8

PROLOGUS

saltem materiis non videatur praetermittendae, ut in lucem
ponantur analogiae earum et differentiae atque particulares
ordinationes.
Quidquid, amice lector, in opere invenies boni, Deo tnbue
omnium bonorum fonti, atque magnis doctoribus et magistris
quorum doctrina refertur, imprimis S. Thomae; quidquid vero
defectus aut imperfectionis, tribue auctori eiusque infirmitati.
Velit Deus non infirmitatem praevalere, sed Veritatem et
Sapientiam Eius, in Eius laudem et gloriam atque animarum
salutem.

Scribebam die octava festi SS. Apostolorum Petri et
Pauli, 6a iulii 1931.
Auctor.

THEOLOGIA MORALIS SPECIALIS
DE VIRTUTIBUS MORALIBUS

INTRODUCTIO.

i. Materia tractanda, -r- Theologia moralis considerat
actus humanos quibus homo movetur in Deum finem
supernaturalem ; inscribitur a S. Thoma1 : « de motu
rationalis creaturae in Deum »· Est scii, scientiae theolo­
gicae pars illa quae de actibus humanis in ordine ad Deum
finem supernaturalem agit ordinandis sçcundum principia
revelata. Hinc tractat de fine nostro ultimo, de actibus
humanis in ordine ad finem, sive bonis quibus ad illum
tendimus, sive malis seu peccatis quibus non tendimus, et
simul de actuum nostrorum regulis : conscientia et lege, et
principiis seu habitibus, scii, virtutibus et vitiis. Porro de
his omnibus agit prius in genere, deinde in specie ; et
ideo complectitur duplicem partem, quae moralis generalis
respective vocari solet, aut moralis specialis.
Septem autem sunt virtutes principales ad quas omnes
aliae reducuntur : tres theologicae et quatuor cardinales.
Theologia moralis specialis itaque agit de singulis hisce
virtutibus, et de eorum actibus, et de donis Spiritus sancti
iis correspondentibus, et de peccatis quae ipsis opponuntur,
ac de praeceptis quae ad illa omnia pertinent.
Unde postquam dictum fuit A. de virtutibus theologicis :
fide, spe et charitate, quibus ordinamur ad ipsum Deum,
ultimum finem, et quae proinde sunt quasi principia in
vita morali supernatural! ;
iam dicendum venit B. de virtutibus moralibus quae sunt
i. I, in prol. quaest. 2.

ΙΟ

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

circa media ad finem, et ad quatuor cardinales reducuntur:
a) de prudentia, cum virtutibus adnexis, quae est in
ratione practice ut bene disponatur ad recte iudicandum et
praecipiendum de omnibus actibus humanis tamquam mediis
ad finem ultimum ;
b) de iustitia, cum virtutibus adnexis, quae est in
voluntate, ut homo recte disponatur ad operandum in
ordine ad alterum, et quidem cuiusvis generis operationes;
c) de fortitudine et temperantia, cum virtutibus iis ad­
nexis, quae sunt in potentiis sensitivis circa passiones, ut
contra eas a bono retrahentes impellendo, vel ab iis ad
malum impellentibus retrahendo appetitum, homo bene
disponatur erqa seipsum.

2. Ordo in tractatione sequendus est naturalis qui
existit ordo inter virtutes cardinales :
ia et praecipua est prudentia, quia est in ratione, atque
aliarum directiva, tamquam regula et mensura ;
2a est iustitia, quia est in voluntate quae est rationi
propinquior et ideo magis rationem participat, hominemque
bene ordinat non solum in se sed etiam erga alterum ;
3a est fortitudo, quae appetitum rationi subiicit circa
arduum, imo circa id quod maximum est in homine, ipsam
vitam et mortem ;
4a est temperantia, quae appetitum rationi subiicit cirça
delectationes, etiam maximas, quae immediate inserviunt
vitae quoad individuum et quoad speciem.
Quae virtutes alternatim sunt considerandae cum earum
adnexis.

TRACTATUS

DE

VIRTUTE

ET DE

CARDINALI

PRUDENTIAE

VIRTUTIBUS ADNEXIS.

INTRODUCTIO.

3. Prudentia (φρόνησις) in sensu latiore est quaelibet
cognitio veri ad inores pertinens, speculativa vel practica,
v. g. fides, scientia moralis 1 ; stricto sensu est cognitio
practica ultimo morum directive, sive in agendo bonum,
et ita dicitur prudens virgo (cfr. Mt. X, 16 ; I Petr. IV, 7 ;
Sap. VIII, 7), sive etiam in agendo malum, ut dum
dicitur v. g. prudens latro (cfr. Luc. XVI, 8 ; Rom.
VIII, 6, 7). Hinc bona prudentia, nimirum virtus pru­
dentiae acquisita seu naturalis, ex Aristotele, VI Eth., c. 5,
definiri solet recta ratio agibilium2 (των -ραζ.τών, daden),
i. e. recta notio, idea, exemplar ac dictamen statuens
quae agenda sunt.
Ita definitur in oppositione ad artem quae dicitur recta
ratio factibilium (των ποιητών, maaksels): actus humani enim in
quantum huiusmodi in operante consistunt et eum honestum
reddunt ac perficiunt, unde agibilia dicuntur ea quae ab homine

1. Ita S. Thomas, Π-Π, q. 47, a. 2, ad 2, et a. 4, ad 1.
2. Aristoteles ibidem explicite ponit aliam definitionem : Habitus
verus cum ratione activus circa hominis bona et mala; et : Habitus cum
ratione vera circa bona humana operativus. Dicitur i) habitus verus
i. e. qui per se et natura sua verus est, non autem per accidens dum­
taxat, ut opinio ; — 2) cum ratione activus i. ç. per dictamen rationis,
quod est proprius actus prudentiae quo operatur actus aliarum virtutum,
illas in suis actibus dirigendo. Unde illud : cum ratione, est intelligendum .
per rationem ut per proprium actum ; nam virtutes omnes non agunt
nisi cum ratione : etiam virtutes morales sunt secundum rationem et
cum ratione i. e. cum actu prudentiae ; — 3) circa bona et mala hominis
i. e. circa honestum et turpe, nempe ut honestum agatur et turpe
fugiatur ; quod est propria materia prudentiae.

12

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

fiunt quatenus in ipso manent, uti velle, videre, concupiscere,
irasci, vivere caste, patienter tolerare, movere brachium, etc. ;
factibilia sunt ea quae ab homine in exteriori materia constituun­
tur, uti domus, pictura, navis, aedificare, secare, etc. In prioribus
scii, spectatur mutatio subiecti, in alteris transmutatio obiecti ;
-T- in illis finis est rectitudo ipsius operationis et operantis ex
honestate actioni impressa, in hisce finis est ipsum operatum et
eius perfectio, ex forma artificiali non quidem actioni sed operi
externo inducta. Ars enim non intendit bonum appetitus humani,
sed bonum operum artificialium*1.

4. Prudentia supernaturalis, paulo longius definiri
potest : Virtus divinitus infusa qua ratio practica dictat quid,
omnibus consideratis, hic et nunc sit agendum ut vere conveniens
fini ultimo supernaturali, quid ut disconveniens fugiendum.
In qua definitione indicatur
i° genus ad quod prudentia pertinet : virtus infusa i. e.
habitus bonus reddens hominem perfectum in ordine ad
finem supernaturalem ;
20 subtectum cui inest : ratio practica. Sic differt tum a
virtutibus moralibus stricte dictis quae sunt in appetitu,
tum ab habitibus qui sunt in intellectu speculativo, uti
fides et scientia ;
30 actus proprius quo ab aliis distinguitur : dictat in
sensu perfecto, i. e. ex deliberatione seu consilio iudicat
simul imperando et intimando. Sic differt a virtutibus ipsi
i. Notetur prudentiam et artem distingui ex obiectis circa quae
versantur per se, immediate, et formaliter :
1) per se, nam notat Lessius, c. 1, dub. 2, artem quoque versari in
quibusdam operationibus manentibus in agente, cuiusmodi sunt ars
psallendi et saltandi, sed id fit per accidens : tales enim actiones non
diriguntur ab arte quatenus et quia sunt immanentes, sed quatenus sunt
opus externum hominis, cui operi producto ars imprimit formam artifi­
cialem usibus hominum accommodatam ; unde per se non sunt operari,
πράξεις, nam ex iis non evadit homo bonus vel malus, sed quasi opus,
ποιητόν. Unde accidit arti quod nullum opus seu operatum externum
relinquit extra hominem, nam cum versetur in actione externa, ex genere
suo petit relinquere aliquod operatum (cfr. Suarez, de Virt. disp. 3,
sect. 2, n. 6) ; 2) immediate, nam mediate etiam prudentia versatur
circa externa, et vice versa ars versatur circa interna. Ars scii, immediate
respicit externum opus, sed mediate internum in quantum vim habet
movendi ad opus ; prudentia immediate respicit ipsam bonam volun­
tatem vel electionem, mediate externa ut disponenda et perducenda ad
finem intentum ab operante, in quantum bonitas moralis ab interiori
dimanat ad externas operationes ; 3) formaliter, nam prudentia materia­
liter versatur circa factibilia, non ut talia (quantum ad dictandum ea
de quibus sint) sed quantum ad usum, ut homo recte i. e. honeste utatur
arte (II-II, q. 47, a. 4, ad 2 ; I-Π, q. 57, a. 3, ad 2).

DE IPSA PRUDENTIA

adnexis, quae non praecipiunt sed solum inquirunt et
deliberant vel etiam iudicant quid sit agendum et praeci­
piendum. Huiusmodi iudicium est conscientia recta ad
quam efformandam virtutes adnexae sub directione pru­
dentiae concurrunt, prudentia iudicium de facto applicat
actioni et imperat eius executionem ;
4° obiectum materiale : quid omnibus consideratis sit agen­
dum hic et nunc, in concreto. Sic distinguitur tum a synderesi et scientia morali quae dictant quid sit agendum
in abstracto et in genere, tum ab arte quae iudicat quid
sit faciendum in exteriori materia ;
5° obiectum formale, seu motivum proximum : ut siere
conveniens fini ultimo supernaturali, et sic differt a prudentia
naturali, acquisita et imperfecta.
Quam definitionem esse realem ostendetur toto tractatu.

5. Necessitas prudentiae. — Virtus prudentiae est
homini maxime necessaria, quia sine illa bene eligere et
honeste vivere nequit, ut iam ostendimus in tr. de Vir­
tutibus, I, n. 589. — Probatur :
i" Cum electio sit de mediis ad finem, hinc ad recte eligendum,
bene operandum et honeste vivendum non sufficit quod homo
velit finem bonum, sed etiam maxime requiritur quod media
recte ordinet ad finem. Ergo sicut ad volendum debitum finem
homo bene disponitur per virtutes morales quae sunt in appetitu ;
ita ad media recte ordinanda, per quamdam virtutem bene
disponi debet ratio humana : haec enim de mediis eligendis
inquirit, et iudicat, ac ea praecipit .Ad hoc autem bene faciendum
praecise disponit prudentia (I-1I, q. 57, a. 5).
2° Prudentia necessaria est ad inveniendum, efformandum et
exequendum iudicium rectae conscientiae. Sed maxime necessaria
est conscientia recta, quia est regula proxima omnium açtionum
humanarum ita ut, si ipsi sint conformes, bonae erunt, et malae
si non conformes. Ergo et prudentia est maxime necessaria,
Videte itaque quantum desit modernis moralistis, qui tam
parum loquantur de prudentia.

6. Divisio tractatus. — Tractatus dividitur in duas
partes : prima est de ipsa prudentia, altera de virtutibus
prudentiae adnexis.
In prima parte agendum est

14

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

i° de prudentia secundum se, scii, a) de subiecto ; b) de
oblecto et actu ; c) de habitu et causa prudentiae ;
2° de partibus prudentiae : a) integralibus ; b) subiectivis ;
c) potentialibus ; quibus adiungitur d) donum consilii ;
3° de peccatis prudentiae oppositis : a) per defectum :
imprudentia ; b) per excessum : falsa prudentia.
De praecepto prudentiae nihil speciale dicitur, quia praecepta
dantur directe de principiis moralibus i. e. de finibus debitis,
prudentia autem est de mediis ad finem, et ideo prudentia in
omnibus praeceptis includitur implicite, et omnia praecepta indi­
recte ad eam pertinent, secundum quod ipsa est directiva omnium
actuum virtuosorum ac praescriptorum1.

k

i. De prudentia utiliter conferri possunt : Aristoteles, Ethic. VI cum
Comm. S. "Thomae ; S. Thomas in Summa, II-II, q. 47-56, cum
Comm. Caietani ; item Fr. de Victoria, Sylvius, Billuart et Pègues ;
item Goudin, in Philosophia. ■— Inter theologos S. I. : de Valentia,
Comm. in S. Thom. ; Lessius, de lure et lustitia et ceteris Virtutibus car­
dinalibus ; et Schiffini, de Virtutibus infusis. Alii, et praesertim moralistae
hodierni, vel exscribunt Lessium, vel pauca et parum accurata tradunt.
Meretur tamen inspici Ill. Waffelaert, de Virtutibus Cardinalibus.
Utiliter leguntur : Janvier, La Prudence chrétienne ; Sertillanges, La
Morale de S. Thomas; Gardeil, Le gouvernement personnel et surnaturel
de soi-même, in Rev. Thomiste, 19I8 ; Noble, La Vertu de Prudence.

PRIMA PARS.

DE IPSA PRUDENTIA.
QUAESTIO PRIMA.

DE PRUDENTIA SECUNDUM SE.
Articulus I.

De Sublecto Prudentiae.
S. Thomas, II-II, q. 47, a. x, 2, 3.

7. Prudentia non est in appetitu, nec in sensibus,
sed in ratione.— Prudens enim est quasi porro videns1
(verre- of vooruit-zichtigheid) vel providens23; unde homi­
nes illos vocant prudentes qui ex praeteritis vel praesen­
tibus futura coniectant et iudiçant providenda8. Appetitus
autem non videt nec iudicat ; et sensus non comparant
praeterita futuris, sed tantum cognoscunt praesentia quae
ipsis offeruntur. Ergo (a. i).
8· Corollaria. — Plura ex hoc deduci possunt quae
notantur a S. Thoma :
r° Prudens memoriam habet praeteritorum et futura coniectat
in ordine ad agendum, scii. « considerat ea quae sunt procul,
in quantum ordinantur ad adiuvandum vel impediendum ea
quae praesentialiter sunt agenda ». Unde ea quae considerat
prudentia ordinat ad alia sicut ad finem (ad 2), — et applicat
ad opus agendum (ad 3). Cfr. HI Sent., d. 33, q. 3, a. 1,
qc. i, ad 2 et 3.
2° Circa ea quae sunt ad finem agenda, plures sunt actus4,

x. Isidorus, 1.10 Etym : «Prudens dicitur quasi porro videns : perspicax
enim et incertorum praevidet casus ». Et S. Thomas in praesenti
quaestione 47, a. 1.
2. Cicero, de div. Nom. I, 49 : « Prudentes i. e. providente? » ; et
frag. ap. Non. XLI, 31 : « Id enim est sapientis providere, ex quo est
appellata prudentia ». Et S. Thomas, q. 55, a. 1, ad 1, et q. 49, a. 6.
3. Cfr. I, q. 22, a. 1 ; II-II, q. 49, a. 6 et ad 1 ; III Sent., d. 33, q. 3,
a. x, qc. i, et ad 3.
4. Cfr. tr. de Act. Hum., I, n’ 107.

ι6

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

inter quos consilium seu deliberatio in ratione, et electio in
voluntate. Quorum consilium, quia est in ratione, proprie pertinet
ad prudentiam, unde Aristoteles dicit1 : Prudens est bene consiliativus. Sed electio praesupponit consilium, et ideo eligere
etiam tribui potest prudentiae in quantum electionem per con­
silium dirigit (ad 2).

30 Cum nemo consilietur de necessariis, aut de praeteritis,
quae eo ipso necessaria sunt, sed solum de contingentibus et
futuris quae in nostra sunt potestate et simul incertitudinem
habent (cfr. q. 49, a. 6), cumque prudentiae sit applicare ad
opus agendum, hinc dicitur cognoscere particularia et singularia,
et contingentia : operationes enim versantur circa particularia et
singularia contingentia, « Ad providentiam pertinet, ait S. Tho­
mas, non solum consideratio rationis, sed etiam applicatio ad
Opus quod est finis practicae rationis. Nullus autem potest
convenienter alteri aliquid applicare nisi utrumque cognoscat,
scii. id. quod applicandum est et id cui applicandum est. Opera­
tiones autem sunt in singularibus. Et ideo necesse est quod
prudens et cognoscat universalia principia rationis, et cognoscat
sipgularia circa quae sunt operationes2 > (a. 3).

9. Prudentia est solum in ratione practica. —
Prudentis enim est bene consiliari ; consilium autem est
de iis quae per nos sunt agenda in ordine ad finem.
Atqui ea quae non tantum cognoscenda sed agenda sunt
in ordine ad finem, pertinent ad rationem non specula­
tivam sed practicam. Ergo (a. 2).

10, Animadversiones. — 1« Cum prudentia versetur
circa particularia et singularia agenda, et facultas cogitativa
cognoscat particularia, hinc prudentia, dum principaliter est in
ratione quae universalia principia ad particularia et singularia
applicat, et ideo utraque simul cognoscit, secundario tamen per
quamdam applicationem pertingit ad cogitativam : in ista scii,
est habitus (memoriae èt experimenti), qui subordinatur et
inservit rationi et prudentiae ad facilem aestimationem parti­
cularium (a. 3, ad 3). Prudentia igitur est in ratione utente cogi­
tativa, ait Caietanus ; et ideo secundario et ministerialiter est in
cogitativa quatenus haec dispositive cooperatur intellectui.
20 Prudentiae est alia ordinare ad finem ; unde secun­
dum varios fines, varia distinguitur prudentia : prudentia scii,
in ordine ad finem particularem, v. g. victoriam aut bonam
negotiationem, est prudentia in hoc genere et secundum quid ac
1. Eth. VI, c. 5. Item c. 7 : « Prudentis maxime opus est recte con­
sultare ».
2. Unde in iuvenibus perfecta prudentia esse non potest, quia sin­
gularia per experientiam cognoscuntur quam iuvenes assecuti non sunt.

DE IPSA PRUDENTIA

17

imperfecta ; simpliciter prudentia erit illa quae est in ordine
ad finem totius vitae humanae seu ad totum bene vivere (a.2, ad 1).
3° Prudentia simpliciter dicta, cum sit circa agenda ad finem
ultimum, vocatur aliquando sapientia humana. Sapientia enim
considerat causas altissimas ; unde sapientia simpliciter dicta
est illa quae considerat causam altissimam omnis entis. Sed in
genere actuum humanorum causa altissima est ultimus finis.
Ergo sicut sapientia simpliciter dicta cognoscit causam altissimam
omnium, ita prudentia vocatur sapientia in rebus humanis quia
considerat bonum supremum hominis (a. 2, ad 1).

4° Prudentia et ars, utraque ordinatur ad opus ; sed prudentia
rectam rationem applicat ad agendum, quod est finis rationis
practicae, non ita ars. Perfectio enim artis solum consistit in
iudicando quomodo opus sit faciendum, perfectio prudentiae non
solum in iudicando quomodo sit agendum, sed et in agendo;
unde ars dat solam facultatem boni operis faciendi, sed non
usum, e contra prudentia etiam dat bonum usum ; et ideo
magis laudatur artifex qui volens contra artem peccat, quam qui
nolens facit, sed imprudentior est ille qui volens peccat quam
qui peccat nolens.
Hinc prudentia seipsam applicat ad agendum ; sed ars appli­
cari debet ad opus per imperium rationis et voluntatis, ad quod,
ut recte fiat, requiritur virtus moralis, v.g. iustitia, et prudentia.
Et ideo operatio artis (sicut scientiae), in quantum est voluntaria,
potest esse a prudentia, non quantum ad speciem scii, ut factio
talis operis artificiosi (sic est ab arte), Sed quantum ad exer­
citium et usum, scii, ut fiat etiam honeste ex bona voluntate
et homo recte et honeste utatur sua arte (a. 1, ad 3 ; a. 2, ad 2 ;
a. 4, ad 2 ; a. 8 ; I-II, q, 57, a. 3 et 4).

Articulus II.

De Oblecto et Actu Prudentiae.
S. Th. ΙΙ-Π, q. 47, a. 4-10.

ii. Obiectum prudentiae est agibile — appetitui recto
seu debiti finis conforme — sub ratione veri. In quo
uno obiecto, possunt spectari tria :
i° obiectum materiale quod attingit et facit prudentia
sunt actiones humanae quaecumque, ipsi agenti intrinsecae,
in quacumque materia virtutum ;
2° obiectum materiale primarium quod principaliter, per
se et ratione sui attingit, est praecise quod actiones sunt
hic et nunc dictandae et praecipiendae in ordine ad finem
debitum qui recte appetitur (a. 5). Non solum tamen
Summa Theologiae Moralis II. — 2

18

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

individuorum sed etiam actiones communitatis sunt obiectum prudentiae, quia in iis etiam pervenitur ad finem
debitum, scii, bonum communitatis (a. io) ;
3° obiectum formale seu motivum proximum propter
quod prudentia praecipit has actiones est earum veritas
praçtica, i. e. rectitudo seu conformitas ad appetitum
rectum et ad debitum finem et legem moralem, quatenus
ab intellectu percipitur : praecipit enim prudentia actiones
quia esse conformes debito fini et ideo esse faciendas
habet ut verum (a. 5, et ad 3).
Hinc prudentia respicit primo et essentialiter suum
obiectum sub ratione veri; sed cum illud non cognoscat
nisi ut homo illud velit et operetur, consequenter et secun­
dario etiam respicit sub ratione boni (quod est obiectum
voluntatis) ; et ideo quamvis ratione motivi et subiecti sit
virtus intellectualis, ratione materiae tamen et finis est
virtus moralis utpote bonorum actuum directiva (a. 4).
« Verum speculativum, ait Billuart, attenditur per conformitatem intellectus ad rem, ut scii, intellectus concipiat et enuntiet
rem sicuti est ; practicum per conformitatem ad appetitum
rectum, ut scii, ihtellectus concipiat et enuntiet id quod est
conforme appetitui recto : talis actio convenit voluntati rectae
(cfr. I-Π, q. 57, a. 5, ad 3 ; et q. 19, a. 3, ad 2). Prudentia
itaque primo attingit suum obiectum sub ratione veri practici,
quia obiectum eius est agibile et conforme appetitui recto,adeoqiie
practice verum, et sub hac ratione est virtus intellectualis et
non potest ei subesse falsum ; et quia non cognoscit illud
honestum seu conforme appetitui recto ut in eius cognitione
sistat, sed ut illud per alias virtutes morales operetur, quod est
bonum, ideo secundario respicit suum obiectum sub ratione
boni, sicque ratione materiae et finis est virtus moralis, non
quidem elicitiva morum, ut aliae virtutes, iustitia, fortitudo, et
temperantia, sed directiva morum »*.

12. Prudentia non praestituit finem virtutibus
moralibus ; — sed determinat medium rationis quod
habere debent inter excessum et defectum.
Probatur ium.· Prudentia non praestituit finemPrudeatia,
ratiocinando et concludendo, applicat principia univer­
salia rationis ad particulares operationes. Atqui in operabilibus et moralibus finis est quasi principium, v. g. bonum
i. Diss. I, a. i.

DE IPSA PRUDENTIA

19

est faciendum, iustitia est servanda, temperate est vivendum
secundum medium seu mensuram rationis. Ergo prudentia
non praestituit finem virtutibus moralibus, sed solum
disponit de mediis ad finem, quatenus ex fine recte con­
cludit quaenam inter operationes particulares sint media
quibus ad finem pervenitur.
Breviter : Ratio per synderesim statuit fines virtutibus
moralibus prosequendos, enuntiando principia universalia
practicae rationis. Sed prudentia ratiocinando applicat
illa principia practica syndereseos et deducit conclusiones
de iis quae sunt agenda ad finem (a. 6).
Probatur 2um : Prudentia tamen determinat medium ratio­
nis. Attingere medium rationis çt conformari rationi rectae
est finis virtutis moralis. Sed prudentia disponit de mediis
ad finem, quatenus determinat et dictat quo modo homo
in operando attingit medium rationis : determinat enim et
dictat qualiter, quomodo, ubi, quantum, per quae, et alias
circumstantias tamquam media congrua quibus aliae vir­
tutes sunt exercendae vel non exercendae ; sic autem me­
dium rationis indicat inter excessum (nimis) et defectum
(non satis). Ergo (a. 7).
Licet itaque medium rationis sit obiectum et ipse finis
virtutis moralis, tamen per rectam seu prudentem dispo­
sitionem eorum quae sunt ad finem, medium invenitur1
(a. 7).
I. Virtus moralis ex synderesi et ex natura sua tendit ad finem
suum, scii, medium rationis, sed in abstracto et in communi consi­
deratum ; sed qualis in concreto et in particulari sit finis, quid in hoc
vel in illo sit medium, determinatur a prudentia. Unde intelligitur
quod S. Thomas, qui in praesenti negat prudentiam praestituere finem
virtutibus moralibus, in I-II, q. 66, a. 3, ad 3, idem affirmet. Nec
tamen est contradictio. Hic proprie loquitur, et negat prudentiam primo
et principaliter praestituere finem absolute et in abstracto et communi
spectatum ; ibi ait prudentiam praestituere finem non primo sed in
applicatione ad specialem materiam, determinando qualis est in concreto
et in particulari. Unde prudentia dirigit virtutes morales etiam praesti­
tuendo finem in concreto, dicendo : talis est actus temperatus, hoc
est medium, scii, tantum quantum requiritur inter excessum et defectum.
Hinc Caietanus : « aspicit finem ut principium mediorum (non dictat)
et parat viam virtuti morali ut attingat finem eligendo illa quae sunt ad
finem » (a. 6, ad 3).
Ne tamen concludas ex eo quod prudentia virtutibus moralibus non
praestituat finem, sed solum determinet media, ipsis esse inferiorem
cum finem ab ipsis recipiat. Nam 1) prudentia praestituit iis finem in
concreto, et sic virtutes morales, ut perfectae, ab ipsa pendent quoad

20

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Hinc prudentia dicitur mensura et regula virtutum mora­
lium, quia determinat ipsorum medium seu obiectum (ex
quo habent quod sint virtutes), et ideo ipsis est dignior ;
insuper est auriga omnium virtutum : morales dirigit
quibus principatur ut moderatrix, theologicis famulatur
sed dirigit eas secundum exercitium actus, quatenus
discernit quando ipsis est utendum.

13. Triplex est actus ad prudentiam requisitus seu
functio prudentiae. Est enim recta ratio agibilium. Ratio
autem quae versatur circa agenda, tres habet functiones
seu actus :
lus est consiliari seu deliberare, quod est inquirere ad in­
ventionem mediorum et circumstantiarum,ut opus bene fiat;
2US est de inventis iudicare, quo ratio concludit media
esse bona et convenientia ad debitum finem, vel non, et
ideo hic et nunc adhibenda, aut omittenda ; quale iudicium
est conscientia moralis antecedens et directiva actuum nos­
trorum ;
3US est iudicata praecipere, quo media inventa et iudicata
applicantur ad operandum, et moventur virtutes morales
ad executionem (a. 8).
Consilium {délibération; raacT) est discursus ; iudicium
(jugement; oordeelj est conclusio discursus ; imperium
(décision ; bevel, besluif) conclusionem reddit effectivam.
Hic ultimus actus est praecipuus, quia proxime ad
operandum movet et sic propinquior est fini : nemo enim
prudens censetur qui scit quomodo recte sit agendum et
non recte agit, quia ultimus effectus et finis prudentiae
deestx. Ut autem iste actus praecepti bene fiat, necessaria
proprium obiectum et perfectionem, et est iis nobilior ; 2) nec virtutes
morales per se dant prudentiae finem in abstracto : etenim solum executive
tendunt ad finem, non autem praestituunt finem, quia non auctoritative
dictant et intendunt illum primo, sed id habent a synderesi (a. 6, ad 3).
Unde concludendum est synderesim, non virtutes morales, esse nobi­
liorem prudentia, et haec conclusio est recta.
i. « Et huius signum est quod perfectio artis consistit in iudicando,
non autem in praecipiendo. Ideo reputatur melior artifex qui volens
peccat in arte, quasi habens rectum iudicium, quam qui peccat nolens,
quod videtur esse ex defectu iudicii. Sed in prudentia est e converso,
ut dicitur Eth. VI, ç. 5. Imprudentior enim est qui volens peccat,
quasi deficiens in principali actu, qui est praecipere, quam qui peccat
nolens» Ca. 8).

DE IPSA PRUDENTIA

21

est sollicitudo (bezorgdheid, zorgvuldigheid} seu diligentia
(vigilantia), quae est celeritas ad praecipiendum et prose­
quendum ea quae sunt agenda, postquam de iis, non
celeriter sed tarde1, fuerit deliberatum (a. 9).
14. Animadversio, — Plures, ut Lessius et Billuart,
sollicitudinem seu diligentiam requirunt ad tres actus, qui omnes
sunt magna cum attentione, cura et sedulitate exercendi ut recte
fiant. Id verum est, sed tunc sollicitudo et diligentia sumuntur
in alio et diverso sensu latiore ac apud S. Thomam in praesenti.
Sollicitudo et diligentia est inquietudo mentis ac vigilantia de
incertis, et ideo sensu latiore et generali est inquietudo ad omnia
attente, accurate et sedulo facienda (sive lente sive velociter)
secundum quod requiritur (nauwlettendheid), et Sic pertinet etiam
ad consilium et iudicium (cfr. q. 49, a. 1, ad 2) ; — sed
striçto et speciali sensu est sola agilitas in praecipiendo, seu
prompta celeritas ad exequeadum statim id quod fuit praeceptum,
et sic pertinet ad solum praeceptum et indicii executionem,
quia consilium et iudicium non sunt celeriter facienda2.
Articulus III.

De Habitu et Causa Prudentiae.
S. Th., II-II, q. 47, a. 4, 5, 11-16.

15. Prudentia est virtus proprie et simpliciter dicta,
quia non solum dat posse bene agere, sed et bene uti ac
honeste agere.
Virtus enim simpliciter dicta est illa quae reddit sim­
pliciter bonum, et ideo tendit ad bonum sub ratione boni ;
bonum autem in quantum est bonum est obiectum appe­
titus. Atqui per prudentiam fit applicatio rectae rationis
ad opus, scii, ad illud volendum et operandum, quod
non fit sine recta et bona voluntate. Ergo prudentia etiam
tendit ad bonum sub ratione boni, mediante scii, appetitu,
et est virtus proprie dicta. Unde, in Scripturis, iis annu­
meratur (Sap. VIII, 7) ; mandatur et laudatur (Prov. III,
13-14 ; IV, 5-9 ; Sap. VI-IX ; Eccli. VI, 18-37) ; et a
Patribus dicitur fons virtutis (a. 4).
i. Eth. VI, c. 9 : « In consilio multa consideranda, unde oporte
consiliari lente ».
a. Gallice distinguitur : faire avec diligence, et faire diligence.

22

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Hinc intelligitur cur perfecta prudentia necessario connexa sit
cum omnibus virtutibus moralibus, ut ostensum est in tr. de
Virtutibus, I, n. 605. «Prudentia importat ordinem ad appetitum
rectum, tum quia principia prudentiae sunt fines operabilium,
de quibus aliquis habet rectam aestimationem per habitus
virtutum moralium quae faciunt appetitum rectum..., ut os­
tensum est I-Il, q. 58, a. 5 ; tum etiam quia prudentia est prae­
ceptiva rectorum operum, qüod non contingit nisi existente
appetitu recto » (a. 13, ad 2).

16. Prudentia est virtus specialis ab omnibus aliis
distincta. Distinguitur enim
1) a virtutibus moralibus ratione obiecti formalis simul et
subiecti,quia inest rationi et immediate versatur circa verum,
dum illae versantur circa bonum et insunt appetitui ;
2) a virtutibus intellectualibus ratione obiecti materialis,
in eo quod a) habitus speculativi intellectus principiorum,
scientiae et sapientiae versantur circa necessaria et uni­
versalia quae magis cognoscuntur intellectu speculativo,
dum prudentia est de contingentibus et particularibus
agendis quae attinguntur intellectu practice ; sed b) ars
est circa factibilia quae in exteriori materia constituuntur,
dum prudentia est de agendis quae in ipso operante
consistunt ;
3) a virtutibus theologicis, ratione obiecti materialis simul
et formalis, quia versantur circa ipsum finem ultimum,
Deum, propter ipsum Deum, dum prudentia est de
mediis ad finem 5— speciatim a fide quae inest intellectui
speculativo, et non est immediate de hic et nunc agendis,
unde non dicit conformitatem ad appetitum rectum (a. 5 ;
a. 13, ad 2).
17. Prudentia est virtus intellectualis et ideo
semper attingit suum obiectum : verum practicum, et certi­
tudinem habet veritatis.
Quamvis enim versetur circa particularia et Contingentia de
quibus perfecta certitudo et veritas semper haberi non possunt,
sed solum ut in pluribus, et ideo aliquando adiunctum habeat er­
rorem speculativum, practice tamen verum et certum, imo omnino
evidens esse potest quod etiam cum illo eirore in his circum­
stantiis taliter secundum prudentiam sit agendum ad talem finem.
Ita si aliquis bona fide sed erronee putat furtum aliquando esse
licitum, vel hanc pecuniam expositam aut istam mulierem esse

DE IPSA PRUDENTIA

23

suam, quamvis erret speculative, practice tamen verum et certum
et evidens est quod possit in his circumstantiis furari, vel pecu­
niam aut mulierem sumere. Hoc indicium prudentiae non falsum
sed verum est, utpote conforme appetitui recto (I-II, q. 57, a. 5,
ad 3) ; et haec est propria certitudo prudentiae1.

18. Prudentia non est una virtus specie infima, sed
plures habet species diversas secundum diversitatem
obiecti seu finis, ut postea dicetur, q. 2, a. 2.
Diversi enim fines sunt bonum proprium unius, bonum familiae,
bonum civitatis et regni, et ideo est prudentia monastica, œconomica, vel politica. Haec ultima, cuius est regere et gubernare,
non tantum est in superioribus dirigentibus et praecipientibus,
sed etiam in subditis ; non quidem in quantum subditi et servi
(sic non dirigunt nec prajjfipiunt), sed in quantum homines :
in quantum enim sunt rationales, participant aliquo modo regimen
rationis. Unde prudentia politica, ait S. Thomas, architectonice
est in principe, sed in subditis ad modum artis manu operantis ;
vel, ut ait LessiUs, ut in magistro operis et ut in ministris exequentibus opus (a. 11 et 12).

19. Prudentia perfecta et supernaturalis, quae ad
bonum finem totius vitae consiliatur, iudicat et prae­
cipit, in peccatoribus esse non potest ; sed inest
omnibus iustis secundum habitum, et in adultis est
secundum actum quantum ad ea quae sunt de necessitate
salutis (a. 14, ad 3) ; et si aliqui « indigent regi consilio
alieno, saltem in hoc sibi ipsis consulere sciunt, si gratiam
habent, ut aliorum requirant consilia, et discernant con­
silia bona a malis » (ad 2).
In peccatoribus tamen imperfecta prudentia esse potest quoad
rectam dispositionem ad quemdam finem particularem v. g. ad
negotiandum, vel ea quae aliquando recte consiliatur et iudicat
de iis quae pertinent ad totam vitam, sed non efficaciter praecipit
(secus enim converterentur). Insuper saepe adest prudentia falsa
quae bene disponit agenda ad malum finem (a. 13).

20. Prudentiae causa. — Prudentia supernaturalis a
solo Deo infundi potest. Prudentia naturalis non inest
nobis a natura sed acquiritur actibus nostris, quia cognitio
i. Caietanus, in Π-Π? q. 47, a. 3, ad 2. — Ex his sequitur opinionem
honesti non esse indicium prudentiae, quia non ita fertur in suum
obiectum, ut non possit esse falsa ; quam ob causam non est virtus,
ut recte habet Aristoteles, 1. VI Eth., c. 3.

24

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

particularium mediorum et circumstantiarum non acqui­
ritur nisi experientia et tempore ; unde non potest
esse in iuvenibus nec secundum habitum nec secundum
actum (a. 14, ad 3). A natura tamen esse potest dispositio
seu aptitudo ad eam facile acquirendam : aptitude sive
ad rectum finem sive ad rectum indicium, quibus facile
acquiritur (a. 15).
Attamen prudentia supematuralis et naturalis distinguuntur
non solum : 1) ex parte causae, eo quod haec acquiritur, illa
infunditur ; sed etiam 2) ratione extensionis, ex parte materiae,
tum quia infusa ulterius se extendit ad actus supernaturales in
finem supernaturalem, tum quia diversum medium dictare potest,
secundum conformitatem non solius rationis humanae, sed et
legis seu rationis divinae (cfr. tr. de Virt. in gen., I, n. 628) ; et
3) ex parte fundamenti seu radicis, quia prudentia naturalis oritur
ex synderesi et naturali inclinatione voluntatis in bonum, supernaturalis magis ex fide informata charitate.
« Sic igitur est genesis prudentiae supematuralis eiusque
effectuum, ait Prümmer, Th. Μ. I, η. 628: Prudentia tamquam
principia altissima habet virtutes theologicas, et praesertim fidem
formatam (cum ista ostendit finem ut practice certum et movet
efficaciter ad finem) ; quae quidem principia scientifice expli­
cantur et illustrantur scientia theologiae... ; prudentia conclu­
siones huius scientiae quantum ad singularia et contingentia
deducit ; conscientia demum tamquam actus prudentiae indicat
et dictat quid in singulis est agendum et omittendum ».

21. Animadversio. — Prudentia totaliter non amittitur
directe per oblivionem, quia includit rectam voluntatem, sed
per passiones quae disponunt ad non praecipiendum ; indirecte
tamen amitti potest per oblivionem, quae potest impedire pru·
dentiam, in quantum haec procedit ad praecipiendum ex aliqua
cognitione quae per oblivionem tolli potest (a. 16).
QUAESTIO SECUNDA.

DE PARTIBUS PRUDENTIAE.

22. Status quaestionis. — Ad virtutes cardinales
reducuntur omnes virtutes morales, tamquam partes ipsa­
rum subiectivae aut potentials; insuper habent intégrales \
Intégrales (éléments qui intègrent, auxiliaires ; aanvullende
i. Solent moderni affirmare ad virtutes cardinales quasdam alias reduci
etiam ut partes intégrales. At, secundum S. Thomam, partes intégrales
non sunt virtutes, sed conditiones virtutis. Cfr. I-Π, q. 57, a. 6, ad 4 ;
et ΠΙ Sent., d. 33, q. 3, a. 1, qc. 1.

DE IPSA PRUDENTIA

25

of volledigende deelen) sic vocantur similitudine partium
integralium corporis, v. g. oculi, brachii, manus, etc. sine
quibus corpus non est perfectum ; et ideo sunt conditiones,
actus, dispositiones, sine quibus actus vel usus alicuius
Virtutis non est perfectus.
Subiectivae {sous-espèces ; ondersoorten of onderdeelen) sunt
illae in quas dividitur virtus, sicut genus in species : eodem
modo leo et bos dicuntur partes animalis.
Potentiales (dépendances; aangehoorigheden, machtelijke
deelen) dicuntur ad similitudinem potentiarum animae, v. g.
sensitiva, nutritiva, volitiva, quae potestatem habent ab
anima sed non totam eius potestatem ; et ideo sunt
habitus qui in aliquo cum virtute cardinali conveniunt, sed
in alio a perfecta eius ratione deficiunt. Vocantur virtutes
adnexae (vertus annexées.j}u qui s’y rattachent; toegevoegde
deugden).
Praeterea singulis virtutibus principalibus corresponde!
aliquod ex donis Spiritus sancti (I, n. 633).
Quae omnia iam determinanda sunt pro prudentia.
Articulus I.

De Partibus Integralibus.
S. Th. Π-Π, q. 48 et 49.

23. Octo sunt partes principales prudentiae at
perfectum eius actum requisitae, quarum quinque pertinen
ad prudentiam in quantum est cognoscitiva, scii, memoria
praeteritorum, intelligentia praesentium, docilitas, solertia,
ratio ; et tres in quantum est praeceptiva : providentia,
circumspectio et cautio Quod ita ostendi potest :
Ad prudentiam requiritur :
A. in quantum est cognoscitiva : a) recta cognitio agendorum,
scii. i. memoria praeteritorum; et 2. intelligentia praesentium ;
b) acquisitio cognitionis, ad quod necessaria est 3. docilitas ad
discendum ab aliis ; et 4. solertia seu sagacitas, i. e. propria et

i. Notat Lessius non omnes a diversis habitibus proficisci. Cautio,
circumspectio, providentia et intelligentia sunt actus prudentiae, quia
intrinsece includuntur in prudenti iudicio et executione ; memoria,
ratio, docilitas, solertia tantum requiruntur ad acquirendam prudentiam,
vel ad acquisitae perfectionem.

26

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

velox coniecturario ad inventionem mediorum ; c) usus cognitio­
nis, scii. 5. ratio quae ex cognitis indicat incognita.
B. in quantum est praeceptiva, requiritur : 6. providentia,
qua ordinat qüod secundum se convenit fini ; 7. circumspectio,
qua ordinat quod secundum circumstantias convenit fini ; et 8. cau­
tio, qua ordinat quod contra extrinseca impedimenta convenit fini \

24. In quantum est cognoscitiva, quinque ad
prudentiam requiruntur :
a) recta cognitio particularium et contingentium operabilium, scii,
1) recordatio seu memoria praeteritorum (souvenir du
passé; herinnering), praesertim quae aliquis expertus est :
circa contingentia enim operabilia solum possumus dirigi
ex his quae ordinario et in pluribus accidunt ; haec autem
non cognoscimus nisi experientia (q. 49, a. 1) ; « unde
ex praeteritis oportet nos quasi argumentum sumere de
futuris, et ideo memoria praeteritorum neçessaria est
ad bene consiliandum de futuris »2 (ad 3) ; item
2) intellegentia seu recta cognitio praesentium (sens du
présent; begrip, doorzicht,verstandigheid) sive necessariorum
(i.e. principiorum universalium) sive contingentium, prae­
sertim rei particularis in praesenti agendae (a. 2) ;
b) acquisitio cognitionis quae
3) fit ab aliis addiscendo per disciplinam, ad quam acci­
piendam requiritur docilitas (docilité d'esprit; leerzaamheid) : etenim « particularia operabilia, in quibus cum sint
quasi infinitae diversitates, non possunt ab uno homine
sufficienter omnia considerari, nec per modicum tempus,
sed per temporis diuturnitatem. Unde in his quae ad pru­
dentiam pertinent, maxime indiget homo ab aliis erudiri,
et praecipue a senibus... (nec ullus est qui sibi ad omnia
sufficit, ad 3) ...Hoc autem pertinet ad docilitatem quod
aliquis sit bene disciplinae susceptivus » (a. 3) ;
4) item fit per propriam inventionem, ad quam pertinet
sagacitas seu solertia (promptitude de Vesprit; vlugheid,
1. Vel aliter, secundum Tullium. Tria requiruntur ad prudentiam :
1. providentia futurorum, ad quam pertinent circumspectio et cautio ;
2. intelligentia praesentium, ad quam spectant ratio, docilitas, et solertia ;
3. memoria praeteritorum (q. 48, ad 1).
2. Hinc patet illos qui habent multas experientias esse generarim
prudentiores illis qui non tam langam experientiam habent.

DE IPSA PRUDENTIA

27

scherpzinnigheid, vindingsvermogen\ i.e. bona coniecturario,
praesertim ad inventionem mediorum, maxime ubi ex
improviso est agendum (a. 4). V. g. « cum aliquis videns
aliquos amicos factos, coniecturando putat esse inimicos
eiusdem hominis1 » (ad 1) ;
c) usus cognitionis, scii.
5) ratio (raison déductive; goede redeneering\ i. e. bona
ratiocinatio quae ex omnibus praedictis cognitis recte
procedit ad alia cognoscenda et indicanda (a. 5).

25. Tria insuper requiruntur a prudentia in quanr
tum est praeceptiva, applicando cognitionem ad opus :
a) ut prospiciendo in futurum, recte ordinet quod
secundum se convenit fini» debito, et hoc facit
1) providentia (prévoyance ; vooruitzicht} quae respicit
« contingentia futura prout sunt in finem humanae vitae
ordinabilia», et « importat... respectum quemdam alicuius
distantis, ad quod ea quae in praesenti occurrunt, ordi­
nanda sunt2 » (a. 6). Ad providentiam futurorum autem
pertinet sollicitudo (zorgvuldigheid) (q. 48, ad 5) ;
b) ut attendat circumstantiis negotii, quae possunt illud
reddere malum vel inopportunum, et hoc facit
2) circumspectio (omzichtighetâ) : « Quia prudentia est
circa singularia operabilia in quibus multa concurrunt,
contingit aliquid secundum se consideratum esse bo­
num et conveniens fini, quod tamen ex aliquibus con­
currentibus redditur vel malum vel non opportunum ad
finem : sicut ostendere signa amoris alicui secundum se
consideratum videtur conveniens ad alliciendum eius ani­
mum ad amorem ; sed si contingat in animo illius superbia
vel suspicio adulationis, non erit hoc conveniens ad finem.
Et ideo necessaria est circumspectio ad prudentiam, ut scii,
homo id quod ordinatur ad finem, comparet cum iis quae
circumstant » (a. 7), in quo adest specialis difficultas ad 3) ;
1. Quae perspicacitas contingit ex naturali aptitudine et etiam ex
exercitio.
2. Providentia est pars principalis prudentiae (I, q. 22, a. 1). Explicat
Caietanus quomodo cum prudentia conveniat, quomodo non conveniat,
quomodo sjt pars prudentiae, quomodo ipsa prudentia. — Plures intelligunt providentiam esse meram cognitionem futurorum eventuum, sed
hoc non est admentem S. Thomae.

