter
caedem, quae per craniotomiam habetur, et inter abortum huiusmodi
nihil reapse distat. Nam quis negaverit pariter hominem occidere et
qui eum transverberat, et qui e turri eum deiicit, et qui eum in
mare mergit? Reiicitur praeterea ea opinio Decreto S. Offic. 24. Iui.
18°5., quo ipsius abortus illiceitas expresse declaratur. — E. M.

VI.

DE DUELLO

559

Hinc patet illicitam etiam esse laparatomiam ad extrahendos e sinu
matris foetus ectopicos seu extrauterinos, adhuc immaturos. Neces­
sitate cogente, licita e contrario est laparatomia, ad extrahendos e
sinu matris ectopicos conceptus, dummodo et matris et foetus vitae,
quantum fieri potest, serio et opportune consulatur. Cum nasci ne­
queant mortem saepe ferunt secum etiam matris. — E. M.

VI. — DE DUELLO

746. Quid sit duellum ? — Duellum stricte dictum, et prout
canonico iure gravibus poenis prohibetur, est pugna inter duos vej
paucos privata auctoritate, et ex condicto inita, cum periculo occisionis,
mutilationis vel gravis vulneris. — Inter duos vel paucos, nempe in
pari numero; et ita a bello distinguitur, quod est multorum contra
multos. Privata auctoritate, nam publica auctoritate, quale fuit illud
Davidis cum gigante Goliath, et Horatiorum cum Curiatiis, licitum
est; cum paucorum pugna non minus licita sit quam multorum, si
utraque pubiica auctoritate ad bonum commune suscipiatur. Ex con­
dicto, quod nempe communi consensu indicat locum ac tempus, et sic
distinguitur a rixa, quae nullum supponit pactum praecedens. Arma
quoque designanda sunt ad poenas incurrendas. Hic enim est ordina­
rius duellorum mos, ut etiam arma designentur. Quare de tali pugna,
usu detestabili, censendi sunt loqui Romani Pontifices, duellum pro­
hibentes et poenas in duellantes statuentes; licet nonnisi de condicto,
stato tempore, et in loco convento, mentionem faciant. Gregor. XIII. C.
Ad tollendum a. 1582. Cum periculo etc., ut excludantur a notione
duelli stricte talis omnes illae pugnae, ad gravem laesionem inferen­
dam ineptae, uti quae levibus baculis fiunt aut aliis instrumentis, ad
occidendum vel graviter vulnerandum non ordinatis, licet in tali pugna
unus per accidens laedatur.
Hinc patet, illicite quidem agi et mortaliter peccari, non tamen
esse duellum stricte dictum, et consequenter poenis iuris subiectum,
quando duo, ob iniuriam subita ira excandescentes, et ad pugnam se
provocantes subito congrediuntur, quamvis ex eodem irae et vindic­
tae impetu ad locum aliquem idoneum statim simul se conferant. Ratio
est, quia sic provocatio et pugna non sunt moraliter duae actiones,
sed unica tantum, adeoque non est proprie pugna ex praevio condicto,

560

VI. - DE DUELLO

aut designatione temporis et loci. — Struggl. 55. seqq. ; Sanch. in
Decal. 1. 2. c. 39. a. 13. 14.; La-Croix 1. 3. p. 1. n. 843, seqq. ; L.
399. 401.
747. An licitum sit duellum? — Duellum est intrinsece malum
et mortale. Prob. l.° Nam repugnat legi naturali advertenter et pri­
vata auctoritate seipsum et alium exponere proximo periculo occisio­
nis, mutilationis vel vulneris; usurpatur enim ius Dei, qui solus est
vitae Dominus. 2.° Trid. s. 25. C. 19. de R. docet. « detestabilem
duellorum usum, fabricante diabolo, introductum esse, ut e cruenta
corporum morte animarum etiam perniciem lucretur ». — Leo XIII.
Litt. Pastoralis officii 12. Sept. 1891.; C. 1. 2. de Cler. pug. in duci.;
L. 399. 400. 401.; E. M.

748. Resolves : Non licet acceptare duellum, ne quis timiditatis
notam et ignominiam apud alios incurrat. Immo neque licet illud acce­
ptare, quamvis officio et sustentatione privaretur. Quod enim intrinsece
malum est nunquam licitum esse potest. Si autem illicitum est acce­
ptare in huiusmodi casibus duellum, multo magis illicitum est illud
offerre. C. 1. 2. de Torneam. ; Extr. un. de Torneam. Cf. pr. 2.*m
d. ab Alex. VII, et ppr. dd. a Benedicto XIV. C. Detestabilem a.
1752.: L. 400. 401.; E. M.
749. An illicitum sit etiam duellum, apposita conditione, ut ad
primos ictus illatos finiatur ; vel si quis illud solummodo simulet, quam­
vis certo sciat pugnam non secuturam ? — R. Affirmative, nam quoad
primum, etiam in eo casu maximum adest lethalis vulneris periculum,
ut ipsa constat experientia. Praeterea Clemens VIII. in B. Illius vices
a. 1592. haec habet; « Auctoritate Apostolica et tenore praesentium
decernimus et declaramus... iisdem poenis (ceterorum Pontificum) te­
neri eos, inter quos pactiones initae sint de dirimendo certamine, cum
primum alteruter vulneratus fuerit, seu sanguinem effuderit, aut certus
ictuum numerus utrinque illatus fuerit ». Insuper istud duelli genus
scandalum creat, et duellis fatalibus occasionem praebet. — Quoad
alterum, quia tunc peccat quis praebendo saltem alteri scandalum et
occasionem peccati. Praeterea peccat praebendo etiam aliis scandalum
et occasionem peccati ; illi enim, qui duellum in loco designato susci­
piunt, ab aliis iure credi possunt se duello concertatores. Insuper leges
Ecclesiae non tantum prohibent caedes, sed etiam intendunt detesta­
bilem duellorum usum exterminare ; huic autem fini repugnant duella
etiam ficta. — Reuter p. 3. n. 380.

I

j

561

VII. - DE BELLO

Si duobus reis ad mortem condemnatis duellum praecipiatur, con­
donatione vitae promissa victori, id quidem ex parte magistratus illi­
citum omnino esset, ratione scandali, et ratione inhonesti finis, qui vix
potest deesse, ex parte vero duellantium id eis liceret, ratione enim
vindicativae iustitiae licite occiduntur et occidunt. La-Croix 1. 4.
n. 1497.
750. An saltem aliquando licitum esse possit duellum ? — Lici­
tum quidem est duellum in omnibus illis casibus, in quibus agatur de
sui defensione contra aggressorem; nam tunc reapse non est duellum
facere, sed vim vi refellere, quod omnia iura concedunt. Hinc Struggl
n. 65. ait, « licitum posse evadere duellum, si duellum contra iniustum aggressorem ad defensionem vitae, vel ingentium bonorum, ne­
cessario deberet suscipi ; ut si quis tibi actualiter intentaret certam
mortem, direptionem bonorum, aut incendium domus, nisi cum illo
actualiter duellum ineas; nam licitum est se defendere contra iniustum aggressorem vitae, et ingentium bonorum, alia via irrecupera­
bilium ». Et, ubi non de ipsa vita et bonis defendendis, sed de ipso
honore defendendo agatur, idem theologus, haec antea n. 61. tradi­
derat: « Si igitur provocatus ad duellum sit vir nobilis, eques, aut
miles, cui fuga provocatoris et actualis aggressoris esset valde igno­
miniosa, licitum est ei dicere ad provocantem, etiam gladium manu
apprehendendo: Ego hoc ense me defendam, ubicumque me petiveris,
quod etiam hic, si me aggressus fueris, praestabo; exire autem ad
locum condictum non est hominis christiani, utpote contra legem natu­
rae, Dei et Ecclesiae. Ratio est: quia similis vir non tenetur ex cari­
tate fugere cum tam gravi honoris incommodo, et timiditatis nota;
adeoque licite potest stare, et se stando defendere; nam sic ante ac­
tuale duellum se haberet mere defensive. Si tamen alicui alteri ex
fuga non immineret periculum vulnerationis a tergo, aut gravis igno­
miniae, teneretur fugere; ut cum aliis docet La-Croix 841. ».

VII. — DE BELLO

751. Quid sit bellum? — Bellum est pugna multitudinis contra
multitudinem extraneam, legitima Principiis auctoritate suscepta, ad
reipublicae bonum defendendum, aut ad eius illatam iniuriam vindi­
candam. Diflert bellum a rixa quia rixa est, pugna inter privatas perBucceroni. Just. thtol. moralis I.

36

562

VII. - DE BELLO

sonas, paucorum vel singulorum, contra paucos vel singulos. Differt
a seditione, quia seditio est impugnatio multitudinis contra multitudi­
nem in eadem republica, sive societate. — Rixa ex inordinata volun­
tate procedit. Et ideo rixa semper importat peccatum. Et in eo qui­
dem, qui alterum invadit iniuste, est per se peccatum mortale; inferre
enim nocumentum proximo, etiam opere naturali, non est absque mor­
tali peccato. Quia vero seditio habet speciale bonum, cui opponitur,
scilicet unitatem et pacem multitudinis, speciale est peccatum. Ea oppo­
nitur iustitiae et communi bono, quatenus damnum infert reipublicae
eiusque civibus. « Et ideo ex suo genere est peccatum mortale, et
tanto gravius, quanto bonum commune quod impugnatur per seditio­
nem est maius quam bonum privatum.... Illi vero qui bonum com­
mune defendunt eis resistentes non sunt dicendi seditiosi, sicut nec illi,
qui se defendunt dicuntur rixosi ». S. Th. 2. 2. q. 42. a. 2. —
S. Th. 2. 2. q. 40. a. 1., q. 41. a. 1., q. 42. a. 1.

752. Quotuplex sit bellum ? — Bellum aliud est defensivum,
aliud offensivum. — Bellum offensivum pertinet ad iustitiam vindicativam, et non potest institui, nisi auctoritate supremi Principis. —
Bellum vero defensivum illuc tantum spectat, ut vis ab alia republica
illata vi repellatur. — « Porro cum vim per iniuriam vi repellere
omnia iura permittant; hinc bellum defensivum non solum potest su­
scipi publica, sed etiam privata auctoritate invasorum ab hoste; ut
habetur L. 3. ff. de lust. et iur. Interim tamen inter bellum privata
et publica auctoritate susceptum hoc est discrimen, quod pugnantes
in bello defensive, privata auctoritate, teneantur ad moderamen incul­
patae tutelae, sistendo in sola necessaria et sufficiente defensione; e
contra pugnantes in bello defensive, publica auctoritate suscepto, pos­
sint iuste ulterius offensive procedere ad vindictam iniuriae illatae ».
Struggl 40. — L. 402.; S. Th. 2. 2. q. 40. a. 1.
753. An licitum sil bellum / — Liceitas belli defensivi ex eo
patet, quod st privato licet vim vi repellere, idem profecto licebit toti
societati. — Liceitas vero belli offensive, si debitae concurrant condi­
tiones, constat tum ex communi catholicorum auctoritate, tum quia
iure naturali non solum licitum est iniuriam propulsare, dum alicui
iniuste infertur; sed etiam publica auctoritate vindicare et amovere,
postquam illata est, ne sed deinceps iterum inferatur. Ergo supremi Prin­
cipes. qui in terris non habent indicem superiorem, possunt iniurias ab
alio Principe sibi illatas vindicare, quod nonnisi per bellum offensivum
fieri potest. Ergo. — C. /ustum 1. c. 23. q. 2., C. Dominus 2. ib.;

B

ί

VII. - DE BELLO

563

Struggl 41.; Ithur. Cas. 40. n. 13.; L. 402.; S. Th. 2. 2. q. 40.
a. 1.; E. M.
Licitum consequenter bellum est ad opem ferendum alteri populo,
qui licitum gerat bellum. — E. M. 757.
>

754. Quaenam sint conditiones ad bellum licite et iuste inchoandum, continuandum, finiendum? — R. Ad l.u“ l.° Auctoritas publica,
i. e. suprema, nullum alium superiorem in civilibus agnoscens. Ratio
est, quia ubi maior auctoritas habetur, haec de lite indicare debet.
— 2.n Causa iusta et gravis, quae sit praeponderans incommodis ex
bello secuturis, v. g., regnum vel provincia recuperanda, aut iniuria
gravis republicac propulsanda, vel subditorum rebellio reprimenda,
etc. Cum enim e bello tot mala et corpori et animae multorum pro­
veniant, illud non nisi in extremis tentandum est. — 3.° /us mora­
liter certum. Ratio est l.° quia possessor bonae fidei nequit re pos­
sessa expoliari, nisi constet eum iniuste illam retinere. 2.° Quia ad
ponenda causam gravissimorum malorum, tum privatorum, tum ipsius
societatis, ut sunt caedes, iniustitiae, morum corruptelae et alia huius­
modi, quae bellum ordinarie subsequuntur, requiri videtur moralis cer­
titudo iuris sui. Ita longe probabilius et verius, S. Lig. 404., Pal., Tamb.,
aliique contra plures, quorum alii maiorem tantum probabilitatem,
alii vero aequalem sufficere autumant. Minorem autem probabilitatem,
minime sufficere communiter docent theologi. — 4.° Ut ante bellum
a parte adversa requiratur condigna satisfactio: quae si offeratur, ex
iustitia acceptari debet; ubi enim bellum desinit esse necessarium, desi­
nit quoque esse iustum. — 5.° Recta requiritur intentio, ut scilicet
bonum promoveatur, malum vitetur: non cupiditate aut crudelitate,
sed pacis studio. — L. 403. 405.; S. Th. 2. 2. q. 10. a 8., q. 40.
a. 1.; Verricelli tr. de Apost. Mission, t. 13. q. 128. S. 17. § 13.;
R. Ad 2,un> Etiam post mutuam aggressionem, et conflictum,
quando iam aliqui ceciderunt ex parte eius, qui iustum bellum gerit,
debet acceptari condigna satisfactio, et bellum intermitti, si illa offe­
ratur ab adversario Principe; sin minus ex rigore iustitiae, saltem
plerumque ex caritate, modo pars altera omnes expensas iam factas
compensare velit, nec ad bonum publicum necesse sit, ut eius petu­
lantia retundatur. Ratio 1.* est, quia tunc bellum iam desinit esse
necessarium ad finem. Ratio 2.1 quia, cum in bello vindicative, post­
quam iam plures ceciderint, ferme impossibile sit dare satisfactionem
condignam, a bello actualiter coepto Princeps offensus non tenetur ex
iustitia, sed potius ex sola caritate desistere, et satisfactionem acce­
ptare. Laymann 1. 2. tr. 3. c. 12. n. 5. ; L. 405.

564

VIL - DE BELLO

R. Ad 3.um In bello offensive post recuperatam rein debitam, et
omnem indemnitatem, aut post vindicatam sufficienter iniuriam, victor
tenetur acceptare pacem iustis conditionibus instructam: idem est de
victore in bello defensive, postquam iniuriam sibi illatam satis vindi­
cavit. Ratio, quia excessus esset contra ius iustitiae vindicativae,
immo etiam commutativae. Praeterea finis belli est pax et securitas.
Ergo, his satis obtentis, a bello, tamquam medio atroci, est desi­
stendum. — Porro etiam victus, per accidens, saepius tenetur acce­
ptare pacem, ne se et suos subditos maiori periculo, infortunio, aut
intolerabili incommodo exponat. — Struggl 44.; Caietan. Summ. v.
Bellum.
Potest gens, quae bellum iuste infert, hostium occupare bona,
quantum necessc sit ad damnorum quae passa est compensationem, ad
impensarum belli solutionem, ad iustam iniuriae vindictam.

755. Quaenam in bello liceat facere contra hostem? — In bello
insto omnia licet facere contra hostem, quae sunt necessaria et apta
ad obtinendum iiistum belli finem, iuxta mandatum tamen, et volun­
tatem expressam, vel tacitam belli ducis. Ratio est, quia ille, qui habet
ius ad finem, habet etiam ius ad media necessaria et apta; ergo in
bello insto licet contra hostem omnia facere, quae sunt necessaria et
apta ad obtinendum iustum belli finem. — Quae sunt necessaria, et
apta ; nam alia proximo damnosa, quae ad talem finem non sunt neces­
saria, non possunt iuste inferri, et damnum dein debet resarciri. —
/ustum belli finem, hostes nempe expugnare. — Laym. 9.; Sporer
112.; Struggl 45.; L. 409.
756. Resolves: In bello iusto licet aperto marte pugnare, et uti
insidiis et stralagematibus. Haec non reputantur mendacia, quia culpa
sua decipiuntur adversarii, cum media illa in bello adhiberi soleant.
Illicitae autem sunt fraudes, quae prudentia praecaveri non possunt.
Licet aqua urbes privare; sed non licet veneno inficere puteos et fon­
tes, vel alias adhibere cladis inferendae rationes, quae nulla humana
prudentia possunt vitari, vel quae innocentibus etiam grave afferunt
damnum, vel quae crudelitatem et atrocitatem sapiunt, S. Th. 2. 2.
q. 10S. a. 2. ad 3., multo minus vero innocentes directe occidere,
lc.; -(os, Cf. 737., qui iure gentium ubique sunt inviolabiles, itemque
subor nate sicarios, qui Principem, vel ducem exercitus occulte trucident.
— Licitus ergo est usus cuiuscumque generis armorum, dummodo
haec non sint venenata, vel alio simili modo lethalia. — Licet urbes
et arces obsidere, tormenta contra illas explodere, immo aliquando

VII. - DE BELLO

565

monasteria et ecclesias destruere aut comburere, in iis spoliare et occidere, si, v. g., hostes ecclesia ut arce ad se defendendum utantur.
— Uti hostium vexillis, ad hostes decipiendos, verissimum facti mendacium est. — Exploratores etiam qui sub specie amicorum, vel alia
ficta ratione mittuntur ad hostes, eosque adeunt petentes, e. g. medicinalia, quibus non indigent, a mendacio, etiam immunes non sunt.
— Mendacium, dolus, fraus nunquam licita sunt.
Item licet aliquando urbem captam in praedam dare, sed non
nisi ob gravissimas rationes. Id tamen non licet militibus propria auctoritate, sed opus est, ut adsit legitima permissio. Et tunc non licet
ullo pacto directe occidere innocentes, quo nomine veniunt, pueri, mulieres, senes, peregrini, clerici, rustici, mercatores, etc. quia hi nihil
commiserunt, propter quod possent vita privari, neque sunt actuales
vel proximi aggressores. Peregrinos insuper innocentes neque bonis
per se licet spoliare, propterea quod neque in seipsis, neque in societate nocentes sunt. Itemque, quando urbs datur in praedam semper
excipiuntur monasteria, ecclesia, loca pia. C. 2. de Treg. et pac. Bona
autem immobilia ex lege belli cedunt Principi aut republicae ; mobilia

de usu fiunt primi capientis, nisi consuetudo, vel lex sit, ut pars cedat
Principi et communitati; vel omnia in communi reponantur, et sin­
gulis debita cum proportione fiat distributio. — Praeter praedas licent
etiam repressalia, quae sunt occupatio vi facta et retentio personarum,
vel rerum inimicorum, quae casu vel de industria in manus alterius
partis perveniunt ; cum sint quaedam compensationes ac belli species.
Licent, si tamen: l.Q Manifeste constet cives alterius reipublicae fe­
cisse iniuriam. 2.° Si illorum superiores rogati recusent administrare
iustitiam. 3.° Si constet eos culpabiliter id recusare. 4.° Si Princeps
supremus, causa cognita, id concedat. 5.° Si non inferatur plus damni,
quam iusta satisfactio requirat. 6.° Si non committantur in personas
ecclesiasticas; C. Etsi unie, de Iniur, in 6.°.
In ipso conflictu vel impugnatione licet occidere omnes contra
bellantes, vel in armis exsistentes, cuiuscumque conditionis, status, vel
sexus, usquedum ipsi se captivos dedant, et parta sit perfecta victoria.
Post autem conflictum et obtentam victoriam, licet etiam aliquando oc­
cidere captos vel deditos nocentes, si nempe antea mortem aliquo cri­
mine meriti sint; vel si id ad pacem et securitatem stabiliendam aut
iniuriam iuste vindicandam necessarium sit, nisi cum pacto vitae
servandae se dederint; vel nisi sint clerici etiam nocentes, quos post
conflictum nullo pacto licet occidere Principi saeculari ob ipsorum im­
munitatem. Cum autem milites hodie regulariter coacti sint, et non

I

|I
jjl
II
II
il
II
II
1]
II
|i
II
II

I
I
I
I

I

566

VII. - DE BELLO

vuluntarii, et ipsi ut innocentes sunt habendi, quos
flictum non licet. — 1. Reg. 30.; C. Miles 13. c.
410.; Struggl 47. seqq.; Ithur. Cas. 40. n. 14.
tr. 3. c. 12. n. 7. 9. seqq.; S. Th. 2. 2. q. 40.
ad 1., q. 108. a. 1. ad 5.

occidere post con­
23. q. 5.; L. 409.
17.; Laym. 1. 2.
a. 3., q. 66. a. 8.

757. An Principes catholici possint in bello vocare in auxilium
haereticos vel etiam gentiles? — Prima sententia universe affirmat. Se­
cunda sententia absolute negat. Tertia sententia affirmat per se licere;
per accidens tamen ratione scandali et damni religionis, quod ple­
rumque adest, illicitum esse. « Haec tertia sententia, ait S. Alph. 406.,
speculative est quidem probabilis, sed secunda in praxi videtur omnino
tenenda. Ratio, quia est moraliter impossibile, quod, contracta socie­
tate cum hostibus fidei, praefata damna religioni non obveniant ».
— Pr. 62. Syll. d. a Pio IX.; E. M.

758. An milites belligerare possint cum dubio de iustitia belli? —
Vel agitur de militibus subditis; vel de non subditis; vel de conductis.
Si l.um, tenentur obedire Principi iubenti, donec de belli iniustitia sint
omnino certi ; subditi enim tenentur obedire, ubi peccatum non est
certum. Deinde in proposito casu bellum praesumere debent tanquam
iustum, ubi contrarium clare non appareat; possidet nempe ius supe­
rioris, ita ut, docente August., « fortasse reum faciat regem iniquitas
imperandi, innocentem autem militem ostendat ordo serviendi ». L. 22.
cont. Faust, c. 75. — Si 2.um, non debent militare, nisi certi fiant
de eius belli iustitia; cum enim agatur de damno tertii et quidem
gravissimo, nequit illud eidem inferri antequam constet de iniustitia
possidentis. — Si 3.um, vel iam erant conducti ante bellum indictum,
et idem dicendum est ac de subditis; vel post, et valet quod de non
subditis dictum est. — Luc. 3.. 14.; L. 407. 408.; Ithur. Cas. 40.
n. 16.; Tambur. Explic. Dec. 1. 6. c. 1. par. 1. n. 9.; Lugo de lust,
et lur. d. 10. n. 144.; Laym. 1. c. n. 8.
In bello evidenter iniusto, milites licet coacti in hostes explodere
non possunt, eosque occidere, vel vulnerare. Si ab hostibus tamen in­
vadantur, qui eis arma tradentibus veniam concedere nollent, tunc
possunt armis sese defendere contra ipsos, tamquam contra iniustos
aggressores. Tambur. in Decal. 1. 6. c. 1. § 1. n. 9.
759. An clericis liceat belligerare ? — Clericis extra casus neces­
sitatis iure canonico sub poena irregularitatis prohibitum est in bello
propria manu pugnare, C. Clericum D. 50.; C. Eos qui c. 20.

VII. - DE BELLO

567

q. 3., etc. Extra casum necessitatis’ nam in quibusdam casibus ne­
cessitatis, clerici absque licentia Papae, et absque poena irregularitatis,
possunt propria manu in bello pugnare. — Struggl 54. ; Laym. 1. c.
n. 19.; S. Th. 2. 2. q. 40. a. 2.
y

760. Quaenam tempore belli specialis adsit pro Principe et du­
cibus ac pro militibus obligatio. — R. Ad l.um, Principes et duces,
maxime tempore belli, tenentur curare, ut milites morum et religionis
praecepta observent, ne populis scandalo adsint vel damno. Nihil debent
nimis pericolosum militibus iniungere, nisi ob manifestam necessitatem;
et omni studio eorum vitae consulere debent, neque propriam temere
discrimini obiicere, ne totus exercitus, vel tota legio provido careat
ductore. Debent item recta administratione illis stipendia persolvere,
et debita aequitate onera in cives distribuere, si quando apud ipsos
pernoctent et morentur; alioquin tenentur ipsis compensare damna et
militibus et aliis, qui a militibus damna acceperunt; cum horum
sint causa iniusta et efficaciter movens. Itemque civibus, qui tempore
belli ingens damnum passi sunt, restitutio quaedam a republica de­
betur. Ius enim belli excusat non quae civibus hunt, sed quae hosti
nocent. Neque vero aequum est, ut alii aliis plus onerentur, cum de
communi omnibus bono agatur. Eadem ratione contributio fieri solet,
si unius merces in mare proiectae sint, ut aliorum res salventur. —
« Pro tuitione reipublicae fidelium licitum est iusta bella exercere
in diebus festis ». S. Th. 2. 2. q. 40. a. 4.; C. 1. de Treg. et pac.,
Cf. hic 658.
R. Ad 2.um, Licite omnino cives publica cogente necessitate a
legitima auctoritate coguntur ad stipendia facienda. — Milites autem
duci obedire debent in omnibus quae militiam spectant, salva divina
lege. Quare debent stationem servare, inimicum aggredi et fortiter
pugnare etiam cum vitae discrimine. Nequeunt autem aliquid iniussi
facere, licet in suorum utilitatem et hostium detrimentum. Praestat
enim, ut necessaria disciplina servetur, quam ut arbitrio cuiuscumque
utilitas quaeratur cum damni periculo. — Milites, qui sine ducis li­
centia ad tempus ab exercitu discedunt, peccant; qui autem castra
penitus deserunt gravioris peccati rei sunt. — Luc. 3., 14.; L. 405.
407.; Laym. 1. c. n. 18.; Caietan. Summ. v. Pelium. ; Gousset 1003. seqq.

761. An confecto bello, teneantur paries pubblica pacta servare,
belli et victoriae obtentae vi extorta?— Huic quaestioni affirmative re­
spondet Gury Cas. 410. « Ratio est, ait, quia foedera publica per
ius gentium, omni humano generi commune, introducta sunt, sic exi­

568

I. - DE ACTIBUS LUXURIAE NON CONSUMMATIS

gente bono communi generis humani. Etenim, nisi pacta publica inter
tot Principes diversos, et inter magistratus ac subditos omnimode ser­
vanda essent, nulla pax aut societas, stabilis consistere posset; sed
via perpetuis bellis et caedibus aperiretur ». Eandem habet senten­
tiam Reuter, quam communem esse affirmat, inquiens p. 3. n. 510.:
« Fides publica data hosti, etsi bellum iniustum gerenti, servanda est,
modo foedus non sit objective malum ». De hac eadem quaestione
haec habet Lugo: « In bello propter publicum pacis bonum, et se­
curitatem regnorum oportet, quod pacta utrinque serventur, quando
fiunt sine coactione et metu; alioquin cum unusquisque praesumat, se
habere iustam causam belli, nunquam eiusmodi pacta servarentur,
quod esset maximum impedimentum pacis componendae: sicut etiam
propter eandem rationem debetur impunitas, et indemnitas oratoribus
et legatis publicis, quia alioquin non posset haberi tractatus circa
pacem, quod esset magnum inconveniens ». De lust, et lur. d. 37.
s. 15. n. 179. Et. S. Th. 2. 2. q. 40. a. 3. ait: « Aliquis potest falli
ex facto vel dicto alterius ex eo quod ei dicitur falsum vel non ser­
vatur promissum ; et istud semper est illicitum; et hoc modo nullus
debet hostes fallere; sunt enim quaedam iura bellorum, et foedera
etiam inter ipsos hostes servanda ». — C. Noli 3. c. 23. q. 1.
Laym. 1. c. n. 15. 16.

DE SEXTO ET NONO DECALOGI PRAECEPTO
I. — DE ACTIBUS LUXURIAE NON CONSUMMATIS
762. Quid sextum et nonum Decalogi praeceptum? — Sextum
et nonum Decalogi praeceptum sunt: Non moechaberis. . . Non desi­
derabis uxorem eius (proximi). Ex. 20., 14. 17. — Sexto Decalogi
praecepto prohibentur omnia, quae repugnant ordinatae propagationi
generis humani. Nam haec omnia suo modo reducuntur ad moechiam,
seu adulterium, tamquam actum primarium, repugnantem ordinatae
huic propagationi. Nono vero praecepto omnis interior concupiscentia
prohibetur eorum operum externorum, quae sexto praecepto prius fue­
rant iam prohibita Utrumque ergo hoc praeceptum prohibet luxu­

I. - DE ACTIBUS LUXURIAE NON CONSUMMATIS

569

riam, quae est: inordinatus appetitus vel usus Venereorum. — S. Th.
2. 2. q. 154. a. 1. ; L·. 412. 414.
763. Quaenam sit luxuriae malitia? — Malitia luxuriae in hoc
consistit, quod homo venereis, i. e. commotione partium genitalium
et semine, quod a natura et Deo, tanquam auctore naturae, ordinatur
ad debitam propagationem generis humani, inordinate utatur ad vo­
luptatem, aut alium perversum finem. Inordinate, h. e. extra matri­
monium, vel contra matrimonii leges in matrimonio.

764. An luxuria sit grave peccatum? — Luxuria cuiusvis ge­
neris vel speciei est, per se, grave peccatum. Ratio est: l.° Quia
graviter pugnat contra naturam. Usus enim rei venereae ex natura sua
institutus et necessarius est ad solam conservationem et propagationem
generis humani ; non potest igitur usurpari extra matrimonium ; immo
ne in matrimonio quidem, nisi debito modo, sine gravi recti ordinis
perturbatione. 2.° Quia sub gravi a Deo naturae Auctore prohibetur,
ut ex innumeris S. S. locis constat; sic ad Galat. 5., 19: Manifesta
sunt opera carnis, quae sunt fornicatio, immunditia, impudicitia, lu­
xuria, . . . quae praedico vobis, sicut praedixi, quoniam qui talia
agunt, regnum Dei non consequentur. — L. 14.; S. Th. 2. 2. q. 153.
a. 2. 3.
765. An luxuria directe voluntaria materiae parvitatem admittat?
— Luxuria directe voluntaria in quovis genere nunquam parvitatem
materiae admittit. Ratio est, quia quaevis delectatio directe quaesita
subversionem, in re gravissima, naturalis ordinis a Creatore stabiliti,
necessario inducit. Constat etiam ex pr. 40.* d. ab Alexand. VII. —
Sporer de Matrim. n. 689. 699.; L. 415.416.; S. Th. 2. 2. q. 153.
a. 2. 3.; E. M.
766. An luxuria indirecte voluntaria admittat parvitatem mate­
riae? — R. Affirmative, quia nullus tunc est consensus seu directa
intentio in voluptatem veneream, sed tantum in causam, quae leviter
vel graviter est peccaminosa, prout leviter vel graviter in delecta­
tionem influit. — L. 482. 483. ; Cf. hic 37.-40.

767. Cuinam virtuti luxuria opponatur? — Luxuria directe op­
ponitur castitati, quae, generaliter sumpta, est virtus moralis, quae
moderatur inordinatum appetitum et usum Venereorum. Cf. 349. Pars
castitatis, eaque perfectissima, est virginitas, quae duo importat, in­
tegritatem nempe corporis, et integritatem mentis, seu propositum

570

I. - DE ACTIBUS LUXURIAE NON CONSUMMATIS

illam integritatem corporis servandi in perpetuum. Enimvero triplex
distinguenda est castitas, coniugalis, vidualis, virginalis. Castitas
coniugalis est, quae in matrimonio licitis voluptatibus moderate utitur.
Castitas vidualis est, quae post mortem coniugis, aut aliunde amissam
virginitatem, firmo proposito ab appetitu et usu Venereorum deinceps
abstinet. Castitas demum virginalis est, quae ab omnibus voluptatibus
carnalibus, tam illicitis, quam licitis in matrimonio, proponit perpetuo
abstinere. — S. Th. 2. 2. q. 151.-153.
768. Quomodo virginitas amittatur? — Virginitas physice amit­
titur in puella per aperitionem sive effractionem claustri virginalis,
et in mare per effusionem seminis ; moraliter vero tam a foemina
quam a mare amittitur per voluntariam pollutionem. Attamen quoad
statum politicum, et in facie Ecclesiae, puella manet virgo, quamdiu
claustrum virginitatis per concubitum non fuit violatum, et mas quamdiu foeminam carnaliter non cognovit. — Tambur. Explic. Decal.
1. 7. c. 5. n. 2. 3.; Laym. 1. 3. s. 4. n. 7.-9., Sporer post tract. V.
in append, ad 6.um Praecept. n. 6.; S. Th. 2. 2. q. 152.

769. Quotuplcx hic delectatio distinguatur? — Duplex, hac in
re, distinguenda est delectatio, alia venerea, quae dicitur etiam carnalis,
alia sensibilis. Delectatio venerea sentitur in partibus genitalibus per
commotionem earumdem partium genitalium et seminis ; e contra delectiatio sensibilis in aliis sensibus sentitur ex applicatione eorum ad
obiectum suum, et proportione obiecti ad proprium sensum. — De­
lectatio sensibilis dupliciter patet; alia est pure talis, alia est sensibilis-vcncrea. Delectatio sensibilis pure talis ea est, quae oritur ex
obiecto, quod de se praecise non est aptum movere ad delectationem
veneream, ut, e. g., delectatio, quae oritur ex tactu holoserici, odo­
ratu floris, auditu musicae, gustu sacchari. Delectatio sensibilis-venerea
ea est, quae exoritur ex obiecto, quod de se aliquo modo aptum est
movere ad delectationem veneream, ut, e. g., delectatio, quae exo­
ritur ex tactu, ex amplexu foeminae, ex eius osculo, etc. — Cf.
n. 291.; L. 412. 413.-415.

770. An licita sit delectatio venerea? — Delectatio venerea de­
liberate voluntaria inter homines, quibus illicita est copula, ad luxu­
riam proprie spect.it, et peccatum grave est ex toto genere suo, ma­
teriae parvitatem non admittens, ut constat ex n. 765. Ratio est, quia
delectatio venerea excitatur ex commotione partium ad generationem
d servientium. Atqui huiusmodi commotio quaedam est quasi inchoata
pollutio, seu motus ad pollutionem est. E. M.