28

SOMMA THEOLOGIAE MORALIS

c) ut vitet impedimenta extrinseca quae possunt bonum
impedire, et hoc est
3) cautio (précaution; behoedzaamheid), v.g. ne damnum
incurratur, ut adversae valetudinis, ne offendatur proximus,
ne exponatur occasioni peccati, etc. (a. 8).

26. Animadversio. — Si actus sit magni momenti, non
erit perfecte prudens, nisi praedictae conditiones adsint omnes.
Articulus II.

De Partibus Subiectivis.
S. Th. ΙΙ-Π, q. 47, a. ii et 12 ; q. 48 et 50.

27. Prudentia dividitur in plures species, et quidem
est monastica (solitaria) seu personalis (persoonlijke v.) qua
quis regit seipsum in ordine ad proprium bonum, vel
gubernatrix (leidende, bestierende v.), multitudinis regitiva
in ordine ad bonum commune. Haec dividitur in diversas
species secundum diversas species multitudinis et regi­
minis. Multitudo enim est adunata vel a) ad speciale
negotium, scii, exercitus ad pugnandum pro bono com­
muni, quam regit prudentia militaris1 (krijgsbeleict) ; vel
b) adunata ad totam vitam ordinandam, sicut multitudo
unius domus vel familiae, quam regit prudentia oecono­
mica (domestique; huishoudelijke v.·, huisbeleicTp, aut c) sicut
ipsa civitas seu regnum, ad quod spectat prudentia politica23
(stadhoudelijkev.^qmetst regnativa(royale; regeerende,wetgevende v., Staatsbeleid) et legum positiva in principe qui
alios regit, et simpliciter politica seu civilis* (burgerlijkev .),in
1. Militaris est ars in quantum cognoscit quomodo sit pugnandum ;
prydentia in quantum imperat ad debitum finem. — Aliqui, praeter
militarem, hic ponunt plures species prudentiae ad diversa negotia
particularia ; sed id videtur esse contra S. Thomam et Caietanum,
q. 49, a. 4, ad 2.
2. Prudentia politica dirigit justitiam legalem.
3. Lessius aliter intelligit civilem : non virtutem subditorum qui
legibus parent, sed iudicum et magistratuum qui curant leges servari
et totam rempublicam gubernant. Ait scii. Aristotelem ponere duas
huius partes : consultricem et iudicatricem ; illa praebet in dubiis
consilium, haec exercet indicia in tribunalibus, quorum utrumque ad
pçrsonam publicam pertinet. Addit non esse opus peculiari prudentia
in cive, ut legibus communitatis pareat, sicut nec in domesticis, ut
praeceptis patrisfamilias. — Haec tamen non sunt conformia interpre­
tationi S. Thomae.

DE IPSA PRUDENTIA

29

subditis qui seipsos regunt, voluntarie obediendo principi­
bus, in ordine ad bonum communitatis.

28. Animadversiones. — 1» Prudentia personalis est
prudentia absolute et simpliciter dicta (Arist., 1. VI Eth., c. 8),
quia reddit hominem honestum, et immediate ordinat ad ultimum
finem ;
aliae sunt prudentia secundum quid, cum adiuncto
et determinatione, et hominem reddunt bonum civem, bonum
regem, bonum patremfamilias, etc.1
2* Nihilominus prudentia regnativa est perfectissima : « tanto
enim regimen perfectius est quanto universalius est, et ad plura
se extendens, et ulteriorem finem attingens. Et ideo regi, ad
quem pertinet regere civitatem vel regnum, prudentia competit
secundum specialem et perfectissimam sui rationem » (q. 50, a. 1).
Nam si sint « diversi fines quorum unus ordinatur ad alium.., sicut
bonum unius ordinatur ad bonum multitudinis... ; ex hoc
sequitur quod habitus qui ordinatur ad finem ulteriorem sit
principalior et imperet aliis habitibus » (q. 47, a. 11, ad 3).
3· Attamen istae virtutes sunt connexae, ut habet S. Thomas,
q. 47, a. it, ad 2, et ibi ostendit Caietanus. Qui enim habet
prudentiam perfectam propriam, dispositus est ad prudenter
regendum alios, quia id habet in potentia propinqua et ad
id proxime est aptus.
4· Imo mutuo includi possunt. Prudentia monastica enim
respicit indirecte bonum commune ut bonum proprium partis,
et prudentia politica indirecte respicit bonum proprium in
quantum est pars boni communis. « Prudentia personalis alias
complecti potest, ait Lessius, c. 2, dub. 1, quia potest se extendere
ad omnes illarum functiones, dictando de iisdem actionibus,
sed sub alia ratione, in quantum bonum honestum propriae
actionis, v. g. ut officio suo satisfaciat : ita magistratus non
satisfacit officio suo si nescit rempublicam administrare. Itaque
includit omnes ut partes, superaddens respectum ad proprium
bonum », quod est honeste agere.
5» Non tamen confunduntur. Prudentia monastica respicit
immediate bonum proprium, indirecte et mediate bonum com­
mune ; prudentia politica respicit bonum commune immediate
et per se.

Articulus III.

De Partibus Potentialibus.
S. Th. I-II, q. 57, a. 6 ; Π-Π, q. 48 et 51.

29. Partes potentiates sunt virtutes adiutictae quae
l. Cfr. S. Thomas, in Arist., lect. 7,

3°

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

ordinantur ad aliquos secundarios, praeparatorios et fa­
ciliores actus, et non habent totam potentiam prudentiae,
sed ab ipsa in aliquo deficiunt. Principalis virtus iis utitur,
ad modum quo anima utitur suis potentiis (q. 51, a, 2,
ad i ; I-II, q. 57, a. 6, ad 1) : sicut enim in singulis animae
potentiis elucet vis et conditio animae, etsi non plene, ita
in istis facultatibus earumque functionibus elucet natura
et conditio prudentiae, etsi non adaequate. Sunt tres :
la Eubulia (εύ-βουλή, bon conseil", goede raad, weïberadenheicT) quae est circa consilium : est scil. habitus bene
consultandi seu inveniendi media fini convenientia. Porro
« requiritur ad bene consiliandum non solum adinventio
vel excogitatio eorum quae sunt opportuna ad finem, sed
etiam aliae circumstantiae, scii, tempus congruum ut nec
nimis tardus nec nimis velox sit in consiliis, et modus
consiliandi, ut scii, sit firmus in suo consilio, et alia huiusmodi debitae circumstantiae » (q. 51, a. 1, ad 3).
2a Synesis (σύνεσις, compositio duorum=judicium : bon
sens; gezond oordeel; εύσύνετόι = bene sensati) circa indi­
cium eorum quae fiunt secundum legem : est habitus
bene iudicandi de agendis secundum regulas communes,
scil. leges et fines particulares earum.
3a Gnome (γνώμη—ratio, judicium : sens de l'exception;
gematigd, mildadig, getemperd oordeel) circa indicium
eorum in quibus oportet a lege recedere et ex altiori
principio rationis indicare : sunt enim casus insoliti quos
lex ignorat vel in quibus non obligat ob speciales circum­
stantias, ad quae determinanda requiritur specialis perspi­
cacitas. Unde est habitus bene iudicandi secundum altiora
principia de agendis praeter legem communem. Hinc
gnome dirigit epichiam {équité; rechtmatigheid, billijkheid),
e. aequitatem in applicatione et observantia legum secun­
i.
dum aequum et bonum1 (Cfr. tr. de Legibus, I, n. 296).
i. Rationem cur ad consilium sufficiat una Virtus, ad Judicium requi­
rantur duae, tradit S. Thomas i* 2··, q. 57, a. 6, ad 3 : · Indicium de
unaquaque re fit per propria principia eius. Inquisitio autem nondum
est per propria principia (sed per communia), quia iis habitis non
esset opus inquisitione, sed iam res esset inventa. Et ideo una sola
virtus ordinatur ad bene consiliandum, duae autem virtutes ad bene
iudicandum ; quia distinctio non est in communibus principiis sed in

DB IPSA PRUDENTIA

31

30. Partes potentiates sunt verae virtutes sed ad­
nexae. — Sunt virtutes, quia actum homini proprium scii, con­
sultare vel indicate reddunt perfectum.
Sunt virtutes a prudentia distinctae, quia versantur circa actus
qui ab actu prudentiae secundum diversam rationem bonitatis
distinguuntur, imo et ab eo separantur, nam qui bene consiliatur
non sèmper bene iudicat, et qui bene iudicat non semper bene
praecipit, sed aliquando differt vel negligenter agit aut inordinate.
Quodsi non essent distinctae a prudentia, haec non foret virtus
cardinalis, quia non esset aliarum fundamentum.
Sunt virtutes adnexae, quia earum actus : bene consiliari et
iudicare ordinantur ad bene praecipiendum tamquam ad actum
principaliorem et difficiliorem, unde non inest ipsis tota potestas
virtutis prudentiae. « Et sicut consiliari (aut iudicare) ordinatur
ad praecipere tamquam ad principalius, ita etiam eubulia (item
aliae) ordinatur ad prudentiam tamquam ad principaliorem
virtutem sine qua nec virtus esset*
1, sicut neC morales virtutes
sine prudentia » (q. 51, a. 2). Et ita prudentia est virtus cardinalis
in qua aliae fundantur, quibus imperat, et quibus utitur, et
mediantibus quibus agit’ (ib. ad 1 ; I-II, q. 57, a. 6, ad 1).

»»»«
31· Animadversio. — Inquisitio et consilium pertinent
ad rationem quae confert media cum fine et inter se, et discurrit
per singula,multa et diversa. ludicium proprie pertinet ad intel­
lectum qui videt et considerat id quod est faciendum: «consideratio
enim importat actum intellectus veritatem rei intuentis ». Prae­
ceptum ad rationem spectat quia ordinat media ad finem ;
ordinare autem est rationis. Cfr. q. 53, a. 4 ; q. 51, a. 3.
Articulus IV.

D e D oji o Consilii.
S. Th. Π-ΙΙ, q. 52.

32. Quid sit donum consilii. — Dona Spiritus sancti
sunt dispositiones quibus anima redditur bene et facile
mobilis a Spiritu sancto, praecipue in arduis quae ad
salutem pertinent. Igitur donum consilii (gave van godpropriis. Unde et in speculativis una est dialectica inquisitiva de omnibus ;
scientiae autem demonstrativae, quae sunt judicativae, sunt diversae de
diversis. Distinguuntur autem synesis et gnome secundum diversas
regulas, quibus iudicatur. Nam synesis est indicative de agendis secundum
communem legem ·, gnome autem secundum ipsam rationem naturalem
in his in quibus deficit lex communis ». Cfr. II-II, q. 51, a. 4, ad 2.
1. Si prudentia non praeciperet bonum consilium, homo non semper
bene consiliaretur.
2. Ergo virtutes adnexae imperantur a prudentia, quae mediate agit
per illas. luxta Lessium imperantur ab amore finis(l), et non distin­
guuntur realiter a prudentia. Sic ista nec esset virtus cardinalis.

32

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

delijken raad) est lumen quoddam quo, quasi consilio a
Deo accepto, homo videt quid sit agendum in ordine ad
salutem. Unde sicut per prudentiam seu eubuliam homo
est bene consilians, ita per donum consilii est bene consiliativus ; eodem modo ac in humanis, qui sibi non
sufficiunt in inquisitione consilii requirunt a sapientioribus
consilium (a. I, ad i).
Indiget homo ut supernatural! rationis inquisitione a Deo
ipso moveatur circa media ad finem supernaturalem : ratio
humana enim non omnia singulorum et contingentium compre­
hendere valet. Ad huiusmodi autem motionem non sufiicit
prudentia acquisita aut infusa, neque aliae virtutes. Ergo oportet
ponatur specialis habitus, ut homo supernatural! rationis inqui­
sitione a Deo moveatur circa media ad finem supernaturalem j
quod vocamus donum divini consilii.
Distinguitur a) a fide, quae licet secundario sit practica, eSt
tantum practica remote per modum regulae universalis, non
proxime et applicative ad opus hic et nunc in singularibus
ponendum ;
b) a scientia et sapientia, simili ratione. De agibilibus enim trac­
tant scientifice et speculative, scii, de principiis practicis in com­
muni, et non sunt immediate de singularibus contingentibus s
c) a virtute etiam supernatural! prudentiae, eo praesertim quod
ista mpvet modo humano, ut dictamen ex deliberatione procedens
dependenter a ratione humana fide tamen illustrata ; — ipsum
donum movet modo divino, iuxta instinctum Spiritus sancti, de­
pendenter immediate a ratione divina, ex connatural! afiectu
supernatural! et unione ad finem supernaturalem : ex hac unione
scü. et connaturalitate redditur homo habilis et perfectus ad iudicandum de agendis ad supernaturalem finem. Ita donum consilii
est coprincipium virtutis prudentiae infusae completivum.
Triplex in eius usu distinguitur gradus.
« Primus gradus doni consilii est, per quem susceptivUs est
homo consiliorum Spiritus sancti quantum ad ea quae necessaria
sunt saluti, videlicet ad observanda praecepta ; imo qui isto
consilii gradu non decoratur, in statu condemnationis consistit...
Secundus gradus doni consilii est, per quem evangelicis Christi
consiliis autem mentis inclinamus... Tertius gradus... ipsa
Christi consilia perfecte implere1. »

33. Donum consilii corresponde! prudentiae sicut
ipsam adiuvans et perficiens, quia versatur circa eadem
agenda hic et nunc propter finem.
« Principium motivum inferius adjuvatur praecipue et perficitur
per hoc quod movetur a superiore motivo principio... Manifestum
i. Dionysius Carthusianus, D donis tr. III, a. 7.

DE IPSA PRUDENTIA

33

est autem quod rectitudo rationis humanae comparatur ad ratio­
nem divinam, sicut principium motivum inferius, quod movetur,
ad superius... : ratio enim aeterna est suprema regula omnis
humanae rectitudinis. Et ideo prudentia, quae importat rationis
(practicae) rectitudinem, maxime perficitur et iuvatur secundum
quod regulatur et movetur a Spiritu s° ; quod pertinet ad donum
consilii... Unde donum consilii respondet prudentiae, sicut
ipsam adiuvans et perficiens » (a. 2).
Recte autem vocatur divinum consilium, et non iudicium aut
praeceptum : « ludicare et praecipere non est moti, sed moventis.
Et quia, in donis Spiritus st mens humana non se habet ut
movens, sed magis ut mota..., inde est quod non fuit conveniens
quod donum correspondons prudentiae praeceptum diceretur
vel iudicium, sed consilium, per quod potest significari motio
mentis consiliatae ab alio consiliante » (ad 1).

34. Donum consilii est in omnibus iustis, saltem
quantum ad ea quae necessaria sunt ad salutem (a. i, ad 2).
Et manet in patria ubi homo perfecte dirigitur a Spiritu s° ;
sed ibi alium habebit actum. Non enim est ibi secundum aliquam
inquisitionem et dubitationem de agibilibus (quod non competit
perfectioni patriae), sed partim in quantum continuatur a Deo
in beatis cognitio eorum quae agenda iam sciunt v. g. in laudando
Deo aut pro aliis orando, partim in quantum illuminantur de
iis quae nesciunt circa agenda. Non enim sciunt omnia quae ad
gubernationem rerum pertinent et non sunt de essentia beatitudinis, sed quod eis revelatur prout Deo placet, ut explicatur
a S. Thoma I, q. 12, a. 8 (a. 3).
Dono consilii dicitur respondere 5* beatitudo : Beati mise­
ricordes quoniam misericordiam consequentur. Consilium enim
proprie est de utilibus ad salutem ; misericordia autem est
maxime utilis. Et « ideo specialiter dono consilii respondet
beatitudo misericordiae, non sicut elicienti sed sicut dirigenti »
(a. 4). Et quamvis consilium Spiritus s1 dirigat in omnibus
actibus virtutum, specialiter tamen dirigit in operibus miseri­
cordiae, ratione iam dicta (ad 1).

QUAESTIO TERTIA.

DE PECCATIS PRUDENTIAE OPPOSITIS.

35. Peccata opponuntur prudentiae per excessum
vel defectum : per defectum, illa quae proveniunt ex
defectu prudentiae vel eorum quae ad prudentiam requi­
runtur, et generali nomine imprudentiae vocantur ; per
excessum, illa quae aliquam similitudinem cum prudentia
habent et contingunt per abusum eorum quae ad pruden­
tiam requiruntur, et ideo falsa prudentia vocantur.
Summa Theologiae Moralis Π. — 3

34

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Articulus I.

j
!

I

1
I
j

i
N
I

I

’
'
’
II
j
1
I

j

j
j
I
Ί
1
.
j1

I;

I
!
(
i
!
,

De Imprudentia.
S. Th. Π-ΙΙ, q. 53 et 54.

36. Imprudentia sumitur i° negative pro sola absentia
prudentiae, et sic potest esse sine peccato, uti patet in
pueris ; — 2° privative pro carentia prudentiae quam quis
potest et debet habere, et sic est peccatum indirecte voluntarium, ratione negligentiae seu omissionis, quia aliquis
non sufficienter studet prudentiam habere ; attamen non
est peccatum speciale sed generale, i. e. quodcumque
peccatum seu conditio omnis peccati : in omni enim
includitur peccato, cum nullum fiat sine defectu in actu
rationis dirigentis —■ 30 contrarie pro imprudentia directe
et in se intenta, qua scii, ratio directe movetur et agit
contra prudentiam, spernendo et repudiando consilium
(iudicium, praeceptum) rationis aut regulas divinas ;
quod raro fit : hoc est peccatum commissionis speciale
secundum rationem propriam prudentiae, ex genere suo
mortale2, et ideo in confessione declarandum si sit gravis
contemptus divinarum regularum ; secus est veniale,

37. Variae species imprudentiae. — Imprudentia
dividitur in varias species :
1) Per oppositionem ad virtutes adnexas, et diversos
actus rationis, distinguitur
i. Cfr. q. 53, a. 2, et q. 51, a. 1, ad 3. Hinc videtur esse peccatum
omissionis, quamvis aliqui, ut Caietanus, dicant reduci ad commissionem ;
sed est quaestio de nomine. Est peccatum contra praeceptum affirmativum
prudentiae ; hoc non est speciale praeceptum sed generale ; unde illud
est peccatum generale, non per essentiam quatenus praedicatur de omni
peccato, sed per participationem quatenus includitur in omni peccato,
sicut in omni peccato est quod sit contra charitatem Dei et sui.
2. Est peccatum commissionis contra praeceptum negativum non
contemnendi consilia et regulas divinas ; speciale quia directe et in se
voluntarium, sicut velle rectitudinem prudentiae est specialis actus
virtutis. — Plures, ut Lessius et passim lesuitae qui illum exscribunt,
aiunt imprudentiam esse venialem ex genere suo et solum mortalem
per accidens ; unde praecipitatio et inconsideratio solum sunt mortales
ratione periculi peccati mortalis, — inconstantia solum si ex voto vel
praecepto quis teneatur persistere in sententia, aut ab extrinseco v. g.
propter scandalum,—negligentia solum si omittatur id quod sub mortali

DE IPSA PRUDENTIA

35

a) contra consilium et eubuliam : praecipitatio (overhaagting, voorbarig oordeel} qua, neglectis variis modis
inquisitionis et pertransitis necessario considerandis, aliquis
per impetum voluntatis vel passionis statim opus aggreditur
veliudicatde mediis illud exequendi.Unde est defectus in
inquisitione rationis, quatenus ratio non ordinate descendit
ad executionem operis per media secundum gradus requi­
sitos qui sunt 5 partes intégrales, scii, memoria praeteri­
torum, intelligentia praesentium, solertia in considerandis
futuris eventibus, docilitas per quam aliquis acquiescit
sententiis maiorum, et ratiocinatio unum altero conferens :
cum enim illae omnes vel plures illarum negliguntur,
adest inordinatio consilii. Quod si fiat ex contemptu
consilii, vocatur temeritas fvermetelheid) ;
b) contra iudicium ac synesim et gnome : inconsideratio
(pnbedachtzaamheid, onbezonnenheid) qua quis, omissa dili­
genti inspectione, contemnit vel negligit attendere ea ex
quibus rectum iudicium procedit ; unde est defectus in
iudicio intellectus practici1 ;
obligat vel si sit periculum peccati mortalis. Ratio illorum est quia
solus defectus prudentiae sine defectu alterius virtutis est defectus in
solo actu rationis, qui non est magnus : rectitudo rationis enim non
quaeritur propter se, sed propter opus dirigendum, ita pravitas aesti­
manda est ex opere quod sequitur.
Sed nullus defectus rationis practicae existit solus, ergo semper et
per se adest defectus alius virtutis, sicut etiam nunquam exercetur
sola prudentia, sed semper simul cum aliqua alia virtute, quae proinde
est materia propria prudentiae ; — et ideo defectus prudentiae non est
mortalis per accidens, sed per se et ex genere, quia defectus magnus
in alia virtute est defectus in materia propria prudentiae. Secus prudentia,
quae dicitur virtus maxime necessaria (I-II, q. 57, a. 5), tantum obligaret
sub levi!
Obiiciunt a) exemplum mendacii, quod de se est veniale. Sed hoc
non probat, quia mendacium esse potest sine laesione alius virtutis.
b) Etiam allegant S. Thomam qui, q. 54, a. 3, ait negligentiam esse
mortalem vel ratione necessitatis ad salutem vel ratione causae : utrum­
que per accidens, quia non consideratur solum peccatum imprudentiae
specie distinctum sed simul cum opere quod ex negligentia omittitur,
et hoc est per accidens. — Sed id falsum est i negligentia semper consi­
deratur cum opere omisso, et ita consideratur secundum se, quia opus
ponendum est propria materia prudentiae. Et etiamsi verum esset de
negligentia, non adhuc de imprudentia : illa est per omissionem, haec
est per commissionem.
i. Cfr. q. 53, a. 4, ad 2 : « Consideratio eorum quae in consilio.atten­
duntur, ordinatur ad recte iudicandum. Et ideo consideratio in iudicio
practico perficitur. Unde etiam inconsideratio maxime opponitur
rectitudini iudicii ».

36

SUMMA THEOLOGIAE MOKAL1S

c) contra praeceptum et prudentiam proprie dictam :
inconstantia (wankelmoedigheid, onbestendigheid, onstandvastigheid) quae est recessus a bono proposito statuto, quo
ratio, ob levia motiva, et sine ulla vel sine iusta causa
repudiat quod antea recte dictaverat ;
d) contra sollicitudinem (vigilantiam in exequendo) ad
prudentiam stricte dictam et praeceptum requisitam :
negligentia (nalatigheid).
2) Per oppositionem ad partes intégrales in prudentia requisitas.
Sed quia omnes illae ordinantur ad dirigendos praedictos tres
actus rationis, de quibus sub i°, inde oppositae imprudentiae ad
peccata superius enumerata reducuntur.

3) Per oppositionem ad diversas prudentiae species, dividitur
in imprudentiam personalem, regnativam, politicam, oeconomi­
cam, militarem.

38. Imprudentiae causa. —, Praecipitatio, inconsideratio, inconstantia maxime oriuntur ex luxuria, quae usum rationis
maxiine impedit, eo quod animam absorbet et trahit ad delectatio­
nem sensibilem, dum perfectio intellectualis virtutis consistit in
abstractione a sensibilibus. Et quamvis invidia, ira, avaritia,
ambitio, etc. etiam pertrahant rationem ad aliud, luxuria ipsum
rationis iudicium extinguit.
39. Negligentia sumitur dupliciter: i° generaliter, pro
omissione cuiuscumque actus debiti, et sic non opponitur
prudentiae sed virtuti in cuius materia versatur, v. g.
negligentia in consilio, in restitutione, aut in oratione
opponitur eubuliae, iustitiae, aut religioni ; 2° pro defectu
sollicitudinis in efficaciter imperando, requisitae scii, in
actu rationis ad excitandam et dirigendam voluntatem
in executione operis ; et sic opponitur prudentiae stricte
dictae : est scii, actus rationis non praecipientis quando
debet aut eo modo quo debet. — Differt itaque ab in­
constantia : haec est ex debilitate rationis quae non tenet
se firmiter in bono proposito concepto ; ac denotat levi­
tatem animi in sententia semel prudenter suscepta. E
contra negligentia est Omissio sententiae et praecepti : ratio
deficit in praecipiendo quae fuerunt consiliata et iudicata.
Negligentia peccatum mortale esse potest (Prov. XIX,
16) : a) per se,ex parte eius quod negligitur, si sit aliquid
de necessitate salutis ; b) per accidens, ex parte causae, si

DE IPSA PRUDENTIA

37

proveniat ex voluntate mortaliter mala v. g. ex contemptu
perfecto. Secus est veniale, ut si versetur circa aliquid
parvum, et proveniat ex defectu fervoris.
40. Animadversio. — Notat Billuart ex S. Thoma : Ne­
gligentia stricte distinguitur ab omissione, pigritia, torpore et
inconstantia. Negligentia consistit in defectu interioris actus
rationis non praecipientis quod debet aut eo modo quo debet.
Omissio proprie pertinet ad exteriorem actum; pigritia et torpor
ad executionem, ita tamen quod pigritia importat tarditatem ad
exequendum, torpor autem remissionem quamdam in eXecutione.
Tandem inconstans deficit in praecipiendo quasi ab aliquo
impeditus, negligens per defectum promptae voluntatis (q. 54,
a. 2, ad i, 2, 3). Nam « negligentia provçnit ex quadam re­
missione voluntatis, per quam contingit quod ratio non sollicitatur
ut praecipiat ea quae debet, vel eo modo quo debet » (a. 3).
Articulus II.

De Falsa Prudentia.
S. Th„ Π-ΙΙ, q. 55.

41. Falsa prudentia est peccatum prudentiae oppositum
per excessum. Cuius variae sunt species : potest enim esse
i° abusus ipsius prudentiae a) circa finem falsum, per
prudentiam carnis, b) circa media falsa, per astutiam seu
excogitationem et notitiam falsorum mediorum, c) circa
executionem falsorum mediorum, per dolum in verbis, et
fraudem in factis ; 20 abusus sollicitudinis, per sollicitu­
dinem excesswam.
42. Prudentia carnis est circa finem (voorzichtigheid
des vleesches of der wereld, wereldsvnjsheid, Le. XVI, 8) et
est excessus seu abusus ipsius prudentiae stricte dictae ;
illa excogitat et dictat media idonea ad finem pravum \
scii, ad perficienda opera carnis seu implendum instinctum
naturae corruptae12 (Rom. VIII, 5-7; Gal. V, 16). Unde
1. Hinc prudentia falsa non necessario iudicat erronee errore specu­
lativo, quia media possunt esse vere idonea ad finem, et non necessario
iudicat ea esse absolute bona, sed esse nobis convenientia ad finem
propositum. Sed est practice falsa, quia est causa pravae electionis :
non enim conformis est ad appetitum rectum, sed conformis ad affectum
inhonestum.
2. Opera carnis in praesenti intelliguntur non sensu stricto theologico,
sed sensu generaliore Apostoli de omnibus operibus naturae corruptae;

38

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

est habilitas ad inveniendas et adhibendas vias ad malum
operandum. Cum in omni peccato inveniatur, sicut vera
prudentia in omni virtute1, hinc non est peccatum di­
stinctum ab ipso opere malo, nisi directe sit-et in se voluntaria, praecise quatenus prudentiae opponitur.
Est peccatum mortale si quis pravum finem sibi con­
stituat ut finem ultimum seu totius vitae : eo ipso enim
avertitur a vero ultimo fine, Deo; ut si procedat ex affectu
mortaliter malo, vel aliquis propterea paratus sit pec­
care mortaliter, v. g. si bonum temporale praeferret
bono animae aeterno. Si autem quis finem malum parti­
cularem sibi proponat absque eo quod avertatur ab ultimo
fine, est peccatum veniale, v. g. si adhiberet studium ad
solam voluptatem.

43. Variae species sunt circa media :
a) astutia (listigheid, arglistigheid, sluwheid, doorslepenheid) quae est excessus seu abusus in consilio (et indicio) ;
ista ad finem sive bonum sive malum excogitat media non
vera sed falsa, simulata vel apparentia. Est scii, peritia in
excogitandis viis non veris sed simulatis, ad consequendum
finem sive bonum sive malum. Est peccatum quia etiam
ad bonum finem non oportet falsis viis pervenire sed
veris ; mortale si procedat ex affectu mortaliter malo, vel
grave nocumentum inferat (II Cor. IV, 2) ;
b) dolus, et c) fraus (bedriegerij, bedrog in woord en
daad) quae non sunt nisi actus externus et executio astu­
tiae : dolus principaliter per falsa verba, quae principalem
locum tenent inter signa ; fraus per facta falsa.
44. Sollicitudo excessiva (pverdreven bezorgdheid) seu
immoderata potest esse : sive temporalium, scii, nimia
occupatio animi in rebus temporalibus acquirendis vel con­
servandis ; sive futurorum, scii, nimia animi occupatio
quae sunt triplicis generis secundum triplicem perversam concupiscentiam.Unde prudentia carnis potest distingui triplex : terrena, animalis
seu stricte carnalis, et diabolica, prout tendit ad bona temporalia, ad
voluptatem, vel ad superbiam (Jiebzuchtige, vleeschelijke of dierlijke,
etrzuchtige v.).
I. « Omne peccatum opponitur prudentiae sicut et prudentia parti­
cipatur in omni virtute » q. 55, a. 2, ad 3.

DE IPSA PRUDENTIA

39

circa futura praesertim necessaria ad vitam, cum anxietate
et parva fiducia divinae providentiae1. Tripliciter potest
esse illicita : a) si temporalia tamquam finem ultimum
quaeramus, ea praeponendo spiritualibus, quod est mortale;
— b) si superfluum studium adhibeatur ad temporalia
acquirenda vel conservanda, ita quod retrahamur a spiri­
tualibus debitis : id est mortale si retrahat a spiritualibus
sub gravi praeceptis, secus est veniale ; — c) si solum
sit timor superfluus, scii, ne faciendo quod fieri debet,
necessaria nobis deficiant : hoc est veniale, nisi per accidens
esset effectus vel causa peccati mortalis.

45. Causa falsae prqdentiae. — Falsae prudentiae
species maxime oriuntur ex avaritia quae maxime opponitur
virtuti iustitiae, in qua usus rationis rectae praecipue elucet.
Ita v* g· sollicitudo excessive ex inordinato habendi amore
vel amittendi timore.

i. Ad opus virtutis requiritur inter alias circumstantias etiam tempus
debitum, et hoc etiam in interiori sollicitudine locum habet. Sicuti
tempore aestatis si quis iam sollicitus esset de vindemia, superflue
esset sollicitus (S. Th., q. 55, a. 7).

SECUNDA PARS.
DE VIRTUTIBUS PRUDENTIAE ADNEXIS
IN EFFORMATIONE CONSCIENTIAE SPECTATIS.

46. Obiectum tractationis. — Virtutes prudentiae
adiunctae dantur ad rectum indicium circa particulares
operationes efformandum ; ubi praecipue attendendum
venit indicium conscientiae moralis. Bonum consilium
(eubuliae) ordinatur ad rectum indicium practicum (synesis vel gnome) per quod terminatur, sicut indicium ordi­
natur ad imperium seu praeceptum, quod iudicium
mandat execution!. Sicut ergo praeceptum est actus pro­
prius et praecipuus ipsius prudentiae, ita rectum iudicium
conscientiae, quod ex consilio praerequisito est effbrmatum et secundum quod est praecipiendum, est quidam
actus proprius vel praecipuus virtutum adnexarum quibus
utitur prudentia ad suum proprium finemx. Unde post­
quam diximus de ipsa prudentia, iam speciatim dicen­
dum venit de virtutibus ipsi adnexis in practica efformatione
conscientiae spectatis1
2.
1. Ita loannes a S. Thoma, in I-II, q, 18-21, disp. 12, n. 14 et 16 ;
Suarez, in I-II, disp. 12, n. 8 ; Laymann, Th. M., de consc., c. 2, n. 3 ;
Mercorus, Basis totius moralis theologiae, a. 1 ; Contenson, Theol. mentis
et cordis, diss. 3, spec. 1, q. 1.; Gotti, Th. Sch.-dogm. de consc., dub. I,
XV, et 2 ; BiJluart, Theol., de a. h., diss. 5, a. 1 ; Patuzzi, Th. Μ. I, de
consc., a. t, VI ; et inter recentiores : Beaudoin, Tr. de Conscientia, p. 9 ;
Prümtner, Th. Μ. I, n. 303 ; Aertnijs-Damen, Th. Μ. I, n. 48ble,
Garrigou-Lagrange, in Rev. Thomiste, I925, p. 346 ; Dumas, Th. Μ. I,
th. XX, B.
2. S. Thomas de virtutibus prudentiae adnexis non agit in speciali ;
quod tamen solet facere pro virtutibus pertinentibus ad alias virtutes
cardinales.Id forsan explicari potest ex eo quod ordinentur ad operandum
una cum prudentia, et non ad officia separatim exercenda; etiam ex
eo quod immediate versentur circa particularia et contingentia, et ideo
minus ad scientiam pertinent sed magis ad quamdam artem directionis
vitae. Cum autem quaestiones speciales de conscientia et de eius effor­
matione magnum locum iam obtinuerint in theologia practica, ideo
specialiter sunt attendendae ac speciatim considerandae ; et quidem
in tractatu de prudentia et virtutibus ipsi adnexis, ad quem pertinent
tamquam ad proprium locum. Cfr. ea quae scripsimus in Revue des
Sciences philosophiques et théologiques, 1926 : Quelle place faut-il assigner
au traité de la Conscience?

DB PRUDENTI CONSCIENTIA

41

Sufficit autem considerare conscientiam antecedentem
circa agenda in futurum, nec speciatim oportet respicere
conscientiam consequentem circa facta praeterita : ex
conscientia antecedenti enim facile diudicatur actus post­
quam factus est, quia secundum eosdem habitus et secun­
dum eadem principia fit examen de factis, et consilium
ac iudicium de faciendis.

47. Quid ex parte generali scientiae moralis sup­
ponimus notum. — Ex parte generali theologiae moralis,
quae agit de conscientia morali in generali, plura iam didici­
mus in praesenti brevity rememoranda, scii. :
1) Quid sit conscientia moralis antecedens. Est iudicium
proxime practicum de honestate actionis, i. e. iudicium
intellectus practici dictans de bonitate vel malitia eorum
quae hic et nunc, i. e. in individuo spectatis omnibus
circumstantiis, sunt agenda, seu affirmans actum in parti­
culari et in concreto esse licitum vel illicitum et ideo ponendum
aut omittendum a nobis. Conscientia itaque est iudicium
non mere speculativum de sola veritate rei, sed practicum
de honestate actionis, et quidem proxime practicum ita ut
praeluceat operationi hic et nunc ponendae eamque dirigat,
ut sit honesta.
2) Quod conscientia, cum sit iudicium, est actus, non
habitus permanens, et ideo distinguitur :
a) A synderesi (sens des évidences; bevattelijkheid der
grondbeginselen of grondregels), quae est habitus primorum
principiorum practicorum (v. g. Bonum est faciendum,
malum est vitandum), et a scientia morali (kennis der zedeleer), quae est cognitio habitualis acquisita conclusionum
generalium ex primis principiis deductarum de bonitate et
malitia actuum in genere et in abstracto (v. g. furtum est
malum) ; conscientia est actuale iudicium, scij. conclusio
particularis ex primis principiis deducta de bonitate et
malitia actus in particulari et in concreto, qualis est hic et
nunc cum fine et omnibus circumstantiis ab agente ponen­
dus (v. g. hic actus est furtum et a me nunc vitandus).
Synderesis et scientia moralis sunt habitus qui efformànt
iudicium speculative practicum de moralitate obiectiva et materiali

42

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

actuum nostrorum secundum se, seu in genere et in abstracto
(quid in genere sit bonum vel malum), et remote dirigunt praxim;
conscientia est iudicium practice practicum de moralitate sub­
iectiva et formali actuum nostrorum in particulari et in concreto
(quid mihi hic et nunc est agendum et licitum), et proxime
dirigit actus nostpos.

b) Item a lege, quae est norma universalis a legislatore
permanenter imposita, et per synderesim vel scientiam
moralem cognita, de bonitate et malitia actuum in genere,
dum conscientia est applicatio legis ab unoquoque homine
privato facta ad casum seu actum particularem hic et
nunc ponendum, qua iudicat an iste actus sit legi conformis
vel non. Unde lex dicitur regula remota et obiectiva,
conscientia regula proxima et subiectiva actuum nostrorum.
Moralitas scii, actus non est a lege ut est secundum se,
sed prout per notitiam et iudicium conscientiae nobis
applicatur.
c) Item a prudentia, quae est virtus cardinalis inclinans
ad tres actus seu functiones : ad recte inquirendum et
existimandum omnes circumstantias actus concreti, — ad
bene indicandum de eius convenientia et moralitate, et
rectam conscientiam efformandam, — maxime autem ad
praecipiendum id quod iudicium conscientiae dictat1.
Conscientia recta autem est aliquis actus prudentiae,
mediantibus virtutibus adnexis efformatus2.
Conscientia tamen ab omnibus praedictis pendet, quia
unaquaeque earum concurrit ad ipsam recte efformandam,
ut postea dicetur (v. g. n. 56).
3) Quod conscientia sit regula proxima et subiectiva
omnium actuum humanorum, obligans non vi sui et ex
seipsa, sed vi praecepti divini, quia applicat regulam obiectivam et remotam seu legem ad casum particularem.
Est scii, intimatio et quasi promulgatio legis in actu
secundo quoad actum hic et nunc ponendum. Legi con1. « Patet qualiter differunt synderesis, lex naturalis, et conscientia ;
quia lex naturalis nominat ipsa universalia principia iuris ; synderesis
vero nominat habitum eorum ; conscientia vero nominat applicationem
quamdam legis naturalis ad aliquid faciendum per modum conclusionis
cuiusdam » S. Thomas, in II Sent., d. 24, q. 2, a. 4.
2. Indicium praeparatur ab eubulia ; elicitur a synesi (vel gnome)
sub directione prudentiae quae imperat.

\
\

\
DE PRUDENTI CONSCIENTIA

43

venit vis obligandi ; atqui conscientia legem applicat ;
ergoeadem est vis obligatoria conscientiae quae est legis.
Et quia omnis obligatio legis a lege aeterna Dei est deri­
vanda^ conscientia vox Dei vulgo appellatur.
« Conscientia, ait S. Bonaventura, II Sent., d. 39, a. 1, q. 3,
est sicut praeco Dei et nuntius ; et quod dicit, non mandat
ex se sdd mandat quasi ex Deo, sicut praeco, cum divulget
edictum regis ; et hinc est quod conscientia habet virtutem
ligandi ». Hinc agere contra conscientiam praeceptivam nunquam
potest esst licitum : Quod fit contra conscientiam, aedificat ad
gehennam. Ita Innocentius III, in c. 13, X, 2, 13.

Sicut antem distinguitur lex praecipiens, prohibens,
permittens* consulens, ita et conscientia.
4) Ad hoc autem quod sit regula actuum nostrorum,
duas habere\debet qualitates: oportet scii, recta sit simul
et certa :
a) ex parte obiecti debet esse recta; regula enim et mensura
non potest esse falsata, sed debet esse adaequata seu vera
et recta ; undp conscientia debet esse recte applicans legem
et ita saltem practice vera seu conformis appetitui recto
(finis honesti debiti), ita ut actus conscientiae conformis
vere sit honestus et conformis legi aeternae, supremae
regulae moralitatis ;
b) ex parte subiecti debet esse certa : regula enim et
mensura non potest esse ambigua sed debet esse certa ;
— secus enim non posset homo certus esse de honestate
suarum actionum ponendarum, et sic perpetuo exponeretur
proximo periculo formaliter peccandi.
Quae in parte generali plene fuerunt demonstrata et ex
infra dicendis magis patebunt.

48. Materia tractanda eiusque divisio. — His positis,
cum non semper statim et facile conscientia recta et
certa possit haberi, iam investigandum est quomodo pru­
denter sit procedendum in praxi ad conscientiam rectam
et certam efformandam ; unde dicemus de variis statibus
seu speciebus conscientiae in speciali, de modo conscientiam
in singulis statibus efformandi,ac de modo peccandi quan­
tum ad conscientiam, non recte illam efformando vel
contra eam agendo.

44

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

/

Omnes autem status defectuosi reducuntur ad /tres
categorias : defectum rectitudinis seu veritatis, defebtum
certitudinis, defectum veritatis simul et certitudinis.,Unde
dicendum tribus in capitibus :
/
1) de modo effbrmandi conscientiam rectam ad/remo­
vendum errorem ;
;
2) de modo effbrmandi conscientiam certam ad tollen­
dam incertitudinem ;
3) de modo effbrmandi conscientiam rectam simul et
certam, in casu incertitudinis simul et erroris.
Primum est de effbrmatione conscientiae rectae : 1. de
obligatione ac inediis sollicite effbrmandi conscientiam
rçctam ; — 2. de speciebus conscientiae e? parte obiecti
seu rectitudinis : a. de conscientia vera ; b. de conscientia
invincibiliter erronea ; c. de conscientia vincibiliter erro­
nea ; — 3. de practica effbrmatione conscientiae rectae in
seipso et in aliis.
Secundum est de effbrmatione conscientiae certae :
i. de obligatione et mediis sufficienter effbrmandi con­
scientiam certam ; — 2. de speciebus conscientiae ex
parte subiecti : a. de conscientia negative dubia ; b. de
conscientia positive dubia ; c. de conscientia opinativa
seu probabili ; d. de recto usu opinionum probabilium ;
— 3. de practica effbrmatione conscientiae certae in seipso
et in aliis ; — 4. de peccato agentis contra conscientiam.
Tertium est de effbrmatione conscientiae rectae simul et
certae, i. e. de speciebus conscientiae ex parte obiecti
simul et subiecti : a. de conscientia perplexa ; b. de
conscientia laxa ; c. de conscientia scrupulosa.
In quo ordine non consideramus separatim singulas virtutes
adnexas : eubulia enim connaturaliter simul exercetur cum aliis,
quia iudicium supponit deliberationem consilii et deliberatio
consilii iudicio terminatur ; synesis autem et gnome pari modo
procedunt in efformatione iudicii conscientiae. Nihilominus prima
pars praecipue pertinet ad eubuliam, quia rectitudo iudicii
praesertim pendet a deliberatione praecedenti (S, Th., q. 51,
a. 2, ad 2; a. i, ad 1) ; altera pars Spectat ad synesim (aut
gnomen), quia certitudo est qualitas iudicii (q. 51, a. 2, ad 2);
in tertia, omnes virtutes adnexae conspiciuntur simul.

DE PRUDENTI CONSCIENTIA

45

CAPUT I.

\

DE EFFORMATIONE CONSCIENTIAE RECTAE
AD REMOVENDUM ERROREM.

\
ξ

\

QUAESTIO PRIMA.

DE OBLIGATIONE AC MEDIIS

SOLLICITE EFFORMANDI CONSCIENTIAM RECTAM.

49. Thesis. Ad prudenter agendum homo tenetur
adhibere seriam sollicitudinem ad inquirendam et
semper habendam conscientiam rectam et veram.
Probatur A i° Conscientia non est nisi praeco et nuntius
Dei. lamverp quilibet praeco diligens omnino esse debet
ut nihil aliud renuntiet nisi veritatem sibi a mandante
commissam. Ergo omnis homo obligatur seriam adhibere
diligentiam ut eius conscientia fideliter renuntiet leges a
Deo sancitas, quae vitam moralem regunt.
2° Qui tenetur servare leges, diligentiam tenetur adhibere
ad illas cognoscendas et inquirendas, quia est medium ad
illas in suis actionibus servandum omnino necessarium ;
quodsi non diligenter inquireret, esset in ignorantia vin­
cibili et culpabili. Atqui conscientia non est nisi notitia,
intimatio legis in actu secundo, et applicatio legis ad
actum particularem. Ergo homo qui tenetur leges servare,
tenetur ad conscientiam veram et rectam habendam, qua
lex cognoscatur in actu secundo et applicetur ad actus
particulares.— Confirmatur; Quaelibet lex imprimis ad sui
cognitionem obligat ; unde adagium : Lex agendi legem
sciendi importat.

50.Diligentia in effbrmatione conscientiae requisita
non est summa et extraordinaria, usurpando omnia media
possibilia (v. g. consulendo omnes doctos civitatis et post,
alias provincias adeundo) : id esset onus intolerabile, et
anxietatibus, turbationibus ac scrupulis daret locum per­
petuis ; sed sufficit ordinaria et moralis, quae sola naturae
humanae accomodata est quamque solent in simili negotio
habere homines prudentes et timorati, attendendo ad

46

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

conditiones personarum et gravitatem içgum aliasque cir­
cumstantias loci, temporis, etc. Unde maior requiritur
quo gravior est res, tum in se (v.g. pro lege divina/quam
pro humana), tum in suis consectariis (v. g. si damnum
pro proximo), quo persona est magis exculta et/maiora
media habet investigandi veritatem, quo magis dbligatur
ex officio ad aliquid Cognoscendum vel bonum procuran­
dum aut malum cavendum, quo rationes videntur maioris
ponderis, quo res maiorem moram patitur, etcJ
Sic rudi ordinario sufficit Consulere parochum aut confessarium ; theologo et confessario maior adhibenda est
diligentia, proprio studio et plures auctores Jonsulendo.