I. - DE ACTIBUS LUXURIAE NON CONSUMMATIS

571

771. An licita sit delectatio pure sensibilis f — Delectatio sensi­
bilis pure talis ad luxuriam proprie non pertinet, sed ad sensualitatem,
eaque de se mala non est, sed indifferens. Neque vero alia malitia
in ea reperiri potest, quam ea, quam generatim est in actu, qui ad
finem rationalem non refertur, qualis profecto esset, si quis non solum
ageret cum ea delectatione, sed etiam propter eandem delectationem,
ulteriorem honestum operis finem positive excludendo.
772. An licita sil delectatio sensibilis-venerea ? — Delectatio sensibilis-venerea, aut ex natura sua proxime disponit ad delectationem
veneream, aut tantum remote. Si proxime peccatum grave per se est;
propter proximum periculum delectationis venereae. Si remote, pec­
catum veniale per se non excedit, si directe intendatur; propter inor­
dinationem, quae in ea directe intenta est, neque tamen gravem, cum
absit proximum periculum delectationis venereae. — Struggl 4. 7. ;
Tambur. Expl. Decal. 1. 7. c. 8. n. 1. seqq.; Sporer. de Matr. 686.688. 691.; L. 416.
773. Quomodo luxuria distinguatur? — Luxuria alia est inte­
rior, alia exterior. Prior est voluntaria occupatio phantasiae, intel­
lectus et voluntatis per gaudium, delectationem morosam, aut deside­
rium rei venereae, voluptatis gratia. Posterior est ipsemet Venereorum
usus, voluptatis gratia; et multiplex specie est: Alia enim est in acti­
bus non consummatis, alia in actibus consummatis, qui specie ab illis
differunt; ac tum haec, quae in actibus consummatis est, tum illa,
quae est in actibus non consummatis, in alias species subdividitur pro
obiectorum specifica diversitate. Actus autem consummati, hac in re,
sunt illi actus, (pii usque ad humoris prolific! effusionem pertingunt.
Qui ad hunc terminum non pertingunt actus sunt non consummati,
qui proprie sensualitatis et impudicitiae actus sunt. Cf. 349. Actus non
consummati luxuriae sunt turpes aspectus, auditiones seu sermones,
quibus lectiones turpes accensentur, odores et gustus turpes, denique
tactus. — S. Th. 2. 2. q. 151. a. 4., q. 154. a. 1. ad 5., q. 155.
a. 2. 3. 4.; L. 412.
Vivida et morosa imaginatio et cogitatio rerum obscoenarum
causa per se graviter influens est in effectus turpes. Ea ordinarie
praecedit, comitatur, sequitur actus non consummatos luxuriae, ac
proinde ex his propriam gravitatem habet, uti etiam ex obiectogravi,
ex prava intentione, ex consensus periculo in rem graviter turpem.

774. Quid de aspectibus obscoenis? — Aspectus voluntarius et
deliberatus rerum valde obscoenarum, quae ex sua natura proxime

572

I. - DE ACTIBUS LUXURIAE NON CONSUMMATIS

disponunt ad delectationem veneream, nisi fiat ex iusta causa, est, per
se loquendo, peccatum mortale; aspectus vero rerum minus obscoenaruni, quae ex natura sua solum remote disponunt ad delectationem
veneream, nisi etiam fiat ex iusta causa, per se loquendo, est peccatum
solum veniale. Ratio 1.Λβ p. est, quia quis ita agens se exponit peri­
culo proximo delectationis venereae, quae est graviter peccaminosa;
adeoque graviter peccat. Ratio 2.aC p. est, quia licet obiectum sit ali­
qualiter inhonestum, adeoque actio circa illud illicita, non affert tamen
proximum venereae delectationis periculum, unde ea actio graviter il­
licita non est. — L. 420. seqq.
775. Resolves: Aspectus picturarum obscoenarum, si obiter fiant,
et ex mera curiositate, et absit proximum periculum consensus in turpem
delectationem, ut mortalia non habentur. Idque facilius admitti potest
ob consuetudinem quoad imagines et sculpturas, angelos repraesen­
tantes nudos, aut quasi nudos, sicut plures in templis Christianis expo­
nuntur. — Aspectus earundem picturarum morosus non videtur excu­
sari posse a gravi peccato, quia per se graviter influit in turpem
delectationem. Enimvero multa sunt hac in re quae, si obiter fiant,
leviter tantum excitant carnalem delectationem, si vero diuturna mora
continuentur graviter illam commovent, ratione imaginationis et co­
gitationis, quae in re illa turpi immoratur. — L. 429.
Per se loquendo, et seclusa mala intentione, aut periculo consensus,
propter specialem fragilitatem, peccatum veniale non excedit aspicere
ex levitate et quadam curiositate, partes turpes animalium, et animalia
coeuntia. — Struggl 12.; L. 419.
Non est mortale aspectus propriorum genitalium, si breviter fiat ;
secus, si fiat studiose ct morose. L. 419. « Non est mortale de se,
citra periculum consensus venerei, aspicere pudenda personae eiusdem
sexus, nisi aspiciens esset valde propensus ad sodomiam, vel nisi pul­
cher adolescens aspiceretur nudus », L. 420. 421., vel iterum, nisi
fiat studiose ct morose.
*
Aspectus in paries honestas personae diversi sexus, etiam pul­
chrae, per se, non sunt peccata. Quare si huiusmodi aspectus fiat ex
simplici urbanitate, vel causa alia honesta, nullum omnino est peccatum.
Si autem ex curiositate vel cum morositate aliqua fiant, peccata per
se sunt venialia. A mortali vero non excusantur aspectus diuturni, si
proximum periculum involvant consensus in turpem concupiscentiam,
praesertim, si commotio spirituum insurgat, et a fortiori si persona
inordinato amore diligatur. L. 422. ; Sanch. 1. 9. d. 45. n. 20.

I. - DE ACTIBUS LUXURIAE NON CONSUMMATIS

573

Aspectus in partes minus honestas, sed non turpes, mulieris, sci­
licet pectus, brachia, crura, non sunt per se peccata mortalia, si obiter
fiant, secluso semper proximo pravi consensus periculo. Si vero aspe­
ctus fiant studiose et morose, ita ut proximum habeatur periculum
venereae delectationis, grave est. A mortali ergo generatim non excu­
sandi, qui ubera mulieris pulchrae nuda cum mora notabili sine causa
aspiciunt, ob periculum huiusmodi aspectui adnexum. Sed graviter
non peccant, qui, secluso speciali periculo, matres aut nutrices infan­
tulos lactantes aspiciunt, aut in denudatum pectus mulieris, vetulae
aut iunioris non adhuc formatae, oculos figunt. — L. 423. ; Sanch.
1. c. et d. 40. n. 26.
Aspectus in verenda diversi sexus aut in partes vicinas ordinarie
sunt peccata mortalia, nisi forte visio fiat a longinquo et per brevis­
simum tempus; quia aspectus huiusmodi diuturni per se graviter in­
fluunt in turpem delectationem. Nec excusaris a gravi, si partes turpes
velo tenuissimo et perlucido aspicias, quia fere talis aspectus libidinem
auget, nedum minuat. — Excipiunt: l.° Si aspiciens sit puer vel valde
frigidus, quia isti parum moventur. 2.° Si oculi defigantur in infan­
tulum, quia parum movet. Unde non censentur graviter peccare an­
cillae et nutrices, quae pueros sibi commissos sic aspiciunt; nisi mo­
rose, vel iteratis vicibus, pravoque affectu id faciant. — Peccatum
item grave est deliberate aspicere personam alterius sexus totam nudam,
nisi aspectus fieret solum leviter, obiter, aut a longe, vel aspicere per­
sonas coniugatas coeuntes. — Sanch. 1. 9. d. 46. n. 23.-25. 29. ;
Laym. 1. 3. s. 4. n. 10. 14.; Struggl 12.; L. 420. 421.
Omnes aspectus praedicti, qui leviter vel graviter peccaminosi
sunt, omni culpa carent, si ex proportionata utilitate et necessitate
fiant, qualis datur, e. g., in medico vel chirurgo, dum his partibus
mederi debet. — Diana tr. 6. de. aliq. Cas. circa mater, lux. r. 19.;
L. 419. 420.

776. Quid de turpibus sermonibus ? — « De se non est malum
verba turpia proferre aut audire ». L. 426. De se, nam, practice lo­
quendo, verba valde obscocna, continuata harum rerum conversatione,
quae loquentein vel audientes ex natura sua proxime disponunt ad
delectationem veneream, nisi fiant ex iusta causa, sunt peccatum mor­
tale. Verba vero minus obscocna, vel obiter dicta, quae ex natura sua
solum remote disponunt ad delectationem veneream, nisi pariter fiant
ex iusta causa, sunt peccatum solum veniale. Ratio est proximum aut
remotum venereae delectationis periculum, quod huiusmodi conversa­
tionibus et verbis habetur. — L. 426. 427. 428.

574

I. - DE ACTIBUS LUXURIAE NON CONSUMMATIS

777. Nota: Quod de sermonibus dictum est, eadem proportione
de cantionibus et lectionibus impudicis dicendum etiam est. — L. 426.
778. Resolves : Graviter peccant, qui coram personis solutis,
praesertim alterius sexus, sermones inter se permiscent de seminatione,
copula carnali et aliis, quae, attentis personarum, rei dictae, et modi
eam dicendi circumstantiis, proxime disponere possunt loquentes vel
audientes ad delectationem veneream. Neque, per se loquendo, excu­
santur a gravi peccato, qui, iocandi praetextu, verbis aequivocis, sed
satis notis, de his rebus sermones miscent, et conversationem habent;
excipe, nisi aliquid huiusmodi mero ioco et obiter dicatur. Ille enim
iocus et aequivocatio nedum removet, auget potius, ob excitatam curiositatem, periculum venereae delectationis. — Item libros omnino
obscoenos legere, absque iusta causa, est peccatum mortale, etiamsi
ex curiositate vel recreationis causa fieri id videatur ; quia per se haec
lectio valde ad libidinem provocat. Excipe forte, nisi legentes ex sola
curiositate, ob aetatem provectam et frigidam complexionem, aut con­
suetudinem de rebus venereis tractandi, grave libidinis periculum non
incurrant. Certum autem est, componentes, ac etiam vendentes libros
notabiliter turpes, nullo modo excusari posse a peccato gravi, ob scan­
dalum aliorum, quamvis non intentum ; nec lucrum quamvis magnum
excusare valet. — L. 426. 428.
Non est per se mortale proferre turpia quidem, sed non graviter
obscoena, si fiat breviter, per iocum, aut vanum solatium, nisi audien­
tes ita debiles sint spiritu, ut grave scandalum patiantur. Hinc com­
muniter non sunt gravia, dicteria turpia, quae proferuntur a messori­
bus, vindemmiatoribus, mulionibus, quia ad merum iocum ordinarie
dicuntur et audiuntur. — Neque vero semper ut mortalia sunt ha­
benda tenera colloquia, ceteroquin honesta, cum personis diversi sexus,
quamvis periculis plena sint, praesertim si sint diuturna, saepe repe­
tita, aut in locis solitariis fiant. — Quid ergo indicandum de amori­
bus, ut vocant, praesertim inter iuniores? Non sunt indiscriminatim
omnes culpae mortalis damnandi ; quamquam saepe occasio proxima
lethaliter peccandi difficulter aberit, saltem in progressu, et acceden­
tibus quibusdam adiunctis, ut si adamantes omnino soli, praesertim
per longius tempus, aut noctu, etc. conveniant.
Item libros amatorios et leviter inhonestos legere per se non est
peccatum mortale, quamvis in praxi sit valde periculosum, praesertim
iunioribus — Componentes vero aut vendentes libros leviter obscoe­
nos peccant quidem, etiam lethaliter, si ad excitandam libidinem id

I. - DE ACTIBUS LUXURIAE NON CONSUMMATIS

575

faciant; si vero tantum ad lucrum comparandum, aut ob aliud motivum non graviter pravum, peccatum erit solummodo veniale, cum
absque gravi periculo legi queant huiusmodi libri. Clerici tamen ac
religiosi non videntur per se loquendo posse componere aut spargere
huiusmodi libros absque gravi scandalo. — L. 422. 426. ; Prax. 63.
Legere libros obscoenos iustam ob causam, v. g., ad stilum efformandum et perficiendum, ad discendam historiae veritatem, ad su­
periores informandos, ad corrigendos mores, etc. nullum est peccatum,
modo turpibus non assentiatur.
779. Nota: Ex illis, quae dicta sunt, n. 774. 776., iudicium
ferri potest de theatris et kinematographis, necnon de cartulinis illu­
stratis, an nempe peccent qui illis intersunt et istas aspiciunt. Si enim
peccant, non nisi ob turpes aspectus, vel turpes res auditas peccare
possunt. — L. 427. 428.

780. Quid de tactibus turpibus? — Tactus valde turpes, qui ex
natura sua proxime disponunt ad delectationem veneream, nisi ex iusta
causa fiant, per se loquendo, sunt peccatum mortale ; tactus vero mi­
nus turpes, qui ex natura sua non disponunt proxime, sed solum re­
mote ad delectationem veneream, nisi pariter ex iusta causa fiant, per
se loquendo, sunt peccatum solum veniale. Ratio est, quia tangens
priori modo se aut alteram personam, exponit se aut alteram perso­
nam periculo proximo delectationis venereae; posteriori vero modo,
periculo solum remoto; neque utriusque tactus rationabilis adest causa,
illum cohonestans. Ergo. — L. 415. 416. 417. 418.; S. Th. 2. 2.
q. 154. a. 4., q. 156. a. 2. 4.

781. Resolves: Tangere genitalia brutorum non est ordinarie
nisi veniale. Hos autem tactus producere usque ad effusionem seminis
probabiliter est mortale, quia est actio vehementissime excitans ad
veneream delectationem. Attamen, si quis id faceret, ex mera levitate
et curiositate, et experiatur, se nihil inde veneree commoveri, de mor­
tali damnari non posset. — Tamb. Explic. Dec. 1. 7. c. 8. n. 5. ;
Sporer de Matrim. n. 697.; L. 419. 420.
Tactus proprii corporis veniale non excedunt, quando, secluso af­
fectu venereo, obiter tantum, et ex mera levitate aut curiositate ha­
beantur, quia libidinis non sunt admodum incentivi. — L. 419.
Tactus in verendis alterius personae eiusdem sexus aut partibus
vicinis, etiam super vestibus, ordinarie non excusantur a peccato gravi,
nisi forte ex petulantia, ioco, levitate, et obiter fiant. — L. 420.

576

I. - DE ACTIBUS LUXURIAE NON CONSUMMATIS

Veniale non excedit tangere partes honestas, e. g., digitos, ma­
num, vultum personae diversi sexus, si haec ex mera levitate fiant,
nec adsit speciale venereae delectationis periculum, ratione modi, quo
hi tactus fiunt. — L. 415. 416. 417. 418.
Tactus in pai tibus minus honestis personae diversi sexus, quales
sunt pectus, crura, brachia, si ex mera levitate, curiositate, ioco, etc.
fiant, veniale etiam non excedunt, secluso semper speciali delectatio­
nis venereae periculo, ratione morae vel modi, quo hi tactus fiant. Et
sic grave est adolescentulae pedem premere, brachium vellicare, et
etiam digitum intorquere ob proximum carnalis delectationis pericu­
lum. L. 415. 430.
Tactus in partibus turpibus, h. e. in partibus genitalibus, vel
quae ipsis proximae sunt, personae diversi sexus etiam brevi tempore
habiti, sive immediate, sive mediate fiant, seu supra vestes, excusari
regulariter nequeunt a peccato gravi, quia proximum venereae dele­
ctationis periculum continent. Probabiliter tamen arguendae non sunt
de peccato gravi ancillae, quae tangunt pudenda infantium, dum eos
vestiunt, etiamsi ex levitate vel curiositate quadam ; secus vero, si
studiose et morose id fieret, ob proximum periculum venereae delecta­
tionis. — L. 420. 430.
Ut alii actus incompleti, de quibus in numeris praeced., ita etiam
tactus non sunt ex intrinseca sua natura mali, ut constat ex ratione
constanter adducta, sed tantum extrinsece ob proximum nempe vene­
reae delectationis periculum, ob proximum periculum consensus in eam.
Et sane omnes hi actus ex intrinseca sua natura non pertinent ad
luxuriam seu rem veneream, quae non nisi coitu, pollutione et dele­
ctatione carnali, quae ad ea disponit, vel ea sequitur in partibus ge­
nitalibus, continetur; sed ad sensualitatem ct Pudicitiam per se spectant,
ut ex iam supra dictis constat. Cf. 773. Omnes ergo praedicti tactus
liciti omnino sunt ex proportionata necessitate ct utilitate.
Hinc medici tangentes ex necessitate pudenda personae etiam di­
versi sexus non peccant, esto per accidens involuntariam pollutionem
patiantur. Neque peccant per se, qui se tangunt ad abstergendas cor­
poris sordes, vel ad pruritum sedandum, aut ad infirmitates curandas.
Si tamen sit tolerabilis pruritus, insinuandum est, ut a tactibus, qua­
tenus possint sine gravi molestia, abstineant. Magna tamen in his
discretione confessarius utatur, oportet. Huiusmodi enim dubia per­
sonas praesertim conscientiae timoratae vexare solent. — L. 417. 419.
420.; H. A. n. 3.; S. Th. 2. 2. q. 154. a. 4.
Pruritus provenire potest ex infirmitate, in qua medicus est con-

577

I. - DE ACTIBUS LUXURIAE NON CONSUMMATIS

sulendus. Provenire etiam potest tum in viris tum in faeminis ex im­
munditia; ad quam impediendam et removendam sufficiunt lotiones
cum aqua communi, simplici, vel sapone commixta. Antonelli vol. I.
p. 2. de 6.° Decal. Praec. c. 2.

782. Nota: Ex illis, quae de tactibus dicta sunt, patet quid di­
cendum in particulari de osculis, de amplexibus, de choreis ; quae graviter turpes, leviter turpes, et honestae esse possunt, attento vario,
quo fiant, modo. — L. 417. 429. 430.; E. M.
783. An praefati tactus specie differant ab actu consummato pol­
lutionis et copulae, et ab aliis actibus incompletis? — R. Ad l.um Af­
firmative; et haec responsio valet tum pro tactibus, tum pro aliis
actibus incompletis, de quibus hactenus fuit sermo. Ratio est, quia
actus inchoatus differt natura ab actu consummato. Quando igitur si­
miles actus praecedunt actum venereum in eadem passione comple­
tum, aut eumdem comitantur, vel immediate subsequuntur, ut oscula,
tactus, etc. constituunt cum actu venereo completo unum numero pec­
catum, et non sunt necessario in Confessione sacramentali distincte
explicandi ; quando vero exercentur sine actu venereo completo sunt
ab hoc distinctum peccatum, unum tamen vel plura numero, si exer­
ceantur in eodem motu passionis, vel pluribus. Unde in tali casu sunt
luxuria quaedam incompleta, et in Confessione sacramentali explicandi.
R. Ad 2.u“ Prima sententia communior affirmat. Ratio est, quia
hi actus secundum se inspecti et a facultatibus distinctis ac diversis
procedunt, et ad distincta ac diversa obiecta ordinantur. Unde sequi­
tur, quod « desiderium turpiter aspiciendi, tangendi, osculandi, forni­
candi, distinguuntur specie non tantum a morosa delectatione de illis
obiectis, sed etiam singula ab invicem, quia tendunt ad ista obiecta
prout a parte rei ponerentur; si autem a parte rei ponerentur, distin­
guerentur specie, uti patet. Hinc, qui semel delectatus est cogitatione
de copula, et semel desideravit copulam, non satisfacit dicendo, bis
habui turpem cogitationem, sed dicere debet, semel delectatus sum
copula, et semel desideravi. Similiter, qui semel desideravit aspicere,
semel osculari, semel tangere, semel fornicari, non satisfacit dicendo,
quater desideravi aliquid turpe facere, sed tenetur ea obiecta expri­
mere ». La-Croix 1. 6. p. 2. n. 1032.
Secunda sententia negat. Ratio, quia licet huiusmodi actus phy­
sice procedant a facultatibus realiter distinctis et diversis, et ad obiecta
tendant realiter distincta ct diversa, moraliter tamen inspecti non con­
tinent malitiam intrinsecam gravem, sed gravem quam continent maBucceroni. Inst, theol. nioralis I.

37

578

-. !J

I. - DE ACTIBUS LUXURIAE NON CONSUMMATIS

litiam a delectatione venerea habent, ad quam proxime disponunt, et
quae eadem specie est pro omnibus hisce actibus. S. Th. 2. 2. q. 154.
a. 4. Unde sequitur, quod, explicata in Confessione venerea delecta­
tione secuta, cui quis consensit, non est necesse explicare, an eam sibi
procuraverit aspectu vel tactu suipsius, aspectu etiam vel tactu alte­
rius personae, praecisione tamen facta a cooperationis peccato et scan­
dalo, explicandis certe, si adfuerint. Explicata item interiori voluntatis
delectatione, vel desiderio quoad veneream delectationem, explicandum
non est, an illa voluntatis delectatio et desiderium, immediate ad aspe­
ctus vel tactus turpes terminabatur.
Haec habet Billuart Diss. 6. art. 15. § III. Nota et seqq. : «Do­
cet Franc. Henno delectationes de aspectu, tactu, osculo, etc. specie
inter se differre, et debere sic distincte accusari... quia, inquit, aspe­
ctus, tactus, oscula, specie inter se distinguuntur... sed tamen fatetur
praxim confessariorum et poenitentium esse contrariam. Insuper puto
ego falsum esse eius fundamentum, nempe tactus, oscula, aspectus
specie inter se distingui in genere luxuriae. Cum enim non sint per
se mala, ut dictum est, sed tantum ratione commotionis, aut pollu­
tionis, aut copulae, ad quas excitant et tendunt, eandem inter se ma­
litiae speciem habent, scilicet vel commotionis carnalis, vel pollutionis,
vel copulae, etc. Unde meo indicio satisfaceret poenitens, qui diceret,
toties excitavi in me vel in alio commotionem carnalem, aut pollu­
tionem, tacendo an per tactus, aut aspectus, aut oscula, modo sui et
complicis conditiones explicet. A fortiori satisfaceret dicendo, toties
delectatus sum carnaliter circa talem vel talem personam non expli­
cando an circa tactus, aut oscula, aut aspectus; bene tamen si fuerit
delectatio circa copulam, aut pollutionem, quia cum haec differant
specie ab impudicitia, et distincte sint accusanda, ita ct delectationes
circa ipsa ». S. Th. 2. 2. q. 154. a. 4. ad 3. loquens de osculis et
tactibus ait: « Quod huiusmodi non sunt peccata secundum suam
speciem ». Et ib. ad 2. ait: « Ex libidine habent rationem peccati ».
Et in c. : « Huiusmodi, secundum quod libidinosa sunt, sunt peccata
mortalia ».

783.bis Nota : Actus excitans simplicem delectationem veneream
a pollutionis actu specie differt; adeoque in confessione natura actus
distincte est, per se, explicanda. « Attamen, ut hic notat Genicot ed. 4.
v. 1. n. 396. 3°., discrimen illud saepe non accusatur a poenitente;
neque a confessario quaestiones de rebus maxime pudendis sine vera
necessitate faciendae sunt. Sequi licet regulam a Bouvier positam,

I. - DE ACTIBUS LUXURIAE NON CONSUMMATIS

579

Diss, in 6. Dec. praec. p. 76. : « Tactibus aut motibus libidinosis di­
screte cognitis a pudibundis interrogationibus abstineat confessarius >.
Et scribit Berardi, Prax. conf. n. 851.: « Dicente poenitente me tetigi,
si constet quod vere malitiose se tetigerit, praesumendum est, quod
actum ad finem suum naturalem perduxerit; unde, sive de viris, sive
de feminis agatur, interrogationes de re ista omitti posse dicerem.
Verum est quod aliqui actum interrumpunt, etsi malitiose illum ince­
perint, sed exinde confessarii obligari nequeunt, ut omnibus et sin­
gulis, qui se tetigisse confitentur, circa hanc ipsam interruptionem in­
terrogationes superaddant ».

784. An tactus aliique actus incompleti, cum peccatum grave sunt,
malitiam contrahant specie diversam pro variis personamini circum­
stantiis? — Ad tactus, oscula et amplexus quod attinet, communiter
affirmatur. Et ratio est, quia morali existimatione tactus prae aliis
actibus maxime respiciunt personam individuam, et ad copulam quam
proxime accedunt. Unde quemadmodum in copula circumstantiae spe­
cificae personarum sunt explicandae, ita et in tactibus. L. 417. 453.
459. — Quoad aspectus, affirmant pariter Salmant. apud S. Alph. 421.,
ac tum quoad aspectus, tum etiam quoad verba turpia sive dicta, sive
audita, eodem fere modo ac quoad tactus affirmat etiam Sanchez de
Matrim. 1. 9. d. 46. n. 17. 18. 30. 45. propter rationem omnino uni­
versalem, quia nempe hi actus omnes ordinantur ad coitum, eiusque
malitiam moralem participant. Verum S. Alph., relata Salmant. opi­
nione, quoad aspectus haec subdit: « Sed huic doctrinae verius con­
tradicit Croix 1. 6. p. 2. n. 1030., ubi ait, quod qui sine ullo de­
siderio personam veneree aspicit, non tenetur dicere qualis fuerit per­
sona. Quomodo enim foemina, aspiciendo turpiter sacerdotem... com­
mittet sacrilegium, quod consistit in violatione personae sacrae, cum
ibi nulla violatio intercedat? Et quomodo quis, aspiciens turpiter con­
sanguineam, committet incestum? » 1. c. Haec vero valent etiam quod
verba turpia, dicta vel audita, ut per se patet. — S. Th. 2. 2. q. 154.
a. 4. ad 1., ad 2.; L. 415. 416, 417.; Gur. Cas. 146.; Laym. 1. 3.
s. 4. n. 13.
Hinc qui personae alicuius aspectu vel conversatione voluntarie
ad pollutionem excitatur, unum committit pollutionis peccatum, cum
praedicti actus speciem non induant copulae cum persona, quae aspiciatur, vel cum qua quis conversatur.
785. An in tactibus quos secus vel cum aliis quis habeat expli­
candus sit sexus, an sit ipse mas, an foemina ? — R. Per se loquendo
negative; id enim se habet per se mere materialiter. Cf. 811.

580

Π. - DE PECCATIS LUXURIAE IUXTA NATURAM

786. An quoad laetus explicandae sint corporis partes, quas gra­
viter hac in re peccans tetigit? — R. Haec La-Croix 1. 6. p. 2.
n. 1031.: «Qui sine desiderio venereae attigit puellam, secundum
Dianam, satisfacit dicendo se toties attigisse turpiter, nihil dicendo
de partibus, in quibus attigit. Alii probabiliter dicunt exprimendum,
si partem turpem attigerit

II. — DE PECCATIS LUXURIAE IUXTA NATURAM

*

787. Quomodo distinguantur peccata luxuriae consummatae ? —
Alia sunt secundum naturam, quando nempe exercentur eo modo, qui
generationi speciei humanae non adversatur, si videlicet in concubitu,
per se apto ad generationem, servatur sexus diversus, species eadem,
vas et modus naturalia; alia sunt contra naturam, si semen ita effun­
datur, ut generationi inservire non possit; id est si % modo enumerata
non serventur, sive id fiat extra concubitum, sive in concubitu, ex
quo generatio sequi non potest, Sex S. Th. enumerat luxuriae consum­
matae species, quae sunt : fornicatio, stuprum, raptus, adulterium, in­
cestus, vitium contra naturam. — L. 412. 432.; S. Th. 2. 2. q. 154.
a. 1. 2. 11. 12.
788. Quid fornicatio? — Fornicatio est copula soluti cum soluta
ex mutuo consensu. Soluti cum soluta, h. e. a vinculis matrimonii, co­
gnationis aut affinitatis et voti. — Fornicatio est intrinsece mala, et
peccatum mortale ; ita ut nunquam liceat. — Prob. 1.· p. l.° ex pr. 48.*
d. ab Inn. XI. 2.° Quia fornicatio et vagus concubitus repugnat bonae
prolis educationi, quae sine vinculo coniugali maris et foeminae non
potest fieri. Nam ad illam non solum requiritur cura matris, a qua
nutritur, sed multo magis etiam cura patris, a quo dein proles est
instruenda, defendenda et ad statum, in quo sibi de necessariis possit
providere, promovenda. — Prob. 2? p. l.° quia in S. S. fornicatores
excluduntur a regno caelorum, 1. ad Cor. 6., 9.; ad Eph. 5., 5.; ad
Gal. 5., 19. seqq. 2.° Quia fornicatio graviter repugnat bono prolis,
et debitae propagationi generis humani ; nam, si liceret fornicatio et
vagus
'cubitus, mares de proprietate prolis dubii eam non agno­
scerent, et debitae educationi non studerent: foeminae vero a mari­
bus dein derelictae, procurarent abortus, relinquerent infantes, aut eos
plane occiderent.

II.

DE PECCATIS LUXURIAE IV XT A NATURAM

581

Porro fornicatio est peccatum mortale, etsi dives vellet curare
debitam educationem prolis fornicariae: nam si fornicatio in tali casu
liceret, plerique similem licentiam sibi arrogarent, omitterent matri­
monia, et fornicatio successive fieret communis contra debitam propa­
gationem generis humani. — Trid. s. 24. C. 8. de R. M., s. 25.
C. 14. de R.; Struggl 23.; S. Th. 2. 2. q. 154. a. 2. 3.; L. 432,
435. seqq. ; E. M.

789. Nota : « Qui solum incipit copulam, sed non absolvit, nec
seminat, debet idipsum explicare, quia licet tunc sit fornicatio in­
choata, et in affectu, non est tamen fornicatio reipsa; sed est actus
impudicus, et extremum impudicitiae. Multo magis, qui eamdem copu­
lam incipit, ex excitata iam natura resilit, semenque dispergit, expli­
care debet; quia iam adest duplex malitia nimirum fornicatio in­
choata et in ajfectu et mollities consummata, ut per se patet. « Sporer 575. 576.; Struggl 25.; Lugo de Poenit. d. 16. n. 237. seqq.;
L. 1. 6. n. 916. — A fornicatione specie non differt concubinatus, qui
habitualis et continuata fornicatio est, nec meretricium, quod condi­
tionem tantum designat mulieris, quae parata est ad usum sui cor­
poris omnibus concedendum. Hae conditiones explicandae in Confes­
sione sunt non ratione speciei diversae peccati, sed ratione consuetu­
dinis et occasionis plurium peccatorum.
790. Quid stuprum? — Stuprum sumitur aliquando pro omni
illicito concubitu ; sed communius hac voce speciale luxuriae peccatum
designatur. Non autem sibi consentiunt thth. circa naturam huius pec­
cati. P. Gury 425. stuprum, ait, est violatio seu oppressio mulieris,
ipsa invita. Alii autem tenent propriam stupri rationem simpliciter
consistere in illicita virginis defloratione ; alii vero tenent consistere in
violento concubitu cum virgine, ita ut concubitus cum virgine consen­
tiente non sit peccatum distinctum a simplici fornicatione. Virginis
autem nomine in utraque sententia non ea intelligitur, quae virtutem
virginitatis ita servavit ut nullo peccato luxuriae fuerit maculata, sed
illa quae virginitatis signaculum retinet integrum, etsi polluta fuerit
etiam voluntarie, ideoque amiserit irrevocabiliter virtutem virginitatis.
— L. 101. de Verb, sign.; L. 443.; S. Th. 2. 2. q. 154, a. 6. 7.;
Laym 1. 3. s. 5. tr. 3. p. 3. c. 13. init.
Si mulier invita extra matrimonium vi superetur a viro, licet ei
viri ad se ingressi semen haud recipere. Ac idem permittunt, licet
non omnes, mulieri, (piae antea consenserit, quia tenetur peccatum
non continuare. Verum, si mulier vi oppressa semen iam receperit,

582

Π. - DE PECCATIS LUXURIAE IUXTA NATURAM

illud probabilius eiicere, vel frigidae aquae iniectione infecundum red­
dere non potest; cum hoc sit contra naturam generationis, quae iam
incoepta est. — Lugo de lust, et lur. de 10. n. 197.; L. 394. 1. 6.
n. 954.
Certum apud omnes est violentam virginis deflorationem, praeter
grave peccatum contra castitatem, involvere etiam peccatum grave
contra iustitiam, in Confessione necessario explicandum; propter gra­
vissimam iniuriam virgini irrogatam, eiusque parentibus, si sub eorum
tutela virgo sit. Inst. 1. 4. t. 4. § 2. Atque haec violentiae circum­
stantia, ut per se patet, exprimenda est, etiamsi mulier non esset
virgo, sed corrupta vel coniugata. Porro « per violentiam hic intelli­
gitur non solum violentia physica, sed etiam moralis, qualis est fraus
et metus; item importunae preces et blanditiae, quae iuxta indicium
prudentum, in hac praesertim materia, violentia moraliter reputantur;
quales sunt eae, quas comitantur magna promissa, oscula, tactus, ve­
neris incentiva, ac uno verbo eae omnes, quibus ingenua mulier fa­
cile resistere non potest ». Billuart de Temper. Diss. 6. art. 3. Dico
1. ; Struggl 28. 29. Quamvis vero non habeatur vis seu violentia,
certe insignis fraus habetur, adeoque specialis malitia contra iusti­
tiam in Confessione declaranda, si quis fornicaretur cum muliere
amente, ebria, aut dormiente, quia violatur sine eius consensu, et
proinde gravis ei infertur iniuria.— Sporer 606.; Laym. 1. c. n. 1.;
S. Th. 1. 2. q. 154. a. 6.; L. 430. 433.
Verum, an illicita defloratio virginis ultro consentientis sit spe­
cies luxuriae a simplici fornicatione distincta, controvertitur, et utra­
que sententia saltem extrinsece probabilis est. Negativa sententia pro­
babilior videtur. Ratio, quia illa circumstantia physicae virginitatis seu
integritatis mere materialiter se habet respectu virtutis castitatis, adeo­
que peccatum contra castitatem specie non immutatur. Hinc, quod
consequens est, circumstantia haec virginitatis in peccatis quibuscum­
que a foemina vel viro, virginibus, commissis necessario in Confes­
sione non erit explicanda : nisi forte occasione reservationis, vel cen­
surae, vel alterius extrinsecae circumstiantiae, puta si culpabiliter in­
notuerit, et dedecus ac damnum obvenerit, quod sit reparandum. —
S. Th. 2. 2. q. 154. a. 1. 4.; Laym. 1. c.
Illata iniuria satisfactionem, illatum damnum, si sequatur, resti­
tutionem exigit. Ad illatum autem damnum reparandum, si nulla ma­
trimonii promissio intercessit, stuprator tenetur aut puellam ducere in
uxorem, aut eam sufficienter dotare vel eius dotem sufficienter au­
gere, ut alteri aeque nubat, ac si virgo esset. C. 1. 2. de Adult, et

II. - DE PECCATIS LUXURIAE IUXTA NATURAM

583

slufir.; C. B. 825. — Cf. 1376.; L. 1. 3. n. 640.-612. 648.; Laym.
1. c. n. 2. 4.; Lugo de Poenit. d. 16. s. 4. § 7.; C. I. Poen, 331. seqq. ;
C. G. 331. seqq.