51. Media perveniendi ad conscientiam rectam et
veram. — Solent recenseri sequentia :
(
a) propria consideratio et cognitio scientiae moralis, statui ei
conditioni agentis proportionata, ad acquirendam/ intelligentiam
rei praesentialiter agendae : rationem enim habet homo ut
seipsum dirigat. Ad hoc requiritur sinceritas animi in desiderio
et studio veritatis, ut homo non proprium Commodum aut
utilitatem quaerat, aut indulgere cupiditati vel passioni, sed Deo
placere in suis actibus intendat ;
!
b) consultatio peritorum (praecipue superioruin) doctis utilis,
aliis autem necessaria ; ad quam etiam spectant exemplum
bonorum et timoratorum sine scrupulo sic operantium. Doctus
scii, consulat doctiores vel et aequales, quales in gravi negotio
temporali consuleret, indoctus maxime superiores v.g. parochum.
Ad hoc requiritur docilitas ;
c) oratio ut Deus lumen et gratiam tribuat : agitur enim de
cognitione acquirenda ad recte agendum in ordine ad salutem ;
unde petitur consilium Spiritus sancti ;
d) remotio impedimentorum quae impediunt perceptionem practicae veritatis, scii, malorum habituum, passionum, praeiudiciorum. Haec mortificatio omnino necessaria est quia practicum
iudicium rationis, ob malam animi inclinationem, saepe a
veritate deflectit12.
Quae media adhibenda sunt non quidem cum summa sed
cum morali diligentia quali prudentes utuntur in rebus suis1.

$2. Animadversio. —- Qui negligens est in inquirendo
ad efformandam conscientiam rectam, peccat peccato praecipi­
tationis.
1. « Sincera conscientia'quae sine duplicitate intentionis est, procedit
de corde puro, scii, a vitiis expurgato (I Tim. I, 3), et de conscientia
bona, i. e. secundum Bemardum, cui ratio decepta non est, nec valde
perversa » S. Antoninus, Summa theologica, p. I, c. X, § V, cpl. 185.
2. Cfr. II-II, q. 180, a. 3, ad 4.

DE PRUDENTI CONSCIENTIA

47

QUAESTIO SECUNDA.

SPECIEBUS CONSCIENTIAE
IE OBIE CTI SEU RECTITUDINIS.

i
Probatur : Conscientia, quia intimat et applicat legem,
est regula proxima actuum humanorum ex qua pendet
eorum moralitas. Sed conscientia vera applicat legem :

48

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

/

est scii, praeco fidelis. Ergo actus qui illi regulae confor­
matur est prucjens et moraliter bonus, et qui ab illa /egula
deficit est moraliter malus.
/
Confirmatur : i) Conscientia vera est quasi promulgatio
legis relate ad actum particularem facta nobis per rationem.
Sed legem certo cognitam sequi tenemur. Ergo/
2) Unde Scriptura Rom. XIV, 23 : Omne quoji non est
ex fide (bona fide, de bonne foi; uit goeder trouw')f peccatum
est; i. e. quod non est conforme conscientiae,/seu quod
non est ex persuasione seu iudicio conscientiae/ peccatum
est.
/
55· Sensus doctrinae. — Conscientia vera dicitur a) pru­
dens regula per se i. e. ex natura sua, quia fideliter «xhibet legem
ut est in se ; unde est simpliciter recta et sub omni respectu,
formaliter et materialiter, ac proinde regula est absolute et in omni
eventu, et ideo actus ipsi conformis est per se prudens et bonus ;
b) regula est obligatoria si sit praecipiens vel prohibens : si
enim consulit vel permittit, contra illam agere non est illicitum,
quia non tenemur facere vel omittere quod nulla lege praecipitur
vel prohibetur, quamvis tamen consulentem illicitum sit con­
temnere etsi non teneamur implere1. At semper possumus
agere secundum conscientiam veram, imo /ius ita agendi
habemus.
/

56. Efformatio conscientiae verae.j — Conscientia
vera formatur ratiocinio recte deducto ex> principiis veris.
Cuius Maior, quae enuntiat principium [Universale, est a
synderesi, v. g. Malum est vitandum ;! — minor, quae
spectat factum particulare, est a ratione recte aestimante
omnes eius circumstantias, v. g. hanc summâm pecuniae
Petri, ipso inscio, hic et nunc, sine ulla ratione auferre
est malum (v. g. quia prohibitum a Deo, vel a lege humana,
vel inhonestum,etc.). Ad quam minorem recte efformandam
ratio uti potest tum scientia morali in quantum regulam
generalem applicat ad actum particularem, tum prudentia
ad recte aestimandum omnes circumstantias, per eubuliam,
Conclusio est ipsum iudicium conscientiae : ergo hanc
pecuniam Petri, ipso inscio, hic et nunc sine ulla ratione
i. « Ad consilia dicimur non ligari. Qui consilium praeterit non
peccat, dummodo absit contemptus » Q. D. de Ver. 17, a. 4.

DE PRUDENTI CONSCIENTIA

49

auferre est mihi illicitum et vitandum. Quae conclusio
enuniiatur per synesim.
Sic Itaque effprmari vera conscientia potest :
«Quodmalum est vel lege Dei prohibitum est vitandum.
« Atqui concubitum cum hac muliere soluta(vel coniugata,
vel propinqua vel sacra) hic et nunc habere est malum
vel lege u)ei prohibitum.
« Ergo concubitum cum hac muliere hic et nunc habere
est vitandum ».
Ratiocinium istud non semper formatur explicitum, sed
saepius adist implicitum.

1

Articulus II.

De Conscientia invincibiliter erronea.
S. Th. ι-li q. 19, a. 5 et 6 ; Q. 17 de Verit,, a. 2 et 4 ;
in II Sent., d. 39, q. 3, a. 2 ; Quodl, III, a, 26 et 27.

57. Conscientia invincibiliter erronea est illa quae,
ex falsis principiis sed invincibiliter reputatis veris, iudicat
aliquid in particulari esse licitum vel illicitum quod non
est revera tale. Quamvis enim in Maiore synderesis errare
non possit quoad prima principia, ratio tamen in minore
errare potest circa principia particularia, et in conclusione
circa actum particularem. Et quidem conclusio, seu ipsa
conscientia, potest esse falsa dupliciter : a) ex parte ma­
teriae, quia deducitur ex principio falso, v.g. : Quod non
est prohibitum non est malum ; atqui furtum ad subve­
niendum pauperi, mendacium ad auxilium proximo feren­
dum, non est prohibitum ; ergo non est malum ; b) ex
parte formae, quia male deducitur ex principiis veris, quae
non recte applicantur, v. g. : Obediendum est Deo ;
atqui Deus praecipit indigenti subveniendum ; ergo hic
et nunc tali proximo subvenire debeo. Qui secundus error
tamen reduci potest ad priorem, quia in tali ratiocinio
semper implicite affirmatur ab homine principium falsum,
scii, seita ratiocinando recte procedere et recte concludere ;
quod in casu est falsum.
58. Thesis. Conscientia invincibiliter erronea est
Summa Theologiae Moralis Π. — 4

50

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

/

per accidens regula agendi prudenter quam sequi
possumus ; imo etiam obligatoria, si sit praecipiens
vel prohibens, ita ut ipsi conformari teneamur tum
negative non agendo çontra illam, tum positive
agendo iuxta illam.
/

Probatur : i) Conscientia est regula proxima actuum
humanorum quatenus nuntiat legem quam applicat actioni
particulari. Atqui semper prudens et licitum/est sequi
legem falso nuntiatam, sed bona fide aestimatim veram,
quia est velle servare legem et illam revereri/; e contra
semper illicitum est agere contra legem etiam falsam, sed
aestimatam veram, quia est velle recedere a lege et con­
temptus legis. Ergo licitum est agere secundum conscien­
tiam invincibiliter erroneam, malum contra/ illam agere.
2) Qui bona fide intendit bonum, habet oonam volun­
tatem et bene agit ; qui Vult peccatum, /habet malam
voluntatem et peccat. Atqui qui agit secundum conscientiam
invincibiliter erroneam vult bonum, quia f^cit quod bona
fide iudicat esse bonum ; qui agit contra ha^c conscientiam
vult peccatum, quia facit id quod iudicat esse malum.
Ergo qui sequitur conscientiam invincibiliter erroneam
bene agit, qui contra eam agit peccat. \
3) Omne quod non est ex fide peccatum est ÏRom. XIV, 23).
Sed qui agit contra conscientiam invincibiliter erroneam
non agit ex bona fide, ac proinde peccat. Et hic est
sensus Apostoli, qui ait peccare çomedeiites qui ex igno­
rantia invincibili suspicabantur illicitum esse edere cibos
a lege mosaica prohibitos. Cfr. ICor. VJII, 7 ; Gal. V, 3 ;
Ioh. IX, 41 ; XV, 21-24 j prop. 2. damn, ab Alex. VIIIx.
Fundamentum resolutionis est quod voluntas fertur in ob­
jectum non secundum quod est in se sed ut proponitur a ratione
et conscientia ; similiter lex aeterna Dei non obligat secundum
quod est in se sed in quantum cognoscitur et promulgatur et
applicatur actibus nostris a conscientia12.
1. » Tametsi detur ignorantia invincibilis iuris naturae, haec in statu
naturae lapsae operantem ex ipsa non excusat a peccato formali ».
2. « Cum actus recipiat speciem ab obiecto, non recipit speciem ab
objecto secundum materiam obiectj, sed secundum rationem obiecti,
sicut visio lapidis non recipit speciem a lapide sed a colorato quod est
per se obiectum visus » S. Thomas, Quodl. III, c. 27. Cfr. I-II, q. 19, a. 5.

\

DE PRUDENTI CONSCIENTIA

51

59·\ Sensus doctrinae. — Conscientia invincibiliter
erronei dicitur a) prudens regula per accidens, i.e. non ex natura
sua, qiAa non est conformis legi, sed ratione ignorantiae quia
credituri ipsi conformis, unde non est regula absolute et in
omni evantu, sed sub conditione si talis duret et quamdiu non
deponatur ; et ideo actus ipsi conformis est per accidens prudens
et bonus'!
b) reguja est obligatoria, si sit praecipiens vel prohibens : si
enim consulat vel permittat, contra illam agere non est illicitum,
quia errori involuntarius excusat a peccato ; at semper licite
agimus iuxta illam, quin tamen habeamus verum ius agendi
secundum illam, quia non datur ius sequendi errorem.

60. Rectitudo et efibrmatio conscientiae invincibi­
liter erroneae. — Conscientia invincibiliter erronea,
quamvis inciUdat errorem speculativum, quia tamen est
regula agendi prudenter, debet esse aliquo sensu recta seu
prudenter formata, saltem formaliter et quoad nos, et
practice vera, 1. e. conformis appetitui recto seu voluntati
honestae, ac legi aeternae : omnibus enim cum sufficienti
diligentia consideratis, si alicui invincibiliter aliquid ap­
paret ut bonuml aut praeceptum, vel ut malum et prohibi­
tum, in his circumstantiis, stante tali errore invincibili,
verum est quod tale bonum apparens agere sit isti homini
bonum, et tale malum apparens facere sit ipsi malum.
Unde omnino rette et prudenter efformat verum indicium
conscientiae suae (n. 17) ; quod facit non quidem ex
iudicio directo circa moralitatem obiectivam, sed ex iudicio
reflexo circa moralitatem formalem.
Ad quod intelligendum, animadvertere oportet duplex
distingui posse iudicium proxime practicum : unum di­
rectum et erroneum circa obiectum ut est in se, alterum
reflexum et verum circa obiectum prout subest actui
intellectus reflectentis. Primum est conclusio syllogismi :
« Quod lex iubet est faciendum.
« Atqui lex iubet furari aut mentiri ad alteri auxiliandum
(inimicum occidere, abortum procurare, foetum caedere,
aut pollutionem sanitatis causa procurare, hodie audire
missam, etc.).
«Ergo id teneor facere ».
Quo casu, minor est falsa, et ideo neganda conclusio.
Sed alio modo reflexo concipi potest ratiocinium :

/

/
i
52

—.

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

/

■-----------------------------

« Quod post diligens examen apparet bonum faciefndum
et praeceptum, certo mihi est bonum et licitum et obli­
gatorium.
/
« Atqui post diligens examen bonum et faciendam mihi
apparet furari aut mentiri ad alteri auxiliandum, etc...
«Ergo certo mihi est bonum et licitum ac obligatorium».
Hoc indicium verum est : cum enim minor Syllogismi
respicit non veritatem iudicii sed eius existentiam, vera
est, ac proinde vera est conclusio, tamquam iudicium
practicum de moralitate actionis hic et nunc ponendae.
Porro hoc ultimum iudicium reflexum magis proxime
est practicum quam primum, quia illud supponit et magis
respicit omnes circumstantias actus v. g. ex parte agentis ;
et ideo potius est dicendum iudicium consçientiae quam
primum. Imo tale iudicium reflexum implicite comitatur
omnem conscientiam prudenter efformatarti, quia unus­
quisque implicite sibi dicit se prudenter cum sufficienti
diligentia procedere in diiudicandis actibus suis ponendis.
Unde bene dici potest conscientiam invincipiliter erroneam
ratione iudicii directi, esse rectam et practice veram
ratione iudicii reflexi.
Vim obligandi talis conscientia accipit non ex lege
particulari circa quam errat, sed ex universali principio
legis naturalis : Quod cognoscitur ut bonum est faciendum,
quod cognoscitur malum est vitandum. Huic principio
conformatur, et ita conformis est legi aeternae et practice
vera.

61. Corollaria practica. — Ex praedictis concluditur
1) illum cui conscientia invincibiliter dictat se teneri ad
mentiendum (aut furandum), ut liberet proximum e periculo
vitae, non peccare si mentiatur, imo peccare si non mentiatur ;
e contra illum cui conscientia dictat mentiri esse mortale, peccare
mortaliter si mentiatur ;
2) illum qui putat esse ieiuiiium quando non est, ob erroneam
conscientiam peccare, si non ieiunet ; item illum qui putat esse
audiendum sacrum, dum a lege excusatur, peccare contra con­
scientiam si non audiat ;
3) illum qui in lecto sumit mulierem quam invincibiliter putat
uxorem (uti lacob) non peccare ; e contra qui sumit solutam
quam putat esse coniugatam reum esse adulterii ;
4) illum qui putat occidere hominem et occidit cervum,
incurrere homicidii reatum ; e contra illum qui ex errore invin-

DE PRUDENTI CONSCIENTIA

53

cibili putat occidere cervum sed occidit hominem, non incurrere ;
5) illum qui consumit rem suam quam putat esse alienam,
peccareyontra iustitiam, graviter vel levitei, secundum persua­
sionem conscientiae ; e contra illum qui invincibiliter putat
hominem mortaliter vulneratum posse occidi ne amplius dolo­
res patiatur, non peccare si occidat.
Articulus III.

De

Conscientia

vincibiliter

erronea

S. Th., iisdem in locis.

62. Conscientia vincibiliter erronea est illa quae, ex
falsis principiis et vincibiliter reputatis veris iudicat aliquid
in particulari esse licitum vel illicitum quod non est revera
tale. Oritur ex insufficienti diligentia in inquirendo de
moralitate actus, ita ut morali diligentia deponi possit sed
ex incuria non deponatur ; quae incuria est voluntaria, sive
indirecte ex negligentia, dum quis advertat ad obligationem
ulterius inquirendi, sive etiam directe ex contemptu :
voluntaria scii, est ad modum quo ignorantia voluntaria
esse potest. Hinc eodem modo ac ignorantia, secundum
diversos gradus voluntarii, distingui potest conscientia er­
ronea : simpliciter vincibilis— crassa aut supina—et affectata.
Ita iudex qui, advertens se causam non sufficienter
cognoscere, nihilominus fert sententiam et perfectiorem
notitiam non vult comparare, temere se exponit periculo
errandi.
63. Thesis. Conscientia vincibiliter erronea non est
regula agendi prudenter et licite, utpote exponere
periculo formaliter peccandi nata, sed regulariter
diligentioreveritatis inquisitione est deponenda, ita
ut peccet ille qui eam sequatur permittentem, et
qui contra eam agat praecipientem aut prohiben­
tem.
Probatur : Qui contra talem conscientiam agit, praeci­
pientem vel prohibentem, facit quod iudicat esse malum
et sic peccat; qui sequitur eam permittentem, facit id quod
non potest prudenter iudicare vere licitum et bonum eo
quod negligenter inquisivit et iudicavit de moralitate sui
actus, et ita temere operatur et se exponit periculo proximo

54

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

formaliter peccandi et peccat. « Peccat agendo contra eam,
eligendo malum quod iudicat esse malum peccat vero
agendo iuxta eam quia, cum errorem vincere debeat et
possit, illum non deponendo temere operatur »/ S. Alphonsus, Th. M., 1. I, n. 4.
Confirmatur : 1) Qui advertit ulterius esse inquirendum
de veritate honestatis sui actus et non facit, ^committit
peccatum praecipitationis contra prudentiam i» consilio ;
unde cum tali imprudentia nec statuere valet regulam
prudenter agendi. Cfr. Ioh. IX, 41 ; XV, 24.
2) Qui agit conformiter ad conscientiam vincibiliter
erroneam, de facto agit contra legem ; nec excusatur quia
ignorantia legis est hic et nunc voluntaria.
Hinc ille qui, ut proximo succurrat, sibi mentiendum aut fu­
randum esse erronee sed vincibiliter iudicat, simul advertens
obligationem veritatem ulterius inquirendi, peccat sive iuxta
conscientiam furetur, sive contra conscientiam non furetur. Et
tamen non sequitur eum esse simpliciter perplexum aut necessario
peccare, qüia potest tertium aliquid facere, quo facto non incidat
in peccatum, scii, conscientiam erroneam deponere : sicut
sacerdos qui tenetur celebrare missam et est in peccato, peccat
ηοη celebrando, et etiam celebrando.

64* Sensus doctrinae· — Conscientia vincibiliter erro­
nea dicitur non esse regula agendi sed ordinario et regulariter
esse deponenda, quia nata est causare peccatum, dum scii,
malum permittat aut bonum faciendum prohibeat.Nam una datur
exceptio, si ageretur de actu certe in se bono quem quis erronee
existimaret esse praeceptum, vel de actu indifferenti certe non
praecepto quem erronee existimaret esse prohibitum : tunc posset
sequi conscientiam erroneam, nec teneretur eam deponere, quia
in casu nullum adesset periculum peccandi.
Ita si quis ex errore voluntario existimaret esse ieiunandum
vel audiendum Sacrum, aut venationem esse die dominica
prohibitam.
65· Animadversiones.— i° Ut contra conscientiam vin­
cibiliter erroneam agepdp quis peccet, debet act*0 esse libera.
Hinc non peccat
a) qui incarceratus omittit audire sacrum si in carcete non
celebratur, dum tamen ipse se peccare putat ;
b) scrupulosus qui putat inhonestas vel blasphemas cogita­
tiones semper esse peccata, dum efficere nequit ut mentem non
subeant ;
c) item qui omnino involuntarie patitur distractiones in oratione,
vel nocturnam pollutionem in somno, aut puella fluxum men­
struum, dum tamen peccatum esse putet.

DE PRUDENTI CONSCIENTIA

55

2“ Conscientia vincibiliter erronea nullo sensu recta aut vera
est, nec etiam practice et secundum iudicium reflexum, quia,
deficiente inquisitione sufficienti, non potest agens dicere in
veritate : « omnibus diligenter consideratis », nec sincere iudicare
actum esse bonum. Unde talis conscientia est simpliciter erronea
et etiam practice falsa.
QUAESTIO TERTIA.

DE PRACTICA EFFORMATIONE CONSCIENTIAE
RECTAE.

66. Depositio conscientiae erroneae et efformatio
conscientiae rectae. — Qui ob seriam rationem se
conscientiam habere erroneam dubitat vel suspicatur aut
certus est, ita ut ipsa iam vincibilis fiat, ad prudenter
agendum tenetur ulteriorem inquisitionem et novam deli­
berationem instituere cum sufficienti et morali diligentia,
ut sibi efformet rectam et veram conscientiam, ac erroneam
deponat, uti patet ex n. 49.
Id autem prudenter facere oportet, non temere, ne con­
scientiam sine sufficienti ratione mutet et sic se exponat
periculo errandi et male agendi ; — sed solum propter
gravia et sufficientia motiva rationis vel auctoritatis,quibus
prudenter iudicabit prius iudicium fuisse erroneum et mot’va quibus nitebatur esse insufficientia, at e contra iudicium
oppositum esse fundatum (cfr. n. 51). Quodsi, adhibita
morali diligentia, ratio sufficiens alicui non occurrat ut
assensus prudenter praebeatur opposito, eo ipso error
evadit invincibilis.
Ut autem animadvertit Sylvius, in I-II, q. 19, a. 5, q. 6,
censetur conscientiam, quam quis erroneam habet, temere depo­
nere 1) is qui eam non curat, sed perinde agit vel omittit ac si
nullius rei haberet conscientiam ; 2) item qui pro sua voluntate,
nullo examine praemisso, avertit animum a dictamine conscientiae
ne malus deprehendatur sed ut liberius agat et operetur quod
velit sine actuali remorsu : ita conscientiam contemnit, sicut
ille qui affectat ignorare an contractus qui proponitur ineundus
sit licitus nec cupit examinare eius circumstantias ne forte de­
prehendat esse iniustum (item an liber sit prohibitus..,); 3) item
qui ad deponendam conscientiam etiam erroneam movetur
rationibus aliquibus sed levibus vel insufficientibus, v. g. (notat
Scavini) qui ratiunculis quibuscumque, modo libertati favent,
cito acquiescit, aut nimis facile credit doctoribus loquentibus

56

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

sibi placita, et non consulat (ut alibi notat Sylvius) doctiores qui
sunt extra suspicionem quod ex malitia vel ex negligentja illum
sint decepturi.

67. Signa quibus dignosci valeat conscientia vincibiliter erronea, possunt recenseri sequentia : 1) si quis
viderit alios bonos aliter agere ; 2) si timeat vel suspicetur
de malitia suae actionis et tamen sine sufficienti fundamento
iudicet esse licitam ; 3) si de malitia actionis aliquo modo
fuerit monitus ; 4) si putaverit ulterius esse investigandum
et confessarium vel alium virum prudentem esse interro­
gandum, et voluntarie occasionem inquirendi neglexerit.
Quodsi ista signa absint, generatim erit conscientia
invincibiliter erronea.
Similibus signis confessarius iudicare poterit conscien­
tiam sui poenitentis vincibiliter esse vel invincibiliter
erroneam ; nimirum
a) si agitur de primis principiis iuris naturae et proximis
conclusionibus, vincibilis praesumitur ;
b) item si de obviis obligationibus statui propriis, v. g.
mater non mittens filium ad missam vel catechismum.
c) E contra si poenitens sit ordinarie diligens et accu­
ratus in his quae homines probi servare solent, facile
censebitur inculpabilis, v. g. si sufficientem diligentiam
adhibet ad cognoscenda officia status, et multa cognoscit,
sed unum ignorat ex inadvertentia, censetur non culpa­
bilis ; non ita si sit delinquere solitus ;
d) item si doluit cum errorem detexit : id excludit
culpam praesentem in conscientia, non tamen semper
culpam in causa ;
e) item si res sit scitu difficilis, facile praesumi potest
error invincibilis.
Ad hoc autem investigandum, interrogari poterit poenitens :
1) an quamdam indecentiam in actu adverterit,
2) an aliqua saltem dubitatio de liceitate praecesserit actionem,
3) an conscientia suggesserit esse investigandum, vel inter­
rogandum confessarium aut alium virum prudentem,
4) an ab interrogando abstinuerit ex verecundia mali moralis
aut metu; non ex verecundia solum agendi contra civilitatem
v. g. loquendo de menstruo.
Quae si omnia neget, invincibilis iudicanda est ; si affirmet
ordinario vincibilis censeri poterit conscientia.

DE PRUDENTI CONSCIENTIA

57

' ]68. Officium efformandi conscientiam aliorum. —
Qui alios instruere et dirigere eorumque conscientiam
efformare habent officium, sicut parentes, puerorum in­
stitutores, pastores, concionatores, catechistae aliique edu­
catores, sedulo curent ut sibi commissos recte instituant
in conscientia vera. Speciatim ·
1) Vitent exaggerationes et non proponant tamquam
praecepta quae non sunt certo talia, sed solum ut consilia
vel pias consuetudines, nec ut mortalia peccata quae forte
tantum sunt venialia1.
2) Unde inconsulto et male agunt, v. g. parentes et
nutrices, qui ut infantulos a malo avertant, omnia esse
gravia peccata ipsis persuadent vel esse valde detestanda
aut ducere ad infernum : sic enim mens tenera et credula
saepe imbuitur erroribus qui cum aetate crescunt, et
quibus implicata conscientia saepe occasio est peccandi
ubi nulla est peccandi materia, vel peccandi graviter ubi
est sola materia levis,
3) Non ob conscientiam consequentem alios dicant reos
aut non reos. Conscientia antecedens enim sola, tamquam
regula, influit in actum ponendum vel omittendum, con­
sequens actum in esse morali constitutum supponit ; unde
peccatum praeteritum non pendet a sequenti iudicio
doctoris aut confessarii, sed a dictamine conscientiae
antecedentis, a dictamine practico quod quis agendo habuit.
Hinc a) monenda est plebs Christiana formalem actuum
humanorum bonitatem vel malitiam non a consequenti conscientia
desumi sed ab antecedente ;
b) inepte agunt qui post opus patratum incipiunt angi et e
libris vel a confessario exquirant num peccaverint, et decipiuntur
rudes qui, dum libros legunt vel conciones audiunt, iudicant se
in quibusdam peccasse, quamvis de malitia illorum actuum inter
agendum nunquam cogitaverint aut suspicati fuerint ; — item
i. Hinc, animadvertit S. Alphonsus, Th. M., 1. V, n. 52, in quale
discrimen se immittet qui rigidas doctrinas sectatus, facile damnat
homines de peccato mortali in iis in quibus gravis malitia evidenti
ratione non apparet, eos sic exponendo periculo damnationis aeternae ;
et idem dicendum est de iis qui de facili notam laxitatis inurunt sententiis,
quae aperte improbabiles non videntur ». Unde S. Thomas, Quodl. IX,
15 : « Omnis quaestio in qua de peccato mortali quaeritur, nisi expressa
veritas habeatur, periculose determinatur... : error quo creditur esse
mortale quod non est mortale, ex conscientia ligat ad peccatum mortale ».

I

!

‘,
i
i
I
'

>

(
I/
1

>
i
,
'
1

’i
fi
i
;
I;
i

'

58

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

e contra qui in dubio agunt et postea, cognoscentes actionem
positam non esse malam, non amplius anguntur. Nam iudicium
subsequens non influit in moralitatem actus praeteriti, sed illa
tota pendet a dictamine conscientiae antecedente et concomitante
actum ;
c) unde in his poenitentes potius instruendi sunt quam interrogandi, nisi interrogatio fiat ad melius eos dirigendos in posterum ;
d) prudenter tamen facit ille qui superiores interrogat, ut
veritatem cognoscat, quo pacto scii, in futurum in simili casu
se gerere possit aut debeat.

4) Quodsi quemdam errorem in conscientia detegunt,
officium illorum est ut illum corrigant.

69. Confessarii tamquam doctoris et medici of­
ficium est ppenitentis efformare bonam, et reformare conscientiam erroneam nocivam. Et quidem instructio poenitentis est utilis et ideo facienda generatim
1) si error sit vincibilis et graviter culpabilis, v. g. si
quis non sit in bona fide sed dubitet, ut si interroget1,
2) si error brevi fieret vincibilis, ut si quis ignoret leges
quae diu ignorari nequeunt v. g. prima principia et proximas conclusiones iuris naturae vel officia status obvia
(sacerdotis, patris, iudicis, etc.),
3) si error non sit graviter culpabilis, sed nocivus
poenitenti v. g. si versetur circa necessaria ad salutem vel
ad absolutionem, vel inducat occasionem aut periculum
proximum peccandi aut perseverandi in peccato, vel causa
sit existimandi peccatum esse quod non sit, aut esse mortale
quod sit veniale,
4) imo etiamsi error sit invincibilis et favorabilis, sed
monitio verisimiliter sit profutura, saltem post tempus, nisi
timeantur graviora incommoda pro aliis, ut peccata for­
malia vel gravia damna ut scandalum, odia, rixae, v. g.
i. Ita per se loquendo, quia, si veritatis cognitio certo esset gravius
obfutura, dissimulandum foret a confessario, ac si non audivisset, aut
dicendum opus non esse iam de hoc agere : interim poSse eum facere
id quo iudicat Deum non offendi ; — dummodo tamen exinde non pute­
tur confessarius approbare malum. Similiter cavendum confessario est
ne, si fructus non speretur, plus respondeat quam necessarium sit aut
quam interrogetur, v. g. si quis obstrictus voto simplici castitatis,
interroget an matrimonium, propter votum, fuerit invalidum, respon­
deat negative, tacendo de debito ; si quaerat, an debeat coniugi debi­
tum reddere, respondeat affirmative, tacendo de obligatione non pe­
tendi. Cfr. S. Alph., 1. VI, η. 616.

DE PRUDENTI CONSCIENTIA

59

e dissolutione matrimonii invalidi : ita si uxor posset de
matrimonii nullitate moneri sine ullo periculo, sed peri­
culum peccandi formidandum esset ex parte mariti.
Ratio est quia leges sunt divulgandae et cognoscendae
ut observentur, et munus est confessarii qua doctoris ut
instruat poenitentes circa illas si hoc absque incommodo
notabili fieri potest.
E contra generatim est omittenda propter maius malum,
scii, si error non sit graviter culpabilis ac
a) monitio dubie profutura est et aeque dubie nocitura,
dubio positivo \ quia magis praecavendum est peccatum
formale quam materiale ;
b) magis, si verisimiliter non sit profutura, nisi tamen
maius damnum timeatur sive publicum (v. g. magnum
scandalum) sive tertii (v. g. omissio restitutionis) sive
ipsius poenitentis (ut prava consuetudo v. g. pollutionis
difficulter vincenda) ;
c) maxime si certo non profutura ; nisi tamen silentium
aequivaleat approbationi, v. g. si sacerdos taceat inter­
rogatus aut videns laedi bona plurium, vel nisi ex non
monitione sequatur magnum damnum plurium aut pu­
blicum, quia bonum commune aut plurium praeferendum
est bono privato: ita per se si sacerdos invalide consecrans
sit aut docens errores, vel coniuges cum aliqua bona fide
actum matrimonii exerceant ita ut generationem impediant ;
— non autem si sequatur damnum unius quia bonum spiri­
tuale poenitentis est praeferendum.

70. De Educatione conscientiae12. — Ut homo pru­
denter valeat efformare conscientiam suam, tatio indiget
speciali educatione et formatione, mediis naturalibus et
supernaturalibus acquirenda.
I. Media naturalia sunt : A. Institutio directa per doc­
trinam ; ad quod educatores (parentes, magistri, catechistae, etc.) sedulo et pedetentim inculcent discrimen esse
1. In dubio negativo facienda est quia nemo praesumitur malus
nisi probetur.
2. Desumpta sunt ista ex Tanquerey, n. 422 sq. et ex Prümmer,
n. 353 sq. Cf. potest Gillet, L'éducation de la conscience.

6o

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

inter bonum et malum, quasdam actiones divinae rationi
et voluntati esse conformes, alias omnino difformes, ut ita :
infantes assuescant bonum peragere ex convictione et non
tantum propter mercedem aut laudem obtinendam, aut ad
vitandam punitionem, persuasi praecipuam mercedem si­
tam esse in conscientiae testimonio et approbatione Dei.
Quare i) ipsis inculcetur necessitas sequendi bonam conscien­
tiam, scii, a) attentas aures praebendi conscientiae, quasi voci
ipsius Dei, et b) in actionibus non voluptatem aut proprium
commodum tamquam finem quaerendi, sed quidquid honesti,
quidquid sancti, quidquid Deo placens ; c) si vero de liceitate
alicuius actionis dubitant, peritos et honestos adeant, non autem
pravos aut imprudentes.
2) Quo melius ut officia cognoscant, et diligentius ea ad­
impleant, eis exponere necesse est non solpm quid agere debeant,
sed cur, declarando videlicet rationes propter quas hoc facere,
illud autem vitare debeant : ita enim, non ex caeco instinctu,
sed ex intima animi persuasione bonum facere discent.
3) Dum vero horror peccati iis incutitur, nihil falsi aut minus
veri dicatur : ita minuta peccata non exhibeantur ut crimen
enorme, sed ut veniale, quamvis tamen ut inhonestum et ignobile
sedulo fugiendum.

B. Institutio indirecta per exempla : cum enim iuniores
imitari soleant quod prae oculis habent, si praeclaras ac­
tiones a parentibus, magistris, aliisque educatoribus peractas
vident, eo ipso ad praeclare agendum movebuntur, dum
e contra facile pravis exemplis ad malum pertrahuntur.
Unde 1) si aliquando alicuius pravae actionis testes sint, hanc
ipsam opportunitatem educatores arripiant ut turpitudinem istius
actionis manifestent, et peccati horrorem et odium in animos
inspirent ;
2) curent pariter ut iuvenes illos tantum libros legant in
quibus virtutis exempla laudantur, vitia autem severe damnantur :
ex iis enim quae legunt mens ad bonum vel malum vehementer
fertur ;
3) item ut iuvenes illos socios frequentent, qui honeste et
chrjstiane se habent : sensim sine sensu iudiçia et modum
agendi eorum, quibuscum saepe conversamur, plerumque am­
plectimur ;
4) si impossibile sit illos omnes vitare qui perverse agunt,
quam citissime discant adolescentes pravorum iudicia contemnere,
et non obstantibus contrariis opinionibus et exemplis, secundum
conscientiae dictamèn et legem Dei viriliter agere.

C. Conditio in illo, cuius conscientia efformanda est,

DE PRUDENTI CONSCIENTIA

6l

requisita est perfecta sinceritas non solum cum aliis sed et
cum seipso, quae obtinetur fideli, continua et candida
perscrutatione propriae conscientiae, qua proprias actiones
diiudicet ac si essent ab alio peractae.
De quo ChrySostomus : « An non codicem domi habes, in
quo quotidianas rationes scribas ? Habe item codicem in conscientia,
et quotidiana peccata scribe ; v. g. cum in lecto tuo iaces, nec
quisquam est qui tibi negotium facessat, antequam somnus
irrepat libellum in medium produc, et peccata tua tecum reputa,
dicens apud teipsum : Numquid hodie vel sermone, vel opere
peccavi?... Cum autem ea supputas, animum tuum Suspende,
ipsum lancina, ipsum gehennae metu aperi... ut postero die ad
perpetranda peccata segnior accedas » (in ps. 2, hom, 2, n. 5-6).
Revera qui serio et sincere suas actiones recogitat et discutit,
suorumque peccatorum causas investigat, et consectaria praevidet,
facilips et efficacius de praeteritis delictis dolet, futura praecavet,
et hoc modo recte suam conscientiam format, quae secus, saepe
delinquens absque poenitentia, laxa evaderet.

II. Media supematuralia sunt : A. Oratio frequens et
fervens ad Deum, Patrem luminum, ut velit nos illuminare
de sua ratione et voluntate, qua est suprema morum regula,
ac dare robur quo facilius legem adimpleamus.
« Da mihi intellectum (Domine), et scrutabor legem tuam, et
custodiam illam in toto corde meo... Da mihi intellectum, et
discam mandata tua » (Ps. CXVHI, 34-36, 73). « Vota, quae­
sumus, Domine, supplicantis populi coelesti pietate prosequere:
ut ea quae agenda sunt, videant, et ad implenda quae viderint,
convalescant »l.

B. Christianarum virtutum praxis cum pugna strenua
contra inordinatas passiones.
Siçut enim conscientia facile obnubilatur passionibus et pravis
actionibus frequenter repetitis, quae sujit quasi densus fumus
radios limpidos rationis intercipiens, ita haud parum illuminatur
bonorum operum assidua praxi : multo distinctius enim veritates
morales percipimus, quando puro corde et sincera voluntate
quid agendum sit absque ullo praeiudicio quaerimus. « Unus­
quisque iudicat prout affectus est » (I-Π, q. 58, a. 5). Quapropter
experientia quotidiana constat homines captivos sub iugo passio­
num habere conscientiam laxam et erroneam ; e contra magis
teneram delicatamque fieri conscientiam eorum qui virtutibus
colendis totos se devovent.

C. Sacramentalis confessionis frequentatio, et obedientia
I. Orat, dominicae infra Oct. Epiphaniae,

62

SUMMA THEOLOGIAE MOJIALIS

prudenti directori spirituali praestita : haec enim supponunt
diligens conscientiae examen cuius utilitatem et ipsi pagani
agnoverunt, statuentes principium vitae moralis : Nosce
teipsum. Deinde post secretorum cordis manifestationem
directori factam, iste, adiutus divino lumine, optima dabit
consilia.
Hisce poenitens poterit diiudicare i) quid sit bonum et quid
magis expediat ; 2) quid praecipiatur et quid consulatur ; 3) quo­
modo dubia sint solvenda : iuvante enim confessario qui maiori
scientia et experientia pollet, prudentius ea solvere poterit ;
4) quaenam media ad perfectionem Christianam ducant. Ita tutius
in viis Domini ambulabit, et rectam omnino sibi conscientiam
efformabit sub duce illius qui vicem Dei in terris gerit ; unde
accidit ut, post bonam confessionem et obedientiam praestitam
directori, omnes conscientiae remorsus cessare soleant. Obedientia
autem praestanda est confessario non solum a rudibus sed etiam
a doctis, tum quia saepe impossibile est judicare in propria causa,
tum quia confessarius est iudex, cui se submittere tenetur quir
cumque sacramentum Poenitentiae suscipere desiderat.
Haec sunt praecipua media ad excolendam conscientiam, ut
sit divinae rationi et legi conformis, ac proinde tuta norma agendi.

CAPUT Π.

DE EFFORMATIONE CONSCIENTIAE CERTAE
AD TOLLENDAM INCERTITUDINEM.
S. Th. Π-H, q. i, a. 4 ; q. 2, a. 1 ; q. 4, a. 8 ; Q. D. de Ver. 14, a. 1.

71. Varii status mentis : dubium, suspicio, opinio,
certitudo. — Praeter certitudinem quae est status mentis
firmiter adhaerentis ad unam partem totaliter et determi­
nate, triplex distingui potest status mentis, spectata ad­
haesione seu assensu ad obiectum : dubitatio seu suspensio
assensus, — suspicio seu inclinatio ad assensum, — opinio
seu assensus sed non firmus quia est cum formidine op­
positi.
1) Dubium proprie dictum seu positivum est status in­
tellectus in aequilibrio positi, qui scii, suspendit assensum
et neutri parti adhaeret nec in unam partem magis de­
clinat quam in alteram, sed inter utramque fluctuat
propter apparentem aequalitatem rationum. Differt stricte
a nescientia quae est suspensio assensus propter defectum

DE PRUDENTI CONSCIENTIA

63

rationum moventium ad assensum, quaeque improprie
dicitur dubium et solet vocari dubium negativum.
(2 Suspicio est status mentis magis declinantis in unam
partem quam in alteram, quin illi assentiatur, quia pro
ipsa stat ratio aut exçessus rationum paulo maior quam
pro altera.
3) Opinio est adhaesio intellectus ad unam partem quin
totaliter ad illam determinetur, seu acceptio unius partis
cum formidine alterius, quia sunt rationes sat graviores
pro una parte quam pro altera1.
Cum in operabilibus humanis, parum pro nihilo repu­
tetur2, quia parum adiuvat vel impedit ad finem con­
sequendum, et ideo non multum refert utrum sic vel ita
fiat, ideo leves rationes reputantur nullae, levis rationum
excessus nullus. Unde quamvis psychologice differant, ta­
men moraliter suspicio censetur dubium ; dubium posi­
tivum ob rationes leves censetur negativum ; solum du­
bium ob rationes graves ex utraque parte aequales Vel
fere aequales censetur positivum3 ; opinio gravioribus
rationibus ita fundata ut contra eam non stent nisi rationes
leves, censetqr certitudo practica ad quam prope accedit
et a qua levi distantia separatur. Hinc practice non manent
nisi dubium, opinio et certitudo45
.

72. Quid sit opinio probabilis. — Opinio proprie
sumitur subiective et est iudicium, quo non firmiter sed
cum formidine oppositi adhaeremus alicui ut vero, quia
pro ipso solo stant rationes graves, vel satis graviores quam
pro opposito6; unde quamvis veritas non manifestetur,
1. Cfr. II-II, q. 2, a. 2.
2. « Quod parum est quasi nihil accipit ratio » I-Π, q. 14, a. 4.
Cfr. S. Alph., Th. M„ 1. I, n. 55.
3. S. Alphonsus, Th. M., 1. I, n. 20 ; et Diss. anni 1762.
4. Cfr. Q. D. de Ver. 14, a. 1.
5. Ita dicimus propter modum loquendi aequiprobabilistarum qui
non agnoscunt nisi rationes paulo graviores et notabiliter graviores. Has
certitudinem late dictam fundare nobiscum affirmant, paulo gravioret
autem non sufficere ad fundandam opinionem seu assensum uni paris
cum formidine alterius est manifestum ; unde opinionem a certitudine
late dicta practice non distinguunt. — At secundum alios, rationes
possunt esse ita notabiliter graviores oppositis ut istis adhaerere intel­
lectus possit, licet cum formidine oppositi ; quin tamen tam notabiliter

64

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

habetur tamen notabilis apparentia veritatis. Saepe autem
improprie sumitur obiective pro doctrina cui hoc modo
adhaeremus ; at id non est opinio sed id quod opinamur
et iudicio probamus, et ideo proprie vocatur probabile seu
verisimile; hinc talis doctrina saepe dicitur opinio pro­
babilis
Probabile autem est id quod dignum est ut approbetur,
quod aptum est movere virum prudentem ad assensum
et meretur assensum viri prudentis ; unde proprie est
llud pro quo stant rationes absolute graves et relative
graviores quam pro opposito, et ideo saepius coniungitur
cum Veritate quam cum falsitate ; secus enim approba­
tionem non mereretur, nec esset dignum ut potius quam
oppositum approbaretur, nec esset simile vero2. Sola ergo
doctrina magis fundata stricto sensu philosophico est pro­
babilis ; unde Aristoteles (Top. I, c. i) : « probabilia sunt
quae videntur omnibus, vel plerisque, vel sapientioribus,
atque his vel omnibus, vel plerisque, vel maxime notis ».

73. Opinio est adhaesio intellectus imperata a vo­
luntate. — Cum intellectus non habet rei evidentiam, ipsi
non adhaeret ex necessitate suae naturae qua inimpedibiliter in illam rapiatur, sed adhaeret tantum dependenter
a libera voluntate quae illum ad assentiendum movet
(II-II, q. i, a. 4). Aliud scii, est iudicium quo affirmamus
pro una parte esse rationes graviores et pro altera parte
excedant ut certitudinem prudentialem constituant. Ne ergo confusio
oriatur, abstinemus in definitione a voce : notabiliter, et dicimus opinio­
nem fundari in rationibus quae oppositis sat multum sunt graviores, ita
Ut excessus non sit levis sed gravis, quin tamen sit omnino gravis.
i. Ita passim apud S. Alphonsum et auctores recentes.
z.Haec definitio à recentioribusProbabilistis quasi unanimiter reficitur,
imo ut aliquid in Philosophia inauditum habetur ; probabile, secundum
ipsos, proprie est omne id pro quo stant rationes graves, etiam minus
graves. Definitio nostra tamen generatim admittitur a philosophis scholae
Dominicanae « in qua, ut ait S. Alphonsus, Th. M., 1. I, n. 80,
semper magna doctrina floruit », imo etiam a quibusdam auctoribus
e S. I. at communiter tradebatur a philosophis medii aevi. Doctrina
ista, ait de Caigny, de Genuino morali systemate S. Alphonsi, n. 263,
« nullatenus discrepare videtur ab antiqua probabilis definitione quam
Angelicus Doctor aliique scholastici communiter usque ad saeculumXVI
tradidere : quae doctrina, sieuti quamplures aliae, falsae reformationis
tempore repudiata fuit ; sed nostris diebus, ut tot aliae, denuo in
Scholis florescere meretur ».

DE PRUDENTI CONSCIENTIA

65

non adesse aut adesse minus graves : hoc iudicium est
necessarium quia intellectus sedulo comparans rationes non
potest non videre quaenam sint graviores ; aliud iudicium
quo parti magis fundatae adhaeremus, eamque âpprobamus
et nostram facimus : hoc iudicium est liberum ex motione
voluntatis et est iudicium opinionis, dum prius est praerequisitum ut voluntas possit rationabiliter inclinare intel­
lectum ad adhaerendum illi parti.
Hinc voluntas i°) potest assensum non imperare, et sic
erit causa quod intellectus assensum suspendat ;
2°) quamvis non possit directe cogere intellectum ad
hoc quod iudicet adesse rationes graves vel graviores,
adhaereat tamen minus gravibus ; indirecte tamen potest
intellectum avertere a graviorum consideratione et illum
flectere ad considerandas rationes minus graves, quae
etiam quadam attentione et consideratione sunt dignae *. Imo
3°) potest intellectum applicare nunc uni, nunc alteri
i. Ratio cur voluntas non possit directe determinare intellectum ad
adhaerendum parti minus fundatae, est quia intellectus non est sicut
voluntas potentia libera sed necessaria, non aliquid caecum sed lumen
spirituale, unde maiorem verisimilitudinem necessario videt et in ipsam
propendet. Id etiam concedere coactus fuit P. Arendt, in sua Crisi
operis apologetici P. de Caigny, p. 23 : « Idcirco voluntati, unde assensum
obtineat quem vult, necesse erit ut attentionem mentis quomodocumque
tandem avertat a motivis contrariis, curetque deleri memoriam probabi­
litatis antea indicatae istorum motivorum, simulque aliunde augeri
pondera pro parte cui ipsa voluntas favet ». Hoc modo indirecto, scii,
faciendo ut tractu temporis totaliter e mente evanescant per oblivionem
rationes oppositae, potest voluntas movere intellectum ad adhaerendum
rationibus minus gravibus. — Quod autem, p. 40, addit voluntatem,
propter rationem extrinsecam v g. auctoritatem alterius, posse imperare
acceptationem unius partis ex se aeque probabilis ac altera, admitti
potest si illa auctoritas probabilitatem unius partis augeat ; vel hoc
sensu intelligi debet quod auctoritas illa est sufficiens motivum iudicandi
illam partem sequi esse in praxi bonum; non autem quod sit sufficiens
motivum iudicandi illam partem esse theoretice verisimiliorem. Intel­
lectus enim necessario videt utramque partem fundari in rationibus
aequalibus, ac proinde necessario iudicat neutri tamquam verae aut magis
fundatae esse adhaerendum, et in nullam propendet. « Cum adest, ait
S. Alphonsus, Th. M., 1.1, n. 71, ex alia parte opinio aeque probabilis,
tunc ex neutra parte aliqua potest superesse probabilitas, seu probabilis
ratio apta ad prudentem hominis assensum sibi trahendum ; nam ex
his aequalibus proprietatibus aliud quam merum dubium non resultat..
Id clare docet S. Thomas, De Ver., q. 14, a. 1... Cum duae probabiles
opiniones occurrant, ipsae adeo iudicium suspendunt ac si nulla ex
uttaque parte probabilitas existeret ». Et n. 78 : « Ubi duae opiniones
concurrunt aeque probabiles, neutra probabilis, sed tantum dubia
remanet ».
Summa Theologiae Moralia II. — 5

66

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

parti, ita ut ipse inter utramque fluctuet. Hisce in tribus
casibus, non agit voluntas conformiter ad naturam rationis,
nec ideo recte *; quia tamen id facere potest, ideo
a) opinio aliquando vocatur dubium late dictum2,
b) immoratio intellectus in considerandis rationibus
minus gravibus, ab aliquibus improprie vocatur opinio; unde
c) solent moralistae loqui de opinione magis, aeque, et
minus probabili^. Pro ipsis enim probabile sumitur sensu
lato et est omne id quod, si non probatione, tamen atten­
tione et consideratione est dignum, scii, id pro quo stant
ratione? graves, etiam minus graves quam pro opposito.

74. Varii gradus probabilitatis. — Ratione gravitatis
fundamenti seu firmitatis motivi, probabile habet plures
gradus ita ut tanto plus habeat de probabilitate quanto
habeat de gravitate. Et quidem :
a) Si absolute Spectetur secundum se, ex sua appropin
quatione ad veritatem, distinguuntur tres gradus : vere et
solide probabile — valde probabile — probabilissimum, se­
cundum quod rationes sint graves — aut valde graves —
aut ita graves ut vix maneat prudens formido oppositi.
1. » Quoties intellectui certe apparet veritatem multo magis stare
pro lege quam pro libertate, tunc voluntas nequit prudenter et sjne
culpa parti minus tutae adhaerere : siquidem eo casu homo non proprio
iudicio innixus operaretur, sed potius per quemdam conatum, quem
sua voluntate in intellectum inferret, ut a parte quae valde verisimiliosibi apparet, removeretur » S. Alphonsus, Th. M., 1. I, n. 56. Et
n. 69 : « Alterum principium quorumdam probabilistarum est hoc,
quod cum utraque opinio est probabilis, homo circa opinionem tutiorem
iudicium suspendit, et probabilitati opinionis benignae se innitens,
operatur. Sed iuste P. Berti tale principium etiam reprobat ; illud enim
nequaquam de actionis honestate nos certos reddere valet, cum huiusmodi
suspensio iudicii sit mere voluntaria ; unde excusare non potest, quin
ignorantia sit vere vincibilis, ideoque eo modo nequit equidem dubium
deponi ». — Quod et ipse Arendt admittit, o. c. p. 22 : « Voluntas
equidem recte et absque ulla culpa movebit intellectum ad assensum
rei ipsi praebendum, si npn imperaverit assensum firmiorem quam
valeant motiva exigere ; culpabiliter vero si induxerit intellectum ad
assentiendum ipsi rei sive firmius quam motiva ferant, sive absque
ulla formidine proinde ac si res esset obiective evidens ».
2. Cfr. S. Alphonsus, Th. M., 1. I, n. 67.
3. Modus loquendi etiam explicari potest sensu obiectivo de opinione
quae apud diversos existit, ita ut opinio quorumdam theologorum alicui
videatur probabilior et ideo sit sua opinio, et opinio aliorum ipsi appareat
aeque vel minus probabilis aç alia, et non sit stia opinio. Ita intefiigendi
veteres.

DE PRUDENTI CONSCIENTIA

67

Infra probabilitatem veram ex motivo vere gravi, haberi potest
imperfecta apparentia veritatis ex motivo dubie gravi vel ex motivis levibus quae non merentur assensum viri prudentis : hanc
improprie vocant probabilitatem dubiam, vel levem aut tenuem.

b) Comparative autem ad oppositum distinguuntur : unice
probabile et non probabile — probabile et aeque probabile —
probabilius et minus probabile, — imo etiam multo, valde,
notabiliter probabilius, et multo minus probabile.
Ut autem rationes in quibus probabilitas fundatur, recte
aestimentur, oportet ut considerentur tum absolute, ita ut secun­
dum se sint graves, tum relative i. e. attentis rationibus in Oppo­
situm 1 : fieri enim potest quod ratio in se gravis, comparative
ad aliam censeatur levis, v. g. si contraria sit valde notabiliter
probabilior23
*, vel etiam nulla, si contrarium sit certum8.
Non tamen negandum videtur, etiam in re morali, dari posse
rationes et sententias oppositas vere graves et solide probabiles,
non tantum quia apparent inter se aequales et aeque probabiles,
sed etiam quando una videtur magis fundata seu probabilior,
altera minus fundata et minus probabilis, quin tamen prior
iudicetur multo, valde seu notabiliter probabilior. Et tunc
intellectus sententiae probabiliori adhaerendo, potest et debet
simul iudicare alteram cui non adhaeret esse fundatam et aliquo
modo, licet minus, probabilem.

Ratione securitatis, probabile est tutum, tutius vel minus
tutum, prout omnino removet,aut magis,aut minus removet
periculum peccandi, sive formaliter, sive etiam materialiter.
Itaque non idem sonant tutius et probabilius. Probabilitas dicitur
ex apparentia veritatis, securitas ex remotione periculi, in casu
peccati ; unde probabilius est quod maiorem apparentiam habet
veritatis quam oppositum, tutius quod magis removet periculum
peccandi etiam materialiter, seu transgrediendi legem. Cum ergo
id quod favet legi magis removeat periculum peccandi quam id
quod favet libertati, ideo ea pars quae favet legi est tutior et
quae favet libertati minus tuta. Hinc tutius potest esse minus
probabile v. g. si existere obligationem minus probabile sit ; —

1. De illis qui rationes oppositas non ponderarent, scribit Lehmkuhl,
Th. M·, 1. I, n. 190 : « Qui adeo temere (scii, non ponderando rationes
contrariae opinionis) opiniones suas effutire consuevit... theologi nomen
non meretur ».
2. Tunc prima sententia non potest esse nisi tenuiter et dubie pro­
babilis,
3. V. g. ex decreto Ecclesiae. Tunc ex motivis nascitur difficultas
forsan hic et nunc insolubilis, non autem probabilitas.

68

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

et e contra probabilius potest esse minus tutum si probabilius
sit obligationem non existere. Ita v. g. opinio S. Bonaventurae
statuentis esse post peccatum statim confitendum, est tutior ;
opinio S. Thomae id negantis est probabilior.

75. Variae species certitudinis. — Certitudo A. alia
est stricte dicta, fixa, demonstrativa et philosophica seu
speculativa, quae excludit omnem formidinem errandi, et
ideo est determinatio intellectus ad unum1. Haec ex parte
elementi negativi, i. e. in quantum excludit omnem du­
bitationem seu formidinem, non admittit gradus sed est
in indivisibili ; —> ex parte elementi positivi, i.e. in quantum
obiecto adhaeret, firmiter, est maior vel minor. Et quidem
ex parte causae i. e. ratione motivi firmioris et cui magis
vel minus repugnat error, certitudo naturalis2 est metaphysica, physica et moralis, prout fundatur in essentiali
rerum necessitate (v. g. principium causalitatis, Deus
existit), in earum necessitate naturali (v. g. ex hydrogenio
et oxygenio fit aqua), vel in testimonio aliorum quod
certo demonstratur in casu non errare (v. g. existit im­
perium Sinense). Ex parte subiecti vero i. e. ratione
manifestationis obiecti seu claritatis, est evidens seu intrin­
seca quae nécessitât intellectum, et inevidens seu extrinseca
quae non nécessitât et ex auctoritate aliorum est petita.
B. Alia est late et improprie dicta, coniecturalis seu
probabilis, quae non excludit omnem ormidinem, sed
tantum formidinem rationabilem et prudentem errandi.
Haec non est stricta certitudo, quia non impedit omnem
formidinem, sed est maxima probabilitas, et ideo etiam ex
parte elementi negativi, gradus admittit et est maior vel
minor, plus vel minus perfecta, prout dubitationem plus
minusve excludit. A plerisque vocatur moralis : sufficit enim
in rebus moralibus, et ceteroquin, quamvis non physice,
tamen moraliter determinat intellectum ad unum, in quan­
tum deest omnis ratio seria dubitandi quae movet ad oppo­
situm. Unde quamvis in praxi aequivaleat certitudini quia
1. « Firmitas adhaesionis virtutis cognoscitivae in suum cognoscibile ».
S. Thomas, II Sent., d. 26, q. 2, a. 4.
2. Loquimur tantum de certitudine naturali, et abstrahimus a certi­
tudine supernatural! fidei quae etiam metaphysicam excedit. I, n.721.

DE PRUDENTI CONSCIENTIA

69

sufficit ad recte et prudenter agendum, nos tamen potius
reddit moraliter i. e. fere et aequivalenter certos, quam sit
vera certitudo moralis. Et ideo, ut a certitudine morali
stricte dicta seu historica distinguatur, melius vocatur
practica et directiva, quia sufficit ad agendum et dirigendum
actus nostros ; aut prudentialis, quia sufficit ut homines
prudenter agant.
Haec, ratione principii seu causae, est directa;, si oritur
ex principiis propriis seu rationibus ex ipsa re examinanda
petitis, v. g. ex comparatione cum lege particulari, ex
institutione Christi, etc., puta an tale opus est servile, aut
talis modus baptizandi est bonus ; — vel indirecta, si
oritur ex principiis rei extrinsecis, v. g. ab auctoritate,
aut a generalibus et altioribus principiis rationis practicae
in opem vocatis ad habendam certam normam agendi,
puta : etiamsi opus sit servile, mihi licitum est quia pastor
dixit ; etiamsi modus baptizandi forte sit bonus, est illicitus
quia exponit sacramentum periculo nullitatis. Quae prin­
cipia a theologis vocantur indirecta seu reflexa, quia in­
tellectus, supra statum suum incertae conscientiae re­
flectendo, iis utitur ad eam certam reddendam indicio
reflexo \
76. Status quaestionis. — Finita diligenti inquisitione
et deliberatione, ad efformandam conscientiam de moralitate actus in particulari, inde triplex directe nasci potest
status seu species conscientiae ex parte subiecti seu ad­
haesionis ad obiectum et certitudinis : conscientia dubia,
opinativa, vel certa, prout rationes apparent moraliter
aequales, — vel pro una parte sunt graviores seu proba­
biliores, — vel convincentes.
lamvero a) si conscientia sit sufficienter certa, potest
esse prudens regula agendi ; sed quia b) certitudo absoluta
aut directa plerumque est impossibilis, non semper facile
apparet an sit certitudo sufficiens; c) si autem non sit
Sufficienter certa conscientia, ulterius inquirendum est
I. Etiam S. Thomas agnoscit principia indirecta, in casu quo gnome
et epichia interveniunt. Cfr. I-II, q. 57, a. 6, ad ; ΙΙ-Π, q. 120, a. 1
et 2 ; q. 51, a. 4 ; q. 8o, a. 1, ad 4 et 5.

70

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

dummodo adsit fundata spes perveniendi directe ad con­
scientiam certam, quia id omni diligentia morali curare
debemus (n. 49) ; quodsi d) iam moraliter impossibile
appareat, videndum an possibile sit pervenire ad certitu­
dinem indirectam ex iudicio reflexo. Hinc quaeritur
1) an adsit obligatio effbrmandi conscientiam certam,
et quaenam sit certitudo sufficiens ut conscientia sit regula
agendi prudenter et practice certa;
2) quomodo in casu opinionis vel dubii, secundum pruden­
tiam possit quis sibi efformare conscientiam indirecte certam,
quae sit regula agendi prudenter et practice certa.

77. Varia solutio et diversa theologorum syste­
mata. — Ad praedictas quaestiones solvendas, varia exco­
gitata fuerunt a theologis systemata1 :
1. Tutiorismus absolutus seu Rigorismus dicit semper im­
prudens et illicitum sequi partem libertati faventem seu
minus tutam, nisi sit certa. Hinc effatum : Tutior vel
certa; aut : Semper tutius.
Ita Sinnichius doctor Lovaniensis (f 1666) in libro Saül exrex I, c. 95, docuisse dicitur; item Wendrochius (pseud. Petr.
Nicole) et plures lansenistae. Quod damnatum fuit ab Alexan­
dro VIII, in prop. 3 : « Non licet sequi opinionem vel inter pro­
babiles probabilissimam ».

2. Tutiorismus mitigatus dicit semper imprudens et illi­
citum sequi partem minus tutam, nisi sit probabilissima.
Hinc effatum : Tutior vel probabilissima.
Ita plures doctores Lovanienses, saeculo XVIII : Steyaert, van
Opstraet, Daelman, Henricus a S. Tgnatio, Dens ; item Fag­
nanus, Habert, card. Gerdil.

3. Probabiliorismus dicit generatim imprudens et illicitum
esse sequi partem minus tutam, nisi sit manifeste et solide
probabilior quam opposita. Unde effatum : Tutior vel
probabilior.
Ita plures antiquiores thomistae, ut Conradus, Sylvester, Caietanus, et post annum 1656 usque ad approbationem doctrinae
i. Brevis excursus historicus de systematibus per modum appendicis
ponitur in fine voluminis.

DE PRUDENTI CONSCIENTIA

?!

S. Alphonsi, Dominicam generatim1 ; etiam plures e S. I., ut
Thyrsus Gonzalez (f 1681) qui ita docuit obsecundante Innocentio XI2.

Ad hoc accedit systema compensationis, quod dicit se­
quendum esse probabilius, nisi sit ratio exçusans et com­
pensans probabilitatem transgrediendi legem, et quidem
proportionate gravis comparative ad gravitatem legis et
ad eius maiorem probabilitatem.
Ita Potton, Manier, Laloux, Lehu, Prümmer, Mc. Donald.

4. Aequiprobabilismus dicit generatim prudens et licitum
sequi partem minus tutam aeque vel fere aeque probabilem,
quia lex non obligat nisi saltem sit certo probabilior. Hinc
effatum : Benignior modo sit aeque probabilis.
Recentiores tamen aequiprobabilistae, post S. Alphonsum, principio apponunt restrictionem et dicunt licitum
casu quo dubitetur de legis existentia et libertas possideat ;
illiçitum, e contra, si lex possideat et dubitetur de eius cessa­
tione, quia non desinit obligare nisi probabilius cessaverit.
Hinc effatum : Pars pro quo stat possessio, modo sit aeque
probabilis.
Haec tamen restrictio non est essentialis systemati, nec ipsi
propria, cum quidam probabilis tae et eam faciant.
Aequiprobabilismo videntur iam adhaesisse quidam antiquiores,
systematice illud proposuerunt aliqui theologi a saeculo XVII,
maxime propugnavit S. Alphonsus, quem multi secuti sunt,
etiam plures in schola S. Thomae.

5. Probabilismus moderatus dicit generatim prudens et
licitum sequi partem minus tutam solide et vere proba­
bilem, etiamsi opposita sit certo probabilior .Unde effatum :
Benignior modo sit solide et certo probabilis.
Ita B. de Medina anno 1577, et post eum theologi generatim,
etiam in schola thomistaruqi, a fine saec. XVI usque ad medium
saeculum XVII ; praesertim autem theologi S. I. ; a medio
autem saeculo XIX etiam multi alii.

1. In capitulo generali Ο. P. huius anni decisum fuit ut deinceps
theologi Ordinis impugnarent opiniones laxiores. At non tantum Laxismum impugnarunt, sed ab hoc momento etiam positive propugnarunt
Probabiliorismum, saltem generatim, licet id mandatum non fuerit. Post
approbationes laudativas doctrinae S. Alphonsi plures iam aequiprobabilismum sequuntur, dum aliqui docent systema compensationis.
2. Systema bene expositum invenies apud Billuart.

72

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

6. Laxismus seu Probabilismus laxior dicit semper pru­
dens et licitum sequi partem minus tutam etiam tenuiter
vel dubie probabilem. Hinc effatum : Benignior dummodo
aliqualiter, etiam dubie, probabilis; aut : Benignior nisi
lex vere certa.
Ita saec. XVII plures e S. I., uti Ioan. Sanchez, Leander,
St. Bauny, Escobar, Tamburini, M. Moya ; etiam Diana, theatinus, qui vocatus fuit : agnus qui abstulit peccata mundi ;
item Caramuel, cisterciensis, laxistarum princeps. Damnatum
fuit ab Alexandro VII in prop. 27, et ab Innocentio XI, in
prop. i“4, 21 et 64.
QUAESTIO PRIMA.

DE OBLIGATIONE AC MEDIIS
EFFORMANDI CONSCIENTIAM SUFFICIENTER
CERTAM.
S. Th. I-II, q. 91, a. 3, ad 3 ; q. 96, a. 1, ad 3 ; Il-Il, q. 47, a. 9, ad 2
q. 70, a. 2 ; Quodl. VIII, a, 13.

78. Thesis. Conscientia certa est regula ad prudenter
et licite agendum omnino requisita, qua scii, homo
prudenter sibi efformet iudicium certum actionem
hic et nunc ponendam licite et honeste poni.
Certa autem conscientia est illa quae, formaliter in se et in
omnibus principiis ex quibus immediate formatur, excludit
formidinem oppositi, et ideo firmiter et absque timore errandi
dictat aliquid in particulari esse licitum vel illicitum. De tali
conscientia dicimus eam requiri tamquam regulam agendi.

Probatur : 1) ex Scriptura, ad Rom. XIV, 23 : Omne quod
non est ex fide peccatum est. Sed omne quod fit ex conscientia
incerta non est ex fide seu ex certa persuasione ; ergo
est peccatum ;
2) ex ratione : Qui incertus an actio sua sit mala et a
Deo prohibita, aut prudenter formidans ne prohibita
sit et mala, nihilominus agit, actionem vult ponere
etiam si realiter sit mala et prohibita, et sic habet malam
voluntatem, et contemnit legem Dei, ac se exponit proximo
periculo peccandi formaliter et peccat (I, n. 214).
Hinc a) agens cum conscientia incerta violat obligationem de
veritate inquirendi circa existentiam praecepti, nam omne prae­
ceptum imprimis obligat ad sui cognitionem ;
b) prudenter timet per suam operationem peccare formaliter ;

DE PRUDENTI CONSCIENTIA

73

ergo voluntarie se coniicit in periculum proximum peccandi ;
c) unde nunquam licitum est agere in dubio practice de
actionis honestate.

79. Conscientia sufficit late aut indirecte certa.
— Ad prudenter et licite agendum sufficit :
i° Deficiente certitudine stricte dicta, certitudo late dicta.
Certitudo enim, ait S. Thomas, non est eodem modo
quaerenda in omnibus, sed in unaquaque materia secundum
proprium modum. Actiones autem humanae sunt res
particulares et contingentes, in quibus ordinarie non datur
certitudo absoluta quae omnem sollicitudinem tollit. Ergo
sufficit probabilis certitudo quae ordinario et in pluribus
veritatem attingit, et aliquando, in paucioribus, a veritate
deficit1. — Quodsi certitudo stricta requireretur, ait
S.Alphonsus 2,iugum Dei grave esset ac durum et impor­
tabile, ad angustias et desperationem incitaret, et sic
periculo peccandi exponeret.
1. Ita II-II, q. 47, a. 9, ad 2 ; et q. 70, a. 2 ; item I-II, q. 91.
a. 3, ad 3, et q. 96, a. i,ad 3 ; comment, in Aristotelem, I Eth., lect. 3,
—■ Item S. Antoninus, Summa Theol., p. I, tit. 3, c. 10, § 10, loquitur
de « certitudine probabilis coniecturae » quae « ex probabilibus con­
tecturis grossis et figuralibus, magis ad unam partem quam ad aliam
se habentibus » exsurgit. — Quae aliqui, ut Arendt {Crisis Apol. Aequiprob., pp. 59, 77, 231 sq.)ita interpretati sunt, aç si valerent de sola
certitudine morali quae circa facta versatur, non autem de conclusionibus
scientiae moralis pro quibus exigunt certitudinem strictiorem. Haec
autem interpretatio adversatur S. Thomae qui in Comment. ad Aristo­
telem etiam loquitur de principiis : « Manifestum est quod materia moralis
est varia et difformis, non habens omnimodam certitudinem. Et quia
secundum artem demonstrativae scientiae oportet principia esse conformia
conclusionibus, amabile est et optabile, de talibus i. e. tam variabilibus
tractatum facientes, et ex similibus procedentes ostendere veritatem t° qui­
dem grosse, i. e. applicando universalia principia et simplicia ad singularia
et composita in quibus est actus... 2° oportet ostendere veritatem figuraliter,
i. e. verisimiliter; et hoc est procedere ex propriis principiis huius scientiae.
Nam scientia moralis est de actibus voluntariis : voluntatis autem
tnotivum est non solum bonum, sed apparens bonum. 30 Oportet, ut
cum dicturi simus de his quae ut frequentius accidunt, i. e. de actibus
voluntariis, quOs voluntas non ex necessitate producit, sed forte inclinata
magis ad unum quam ad aliud, ut etiam ex talibus procedamus ut
principia sint conclusionibus conformia ». Eodem modo S. Alphonsus,
Th. M., 1.1, n. 56 : « Ubi veritas clare inveniri nequit, tenemur amplecti
saltem opinionem illam quae propius ad veritatem accedit ».
Notetur tamen ex praedicta doctrina concludi non posse omnem
probabilitatem proprie dictam,i.e. opinionem verisimiliorem, constituere
certitudinem probabilem, sed illam tantum quae magis ad certitudinem
accedit, seu ut dicunt, opinio vehemens quae est solum cum aliqua seu
levi dubitatione.
2. S. Alphonsus, Th. M., 1. I, n. 82 sq.

74

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

2° Deficiente certitudine directa circa honestatem ma­
terialem et obiectivam actionis, sufficit indirecta circa
honestatem eius formalem : tunc enim non requiritur ut
quis certus sit non esse legem quae actionem prohibeat j
sed, etiam si sit lex, se ab illa excusari. Ratio est quia
saepe alia certitudo, directa, in praxi obtineri nequit, dum
dubia sint nobis insolubilia, et tamen homo generatim
agere debeat. lamvero ad impossibile nemo tenetur, nec
Deus exigit plusquam conditio humana ferat : ita Caietanus.
— Ceterum aliud est veritas opinionis, aliud usus opinionis
et honestas actionis, et ideo alia sunt principia et rationes
quibus iudicamus de rei veritate, opinionis probabilitate,
dubio, etc., v. g. an bellum sit iustum, matrimonium
validum ; alia quibus iudicamus de actionis honestate, v. g.
an in tali bello forsan iniusto, imperante superiore, licitum
sit praeliari, an dubitans de valore matrimonii debitum
coniugale reddere possit1.

80. Certitudo practica est varia secundum diversi­
tatem materiae, personae et circumstantiarum, ita
ut maior requiratur in rebus magni momenti, personis
maioris scientiae, circumstantiis quae maiorem diligentiam
requirunt vel facilius errorem admittunt. Sic consilium
unius docti vel parochi est prudentia pro rustico vel ope­
rario, non pro theologo ; et maior requiritur cura ut quis
prudenter agat in ministrando sacramento quam in ser­
vanda lege ecclesiastica.
« Ideo, ait d’Annibale, Summula Theol. Μ. I, n. 131, uti
civilia iudicia, licet unius teruncii, ita et poenalia tametsi capitalia
duorum testimonio finiuntur : scii, quia nemo sui delicti testes
adhibet. Et in ilis in quibus mentiri nihil interest testium (e. g.
cum quaeritur an quis baptizatus fuerit) creditur vel uni testi
fide digno. In his autem quae nullum testem recipiunt, Utimur
praesumptionibus, v. g. cum dubitetur, an uxor adulterinum
ediderit ; et quisquis rite baptizatus vel ordinatus fuisse creditur,
quamvis eius qui baptizavit, ordinavit lateat intentio ».

Ex omnium autem recentiorum theologorum post S. Alphonsum consensu iam facto, certitudini practicae, quae
excludit omne dubium rationabile et prudens, aequivalet :
i. S. Alphonsu», Th. M., 1. I, n. 25.

DE PRUDENTI CONSCIENTIA

75

i° Opinio absolute probabilissima quae in se et vi ratio­
num in quibus fundatur, reipsa attingit summum proba­
bilitatis gradum, quamvis non omne dubium prudens
excludat sed solum grave aut alicuius momenti1 : huic
enim non opponitur nisi sententia tenuiter vel potius
dubie probabilis ; in moralibus autem parum pro nihilo
reputatur et tenuis probabilitas pro nulla23.
Nec obstat quod agendo sine certitudine aliquis se exponat
periculo peccandi ; in casu enim non adest periculum proximum,
sed fere nullum et omnino remotum, et tantum peccandi ma­
terialiter. Ita docent Theologi contra Tutioristas, qui ad licite
agendum semper exigebant certitudinem directam et perfectam,
quam doctrinam damnavit Alexander VIII, scii. prop. 2 :
Non licet sequi opinionem vel inter probabiles probabilissimam; —
et contra Laxistas, qui dicebant sufficere minimam probabili­
tatem, etiam opinionem dubie vel tenuiter probabilem, quos
damnavit Innocentius XI,prop. 3 : Generatim, dum probabilitate sive
intrinseca sive extrinseca, quantumvis tenui, modo a probabilitatis
finibus non exeatur, confisi aliquid agimus, semper prudenter agimuss.

2° Item generatim opinio multo, valde seu notabiliter
1. Certitudo scii, practica perfecta excludit omne dubium prudens
etiam leve. Certitudo imperfecta excludit omne dubium prudens grave
seu alicuius momenti ; unde potest quis prudenter dubitare : est pruden ­
tius ; sed non tenetur, quia levis ratio attendi non debet.
2. Hinc plures theologi distinguunt certitudinem practicam strictam
seu perfectam et latiorem seu imperfectam. Bene notat Palmieri (Ôp.
theol. mor. Ballerini, I, de Consc. ad n. 117) : Sicuti Philosophi
merito distinguunt veram et strictam certitudinem quae omnem for­
midinem excludit, et opinionem probabilissimam quae est certitudo late
dicta seu practica quae excludit prudentem formidinem ; ita Moralistae
distinguere voluerunt certitudinem practicam (quarn isti vocant strictam
seu perfectam), et opinionem, infra hanc certitudinem probabilissimam,
quae ideo non omnem prudentem formidinem excludit. Unde secundum
S. Alphonsum tenuis probabilitas opponitur certitudini : « Tenuis proba­
bilitas non impedit quominus habeatur vera certitudo in contrarium,
intelligendo etiam de certitudine morali (practica) stricte dicta » (Diss.
anni 1765) ; — et opinioni probabilissimae opponitur probabilitas dubia.
Opinio infra certitudinem practicam probabilissima, huic tamen aequivalet et dicitur large loquendo moralis certitudo : haec enim certitudo
plures gradus admittit. Cfr. S. Alphonsus, Th. M., 1. I, n. 40 et 82.
— Id etiam admittunt Probabilistae, quorum testis sufficiat unus De
Lugo : « Claritatis gratia possumus duos gradus moralis (i. e. practicae)
certitudinis distinguere. Primus est certitudinis quae excludit omnem
prudentem formidinem et haec est propria certitudo moralis (practica).
Secundus est certitudinis minus propriae, quae non excludit omnem
formidinem prudentem, sed solum dubitationem (positivam) prudentem
de illo obiecto, vel iudicium probabile prudens de obiecto contrario »
de Fide, disp. 1, n. 316. Possunt tamen uno nomine certitudinis late
dictae haec omnia intelligi.
3. S. Alphonsus, Th. M., 1. I, n. 56.

76

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

probabilior: tunc enim opposita est tantummodo paulo,
leviter, dubie, imprudenter, et non amplius solide, graviter,
serio, prudenter probabilis.
Ita docent contra Tutioristas mitigatos, qui requirebant
saltem opinionem probabilissimam ; et contra Probabilistes
laxiores, qui dicebant sufficere opinionem multo aut longe
minus, vel etiam quasi leviter probabilem’, qualis est illa quae
dicit ad satisfaciendum praecepto audiendi missam sufficere
praesentiam toto tempore sacrificii, omissa tamen consecratione,
quia communio est pars principalior ; aut etiam auditionem
duarum partium, si consecratio et communio non pertineant
ad eamdem missam.
Diximus : generatim; quia in rebus maximi momenti solent
homines maiorem certitudinem quaerere, qualia sunt sacramenta
et salus aeterna; — et e contra in extrema necessitate etiam uti So­
lent tenui probabilitate : in extremis enim extrema sunt tentanda.

3° Item generatim opinio unice sed valde probabilis, cui
nulla ratio gravis opponitur : propter rationem similem
ac in casu praecedenti.
Tali enim probabilitate solent homines prudentes se dirigere,
nisi agatur de rebus maximi momenti. Sic recta ratio iudicat poenitentem esse rite dispositum, si nulla ratio gravis opponitur12.

81. Conscientia late aut indirecte certa reducitur
ad conscientiam omnino certam. — Qui habet solam
conscientiam late aut indirecte certam, potest sibi efformare iudicium practicum omnino certutft, ex principio
reflexo, v. g. hoc modo :
« Quod omnibus diligenter consideratis, mihi apparet li­
citum certitudine late dicta vel indirecta, id hic et nunc
licite a me fieri est omnino certum, quia in moralibus
non est possibilis nec proinde exigitur certitudo stricta.
« Atqui, Omnibus diligenter consideratis, id mihi apparet
licitum certitudine late dicta vel indirecta.
« Ergo id hic et nunc licite a me fieriest omnino certum».
Hinc duplex distingui potest

ratiocinium :

directum ex

1. S. Alphonsus, Th. M., 1. I, n. 56 et 57, et Diss. anni 1762, n. 2.
Differentia adest inter opinionem probabilissimam, et notabiliter proba­
biliorem vel unice probabilem, quod prima certitudini aequivalet
absolute et in se spectata, aliae autem si spectentur comparative ad op­
positum.
2. Cfr. S. Alphonsus, Th. M., 1. I, n. 76 ; 1. III, n. 562 ; et Diss
anni 1765, n. 8.

DE PRUDENTI CONSCIENTIA

77

principiis prudenter admissis, quod non est omnino certum ;
et reflexum ex principiis reflexis, quod est iudicium conscientiae
omnino certum. Tale iudicium non explicite requiritur, sed
sufficit implicite facere.
Obiiciunt: i° Principium reflexum non potest facere plus quam
principium directum ; ergo non reddit conscientiam certam.
Resp. : Distinguo : Principium reflexum non potest plus quam
principium directum, quoad veritatem rei, opinionis, aut sen­
tentiae, conc.; quoad honestatem actionis, nego.
20 Sic conscientia esset simul dubia et certa.
Resp. : Non praecise ipsa conscientia esset dubia et certa,
at ratio humana esset dubia et certa sed secundum diversa :
dubia quoad veritatem in se, certa quoad actionis honestatem.
3° Opinio probabilis, etiam si sit probabilissima, semper
cognoscit cum formidine et dubio ; ergo excludit conscientiam
certam.
Resp. : Distinguo : cognoscit semper cum formidine et dubio
speculativo, conc.; cum formidine et dubio practiço, nego.

82. Animadversio. — Cum conscientia certa et vera sit
oportet, intelligitur quonam sensu intelligendum sit axioma :
Praxis differt a speculatione. Quamvis enim praxis differat a
scientia mere speculativa quae unice versatur circa rei veritatem,
non tamen potest differre a speculatione quae ipsam praxim
ut obiectum habet et tendit ad illam dirigendam, ut sub praetextus
specie dicunt quidam sacerdotes qui rationem suae praxis reddere
nequeunt, et dicto axiomate abutuntur tamquam pallio suae
imperitiae aut et laxioris conscientiae. Scientia enim moralis
agit de actibus humanis etiam cum omnibus suis circumstantiis
spectatis ; et huic debet esse praxis conformis, cum Sit mensura,
exemplar et regula secundum quam praxis dirigi debeat. Qui
autem asserunt principia scientiae moralis esse in praxi impos­
sibilia, nec confessarium ea semper sequi posse, hanc absurditatem praedicant : conscientiam non esse applicationem scientiae
moralis, dari conclusionem practicam sine principio practice,
et modum agendi rationabilem sine motivo rationabili.
Dictum autem praeiudicium, quod semper in mente et in
ore quorumdam redit, provenit ex eo quod viri, jn theologiae
moralis cognitione et applicatione insufficienter versati, principia
non recte applicant et sic ad impossibilitatem deveniunt. Vel
enim conclusionem seu solutionem casus, quam theologiae
imponunt, inferum ex principio illegitimo quod conclusionem
non continet, et quod proinde in praxi impossibile declaratur ;
— vel casus non recte exponitur cum omnibus circumstantiis,
et tunc, ut praemissa principium ponitur quod non respondet
circumstantiis, et conclusio erit arctior vel laxior et in praxi
impossibilis ; — vel denique casus cum omnibus circumstantiis
apprehenditur, sed ex variis principiis non eligitur illud quod
casui correspondet, atque rursus conclusio potest esse impossi­
bilis. Sed istae malae applicationes ne ipsi scientiae morali
tribuantur.
Attamen ad rectam applicationem in praxi, non sufficit specu-

78

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

lâtiva cognitio scientiae moralis ; etiam opus est experientia
et usu quo scii, artem quis sibi acquirat, et aptitudinem ac facili­
tatem recte existimandi omnes circumstantias et principia illa
praecise applicandi quae hisce correspondent. Unde longe diffi­
cilius est principia in praxim redigere, quam ea addiscere. Et
si talis sensus axiomati tribuatur, secundum hunc quamdam
habet veritatem.
QUAESTIO SECUNDA.

DE SPECIEBUS CONSCIENTIAE
EX PARTE SUBIECTI SEU CERTITUDINIS.

83. Notiones» — Ratione subiecti i. e. ex parte actus,
assensus seu adhaesionis ad obiectum, conscientia est certa,
si eius iudicium alicui adhaeret firmiter, dubia si iudicium
suspenditur, vel opinativa si adhaeret alicui non firmiter
sed cum formidine oppositi.
Conscientia certa itaque, ut iam diximus, est illa quae
cum assensu firmo et absque timore errandi iudicat aliquid
in particulari esse licitum vel illicitum.
Opinativa est illa quae iudicat, non firmiter sed cum
gravi formidine errandi, actionem aliquam hic et nunc
ponendam esse licitam vel illicitam.
Dubia est illa quae manet suspensa et non dat assensum,
et ideo nihil iudicat circa liceitatem actionis in particulari
hic et nunc ponendae : ita fit vel propter defectum rationum
gravium et tunc est negative dubia ; vel propter aequalitatem
rationum gravium et tunc est positive dubia. Unde non
est proprie conscientia quia non est iudicium, sed potius
est conscientiae absentia; vocatur tamen conscientia reduc­
tive, sicut privationes ad id cuius privationes sunt redu­
cuntur : eo modo omissio dicitur actus humanus1.
Sicut ex parte obiecti, iudicium dividitur in speculativum,
speculative practicum et practice practicum (I, n. 200),
ita datur :
i. Plures aiunt esse iudicium, exptessum aut saltem tacitum, de
incertitudine, quo affirmamus reflexe iudicium nostrum, propter aequa­
litatem rationum esse suspendendum.Id utique fieri potest, dum reflec­
timus circa statum intellectus ; at conscientia dubia non necessario tale
iudicium reflexum includit quo affirmamus nos dubitare. Insuper hoc
iudicium non est conscientia, quia non est iudicium definitive applicans
scientiam ad actum seu factum particulare.

DE PRUDENTI CONSCIENTIA

79

i° Dubium mere speculativum circa rei veritatem, v. g.
an Baptismus valeat in aqua rosacea.
2° Dubium speculative seu remote practicum circa hones­
tatem obiectivam et materialem actus in genere et in
abstracto vei circa aliquid ad eam pertinens, v. g. an
Baptismus in aqua rosacea sit licitus ; quod est duplex :
a) Dubium iuris quod versatur circa ius ut in exemplo
proposito : sive circa legis aut obligationis existentiam, uti
iura, officia et ipsorum conditiones, causas, vim, naturam,
obiectum, extensionem, limites, etc.; sive circa legis aut
obligationis cessationem ;
b) Dubium facti quod versatur circa factum, non quidem
in se (tunc enim esset dubium mere speculativum nec ullo
modo ad praxim spectaret), sed quatenus fundat aliquod
ius vel quamdam obligationem et sic remote ad ius pertinet,
v. g. an quis votum fecerit, an non adsit alia aqua praeter
rosaceam.
3° Dubium practice seu proxime practicum circa honesta­
tem subiectivam et formalem actus in particulari hic et
nunc ponendi, v. g. an licitum sit hic et nunc baptizare
istum puerum in aqua rosacea : hoc solum est dubium
conscientiae1.
Sola conscientia certa est regula agendi prudenter ; hinc
quaeritur quomodo vi principii indirecti valeat efformari con­
scientia sufficienter certa ut sit regula agendi prudenter, ac
deponi et reformari conscientia negative dubia — positive
dubia — et opinativa.

i. Plures auctores distinguentes conscientiam speculative dubiam et
practice dubiam, aiunt nos cum priore licite operari, non ita cum hac
altera. At modus loquendi, quamvis inde a saeculo XVII communiter
adhibeatur, etiam a S. Alphonse (Th. Μ., 1.1, η. 20, 2i, 22, 25), non
tamen est probandus. Conscientia enim essentialiter est actus scii,
iudicium practice practicum ; at impossibile est quod idem actus seu
idem iudicium simul sit practicum et speculativum, certum et incertum ;
unde non datur conscientia i. e. actus iudicii practici certi, qui sit specu­
lativus vel etiam dubius. Fieri autem potest quod homo diverso actu
seu iudicio speculative dubitet, et practice certus sit, i. e. in dubio
speculativo versetur, et conscientiam practicam certam habeat. At illud
dubium, sicut iudicium speculativum, non est dubium vel iudicium
conscientiae, sed hoc praecedit.

8θ

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Articulus I.

De Conscientia negative dubia.

84. Thesis. Dubium negativum, utpote inane et
in nulla vel levi tantum ratione fundatum, non
impedit certitudinem prudentialem, sed est inef­
ficax ad inducendam novam obligationem vel ad
eam extinguendam, ac proinde non est attendendum
sed pro nihilo est habendum et despiciendum ; quod
exprimitur axiomate : Melior est conditio possidentis.
Probatur : Imprudenter ageret qui propter rationes leves
vel nullas existimaret se teneri ad actum ponendum vel
omittendum. Unde agendum est ac si dubium ortum non
esset, quod exprimi potest axionjate : In dubio melior est
conditio possidentis, sive legis, sive libertatis ; scii, standum
est pro ea parte quae ante dubium erat practice certa.
Lex scii, et libertas possunt considerari ut duo pos­
sessores iuris : lex possidet vim obligandi, libertas facul­
tatem pro libitu agendi ac disponendi de se et de suis
actibus, quod est verum dominium. Possidet autem id
quod prius est. Unde quando lex aut obligatio est dubia,
manet eadem libertas quam homo prius possidet ; e contra
si lex aut obligatio est certa, dum liberatio ab hac lege
aut obligatione sit omnino dubia, manet eadem lex. Pos­
sessio scii, est antecedens ius certum libertatis aut legisx.
85. Efformatio conscientiae certae in dubio nega­
tivo. — Conscientia negative dubia potest deponi vi
principii reflexi quo efformatur (saltem implicite) con­
scientia indirecte certa, v. g. hoc modo :
« Quod omnibus diligenter consideratis certo apparet
praeceptum, certo est faciendum ; quod nullo modo
apparet praeceptum, certo fieri non debet.
« Atqui haec açtio nullo modo apparet praecepta, nam
nulla ratio seria indicat esse faciendam ; e contra illa apparet
praecepta, quia nulla ratio seria indicat legem qua prae­
cipitur esse sublatam.
i. Cfr. S. Alphonsus, Th. M.., 1. I, n. 26 et 27.

I
DE PRUDENTI CONSCIENTIA

8l

« Ergo haec actio hic et nunc omitti certo potest, illa
altera certo poni debet ».

86. Axioma : « Melior est conditio possidentis» est
principium generale» ita ut valeat ad solvenda
omnia dubia negativa, et ideo magis determinatur, et
formulis magis particularibus exprimitur, prout variis
dubiis iuris vel facti applicatur. Istae formae particulares
dicuntur principia subsidiaria quibus magis dignoscitur
possessio. Hinc :
1° In dubio negativo iuris: a) Si ratio levis vel nulla
probat legem a legitima auctoritate esse latam, vel esse
editam aut promulgatam, manet libertas.
b) Similiter si ratio levis vel nulla probat legem ad hunc
casum vel ad tales sdbditos se extendere, sub mortali
praecipere, esse stricte praeceptivam potius quam mere
poenalem, poenas de fàcto incurrendas statuere. Quod
enuntiatur sub forma magis particulari : In dubio favores
sunt ampliandi, et odiosa restringenda; vel : In obscuris,
quod minimum est tenendum.
c) E contra si ratio levis vel nulla probat legem fuisse
revocatam aut abrogatam, — vel cessasse, — vel in ipsa
fuisse dispensatum, aut ab ipsa quemdam esse excusatum
manet lex1.
2° In dubio negativo facti, cum saepe difficile sit intelligere
quaenam pars possideat, principium : In dubio melior est
conditio possidentis, sub forma magis determinata enun­
tiatur :
a) Modo generali: In dubio standum est pro eo pro quo
stat praesumptio, praesumptio autem stat pro parte quae
non tenetur factum probare2 ; — aliis verbis : In dubio
iidicandum est ex ordinario contingentibus, exceptio enim
probari debet. Sic puer 7 annorum praesumitur habere
usum rationis ; superior praesumitur non praecipere illicita,
nec excedere potestatem suam ; vir timoratus praesumitur
non consensisse delectationi pravae.
x. Cfr. S. Alphonsus, Th. M. 1. I. n. 27.
2. Ibidem, n. 26.
Sumina Theologiae Morali * Π. — 6

82

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

b) Sub forma magis particulari idem principium enun­
tiatur pro existentia actus seu facti : Factum nor, praesumitur
sed probari debet. Hinc in dubio facti fundantis obliga­
tionem, manet libertas, uti si levis vel nulla ratio probat
me emisisse votum aut iuramentum vel per ipsum me
ad hoc obligasse, me fecisse peccatum mortale, damnum
fuisse illatum, tempus adesse obligationis inchoandae v. g.
diem veneris incepisse, aliquem attigisse annos 7 vel 21.
E contra in dubio facti supponentis legem, et ab ea exi­
mentis, manet lex, uti si levis vel nulla ratio probat me
recitasse horas, fuisse confessum, satisfecisse voto aut
iuramento, solvisse debitum, tempus adesse obligationis
finiendae v. g. diem veneris esse transactam, aut me
attigisse annum 60 x.
c) Item pro conditione aut valare actus seu facti: In
dubio standum est pro valore actus, seu : Quod factum est
censetur recte factum, v. g. si levis vel nulla ratio probat
me non habuisse intentionem et attentionem requisitam
in missa vel horis, me iniuste possidere hanc rem, Ba­
ptismum collatum esse invalidum, vinum sacrificii non
esse sincerum, confessionem non fuisse integram, etc.1
2
87· Animadversio.— Auctores non semper conveniunt pro
quo stat possessio, v. g. in dubio utrum media nox transierit,
an possideat libertas manducandi ante communionem, aut lex
ieiunium naturale praescribens ; — an creditum sit solvendum si
et creditor dubitet de solutione ; — an pater possit invalidate
votum filii in dubio an emissum fuerit ante vel post pubertatem
aut maioritatem ; etc3. Si rationes ipsorum sint graves, quaestio
reducitur ad dubium positivum, et eodem modo est solvenda ;
de quo iam est dicendum.
Articulus II.

De Conscientia positive dubia.

88. Principia certissima extra omnem contro­
versiam posita. — Dubium positivum, quod scii, fundatur
supra rationes graves moraliter aequales i. e. ex utraque
1. Cfr. S. Alphonsus, Th. M. 1. I, n. 32.
2. Ibidem, n. 26.
3. Ibidem, n. 38-39.

DE PRUDENTI CONSCIENTIA

83

parte aequales vel fere aequales, est serium et ideo impedit
certitudinem practicam directam, ac proinde non est
negligendum sed attendendum. Conscientia autem debet
esse certa (n. 78). Ergo nunquam licitum sed semper
illicitum est agere cum dubio positivo practice de honestate
actionis hic et nunc ponendae seu cum conscientia positive
dubia. Haec scii, non est regula agendi prudenter.
Ex dubio autem positivo speculative practico sequitur per se
et ordinario dubium practice practicum seu conscientia dubia :
qui enim dubitat de honestate actionis in genere, per se et
ordinario dubitat de honestate eiusdem actionis in particulari.
Hinc sequitur obligatio deponendi dictum dubium, et
1) acquirendi certitudinem de honestate actionis, et quidem
directam si sit possibile : qui enim tenetur ad leges servandas
tenetur ad illas cognoscendas et inquirendas ; secus esset in
ignorantia vincibili et culpabili 5
2) quodsi directam certitudinem habere nequeat, tenetur,
antequam agat, acquirere certitudinem indirectam et conscientiam
formare vi principii indirecti seu reflexi1 ;
3) quodsi nec certitudinem indirectam habere queat, tenetur
tutius agere, scii, abstinere ab actione quae est dubie honesta ;
et si omnino agere oporteat, debet facere quod est tutius et
quod magis removet a periçulo peccandi etiam materialiter.
Hic valet principium : In dubiis practicis via tutior est eligenda.