‘S

791. An stuprum, si virgo deflorata consentiat, contineat saltem
specialem malitiam iniustiliae respectu parentum, in quorum custodia
erat? — R. Negative. « Ratio, quia, si ipsa puella, cum sit domina
sui corporis, nullam irroget iniuriam patri, si deflorationi consentiat,
utens iure suo, tanto minus irrogat deflorator. Tantum illa peccabit,
et consequenter etiam violator, contra pietatem patri debitam, et etiam
contra obedientiam, si de tali crimine expresse prohibitionem a patre
habuerit, ut ait Lugo n. 226. ». L. 641., 1. 3. n. 641.

792. Quid raptus? — Raptus dupliciter sumi potest. Primo enim
sumi potest, prout est impedimentum dirimens matrimonium, et est
abductio violenta mulieris cuiusvis e domo vel potestate paterna vel
quasi paterna, ad alium locum ad contrahendum matrimonium, sub
potestate raptoris. Altero vero modo, est luxuriae species ; eaque est
personae cuiusvis, sive sit masculus, sive foemina, sive virgo, sive
corrupta, sive nupta sive innupta, abductio de loco ad locum, illata
vi sive abductae, sive iis quorum potestati subest, scilicet parentibus
aut tutoribus, aut viro, non autem si sint fratres et mulier sit sui
iuris, libidinis explendae causa. Inst. 1. 4. t. 4. § 2. Quare primo
modo persona abducitur, matrimonii contrahendi causa; altero vero
modo, causa libidinis. De raptu l.° modo in tract, de Matrim. est
sermo, hic de raptu agimus 2.° modo.
Porro patet, quomodo raptus ita sumptus a stupro differat. Nam
stuprum solummodo cum virgine invita locum habet, raptus autem
cum quacumque persona; stuprum solam involvit violentiam vel frau­
dem, raptus etiam abductionem de loco ad locum ; stuprum violen­
tiam infert tantum virgini, raptus personae abductae, aut iis quorum
potestati rapta subest, aut etiam utrisque. « Unde vides raptum vir­
ginis, secuto turpi effectu, non nisi valde accidentaliter differre a stu­
pro ». Sporcr de Matr. 603. Si quae tamen sponte discedat cum ama­
sio, insciis parentibus, non erit proprie raptus, sed fuga, non addens
malitiam specie distinctam fornicationi. Malitia ergo raptus pro­
pria consistit in iniuria, quae infertur in violenta abductione, libidi­
nis causa. Quare, ut stuprum perfecte tale, ita raptus praeter pecca­
tum luxuriae continet peccatum iniustitiae; ac ista iniustitia est tam
contra personam ipsam, quae violenter abducitur, quam etiam contra
parentes aut alias quascumque personas, quarum in potestate persona

584

Π. - DE PECCATIS LUXURIAE IUXTA NATURAM

illa est constituta. Ex Trid. s. 24. C. 6. d. R. M. raptor tenetur « mu
lierem raptam, sive eam in uxorem duxerit, sive non duxerit, decenter,
arbitrio iudicis dotare»; nisi mulier sit meretrix aut malae famae.—
S. Th. 2. 2. q. 154. a. 7.; L. 444.; C. I. Poen. 349. seqq.; C. G.
354. seqq. ; C. B. 826.
793. Quid adulterium? — Adulterium est copula cum alterius
coniuge. Peccatum grave est, ab aliis specie distinctum, ad Hebr. 13., 4.
Praeter peccatum contra castitatem, aliud contra iustitiam includit.
Violat enim in re gravi ius inalienabile alterius coniugis; unde non
cessat talis malitia, licet iste consentiat. — L. 445. ; S. Th. 2. 2.
q. 154. a. 8.
Gravitatis huius peccati gradus sunt: l.° Gravis, cum persona
soluta peccat cum ligata ; quia praeter fornicationem solum coope­
rando peccat contra ius tertii. 2.° Gravior, cum persona ligata pec­
cat cum soluta, quia praeter cooperationem ad fornicationem peccat
contra fidem a se datam proprio coniugi, et violat ius acquisitum
coniugi in eius corpus. 3.° Gravissimus, cum persona ligata peccat
cum ligata, quia peccat ipse contra iustitiam, violans ius proprii con­
jugis, et cooperatur peccato contra iustitiam sui complicis, violantis
pariter ius proprii coniugis. Unde status utriusque declarandus omnino
est in Confessione. — Adulterium uxoris gravius adulterio viri est,
propter damnum gravissimum familiae et legitimorum haeredum, volitum in causa, quae circumstantia est aliam inducens malitiae spe­
ciem. — Sporer 529. ; L. 445. ; C. I. Poen. 353. seqq. ; C. G, 336.
seqq.; C. B. 823. 821.
« Adulterium committitur a coniugato in omni prorsus specie
luxuriae, saltem externae, non tantum naturali, cum soluta, ligata,
consanguinea, sacra, etc. ; sed etiam contra naturam, bestialitate, so­
domia, mollitie, itemque osculis et tactibus etiam cum solutis; ideoque talia agens coniugatus, vel coniugata tenetur explicare statum ma­
trimonii sui. Communissima dd. Sanchez 1. 9. d. 18. n. 4.; Lugo,
Tamburin. Ratio est; quia in his omnibus semper ht iniuria coniugi.
iuxta Apostolum. Vir non habet potestatem corporis sui, etc. Et e
contra ». Sporer 529.
Adulterii diam vel quasi adulterii malitiam coniuges contrahunt
peccantes contra naturam, sodomia aut mollitie, quum mutuo vel seorsim se polluunt. Sic enim verissime dividitur eorum caro contra fi­
dem matrimonii. Debent autem necessario explicare peccatum illud
commissum esse cum proprio coniuge: secus enim nunquam pecca4

II. - DE PECCATIS LUXURIAE IUXTA NATURAM

585

tum a se commissum explicabunt. — Sporer 526.; L. 446.; Diana
tr. 6. de Matr. r. 186. n. 4.; E. M.

794. z//z coniux, si solum morose delectetur de copula cogitata cum
allero, contrahat etiam adulterii mentalis malitiam, necessario in con­
fessione explicandam ? — « Affirmat Vasquez 2.* p. tom. 1. d. 112.
cum aliis. Ratio est, quia fides matrimonii obligat, non solum corpus,
sed etiam mentem ad aliud obiectum turpe non collocare: ideoque
talis morose delectans, non tantum peccat peccato luxuriae, sed etiam
adulterii mentalis: quemadmodum omnium consensu religiosus, sacer­
dos, vel alius, voto castitatis adstrictus, in Confessione delectationis
morosae venereae tenetur explicare circumstantiam voti, vel status sui ;
quia non solum contra castitatem, sed etiam vere contra votum et
virtutem religionis delinquit. Probabilis, et sine dubio tutior senten­
tia. Negat vero non improbabiliter Hurt, apud Tambur. 1. 15. Deca­
logi n. 6. his verbis: « Docet Vasquez coniugatum, qui veneree de­
lectatur de fornicatione cum non sua, non tantum peccare peccato
luxuriae contra castitatem, sed etiam peccato adulterii contra fidem
matrimonii. Id tamen difficile et absque sufficienti fundamento proba­
tur, quia difficile et absque fundamento dicitur in matrimonio prae­
stari fidem coniugi non collocandi mentem in aliam. Haec Hurtad.
satis probabiliter. Certe, absque sufficienti fundamento et urgenti ne­
cessitate aut ratione, non est gravandum sacramentum poenitentiae.
Alia est ratio de voto castitatis adstricto. Nam vovens castitatem Deo
inspectori cordium, sine dubio principaliter vovet et obligat se ad
castitatem etiam internam, sine qua nihil valet externa: at contrahens
matrimonium cum homine sine fundamento asseritur, ei etiam obli­
gare mentem, ne in aliud obiectum libidinose tendat ». Sporer n. 523.

795. Quid incestus? — Incestus est concubitus cum consangui­
neis aut affinibus intra gradus ab Ecclesia pro matrimonio prohibitos. —
Incestus grave peccatum est, et specie differt ad aliis luxuriae peccatis.
Est enim non solum contra castitatem, sed etiam contra pietatem et
reverentiam, quam ipsi coniuncti sibi mutuo debent. — S. Th. 2. 2.
q. 154. a. 9.; L. 448.; C. I. Poen. 337.; C. G. 333. seqq.
796. rln non solum copula, sed etiam omnes tactus impudici in­
ter coniunctos induant naturam incestus in Confessione necessario ex­
plicandi ? - R. Affirmative. Nam isti etiam actus reverentiae, con­
junctis debitae, repugnant. — L. 453. 469.; Billuart Diss. 6. art.
6. 9. ; Cf. hic 784.

586

II. - DE PECCATIS LUXURIAE IUXTA NATURAM

797. An adsit incestus inter eos, qui ligantur impedimento pu­
blicae honestatis? — R. Affirmative, et Sporer 613. tamquam certum
tradit. Sed incestus minus stricte talis est. Ratio est, quia incestus
est inter cognatos et affines. Atqui inter eos, qui ligantur impedi­
mento publicae honestatis, neque cognatio est, neque affinitas stricte
talis. Ergo L. 1. 6. n. 469.
*
798. An incestus inter cognatos spirituales et legales sit diversae
speciei, quam inter consanguineos et ajjines ? — « Absolute affirman­
dum cum Salm. et S. Th., qui 2. 2. q. 154. a. 10. ad 2.um docet,
per copulam inter cognatos spirituales committi sacrilegium ad modum
incestus... Pariter incestus inter cognatos legales, nempe ratione ado­
ptionis, est diversae speciei ab aliis enunciatis et explicari debet ».
L. 450. 469. Caietanus in 2. 2. q. 154. a. 9. : « Ad 2.am obiectionem
de cognatione spirituali et legali, dicitur, quod quia coniunctio talis
non ordinatur ad consanguinitatem, ut proprium ac proximum finem,
sed secundum quamdam assimilationem, ideo illius violatio metapho­
rice dicitur incestus ». Lugo vero de Poenit. d. 16. n. 327. seqq.:
« Fatendum est illum (incestum inter cognatos legales) esse proprie
incestum; unde non est cur dicamus difterre specie ab incestu inter
consanguineos et affines naturales... Unde... non necesse erit explicare
differentiam cognationis legalis a naturali... Circumstantia vero co­
gnationis spiritualis specie diversa est ab incestu, quia licet contineat
malitiam aliquam incestus... addit tamen ultra hoc malitiam sacri­
legii ».
Haec autem Sporer n. 612. 613.: « Qui peccat carnaliter cum
persona coniuncta cognatione legali (cuius quadruplex est gradus.
1. ° inter adoptantem personam et adoptatam eiusque descendentes,
2. ° inter adoptatum et filios legitimos adoptantis, 3.° inter uxorem
adoptati et ipsum adoptantem, 4.° inter uxorem adoptantis et adopta­
tum) sine dubio committit speciale peccatum incestus, ut tale neces­
sario confitendum, cum inter easdem personas, ob saepe dictam reve­
rentiam coniunctis debitam, Ecclesia constituat impedimentum dirimens
matrimonium. Utrum autem incestus iste sit explicandus, ut distinctum
peccatum ab aliis incestibus supra dictis, et an etiam explicari debeat
illa modo dicta diversitas graduum seu personarum ? Rursus proba­
bilius ac tutius quod sic; et satis probabile quod non. Qui autem
peccat cum persona coniuncta cognatione spirituali contracta ex sa­
cramento baptismi et confirmationis (cuius duplex est gradus seu
species, paternitas spiritualis inter baptizantem et confirmantem, item

II. - DE PECCATIS LUXURIAE IUXTA NATURAM

587

inter patrinos ex una parte, et baptizatum et confirmatum ex altera
parte : et compaternitas spiritualis inter eosdem, baptizantem et con­
firmantem, ac patrinos ex una, ac parentes baptizati vel confirmati
ex altera parte: nam fraternitas spiritualis, inter baptizatum et con­
firmatum, et filios baptizantis vel patrinorum exolevit) is omnino
committit incestum distinctum ab omnibus praedictis in consanguini­
tate, affinitate, vel legali cognatione, ideoque specialiter explicandum
in Confessione: quia addit specialem malitiam irreverentiae sacramenti
ratione cuius reducitur ad genus quoddam sacrilegii. Utrum autem
etiam explicari debeat, an factum sit ex sacramento baptismi vel con­
firmationis: item an paternitate vel compaternitate ? Probabilissimum
quod non, quia in omnibus eadem deformitas non multum gravior
vel levior ». Ita etiam Billuart Diss. 6. art. 6.

799. An propinqui} obtenta dispositione ad matrimonium contra­
hendum, si ante matrimonium fornicentur, incestum committant? —
Duplex est sententia: utramque probabilem habet S. Alph. 452. Ratio
sententiae negantis est, quia cessante speciali matrimonii repugnantia,
cessat consequenter specialis fornicationis repugnantia : hac enim ma­
nente, ipsum matrimonium impediretur. Ratio sententiae affirmantis
est, quia dispensatio aufert tantum impedimentum matrimonii, non
conjunctionem.

800. Quid sacrilegium ? — Sacrilegium, quatenus est luxuriae
peccatum, est violatio loci, rei, vel personae sacrae, per actum vene­
reum : praeter peccatum ergo contra castitatem, complectitur etiam
peccatum contra religionem. Sacrilegium « potest poni species luxu­
riae », quia violatur castitas divino cultui consecrata. S. Th. 2. 2.
q. 154. a. 10. ; L. 454.
801. Quid sacrilegium Personale? — Sacrilegium carnale et per­
sonale « proprie et in rigore dicitur concubitus illicitus seu quodvis
peccatum carnis personae Deo voto solemni castitatis adstrictae et
consecratae utpote per professionem religionis approbatae, aut per
susceptionem ordinis sacri a subdiaconatu inclusive. Ratio est, quia
sacrilegium proprie et in rigore est violatio rei sacrae: res autem
sacra proprie dicitur, quae publica auctoritate et ritu ad cultum Dei
instituta et consecrata est: atqui per solum votum solemne professio­
nis, vel sacri ordinis persona publica auctoritate Ecclesiae, illud vo­
tum solemniter loco Dei acceptantis, consecratur ad cultum Dei : non
item per votum simplex privatiin emissum. Quare peccatum carnis

588

JI.

DE PECCATIS LUXURIAE IUXTA NATURAM

personae sacrae solo voto simplici castitatis adstrictae, non quidem
est in rigore proprie dictum sacrilegium; cum non sit personae sacrae:
est tamen speciale peccatum contra virtutem religionis et 2.um prae­
ceptum Decalogi, scilicet violatio voti et promissionis Deo factae, et
ideo necessario quoque in Confessione explicandum, secundum omnes».
Sporer 615. Cfr. hic 500.
802. Resolves: Hinc, qui ligatus solemni castitatis voto peccat
carnaliter, peccatum perpetrat triplicem continens malitiam; impudi­
citiae contra castitatem ; infidelitatis contra Deum, ob non impletionem promissionis ipsi factae; sacrilegii ob violationem seu profana­
tionem personae Deo consecratae. Sacrilegii vero gravitas triplicis
gradus est, si complicem habeat: l.° Grave, si peccatum carnale sit
personae non sacrae cum sacra. 2.° Gravùis, si sit personae sacrae
cum non sacra. 3.° Gravissimum, si sit personae sacrae cum sacra.
L. 456.

803. Nota: Probabile est non opus esse exprimere, utrum votum
fuerit solemne, an simplex, quia probabilis est etiam opposita sen­
tentia, quod nempe verum etiam sacrilegium sit violatio personae sa­
crae, voto simplici castitatis ligatae. Neque item necesse est dicere,
si persona sit duplici titulo sacrata, v. g., quia est religiosus et sa­
cerdos, quia constitutus in sacris, probabilius et verius, tantum ratione
voti ordini adnexi tenetur ad castitatem, et colligitur ex C. Cum
olim de Cler. coniug. L. 454. 455. Cf. hic 500. — « Omnino tenen­
dum, sacrilegium committere religiosum, qui morose delectaretur de
peccato carnali alterius, vel qui alterum suis manibus pollueret, etiam
sine sua delectatione ». L. 457. Itemquc sacrilegium committit, qui
personam sacram ad peccatum luxuriae inducit, licet ipse cum ea non
peccet; sacrilegio enim cooperatur. E contrario, satis probabile est
sacrilegium non committere, qui habens votum castitatis alterum suo
consilio inducit ad carnale peccatum, quia castitatis votum emittens,
non alienam sed tantum propriam castitatem respicit; unde tunc scan­
dalo peccaret. Intellige tamen, si id alio fine faceret, quam ex posi­
tivo libidinis affectu ; secus enim iam directe in propriam castitatem,
cuius votum emisit, peccaret, L. 457. — Sacrilegium personale in
affectu esset, si quis se pollueret cogitando cum delectatione Sanctum
vel Sanctam, vel quod horribilissimum est, ipsum D. N. I. C. aut
ipsam B. V.

804. Quid locus sacer in sacrilegio locali / — Locus sacer hic
solummodo intelligitur ecclesia, h. e. locus ad divina officia ab Epi-

II. - DE PECCATIS LUXURIAE IUXTA NATURAM

589

scopo consecratus, vel etiam simpliciter benedictus a tecto usque ad
pavimentum ; et coemeterium, h. e. locus benedictus et deputatus ad
mortuos sepeliendos. Quare excluduntur oratoria privata, cum non
sint verae ecclesiae; excluduntur etiam aliae omnes partes ecclesiae,
quae intra tectum et pavimentum minime continentur, uti sunt cellae,
claustrum, sacristiae, dormitorium, tectum supra ecclesiam, ianua extra
limen ecclesiae, atrium. L. 460.