89. Thesis I. In omnibus dubiis practice practicis
semper applicandum est principium : In dubiis tutius
est agendum.
Est scii, applicandum a) si dubitans veritatem inquirere nolit ;
vel b) si medium desit perveniendi ad certitudinem, v. g. si
desit tempus examinandi aut adeundi doctum, vel si principium
indirectum non cognoscatur, etc.

Probatur : In hisce casibus et dubiis efformatio conscien­
tiae certae de actionis honestate est impossibilis, et ideo
homo tenetur facere tutius i. e. ab actione abstinere de
cuius honestate dubitat, et si agere omnino debeat, tenetur
eligere quod magis removet periculum peccandi ; — secus
enim voluntarie se in periculum proximum peccandi
coniiceret, et actionem ponere vellet sive honesta sit sive
npn sit, quod est peccaminosum (n. 78).
I. Secundum aliquod ex systematibus probabilitatis: Probabiliorismum, Aequiprobabilismum, Probabilismum, ut postea videbimus.

84

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

In casu ergo dubii practice practici seu conscientiae
dubiae valet principium : In dubiis — in quibus ad con­
scientiam certam pervenire non possumus — via tutior
est eligenda.

90. Thesis II. Etiam in quibusdam dubiis facti specu­
lative practicis aliquando tutius est agendum,quoties
adest certa et absoluta obligatio obtinendi finem seu
effectum determinatum et dubitatur non de sola
honestate sed et de valore et conditionibus actus,
seu de necessitate medii ad finem ita requisiti ut
sine eo aliter forsan non obtineretur finis. Unde :
In dubiis de validitate actus ponendi tutius est agendum,
seu id quo perfecta securitate finis obtinendus attingitur.
Ita quoties effectus bonus (v. g. salus, sanitas, saçramentum)
absolute est obtinendus, vel malus (damnatio, mors, damnum
iniustum) absolute est vitandus, ac dubitatur non de sola hones­
tate, sed etiam de necessitate aut efficacia facti seu medii ad hoc
requisiti, seu de actus valore quem procurare vel de damno
proprio aut alieno quod impedire quis omnino tenetur. A. v.
quoties determinatus effectus est obtinendus aut vitandus, quem
usus medii dubie vel probabiliter inepti in periculum adduceret,
ita ut effectus posset non obtineri aut vitari.

Probatur : i° Qui finem bonum absolute et certo obtinere
tenetur, tenetur etiam ad media quibus finis qerto (aut
certius) obtineatur, et qui absolute cavere debet malum,
cavere debet etiam actionem qua mali periculum addu­
catur. Atqui per solam tutiorem partem certo (aut Certius)
obtineri potest finis : ex hypothesi enim medium dubie
vel tantum probabiliter aptum, in discrimen adducit finem
quem absolute consequi quis tenetur. Ergo illicitum est
uti medio dubie vel tantum probabiliter apto, sed aptiora
media eademque tutiora sunt eligenda.
20 Fundamentum est quod, si honestas actionis a ratione
et conscientia pendeat, non ita valor et efficacia eius aut
aversio damni ; nam iudicium nostrum, dubium, persuasio
aut systema, non valent mutare naturam rerum nec proinde
actum nullum reddere validum, vel agere ut non requiratur
id quod ad validitatem actus requiritur, vel facere quod
effectus debitus ex aliqua actione oriatur, aut impedire ne

DE PRUDENTI CONSCIENTIA

85

damnum ex ea sequatur. Sic dubium vel opinio quantumvis
probabilis non potest efficere ut quod non est sacramen­
tum sit sacramentum, vel ut sit medicina quod potius
est venenum ; non potest removere periculum non obti­
nendi finem intentum aut damnum incurrendi quod quis
timet. Ergo tali periculo se exponere, sequendo sententiam
dubiam aut probabilem, non est licitum.
« Dicimus, ait S. Alphonsus, Th. M., 1. I, n. 42, nunquam
esse licitum uti opinione probabili probabilitate facti cum periculo
damni alterius aut sui ipsius, quia huiusmodi probabilitas minime
aufert periculum damni : si enim opinio illa est falsa, non evita­
bitur proximi aut operantis damnum, nam si v. g. Baptismus
cum saliva collatus revera est nullus, ita ut infans sine Baptismate
remaneat, probabilitas in oppositum non potest efficere ut sit
validus ».

30 Hisce in casibus enim nulla adest dubitatio aut proba­
bilitas practica pro liceitate partis minus tutae, et ideo
efformatio conscientiae certae de actionis dubie validae
aut damnosae honestate est impossibilis, quia iudicium
reflexum conscientiae (aut systema) incapax est auferendi
dubium positivum de valore et efficacia medii et amovendi
periculum. Et ideo certa obligatio adest ponendi actionem
quae certo obtinebit effectum, et abstinendi ab actione
quae forte damnum infert ; — et si ista certitudo haberi
nequeat de obtentione effectus, certa adest obligatio ad­
hibendi saltem media aptiora et tutiora ad finem conse­
quendum vel damnum avertendum. Secus agens voluntarie
se exponeret periculo dictum finem non consequendi et
damnum inferendi» dum tamen, quantum possit, finem
obtinere debeat vel malum avertere.
Haec obligatio est certa, non quidem directe vi legis particularis
quae est dubia, sed indirecte
a) vi legis superioris certae (charitatis, religionis, iustitiae)
quae hunc finem imponit absolute obtinendum ;
b) vel vi obligationis specialis ortae sive ex voto, v. g. si quis
se obligaverit ad faciendum tutius, sive ex lege positiva, v. g.
sacerdos dubitans an fuerit causa efficax homicidii non potest
exercere ordinem sacrum.

Ita post damnatas ab Alexandro VII et Innocentio XI laxiorum
probabilistarum propositiones, iam docent omnes.

86

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

91. Lex superior quae partem tutiorem imponit
est :
A. Primo lex charitatis quae aliquando absolute obligat
ad bonum certo procurandum proprium aut alienum, vel
ad certo vitandum damnum spirituale aut temporale ; et
tunc certum est quod non possumus eligere partem minus
tutam (etiamsi sit probabilior) sed tenemur eligere partem
securiorem et tutiorem, v. g. in materia fidei et necessariis
ad salutem, iuxta axioma : Nulla nimia securitas, ubi pericli­
tatur aeternitas.
Hinc tenemur a) inquirere de vera religione et fide usquedum perveniamus ad certitudinem, et non excusamur opinione
minus probabili (prop. 4 damn, ab Inn. XI2), nec fides est in
notitia solum probabili (prop. 213) ; — b) explicite credere et
alios docere mysteria SS- Trinitatis et Incarnationis, quamvis
forte non sint creditu necessaria necessitate medii (prop. 64 *) ;
— c) iterum recipere vel conferre (sub conditione) Baptismum
vel aliud sacramentum necessarium, quamvis forte iam fuerit
ministratum ; — d) imponere opinionem tutiorem et non docere
minus tutam, si attenta communi vel speciali operantis fragilitate,
certo coniungitur cum proximo periculo peccandi formaliter,
uti facile fieri potest in re luxuriae et vindictae.

B. Similiter lex religionis absolute obligat ad reverentiam
erga res sacras, praesertim sacramenta, et ideo minister
vel suscipiens non potest sacramentum exponere periculo
nullitatis ; unde certum est quod non possit eligere partem
minus tutam, quando agitur de valore sacramenti (etiamsi
sit probabilior), sed tenetur facere vel recipere sacramentum
certo validum (Inn. XI prop. 26) aut ab illo abstinere,
v. g. si materia vel forma sit dubia, vel dubia conditio
ad validam receptionem ; similiter si dubia sit ordinatio
sacerdotis, non potest celebrare.
;

'

1
.
I
i
'
i
I i

i. Cfr. S. Alphonsus, Th. M., 1. I, n. 42-52, et 31.
2. « Ab infidelitate excusabitur infidelis non credens, ductus opinione
minus probabili ».
3. « Assensus fidei supernaturalis et utilis ad salutem stat cum notitia
solum probabili revelationis, imo cum formidine, qua quis formidet,
ne non sit locutus Deus ».
4. « Absolutionis capax est homo... etiamsi... nesciat mysterium
SS. Trinitatis et Incarnationis D. N. I. C. ». Cfr. S. Off., 3 maii 1703.
5. « Non est illicitum in sacramentis conferendis sequi opinionem
probabilem de valore sacramenti, relicta tutiore »,

DE PRUDENTI CONSCIENTIA

87

Excipitur a) si sit casus necessitatis gravis et sacramentum
certo validum haberi nequeat : tunc ministretur sub conditione,
quia tunc praevalet lex charitatis quae magis urget quam religio ;
— b) si dubium non reddat sacramentum dubie validum, quia
Ecclesia defectum supplet, nimirum : si sacerdos absolvit cum
iurisdictione probabili, si matrimonium ineunt cum impedimento
probabili iuris ecclesiastici, si sacerdos habet probabilem dele­
gationem ad assistendum matrimonio. At ea quae sunt iuris
naturalis vel divini Ecclesia supplere nequit.

C. Item lex iustitiae. Et quidem :
i° lustitia commutativa obligat absolute et stricte
a) ad praecavendum omnino damnum certo iniustum1
proximi.
Unde certo tenetur aliquis ab actione abstinere quae potest
esse damnosa pro tertio et certi iuris laesiva, quamvis forte non
inferat damnum, v. g. a divulgatione secreti vel criminis etiamsi
probabiliter iam sit publicum.

b) ad procurandum bonum ex officio vel contractu.
Sic tenetur medicus adhibere remedia sanitatis tutiora, paro­
chus indicare viam salubriorem, advocatus meliora afferre argu­
menta, notarius consilia, sacerdos ex stipendio missam applicare
certo validam.

2° lustitia distributive!, absolute obligat iudicem
a) in causis civilibus, quoad factum ius applicans, expectare probationem actoris, secundum axioma : actori
incumbit probatio, ac proinde rem possessam relinquere
possessori bonae fidei, nisi constet ipsum iniuste possidere.
Bonum erlim commune postulat ut dominia sint stabilia et
secura, nec multiplicentur lites, et ideo possessio censetur titulus
certus et melior est conditio possidentis, donec contrarium
probetur.

b) quoad ius, ubi adsunt diversae iuris interpretationes,
v. g. pro re nondum possessa, tenetur ferre sententiam in
favorem illius pro quo stat ratio potior, quia debet tribuere
ius secundum momenta causae (Inn. XI prop. 2damn.2).
1. Iniustum id est nisi ratio excuset proportionate gravis, scii, nisi
utilitas nostra vel tertii praevaleat damno praecavendo.
2. < Probabiliter existimo, iudicem posse iudicare iuxta opinionem
etiam minus probabilem. >

88

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Et si ratio ex utraque parte sit aequalis, suadeat amicam com­
positionem aut rei controversae divisionem proponat (prop. 26
damn, ab Alex. VII*), nisi tamen lex positiva ipsi praecipiat
sententiam ferre, quo casu propriam opinionem sibi efformare
conabitur.

c) in causis criminalibus autem tenetur non damnare
quemquam nisi certo sit reus.
Homo enim possidet vitam, libertatem, famam iustam, etc. a
quibus non est privandus nisi certo sit reus : nocentis enim
absolutione respublica minus laeditur quam innocentis con­
demnatione. Hinc axioma : In dubio favendum est reo.

3° lustitia legalis, ratione boni communis et ordinis
servandi ac scandali vitandi, certo obligat subditum ad
obediendum superiori (etiam iudici) praecipienti rem quae
forte est illicita, vel inutilis ad bonum commune, vel
excedens limites suae potestatis.
Praesumptio enim stat pro superiore, et rectus ordo vetat ne
subditi obedientiam denegent nisi certo appareat illum abusum
esse sua potestate, tum quia, ait Suarez, de Leg., 1. I, c. 9,
n. ii, habet altius ius et illud possidet, tum etiam quia potest
habere rationes universales subditis occultas, tum etiam quia
alias subditi sumerent nimiam licentiam non parendi legibus,
quia vix possunt esse tam iustae, quin ab aliquibus per apparentes
rationes possint in dubium revocari12.

92. Thesis III. In dubiis speculative practicis, quae
non sunt de validitate actus et de necessitate medii,
sed de sola honestate obiectiva actionis et de neces­
sitate praecepti, potest homo in dubio positivo de
existentia legis, remanente post diligens examen,
sibi efformare .conscientiam indirecte certam de
actionis honestate, vi principii reflexi : Lex incerta
nequit imponere obligationem, et sic etiam agere quod vide­
tur minus tutum.
Ita, post S. Alphonsum, cuius doctrinam Ecclesia declaravit

1. « QuandO litigantes habent pro se opiniones aeque probabiles,
potest iudex pecuniam accipere pro ferenda sententia in favorem unius
prae alio ».
2. Aliqui, praesertim inter antiquiores, ponunt restrictionem : nisi
praeceptum sit nimis difficile, vel grave damnum afferat. Sed id ita intelligendum est, si ex epichia tunc cessare lex praesumi possit. Quod in
iure hodierno civili vix accidere potest.

r
DE PRUDENTI CONSCIENTIA

89

tutam1, — quod saltem de thesi fundamentali sui systematis
videtur intelligendum, — docent theologi hodierni fere omnes,
contra Tutioristas et Probabilioristas, qui tenebant faciendum
esse quod est tutius, vel semper, vel nisi probabilius sit legem
non existere. Videntes enim in dubio non esse sufficientem
rationem praeferendi unam partem, dicebant imprudenter agere
et se exponere periculo peccandi illum qui arbitrarie eligit
partem minus tutam.

i° Probatur principium : Lex dubia seu incerta non obligat.
Lex est regula et vinculum voluntati impositum. Sed regula
de facto dirigere, vel vinculum ligare voluntatem nequit,
nisi ei applicetur et imponatur. Applicatur autem et impo­
nitur mediante ratione : est enim lex ordinatio rationis ;
et quidem applicatur per scientiam i. e. certam notitiam
legis. Ergo lex, ut de facto liget, debet innotescere per
notitiam certam. Probatur 2a minor : Dubium enim et
mera opinio non determinant intellectum ad unum ac
proinde non ligant illum ad unam partem, nec proinde
voluntatem; id facit sola scientia seu notitia certa. Ita
conformiter ad principia S.Thomae, Q. D. de Ver. 17, a. 32.
1. « Plurimos libros conscripsit, sacra eruditione et pietate refertos
sive, inter implexas Theologorum tum laxiores, tum rigidiores sententias
ad tutam muniendam viam, per quam Christifidelium animarum
moderatores inoffenso pede incedere possent...» Litt. Apost., 7 iul. 1871
super conf. tituli Dle Eccl. univ. — Quod etiam hodiernis temporibus
verum esse constat ex brevi Pii X, 12 iun. 1905 ad R. P. Gaudé editorem
operum S. Alphonsi « quem tuto Omnes in morum doctrinis sequi
possunt » ; et ex brevi 2 maii 1906 ad R. P. Aertnijs, discipulum
S, Alphonsi, «quem huius studiosus quisque doctrinae inoffenso semper
decurrat pede ». Dolendum sane est multos sacerdotes S. Alphonsum
quasi ignorare, et sapientissima eius opera relinquere ad consulendum
aliquod recens manuale quodcumque 5 imo etian) in pluribus Academiis
et Seminariis, alumnos nomen S. D. fere nunquam audire, nisi ad
confutandam unam alteramve eius sententiam.
2. En verba S. Thomae : « Ita se habet imperium alicuius gubernantis
ad ligandum in rebus voluntariis illo modo ligationis qui voluntati
accidere potest (scii, moralis obligationis), sicut se habet actio corporalis
ad ligandum res corporales necessitate coactionis. Actio autem corporalis
agentis nunquam inducit necessitatem in rem aliam nisi per contactum
coactionis ipsius ad rem in qua agit. Unde nec ex imperio alicuius
regis vel domini ligatur aliquis, nisi imperium attingat ipsum cui im­
peratur : attingit autem ipsum per scientiam. Unde nullus ligatur per
praeceptum aliquod nisi mediante scientia praecepti ». Scientia in
praesenti apud S. Thomam, non sumitur in sensu stricto philosophico
de cognitione evidenti deducta ex principiis evidentibus ; sed in sensu
lato, pro notitia (uti patet ex contextu) seu quacumque cognitione certa;
nam nemo dicitur aliquid noscere, scire, habere notitiam, qui non sit
saltem moraliter certus.
Non dicimus, in praecitatis verbis, S. Thomam attigisse quaestionem

90

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Aliis verbis : Lex incerta non potest directe vi propria
obligationem certam imponere : obligatio enim est effectus
legis ; effectus autem nequit superare virtutem causae. At­
qui obligatio obiective et speculative incerta est subiective
et practice nulla, nam :
a) Obligatio est moralis necessitas qua absolute tenemur
aliquid agere in ordine ad finem ultimum ; sed incerta
necessitas non est necessitas pro nobis, quia ipsa non
determinamur nec absolute tenemur ; ergo.
b) Quoad hoc idem est psychologice status dubitantis,
ac si lex non esset : homo enim, in casu dubii, non se
sentit ligatum, non est conscius cuiusdam ligaminis seu
vinculi obligantis.
c) Conditio ut lex subiective obliget, est ut nobis
intimetur et innotescat ex promulgatione ; quando lex est
incerta, ipsa non innotescit sed solum eius dubium aut
incertitude ; ergo non obligat. Cfr. I-II, q. 90, a. 4.
Obiiciunt adversarii : principium esse intelligendum de lege
dubie promulgata ; sed lex positiva fere semper est promulgata,
et lex naturalis certo promulgatur in unoquoque hominum per
rationem ; ergo generatim lex est certa, et tunc antecedit exemp­
tionem a lege ac possidet contra libertatem donec exemptio
probetur.
Resp. leges esse promulgatas et ideo obligare habitualiter et
quasi in actu primo ; ut autem actualiter et de facto ligent,
requiritur actualis cognitio quae est quasi promulgatio in actu
secundo ; quodsi tunc de lege dubitetur, dubia est quoad hunc
casum, nec promulgatur lex in actu secundo, sed tantum
promulgatur eius dubium. Utraque scii, debet esse certa : et
promulgatio legis et eius notitia : promulgatio enim non debet
esse certa nisi quia lex debet certo cognosci posse *. — Ceterum

nostram, aut etiam demonstrasse adagium : lex incerta non obligat 5
non enim agit de casu quo adest notitia dubii circa praecepti existentiam,
sed de casu quo nulla adsit notitia praecepti. Attamen principium generale
ex quo argumentatur S. Thomas, etiam valet in casu praecepti dubii,
quia notitia dubii non attingit mentem ita quod eam liget. Principium
scii.: nullus ligatur nisi mediante scientia praecepti, non solum ostendit
necessitatem notitiae legis sed etiam insufficientiam notitiae dubii, quia
cognitio dubii humanam mentem non ligat. Unde alibi concedit dictum
Aristotelis, Metaph. X, c. 3 : « mensura debet esse certissima »
(I-1I, q. 19, a. 3, 30 ; q. 96, a. 1, 3°).
i. Promulgatio scii, obiectiva debet in subiectivam transire ut eadem
lex in actu secundo obliget. Per solam voluntatem praecipiendi Deus
non obligat formaliter : id est impossibile ; oportet ut communicet
notitiam huius voluntatis.Cognitio tamen non est ipsa promulgatio, sed
applicatio ipsius ad hominem quae provenit ex promulgatione. Ita

DE PRUDENTI CONSCIENTIA

91

non probatur lex possidere contra libertatem moralem, sed potius
contra legem possidet libertas ; quamvis enim realiter correlative
intelligantur, libertas tamen logice praecedit legem, cum lex sit
libertatis restrictio secundum illud Eccli. XV, 14, 15 : « Deus
ab initio constituit hominem et reliquit illum in manu consilii
sui ; adiecit mandata et praecepta sua »x.
« Illud dicitur licitum quod nulla lege prohibetur », ait S. Tho­
mas, in IV Sent., d. 15, q. 2, a. 4, ad 2. E contra Tutioristae
et Probabilipristae : Nihil est licitum nisi quod moralitet constet
fuisse a Deo concessum.

2° Probatur thesis : Conscientia practice certa est legitima
regula agendi. Atqui homo in dubio positivo de existentia
legis potest sibi efformare conscientiam practice certam de
honestate actionis, etiamsi haec sit minus tuta. Ergo legitime
potest ponere actionem minus tutam. Prob. min. : Dubium
positivum est serium et ideo reddit existentiam legis prac­
tice dubiam, ita ut non possimus magis affirmare quam
negare quod lex existât. Certum autem est quod lex, de
cuius existentia, omnibus diligenter consideratis, grave
existit dubium, in actu secundo non obligat.
Quo posito sic efformari potest conscientia certa :
« Quod, omnibus diligenter consideratis, non est prohi­
bitum, est licitum.
« Atqui haec actio hic et nunc ponenda certo non est
mihi prohibita : certum enim est quod lex, omnibus
S. Thomas, I-II, q. 90, a. 4 : « Lex imponitur aliis per modum regulae
et mensurae. Regula autem et mensura imponitur per hoc quod applicatur
his quae regulantur et mensurantur. Unde ad hoc quod lex virtutem
obligandi obtineat, quod est proprium legis, oportet quod applicetur
hominibus, qui secundum eam regulari debent. Talis autem applicatio
fit per hoc quod in notitiam eorum deducitur ex ipsa promulgatione ».
Hinc notitia promulgationis obiectivae seu legis applicatio est quasi
altera promulgatio, scii, subiectiva ; et a pluribus simpliciter vocatur
promulgatio, etiam a S. Alphonse, qui de ea scribit, Th. M., 1. I,
h. 63-66 : « Dicimus neminem ad aliquam legem servandam teneri,
nisi illa ut certa alicui manifestetur. Posito enim, ut vidimus, quod
leX necessario est promulganda ut obliget, si promulgetur lex dubia,
promulgabitur dumtaxat dubium, opinio sive quaestio an adsit lex
prohibens actionem, sed non promulgabitur ipsa lex... Si quis quaerere
pergat cur lex dubia non obliget, respondebimus hoc succincto argu­
mento ; Lex non sufficienter promulgata non obligat ; lex dubia non
est sufficienter promulgata (quia, dum lex est dubia, promulgatur
sufficienter dubium, sive quaestio ; sed non promulgatur lex) ; ergo
lex dubia non obligat. Qui argumentum hoc inficiari vellet, probare
deberet, vel quod lex etiam non promulgata obligat, vel quod lex dubia
est vere promulgata... sed nunquam harum propositionum ullam probabit
in aeternum ».
i. Cfr. S. Alphpnsus, Th. M., 1. I, n. 77.

92

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

diligenter consideratis, incerta non obliget ; atqui in casu,
omnibus diligenter consideratis, lex est incerta ; ergo
certum est quod in casu me non obligat.
« Unde haec actio hic et nunc ponenda certo est licita ».
Tale ratiocinium non potest fieri nisi ab illo qui rem
diligenter consideravit, quia secus non posset sincere
dicere : in casu lex est incerta.
i

i

.
ii

I

Obiicunt adversarii obligationem adesse vi legis superioris
seu principii indirecti prohibentis ne nos exponamus periculo
peccandi : Qui se exponit periculo peccandi peccat ; qui autem
facit id quod videtur forte inhonestum se exponit periculo
peccandi ; ergo peccat.
Resp. ad M : Qui se exponit periculo peccandi subiective et
formaliter, peccat, conc. ; qui se exponit periculo peccandi
obiective et materialiter, subd. : si periculum provenit ex negligentia in inquisitione, conc.; si etiam existât post diligentem
inquisitionem, nego ; hoc ultimum enim non probatur ; imo si
esset verum, deberemus semper habere certitudinem perfectam
quod est impossibile, et cum multa occurrant dubia practica,
maxime id exponeret periculo fortjialiter peccandi1.
Ad mtn ■ Qui facit id quod videtur forte inhonestum, si ageret
in dubio, se exponeret periculo peccandi, conc.; si dubium
resolvit dicendo : quamvis actio forte in se sit inhonesta, tamen
mihi certo licitum est illam ponere, exponit se periculo peccandi,
subd.: peccandi obiective et materialiter, conc., peccandi sub­
iective et formaliter, nego.
Dits. cons. : ergo peccat, si in dubio operetur vel si neglexerit
inquirere de existentia legis, conc.; secus, nego.

93. Thesis IV. Etiam in dubio de cessatione vel impletione legis remanente post diligens examen, vi­
detur homo posse acquirere conscientiam certam de
actionis honestate, vi principii : Lex dubia non obligat.
i;

i
f,

'■ '

,

,.
j

Ita contra S. Alphonsum et recentiores Aequiprobabilistas cum
quibusdam aliis3, docent fere omnes Probabilistae, in hac thesi
secundaria3 a S. Ligorio recedentes.
I. Cfr. S. Alphonsus, Th. M., 1. I, n. 82.
2. Etiam quidam Probabilistae puri id tenent, inter quos d’Annibale,
Summula Theol. Mor., I, n. 244.
3. Thesis est secundaria, quia non agit de principio, sed tantum de
principii applicatione ad quosdam casus, et quia, ut aiunt Mechlinienses,
Th. Mor. gen., ed. 3, η. 190, q. 6 : « Vera quidem, non ita magna
tamen, hic est distantia. Enimvero 1) practice aequiprobabilistae raro
invocant principium possessionis in favorem legis : nimirum in solo dubio
seu probabilitate facti, non autem iuris ; nam ipsi admittunt legi satisfieri
per impletionem probabilem probabilitate iuris ; et sic qui legit horas

DE PRUDENTI CONSCIENTIA

93

Probatur : Ad differentiam dubii negativi, dubium posi­
tivum est serium ; et ideo si graves adsint rationes existi­
mandi quod lex non amplius existât vel quod fuerit
adimpleta, tunc fit actualiter incerta et practice dubia
saltem quoad hunc casum, ac proinde certum est quod
non amplius in praesenti casu me obligat. Unde conscientia
certa efformari potest eodem modo ac in thesi praecedenti.
Obiiciunt tamen : Melior est conditio possidentis. Atqui lex
est certa, cessatio vel adimpletio dubia. Ergo lex possidet ius
ut impleatur et est implenda. A. v. legi certae nequit satisfieri
adimpletione dubia.
Resp. : i° Principium : Melior est conditio possidentis, secundum
multos non valet de dubio positivo nisi in re iustitiae ubi adest
vera possessio in sensu proprio (n. 91), in aliis autem materiis
de solo dubio negativo (n. 84) ; saltem contrarium non probatur.
20 Dato quod principium in omni materia valeat, resp. : Lex
non est amplius certa ac proinde ipsa possessio fit dubia. Ex
eo enim quod ante exortum dubium aderat certa obligatio, non
sequitur quod obligatio remaneat. Sic v. g. ridiculum est dicere
quod debemus praesumere non implevisse quia certo antea
tenebamur implere. Omnis scii, obligatio probanda est, quia est
libertatis restrictio ; ad hoc non sufficit probare anteriorem
existentiam legis sed eius obligationem actualem1.
secundum illum modum qui probabiliter tantum sufficit, ad iterum
eas legendas non tenetur : ratio, quia lex, quatenus plus requirit, dubia
est, lex autem dubia non obligat (Cfr. S. Alph., 1. I, n. 97, 185 ;
1, IV, n. 112, 700 ; H.A., tr. 15, n. 34). Porro probabilitas facti rarius
aderit : si enim dubium est de ipso facto impletionis, saepe vel levis
tantum ratio erit dubitandi adeoque spernenda, vel tanta erit probabilitas
facti, ut ad moralem certitudinem pertingat. Restant igitur casus illi
in quibus, in dubio de cessatione legis, vera adest probabilitas facti,
lamvero 2) plura dantur principia quorum ope, iuxta omnes, libertas etiam
tunc iuvatur. Sic aequiprobabilistae, duce S. Alphonso, 1. VI, n. 477,
resolvunt dubitantem an peccatum mortale omiserit, non teneri ad
confitendum, si diligens fuit in suis peccatis confitendis ; si vero solet
esse negligens, aegre, etiam iuxta probabilistas puros, ob praesumptionem
contrariam, dubium factae confessionis ad veram probabilitatem assurget.
Ita etiam aliud est principium quod saepe solvit dubium : « In legunt
conflictu praevalet lex superior» ; undê, in dubio an recitatio officii,
auditio sacri vel observatio ieiunii, ad quae lex certe obligat, sint sanitati
obfutura, ad nihil teneris ; quia praevalet lex naturalis seu ius servandi
sanitatem (S. Alph., 1. V, n. 154). Alia etiam principia usuvenire possunt,
v. g, « Via non est aperienda scrupulis »; « Leges positivae non obligant
cum gravi incommodo » ; haec enim frequenter timenda erunt, si quem
obligemus ad praeceptum implendum cui iam probabiliter satisfecerit
(S. Alph., 1. V, n. 177) ; et sic porro ». Cfr. etiam de Caigny, De
Gemino Probabilismo licito, p. 109-115.
I. Aiunt Aequiprobabilistae recentiores principium : Melior est conditio
possidentis esse primarium et generalissimum ; principium vero : Lex
dubia non obligat, esse secundarium, a primario derivatum ac proinde

94

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

I
J

3° Hinc non dicimus : Legi incertae satisfit adimpletione dubia;
sed : lex non est amplius certa, ac proinde ei satisfieri non debet.

{
i

94* Corollaria. — i. Quamvis sequi Probabiliorismutn
in dubio sit tutius, simpliciter tamen tutum est, in casu dubii,
agere ad modum Aequiprobabilistarum et Probabilistarum, quia
certo removet periculum peccandi formaliter.

(
;
;
j
I
j

2. Nam non semper debemus agere omnino tutius, quod
absolute removet omne periculum peccandi, sed sufficit quod
agamus tuto, ita ut caveamus id quod non est tutum i. e. quod
non sufficienter removet periculum peccati aut damni. Nihil
scii, prohibet id quod est minus tutum (respectu peccati materialis), iam simpliciter et sufficienter esse tutum (respectu peccati
formalis), quia Omne remoyet periculum peccati formalis.

(
!
)
j
■
I

3. Imo Probabiliorismus videtur supponere principium : lex
incerta non obligat. Statuit enim licitum sequi opinionem probabiliorem, relicta minus probabili pro lege. lamvero haec regula
nequit certo probari nisi quia lex minus probabilis, utpote
incerta, non obligat. Sed id aeque fere probat principium Aequiprobabilistarum et Probabilistarum, quod tamen Probabilioristae
reiiciunt1.

i
i
(
*
'
H
■

1

4. In casu quo finis non sit impositus, sed quo aliquis absolute
velit illum consequi, debet etiam, ad prudenter agendum, certa
aut tutiora adhibere media quibus finis certo obtineatur, v. g.
s; quis velit lucrari indulgentiam aut veritatem cognoscere.
Quapropter sat otiosum et imprudens est, tempore iubilaei,
indicare fidelibus plures modos probabiles quibus illud forsan
lucrari possint ; quia tales modos adhibendo incurrunt periculum
non lucrandi.
5. Falso quidam impugnant differentiam esse inter necessi-

I
,(

tatem medii et necessitatem praecepti, dicentes omnem legem
esse medium necessarium ad finem. Aliud enim est medium

i
'■
'i
;
*
:
>
'·■

ab ipso limitandum. — Id tamen non videtur admittendum. Nam
principium : lex dubia non obligat, non admittit exceptiones ; etiam in
casu quo propter finem absolute obtinendum sit tutius agendum,obligatio
oritur non ex lege particulari dubia, sed ex lege superiore quae tunc
urget Certa. E contra principium : Melior est conditio possidentis, potius
videtur restringendum ad materiam iustitiae aut ad dubia facti. S. Alphonsus diversimode de hoc puncto locutus est. In Confess, diretto,
c. i, n. n primum locum assignat principio possessionis, idemque
videtur significare in Hom. apost., tr. 1, c. 2, n. 14 ; at in ultima
redactione Th. Μ·> 1. I> η. 26, haec habet : ’« Horum principiorum
(reflexorum) principalissimum est illud quod Lex dubia non potest certam
inducere obligationem... Ex hoc autem primo, efformatur secundum illud
principium : Melior est conditio possidentis ». Cum autem iste textus
sit posterior et inveniatur in opere stricte theologico, est potior habendus
atque praesumitur melius exprimere definitivam mentem S. Doctoris.
i. Cfr. Prümmer, Th. Μ., I, η. 346, i ; et Vermeersch, Th. M.,
I, n. 360.

I

i
!
;
!
!
i

I 1
'I

DE PRUDENTI CONSCIENTIA

95

solummodo necessarium quia praeceptum ; aliud medium de se
necessarium et praeceptum quia medium.

6. Non placet quod aliqui recentiotes dicunt1 : tutius esse
agendum in dubiis quae respiciunt veritatem (aut valorem) rei
secundum se, quae sumitur secundum rationem commensurationis seu debiti ad alterum, de qua est virtus cardinalis Iustitiae;
non tutius sed etiam probabile minus tutum posse fieri in dubiis
quae ordinem dicunt ad solum operantem, et sunt de illis quae
sumuntur secundum commensurationem ad operantem seu de
solis operantis dispositionibus, de quibus sunt Fortitudo et
Temperantia cum virtutibus adnexis. A. v. in operationibus
voluntatis ad alterum esse tutius agendum, e contra in passionibus
seu affectibus operantis, ita applicando quaestioni praesenti
doctrinam S. Thomae de divisione virtutum moralium2. — Sed
a) non est agendum tutius in omnibus quae ordinem dicunt
ad alterum, sed solum in materia iustitiae proprie dictae, et in
actibus religionis quae versantur circa validitatem sacramenti ;
non autem in aliis actibus religionis aut in aliis virtutibus iustitiae
adnexis ; b) etiam in iustitia proprie dicta, non est tutius agendum
in dubiis iuris, quando ius alterius est incertum, sed in solis
dubiis facti, quando ius alterius est certum ; c) extra materiam
iustitiae, V. g. ex charitate, etiam aliquando est tutius agendum,
etiam in iis quae respiciunt solum operantem, v. g. in dubiis
quae spectant necessaria necessitate medii ad salutem, et in iis
quae dubio vel probabili periculo exponerent peccandi formaliter.
Non ergo recedendum est a distinctione recepta inter necessi­
tatem medii et necessitatem praecepti, validitatem actus ad finem
et solam honestatem (n. 90).
Articulus III.

De

Conscientia

opinativa seu

probabili.

95. Notiones et Principia certa extra controversiam
posita. — Conscientia opinativa seu probabilis proprie est
illa quae propter rationes absolute graves et relative
graviores iudicat, quamvis non firmiter sed cum gravi
formidine oppositi, actionem aliquam hic et nunc ponendam
esse licitam vel illicitam. Oriri potest, vel quia conclusio
deducitur ope principii incerti sed probabilis, vel quia
applicatio principii certi ad hunc casum particularem est
incerta, sed solum probabilis. In utroque casu deest con­
scientia certa.
Talis conscientia per se non est regula agendi prudenter,
1. Ita Beaudoin, Sertillanges et Dumas.
2. I-II, q. 70, a. 2 ; II-II, q. 57, a. 1 ; q. 58, a. 10.

96

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

quia non est conscientia certa, et ideo est deponenda
sive ulteriore inquisitione et acquisitione certitudinis di­
rectae, sive, si ista haberi morali diligentia nequeat, acqui­
sitione certitudinis indirectae vi principii reflexi. Et quidem
1) in probabilitatibus practice practicis, si in datis ad­
junctis non possit ullo modo conscientia practice certa
haberi, tenetur homo eligere partem legis et facere quod
est tutius, etiam si lex probabilius non existât ; ne scii, se
exponat periculo peccandi, ut dictum est n. 89 ;
2) item in probabilitatibus speculative practicis de actus
validitate, si agatur de fine absolute obtinendo et de valore
actus forsan necessarii ad finem impositum, tenetur homo
facere quod est tutius, ne incurrat periculum non obtinendi
finem ; iuxta dicta n. 90 ;
3) e contra in probabilitatibus speculative practicis de
sola actionis honestate, conscientia certa efformanda est vi
cuiusdam principii reflexi. At de principio reflexo ad­
hibendo non Omnino perfecte concordant moralistae, dis­
putantes an possit eligi minus tutum etiam si obligationem
adesse sit probabilius.

96. Thesis. In statu verae et stricte dictae opinionis
speculative practicae de sola actionis honestate et
inhonestate, remanente post diligens examen, debet
homo, antequam agat, conscientiam efformare prac­
tice certam vi principii reflexi ; quod est diversum
in diversa theologorum sententia. Secundum Probabilistas semper id facere potest ex principio : Lex incerta
non obligat, et ita licite agere id quod est minus tutum,
etiamsi probabilius sit obligationem existere vel non ces­
sasse ; nisi tamen valde notabiliter probabilius sit, quia
tunc lex est practice certa (ut dictum est n. 80) ; —
secundum Probabilioristas et Aequiprobabilistas non semper,
nam si lex sit certo probabilior, erit servanda, cum iam
sit quasi practice certa, secundum principium : In incertis
verisimilius est agendum.
Probatur : i° Debet homo, antequam agat, ex principio
reflexo sibi efformare conscientiam certam, quia haec sola
est regula agendi (n. 78), et in casu non potest haberi
nisi indirecte ex principio reflexo.

DE PRUDENTI CONSCIENTIA

97

2° Debet tutius agere et legem servate in casu quo ista
sit valde notabiliter probabilior, quia time lex est aequivalenter seu quasi practice certa et valet principium :
Verisimilius est agendum, ut iam admittunt omnes (n. 80).
3° E contra potest minus tutum agere si libertas sit
probabilior, ex principio : Lex incerta non obligat, quia
in casu lex est plus quam stricte dubia ; in quo iam omnes
concordant.
4° Unum punctum manet controversum, nempe si lex
sit simpliciter sed certo probabilior, an adhiberi possit
principium : Lex incerta non obligat; aut adhibendum sit
illud aliud : In dubiis verisimilius est agendum.
Totum punctum controversiae in eo situm est, an omnis
opinio in sensu srticte dicto philosophico intellecta, semper
aequivaleat certitudini practicae late dictae.

A. Id negant Probabilistae et ideo dicunt : si solum
probabilius sit legem existere, quamvis rationes pro lege
sint graviores, non tamen sunt practice certae, quia manent
rationes graves contra illam, et ideo certum est quod lex
est incerta, et certo indicamus quod non obligat. Quo
posito sic efibrmant sibi conscientiam certam :
« Quod, omnibus diligenter consideratis, non est pro­
hibitum est licitum.
« Atqui haec actio hic et nunc ponenda certo non est
mihi prohibita :
« certum enim est legem incertam non obligare ;
« atqui, quamvis potius existimem hanc legem existere
et nunc obligare, et huic sententiae adhaeream, tamen id
non existirno cum certitudine etiam late dicta, et ideo lex
est mihi incerta ;
« ergo certum est quod in casu me non obligat,
« Ergo haec actio hic et nunc ponenda, omnibus diligenter
consideratis, mihi cert° est licita ».
E contra Aequiprobabilistae distinguunt :
Vel sententia est paulo probabilior ac excessus rationum
modicus, et tunc in praxi est dubie probabilior, et fere
seu moraliter aeque probabilis, quo casu censetur dubia,
et non obligat propter principium : Lex dubia non obligat.
B.

Summa TheologiM Moralia II. — 7

98

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Et tunc efformant sibi conscientiam certam simili processu
ac supra.
Vel est certo probabilior etiam unico gradu (morali), et
hoc in praxi est impossibile nisi sit notabiliter probabilior
et excessus rationum sit notabilis : tunc autem est practice
certa certitudine late dicta et imperfecta (n. 80). Quod
etiam fatentur Probabilioristae.
Animadvertunt autem Probabilistae multos gradus probabili­
tatis inveniri inter aequalem probabilitatem seu dubium strictum
et certitudinem practicam ; mirum autem esset quod practice
nullum cum certitudine distinguere valeremus, ita ut opinio vel
aequivaleret dubio vel aequivaleret certitudini, et practice non
daretur status medius inter dubium strictum et certitudinem.
Id videtur incredibile, aiunt, et nihil aliud est nisi unum ex
principalioribus statibus mentis eliminare.
Contra quod obiiciunt Aequiprobabilistae cum S. Alphonso1 :
Quod est certo probabilius est notabiliter probabilius, secus in­
tellectus non posset certo et evidenter i. e. sine haesitatione ulla
affirmare quod sit probabilius. Quod autem est notabiliter proba­
bilius, est practice certum (n. 80).
Respondent Probabilistae principium non esse semper et neces­
sario verum, quia, ut. videtur, vir acuti ingenii potest certo perspi­
cere alterum esse altero ptobabilius, quamvis tamen parum vel
saltem non ita notabiliter probabilius sit ; saepe tamen pro
multis quaestionibus et ingeniis illud verificari, unde quod aliquid
sit certo probabilius ordinario erit signum quod est notabiliter
probabilius, et ideo Probabilistae hodierni, utpote moderati
(saltem spectatis suis principiis), et Aequiprobabilistae practice
parum differunt. Illi enim docent esse servandam legem nota­
biliter probabiliorem ; hi autem legem certo probabiliorem, at
addunt talem non esse nisi sit notabiliter probabilior.
Unde patet hanc disputationem in praxi esse minoris momenti.

Controversiae
97.
varia argumenta et responsa pla­
ceat referre quibus aliquo modo diudicari quaestio possit.
I. Aiunt Aequiprobabilistae et Probabilioristae: Quando
aliquid est certo probabilius, contrarium non est amplius
probabile, ac proinde non licite illud agimus.
Resp. Probabilistae, dist : Contrarium non est amplius
probabile in sensu stricto et philosophico i. e. dignum ut
nostro iudicio ipsi adhaereamus, conc.; non est probabile
in sensu lato et morali i. e. fundatum in rationibus gravibus,
subd. : si rationes ex iisdem principiis petantur in quibus
I. Cfr. S. Alphonsus, Th. Μ., 1.1, n. 56, 67, 77 ; et Dies, anni 1762.

DE PRUDENTI CONSCIENTIA

99

fundatur sententia probabilior, vel si haec notabiliter
illam excedat, conc., secus, nego.
Obiectio contendit probabilitatem unius propositionis elidi a
probabilitate alterius probabilioris. Sed elisio unius probabilitatis
ab altera non consistit in hoc quod una ab altera destruatur,
sed in eo quod altera vim auferat movendi intellectum ad pru­
dentem assensum speculativum. Servat tamen minus probabilis
vim movendi intellectum ad iudicandum simul quod opposita
probabilior non sit certa.
Et hoc ipse S. Alphonsus aliquando confessus est : « Recte res­
pondent auctores nostri falsum esse : maiorem probabilitatem
elidere minorem, nisi quando illa minor probabilitas ex eodem
principio hauriatur, vel nisi opinio probabiliter habeat pro se
tam convincens argumentum ut contraria vere improbabilis, vel
non amplius graviter ac certo probabilis videatur12». Fatemur
tamen S. Doctorem id postea non amplius tenuisse, sed potius
docuisse contrarium’.

II. Arguunt recentissimi Aequiprobabilistae : In omnibus
tenemur sincere tendere ad veritatem et conformitatem
cum ordine obiectivo ac lege aeterna, seu cum ratione et
voluntate divina hunc ordinem statuente ; ac proinde si
ad illam certo pervenire sit impossibile, tendere debemus
quantum possumus et amplecti quod propius ad illam
accedit : in incertis scii, verisimilius est eligendum. Atqui
qui eligit quod iudicat minus probabile, non tendit sincere
ad veritatem et legem aeternam, quia id non facit quantum
potest. Ergo non facit quod çlebet et peccat.
a) Ad hoc animadvertunt quidam argumentationem, si recta sit,
etiam probare — quod tamen negant Aequiprobabilistae—adhae­
rendum esse sententiae paulo probabiliori, quia in ea maior est spes
sese conformandi obiectivae veritati et legi aeternae. Imo logice
ducere ad tutiorismum : si enim sit obligatio tendendi quantum
possumus ad conformitatem Cum lege praeceptiva boni quae non
obligat pro semper, multo maior erit tendendi ad conformitatem
cum lege prohibitive mali quae pro semper obligat ; id autem
nunquam melius obtinebimus nisi agendo quod est tutius.

1. Diss. anni 1755, η. Σ3·
2. Ita in Deci, syst., app., n. 21, dixit unam probabilitatem alteram
elidere. Sed id intelligendum eSt subiective et quoad nos, quia aequali
aut minori adhaerere non possumus ; non autem objective et in se.
Quod si etiam docuerit maiorem probabilitatem, si sit certa, auferre
obieçtivam probabilitatem minorem (Th. M., 1. I, n. 71), id dixit
tantum quia existimavit opinionem nobis videri ncn posse certo proba­
biliorem, nisi sit notabiliter probabilior, et habeat pro se tam convincens
argumentum ut contraria non amplius graviter ac certo probabilis
videatur.

IOO

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Hoc autem praetermisso, ita breviter respondent Probabilistae ;
In omnibus tenemur sincere tendere ad veritatem et
conformitatem cum lege aeterna, dist. : i. e. debemus co­
nari ut legem cognoscamus et illam moraliter certo cogni­
tam observare, conc.; quando legem moraliter certo
cognoscere non valemus, debemus eligere et agere quod
est probabilius, nego. Non sincere tendit ad veritatem et
legem, qui non facit serios conatus ad legem cognoscen­
dam, conc.; qui serio conatur sed eam certo cognoscere
non valet, nego.
b) Cum autem res sit maioris momenti, etiam plenius responsum
afferri potest. Quod antequam tradamus, notandum a) cum
S. Alphonso’, respectu nostri legem aeternam non esse propriam
legem, sed solam legem naturalem i. e. rationem nostram (quae
est legis aeternae in nobis participatio) nos obligare ; unde in
Maiore argumenti nihil aliud dicitur nisi quod in omnibus tene­
mur sequi rationem, et si nil certi dicat, tenemur sequi quod
est probabilius — ; β) Maiorem posse intelligi de solis principiis
directis rationis et legis aeternae, vel et de principiis indirectis
et reflexis. Quo posito sic respondent Probabilistae :
i° Si agitur de principiis directis simul et reflexis, nil enun­
tiatur nisi quod omnes admittunt, scii, nos agere non posse nisi
id quod certo videtur licitum seu legi conforme, i. e. non posse
agere nisi cum conscientia certa (directe aut indirecte) de actionis
honestate, quae conscientia tamen etiam effprmari valet ex
principiis indirectis.
2° Si agitur de solis principiis directis, resp. : In omnibus
tenemur sincere tendere ad conformitatem cum recta ratione et
lege aeterna ac voluntate divina, et si non possumus ipsis certo
conformari, tenemur id facere quantum possumus, dist. : si
agitur de veritate quaerenda et de actibus intellectus, conc. :
absurdum v. g. foret in quaestionibus dogmaticis et speculativis
eligere quod est minus probabile, vel non inquirere quid sit
probabilius ; et similiter absurdum foret in quaestionibus
moralibus non prius, quantum moraliter possibile sit, directam
quaerere certitudinem de existentia legis, ut dictum eSt n. 88 ;
— si agitur de actibus voluntatis et de rebus agendis, subd. :
si recta ratio, lex aeterna, voluntas Dei certo praecipiunt, conc.;
si non praecipiunt aut non certo, nego.
Recta ratio enim et lex aeterna non obligansemper ut ipsis
conformemur, sed si praecipiant ; et voluntas Dei obligat tantum
si velit nos aliquid velle ; insuper requiritur ut id certo cognos­
camus. — Ceterum, ut dictum est, cum eadem ratio et lex
aeterna etiam dictent legem incertam non obligare, si non

i. Th. Μ. . I, n. 72. « Lex aeterna respectu hpminum non est propria
lex ; propria enim leX quoad ipsos est ex naturalis. » Cfr. n. 77.

DE PRUDENTI CONSCIENTIA

ΙΟΙ

sequimur legem incertam quamvis probabiliorem, adhuc legi
aeternae et rationi conformabimur secundum principia altiora
per iudicium reflexum.

III. Instant ; Voluntas, ut prudenter operetur, debet
sequi iudicium intellectus. Atqui voluntas sequens sen­
tentiam minus probabilem, non sequitur iudicium intel­
lectus, sed potius vim et conatum infert intellectui ut iste
non proprium iudicium sequatur, sed a parte quae veri­
similior apparet ad partem quam non habet ut veram
contra suam naturam flectatur.
Responderi potest : Est confusio inter ordinem specula­
tivum et practicum. Voluntas non potest recte et sine
culpa flectere intellectum ad adhaerendum parti minus
probabili tamquam verae, — ut quidam Probabilistae
erronee dixerunt; — sed ipsa non tenetur servare legem
probabiliorem, quia haec non est certa. Et tamen sequitur
iudicium intellectus qui non solum iudicat tales rationes
esse graviores et illis esse adhaerendum, sed simul iudicat
eas non esse certas ac proinde legem non obligare. Et
huic indicio intellectus et legi superiori conformatur volun­
tas, et ita nullam vim intellectui infert1.
i. Recentiores Probabilistae ita suum propugnant systema, ac si
necessarium et unicum eius fundamentum esset principium : Sub
influxu voluntatis, intellectus potest tum physice tum etiam ratior abiliter
et prudenter cohibere iudicium, scii, assensum sententiae magis fundatae, et
adhaerere minus fundatae. Quod principium adversarii facillime probant
omni sanae philosophiae contrarium, apud veteres scholasticos inauditum,
experientiae psychologicae repugnans, ac rectae rationi et prudentiae
adversum ; Unde Probabilismum sine multo conatu se evertere glo­
riantur. Aliter et sapientius locuti sunt antiquiores Probabilistae, dicentes
intellectum prudenter, imo necessario, non posse amplecti nisi id quod
apparet magis fundatum ; at legem etiam verisimiliter existentem non
obligare, quia ideo non fit moraliter certa. Audiatur Layinann, Th. M.,
1. I, tr. i, c. 5, n. 6 : « Licet omnis pars quaestionis, si probabilis sit,
opinantium assensum gignere possit, absolute loquendo, non tamen id
potest in omni intellectu. Si enim tibi pars opposita quaestionis proba­
bilior videatur, seu maiora rationum momenta in illam partem perspicias ;
icet assensum omnem cohibere tunc possis, tamen ex hypothesi quod
alteri parti assentiri velis, necesse est ut probabiliori assentiaris ; alteri
aptem, quae minus probabilis tibi apparet, assentiri tunc non potes.
Si enim minus probabili assentiaris, seu veram iudices, hoc ipso oppo­
sitam falsam aestimas ; quod fieri non potest dum ea tibi probabilior
seu verisimilior apparet : propterea quod intellectus iudicativus secundum
specificationem non omnino liber sit, sed a rationibus et motivis propositi
obiecti determinatur. Neque huic doctrinae adversatur S. Thomas I-1I,
17, a. 6, ubi ait, in iis apprehensis quae intellectum non convincunt,
in potestate nostra esse assentire vel dissentire. Id enjm absolute verum

102

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Ex allatis argumentationibus unusquisque iudicium aliquod sibi
efformare poterit. At quantum ad praxim, ut diximus, quodnam
eligatur systema non multum refert, dummodo Probabilismus
intelligatur vere moderatus et infra iustos limites contineatur
sanae prudentiae.

98. Animadversiones practicae.—i.Probabiiistae alii intelligunt opinionçm solide probabilem relative ad oppositam. Et
hi concordant in substantialibus cum Aequiprobabilistis et ap­
pellari possunt Probabilistae moderati1. Alii solide probabilem
habent omnem opinionem absolute et in se probabilem, quin de
relativa probabilitate curent. Negant scii, usum opinionis pro­
babilis inter limites esse coarctandum, ac illicitam evadere partem
cui opponitur altera quantumvis etiam evidenter probabilior2.
Est Probabilismus absolutus, qui viam aperit ad Laxismum.
Etiam duplex adest systema Aequiprobabilismi. Alii, mitiores,
aiunt S. Alphonsum nunquam intendisse condere novum systema
a Probabilismo moderato substantialiter diversum, sed illud
voluisse coarctare inter iustos limites, ponendo restrictionem :
quod est certo probabilius est valde notabiliter probabilius, et
ideo est practice certum. Hinc nunquam enuntiavit axioma
Probabilioristarum : In dubiis verisimilius est eligendum, tamquam
absolute verum, nec ut proprie dictum principium reflexum, sed
solum tamquam expressionem hujus doctrinae : in moralibus,
quando ad perfectam certitudinem pervenire non possumus,
tenemur contenti esse certitudine late dicta et eligere probabilius,
non quidem omne id quod est probabilius, sed quod est certo
probabilius quia id proxime ad perfectam certitudinem practicam
accedit. Et sic intelligunt S. Alphonsum dicentem, Th. M.,
L I, n. 56 : « Ubi veritas clare inveniri nequit, tenemur amplecti
est : quia potest intellectus imperio voluntatis moveri ut, omissa con­
sideratione rationum pro una quaestionis parte, consideret et aestimet
rationes pro opposita parte occurrentes. Sed stante hypothesi sive in
sensu composito, dum, inquam, una pars contradictionis verisimilior
apparet quam pars opposita, non potest intellectus illi dissentire et
huic assentiri : quia id fieret sine ratione, imo contra rationem... »
Et n. 7 : « Haec... ostendunt licitum esse probabilem sententiam in
operando sequi. Quod autem id fieri possit, tametsi ipsi operanti specu­
lative minus probabilis, et opposita probabilior appareat, inde ostendi
debet quia speculativa illa opinatio, eo ipso quod incerta et fortasse
falsa sit, non potest esse regula operationis : consequenter operans aliam
regulam eamque certam sectari debet ; videlicet quod in dubiis quaestio­
nibus circa mores quisque operari potest secundum sententiam quam
viri docti esse probabilem et in praXi tutam defendunt. Neque vero
tunc agit contra propriam conscientiam, cum conscientia non sit specu­
lativa aliqua opinatio, sed practicum certum iudicium de agendo ».
Eodem modo Suarez, De Vol. et inyol., disp. X, sect. 1, n. 5 ; Lessius,
de Act. Hum., q. 17, a. 6 ; Pallavicini, in I-II, disp. 8, q. 6, a. 4, n.9;
Vasquez, in I-II, disp. 67, c. 1, n. 4.
1. Ita, praeter illos qui in Ordine Praedicatorum adhaeserunt Proba­
bilismo, etiam Suarez, Vasquez, Lugo, Lessius, Laymann, Sylvius,
Palaüs, Viva, Abelly, Reuter, Voit, et plures recentes.
2. Citantur Lacroix, Arsdékin, Illsung, Ballerini, Bucceroni.

DE PRUDENTI CONSCIENTIA

103

saltem opinionem illam quae propius (omnino) ad veritatem
accedit, qualis est opinio (certo) probabilior ». Et hi non
differunt quoad substantiam a Probabilistis moderatisl. :—
Recentes autem rigidiores2 sunt et affirmant principium Probabilioristarum : In dubiis verisimilius est eligendum, esse principium
reflexum quo conscientia certo efformari debet in statu opinionis,
etiam si opinio certo probabilior non esset certa certitudine late
dicta ; quae tamen hypothesis in praxi non verificatur. Et hi
principialiter magis accedunt ad Probabiliorismum.
Imo etiam duplex est Probabiliorismus. Alii mitiores, uti
veteres et inter recentiores Billuart, non tam multum recedunt
in variis practicis solutionibus ab Aequiprobabilistis et Proba­
bilistis moderatis ; alii rigidiores, ut Concina et Patuzzi, omnino
accedunt ad Tutiorismum.

2. Saepius dicunt Probabilismum in praxim deduci non posse
quia non est certus, cum plures theologi ipsi opponantur. Sed
idem posset opponi Aequiprobabilismo, cum ipsi contradicant
Probabilioristae. Hoc argumentum autem non valet nisi pro illis
qui existimant se certo videre Probabilismum (aut Aequiprobabilismum) esse falsum aut illicitum ; pro aliis non valet quia
agere possunt secundum Probabilismum ex auctoritate maioris
partis moralistarum nostri temporis, vel etiam forsan ex quodam
ratiocinio sibi efformare hac in re conscientiam practice certam.
Principium enim : Lex incerta in praxi de se non obligat, videtur
sufficienter certum (n. 92). Unde hoc principium in statu dubii
positivi vel merae opinionis applicari potest ad efformandam
conscientiam certam, nisi obliget lex superior certa charitatis,
religionis, iustitiae etc. (n. 91). Aequiprobabilistae et Probabilioristae contendunt in statu opinionis obligare legem superiorem :
In incertis verisimilius est eligendum; id tamen sufficienter, cum
certitudine, non probant. Usquedum illud probent, practice
çerta manet libertas seu ius applicandi principium : Lex incerta
non obligat.
3. Olim quidam ut fundamentum Prpbabilismi ponebant
axioma : Qui probabiliter agit, prudenter agit. Sed :
a) Id non est principium primarium per se vim habens in efformatione conscientiae indirecte certae : prudentia enim requirit
Ut nonnisi cum certa agamus conscientia honestatis. Sed valere
potest ut consequentia principii primarii : probabilitas scii, est
conditio ut possit prudenter efformari conscientia certa ex
principio generaliori : Lex dubia non obligat, — Melior est
conditio possidentis, — vel : In dubiis verisimilius est agendum.
Probabilitas est ratio ut per discursum deveniamus ad conclu­
sionem certam.
b) Nec absolute valet de omni probabilitate : ad prudenter
enim agendum non sufficit probabilitas tenuis, aut dubia, aut
absolute spectata sine comparatione ad rationes oppositas : fieri

1. Ita v. g. Scavini et antiquiores discipuli S. Alphonsi, Aertnijs et
de Caigpy.
2. Inter alios, Dubois, Janssen, Ter Haar et W outers e C. SS. R.

104

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

enim potest quod ratio in se absolute probabilis, ex comparatione
ad oppositas multo graviores, solidam probabilitatem amittat
aut dubie probabilis fiat (n. 74).
c) Nec valet sine restrictione, quia indubiis de validitate actus aut
necessitate medii non probabiliter est agendum sed tutius (n. 90).
Hinc triplex modus Probabilismi est omnino reficiendus :
1) tum ille qui innitebatur solo principio : Qui probabiliter agit
prudenter agit 5 — 2) tum Probabilismus laxior, qui etiam leves
admittit probabilitates, aut absolutus, qui ad usum levis proba­
bilitatis necessario ducit ; — 3) tum Probabilismus illimitatus,
qui non ponit restrictionem et ab usu probabilitatis non ex­
cludit casus de validitate et necessitate medii ad finem.

4. Ex canone 15 Probabilismus applicandus est legibus eccle­
siasticis, non quidem in dubiis facti, sed in casu dubii iuris1. Sed
inde non potest argumentum deduci et concludi idem valere
pro lege naturali et divina, quia obligatio solius legis ecclesiasticae,
non legis naturalis et divinae, tota pendet ab intentione Ecclesiae.

99. De systemate compensationis animadvertendum :
1) Duplex compensatio probabilitatis simul et gravitatis legis,
valde difficulter aestimatur in praxi ; unde non est systema
aptum ut sit practica regula agendi et conscientiam efformandi
pro omnibus, etiam sat excultis.
2) Non solum oritur incommodum ex libera positione actus
probabiliter prohibiti, scii, periculum violandi materialiter legem
et frustrandi finem intentum a legislatore, sed maius oritur ex
impositione omnium praeceptorum incertorum, scii, privatio
libertatis et periculum ne homines, propter suam infirmitatem,
magis in peccata formalia labantur. Unde aestimare quis posset,
in casu opinionis solide probabilis, semper adesse rationem
sufficienter compensantem periculi materialiter transgrediendi
legem incertam2.
3) Propositio : lex incerta non obligat, videtur sufficienter
probata, ut per se possit semper in praxim deduci ; nisi agatur
de valore actus et obtentione finis.
Aliquid tamen veri in isto systemate habetur, non in quantum
tradit debitam regulam agendi et formandi conscientiam, sed
in quantum prudentiam monet in applicatione regulae ; nimirum :
1. Id aliqui laxius interpretati sunt, ac si sufficeret dubitare probatos
auctores, etiam si agens ipse benignam canonis interpretationem falsam
iudicaret, et ita non esse dubium iuris sibi constaret ! Imo addunt : recep­
tae interpretationes aliquot auctorum, post aliquod tempus, fundant
interpretationem usualem, a qua non est recedendum. Sed ad usualem
interpretationem non sufficit consensus aliquot auctorum ; requiruntur
omnes conditiones necessariae ad consuetudinem iuridicam, inter quas
imprimis generalis observantia subditorum. Ceteroquin, quomodo talis
generalis usus est possibilis pro casibus raro occurrentibus, quibus tamen
illi regulam suam applicare intendunt? — Quodsi valeret dicta inter­
pretatio, leges de die in diem semper fierem laxiores.
2. Ita in nova editione (5a) Tractatus de Conscientia ex Theologia Mechliniensi, p. 81 sq.

I

DE PRUDENTI CONSCIENTIA

IOS

pro praxi in applicatione cuiuscumque systematis, considerandae
sunt omnes circumstantiae subiecti ad videndum an expediat
aut an maiora non timenda sint mala. Sed id solum probat
principia de efformatione conscientiae in tali vel tali statu esse
subiicienda generalioribus principiis de actibus humanis quae
totam materiam moralem regunt.
Articulus IV.

De Recto et Prudenti Usu Opinionum
probabiliu m.

100. Quonam systemate probabilitatis uti sit lici­
tum. :— Hic attendenda sunt sequentia :
1) In directione suae propriae vitae moralis, unusquisque
potest uti sententiis probabilibus, ad modum unius ex
tribus systematibus Probabiliorismi, Aequiprobabilismi aut
Probabilismi. Quamvis enim per se et generatim rationi
conformius et prudentius erit sequi probabiliorismum quam
Aequiprobabilismum, et Aequiprobabilismum quam Probabilismum, ordinario tamen non tenemur agere prudentius
et tutius (hoc est de consilio et perfectione), sed solum
tuto et prudenter. Aequiprobabilismus autem aut Proba­
bilismus in praxi sufficienter est tutus et prudens, quia
removet periculum peccandi formaliter; nisi pro iis cpxicerto
viderent tale systema esse falsum, quo casu deberent sequi
systema rigorosius.
2) In directione aliorum, non possumus imponere, sed
solum suadere proprium systema, aut unam vel alteram
sententiam probabilem, quia sacerdotes non sunt legis­
latores nec praecipiunt ; nisi per accidens, si alter in hoc
consentiat, aut si alias pro ipso sequeretur particulare
periculum.
3) Hinc in praxi non tam multum differunt tria systemata
quoad applicationem, si spectentur mores fidelium totius
Ecclesiae. lam vidimus id quod est certo probabilius,
saepius esse notabiliter probabilius et practice certum pro
omnibus (n. 96). Insuper, quod hi probabilius, illi vocant
minus probabile ; quod alii minus probabile, alii habent
aeque aut magis probabile ; quod aliquibus aeque probabile,
aliis minus probabile apparet. Ceterum, si non solum
inspiciatur quid licitum stricte sit sed etiam quid expediat

Ιθ6

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

vel convenientius sit, uti saepe in praxi fit, adhuc minores
erunt differentiae.
Sola differentia est pro illis qui ex convictione aliquod
systema habent ut practice certum et per seipsos diiudicant
omnes sententias ; imo etiam in illis facile fit ut post aliquod
tempus sententia quam antea minus probabilem habuerint,
iam probabilior appareat, aut vice versa. Et ideo quaestio
de modo determinato efformandi conscientiam certam non
est tanti momenti ac primo aspectu videatur et a pluribus
theologis affirmetur, illum vocantes « systema morale », et
in limine ponentes theologiae moralis ac si omnibus
tractatibus dominaretur, dum tamen doctrina de actibus
humanis, utpote fundamentalior, omnes alias regat1.
4) Ideo intelligitur quod Ecclesia a formali iudicio de
systematibus abstinuerit, et contenta fuerit reprobare duas
doctrinas extremas Laxismi et Rigorismi : in praxi enim,
quoad mores fidelium efformandos non tam multum dif­
ferunt confessarii.
5) Mirum quoque non est si, in medio aevo, talia
determinata systemata non inveniantur : pertinet enim
potius ad artem directionis animarum quam ad scientiam
moralem. Nota quidem erant varia principia reflexa : In
incertis verisimilius est eligendum ; — Lex dubia non
obligat ; — Melior est conditio possidentis ; — In in­
certis standum est pro quo stat praesumptio ; — In
dubiis tutius est agendum, etc., quae alia ab aliis in dubiis
conscientiae pro variis casibus et circumstantiis applica­
bantur ut aliquo modo conscientia prudenter formaretur
certa, quin res systematice exponeretur, aut unus determi­
natus modus praedominaretur aut omnibus imponeretur.
Et ideo omnia systemata aliquid ex auctoribus medii aevi
in suum favorem possunt adducere, nullum tamen ibi
completum et formatum invenitur. A saeculo XVI autem
conati sunt principia ista ad unum reducere supremum ex
quo in quolibet casu, in qualibet materia, facile solveretur
dubium practicum.
i. Aliquando, ob extrinseca adiuncta, quaestio poterat videri maioris
momenti : ita, ob acres disputationes, tempore S. Alphonsi.

DE PRUDENTI CONSCIENTIA

IO7

ιοί. Usus opinionum probabilem est maxima
prudentia regulandus, ut rectae rationi sit conformis :
facile enim praebet occasionem abusui,ita ut Probabilismus,
vel et Aequiprobabilismus, in Laxismum degeneret, si
opiniones mere probabiles sine delectu etiam applicentur
casibus in quibus determinatus finis sit absolute attingen­
dus, aut si opiniones dubie vel leviter probabiles nimis
facile admittantur tamquam vere et solide aut fere aeque
probabiles, ut factum fuit s. XVII et etiam hodie ali­
quando acciditl.
lamvero 1) ad vitandum primum, sedulo attendendum
est in praxi, an non adsit casus de validitate actus aut de
necessitate medii ad finem absolute obtinendum, quia tales
casus multo occurrunt frequentiores quam primo aspectu
videatur.
2) Ad vitandum alterum, quaeritur : quaenam sententia
in praxi haberi potest ut serio et sufficienter probabilis ?
Ad quam quaestionem solvendam scire oportet, ratione
principii seu motivi cui innititur, probabilitatem esse intrin­
secam si innititur rationibus ex ipsa natura rei examinandae
(proprietatibus, causis, effectibus, inconvenientibus partis
oppositae) petitis ; vel extrinsecam si innititur aliorum
auctoritati. Haec supponit intrinsecam, et eo usque durat
quousque illa praesumi potest, nam ideo admittimus quod
alii affirmant quia eos doctos et veraces habeinus ; quodsi
eos in errore versari constet aut fundamentis omnino
debilibus inniti, eorum auctoritas pro hoc casu evanescit2.
lamvero a) de probabilitate intrinseca, non quidem facti
sed doctrinae, recte indicare possunt soli docti, et quidem
non mediocriter docti, sed in re morali valde versati :
1. Quaerunt utrum « opinio probabiliter probabilis » sit sufficienter
probabilis ut iuxta eam licite agamus. Si sensus obvius sumatur, ita
ut vox probabiliter in eodem sensu sumatur ac probabilis (sicut sumi
in eodem contextu debet), est illicitum quia « probabilitas de opinionis
probabilitate non transfundit probabilitatem in ipsam opinionem ». Ita
Marc et Beaudoin. At si probabiliter sumatur in sensu stricto philoso­
phico, pro eo quod est multo probabilius aut quasi practice certum,
posset sustineri, et ita inteffigere videntur Noldin (n. 27) et Vermeersch
(n. 363).
2. « Vis rationum intrinseca principaliter attendi debet ; auctoritas
enim extrinseca non aliud operatur, quam afferre vis intrinsecae prae­
sumptionem » S. Alphonsus, Th. M., 1. I, n. 80.

Ιθ8

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

pro ipsis probabile est illud quod, omnibus rite et diligenter
consideratis et rationibus in oppositum inter se comparatis,
apparet ut incertum sed tamen gravibus rationibus innixum.
b) De probabilitate extrinseca indicare possunt docti et
indocti. Pro his illud est probabile vel etiam practice
certum, quod ipsis dicitur a viro docto (praesertim si
auctoritatem habeat ad dirigendos mores, v. g. a parocho
vel confessario), si de eius peritia vel de probabilitate
ipsius dicti nulla sit ratio seria dubitandi. Cum enim ipsi
rationes perpendere non possint, prudenter agunt sequendo
iudicium illius de cuius scientia et veracitate non habent
rationem dubitandi. Unde S. Thomas, II-II, q. 4, a. 8
ad 2 : « aliquis parvae scientiae magis certificatur de eo
quod audit ab aliquo scientifico quam de eo quod sibi
secundum suam rationem videatur ». Quod si ratio dubi­
tandi adsit, v. g. quia indoctus videt esse contra communem
doctrinam vel modum agendi, tenetur amplius inquirere.
c) Pro mediocriter doctis, i.e. non tantum pro theologis,
sed etiam pro parochis et confessariis, non tam ex auctorum
numero quam ex eorum merito diiudicanda est extrinseca
probabilitas : non tam numerandi sunt auctores quam
ponderandi1. De quo audiatur Tanquerey, conformiter ad
monitum Benedicti XIV :
« Confessarii praecipue tenentur huiusmodi studio incumbere...
Quare Benedictus XIV eos admonet « ut in re dubia, propriae
opinioni non innitantur sed, antequam causam dirimant, libros
consulant quamplurimos, eos cumprimis quorum doctrina soli­
dior, ac deinde in eam sententiam descendant quam ratio suadet
ac firmat auctoritas » (Const, apost. de praep. ad lub. a. 1750,
§ 21). a) Non innitantur videlicet propriae opinioni, quae saepe
fal]ax est : plus enim sapientiae in plurium quam in unius iudicio
invenitur, b) Libros plurimos consulant, ad facilius idem incom­
modum praecavendum : quod enim unum auctorem fugere
potuit, non tam facile multos fugit, praesertim si non ad eamdem
scholam, sed ad diversas scholas pertinent : experientia enim
constat quam facile auctores eiusdem scholae, absque ulteriori

I. « Probabilitas extrinseca magis aestimanda est ex doctorum merito
et eruditione, necnon ex studio et diligentia in rei veritate indaganda,
quam ex eorum numero; possunt enim decem vel plures auctores tepere
aliquam opinionem quorum auctoritas vix quidquam magis confert ad
eius probabilitatem, quam auctoritas unius, quem forte illi sine re
examine ac discussione secuti sunt » Ita Aertnijs, Th. M., t. I, n. 62
ex Diss. S. Alphonsi, a. 1763, n. 84-88.

DE PRUDENTI CONSCIENTIA

IO9

examine, antecessorum opiniones et argumenta fiducialiter repe­
tant! c) Illos autem libros seligant quorum doctrina est solidior,
qui scii, scientia, prudentia et pietate, maiorem famam sibi
comparaverunt, et rem ex professo, non obiter, perpenderunt...
d) In eam sententiam descendant quam ratio suadet et firmat
auctoritas. Unde in quantum fieri potest, tum rationibus intrin­
secis, tum extrinsecis auctoritatibus attendendum est : argumenta
allata critice expendantur attçntis locorum et temporum adiunctis,
et generatim loquendo non plus aestimetur theologorum aucto­
ritas quam pondus rationum quas afferunt. Attamen, si doctrina
communi omnium scholarum aliqua conclusio firmatur, eo ipso
magna probabilitate pollet, etiam independenter ab argumentis
allatis ; nec ab ea recedendum est nisi in medium proferatur
nova ratio quae hucusque ignota fuit

102. Regulae practicae. — Theologi recentes omnes
fere easdem regulas tradunt. Generatim in praxi, certo vel
saltem serio aut graviter probabilis censeri potest illa
doctrina quae, tolerante Ecclesia,
a) vel communiter aut a plerisque ut talis asseritur, licet
non ut probabilior ;
b) vel illa quam aliquis magnus theologus1
2 (v. g.
S. Thomas, S. Antoninus, Caietanus, Sylvius, Bannez,
Suarez, Lugo, Salmanticenses, S. Alphonsus, etc.) testatur3
esse probabilem, i. e. ut talem recte ab aliis haberi ;
c) vel illa quam quinque vel sex auctores graves et
probati, scii, probitate et scientia insignes4, i. e. illi quorum
doctrina, prudentia, probitas, fides passim agnoscuntur,
absolute tenent ut veram ; — aut vere probabilem asserunt,
si id ab aliis non valde revocetur in dubium.
1. Th. M. fundamentalis, n. 384.
2. Magnus theplogus çerto non est habendus auctor cuiuscumque,
etiam boni, manualis.
3. Testatur scii, in hoc casu de aliquo facto, non autem proprio
tantum nomine affirmat.
4. · Auctorem inter probatos et classicos numerari, aut communi
aestimatione, aut iudicio Ecclesiae constabit, aut signis quibusdam erui
potest. Signa quaedam negativa Lacroix, t. I, n. 160 enumerat... :
i° ne opiniones, etsi aliquas tantum sustinuerit, quae sint contra principia
alipquin certa, adeoque aperte falsae ; 2° ne levi et sophistico argumen­
tandi genere utatur ; 30 ne plura improbabilia et a ceteris theologis
reprobata docuerit (sc. eiusmodi quorum rationes futiles et falsas esse,
alii scriptores demonstraverint) ; 40 ne sit merus aliorum sententiarum
collector, qui studium eas examinandi sibi non assumpserit » Lehmkuhl,
Th. Μ., I, n. 157. — Probati auctores a fortiori non erunt omnes illi
qui licentiam impressionis vulgo dictam imprimatur obtinuerunt ; quot
enim futilia et absurda in libris impressis traduntur nullus est qui ignorat.

IIO

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

E contra improbabilis vel tantum tenuiter, leviter aut
dubie, et non sufficienter probabilis :
1) illa quam tenuerunt etiam multi theologi, si decreto
Ecclesiae reformetur, vel si alicui propter gravissimas
rationes videatur certo falsa ;
2) illa quam unus vel alter tradit, sed plures contradicunt ;
3) illa quam quinque vel sex auctores tantum habent ut
probabilem, si quoad hanc assertionem dubia sit eorum
auctoritas, vel quia contra eos stat ratio gravis, quam non
solverunt, vel quia alii valde contradicunt, aut quia non
satis constat an quaestionem sedulo examinaverint : saepe
enim probabilem vocant sententiam unice quia ab alio ut
talis habetur1 ;
4) a fortiori non est aliquid probabile, quia docetur ab
uno auctore recenti, unde Alexander VII damnavit propo­
sitionem (27) : « Si liber sit alicuius iunioris et moderni,
debet opinio censeri probabilis, dum non constet reiectam
a Sede apostolica tamquam improbabilem » (cfr.S.Thomas,
Quodl. III, 10).
Exceptio tamen fit
a) generalis : si unus valde doctus, prudens et diligens in
examine, nec novitatum amans, validas rationes afferat quas alii
non consideraverint vel non satis solverint, et ipse commode
solvat rationes oppositas? ;
b) specialis, pro S. Alphonso ; ex decreto S. Poenit., 5 iul. 1831,
potest confessarius3, ministrando sacramentum Poenitentiae,
omnes opiniones S. Ligorii tuto in conscientia sequi, etiamsi
non examinet rationes, sed unice quia ipse eas docet. Et idem
valet a fortiori de S. Thoma. — Quod tamen non intelligendum
est sine discretione : non valet enim pro sententiis quas auctor
ipse, in casu S. Alphonsus, reformavit, nec a fortiori pro illis
quas reformavit Ecclesia, nec pro sententiis legi civili iustae vel
novae legi ecclesiasticae contrariis, nec pro illis quae certo falsae
alicui appareant.

r. « Dubie probabilem censent doctores opinionem i° si dubitetur
de gravitate rationum ; 20 si de ea probabilitate sapientes communiter
dubitent ; 30 si dubia sit auctoritas doctorum qui affirmant seu tenent
opinionem ut probabilem ; 40 si ratio doctoris qui eam defendit non
videatur satis firma ; 50 si sit opinio singularis ab auctore prolata, quin
sufficientem rationem afferat ; 6° si unus aut alter tradant, sed plures
contradicant » Ballerini-Palmieri, Opus theol. mor., 1.1, de consç., q. 113.
2. Cfr. S. Alphonsus, diss. anni 1755, n. 117 ; et diss. anni 1763, n. 86.
3. Etiam ille qui iuraverit tueri probabiliorismum, ut responsum
fuit 19 dec. 1855.

DE PRUDENTI CONSCIENTIA

III

Praedictae regulae non sunt latius extendendae sed stricte sunt
urgendae, et eo strictius quod nostris diebus tam multa edantur
scripta et responsa theologica, ut multo facilius quam antea
inveniantur quinque vel sex auctores recentes ad asserendam
sufficientem cuiusdam sententiam probabilitatem ; praesertim si
sint eiusdem scholae, eo magis quod saepius nihil faciant nisi
exscribere alium auctorem recentem.

103. Corollaria practica. — 1. Sententia leviter pro­
babilis non est attendenda nisi in extrema necessitate, in qua,
deficientibus remediis certioribus, extrema etiam leviter proba­
bilia sint tentanda ad finem consequendum, In istis circumstantiis
enim id iam est tutius.
2. In dubio practice, probabilitas ad agendum non sufficit,
sed oportet habere certitudinem ; unde oportet de veritate
inquirere, et secus agere tutius. Hinc, quoad observantiam legis
ecclesiasticae,
a) dum hora praecepti sit positive dubia, de ea inquirere
oportet, etiam si diversa horologia diversam indicent, nam
diversa horologia non sufficiunt ad dubium practicum tollen­
dum. Eo solum casu quo certitudo erit impossibilis, ex Consue­
tudine possunt diversa horologia ut diversae sententiae probabiles
haberi1 ;
b) ubi duo cibi quorum unus est vetitus, alter permissus, iam
distingui non valeant, dubium practicum adest insolubile ;
quapropter tutius est agendum et ab utroque abstinendum ; —
nisi ita grave adsit incommodum ; at tunc licitum erit, non ob
dubium, sed ob incommodum23
.

3° A fortiori illicitum est voluntarie adducere dubium practi­
cum insolubile circa legem et tamen eam non servare ; quamvis
exorto involuntarie dubio, eam non servare licitum esse possit.
Hinc si quis nesciat utrum media nox instet an praeterierit,
tenetur prius veritatem inquirere ; si id negligat, peccabit nisi
tutius agat et legem dubiam servet : ita incertus v. g. non potest
bibere nisi renuntiando communioni diei sequentis, et si biberit
ab ea tenetur abstinere, nisi tamen post factum certo constaret
nondum fuisse mediam noctem ’. E contra, qui biberit in bona
fide nihil de hora cogitans, et mane dubitet an sit ieiunus,
legem servare non tenetur et communicare poterit.

4° In directione propriae vitae, unicuique (nisi quis esset
robabiliorista) per se licitum est, in eadem materia, modo unam
sententiam solide probabilem, modo alteram solide probabilem

1. Vermeersch, Th. M., t. I, n. 370.
2. Ibidem.
3. Ita fere Lehmkuhl, Th. Μ., I, n. 205 ; Noldin, Th. Μ., I, n. 243 ;
Vermeersch, Th. Μ., I, n. 374, Th. Meehl. M. gen. ed. 5*, n. 20, II.
Eodem modo non posset sacerdos sumere hostiam dubie consecratam
ante sumptionem pretiosissimi sanguinis, ne voluntarie inducat statum
dubii de ieiunio naturali cum periculo violandae legis.

112

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

priori oppositam, sequi successive seu in diversis casibus vel
actibus ; quia utraque est sufficienter tuta et secura : v. g. potest
in uno casu accipere haereditatem testamenti informis quia, ante
iudicis de nullitate sententiam, est probabiliter validum, et, in
altero casu, alterius testamenti informis annullationem prosequi
a iudice declarandam, quia est nullum.
Per accidens tamen est illicitum, ratione scandali, vel ratione
simultatis, si quis scii, sententiis oppositis utitur simul, in eodem
casu et actu seu in eadem individua re et actione, ita ut inde
certo obligatio certa vel ius tertii violetur. Sic v. g. non potest
quis accipere haereditatem ex testamento informi quia validum
est, et onera recusare implenda sub praetextu quod idem testa­
mentum sit nullum : certum enim est illum qui haereditatem
sumit et adiuncta onera in se sumere debere.
Pariter illicitum est ita ratiocinari : probabile est nondum
esse mediam noctem festi Pentecostes, ergo probabile est me
posse collationem sumere et mane communicare. At etiam
probabile est esse mediam noctem, ergo possum manducare
carnes, et ex priori sententia mane communicare. Nullo enim
modo probabile esse potest me posse manducare carnes et
mane communicare, quia ad hoc requireretur ut sit probabile
esse mediam noctem at simul non esse.
Item supposita duplici sententia probabili quarum altera dicit
hodie esse ieiunandum, altera non esse hodie ieiunandum sed
cras, non esset licitum hodie amplecti secundam sententiam et
non ieiunare, et cras amplecti primam sententiam et iterum non
ieiunare i quia certo eadem numerice lex violatur. Eodem modo
qui feria 5% audita duodecima noctis in uno horologio, omitteret
completorium ex eo quod non amplius tenetur recitare, et vellet
vesci carnibus quia nondum audita duodecima hora in altero
horologio.

104. Animadversio.— Regulae supra indicatae generatim
solent tradi a theologis recentioribus1
2, etiam Probabilistis ; sed
non semper omnes sufficienter eas respiciunt in praxi, nec con­
stanter applicant, quo fit ut etiam laxiores sententiae aliquando
iudicentur probabiles.
Speciatim a) de quibusdam sententiis dicendo « eas forsan
probabiles », aut « ipsas esse omnino improbabiles se fateri
non audere », implicite lectoribus suggerunt non damnandos esse
qui eas sequuntur 5 dum e contra secundum exposita concludere
deberent sententias esse paulo ac dubie probabiles ac proinde
non sufficienter et practice probabiles, nec generatim posse
fundare regulam agendi prudenter.
1. Neque dicas : etiam in 1“ casu, ubi de 2 testamentis, certo aliquod
ius violari.—? Id utique verum esset, si unum testamentum haberetur
de se validum, et aliud de se invalidum ; non autem si unum ante
sententiam iudicis censetur probabiliter retinere validitatem, et aliud
post sententiam omnino invalidum esse, quia interventu iudicis lex irri­
tans plenam vim suam obtinet.
2. Ita v. g. Lehmkuhl, Ballerini, Aertnijs, Génicot, Noldin.

DE PRUDENTI CONSCIENTIA

II3

b) Saeculo elapso, theologus quidam sat magni nominis, dum
rigorosior sententia videbatur certo probabilior, totis viribus per
argumenta rationalia conabatur ostendere benigniorem nihil­
ominus esse intrinsece probabilem ; et e contra, dum ista non
videbatur inniti argumentis validis, longam seriem auctorum
conabatur congerere ad probabilitatem extrinsecam npn obstan­
tibus omnibus ipsi servandam. Id non est sincere quaerere
veritatem.
c) Similiter, ad quid inservit si optimae notae theologus bene
ostendat quamdam sententiam nimis benigniorem nullam pro se
habere probabilitatem imo esse falsam ; et nihilominus quamdam
extrinsecam probabilitatem ipsi in praxi agnoscere non desistat,
quia aliquot 5 vel 6 auctores probabilem dixerint? Sed aliquot
auctores non faciunt seriam probabilitatem extrinsecam, nisi
sint vere insignes qui rem sedulo examinaverint, nec ex sola
auctoritate aliorum pronuntient. Quodsi constet opinionem non
esse fundatam, eo ipso probabilitas sententiae evanescit.
Talis processus impedit omnem progressum scientiae moralis,
quae reduceretur ad recitandas opiniones auctorum, quin unquam
earum probabilitas, nisi interveniente iudicio Ecclesiae, cessare
posset.
QUAESTIO TERTIA.

DE PRACTICA EFFORMATIONE CONSCIENTIAE
CERTAE.

105. Processus sequendus in efformatione propriae
conscientiae certae. — Ut homo prudenter et tuto agat
ex conscientia sufficienter certa, sequentem processum in
efformanda propria conscientia sequi debet, nimirum
1) iudicare, seu conscium esse, se esse practice certum
de honestate actionis hic et nunc ponendae ;
2) quando practice dubitat, examinare debet diligenter
secundum gravitatem negotii ac dubii aliarumque con­
ditionum ;
3) si sufficienti diligentia adhibita, rationes dubitandi
appareant leves et dubium sit negativum, contemnendo
illud potest deponere secundum principium : Melior est
conditio possidentis, et libere agere si dubium erat de
existentia obligationis, e contra sequi legem debet si
dubium erat de excusatione a lege ;
4) si dubium appareat serium in rationibus gravibus
fundatum, debet, attente comparando rationes et sen­
tentias oppositas, propria si possit investigatione, vel saltem
Summa Theologiae Moralia Π. — X

114

I

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

ex doctiorum consultatione, pervenire ad certitudinem
directam ; — ad quod sufficit opinio probabilissima, aut
multo et notabiliter probabilior ;
5) si ad certitudinem directam hic et nunc pervenire
non possit, id est :
a) vel quia examinare nolit aut ex defectu mediorum
vel temporis non possit, et tunc tenetur tutius agere, ad
removendum periculum peccandi ; —
b) vel res sedulo examinata revera est incerta et quidem
ita ut dubium spectet validitatem actus, quia agitur de
fine absolute obtinendo vel de damno absolute vitando,
ad quod actio debet certo valere et forte non sufficiat,
et tunc ex lege superiore certa etiam tutius est agendum ; —
c) vel res sedulo examinata revera est incerta ita ut
dubium spectet solam honestatem, et tunc potest libere
agere et principium : « Lex incerta non obligat » applicare :
semper secundum Probabilistas ; secundum Aequiprobabilistas cum restrictione : nisi obligatio appareat certo
probabilior aut non sit probabilius eam cessasse ; secun­
dum Probabilioristas : si libertas sit probabilior.

j
I
I

i

i

,
I

i
!?
i

106. Casus. — Ut praxis doctrinae melius intelligatur,
eam applicemus casui sequenti : Petrus, systematis moralis
de conscientiae efformatione ignarus, accedit ad Timothaeum
confessarium, et triplex manifestat dubium :
a) an votum emiserit;
b) num votum certo emissum forsan sit invalidum ;
c) an debitum certo contractum solverit.
Quomodo ista dubia resolvi possunt ?

I
!

!'
1

■

;
i

1

Ex principiis expositis, facile resolvuntur dubia proposita.
Tenetur quidem Timothaeus diligens examen instituere de dubiis
Petri ut ad certitudinem directam perveniat, si sit possibile
(n. 76) ; quomodo autem conscientiam Petri indirecte certam
eiformabit, si post diligens examen dubia perseverent, id in
praesenti est investigandum.
a) Dubitans an votum emiserit, non tenetur illud implere.
Etenim si dubium sit negativum i. e. si nulla vel tantum levis
ratio adsit existimandi votum fuisse emissum, potest applicari
principium : Melior est conditio possidentis, i. e. libertatis quae
ante exortum dubium erat certa. In dubio ergo factum (i. e. votum)
non praesumitur sed probari debet, et in dubio facti fundantis

DE PRUDENTI CONSCIENTIA

II5

obligationem manet libertas (n. 86). — Si autem dubium sit
positivum i. e. si ratio gravis sed incerta adsit existimandi votum
fuisse emissum, potest applicari principium : Obligatio dubia est
practice nulla (n. 92). Ergo Petrus ad nihil tenetur.

b) Dubitans num votum certo emissum forsan sit invalidum,
si dubium sit negativum i. e. si nulla vel tantum levis ratio
adsit existimandi votum esse invalidum, tenetur votum implere,
quia melior est conditio possidentis, i. e. voti seu obligationis quae
ante exortum dubium erat certa, cum votum certo fuerit emissum.
Ratio levis non impedit certitudinem practicam, unde standum
est pro valore actus, et factum (scii, votum) praesumitur recte
factum (n. 86). — Si autem dubium sit positivum i. e, si adsit
ratio gravis existimandi votum non fuisse validum, non tenetur
illud implere : ratio gravis enim vere dubiam reddit validitatem
voti et obligationem, unde applicari potest principium : Obligatio
dubia obligatio nulla (n. 92). Ergo in dubio negativo tenetur
Petrus ad voti adimpletionem, in dubio positivo non tenetur.
c) Dubitans an debitum certo contractum solverit :
1. Si dubium sit negativum i. e. si nulla vel tantum levis
ratio adsit existimandi debitum fuisse solutum, tenetur illud
solvere, quia melior est conditio possidentis, i. e. debiti seu obli­
gationis quae ante exortum dubium erat certa, cum debitum
fuerit certo contractum. Levis ratio enim non impedit certitudinem
practicam, unde factum (i. e. solutio) non praesumitur sed probari
debet, et in dubio facti supponentis obligationem et ab ea exi­
mentis, manet obligatio (n. 86).
2. Si autem dubium de adimpletione obligationis sit positivum
i. e. si adsit gravis ratio existimandi ipsam fuisse impletam,
secundum S. Alphonsum et Aequiprobabilistas tenetur dubitans
adhuc implere, quia obligationi certae non satisfit solutione dubia.
Id tamen non videtur fundatum, quia in casu ipsa obligatio
iam fit vere incerta, unde ipsi satisfieri non debet (n. 93).
Melius ergo diceretur eum, in casu impletionis positive dubiae
generatim non teneri : ratio enim gravis reddit obligationem vere
dubiam, unde potest applicari : Obligatio incerta est practice
nulla; — nisi tamen adesset lex quaedam superior quae impletionem obligationis nihilominus urgeret. Cum vero agitur de
solutione debiti i. e. de re iustitiae, iustitia autem aliquando
obligat in dubiis ad eligendum quod est tutius (n. 91), inqui­
rendum est an non exigat solutionem debiti quod non certo
solutum fuit.
3. Plures affirmant invocantes principium : Melior est conditio
possidentis, quod proprie spectat materiam iustitiae : possidet
scii, debitum certo contractum, usquedum certo fuerit solutum.
— At istud principium in casu invocari nequit, nam eo ipso
quod adsit gravis ratio existimandi debitum fuisse solutum, iam
dubium est an debitum adhuc existât, et consequenter an vim
obligandi possideat et obliget ; et an creditor possideat ius ad
solutionem. Ipsa ergo possessio iuris fit dubia. Quod si sermo

Il6

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

fiat de possessione facti, nullus bono suo privari debet, ac
consequenter illud recinere potest, donec certo probetur suum
non esse.
4. Invocant etiam principium : Officium debitoris est attendere
et invigilare ut debitum certo solvat, unde exortum dubium
imputandum est eius negligentiae, ex qua creditor damnum pati
non debet1. Hoc principium valet, sed tantum in casu negli­
gentiae culpabilis; qui casus in praxi potius erit rarus. Ratio
autem principii est quod justitia stricte obligat ne actio aut
omissio nostra, pro altero causa sit damni etiam probabilis aut
dubii (n. 91) ; ex negligentia autem debitoris creditor solutionem
debiti forte amittet, vel huic periculo aut solutionis incertitudini
exponetur : haec incertitudo vel periculum iam est damnum.
Unde si quis praevideat id ex negligentia sua oriturum, peccat
et restituere tenetur, non quidem quia debitum dubium obligat,
sed quia certum damnum intulit exponendo creditorem periçulo
incertae solutionis ; et ideo non tenetur solvere totum debitum,
sed tantum pro rata dubii et incertitudinis2.
5. Alii dicunt servandam esse quantum fieri possit aequalitatem
in stricta iustitia, unde censent adesse obligationem solvendi pro
rata dubii, sjcut etiam iudex decernit bona incerta esse dividendas.
Hoc quoque principium verum est, dummodo certo constet
adesse obligationem iustitiae : time non satisfit impletione dubia,
quia tantum est debito dubie aequalis. At in casu quo de obli­
gatione non constet, invocari nequit principium sine hpc absurdo :
si mediam partem solvit debitor, vel defraudat si vere debet,
vel amittit mediam partem boni proprii si nihil debet. Unde
obligatio solvendi pro rata dubii non probatur, nisi in casu
negligentiae culpabilis, ut supra diximus ; vel etiam nisi iudex
ita statuat : superiori enim praecipienti est obediendum, donec
certo çonstet illum praecipere iniuste (n. 91).