805. An peccata interna in loco sacro sint sacrilegia ? — Peccata
mere interna non sunt habenda ut sacrilegia, graviter talia, quia lo­
cum sacrum non videntur specialiter afficere, nisi habeatur desiderium
externe peccandi in ipso loco sacro, etiamsi extra locum illud desi­
derium habeatur; est enim tunc sacrilegium in affectu. Cum enim irre­
verentia in facto consistat, sacrilegium re ipsa esse non potest. Cf. 502.
806. Quid de peccatis externis ? — Quoad peccata externa cer­
tum est apud omnes, committi sacrilegium per actus consummatos,
nempe per pollutionem voluntariam, fornicationem, etc. Ubi adver­
tendum est, quod plures ex S. Alph. 458. probabiliter tenent non
nisi per publicam seminis effusionem sacrilegium in ecclesia committi ;
quae tantum ecclesiastica lege prohibetur. Alii autem probabiliter
dicunt etiam occultam effusionem esse sacrilegium. Etsi enim ex lege
ecclesiastica locus sacer non polluatur, violatur tamen sanctitas loci
sacri. — Ac de copula maritali alii pariter tenent, praeciso scandalo,
nunquam esse sacrilegium, alii adhuc per copulam maritalem occultam
committi sacrilegium, et ecclesiam pollui, nisi fiat ex morali necessi­
tate, quamvis tamen, cum sit crimen occultum, non sit obligatio ab­
stinendi a divinis officiis. — L. 36. 334. 458., 1. 6. n. 920.; Cf. hic 502.
807. An praeter actus consummatos, sacrilegium committatur per
alia peccata externa gravia non consummata ? — Alii probabilius af­
firmant; quia ex se important gravem irreverentiam contra locum
sacrum: alii non improbabilité·· negant; quia id solum habet rationem
sacrilegii, quod sacri canones vetant ; et istis sola seminis effusio pro­
hibetur, tanquam polluens locum sacrum. L. 459. 461.; Spor. 619.
« Excipit tamen merito Lugo et alii passim, nisi quis eiusmodi im­
pudica exerceat in loco sacro cum magna ecclesiae irreverentia, ut si
meretricem ante altare publice impudice tangeret, si in sacro templo
lascivas comoedias exhiberet, etc. ; tunc enim non esset negandum pro­
prie sacrilegii scelus committi: fieret enim gravis irreverentia divino
cultui, ad quem locus sacer deputatus et consecratus est ». Sporer ib.

590

III.

de peccatis luxuriae contra naturam

Verum, si sacrilegium irreverentia est, haec deesse non videtur, eaque
gravis, in aspectibus, colloquiis, tactibus turpibus, si graves sint et
manifesti. Cf. hic 502.
808. Quinam notandi sint speciales casus in sacrilegio reali ? —
Sacrilegium committit, qui indutus ad missam se pollueret. Itemque
sacerdos, gestans ss. eucharistiam qui carnaliter peccaret; vel qui se
pollueret infra mediam horam post Communionem. Minime vero qui
carnaliter peccaret, gestando reliquias, agnos Dei, etc., vel die festo.
Ratio est, quia haec omnia videntur per accidens se habere ad car­
nale peccatum. Neque revera res ipsa sacra violatur. E contra in
primo, secundo et tertio casu gravis irreverentia foret in ss. eucha­
ristiam, et in missae sacrificium, ac sacra vestimenta ad illud offe­
rendum destinata. — Sacrilegium pariter non committeret, qui reli­
quias Sanctorum daret amasiae, titulo simplicis donationis. Secus vero,
si eas daret in pretium peccati ; nam esset tunc sacrilegium et simonia.
— Huc vero spectat sollicitatio ad turpia in Confessione, quando
scilicet confessarius sacramento poenitentiae abutitur ad peccatum
carnale; et huius complicis absolutio: gravissima enim irreverentia
infertur sacramento. — Elbel De Actib. hum. 104.; Sporer 621.;
L. 463.

III. — DE PECCATIS LUXURIAE CONTRA NATURAM
809. Quid mollities seu pollutio ? — Mollities, seu voluntaria
pollutio, est voluntaria seminis humani extra copulam seu concubitum
effusio. — Voluntaria ; nam ista seminis effusio potest etiam prove­
nire naturaliter ex ipsa abundantia humoris; et ex pluribus etiam
extrinsecis circumstantiis, tum in statu vigiliae, tum potissimum in
somno, determinari saepe potest. Hae autem circumstantiae aliae sunt
physicae, ut debilitas temperamenti, morbus aliquis irritationem or­
ganorum genitalium progignens, decubitus supinus, mollities et calor
lecti, potiones excitantes, exercitium equitationis, etc.: aliae morales,
ut cogitationes rerum Venerearum, lectiones earumdem rerum, con­
versationes, etc. Voluntaria vero erit pollutio, cum ipsa in se vel
etiam in sui causa, quaecumque ea tandem sit, intendatur. Cum au­
tem voluntaria ista pollutio saepe manuali contactu exciteretur, hinc
vulgo masturbatio appellatur.

ni. - DE PECCATIS LUXURIAE CONTR/K NATURAM

·*

x

591

Effusio: effusio haec in maribus fit extra membrum genitale;
unde effusio exterior est; in foeminis vero fit tam extra, sed rarius,
quam intra vas genitale absque ullo effluxu exteriori. Licet vero in
foeminis ista effusio fiat in vase genitali, hanc ipsae sensibiliter per­
cipiunt; in ea enim magna voluptate afficiuntur, eaque completa, satiantur et quiescunt ; et hoc magnae voluptatis et satisfactionis sub­
secutae signo dignoscitur, an revera fuerint pollutae. Hinc pollutio
differt omnino a motibus inordinatis, qui motus sunt, partium geni­
talium alteratio, commotio, tumor, erectio: et hi motus voluptatis
venereae sensui consociantur, et ad pollutionem disponunt. Hi motus
tam in viris, quam in foeminis locum habere possunt.
Seminis: semen generatim hic intelligitur humor viscosus ad ge­
nerationem ab ipsomet Creatore destinatus. Humor iste non est eiusdem
naturae in mare ac foemina. Materia enim, quae per pollutionem se­
gregatur in foemina, non est prolifica, sed simplex quaedam excretio
mucosa, quae opus coniugii facilius efficit; tendit tamen et ordinatura
natura ad ovuli decisionem et foecundationem et in ovulo est elemen­
tum prolificum ex parte mulieris. Materia vero quae segregatur in viro
vere prolifica est, eaque originarie in testiculis elaboratur. In ea
autem distinguendus est mucus praesertim prostaticus et uretralis, qui
inservit ad diluendum semen, ut facilius in copula emittatur, et ipsum
semen quod est elementum prolificum ex parte viri, et quod in zoospermatibus vel nemaspermatibus consistit. Hinc pollutio in viro dif­
fert a dislillationc, quae est uretralis quaedam excretio, et fluxus al­
terius humoris, qui non in testiculis, sed ex glandula prostatae, et
ex mucosis uretrae glandulis elaboratur; nec est prolificus, nec etiam
adeo vehementi, sed levi tantum, immo et quandoque absque ulla
carnis commotione ac venerea delectatione emitti solet. Foeminae etiam
experiri possunt non solum pollutionem, sed etiam effluxum cuiusdam
humoris ex glandulis vulvo-vaginalibus, non absimilis distillation!
marium, qui proinde non est per se confundendus cum vera mollitie
seu pollutione.
Extra copulam, seu concubitum; hinc pollutio habet, quod sit
peccatum contra naturam, adeoque specie diversum. Et sic S. Th.
2. q. 154. a. 1. 11. 12. specialem malitiam vitii contra naturam con­
stanter ex eo repetit, quod per ipsum impeditur generatio prolis, et
quod repugnet ipsi ordini naturali venerei actus.

810. An pollutio sit peccatum? — Voluntaria pollutio peccatum
grave est, ut constat ex pr. 49.a d. ab Innoc. XI. « Ratio huius cer-

V.

592

III. - DE PECCATIS LUXURIAE CONTRA NATURAM

t

»

·

tissimae veritatis potissima affertur: quia si eiusmodi pollutio esset li­
cita, et saltem non graviter prohibita, impediretur usus coniugii tam
necessarius in mundo; quandoquidem homines ea sola voluptate con­
tenti forent, nec coniugiis plerumque tam molestis vacare vellent.
Accedit; si fornicatio est iure naturae vetita, et intrinsece mala, multo
magis erit pollutio, qua prorsus prodigitur semen, et impeditur gene­
ratio contra unicum a natura intentum finem, iure naturae illicita, et
intrinsece mala erit ». Sporer 628.; L. 425.; S. Th. 2. 2. q. 154. a.
1. 5.; E. M.

811. Resolves: Specialis pollutionis malitia consistit in frustranea
seminis effusione contra naturae ordinem. Quare peccatum hoc specie
differt ab omni tactu impudico, quem utique venerea voluptas, nulla
tamen seminis effusio sequitur. S. Th. 2. 2. q. 154. a. 1. 11. 12.
Saepe quidem poenitentes non distinguunt simplicem delectationem
veneream a pollutione, uti quando accusant, se tetigisse. Verum, stan­
dum, maxime in hac materia, communi regulae, Confessarium nempe
debere de peccatis accusatis indicare secundum sensum obvium et
naturalem, et omne esse a Confessione praevertendum periculum scan­
dali. Quare prudenter agit, abstinendo ab omni pudibunda interroga­
tione, sine vera necessitate.
Intrinseca ergo pollutionis malitia non est in vehementi voluptate
extra copulam coniugalem, sed in eo quod sit contra generationem.
Secus enim peccatum non esset specie distinctum a venerea dele­
ctatione extra copulam coniugalem. Magis et minus non mutat spe­
ciem. «Omnis actus humanus dicitur esse inordinatus, qui non est
proportionatus debito fini.... Finis autem usus genitalium membrorum
est generatio et educatio prolis; et ideo omnis usus praedictorum
membrorum, qui non est proportionatus generationi prolis et debi­
tae eius educationi, est secundum se inordinatus ». S. Thom. de Malo
q. 15. a. 1. Usus ergo Venereorum esse non potest sine peccato, nisi
« fiat debito modo et ordine, secundum quod est conveniens ad finem
generationis. ». S. Th. 2. 2 q. 153. a. 2. « Quia ergo in vitiis, quae
sunt contra naturam transgreditur homo id quod est secundum naturam
determinatum circa usum venereorum, inde est quod in tali materia
hoc peccatum est gravisimum ». S. Th. 2. 2. q. 154. a. 12. Et quia
«species actus sumitur ob obiecto, quod est materia actus.... sic in
quantum impeditur generatio prolis, est vilium contra naturam, quod est
in omni actu vencreo, ex quo generatio sequi non potest ». S. Th.
q. 134. a. 1 Usus contra naturam coniugii, quando debitum vas

III. - DE PECCATIS LUXURIAE CONTRA NATURAM

593

praetermittitur, « semper est peccatum mortale, quia proles sequi non
potest». S. Th. 4. D. 31. Exp. text, in fine.
Voluntaria pollutio, cuiusvis morbi, vel mortis periculi evadendi
causa, semper est peccatum mortale. Licitum omnino est pro conser­
vanda vita, et toto supposito, homini membrum aliquod, manum vel
pedem abscindere. Nulla enim ex ista abscissione, aliquando licita,
sequuntur inconvenientia, cum enim ab ea tamquam a re permolesta
appetitus naturalis vehementer abhorreat, non facile homines eo medio
abutentur, et ultra casum extremae necessitatis extendent. E contrario,
cum pollutio, res sit magnam afferens voluptatem, ad quam natura
ipsa inclinat, periculum maximum adest, ne, si aliquando hoc liceat,
homines abutantur in detrimentum ipsius speciei. Et sic, e. g., nun­
quam licet, neque in casu extremae necessitatis, sigillum sacramentale
violare; quia, si hoc vel in rarissimo casu liceret, odiosum redderetur
fidelibus sacramentum poenitentiae, ab eoque removerentur, maximo
animarum detrimento; quemadmodum reapse saepe bono consilii pe­
tendi homines privantur, quia sciunt posse quibusdam in casibus forte
secretum manifestari. Insuper « quanto aliquid est magis necessarium
tanto magis oportet, ut circa illud rationis ordo servetur.... Usus
autem Venereorum est valde necessarius ad bonum commune, quod est
conservatio humani generis ». Hinc licet superfluum sit semen, se­
minis tamen emissio « taliter debet fieri, ut conveniat fini, ad quem
eo indigetur ». S. Th. 2. 2. q. 153. a. 3.
Simplici pollutionis malitiae, aliae malitiae ratione circumstantia­
rum addi possunt, idque generatim valet etiam pro aliis luxuriae
speciebus, «puta, si polluatur sacerdos, additurjsacrilegium ; si coniugatus adulterium; si cum desiderio peccandi cum alia persona addi­
tur alia malitia iuxta qualitatem personae concupitae; item additur
alia malitia, si quis polluitur se delectando de concubitu imaginato,
cum polluitur tactibus alienis ». L. 476.; Sporer 6-10. 641.; Sanch. de
Matr. 1. 9. d. 17. n. 16.
Sicut velle et procurare ipsam pollutionem, vel delectationem veneream, peccatum grave est, ita consequenter peccatum grave erit
destillationem libidinosam velle et procurare, distillationem nempe cum
partiali seminis effusione, vel cum carnali tantum commotione et ve­
nerea delectatione. Simplex tamen distillatio secum non fert seminis
emissionem. De ea vero distillatione, quae involuntarie et insensibiliter
accidit, inquietari non oportet. Distillatio facile exoritur parva etiam
irritatione, seu parva erectione membri, dum emissio seminis, praeter
casum morbi, magnam exigit membri irritationem, quae adducat
Buccrronx. 7>«/. iheol. moralis I.
08

594

III. - DE PECCATIS LUXURIAE CONTRA NATURAM

vehementem et spasmodicam contractionem canalium ducentium semen
et omnium musculorum perinei, quo semen e vesiculis emittitur per
uretram.— Caiet. opusc. 22. q. 1.: Sporer 260.; Salmant. 33.; L. 447.
812. z/w impuberes, sive pueri sive puellae, et eunuchi, qui co­
nantur impudicis motibus semen emittere, cum non possint, peccent
peccato pollutionis, vel tantum impudicitiae f — Eunuchi utroque testi­
culo carentes nonnisi mucum emittunt praesertim prostatae et uretrae,
sine ulla seminis emissione. Spadones dicuntur, qui ex industria vel
causaliter testiculis privati sunt. Eunuchi autem appellantur qui ita
absque testiculis nati sunt. Utroque testiculo carentes, impotentes sunt,
et matrimonium contrahere non possunt. — Porro haec Tamburini de 2.°
Eccl. pr. c. 17. n. 13.: «Qui ex defectu aetatis vel ex alia causa
(quales sunt impuberes et eunuchi) non possunt motu impudico semen
effundere, vel effundunt semen inutile, peccant mortaliter... sed certe
haec species peccati differt a vera pollutione, cuius est proiicere semen
contra generationis finem, quae proiectio non est in praedictis eiusmodi ; ergo peccatum in impuberibus reducitur reipsa ad tactum impu­
dicum ». Ita Sporer 639.: « Respondetur, utique esse peccatum mor­
tale ad mollitiem reducendum ; est enim ex se pravus affectus ad
pollutionem; attamen videtur specie differre a vera pollutione, per
quam seminatur; in specie proprie reducendum ad impudicitiam tactus;
unde in Confessione explicandum ». Ita etiam Holzmann, Babenstuber,
aliique. Contrarium tamen docet S. Alph. 476.; qui aperte affirmat,
quod «pollutio spadonum et puerorum (licet illi semen perfectum
non habeant) nihil differt a pollutione adultorum ».

'.
-t

I
,,
I H
t
<,

n,
.
I k
I
j
I

-?

813. r//z foeminae, cum pollutionem sibi procurant, peccatum com·
mittant speciale pollutionis, vel tantum impudicitiae, ut pro impuberis
et eunuchis du tum est .* - Affirmant nonnulli e recentionibus theologis, quia foeminae carent semine vel potius humore, vere prohfico.
Hinc autem deducunt l.° Confcssarium posse ab omni ulteriore interrogatione abstinere, cum malitia haec pollutionis non sit specie diversa a malitia tactuum. 2.° In muliere uxorata talem pollutionem non
excedere culpam venialem, cum in eadem tactus impudici talem malitium probabiliter non excedant.
Verum negat communissima recentiorum et unanimis omnino veterum theologorum sententia, licet horum etiam quam plures mulieris
seminationem necessariam conceptioni non reputarent. Ratio est, quia
licet ille foeminarum humor non sit de se prolificus, et necessarius ad
generationem, est tamen ex natura sua ad actum generativum desti-

III. - DE PECCATIS LUXURIAE CONTRA NATURAM

595

natus; ad hunc enim melius et facilius efficiendum ordinatur. Hinc
in effusione istius humoris frustratur adhuc ordo naturae in re gra­
vissima humanae generationis, ad quam extra concubitum totus ille
actus iam amplius ordinabilis non est; adeoque contra naturam est.
— Atque hinc discrimen patet pollutionis mulierum, et illius impuberum et eunuchorum effusionis. Haec enim est intrinsece et essen­
tialiter actus physice incompletus, et de se ordinabilis ad actum li­
citum completum, nempe copulam coniugalem ; dum e contra illa
mulierum pollutio intrinsece et essentialiter est actus physice com­
pletus, ut constat vel ex ipsa serie phaenomenorum excitationis, quae
praecedit, et quietis ac satietatis quae sequitur ; adeoque, si fiat extra
omnem concubitum, de se amplius ordinabilis non est ad actum lici­
tum completum, nempe copulam coniugalem ; illa enim emissio muci
vulvo-vaginalis indicat perfectam voluptatem consecutam,· quae a na­
tura ad actum generativum ordinatur. Antonelli v. 2. p. 216. n. 471.
nota. Quare iterum actus contra naturam est.
Apposite Sanchez 1. 9. d. 17. n. 13. : « Voluntaria seminis effusio
extra vas, aut is modus congrediendi, ex quo illa sequatur, est ma­
nifestum scelus mortale contra naturam. Quia adversatur fini genera­
tionis naturali, ad quam natura ipsa semen destinavit. Quae ratio in
viri semine, utpote omnino ad generationem necessario, manifeste lo­
cum habet. Sed idem dicendum est de foeminae pollutione voluntaria,
illius enim semen a natura ordinatum est ad generationem, aut tanquam
necessarium iuxta unam opinionem, ant saltem iuxta veriorem, tan­
quam utilissimum, et valde ad illam conferens ». Et S. Th. 2. 2. q.
154. a. 11. nulla distinctione absolute affirmat; vitium contra natu­
ram, quale est pollutio, determinatam speciem esse luxuriae, cum in
ea specialis occurrat deformitatis ratio, nempe « quia repugnat ipsi
ordini naturali venerei actus, qui convenit humanae speciei... si absque
omni concubitu causa delectationis venereae pollutio procuretur ». Et
a. 12. nulla item facta distinctione absolute ait: « Quia in vitiis,
quae sunt contra naturam, transgreditur homo id quod est secundum
naturam determinatum circa usum Venereorum, inde est quod in tali
materia, hoc peccatum est gravissimum ».
« Tibullus excipiens confessiones mulierum, quarum viri saepe
abesse solent, et quae non facile se continent, docet et suadet eas­
dem mulieres non peccare in sequentibus casibus:
1. Si desiderando proprium virum absentem, patientur commo­
tionem sensualem seu pollutionem.

596

III. - DE PECCATIS LUXURIAE CONTRA NATURAM

2. Si desiderent hanc eandem pollutionem in se experire ex ar­
denti amore viri absentis.
3. Si pollutionem in se excitent tactibus secum habitis, dum­
modo hos actus referant ad virum absentem.
Sacra Poenitentiaria dilecto in Christo.... scribenti subiungit : iam
bis hac super re ab hoc sacro Tribunali responsum fuisse, et actus hu­
iusmodi esse graviter illicitos, et confessarium eos probantem esse
denunciandum ». S. Poenit. 2. Sept. 1904.
Neque vero valet instare, quod licet ille actus sit contra naturam
adeoque de se illicitus, non est tamen graviter, sed leviter tantum il­
licitus, cum iste uxorius actus non sit ad esse simpliciter generationis,
sed tantum ad melius esse. Si enim id non esset graviter illicitum,
et ex intrinseca natura sua, iam foeminae, quibus matrimonium tam
onerosum est, contentae ea sola voluptate, qua a natura ad opus coniugii alliciuntur, eidem minime vacarent, ac nulli amplius essent uxo­
riae masturbationis et coniugalis onanismi ex parte earumdem uxorum
limites. Quin immo impudicis mulieribus matrimonium via esset ad
impudicitiam magis magisque fovendam et augendam, cum eam saltem
citra grave peccatum exercere possent.
Neque iterum urgeri potest, quod saltem in ista mulieris pollu­
tione desit propria ratio pollutionis, frustranea nempe seminis effusio
contra generationem, cum contra hanc nihil fiat. Etenim in pollutione
mulieris duo sunt apprime distinguenda. Primum est humoris eff usio,
qui ad generationem minime est necessarius, sed dumtaxat utilis; al­
terum vero est ovuli decisio, quae non solum fit naturaliter et spon­
tanee tempore menstrui, sed fit etiam venerea hac excitatione, quae
folliculum disrumpit, quo ovulum continetur, tum ipso totius organi
generationis erethismo, tum secretione humoris quo illud repletur. Qua­
tenus ergo venerea ista excitatio tendit de se ad ovuli decisionem ex
ovario, veram ea continet pollutionis malitiam ; siquidem ovulum est
ex parte foeminae elementum omnino necessarium generationis, quod
spermatozoidum virilis spermatis contactu foecundatum generationem
exhibet novi individui. Quare, ut in viro pollutionis malitia reapse non
est in frustranea humoris effusione, sed in frustranea a testiculis, seu
proprius a irciculis seminalibus decisione spermatozoidum, in quibus
residet vis ovulum foecundandi, quae spermatozoidum decisio illam
reliqui humoris effusionem comitatur ; unde haec ab illa habet quod
confia naturam sit. ita pariter in foemina pollutionis malitia non est
m frustranea humoris effusione, sed in frustranea ab ovario decisione
o: uh ad quam illa effusio humoris tendit, unde haec ab illa habet,

III. - DE PECCATIS LUXURIAE CONTRA NATURAM

597

quod contra naturam sit. Et sane quis negare poterit, completum hunc
foemineum actum natura sua, ut in viro, ordinari ad generationem,
adeoque ad ovuli decisionem ex ovario, sine quo generatio impossibilis
est? Cimus Doctor loseph Antonelli, in suo Opere Medicina Pastoralis
ed. 3. vol. 1. num. 201. 202., ait ovulationem naturalem et sponta­
neam, seu eiectionem ovulorum e vesiculis Graaf fieri, tempore men­
struorum, absque sensu venereo, sed sensum venereum eiectionem ac­
celerare posse, cui si virile semen occurrat, fecundatur, alias depra­
vatum expellitur, una cum sanguine menstruo. Et num. 220. ait :« A
priori re spectata, videretur tempus quod sequitur evolutionem et exi­
tum ovulorum e vesiculis, et proinde menstrua, aptius esse ad fecundationem. Attamen quod ita non sit, multa suadent. Nam diligenter
notandum mullas causas posse mutare tempus maturationis, et exitum
ovulorum, ut sunt coitus, excitatio genitalium, societas periculosa viro·
rum, etc. ». Uti ergo ovulatio, seu eiectio ovulorum, naturaliter et spon­
tanee habetur, ita etiam habetur venerea excitatione, quae producitur
coitu, societate periculosa virorum, etc. Aucta congestione locali, ut habet
idem Cimus Auctor 1. c. v. 2. num. 247. producitur emissio muci
vulvo-vaginalis, ita, eadem aucta congestione, venerea excitatione, de­
cisio ovuli. Ac cum mulier quovis tempore possit foecundari, licet, ut
nunc aiunt, propitior sit hebdomada praecedens menstrua, patet evi­
denter ex coitu et venerea excitatione, ovuli decisionem determinari.
— Milne Edwards Leçons sur la physiologie et l’anatomie comparée
etc. Paris 1870. torn. 8. pag. 338. 339. 355. 356. 359.360., torn. 9.
pag. 106.-109.; Longet Traité de physiologie Paris 1850. torn. 2. 3/
part. pag. 80. 95.

814. An omnes pollutiones sint eiusdem speciei? — « Omnes
pollutiones secundum se sunt eiusdem speciei, quocumque modo fiant,
si fiant sine concubitu ». L. 476. 477. Secundum se, quia ratione cir­
cumstantiarum personae, vel interioris delectationis et desiderii, vel
cooperationis ad peccatum alterius, possunt ei adiungi aliae malitiae.
815. Resolves: Necesse non est explicare in Confessione, an pro­
priis manibus immediate, vel mediante aliquo instrumento inanimato
quis se polluerit. — Copula cum foemina mortua non includit aliam
malitiam in genere luxuriae quam malitiam pollutionis ; sicuti qui con­
cubitum iniret cum pictura vel statua foem inae vel vestibus foeminae,
etc. Nihilominus id explicandum erit in Confessione, saltem generatim
dicendo : pollui me cum instrumento inanimato, cum affectu ad foeminam. Adest enim pollutio et fornicatio affectiva. L. 466.; Spor. 639.;

»

598

HI. - DE PECCATIS LUXURIAE CONTRA NATURAM

Diana 1. c. r. 6. n. 5. — « Qui se polluit instrumento alieno ani­
mato, seu partibus corporis alterius personae .... foeminae vel viri,
etc., tenetur quidem explicare personam illam (ratione cooperationis)...
Sed opus non est expiicare ipsas illas particulares partes cor­
poris, quia materialiter solummodo differunt, et illa maior delectatio
quaesita in una parte non transcendit speciem malitiae, quae est in alia,
nisi adesset affectus aliquis particularis ad partes praeposteras, et so­
domiam, quod utique explicandum foret ». Sporer 636. Cf. hic S16.
816. « An pollutio habita tangendo puerum aut mulierem dor­
mientes, aut doli incapaces, aut pudenda bestiarum, sed absque con­
cubitu, sit diversae speciei a simplici pollutione ? — Prima sententia
affirmat, et dicit talem pollutionem cum puero esse sodomiam, cum
foemina vero esse copulam inchoatam. — Secunda sententia tenet,
ease simplicem pollutionem. Ratio, quia, quando abest concubitus, di­
cunt de materiali se habere, quod fiat pollutio tactibus propriis vel
alienis. Sufficit tunc confiteri : habui pollutionem tactibus alienis.
Quando enim non adest concubitus, non adest affectus ad sexum, sed
ad pollutionem; et haec est probabilior. Notat ideo Rone, de VI.
Praec. c. 7. q. 6. cum Bon., Trull, et Fill., quod, si quis polluatur
tactibus viri vel foeminae ; quia, cum tantum pollutio tunc intendatur,
etiam de materiali se habet si tactibus viri vel foeminae illa eveniat.
Secus tamen dicendum, si facta sit tactibus coniugatae, vel votum ca­
stitatis habentis ». L. 467. 474. 485. Difficultas autem hic adest con­
ciliandi haec cum dictis ab ipso S. D. H. A. tr. 9. n. 3., ubi asserit
sexum in tactibus explicari debere, quia, ait, tactus « omnes eiusdem
sunt naturae quam actus consummatus ».

817. An, si semen corruptum fuerit, liceat illud medicamentis
expellere, etsi praeter intentionem sequatur aliqua veri seminis emissio?
— R. Affirmative. Ita communius dd. Ratio, quia medicamenta illa
per se directe solum tendunt ad expulsionem seminis corrupti; effusio
autem aliqualis veri seminis sequitur per accidens, et praeter inten­
tionem, quod non potest dici illicitum, cum omnes concedant licitum
esse remediis alios expellere humores nocentes, quamvis per accidens
sequatur pollutio, sicut etiam licet pharmacum sumere ad morbum
expellendum, etsi indirecte expellendus sit foetus inanimis, iuxta pa­
riter communem sententiam. « Hanc sententiam, ait S. Alph. 478.,
satis probabilem censeo, modo tamen: l.° Semen certo sit corruptum,
non vero, si dubie. 2. Expulsio seminis corrupti possit fieri sine sensu
libidinis. 3." Alia non sint remedia ad semini corrupto medendum.

111.

DE PECCATIS LUXURIAE CONTRA NATURAM

599

Numquam tamen est licitum tactu semen corruptum expellere, etiamsi
absit periculum consensus ; sic tenendum omnino......... Ratio, quia,
licet permittatur remedium, eo quod illud solum tendat de se ad ex­
pellendum semen corruptum, nullo modo tamen est permittenda con­
fricatio ; quia ista tendit de se ad commovendos spiritus carnales, et
semen verum expellendum, quod nunquam est licitum ». Hypothesim
seminis corrupti recentiores negant. Nam aut semen adhuc remanet
in vesiculis seminalibus, aut ex illis exiit. Si remanet, tunc permanet
sanum usque ad emissionem. Et si non emittatur, tunc absorbetur, no­
vum robur conferens organismo. Si exiit, iaculatione vel minctione
statim expellitur, nec amplius potest in vesiculas regredi.
8IS. An liceat sumere medicamentum ad semen verum corrum­
pendum, et postea iam corruptum eliciendum ? — « Probabiliter id
concedunt Sanch., Bon., Anacl., Rone., etc. Ratio, quia natura non
obligat ad conservandum semen cum periculo vitae. Si enim (ait Sanch.)
licet amputare testiculos ad tuendam vitam, quamvis homo sine illis
omnino impotens reddatur ad generandum ; cur non liceret semen cor­
rumpere ? » L. 478. — Cf. hic n. 817.

819. An teneatur quis pollutionem involuntarie coepiam impediret
— Affirmant nonnulli, quia, aiunt, falsum est quod inde ullum adsit
periculum morbi. Debreyne Moechialogie Bruxelles 1853 pag. 26.
Verum alii communiter negant. Tunc enim quis illam pollutionem non
vult, sed mere patitur. Pollutione autem cohibita, semen cum urina
deinde expellitur, sed interim causa est vehementis excitationis Vene­
reae. Quare ratio etiam non desideratur illam negative permittendi.
L. 479. ; Spor. 657. 642. 656.
820. Nota: « Quando pollutio incipit in somno, et emissio con­
tingit in vigilia semiplena, tunc, si homo aliquam experitur delecta­
tionem, non plene deliberatam, non peccat quidem nisi veniali ter ».
L. ib.

821. An teneatur quis pravos concupiscentiae motus involuntarie
exortos positivo conatu impediret — R. Negative ; neque vero id ex­
pedit, siquidem imaginatio tunc ipsamet contentione excandescit, et per
sympathiam naturalem facultatis cum facultate genitales spiritus magis
magisque excitat. Opportunum magis remedium erit Deum invocare
et mentem ac imaginationem ab imaginibus obscoenis avertere et seria
applicatione ad alia praesertim ad exteriora negotia applicare.

600

III. - DE PECCATIS LUXURIAE CONTRA NATURAM

822. An, si actiones, quae per se nullo pacto, vel tantum omnino le­
viter influant in pravos motus, vel etiam in pollutionem, graviter in­
fluant in eosdem effectus, ratione peculiaris infirmitatis et dispositionis
subiectivac, teneatur quis sub gravi abstinere a talibus actionibus ? —
R. Affirmat Scavini 1. 1. n. 78. ed. 12.* Mediol. 1874. Verum ne­
gandum est, secluso tamen proximo consensus periculo in pravos illos
effectus. Ratio est, quia dispositio subiectiva non potest immutare in­
trinsecam naturam illius actionis, adeoque non potest eam facere gra­
viter illicitam, si ea in se est tantum leviter illicita, vel etiam simpli­
citer licita. Quod autem ex ea sequantur pravi motus vel etiam pol­
lutio, hoc est per accidens. Casus iste, cum actio in se honesta sit,
est casus causae in se honestae, habentis duplicem effectum, alterum
per se bonum, alterum malum, et quidem per accidens. Potest ergo
quis in ea actione ponenda prosequi ius suum. Neque vero ex parte
agentis sufficiens et proportionata ratio deest in tali ratione agendi ;
nam qui ita sensibiliter afficitur ipsis honestis rebus, obnoxium est
innumeris scrupulis et anxietatibus, et, si omnia vitare velit quibus
male affici potest, vere intolerabilem cogitur ducere vitam. Si vero
actio illa omnino leviter illicita sit, per se « non est gravis obliga­
tio » illam vitandi, L. 484.; practice vero « hominibus est quasi moraliter impossibile omnes has causas communiter evitare ». L. ib. —
Billuart Diss. 6. art. 12. Dico l.°; L. 423. 484.

823. Quid beslialilas / — Bestialilas est concubitus cum bestia.
Huius peccati species non mutatur moraliter loquendo ex varietate be­
stiarum. An autem moraliter immutetur ex diversitate sexus aliqui
affirmant, sed communiter et probabilius negatur. « Quare tota essen­
tialis deformitas huius facinoris consistit in accessu ad diversam spe­
ciem ». L. 474. « Ut completa sit bestialitas requiritur seminis ef­
fusio ex parte patrantis. Dicit Soeltler ne cesse haud esse declarare in
Confessione, an congressus fuerit in alvo aut in alia parte corporis
bruti, quippe ad recipiendum semen humanum nulla est destinata. At­
tamen casu quo hoc peccatum esset reservatum, Billuart tenet neces­
sariam esse seminationem intra vas bruti, quia reservatio, utpote
odiosa, restringi debet ad actum consummatum. Billuart ergo non re­
putat consummatam bestialitatem, nisi fiat intra vas bruti, proinde,
saltem ut plurimum, consummare nequit a mulieribus ». Craisson No­
tiones circa sext. Decal, praec. n. 178. — S. Th. 2. 2. q. 154. a:
11.; E. M.

III. - DE PECCATIS LUXURIAE CONTRA NATURAM

601

824. Quid de congressu cum daemone ? — Ad bestialitatem re­
ducitur congressus cum daemone. — Hinc « universalius a D. Th. et
aliis definitur bestialitas peccatum contra naturam, quo homo con­
cumbit cum re animata diversae speciei ; ut nimirum etiam compre­
hendantur infandi coitus sagarum et magorum cum daemonibus in­
cubis vel succubis, praeter peccatum contra naturam, etiam speciale
peccatum contra religionem, sc. societatis et commercii nefandi cum
daemone, Dei nostrumque omnium nequissimo inimico, continentes;
ideoque sine dubio id necessario explicandum in Confessione ». Sporer 625.

825. <f An autem, qui coit cum daemone apparente in forma con­
jugatae, monialis, aut consanguineae, peccet semper affective peccato
adulterii, sacrilegii, aut incestus ? — Videtur universe affirmare Busemb. cum aliis ; sed valde probabiliter negandum, si concumbens de­
lectetur de muliere illa a daemone repraesentata, non qua nupta, aut
moniali, sed qua pulchra, iuxta sententiam Lug., Pat., Vasq., et alio­
rum plurium, qui valde probabiliter docent, quod delectatio morosa
non involvat speciem obiecti, de quo aliquis delectatur : nisi circum­
stantia personae intret in delectationem ». L. 475.