11

l
'l
i

Itaque, extra praedictum casum negligentiae, non probatur
adesse legem superiorem obligantem ad solvendum debitum, de
quo an solutum iam fuerit, positive dubitatur, unde Petrus ad
nihil tenetur, vi principii : Obligatio vere incerta est practice
nulla 4; consulendum tamen est ut aequitatis causa aliquid solvat.
In casu autem dubii negativi Petrus solvere tenetur.

I

107. In efformatione conscientiae et directione

/

i. Ita etiam S. Alphonsus, Th. M., 1. I, n. 34 et 1. III, n. 700, q. 2,
et Suarez, Vasquez, Sanchez, Lacroix, etc.
2. Addunt plures debitorem teneri solvere integrum debitum, si sit
notabiliter negligens in solvendis debitis, quia praesumptio adest debitum
non fuisse solutum. Id utique verum est ; at in casu nulla erit ratio
seria et gravis supponendi debitum fuisse solutum, et dubium iam
evadet negativum.
3. Ita Laymann, Tamburini, Lehmkuhl, Ballerini, Marres, Vermeersch ; id probabile dicunt Diana, Reuter et Sporer.
4. Ita Tannerus, Waffelaert, Génicot, Salsmans, Noldin, Bucceroni,
Mechlinienses in Th. m. gen., etc.

1
;
(,
1
I-

1

L

I

DE PRUDENTI CONSCIENTIA

II7

aliorum processus varius est adhibendus.— Spectari
possunt
A. Consiliarii, quales sunt saepius theologi aut parochi,
lamvero interrogatus circa quaestionem de re morali : a) de
propria mente si quid putet interrogetur, hanc tenetur
declarare secundum sententiam ipsi probabiliorem, secus
esset mendax ; — b) si de eo quod licitum sit, potest
respondere secundum opinionem minus fundatam, quae
tamen non sit sua, dummodo sit solide probabilis ; —
c) si de eo quod expediat, debet prius omnes circumstantias
prudenter considerare et quid maiori bono expedire videtur
consulere.
B. Superiores. Hi autem ex variis rationibus charitatis,
iustitjae, boni communis rectique ordinis servandi saepe
tenentur proponere aut sequi partem tutiorem, quia fideles
debent certis aut tutioribus mediis ducere ad salutem. Ita
parochus, qua talis, quia ecclesiasticae disciplinae et mori­
bus fidelium ex officio invigilat, sollicitius tenetur veritatem
practicam investigare, de ea monere et instruere publica
praedicatione ; et quia a modo sese gerendi multa pendent
bona aut mala, quae ex officio procurare vel avertere
debet, saepius tenebitur partem sequi tutiorem,
C. Confessarius simplex : 1) cum ut talis non sit legislator
sed legis interpres, et medicus, non debet prius inquirere
quid sit rigidum aut benignum, sed quid sit praeceptum,
vel quid expediat1.
2) Hoc supposito, si de obligatione imponenda agatur,
generatim inter sententias probabilespotius debet benignas
amplecti quam rigidas, quia ordinarie removent sufficienter
a periculo peccati formalis2 : rigidas enim tantum suadere
1. · Sicut confessarios illos non approbo qui, nimiae austeritati ad­
haerentes, facile damnant usum plurium opinionum quae gravi funda­
mento nituntur, ita e contra neque approbare possum eos qui de facili
opiniones sine certo fundamento tamquam probabiles acclamant. Con­
fessarius, antequam aliquam opinionem amplexetur, tenetur utique
intrinsecas rationes perpendere ; et cum ei occurrit ratio aliqua con­
vincens pro tutiori opinione, cui adaequatam responsionem suppetere
non aspicit, tunc oppositam minus tutam amplecti non potest, quamvis
plurimorum doctorum auctoritas ipsi faveat ; modo auctoritas non sit
tanti ponderis ut videatur ei magis quam rationi apparenti deferendum...
sed iste casus valde rarus est > S. Alphonsus, Th. M., 1. I, n. 82.
2. Attendant verbo ven. Humberti, Ο. P., in glossa prol. Constit.

Il8

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

potest, si ipsas salubriores iudicet pro poenitente, v. g.
quia ipsi melius conveniunt, vel potentius inducunt ad
vitandum peccatum, aut ad virtutis profectum. Unde
generatim rigidiores melius congruunt dum agitur de
consequenda perfectione1 ; cum moderamine tamen, secus
iugum fieret importabile.
3) Aliquando rigidiores imponere debet, si ad vitandum
proximum periculum peccati sint necessariae2*
S;. in aliis
casibus non potest illas imponere nisi sint sufficienter certae.
4) Si sententia quae ab aliis habetur probabilis, ipsi
certo falsa vel improbabilis appareat, aut tantum leviter
vel dubie probabilis sit, tenetur respondere secundum
propriam sententiam. Quam tamen si praevideat poenitentem non accepturum, ex charitate addere poterit alios
aliter docere : improbabilem tamen aut dubie vel leviter
probabilem sententiam suadere vel probabilem dicere poterit
nunquam.
5) Denique si poenitens sententiam solide probabilem
eligat contra confessariuna, nihilominus sub gravi tenetur
iste poenitentem rite dispositum absolvere : non enim est
iudex opinionum (nisi aperte sint falsae), sed dispositionum
1. 1 : « Terrentur homines ex hoc (nempe nimia austeritate opinionum)
in tantum ut salutem negligant, idcirco relaxanda est quantum fieri
potest austeritas, et agendum benigne ; quia sic melius trahuntur ad
salutem, cum sententiae mitiores tenentur ».
1. » Si homo Christianus in servitio Dei nil aliud ageret, nisi quod
stricte lex ex principiis probabilismi postulat, profecto vitam ageret
parum christifideli dignam ; probabilistarum autem praxis haec est :
ubi agitur de obligatione imponenda et de peccatis diiudicandis, benigni
sunt ad evitanda pericula formaliter peccandi ; ubi autem de conse­
quenda perfectione et de exercitio virtutum agitur, ad summa nituntur,
servitium Dei debitum non ex obligatione legis, sed ex amore et gratitudine erga divinam maiestatem dimetientes ». Ita probabilista Noldin
S. I., Th. M., 1, n. 216. — Cfr. S. Alphonsus, Diss., a. 1755, n. 107 ;
et Th. M., 1. VI, n. 605.
2. « Ubi opiniones benignae proximum reddunt periculum formalis
peccati, prout sunt nonnullae auctorum opiniones, v. g. quoad vitandas
occasiones proximas, et aliae id genus ; tunc semper expedit ut confessarius utatur, imo dico quod ut medicus animarum tenetur uti opinionibus
tutioribus, quae poenitentes ad se servandos in statu gratiae conducunt ».
S. Alphonsus, Th. M., 1. I, n. 83. Sunt enim opiniones benignae, quae
licet speculative probabiles videantur, tamen in praxi sunt valde pericu­
losae : sicut in materia 6* praecepti sunt aliquae de tactibus, osculis,
choreis, comoediis, de reprimendis motibus sensualitatis, et similibus».
Item in materia simoniae et usurae ubi plura videntur excusari ratione
liberalis gratitudinis, sed in praxi magnum periculum involvunt. Item

DE PRUDENTI CONSCIENTIA

II9

poenitentis1 (C. Trid. sess. 14, c. 5). E contra, si agitur
a) de sententia quae ipsius sacramenti validam administrationem respicit, quia in his est iudex, et secus peccaret
contra propriam conscientiam ; — b) vel de sententia quae
involvit periculum peccati formalis, ut dictum est sub 3 ;
— c) vel de sententia quae est aperte falsa aut leviter
probabilis : quo casu confessarius monere debet poenitentem, et illum renitentem non absolvere ; aliquando tamen,
si poenitens sit in bona fide et non interroget, posset in
bona fide relinqui quando maiora timeantur mala et nullus
speretur fructus (n. 69).

108. Animadversio.— Poenitens per se licite potest varios
adire confessarios ad sententiam benigniorem quaerendam, non
quidem ut sic obligationi se subducat, sed ne obligatio incaute
ipsi imponatur ; unde requiritur 1) ut non utatur dolo ; 2) ex
recta intentione agat ; 3) nec sententiam leviter aut dubie proba­
bilem eligat. Qui tamen ita agunt facile contra unam ex his
conditionibus peccant, et ideo per accidens in praxi facile erit
illicitum.
QUAESTIO QUARTA.

DE PECCATO AGENTIS CONTRA CONSCIENTIAM.
S. Th. I-II, q. 19, a. 3, ad 3 ; Q. D. de Ver. 17, a. 4, ad 9 ;
II Sent. d. 39, q, 3, a. 3, ad 2 et 6.

109. Varii modi peccandi contra conscientiam. —
Contra conscientiam peccat sive ille qui directe agit contra
conscientiam praecipientem vel prohibentem, sive ille qui
indirecte huic periculo se exponit, agendo sine conscientia
debitis qualitatibus ornata. Per se et ordinario non est
peccatum speciale sed est conditio omnis peccati ; prae­
ceptum enim agendi secundum conscientiam seu rationem
prudentem est generale siçut praeceptum servandi legem,
nec differt ab illo, quia conscientia, cum non sit nova lex,
non facit legem sed eam applicat et quasi promulgat in
quandoagimr de compensatione facienda, vel de accusatione prosequenda
contra offensores, ubi facile est periculum iniustitiae aut vindictae. S. Al­
phonsus, Th. M., 1. VI, n. 605.
i. S. Alphonsus, Th. M., 1. VI, n. 604 ; H. A. XVI, 11.

120

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

actu secundo ; unde non est in confessione declarandum.
Per accidens tamen et raro potest esse speciale peccatum,
si quis expresse et directe per hoc intendit conscientiam
extinguere ; quo casu est formalis et directa imprudentia
quae contemnit et repudiat iudicium rationis practicae, et
formalis inobedientia quae renuit subiici regulae conscientiae
et sic contemnit regulam omnis bonae operationis, et se
exponit periculo omnis peccati.
Committitur tripliciter : i) directe agendo contra con­
scientiam sive veram sive erroneam ; 2) agendo iuxta
conscientiam vincibiliter erroneam ; 3) agendo sine con­
scientia sufficienter certa, sed cum conscientia dubia aut
mere opinativa.

no. Principia. Species et gravitas peccati contra
conscientiam agentis.
I. Agere directe contra conscientiam, etiam erroneam,
praecipientem vel prohibentem :
1. Est peccatum eiusdem speciei et gravitatis quam dictat
conscientia : species enim et gravitas desumuntur ex
obiectp, non prout est in se sed prout ab intellectu pro­
ponitur et voluntas ad illud tendit ; v. g. si quis occidit
aliquem quem erronee putat patrem sui vel sacerdotem,
reus erit parricidii aut sacrilegii, e contra si occidat patrem
vel sacerdotem quem invincibiliter putat esse simplicem
hominem.
2. Si conscientia nullo modo dictet speciem peçcati, sed
tantum dicat esse malum, est peccatum simplicis inobedientiae erga regulam rationis : eodem modo agere rem
de se indifferentem, quae ex solo motivo obedientiae pro­
hibetur, est simplex inobedientia.
3. Si conscientia non indicet gravitatem peccati, sed
solum dicat esse malum in genere, et operans actualiter
ita dispositus sit ut etiam ageret si sciret esse mortaliter
malum, vel si aliquo modo hoc adverterit seu suspicatus
fuerit, aut saltem obligationem id examinandi, est pec­
catum mortale, quia se exponit periculo peccandi mortaliter.
4. Si conscientia solum dicat esse malum nec indicet
gravitatem, eamque nullo modo, nec in confuso, advertat,

DE PRUDENTI CONSCIENTIA

121

est solum peccatum veniale. Discordant tamen auctores in
assignanda ratione. Quidam enim dicunt peccatum esse
veniale, quia malum in genere quod solum conscientia
suspicatur, non continet nisi malitiam minimam ac proinde
levem. Quod tamen videtur falsum : malum enim in
genere aeque vel etiam potius dicit malitiam gravem, quae
sola est malitia perfecta et plena, sicut ens in genere potius
dicit substantiam quam accidens. Unde melius dicitur
adesse tantum veniale peccatum, quia, cum operans nec
in confusp ad malitiam gravem attenderit, deest sufficiens
advertentia ad mortale peccatum.
II. Simili modo dicendum est de illo qui contra con­
scientiam indirecte agit, i. e. cum conscientia incerta, aut
iuxta conscientiam vincibiliter erroneam : est peccatum
eiusdem generis aut speciei, et gravitatis, ac illud de quo
agens dubitat, vel quod temere ex errore voluntario iudicat
licitum, cuiusque committendi periculo se exponit. Qui
enim dubitat aliquid esse peccatum talis generis, speciei,
vel gravitatis — aut temere ex errore voluntario iudicat
non esse —, et nihilominus illud agit, vult illud etiam si
sit talis generis, speciei, gravitatis, ac proinde hoc
genus, hanc speciem et gravitatem intendit. Sic qui dubitat
an actio sit graviter damnosa proximo et nihilominus illam
ponit, vult illam facere etiam si sit graviter iniusta, et ideo
gravis iniustitiae reus est.
III. Animadversiones.— i. Ordinario gravius est, ceteris
paribus, agere contra conscientiam vincibiliter erroneam quam
agere iuxta illam, quia gravius est peccare ex scientia quam ex
ignorantia culpabili, nisi haec fuerit electa seu affectata ad liberius
peccandum.
2. Ordinario in confessione non declarandum est an quis
contra conscientiam veram vel erroneam egerit, aut cum con­
scientia incerta, quia idem est peccati obiectum ; — nisi per
accidens, si secus declaratio peccati foret mendax, v.g. rion audivi
missam feria 4% si quis putaverit esse audiendam.
3. Peccata praedicta, quamvis possint oriri ex diversis aliis,
et nominatim ex praecipitatione, formaliter pertinent ad inconsiderationem, quae implicat defectum iudicii practici.

122

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

CAPUT III.

DE EFFORMATIONE CONSCIENTIAE RECTAE
ET CERTAE
IN CASU INCERTITUDINIS SIMUL ET ERRORIS.
Fieri potest ut conscientia duplici defectu laboret et ex parte
tam obiecti quam subiecti careat qualitatibus requisitis, si scii,
erronea sit simul et incerta. Et ideo speciatim videndum est
cjuomodo in hoc casu applicanda sint principia iam exposita ut
in praxi efformari possit conscientia recta simul et certa. Ubi
tractanda occurrit
QUAESTIO UNICA.

DE SPECIEBUS CONSCIENTIAE
EX PARTE OBIECTI SIMUL ET SUBIECTI.

112. Status quaestionis. — Ex parte obiecti simul et
subiecti distinguuntur variae species conscientiae defectuosae, secundum quod ex una parte non sit certa quia
assensus non est firmus, et ex altera parte non sit recta
quia obiectum non est verum. Quae omnes ad tria genera
facile reducuntur : conscientiae angustae et scrupulosae, —
conscientiae laxioris et laxae, — et conscientiae perplexae,
secundum quod haesitanter et erronee existimat sive malum
augendo, — sive illud minuendo, — sive ex utraque parte
illud suspicando.
Quibus opponitur conscientia prudens et bene formata,
quae, datis quibusdam conditionibus, ob sui perfectionem
Vocatur timorata (godvreezend geweten) si rationabiliter cum
tranquillitate timet peccatum, ex timore filiali erga Deum
quem in nullo vellet offendere ; aut tenera (feeder, fijn,
nauwkeurig geweten) et delicata si sollicite minimos defec­
tus animadvertit et diiudicat, sed prudenter et iuxta nor­
mam veritatis.

Dicemus : i) de conscientia perplexa.
2) de conscientia laxa.
3) de conscientia scrupulosa.

DE PRUDENTI CONSCIENTIA

I23

Articulus I.

De Conscientia Perplexa.
S. Th. I-II, q. 19, a. 6, ad 3 ; Q. D. de Ver. 17, a. 4, ad 8.

113. Conscientia simpliciter perplexa (radeloos geweten) est illa qua aliquis, in medio duorum praeceptorum
constitutus, timet vel suspicatur vel probabiliter putat, in­
vincibiliter, se necessario hic et nunc peccare, sive actum
ponat sive omittat, sive hoc sive illud eligat, et tamen
unum illorum iam eligere debet, v. g. inserviens moribundo
putans se peccaturum, sive eum deserat, sive sacrum
omittat ; iuratus occisionem inimici putans se peccaturum,
sive iuramentum non servet, sive occidat. — Dicitur :
a) timet, suspicatur, vel probabiliter putat, et sic distin­
guitur a conscientia erronea quae iudicat cum certitudine :
non enim videtur quis posse certo iudicare se necessario
peccare ;
b) invincibiliter, et sic distinguitur a conscientia vincibiliter erronea, quae est. perplexa secundum quid : cum
ista enim aliquis peccat sive contra sive iuxta illam agendo,
at potest etiam illam deponere, sed quia id voluntarie
negligit, ideo peccat ;
c) se necessario peccare : hoc est obiectum quo distin­
guitur ab omni alia conscientia dubia et opinativa ;
d) et tamen unum eligere debet: si enim quis posset
actionem differre, non esset conscientia vere perplexa, quia
posset sapientes consulere et conscientiam deponere ;
quodsi non faceret, peccaret eodem modo ac de conscientia
vincibiliter erronea dictum est.
114. Thesis. Qui habet conscientiam simpliciter
perplexam, debet eligere quod sibi minus malum
apparet. — Unusquisque debet, quantum sibi possibile
sit, voluntarium seu formale peccatum vitare.
In casu ergo 1) debet potius transgredi legem positivam qüam
naturalem, et humanam quam divinam, potius facere peccatum
veniale quam mortale (etiam generatim si hoc dubium sit, quia
tunc praesumitur certo veniale), peccatum dubium quam certum,
etc., et sibi efformare iudicium practice verum et certum illud

124

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

non fore sibi imputandum ; — secus in utroque casu reus esset
excessus malitiae maioris mali super malitiam mali minpris.
2) Si autem non possit discernere quodnam sit minus malum,
quamlibet partem eligat, non peccat, etiamsi conscientiam non
formet practice veram et certam, quia in tali casu deest libertas
necessaria ad peccandum. Sic confessarius qui aeque timet ne,
absolvendo dubie dispositum, sacramentum concedat indigno, et,
nçgando, poenitentem omnino ab usu sacramenti removeat.

J
K
H
y
M
I
®
$
"
i
ί
r
\ '
$
t
f

115. Efforniatio conscientiae certae in casu iudicii
perplexi. — Qui laborat conscientia perplexa facile potest
sibi efforntare conscientiam indirecte certam, ex principio
omnibus obvio : Ad impossibile nemo tenetur ; v. g. hoc
modo :
« Ad impossibile nemo tenetur ; — vel : Deus ad impossibile non obligat.
« Atqui in hoc casu facere et omittere mihi apparet aequaliter malum, et impossibile est simul facere et omittere,
« Ergo in hoc casu non teneor ad vitandum malum ;
— seu: in casu Deus non obligat ad vitandum malum»,
Aut ita: «Inter duo mala, quae simul vitare mihi est
impossibile, minus est eligendum.
« Atqui in hoc casu facere et omittere (facere hoc et facere
illud) mihi apparet malum, sed illud videtur minus malum.
« Ergo in hoc casu illud est mihi eligendum ».
Hoc modo iam habet conscientiam practice veram et
rectam.
Articulus II.

De Conscientia Laxa.

116. Conscientia laxa (conscience relâchée; ruim of los
geweten) proprie est illa quae dubitat, suspicatur, vel
probabiliter putat, ob rationes leves et contemnendas,
actum hic et nunc ponendum malum non esse malum,
vel minus malum quam sit, v. g. venialem dum sit mortalis.
Unde est quasi anesthesia moralis. — Dicitur :
a) proprie : conscientia laxa enim saepe sumitur impro­
prie pro dispositione habituali quae inclinat ad iudicia
laxiora et ad habendam conscientiam laxam ;
b) dubitat, suspicatur, vel probabiliter putat: si enim

DE PRUDENTI CONSCIENTIA

125

certo iudicat, tunc iam fit conscientia simpliciter erronea^
quamvis haec ex praecedenti laxitate oriri potuerit ;
c) ob rationes leves actum malum non esse malum... : est
proprium eius obiectum quo distinguitur ab omni alia
conscientia positive dubia et probabili, imo et a conscientia
scrupulosa ;
d) actum hic et nunc ponendum : sic distinguitur a con­
scientia laxa consequente quae diiudicat actum positum.

117. Divisio conscientiae laxae. — Conscientia laxa
est triplex :
a) Simpliciter talis, quae innititur sententiae tenuiter vel
dubie probabili, aut principia reflexa benigniora nimis
frequenter et perperam applicat ; provenit ex defectu at­
tentionis saepius voluntario et animi levitate.
b) Cauteriata (I Tim. IV, 2 : conscience émoussée,
cautérisée; verstokt of verstompt geweten), quae peccata
etiam gravia nihil facit ac malum reputat bonum sine ullo
remorsu (Is. V, 20), et provenit ex ignorantia crassa et
diuturno habitu peccandi : ita enim ex moribus perversis
obnubilari potest sensus moralis ut homo nec gravia
peccata abhorreat sed quasi aquam bibat iniquitatem
(lob XV, 16). Haec conscientia opponitur timoratae simul
et scrupulosae, ita ut timorata medium teneat inter
cauteriatam et scrupulosam.
c) Pharisaica, quae sic vocatur a Pharisaeis culicem
excolantibus, camelum autem deglutientibus : ipsa magna
(v. g. officia status, interna, praescripta legis naturalis)
parvi facit, et parva (v.g. opera supererogator ia, externa,
praescripta legis positivae) magni facit (Mt. XXIII, 24).
Oritur saepe ex malitia, et opponitur conscientiae tenerae
simul et angustae, ita ut tenera mediet inter pharisaicam
et angustam.
118. Signa coniecturalia conscientiae laxae. — Signa
quibus dignoscitur et a scrupulosa conscientia discriminatur,
recensentur sequentia1 :
I. Ita Lacroix, Th. Μ., 1. I, η. 256, exStoz, Tribunal Poenitentiae,
η. 223-

126

•

j
'
!'
i
?
/
i
(1
f1
Ji

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

1) Laxus est qui spernit et pro nihilo habet illa, quae alii
communiter putant esse peccata ; — qui vero timet, quae alii
pro nihilo habent, est scrupulosus.
2) Qui generatim non credit contionatoribus et confessariis
sed eorum reprehensiones censet esse immodicas exaggerationes,
laxus est ; — qui vero confessariis, aut aliis viris doctis et probis
factum excusantibus non credit, scrupulosus est.
3) Qui proprio confisus iudicio, procedere solet, nemine
consulto, laxus est ; — qui vero in rebus etiam claris, vel de
quibus alias accepit resolutionem, iterum iterumque interrogat,
volens per hoc se reddere magis securum, scrupulosus est.
4) Qui in confitendo nullo modo sit sollicitus de exprimenda
specie, aut numero peccatorum, laxus est ; — qui vero omnia
dubie, et haesitanter confitetur, idem saepius repetens, dicens
iam hunc, iam illum numerum, vel circumstantiam diversam,
nec unquam sibi satisfaciens, scrupulosus est.
5) Qui praecipitanter et sine consideratione ulla agit quidlibet,
est laxus ; — qui Vero in omnibus ita suspense procedit, ut
non fidat communi doctrinae theologorum, sed semper evidentias
et demonstrationes quaerat, est scrupulosus.
6) Qui velociter et vage quaslibet preces deproperat, sine
causa interrumpit, inter orandum circumspicit, vel fabulatur, in
hoc est laxus ; — qui vero anxie precatur, saepius subsistit pro
attentione habenda, eadem repetit, est scrupulosus ; et ita de
aliis materiis.
Ex quibus sequitur etiam apud pios inveniri conscientiam
laxam, saltem in materia levi, v. g. si quaedam levia peccata
nihil faciant, aut praecipitanter et sine consideratione agant
quidlibet, aut proprio iudicio confisi procedere soleant nemine
consulto, etc. ; ut dictum est sub 1, 3 et 5.

Speciatim poenitens in confessione indicandus est laxae conscientiae, si dignoscatur
,
a) accusatio evidenter insufficiens, qualis ordinario est apud
X.
illos qui occasione annuae confessionis aiunt nullum malum se
f
commisisse, nec furtum nec homicidium, aut tantum paucas
Î
distractiones in orando vel et quaedam similia fatentur ;
1
b) absentia remorsus conscientiae ac retardatio confessionis
1
donec circumstantia quaedam externa quasi ad confitendum
i
cogat ;
i
c) defectus omnis doloris de peccatis declaratis, ut apud illos
qui peccata sua magis defendere quam accusare videntur, qui,
,·
distracti ac insensibiles, confessarii exhortationes audiunt, qui
ratiunculis quibusdam sibi persuadere conantur Deum nimis
!bonum esse ut ad infernum damnet pro omissione missae aut
i
manducatis carnibus.
,!
Quodsi hisce vel aliis supra enuntiatis signis laxam conscientiam
■
dignoscat confessarius : 1) non potest simpliciter fidere tali
poenitenti laxo qui se nullius peccati gravis agnoscat reum, sed
d'.
aptis interrogationibus, pro posse, maior integritas confessionis
procuretur ; — 2) ubi se accusat dubitative de consensu, prae­
s

i

DE PRUDENTI CONSCIENTIA

127

sumendus est consensisse, secus nec dubitaret sed certus esset
se non consensisse, aut nullo modo recordaretur ; — 3) maxime
autem ipsi est inculcanda contritio.

119. Causae et effectus conscientiae laxae.— Cau­
sae recensentur plures, quae ex parte intellectus ad ignorantiam
vincibilem, ex parte appetitus ad perversitatem Voluntatis redu­
cuntur. Plerumque sunt :
1) prava, aut neutralis educatio, quae est impar ad stabiliendam
differentiam boni et mali et verum sensum obligationis incul­
candi ; et familiaritas cum vitiosis quorum moribus assuescimus
et sensibus sociamur ;
2) defectus considerationis et consilii in vita morali ordinanda,
unde ex usu, externo et mechanico modo, opera bona fiunt
magis quam ex amore boni et odio mali ;
3) vita mollis quae enervat animum et levitatem animi causât,
seu defectus disciplinae moralis in voluntate, quae tantum per
praxim mortificationis et abnegationis sui acquiritur ;
4) passiones vehementes inordinatae, praesertim in iuVentute,
quibus obnubilatur ratio et facile iudicat licitum quod nimis
cupimus, v. g. iracundia, ambitio, cupiditas, inanis gloria, voluptas
sensualis, maxime luxuria qua fit ut animalis homo non perspiciat
quae sunt Spiritus Dei. Ita v. g. iracundiae motus nihil aliud
esse videntur nisi pia indignatio, effrenata ambitio nihil aliud
nisi nobilis aemulatio, avaritia habetur ut legitima providentia,
fraudes commerciales existimantur industriae exhibitio, voluptas
honesta aut necessaria recreatio, etc. ;
5) nimia temporalium sollicitudo quae nos terrenos facit, in
aetate matura ;
6) vita diu in vitiis immersa, seu peccandi consuetudo, et
remorsum conscientiae ex industria negligendi, quae tollit peccati
horrorem ;
7) praesumptuosa in Deum fiducia, ex qua oritur neglectus
orationis, examinis conscientiae, confessionis, qui animam omnino
deiicit et illam a cibo spirituali relinquit ieiunam ;
8) tepor animi.
Effectus autem laxae conscientiae sunt :
a) in intellectu, caecitas mentis, hebetudo sensus, stultitia seu
caeca tranquillitas post peccatum ;
b) in voluntate, cordis durities seu insensibilitas ad pia monita,
ita ut vix mediis ullis moveri queat ;
c) irrisio piarum exercitationum ;
d) obduratio in malo et impoenitentia finalis (Rom. II, 5).

120. Thesis. Conscientia laxa non est regula agendi
prudenter, sed est deponenda.
Probatur : Etenim a) est incerta ; — b) provenit ex

128

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

temeritate aut ignorantia quae est voluntaria, vel saltem
involuntaria manere nequit dum dubium ob rationes leves
exortum serio examinatur ; — c) insuper est periculosa et
solet habere effectus nocivos, quia iniicit animam in viam
latam quae ducit ad perditionem (Mt. VII, 13), unde
ordinario periculum peccandi mortaliter aut in peccato
perseverandi auget ; et ideo, ceteris paribus, etiam magis
quam scrupulosa, est cavenda et emendanda.
Quodsi non deponatur, agens peccat ea specie et gravitate
peccati cui scit se committere vel cuius periculo se exponit,
sicut de vincibiliter erronea et de incerta conscientia
docent theologi ; et quidem peccat toties quoties in confuso
saltem advertit insufficientiam rationum quibus innititur
et voluntarie negligit media adhibere apta ad efformandam
conscientiam rectam, et ita periculo peccandi se exponit.
— Imo potest graviter etiam in re leyi peccare, si sua
temeritas, quovis dictamine praetermisso aut contempto,
illum impellit ad agendum, ita actualiter dispositus ut,
si adverteret actionem esse graviter malam, nihilominus
eam poneret.

121. Remedia conscientiae laxae. — Deponenda
est conscientia laxa ex vera fide et purificatione cordis, profes­
sione et exercitio verae religionis. Unde remedia sunt studium
reflexionis seu maioris considerationis, et impugnatio tepiditatis ; in specie
1) recessus spiritualis per aliquot dies, quo animus Deo et
sibi vacet (Os. II, 14),
2) quotidianae conscientiae discussio de actibus diei prae­
sentis (Is. XLVI, 8),
3) devota et assidua oratio et novissimorum meditatio(Eccli.VII,
40), et frequens piorum librorum lectio,
4) diligens post peccatum confessio ne anima in peccato
obdurescat, et inquisitio mediorum apud confessarium,
5) amotio causarum v. g. improborum fuga et conversatio cum
bonis (Prov. XIII, 20).
Speciatim: a) habitualiter caveat laxus a prima sua aestimatione
circa moralitatem actuum suorum, ita ut renitatur contra laxi­
tatem suam et conscientiam suam rectificate discat,
b) orto dubio etiam levi de liceitate aut gravitate actionis
ponendae, non ut inane spernat, sed diligenter examinet,
c) stante dubio de gravitate actionis positae, non accedat ad
s. Communionem nisi confessus.
Quodsi serio conetur conscientiam emendare, magna patientia
et mansuetudine animandus est ad fiduciam et perseverantiam;

DE PRUDENTI CONSCIENTIA

129

et si tunc nihilominus relabitur, aliquando a gravi excusabitur
delicto ob praecipitationem in agendo, quo casu hortandus erit
ad maiorem vigilantiam ut cautius procedat et etiam hoc vitare
addiscat.

122. Monitum. — Secundum principia supra exposita
(n. 69), debet confessarius monere et instruere poenitentem qui
conscientia laxa laborat : 1) si talis conscientia, ut saepe accidit,
est vincibilis et graviter culpabilis ; 2) etiam, extra gravem culpam,
si monitionis speretur fructus ; 3) etiam si non speretur fructus,
dum nociva sit sive poenitenti qui, ingravescente laxitate, posset
totalem extinctionem sensus moralis pati, sive aliis quia notabile
scandalum proximi aut malum publicum causaret.
Articulus Ili.

De Conscientia Angusta et Scrupulosa.

123. Conscientia angusta (conscience étroite; eng of
nauw geweten) est illa quae leviore de causa rationem
peccati timet vel auget ; ad quam pertinet scrupulosa
quae rationem peccati anxiose timet et nimis auget (con­
science anxieuse et scrupuleuse; angstig of beschroomd ge­
weten) : haec itaque simplici gradu differt a priore, et ideo
eadem principia valent pro utraque secundum quamdam
proportionem.
Scrupulus dicitur metaphorice a scrupo qui est lapillus
asper in calceo incidentis latens, molestiam tamen et
impedimentum in ambulando afferens ; et ideo in moralibus
est spirituale offendiculum quod impedit quominus homo
inoffenso pede et libero gressu in via veritatis praxisque
Christianae procedat. Unde ita vocatur inanis apprehensio,
et inde ortus timor et anxietas, alicubi esse peccatum ubi
non est vel maius quam sit.
Unde conscientia scrupulosa in sensu proprio est dictamen
fundatum in scrupulis ; et definiri potest illa quae cum
anxietate dubitat, suspicatur vel probabiliter putat, ac timet,
ob rationes leves et contemnendas, actum hic et nunc
ponendum esse malum, dum non est, vel esse peiorem
quam sit, v. g. esse mortalem dum sit. venialis.— Dicitur
a) propriet nam nomine conscientiae scrupulosae saepe
vocatur tum scrupulositas, i. e. dispositio habitualis qua
inclinamur et propensi sumus ad conscientiam sçrupuSumma Theologiae Moralia IL — 9

130

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

losam habendam ; — tum etiam actualis anxietas exinde
causata. Haec enim permanere potest etiam cum conscientia
sufficienter certa qua quis iudicat actum esse licitum, dum
simul levibus de causis aliquatenus timeat et anxietur ne
sit illicitus : merus scrupulus seu apprehensio, imaginatio,
et anxietas de se non sunt conscientia seu dictamen rationis,
sed umbra et similitudo conscientiae, et tale dubium quod
censetur imprudens non impedit iudicium conscientiae pra­
ctice certae quod scrupulos contemnit. Tunc ipsa conscien­
tia non est formata ex scrupulis seu scrupulosa, sed bene
formata, quamvis scrupulis sit agitata seu cruciata et vexata ;
b) dubitat, suspicatur vel probabiliter putat, ac timet : sic
distinguitur a conscientia simpliciter erronea quae certo
iudicat; quo casu ipsum iudicium i. e. conscientia non
est amplius scrupulosa, quamvis ex scrupulis praecedentibus
possit esse orta;
c) ob rationes leves actum esse malum qui non est... ; est
obiectum proprium quo distinguitur ab omni alia conscien­
tia positive dubia et opinativa, et speciatim a conscientia
laxa ; — imo etiam a conscientia timorata aut tenera quae
serene iudicat cum fundamento vel Secundum veritatem ;
d) hic et nunc ponendum, et sic distinguitur a conscientia
scrupulosa consequente quae diiudicat actum praeteritum.
124. Scrupulorum natura atque signa '. — Scrupu­
lus, ut iam notavimus, est inanis apprehensio et inde
ortus timor et anxietas alicubi esse peccatum ubi non est
vel esse maius quam sit. Quam apprehensionem solet
i. De scrupulis cfr. Pitres et Régis, Les Obsessions et les Impulsions;
P. Janet, Les Obsessions et la Psychasthénie; Les Névroses; Dr Raymond,
Névroses et Psychonévroses; Eymieu, Le Gouvernement de soi-même
(2' vol.); Grasset, Démi-fous et demi-responsables; Le Psychisme inférieur;
Gemelli, De Scrupulis; d’Agnel et d’Espiney, Psychothérapie des troubles
nerveux; Le Scrupule.
Item Scaramelli, Directorium asceticum; Reuter, Neo-confessarius,
n. 255-274 ; Billuart, De Conscientia; S. Alphonsus, Th. Μ., I, n. 11-19 ;
Praxis conf., n. 95-98 ; Raphaël a S. Joseph, Institutiones fundamentales
Theologiae moralis, de Conscientia ; Dubois, L’Ange conducteur des
âmes scrupuleuses; P. Raymond, Le Guide des Nerveux et des scrupuleux;
Grimes, Traité des Scrupules; Beaudoin, Tr. de Conscientia; et alii
auctores in hoc tractatu, ut Ballerini, Lehmkuhl, Theol. Mechliniensis,
Prümmer, et Vermeersch ; Leroux in per. Revue Eccl. de Liège, 1912 ;
Legrand in per. Coll. Brugenses, 1922 et 1923.

DE PRUDENTI CONSCIENTIA

131

comitari quaedam obsessio mentalis {obsession de l'esprit;
kwelgedachte) et hyperesthesia peccati ; et ita scrupulus
iam est mentalis morbus et quidem ordinis moralis :
morbida animi anxietas de obligatione exequenda vel de
peccatis commissis aut committendis.
Ad illum igitur triplex requiritur elementum : im ordinis
intellectualis, futilis ratio quae menti obsidet et cuius
solutio non apparet, per modum ideae fixae indeliberate
exsurgens, violenter se ingerens, pertinaciter recurrens ;
— 2m ordinis affectivi, vana peccandi formido inde exorta,
quae tenet attentionem defixam et voluntatem impedit
quominus mentem inde avertat et ad assensupi firmum
determinet ; — 3m effectus ex utroque procedens, agitatio,
inquietudo et perturbatio animi. Potest esse de praeterito,
ut si quis ex futili ratione timeat ne aliquod peccatum aut
circumstantiam omiserit in confessione, ne insufficienter
se examinaverit, ne tentationi consenserit ; vel de praesenti
aut futuro, ut si quis ex simili ratione timeat ne id quod
facit aut facturus est, sit peccatum.
Signa et manifestationes conscientiae scrupulosae sunt :
1) pertinacia in suorum argutnentorum argumentatione et in
iudicio, quo aliquis ex peccati timore nullius sententiae acquiescit;
2) e contra : timiditas simul in Conclusionibus et ideo frequens
mutatio in iudicio ex levi apparentia, ita ut definitive pronuntiare
non valeat ; atque diffidentia .sui, qua aliquis suspicatur defectus
sive intellectus in capiendis vel interpretandis responsis, sive
verborum in proponendis difficultatibus, sive memoriae in
retinendis consiliis datis aut positivis praeceptis, aut etiam in
propriis factis ita ut de clausa a se ianua, de extincto lumine,
de horis recitatis, de missa audita dubitet. Ex utroque oriuntur :
3) cupiditas consulendi libros aut interrogandi novos confessarios ;
4) reflexiones, accusationes vel interrogationes impertinentes, pro­
lixae aut repetitae, circa plures circumstantias quae in actione
adfuerunt vel adesse potuerunt aut circa responsionem confessarii;
5) perturbati et inordinati modi ac gestus in Cavendis peccatis vel
negotiis tractandis, ac modus quasi coactus in actionem ruendi de
qua anxie inquirebat, et quasi caecus procedendi in operibus externis;
6) timor peccati in iis quae ab omnibus ut licita habentur;
f) nimia inquietudo et anxietas circa actiones praeteritas (v. g.
circa confessionem, breviarii recitationem) morali diligentia
factas, ac proinde voluntas easdem iterum et iterum repetendi ;
8) inconstantia et firmitatis defectus in proposito servandi pacem,
silendi de scrupulis, omittendi novam rei inquisitionem, aut
simpliciter obediendi.

132

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

125. Causae scrupulorum et effectus. — Causae
scrupulorum sunt quotquot systema nerveutn debilitant et
energiam animi minuunt.
1° Internae : a) mediatae ex parte corporis : indojes melancholica
ad suspicandum malum et ad tristitiam prona, quae etiam ex
hàereditate provenire potest aut ex quadam degenerescentia1 ;
— solitudo seu fuga omnis humanae conversationis aç recreationis,
— et imbecillitas capitis, etiam ab immoderantia in abstiilentia,
vigiliis et studiis proveniens ; aut ex debili et infirma constitu­
tione, insufficiente nutritione et perturbatione functionum nutritionis, emotionibus deprimentibus, morbo corporali graviter debi­
litante, vel et psychasthenia quae vix permittit anim intensiorem
attentionem ad aequum iudicium de rebus practicis efibrmandum ;
b) immediatae ex parte animae, sive in intellectu : subtilitas
ingenii quod facile invenit rationes dubitandi, aut in omnibus
quaerit certitudinem mathematicam ; mentis debilitas et defectus
iudicii (mulieres saepius sunt scrupulosae quam viri) ; animi
imbecillitas et inconstantia qua potius vividas imaginationes
sequitur quam maturum iudicium ; — sive in affectu : occulta
superbia tenaciter adhaerens proprio iudicio ; pusillanimitas quae
nescit timores contemnere et animum deficit.
Duplex est igitur scrupolosorum genus : alii sunt potius
intellectuales, alii nimis sensitivi et timidi ex quadam phobia.
In utroque casu adest defectus, tum 1) iudicii practici, seu pru­
dentiae in aestimandis circumstantiis particularibus ; tum 2) ener­
giae, seu fortitudinis, perseverantiae vel constantiae, voluntatis
quae non imperat intellectui ut sit contentus certitudine practica
et improprie dicta, aut non moderatur imaginationem et appetitum
sensitivum et ita non movet ad examen serenum ab imaginatione
et anxietatis influxu liberum2.
2. Externae causae sunt : a) Deus — lumen aut robur non
concedendo — scrupulos permittens in poenam peccati, conscien­
tiae emendationem, maiorem animi generositatem, exercitatio­
nem in virtute et fiducia, peccati horrorem, meriti augmentum,
probationem mysticam, etc... vel etiam ob bonum aliorum ut
dirigere scrupulosos discamus ;
I
■
I

t
ίf
t
I

i. Melancholia inter causas numeratur eo quod melancholici passim
sint ingenio acuti et natura suspicaces, tenacesque eorum quae apprehen­
dunt : ita proni sunt ad omnem mali suspicionem, minima etiam volunt
perscrutari, aliis aegre acquiescunt ; quae omnia ad scrupulos praedisponunt.
2. Aliqui, ut Grasset, et Leroux (in per. Revue Eccl. de Liège, 19x1-12),
scrupulos ad morbos voluntatis reducunt ; principium tamen eorum
videtur esse defectus iudicii practici quod exercitium voluntatis
praecedit. Ipse Grasset fatetur : « L’idée fixe prend sur la volonté rm
empire
injuste
et immérité,
incoërcible,
irrésistible,
dependeat
ab aegritudine
mentali,
cum actus
appetitivaedisproportionnel,
virtutis sequatur
insensé
». Ceteroquin
non videtur
esse aegritudo
voluntatis
quae non
cognitionem
ipsique essentialiter
proportionetur
(Cfr.
Vermeersch,
Tfi.
Μ. I, n. 94, citans S. Thomam, I-II, q. 10, a. 1). Quodsi aegritudo iudicii practici vocetur voluntatis, sermo non rectus est, sed quaestio erit
de nomine.

DE PRUDENTI CONSCIENTIA

133

b) daemon scrupulos in imaginatione et appetitu sensitivo
eixcitans ad pios torquendum (maxime nutriendo tristitiam) ut in
virtute taediosi fiant, externas consolationes quaerant donec ad
desperationem salutis perducantur qua ad laxitatem, imo ad
omnia vitia declinent, vel etiam mortem sibi inferant ;
c) educatio nimis coarctata vel dura, aut nimis mollis, conver­
satio cum scrupulosis,etlectiolibrorum rigidorum vel tractantium
de re morali, ab illo qui nescit illos recte diiudicare1.
Effectus autem nocivi multi et maxima damna temporalia
simul et spiritualia provenire possunt a scrupulis quibus con­
sensus praebetur, ex quacumque causa oriantur. Et quidem
1) in vita corporali, agitatio et anxietas vires extenuant, nervos
exasperant, systema nervorum debilitant et perturbant, et viam
parant neurastheniae, hysteriae aliisque morbis ;
2) in vita intellectuali, rectitudinem iudicii practici perturbant,
imo ad amentiam ducunt si sint universales, ad monomaniam
si circa unum versentur obiectum;
3) in vita sociali, considerationem proximi imminuunt, aptitudinem ad relationes sociales auctoritative vel misericorditer exer­
cendas tollunt, graviter molestum aliis reddunt ;
4) maxime in vita spirituali, causant temporis deperditionem
in impugnandis vanis phantasmatibus, negligentiam et impari­
tatem ad officia status, exsiccant devotionem et ab oratione et
sacramentorum susceptione avertunt, diffidentiam excitant erga
Deum et pusillanimitatem spiritus, unde enascitur tristitia,
deiectio animi, desperatio quae aliquando ad suicidium vel
effrenatam libidinem ducit.

126. Remedia scrupulorum sunt :
i° Causas eorum internas tollere vel minuere : melancholiam
et Solitudinem solatiis et laetis recreationibus ; debilitatem capitis
consiliis sapientis medici ; defectum iudicii practica conscientiae
instructione ; superbiam humilitate et iudicii submissione ; in­
constantiam et debilitatem animi exercitatione et roboratione
voluntatis ; timiditatem et pusillanimitatem meditatione bonitatis
Dei et fiducia in Deum, etc.
In specie, scrupulosi intellectuales suadeantur in rebus mora­
libus non esse quaerendam mathematicam certitudinem, non
esse attendendum omnibus quae accidere possunt, sed solurn
illis quae verisimiliter occurrent, atque anxietatem appetitus a
iudicio Seu statu intellectus esse sedulo discernendam.
E contra timidi in omni re firmiter agere addiscant, anxietatem
quam in agendo experiantur fortiter negligant, confisi in divi­
nitatis bonitate,atque firmum propositum acris adversus scrupulos
pugnae mente retineant ac saepe renovent2.