826. Quid de tactibus cum bestia? — < Tactus impudici cum bestia,
licet non sint proprie peccata bestialitatis, tamen habent aliquam spe­
cialem turpitudinem, ut ait Elbel, saltem venialem ». L. 474. ;
Cf. hic 814.
827. Quid sodomia? — « Quaestio magna est in quonam actu
consistat sodomia ? — Alii tenent consistere in concubitu ad indebitum
vas. Alii in concubitu ad indebitum sexum. Utraque sententia est proba­
bilis, et in utraque sententia cernitur specialis deformitas, quam habet
sodomia contra naturam, quae requirit utrumque servari ad genera­
tionem, i. e. debitum vas et debitum sexum >. L. 466. — Secunda
sententia probabilior et communis theologorum dicitur a S. Alph. 1. c.
« Ratio, quia vera et propria sodomia commititur in accessu ad per­
sonam, quacum milio modo generatio fieri potest ». L. ib. Iuxta hanc
sententiam non refert in quo vase coeant masculi aut foeminae inter
sc, in anteriori vel in posteriori, vel in alia parte corporis, cum ma­
litia sodomiae in affectu ad sexum indebitum consistat, atque in genere
suo completa sit, dum fiat applicatio membri genitalis ad partem
corporis eiusdem sexus per modum concubitus. Si autem fieret tantum
applicatio manus, pedis vel oris ad partes genitales alterius, etiamsi
pollutio ex utraque parte locum haberet, non reputaretur sodomia,

602

III. - DE PECCATIS LUXURIAE CONTRA NATURAM

quia non esset concubitus. Cf. 814. — L. 446. 485.; S. Th. 2. 2.
q. 154. a. 11. 12.; ad Rom. 1., 26. 27.; CC. S. Pii V. Cum primum
I. Apr. 1566., Horrendum illud 30. Aug. 1568.; C. I. Poen. 338.;
C. G. 330.; E. M.
828. Resolves: « Hinc infertur l.° esse veram sodomiam coitus
foeminae cum foemina, ut dicunt S. Th., Rone., Holzm., Spor., Salm.
cum Cai., etc. Quamvis non improbabiliter sentiat Elbel 1. c. cum Fel.
Pot., huiusmodi concubitum, etiam cum affectu ad vas praeposterum, non
videri nisi sodomiam impropriam, cun inter foeminas non possit dari
copula perfecta. — Infertur 2.° esse veram sodomiam quemcumque
concubitum, sive corporum coniunctionem, habitam cum persona
eiusdem sexus, sive in vase praepostero, sive in alia parte ; semper
enim adest tunc, regulariter loquendo, affectus ad indebitum sexum,
ut tenent Tamb., Rone., Tourn., Croix, Salm. Hinc dicunt Ronc.,
Tamb. et Salm. contra Graff, non esse necessario in Confessione expli­
candum, si pollutio fuerit intra vel extra vas; sufficit enim confiteri,
peccavi cum puero, ut confessarius indicet adfuisse sodomiam cum
pollutione. Si vero non adfuerit pollutio, deberet explicari. — Infer­
tur 3.° cum Salm., Bon., Tamb. et communiori, coitum viri in vase
praepostero mulieris esse sodomiam tantum imperfectam, specie distin­
ctam a perfecta, ut aiunt Tourn. et Tamb. Qui notat cum Fili, et
recte consentiunt Holz. et Spor. cum communi, ut asserit, quod, si
vir coiret inter crura, brachia, aut alias partes mulieris, esset quae­
dam copula inchoata, saltem in affectu. Unde, iuxta hanc doctrinam,
vir concumbens cum virgine extra vas, duo committit peccata, contra
eamdem quidem castitatem, sed diversae speciei, unum fornicationis
in affectu, alterum contra naturam in effectu. Dicunt autem praefati
Spor., Holzm., Tamb cum Angel., quod confessarius, intelligens mu­
lierem cognitam fuisse extra vas naturale, vel praeposterum, non debeat
quaerere in quo loco, vel quomodo ». L. 466. — Porro haec Sporer 627.: « Hoc nota, quando vir et foemina, ita commiscentes se
polluunt extra vas : si quidem fiat ex affectu ad personam ipsam (uti
ordinarie fiU spectat ad copulam fornicariam, adulterinam, incestuosain, etc., prout fuerit persona ; si autem fiat ex affectu ad praeposteras
partes, erit sodomia imperfecta de qua agimus : si denique fiat sine
concubitu vel coniunctione aliqua, sed mere ad explendam libidinem,
est mollities » — L. 485.

829. An pollutio in ore sit diversae speciei ? — « Affirmat Sporer
cum aliquibus apud Diana, et hoc peccatum vocant irrumationem. Sed

III. - DE PECCATIS LUXURIAE CONTRA NATURAM

603

probabilius dicunt Holzm., Fill., Caiet., Graff, etc., quod, si vir pol­
luatur in ore foeminae, erit copula inchoata; si vero in ore maris, erit
sodomia ». L. 466. Cf. hic de Matr. 1081.
830. An in peccato sodomiae explicandum sit quis fuerit agens
vel patiens? — Probabilius per se non est declarandum ; quia species
peccati eadem est. — Circumstantia tamen pollutionis, si adfuit, quod
facilius in agente contingit, omnino aperienda est. — L. 468. ; Lugo
de Poenit. d. 16. n. 243.

831. Nota: Probabiliter notat Salm. cum Bonacina, quod so­
domia cum foemina non comprehenditur sub reservatione sodomiae,
cum non sit vera sodomia. Secus vero, si sit reservatum peccatum
contra naturam. Huiusmodi vero reservatione, Episcopi communiter
pollutiones etiam comprehendere non intendunt. L. 471. — Clerici
qui hoc crimine deprehensi fuerint laborare ex Lateranensi Concilio
« a clero deiiciantur vel ad agendum in monasteriis poenitentiam de­
trudantur.... Nos Clericos saeculares et regulares... tam dirum nefas
exercentes omni privilegio clericali, omnique officio, dignitate et bene­
ficio ecclesiastico praesentis canonis auctoritate privamus ». S. Pius V. C.
Horrendum illud 30. Aug. 1568 § 1.3.

ADDENDA
Pag. 16. lin. 1. 2. — tres....... quatuor.......... Corrige: tres prio­
res coniugatac, adeoque sex, passiones concupiscibilis sunt : aliae duae
coniugatac, adeoque quatuor, passiones sunt irascibilis, quibus quinta
addita non coniugata, quinque passiones sunt irascibilis: et undecim
omnes numerantur. S. Th. 1. 2. q. 24. a. 4.
Pag. 154. lin. 4. — continet Decretales a S. Raymundo.......
Corrige : continet Decretales collectas a S. Raymundo.......
Pag. 167. lin. 43. — C. Ne. Corrige: C. He.

Pag. 223. Ad n. 269.ter 1°. addendum ex recentissimo M. P.
Pii X. 22. Dec. 1913.: «Canonicis, qui, cum sint e Capitulis (ibi)
memoratis, inter Praelatos Domesticos relati non sint, damus et con­
cedimus, ut collegialiter quidem omnibus fruantur privilegiis suo ipso­
rum Capitulo ab Apostolica Sede tributis, singuli autem tum prae-

604

ADDENDA

· · ·
latltium habitum ct pianum, quem vocant, gestare, ut est in ipsis
Nostris Litteris Inter multiplices ad $ 16. et 17.; tum, de speciali
mandato Ordinarii, ornatu et more Praelatorum, de quo ibid, ad
§ 31. sermo est, sacrum celebrare possint. Qua duplici potestate
non cis licebit uti, nisi intra fines dioecesis, cuius erit Capitulum ».
Pag. 377. Ad n. 479. addendum in fine: Fascinatio autem est
virtus laedendi oculorum obtutu, de qua Cf. S. Th. 1. p. q. 117.
a. 3. ad 2., 2. 2. q. 96. a. 3. ad 1.

Pag. 425. par. Praemissa lin. 4. — concionatores, parochi...
Corrige; concionatores, confessarii, parochi...
Pag. 466. Ad n. 635. in fine addendum: Fieri potest adiuratio
non solum in catholicos obsessos, verum etiam in haereticos obses­
sos, S. C. de P. F. 17. Sept. 1681. et infideles obsessos, S. C. de
p. F. H« Sept. 1779.
Pag. 562. lin. 6.

opere naturali. Corrige : opere manuali.

IMPRIMATUR

Fr. A. Lepidi O. P . S. P. A. Magister

IMPRIMATUR

FranciscUS Faberi Vic Urbis Adsess.

INDEX ANALYTICUS RERUM

Praenotiones. — De

Theologiae Moralis natura, historia, partitione, me­

thodo, pag. 3.

DE ACTIBUS HUMANIS
I. De
II. De

— De voluntario, 9. - Dc libero, 12. - De
vario modo, quo voluntarium a voluntate procedat, 15.

natura humani actus.

— De ignorantia, }8. - De concu­
De metu, 48. - Dc coactione, 52.

impedimentis actus humani.

piscentia, 44.

- De generica et specifica no­
tione moralitatis actuum humanorum. 55. Dc actuum internorum
et externorum moralitate, 59.

III. De

moralitate humanorum actuum.

IV De

variis moralitatis fontibus.

— De fine, 65. - De obiecto, 71. -

De circumstantiis, 73.

DE CONSCIENTIA
1. De

conscientiae natura.

— Quid sit conscientia, 80.

Quotuplex

sit conscientia, 81.
II. De

— Natura conscientiae certae, 82. - Con
scientia certa, norma et regula agendi, ib,

conscientia certa.

Natura conscientiae probabilis, 86. · Con­
scientia probabilis, norma ct regula agendi, 88.

III. De

conscientia probabili.·

IV. De

doctrina

V. De
VI. De

S. Alphonsi circa probabilismum. — Quid ex S. D.
sit sententia mullo probabilior, 103. - Quid ex S. D. sit sententia
partivi probabilior, 107.

— Quid et quotuplex conscientia dubia, 102. Conscientia dubia, norma et regula agendi, 114.

conscientia dubia.

Quid conscientia scrupulosa, 125. Scrupulorum causae, signa, remedia, 126.

conscientia scrupulosa.

DE LEGIBUS

I

Di.

IL De

Quiri sit lex, 131. - Quaenam legis proprietates, 135.
Legis interpretatio, 141.

natura legis.

auctore legis.

tudine, 159.

Quinam leges ferre possint, 151. - De consue­

606
III De

INDEX ANALYTICUS RERUM

— Quodnam sit legis subiectum, 163. - De pere­

subtecto legis.

grinis, 166.

IV. De
V. De

— Obligationis vis et extensio, 169. - Quomodo
legis obligationi satisfaciendum, 177 - Obligationis cessatio, 180.

obligatione legis.

lege irritante et poenali.

— Natura legis irritantis, 184. - Na­

tura legis poenalis, 190.
VI De

lege tributorum.

— Obligatio huius legis, 197

Tributorum

praepositi, 199.
VII De

VIII De

— De natura dispensationis, 200. - Quinam dispen­
sare possint, cum quibusnam, et in quibusnam legibus, 203. - De
dispensationis cessatione, 208.

dispensatione.

— Quid et quotuplex sit privilegium, 209. - Quinam
privilegium concedere possint et quibusnam. 212. - De privilegiorum
interpretazione, 214. - De eorum cessatione, 115.

pi.ivilegiis.

IX. Clericorum, episcoporum, regularium privilegia. — Praecipua cleri­
corum privilegia, 216 - Cardinalium privilegia, 218. - Episcoporum
privilegia, 219. - Regularium privilegia, 223.

X De

rescriptis.

— Rescripti natura, 234. - Rescripti exsecutio, 238.

DE PECCATIS

I De

— Quid sit peccatum, 240 - Peccata mere in­
terna voluntatis, 242.

natura peccati

II De

specifica peccatorum distinctione.

III. De

numerica peccatorum distinctione.

IV. De

gravitate peccati

- Undenam repetenda, 252
• Distinctio actuum internorum, 255. - Distinctio actuum exter­
norum, 257.
mortale, 261.

V De

VI De

— Undenam repetenda, 249.

- Quid peccati gravitas, 260. - Peccatum
- Peccatum veniale, 262.

De superbia, 264 - De avaritia, 268. - De
luxuria, 26α. - De invidia, 270. - De gula, 271. - De ira, 276. De acedia, 278.

vitiis capitalibus.

Quid et quotuplex sit virtus, quaenam virtutis par­
tes. 279 - Quid prudentia, et quaenam eius partes, 281. - Quid
iustitia et quaenam eius partes, 285. - Quid fortitudo, et quaenam
eius partes, 288 - Quid temperantia, et quaenam eius partes, 290.

virtutibus.

DE PRAECEPTO FIDEI

De natura fidei. 292 - De necessitate fidei, 295 - De communicatione fide­
lium cum iudaeis. haereticis, infidelibus, 305
DE PRAECEPTO SPEI

De natura spei, 307

De necessitate spei 309

INDEX ANALYTICUS RERUM

607

DE PRAECEPTO CARITATIS
I, De

caritatis necessitate.

IL De

ordine caritatis.

— Varius in caritate ordo servandus, 316.

III. De

dilectione inimicorum.

IV. De

eleemosyna.

V. De

— Caritatis natura et praeceptum, 310.

— Eleemosynae praeceptum, 327.

correptione eraterna.

VI. De

— An et quomodo inimici diligendi, 323.

- Fraternae correptionis praeceptum, 332.

— Natura scandali, 337. - Natura cooperationis. 348.

scandalo.

DE PRIMO DECALOGI PRAECEPTO
— De devotionis natura, 352. - De ora­
tionis natura, 254 — De orationis necessitate, 255.

I. De

devotione et oratione.

II. De

adoratione.

— De natura adorationis, 362. - De cultu San­

ctorum, 364.
III. De

superstitione

et

— Superstitionis natura, 369 -

idololatria.

Idololatriae natura, 370.
IV. De

V. De

divinatione.

— De natura divinationis, 371.

vana observantia.

VI. De

— De natura vanae observantiae, 376.

irreligiositate et tentatione

Dei.

— Quid irreligiositas, 381.

- Quid tentatio Dei, ib.

VII. De

— Sacrilegii natura, 384. - Sacrilegium personale,
locale, reale, 385

sacrilegio.

VIII De

simonia.

— Simoniae natura, 392.

Poenae in simoniacos, 409.

DE SECUNDO DECALOGI PRAECEPTO
L De

vana

nominis

Dei usurpatione.

— Quid et quale peccatum

sit, 414.

II. De

hlaspiiemia.

Ili. De

iuramento.

IV. De

voto

V. De

VI. De

— Quid et quale peccatum sit, 415.

De iuramenti natura, 422. - De eius liceitate, 427.
De iuramento promissorio, 430. - De cessatione obligationis iura­
menti promissorii, 434

— De natura voti, 438 - De voti obligatione, 414. - De ces­
satione voti, 450. - Voti irritatio, 451. - Voti dispensatio, 457. Vota reservata, 460. - Commutatio voti. 461.
adjuratione.

laude

Adiurationis natura, 464. - Eius liceitas, 465.

Dei. — Natura laudis Dei, 466. - Musica sacra, 467. - Can­

tus liturgicus, ib.

608

INDEX ANAI.YTICUS RERUM

DE TERTIO DECALOGI PRAECEPTO
I. De

II. De

— Obligatio audiendi missam, 470.
- Conditiones requisitae, 471. - Causae excusantes, 478.

praecepto audiendi missam.

prohibitione operum servilium.

— Varia opera prohibita, 479. -

Causae excusantes, 484.
DE QUARTO DECALOGI PRAECEPTO

L Obligationes filiorum erga parentes. — Propriae filiorum obliga­
tiones, 486. - De patria potestate, 493.

II. Obligationes parentum erga filios. — Propriae parentum obliga­
tiones, 501. - Parentum iura, 503.
III. Obligationes coniugum. — Propriae coniugum obligationes, 505. Coniugum iura, 507.

IV. Cognatorum et tutorum obligationes. — Pietas quoad alios co­
gnatos, 519. - Alimenta praestanda. 520. - Damna reparanda, 521.
- Tutorum et curatorum officia. 522. - Minorum obligationes, 525.
V. Inferiorum et superiorum obligationes. — Obligationes domi­
norum, 526. - Obligationes famulorum, 528. - Mutuae magistrorum
et discipulorum obligationes, 531. - Scholae, studia, gradus acade­
mic! 532. - Mutuae inferiorum et superiorum ecclesiasticorum obli­
gationes, 535. - Mutuae inferiorum et superiorum civilium obliga­
tiones, 535.
DE QUINTO DECALOGI PRAECEPTO
I.
IL
Ill
IV.
V.

De
De

De
De
De

VI. De
VIL De

— Eius illiceitas, 542.
occisione rei. — Rei occisio publica et privata auctoritate, 547.
occisione iniusti aggressoris. — An et quandonam licita sit, 549.
occisione innocentis. — Eius illiceitas, 553.
procuratione abortus. — Liceitas indirectae procurationis abor­
tus, 556. - Illiceitas directae procurationis abortus, 558.
duello. — Duelli illiceitas, 560.
bello. — An et quandonam licitum sit bellum, 562.

occisione sui.

DE SEXTO ET NONO DECALOGI PRAECEPTO
— Natura luxuriae, 569. De aspectibus obscoenis, 571. - De turpibus sermonibus. 573, - De
tactibus turpibus, 575.
II. De peccatis luxuriae iuxta naturam. — De fornicatione, 580. - De
stupro. 581. - De raptu, 583. - De adulterio, 584·- De incestu, 585.
- De sacrilegio, 587.
III De peccatis luxuriae contra naturam. — De mollitie, 590. - De bestialitate, 600 - De sodomia, 601.

I. De

actibus luxuriae non consummatis.