1. De discretione scrupulorum an sint a Deo, a diabolo vel a
corruptione naturae, vide Reuter, Neo-confessarius, n. 258-260.
2. Ita ad roborandam voluntatem. De quo cfr. Eymieu qui processum
curationis methodice describit, secundum quem 1) vitandae sunt sen-

134

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

2° Causas externas scii, scrupulosos vel scripta, quae scrupulis
sunt occasio, vitare, ac excessum laboris intellectualis.
3° Otium fugere et sedulo incumbere labori, maxime illi qui
plus delectat, ad vitandas scii, vanas cogitationes.
4° Magno et mortificato animo contra scrupulos agere, tam­
quam cogitationes malas et nocivas illos repellendo, praesertim
indirecte, contemnendo et animum ad alia applicando, et nun­
quam illis,^nec semel, consentiendo.
5° Agere sicut alii viri pii, et timorati.
6° Maxime : superiori vel confessario (qui non scrupulosus,
sed prudens, etiam potius quam sanctus est eligendus) humili,
caeco et perfecto modo obedire et hanc obedientiam saepius a
Deo magna cum fiducia postulare ; quod est fere unicum reme­
dium efficax.

127. Principia specialia ad dirigendos scrupulosos
adhibenda sunt :

I. Scrupulosus proprio iudicio regi nequit, quia eius
ratio ad hoc est impotens ; ergo nihil restat nisi ut ratione
alterius v. g. superioris aut confessarii gubernetur, qui
dicat : eum esse scrupulosum et in quanam materia1, ac
in ipsa posse et debere sequi iudicium superioris et obediendo peccare non posse, nisi omnino certus sit et quod
adsit peccatum et quod iudicium superioris hic et nunc
applicari nequeat ; — imo etiam si certus sit, aut si dicat
se ubique evidentiam obligationis et peccati habere, dum­
modo constet eum tam esse scrupulosum ut phantasia sibi
fingat se esse certum· Licet enim, ita agendo, aliquando
sationes non solum tristes sed mere passivae et emotivae ; 2) cura phy­
siologica instituenda ex quaesitis requie, somno, distractionibus, pacabili
tranquillitate, sine defatigatione, et relicto medio in quo volvitur vita
ordinaria ; 3) exercenda activitas et voluntas educanda, variis mediis
quibus scrupulosus addiscat velle, consentire, attendefe labori physico
aut intellectuali, conatus adhibere, fortiter, firmiter ac constanter velle
sub uniformi et, quibuscumque non obstantibus, invicta disciplina,
atque actibus frequenter repetitis.
i. In alijs enim materiis est laxus. « A pusillanimitate sequitur quod
aliquis retrahatur ab operibus virtutum propter timorem peccandi. Imo
quandoque ad levia peccata vitandum ad graviora fertur. Quod accidit
praesertim laboranti conscientia scrupulosa circa materiam specialem,
puta circa recitationem horarum, celebrationem missae, etc. Saepe enim
alia reputantur pro nihilo, et cum scrupulosa, laxa nutritur conscientia.
Nil mirum cum ex eadem radice procedant, scii, ex animi parvitate et
levitate, v. g. non raro contingit quod quis verba consecrationis anxie
repetens, non curèt de vasorum vel corporalis munditia, nec ad alia
sui officii munera respiciat ». Ita Beaudoin, Tr. de Conse., q. 4.

DE PRUDENTI CONSCIENTIA

135

erret scrupulosus, non tamen peccabit ratione obedientiae
quam superiori aut confessario debet.
Praesumptio scii, stat pro confessario sicut pro superiore, cui
obediendum est nisi certo constet eum in praescribendo regimine
errare et talem regulam imponere non posse, ac obedientiam
esse illicitam. Et talem regulam universalem, utpote sanae vitae
morali sibi omnino necessariam, sequi potest scrupulosus, etiam
si exjnde in casu particulari error sequi possit aut materiale
peccatum : iste effectus potest considerari ut accidentalis et ob
proportionatam causam legitime permitti. Ius enim habet media
efficacia adhibendi et per se honesta ad sanandum.

II. Scrupulosus facile exaggerat vel timet peccatum ;
hinc apud ipsum dubium grave, quod in aliis esset ratio­
nabile, « in casu adesse peccatum » censetur inane et
spernendum ; et dubium leve « in casu non esse peccatum »
censetur fundatum.
Quae dubia non sedulo examinet, ut ad certitudinem deveniat :
ad hanc enim pervenire nequit, et ad inutile nemo tenetur.
Unde ipsi dicendurn quod agere libere queat, nisi omnino certus
sit adesse peccatum ; imo si certus sit, dummodo constet eum
esse tam scrupulosum in tali vel tali materia Ut phantasia sibi
fingat se esse certum.

III. Obligatio positiva, praecepti scii, affirmativi, v. g.
integre confitendi peccata, examinandi conscientiam, di­
cendi horas, faciendi correptionem fraternam, non obligat
cum magno incommodo, unde ab ipsa scrupulosus facilius
eximi potest.

128. Thesis. Conscientia scrupulosa non est regula
agendi prudenter, sed deponenda est saltem in­
dicio formato ex principiis indirectis a confessario
traditis.
Probatur: Non est regula agendi quia est incerta et
vincibiliter erronea.
Deponi autem potest ex aliquo principio reflexo quod
a conscientiae directore aut a confessario fuit indicatum ;
v. g. sequenti modo :
« Quidquid sit de materiali liceitate vel illiceitate huius
actionis, certum mihi est, quod in talibus dubiis obediendum
est confessario, vel : quod possum et debeo agere siçut con-

136

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

fessarius dixit, vel : quod dubium aut iudicium meum pos­
sum negligere, vel : quod obediendo non possum peccare,
etc.
«Atqui, in casu, tale adest dubium aut talis apprehensio.
« Ergo, in casu, certum mihi est quod possum et debeo
agere siçut confessarius dixit, etc. »
Hinc quamvis contra conscientiam scrupulosam agere non
sit licitum, contra scrupulos tamen agere quis potest, imo,
ne grave damnum incurrat, aliquando, etiam sub gravi,
tenetur : non quidem si in pleno dubio maneat, nam cum
conscientia dubia agere est illicitum ; sed dummodo dubium
aliqualiter deponat et sibi efformet conscientiam certam,
indicando, v. g. ex iudicio confessarii, esse scrupulum et
illum contemnendo. Scrupulus enim, quia apprehensio in­
anis phantasiae, non reddit dubium serium, et non impedit
quin iudicium conscientiae prius efformatum sit practice
certum. Ad rem Lessius, de Prud., c. 1, n. 2 :
« Prudentia non semper valet scrupulum excludere totaliter.
Hic enim saepe perseverat cum iudicio prudentiae, attamen ut
tunc iudicium sit prudens, debet reputari scrupulus, et sic
etiam scrupulum quodammodo excludit prudentia. Etsi enim
imaginatio peccati perseveret cum quadam anxietate, tamen per
prudentiam reputatur umbra, non veritas ».

Principiorum autem et regularum supra traditarum non
debet quis semper actu meminisse, et iis actuale dictamen
de honestate actionis sibi efformare, quia id saepe est moraliter impossibile pro scrupuloso. Ut ait S. Alphonsus,
Th. M., 1. I, n, 19:
« Nec opus est ut in quolibet particulari actu hop iudicium
efformet... satis enim est quod ex iudicio semel formato contra
scrupulum agat ; quia propter experientiam praeteritam in eius
conscientia iudicium illud virtualiter sive habitualiter exjstit, licet
tenebris obscuratum. Ceterum dum scrupulosus in illa confusione
operatur, saepe non operatur cum scrupulo seu timore deliberato,
nam ordinarie non vellet omittere quod sciret esse placitum
divinae voluntatis ».

Exinde pro praxi notandae veniunt quaedam conclu­
siones 1 :
i. Vermeersch, Th. Μ., I, n. 382.

DE PRUDENTI CONSCIENTIA

IS?

1) Postquam de scrupulis monitus fuerit scrupulosus,
ad ordinem phantasticum adscribendi sunt consensus quos
dedisse dicat, sive in pravam suggestionem interiorem, sive
in propositum hic et nunc agendi etsi sit malum, sive in
propositum peccandi. Scrupulosus enim sibi dicere fingit :
i4 volo, vel : ita faciam sive bonum sit sive malum, aut :
peccabo et dein confessione peccatum expiabo. Sed phan­
tasia ipsi assensum huiusmodi repraesentavit, ita ut se sic
agentem quasi aspicere ipse sibi visus sit. Non secus
tamen ac in somnio istis suggestionibus vel propositis
nullum liberum dedit consensum ; de praevisa autem con­
fessione fortasse hunc usum fecit, ut inde ad agendum
contra scrupulos animosior evaderet. Quare scrupuloso
qui, v. g. ex consilio confessarii, novit habitualiter dubia
sua esse contemnenda, fas est agere, manente scrupulo.
Notitia enim ista ipsi certam conscientiam praebet.
2) Fieri potest ut in processu suorum dubiorum et
ratiuncularum scrupulosus diu laboret, atque ita ex pugna
lassus et perturbatus sit, ut caeco modo in actionem ruat :
tunc vera libertate necessaria, saltem ad graviter peccan­
dum, destituitur.
3) Similiter pro fictitiis haberi possunt promissiones,
vota, blasphemiae, quae nonnulli saepe imo pene quotidie
fecisse vel dixisse somniantur. Haec audire vel aestimare
confessarius simpliciter renuat,
4) Quamvis obligatio agendi contra scrupulos possit esse
gravis, cum ex illis possit grave damnum timeri in profectu
spirituali (derelictio exercitiorum spiritualium, desperatio,
suicidium) aut in depressione nervosa ac valetudine corporis
vel mentis, scrupulosus tamen subiectivam culpam vix
incurrit dummodo cum infirma sua voluntate contra
scrupulos in genere conari velit ; imo saepe non expedit
insistere ne nova perturbatio et perplexitas oriatur ac
periculum desperationis, quod praesertim timendum est
in sensitivis.
129. Triplex scrupulosorum classis praecipue distin­
guitur :
I. Alii anguntur a pravis cogitationibus circa fidem,

138

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

castitatem, charitatem (a iudicio temerario v. g. aut sensu
aversionis), vel de futuris sub conditione faciendis, aut a
blasphemiis interne prolatis, quibus assentiri saepe timent.
Ipsis omnino imponendum est a) ut contra illas non directe
pugnent (v. g. eliciendo actum fidei, etc,) : id enim eas magis
excitaret et magnum esset incommodam ; sed b) ut scrupulos
despiciant, quia non pravae cogitationes sed soli consensus,
non consensus fictitii Sed solum voluntarii sunt peccatum ; et
c) ne se examinent cjrca illas cogitationes vel eas in charta
inscribant ; imo d) convenienter imponi potest ut ab ipsarum
confessione abstineant, nisi tam certo scirent se consensisse ut
id iurare possent.Ipse enim timor consensus est signum resisten­
tiae aut non consensus.

2. Alii anxii sunt circa officia A. adimpleta :
a) Vel propter integritatem aut contritionem confessionum
praeteritarum ; quibus, si aliquando generalem confessionem
instituerint aut per notabile tempus confessiones diligenter
peregerint, imponendum est ne de illis omnibus amplius cogitent
nec verbum in confessione faciant, nisi pergant timere et haec
tria sine ullo dubio affirmare possint etiam cum iuramento :
peccatum certo fuisse commissum, in mente eorum dum com­
miserint fuisse mortale, et certo illud fuisse oblitos. Quodsi
statim non affirment aut iurent, non amplius sunt audiendi, et
etiam si iurent, non ideo sunt credendi.
b) Vel circa sacri auditionem, aut horarum recitationem ;
quibus nunquam permittendum est aliud sacrum audire, aut
horas repetere, vel partem.
c) Ceterum illi qui de his perpetuas et graves anxietates pa­
tiuntur, ob magna scrupulorum incommoda, a confessionis vel
horarum excusantur integritate materiali, ita ut non teneantur
maius tempus horis impendere quam a probis impendi soleat,
et reliqua omittere possint ; imo etiam aliquando pars vel
totalitas officii ipsis prohiberi posset, aut spatium temporis
determinatum assignari, aut recitatio pro tempore suspendi.

B. Item scrupulosi sunt circa officia adimplenda :
a) Circa integritatem vel contritionem confessionis instituen­
dae ; quibus imponi debet examen conscientiae mediocre (vel
et determinandum examinis tempus), accusatio de paucis punctis
vel de solis peccatis exterioribus, et simplex recitatio actus
contritionis.
b) Circa correptionem fraternam J qui supponere debent se
ad illam non teneri, nisi omnino certi sint.
c) Circa intentionem missae, horarum, sacramenti, etc. ; qui
nullam intentionem elicere possunt sed absolute et materialiter
incipere, et pergere sine haesitatione et mora, sine praecipitatione,

DE PRUDENTI CONSCIENTIA

139

capitis contentione aut anxia sollicitudine : ipse metus ne intentio
amissa sit vel non renovata, signum certum est intentionem
adesse ; — ceterum non requiritur intentio satisfaciendi sed
dicendi officium, audiendi missam, etc. ; est autem quasi im­
possibile ut utens ratione talem non habeat intentionem.
d) Circa s. Communionem ; ad quam accedant cum certitu­
dine quod non peccarent, etiamsi essent in statu peccati, imo
tunc per accidens verisimiliter consequerentur gratiam.
In quibus omnibus mediocris adhibenda est diligentia.

3. Alii in omni fere actione peccare formidant.
Quibus imponendum est : a) ut libere agant, sine deliberatione
et secundum primum intuitum, scrupulos despiciant et contra
illos operentur, ubi evidens peccatum non apparet, imo etiam
contra evidentiam, si essent tam scrupulosi ut phantasia sibi
fingerent se habere talem evidentiam ; —
b) et praecipiendum ut scrupulos vincant, ne amentes aut
omnino inutilçs fiant ad agendum ; —
c) et de talibus actionibus in confessione abstineant se accu­
sare : licet enim aliquando errare possint, non tamen peccant,
ratione obedientiae quam confessario debent.
Quodsi tantum in quodam genere peccatum formident, idem
pro hoc genere valet.

130. Monita pro confessario. — 1. Antequam confessarius poenitentem tractet tamquam scrupulosum, magna
circumspectione inspiciat an vere sit scrupulosus : sunt enim
qui circa multa sunt anxii, sed non sine iusta et rationabili causa,
v. g. circa restitutionem quia laxe processerunt ; circa confes­
siones praeteritas quia accesserunt sine debita praeparatione 5
circa peccata praeterita quae magis volunt expiare, ut in neoconversis ; circa peccata gravia prima vice vel recidive commissa
et nondum confessa ; circa peccata leviora in quibus ex teneri­
tudine conscientiae quis iam non vult offendere Deum, etc.
2. Ubi scrupulosum cognoverit, exquirat obedientiam per­
fectam, interrogando poenitentem an ipsi confidat et constanter
velit ipsi obedire ; secus eum remittat.
3. Sedulo examinet in quibusnam poenitens sit scrupulosus :
ordinario enim propter defectum iudicii in quibusdam est scru­
pulosus, in aliis potius laxus ; et ideo etiam partialiter ut laxus
tractandus. Unde ipsum dicat esse scrupulosum et in quanam
materia : scrupulosus enim qui sibi persuaderet scrupulosum
non esse, incurabilis est.

4. Cognoscere conetur causam scrupulorum, ut eam amoveat,
instar medici qui prius morbum eiusque causam explorat quam
medicamenta adhibeat.
5. Ut scrupulosi facibus obediant, eorum fiduciam captare

I40

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

conetur paterna longanimitate ; quapropter magna cum bonitate
eorum miseriis compatiatur, in multa patientia cum eis agat, ac
scientiam theologicam et scrupulorum notitiam competentem se
habere ostendat. Generatim cum mansuetudine et lenitate,
praesertim si sint sensitivi, sunt tractandi, sed tamen cum firmi­
tate; et nonnisi propter inobedientiam increpandi, etiamsi necesse
sit, fortiter et cum severitate et rigore (v. g. privando a commu­
nione) non tamen nimio. In hoc puncto scii, tractandi sunt
quasi non essent scrupulosi. Quodsi obedire omnino nolint,
confessarius illos dimittat et ad alium remittat, dicendo se iam
non posse illorum bonum procurare.
6. Inculcet rationes cur contra scrupulos sit agendum, v. g.
pericula quibus scrupulosus se exponit : pacem amittendi, tempus
perdendi, seriam curam profectus spiritualis negligendi, omni
fortitudine destitutum manendi, morositate sua molestiam causan­
di aliis et ineptum fiendj laboribus proximo utilibus ; et alia
supra exposita.

7. Scrupulosis firmitatem vultus et sermonis ostendat, ac sine
ulla haesitatione respondeat, et tradat paucas regulas generales,
sine multis particularibus distinctionibus, nam alias semper
dubitabunt istas valere pro casu occurrenti. Responsum sit
clarum, distinctum et breve. Non sit prolixus in explicatione
consiliorum, ne inter allegata motiva quid minus solidum reperiatur ; semper idem dicat ; nec reddat rationes responsi, quia
de earum valore inquirent et dubitabunt, et sic non alieno sed
proprio iudicio ducentur. Abstineat a repetenda expositione
quam fecerunt suae difficultatis, ne diversitas deprehendatur ;
nec multum inquirat de circumstantiis scrupulorum ac si mo­
mentum haberent. Nec permittat ut saepe ad ipsum recurrant
aut multos alios vel libros consulant, aut declarationes ipsis
factas scriptis consignent.
8. Quandoque suaviter irrideat poenitentem, dum proponit
dubia non fundata ; iubeatque cogitare quid ipse vellet respondere
si ab alio de eiusmodi interrogaretur, dicatque ut idipsum faciat.
9. Ad casus suos per se solvendos paulatim eum perducat,
vetando ne saepius dubia proponat sed tantum v. g. semel in
hebdomada aut in mense, nec ultra duo vel tria recitet, suggerendo
ut agat modo quo existimaret alios agere. Omnem abiiciat scru­
pulosus modum quem alii habent ut ridiculum.

TRACTATUS

DE VIRTUTE CARDINALI IUSTITIAE

ET DE

VIRTUTIBUS

ADNEXIS.

INTRODUCTIO.

131. Ordo dicendorum. — Praeter prudentiam quae
ipsam rationem disponit ut recte diudicet et praecipiat
omnes actiones humanas in particulari, in ordine ad bonum
honestum et ad finem ultimum, tres aliae sunt virtutes
cardinales cum virtutibus ipsis adnexis, quae ordinant
alias vires et bonum rationis in iis ponunt, ut omnes
motus appetitus nostri sint rectae rationi et prudentiae
conformes, et ita ad bonum honestum et ad finem ultimum
tendant.
Motus autem appetitus 1) alii sunt qui per se solum
ordinem dicunt ad nos ipsos, scii, passiones appetitus
sensitivi, quarum a) aliae impellunt ad bonum delectabile
contra rationem, quas moderatur et refrenat temperantia,
quae impedimenta rectitudinis tollit; in appetitu concupisci­
bili; b) aliae declinant a bono et retrahunt ab eo quod
ratio dictat, contra quas animum firmat fortitudo, quae
impedimenta rectitudinis tollit in appetitu irascibili; —
2) alii motus sunt quibus etiam ordinamur ad alios, scii,
operationes voluntatis, quas rectificat iustitia.
lustitia igitur etiam respicit bonum alterius, ut homo
bene se habeat ad alterum ; fortitudo et temperantia
solum bonum operantis ut bene se habeat ad seipsum ;
unde iustitia est universalior. Et quia immediate perficit
voluntatem quae rationi est propinquior, magis de ordine
rationis participat, et ideo incipimus dicere de virtute car­
dinali iustitiae.

142

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

132. Divisio tractatus \ — Tractatus dividitur in sex
partes : 1. de iustitia in genere; 2. de iustitia legali;
3. de iustitia commutativa ; 4. de iustitia distributiva ;
5. de virtutibus iustitiae adnexis ; 6. de praeceptis iustitiae.
ia Pars agit de iustitia in genere : i° de iustitia secundum
se ; — 2° de iure quod est obiectum iustitiae : a) de iure
in genere ; b) de speciebus iuris ; c) de obiecto iuris et
dominii ; d) de subiecto iuris et dominii ; e) de acquisi­
tione iuris et dominii ; — 30 de iniustitia et iniuria in
genere ; — 4° de divisione iustitiae seu de eius partibus
integralibus, subiectivis et potentialibus.
2a Pars agit de iustitia legali: i° de bono communi
prosequendo ; — 20 de procuratione boni communis ; —
3° de defensione boni communis.
3a Pars agit de iustitia commutativa : i° de proprio eius
actu, scii, de restitutione in genere ; — 2J de iustitia et
iniustitia in commutationibus involuntariis : a) in bonis
internis animae et corporis ; b) in bonis çoniugii ; c) in
bonis externis ; d) in fama et honore ; — 3° de iustitia
et iniustitia in commutationibus voluntariis seu contrac­
tibus : a) de contractibus in genere ; b) de contractibus
unilateralibus ; c) de contractibus bilateralibus onerosis
commutatoriis ; d) de contractibus bilateralibus gratuitis ;
e) de contractibus aleatoriis ; f) de contractibus subsidiariis.
4a Pars agit de iustitia distributiva : ιυ de iudicio, quod
primario et formaliter est actus distributivae iustitiae ; —
2° de iustitia et iniustitia in distribuendis bonis ; — 3υ de
iustitia et iniustitia in distribuendis oneribus ; — 4 ’ de
iustitia et iniustitia in iudiciis publicis.
5a Pars agit de virtutibus adnexis iustitiae : iü de religione
secundum se ; — 20 de actibus religionis ; — 3 ’ de
peccatis religioni oppositis ; —· 40 de pietate et obser­
vantia ; — 5° de veritate ;— 6° de reliquis habitibus iusti­
tiae adnexis : gratitudine, vindicatione, liberalitate, affabi­
litate, aequitate, et dono pietatis.
6a Pars agit de praeceptis iustitiae.
i. Ne confusio oriatur, solum indicamus divisionem secundum magnas
lineas, pro subdivisionibus ad varias quaestiones remittendo.

DE IUSTITIA ET IURE

143

133. Momentum tractatus. — Tractatus de iustitia
eminet inter alios, tum 1) amplitudine, quia agit de virtute
cardinali, quae, inter pure morales, in ordinandis moribus est
principalior et a qua tota fere vita moralis et socialis pendet,
cum praecepta decalogi, secundum S. Thomam, II-II, q. 122,
a. i, omnia spectent iustitiam ; tum 2) difficultate, quia quaestiones
considerat valde arduas et tamen maximi momenti, nostris
praesertim temporibus, ubi numerosiora ac intricatiora et infinite
varia facta sunt media communicandi inter homines.
Bibliographia. — Utiliter conferri possunt pro ipsa iustitia :
S. Thomas, in V Eth.; in I-II, q. 59, a. 4 ; q. 60, a. 1-3 ; q. 64, a. 2 ;
in II-II, q. 57 et sq. cum commentariis Caietani, Victoria, Bannez, Sylvii
et Billuart. Item S. Raymundus de Pennafort, in Summa; Dom. Soto,
De Iustitia et lure; S. Antoninus, in Summa theologica; Caietanus, in
Summula casuum, et in opusculis ; Concina, Theologia Christiana, t. VII,
De Iustitia et iure ; Lumbreras, De Iustitia, 1938.
Extra scholam S. Thomae, inter theologos S. I. : Molina, Lessius,
et Lugo, qui singuli scripserunt opus de Iustitia et Iure; et Vermeersch,
Quaestiones de Iustitia; et Theol. Mot., t. II ; — Reiffenstuel, Ο. M.,
in Theol. Mor.; et S. Alphonsus, in Theol. mor., 1. III.
Inter recentiores : Carrière, De Iustitia; De Contractibus; Marres,
De Iustitia; De Contractibus; Waffelaert, De Iustitia, tom. 2 ; et
L’Obligation en conscience des lois civiles; Sweens, Institutiones theologicae
de virtute cardinali iustitiae. Praeterea Ballerini, Opus theol. mor., vol. Ill ;
et manualia notissima ut Lehmkuhl, Génicot et Noldin ; Marc et
Aertnijs ; Van der Velden ; Haine, Theologia Mechliniensis, Mulier,
Pruner, Tanquerey ; Prümmer, Goepfert, Mausbach, Schilling.
Item opera specialia : Pottier, De Iure et Iustitia; Salsmans, Gerechtelijke plichtenleer ; Van Roey, De Obiectis et actibus ad iustitiam pertinen­
tibus; van Gestel : De Iustitia et lege civili; Van Egeren, Notationes
de selectis materiis moralibus; E. Janssens, Cinq leçons sur la Justice;
Michel, La Question sociale et les principes théologiques : Justice légale
et Charité; M. St. Gillet, Conscience chrétienne et Justice sociale; Rutten,
La Doctrine sociale de l’Église; Lachance, Le Concept de Droit selon
Aristote et S. Thomas; Faidherbè, La Justice distributive.
Inter opera philosophica : Goudin, Roselli et Zigliara in manualibus ;
Taparelli, Droit Naturel; Meyer, Institutiones Iuris naturalis; Castelein,
Philosophie morale et sociale; Droit Naturel; Cathrein,Philosophia moralis;
Biederlack, Die soziale Frage; De Pascal, Philosophie morale; Schwalm,
Leçons de Philosophie sociale; Lehu, Philosophia moralis et socialis;
De Bie, Philosophia Moralis ; Beysens, Ethiek of Zedenleer; Sertillanges,
La morale de S. Thomas d’Aquin.
Inter oratores : Janvier, Conf, de N.-D. : La Justice et le Droit.
Denique opera subsidiaria : Gousset, Le code civil commenté dans ses
rapports avec la morale; Allègre, Le Code civil commenté à l’égard du
clergé; Aubry et Rau, Cours de Droit civil français; Beaudry Lacantinerie,
Précis de Droit civil; Lehmkuhl, Dos Bürgerliche Gesetzbuch; W. Duynstee, Burgerlijk Recht en Zielezorg. Item Liberatore, Principi di Economia
politica; Antoine, Cours d’Économie sociale; Brants, Les grandes lignes de
l’Économie politique; Schrijvers, Manuel d’Èconomie politique avec préface
du Père Rutten ; Vliebergh, Staathuishoudkunde, et generatim oecono-

mistae ut Paul Letoy Beaulieu, de Molinari, Cauwès, Gide,V. Fallon,etc.

PRIMA PARS.

DE IUSTITIA IN GENERE.
Caput

I.

DE IPSA IUSTITIA SECUNDUM SE.
QUAESTIO PRIMA.

DE NOTIONE ET DEFINITIONE IUSTITIAE.
S. Th. II-II, q. 57, a. I ; q. 58, a. 1 et 2.

134. lustitia secundum nomen est habitus qui inclinat
ad faciendum quod est mstnm(recht-vaardigheid).Etymologicae est iusto \quod est adaequatum vel commensuratum
ac iustatum alteri, et importat aequalitatem quamdam :
dicuntur enim vulgariter ea quae adaequantur iustari1
2;
aequalitas autem ad alterum est, nam nihil est sibi aequale
sed alteri, et ideo iustitia in sensu proprio ex sua ratione
significat virtutem specialem quae reddit nos aequales
alteri, seu quae ordinat hominem in his quae sunt ad
alterum sicuti debet, et inclinat ad reddendum unicuique
quod suum est usque ad aequalitatem.
Secundum similitudinem tamen in uno et eodem homine
considerantur diversa principia actionum ac si essent
diversa agentia, et ideo metaphorice in uno et eodem
homine dicitur esse iustitia, in quantum ratio imperat aliis
facultatibus et hae obediunt rationi sicuti esse debet,
secundum quod unicuique parti hominis attribuitur quod
ei convenit et debitum est. Sic iustitia consistit in debita
ordinatione partium animae et in adaequatione seu
conformitate ad suam regulam (gerechtigheid), et sic in­
cludit omnem virtutem.
1. Graece δίκαιοί, quasi bipartitum, importat aequalitatem rei ad
rem, secundum Aristotelem, V Eth., c. 7.
2. Ita dicuntur : iustae partes, iusta mensura, iustum pretium, iusta
petitio.

DE IUSTITIA ET IURE

145

Hinc in usu sacro iustitia saepius sumitur in sensu metaphorico
et generali, et significat
1) sive sanctitatem seu complexum omnium virtutum quibus
adaequamur regulae seu legi divinae (Mt. V, 6 ; I, 19 ; « iustitia
originalis »; S Th II-II, q. 79 a. 1) ;
2) sive quemlibet virtutis actum et omnia opera bona (Mt. VI,
i ; V, 20 ; Prov. VIII, 20) ;
3) sive radicem iustitiae, scii, iustificationem in qua gratia
gratum faciens et virtutes infunduntur (Rom. IV, 3 ; V, 17 et per
totum) ; — sed
4) etiam aliquando sumitur in sensu stricto, ut virtus specialis
iustitiae (Act.XVII,31: ludicabit mundum in aequitate,gr. δικαιοσύνη
=in iustitia stricte dicta).

135. Iustitia secundum rem, ut virtus specialis,
definiri solet ex Ulpiano : Perpetua et constans voluntas
ius suum cuique tribuendi, ubi perpetua et constans voluntas
non ponitur pro potentia volendi, vel pro actu transeunte,
sed pro habitu inhaerente animae quo voluntas perpetuo
et constanter vult. Ad virtutem enim requiritur voluntas
stabilis quae immobiliter operetur bonum, quod sine habitu
esse non potest. Unde si quis vellet definitionem in debita
forma ponere, posset dicere cum S. Thoma : Habitus
secundum quem aliquis constanti et perpetua voluntate ius
suum unicuique tribuit (q. 58, a. 1), vel cum recentioribus :
virtus voluntatem inclinans ad reddendum alteri ius suum
ad aequalitatem. Dicitur
1) habitus, i. e. dispositio firma et permanens quae
inclinat potentiam ad operandum sive bene sive male, et
ita distinguitur a potentia et ab actu, quia mediat inter
utrumque ;
2) quo constanti et perpetua voluntate : qui enim subt
inde tantum, ad horam vel in aliquo tantum negotio et
nonnisi certis personis ius reddere vellet, is minime iustitia
praeditus dici posset1. Unde requiritur voluntas :
a) perpetua, non ex parte actus, quasi ille perpetuo dura­
ret, sed ex parte obiecti, quatenus iustus habet propositum
iustitiam omni tempore et in omni negotio servandi ;
b) insuper constans (quod non est idem ac perpetua)
ex parte subiecti, scii, ipsius voluntatis, quatenus in dicto
proposito firmiter perseverat, et firmam ac constantem
i. Id çeteroquin potest sine habitu, ex sola inclinatione naturali.
Summa Theologiae Moralis Π. — 10

146

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

voluntatem quis habet servandi iustitiam perpetuo et in
omnibus ;
3) aliquis cuique ius suum tribuit, non tantum positive
procurando id quod debetur, sed et negative (per omissio­
nem qua ius alterius intactum relinquitur) abstinendo ab
omni iuris laesione. Quibus verbis indicatur id quo iustitia
ab omnibus aliis virtutibus distinguitur, scii, actus ipsi
proprius, et proprium eius obiectum : ius alteri debitum,
quod scii, a) non mihi agenti sed alteri convenit, b) non
ex mera decentia vel honestate virtutis vel charitate (de­
bitum morale} sed stricta obligatione cuique est debitum
(debitum legale seu rigorosum), et c) quod integre redditur
ad aequalitatem, secus non tribueretur totum ius debitum
et sub hoc respectu actus a perfectione iustitiae deficeret*
Quo casu adest iustitia non stricta et perfecta, nec metaphorica, sed imperfecta et secundum quid, quae « ampliato
nomine » (i. e. per extensionem) iustitia dicitur (Ι-Π,
q. 60, a. 3, ad 1).
136. Tres requiruntur conditiones ad iustitiam
stricte dictam :
1) ut sit ad alterum : cum enim iustitia in constituenda aequa­
litate versetur, habet ex natura sua ut in alterum tendat ad ius
alteri tribuendum, quia nihil est sibi aequale sed alteri1 ;
2) ut alteri sit ius et quidem proprie dictum, seu verum debitum
legale ad id quod ipsi tribuitur, v. g. si rem emerit vel ut mercedem laboris promeruerit. Ita eleemosyna non est actus iustitiae,
defectu iuris in paupere cui datur ;
3) ut alteri tribuatur adaequate i. e. ad aequalitatem, ita ut
tantum reddatur quantum debetur. Ita si quis centum francos
debeat, centum reddere debet nec plus nec minus : si minus
redditur, iustitia non servatur quia aliquid debitum manet ; si
plus, excessus non ad iustitiam sed ad charitatem vel liberalitatem
pertinet, aut ad vitium.
Defectu primae conditionis, non datur iustitia hominis ad
seipsum ;
defectu secundae conditionis, a ratione strictae iustitiae defi­
ciunt fidelitas, gratitude, liberalitas, in quibus est solum debitum
morale, etsi obligans sub peccato ;
defectu tertiae conditionis, ad strictam iustitiam non pertinent

i. Essentialiter pertinet ad iustum, quod commensuretur secundum
aequalitatem alteri cui aequari debet. Unde S. Thomas, in III Sent.,
d. 33’ Q· 3j a. 4, qc. 1 : adaequatio iustitiae tria complectitur : i° ut sit
ordinatum ad alterum, 2° ut sit ei debitum, secus superexcederet, 30 ut
reddatur quantum debetur, secus deficeret in minus.

DE IUSTITIA ET IURE

147

religio, pietas et observantia, quia Deo, parentibus, maioribus
non possumus reddere aequale.
Hinc a) si adsint tres conditiones, est iustitia in sensu proprio,
stricto et perfecto ;
b) si deficiat tertia solum, est iustitia in sensu proprio sed
imperfecto et secundum quid j — a fortiori, si deficiat secunda,
magis receditur a ratione iustitiae, ita ut vix sermo esse possit
de iustitia, nisi in sensu valde diminuto ;
c) si deficiat etiam prima, solum restat iustitia metaphorica.
Triplex itaque est sensus vocis « iustitia », sed primus tantum
est stricte dictus.

137· Corollaria. — I° Iustitia, quia est ad alterum, suppo­
nit distinctionem personarum. Iustitia enim, quia « aequalitatem
importat, ex sua ratione est ad alterum... Et quia ad iustitiam
pertinet actus humanos rectificare, necesse est quod aequalitas
ista quam respicit iustitia, sit diversorum agere potentium...
Actiones autem sunt personarum et totorum, non autem proprie
loquendo partium et formarum, seu potentiarum : non enim
proprie dicitur quod manus percutiat sed quod homo per ma­
num. Iustitia ergo proprie dicta requirit diversitatem persona­
rum, et ideo non est nisi unius hominis ad alium » (q. 581 a. 2).
20 Nemo igitur sibi ipsi iustitiam reddit, nec erga se iustitiam
exercere potest aut iniustitiam committere, cum non possit esse
sibi creditor ; et si id quandoque dicitur, est metaphorica locutio.
Nemo quoque, proprie loquendo, iura habet erga seipsum ;
sed iura et officia ita coordinantur ut iuri quod alicui inest,
respondeat officium in aliox. « Ad iustitiam pertinet reddere
ius suum unicuique, supposita tamen diversitate unius ad
alterum : si enim sibi det quod sibi debetur (v. g. cibum necessarjum), non proprie vocatur hoc iustum » (q. 57, a. 4, ad 1).
3° Cum iustitia supponat distinctionem unius ab alio, nequit
igitur iustitiae stricte dictae debitum intercedere inter filium et
patrem (servum et dominum, uxorem et maritum), si conside­
rentur ut tales : sic enim filius est aliquid patris ; sed iustitia
stricte dicta inter eos esse potest si spectentur ut homines,
quantum ad ea quae sunt omnibus hominibus communia, quia
sic sunt aliquid secundum se subsistens ab aliis distinctum
(q· 57, a· 4, ad 2).
4° Iustitia reddit ius cuique i. e. alteri cuiuscumque conditionis,
sive sit superior, sive inferior, sive aequalis.
5° Differt iustitia a charitate erga proximum. Nititur iustitia
in distinctione unius hominis ab alio, charitas in coniunctione
hominum in Deo, seu in unione inter amantem et amatum
quem diligit amans ut alterum se. Charitas scii, dat alteri amato,
non quia debitum, sed quia bonum amati. Unde etiam potest
homo habere charitatem erga seipsum, non iustitiam.

i. Proprie non sunt officia erga seipsum, sed erga Deum ad seipsum.

148

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

6° In Deo proprie dicta iustitia dari nequit, quia est absolutus
omnium dominus, qui scii, nil debet creaturis, ac proinde istae
nullum ius proprie dictum respectu Dei habere possunt. Sup­
posito tamen quod Deus velit agere ac si ius haberemus ad finem
nostrum et ad media huic fini necessaria, sibi debet quod servet
modum iustitiae in suis operibus, et hoc sensu dici potest in
ipso quaedam iustitia et potius distributiva quam commutativa.
Erga Deum autem stricta iustitia nequit esse in nobis sub res­
pectu quo sumus aliquid Dei (v. g. servi vel filii adoptivi) (q. 57,
a. I, ad 3) ; in quantum vero Deus nos ipsos et ea quae ad nos
pertinent, relinquit sub proprio nostro dominio, aliquo modo
iustitia esse potest, non tamen positive et secundum completam
rationem, quia non reddimus Deo tantum quantum debemus,
sed partialiter et negative, in quantum non laedimus sed ser­
vamus ius Dei ; unde qui id violant et laedunt rei sunt injusti­
tiae stricte dictae.

IjS.Animadversio* — Definitio tradita verificatur tum de
virtute naturali acquisita, tum de virtute supernatural! infusa,
sed in primo casu homo cuique reddit ius suum, propter solum
motivum honestatis naturalis seu conformitatis ad rectam ra­
tionem ; in altero casu etiam agit ex motivo supernatural! fidei
in ordine ad finem supernaturalem.
QUAESTIO SECUNDA.

DE OBIECTO IUSTITIAE

ET DE EIUS DISTINCTIONE AB ALIIS VIRTUTIBUS.
S. Th. Π-Π, q. 57, a. 1 ; q. 58, a. 4, 5, 8, 9, 10, 11 ; I-II, q. 60,
a. 2 et 3 ; q. 64, a. 2.

139. Obiectum proprium iustitiae est bonum speciale
quod consistit in reddendo debitum alteri ad aequali­
tatem. — Sed in hoc unp obiecto distingui possunt tria :
1) Obiectum materiale, seu id quod intendit et facit
iustitia (materia circa quam versatur), sunt res et actiones
externae quae possunt esse alteri debitae. Quod multi
distinguunt in obiectum remotum et proximum : remotum
dicunt esse res quae debentur, commutantur et distribuun­
tur, et proximum actiones quibus res usu veniunt, commu­
tantur aut distribuuntur, actiones scii, quae alteri sunt
praestandae vel omittendae, quibus alteri reddi et iuri eius
satisfieri potest.
2) Obiectum materiale primarium (alii vocant : formale
quod) quod iustitia principaliter, per se et ratione sui

I

DE IUSTITIA ET IURE

I49

intendit et facit in actionibus et rebus (aspectus sub quo
consideratur obiectum materiale), est iustum seu aequale
alteri debitum (ius passivum) ; aliis verbis est perfecta
aequalitas debita ponenda inter debitum ab uno et exigen­
tiam iuris in altero, -qua aequalitate actiones nostrae proportionatur iuri quod alteri debetur.
3) Obiectum formale quo, seu inotivum immediatum et
proximum, propter quod reddimus debitum et constituimus
aequalitatem, est specialis honestas dictae aequalitatis, quae
in eo reperitur quod cuique suum praestetur : volumus
enim reddere alteri debitum et servare aequalitatem inter
nos et illum, quia id bonum est et debitum ac iustum.
Est itaque obiectum iustitiae ratio debiti; redditio debiti
in quantum et quia debitum est.
Alter quatenus ei inest titulus exigitivus ad debitum
nostrum» non est obiectum quod iustitia immediate attingit,
sed tantum finis cui id quod iustum est reddatur ; — et
facultas exigitiva vel titulus iuris in altero (ius activum)
non est motivum proximum, sed tantum fundamentum
remotum cur debitum reddere sit bonum et obligatorium1·
140. Materia propria circa quam per se et immediate
exercetur iustitia, sunt operationes externae et res prout se­
cundum eas unus alteri coordinatur; non autem interiores
animae passiones.
Probatur : Iustitia enim in hoc differt ab aliis virtutibus
moralibus,quod hae rectificant primario et per se hominem
in seipso, iustitia in ordine ad alium. Atqui ordinatio unius
ad alium immediate fit secundum actus qui terminantur
ad alterum, scii, secundum exteriores actiones et res quibus
homines sibi, invicem communicare possunt ; non autem
secundum interiores affectiones seu passiones quibus homo
immediate in se bene disponitur. Ergo.
Per accidens tamen et mediantibus aliis virtutibus etiam respicit
passiones, si id exigit finis eius scii, aequalitas constituenda inter

i. Contra Billuart et Haipe qui ut obiectum formale habent ius
activum. Hoc tamen non est motivum proximum, nam ratio cur aequale
alteri reddimus est quia ipsi est debitum; debitum autem est quia ipse
ius habet activum. Ipse Billuart, ubi de virtutibus adnexis iustitiae v.g.
de religione, aliter loquitur.

ί
•
ί

150

i

res exteriores, quod passiones impedire possunt. Quo casu aliis
virtutibus imperat moderandas passiones ne noceant alteri (q. 58,
a. 8 et 9).

i

I

(
/
j
B
I
i
l
1
/
■
’

y
■t
j
!'

1
.·
ί

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

141. Obiectum principale iustitiae, scii, iustum seu
aequale alteri debitum, est medium rei, dum aliae virtutes
morales habent solum medium rationis.
Explicatur : Virtus moralis dicitur esse in medio, quia ut
obiectum habet medium inter excessum et defectum in
propria materia, quod medium recta ratio dictat (v. g.
virtus eligit passiones non plus nec minus quam ratio
dictat), et ideo vocatur medium rationis et est conformitas
ad mensuram rationis rectae. In iustitia autem medium
rationis est medium rei (conformitas cum re), quatenus recta
ratio dictat iustitiae dare rem personae vel rei eius aequa­
lem, scii, dictat quid praecise sit alteri reddendum ita ut
nec maior nec minor res reddatur quam debeatur.
Probatur : In hoc differt iustitia ab aliis virtutibus, quod
hae principaliter versantur circa passiones,illa circa actiones
et res exteriores. Atqui passionum reçta ordinatio non
attenditur secundum aequalitatem unius rei ad aliam, sed
secundum comparationem ad ipsum hominem agentem
in talibus conditionibus et circumstantiis. Ergo medium
talium virtutum est solum medium rationis quoad nos, et
ideo variat secundum personas, qualitates et circumstantias :
v. g. cibus diversus est secundum dispositionem, capaci­
tatem, conditiones subiecti, excessus in cibo pro infirmo
non est pro sano, una actio fortis excedit vires unius non
alterius.
E contra iustitia versatur circa res et actiones secundum
quod debitam proportionem habent ad aliam personam,
Ergo medium iustitiae consistit in rerum aequalitate, scii.
in proportionis aequalitate rei exterioris ad personam exteriorem, et ideo est medium rei1. Quod proinde consti­
tuitur independenter a conditionibus et circumstantiis
i. Non hoc sensu, ait Billuart, diss. 5, a. 4, quod non sit secundum
rationem : nihil est magis rationi consentaneum. Sed hoc sensu quod
non Constituitur a ratione secundum conditiones subiecti, sed ratio
pendet a rerum natura : ideo solvere debitum est conforme rationi
quia est rerum aequalitas, non e contra. — In aliis virtutibus ergo adest
medium psychologicum; in iustitia medium obiectivum.

f

DE IUSTITIA ET IURE

I5I

personarum agentium : ita v. g. si alicui debeo centum
francos, ut satisfiat alteri, teneor ipsi solvere, sive ipse
sit dives sive pauper, sive ego sim.
Summatim : Iustitia igitur per se immediate considerat solam
rem debitam, et non personarum conditionem, nisi haec redundet
in quantitatem et aequalitatem vel inaequalitatem rei : ita v. g.
iniuria illata dicit proportionem ad dignitatem personae offensae,
et ideo aliam proportionem habet ad principem, et aliam ad
personam privatam (q. 58, a. 10, ad 3).

142. Obiectum formale seu bonum honestum speciale
virtutis iustitiae sumitur per comparationem ad alterum, in
aliis virtutibus per comparationem ad agentem.
Probatur : Iustitia enim essentialiter est ad alterum, aliae
autem virtutes hominem perficiunt solum in his quae ei
conveniunt secundum seipsum. Ergo a) bonum iustitiae
non sumitur per solam comparationem ad agentem, v. g.
ex convenientia operis cum illo, sed etiam, praeter com­
parationem ad agentem, constituitur per comparationem
ad alium, scii, ex comparatione et aequalitate rei ad rem vel
personam exteriorem, v. g. recompensatio mercedis debitae
pro servitio impenso. Imo b) etiam ipsum opus est iustum,
non considerato qualiter (i. e. qua intentione, dispositione,
motive, modo, etc.) ab agente fiat. Rectum scii, habetur
non solum secundum medium rationis sed secundum
medium rei independenter ab agente, dummodo redditum
aequale sit reddendo, v. g. qui debet centum francos, et
reddit, facit rectum, quamvis inde patiatur egestatem aut
quamvis invitus faciat1 (q. 57, a. 1).
E contra non est opus temperantiae aut fortitudinis nisi
per comparationem ad vires agentis.
143. Proprius actus iustitiae est reddere cuique suum
— Probatur;
Ille est actus proprius qui versatur circa propriam
materiam virtutis. Atqui materia iustitiae est operatio
exterior secundum quod ipsa, vel res qua per eam utimur,
proportionatur alteri personae. Sed id dicitur esse cuique
suum, quod secundum proportionis aequalitatem ipsi de­
i. Cfr. Billuart, 1. c.

152

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

betur.Ergo proprius actus iustitiae est reddere cuique suum.
144. lustitia est in voluntate, nam actus eius est in
voluntate, quia ut obiectum habet bonum rationale. Ete­
nim non sumus iusti ex eo quod recte aliquid cogno­
scimus, sed ex eo quod recte agimus. Ergo iustitia non
est in intellectu vel in facultate cognoscitiva, sed in appe­
titu. Non autem in appetitu sensitivo, nam obiectum
iustitiae, scii, proportio unius ad alterum excedit facul­
tatem sensitivam, quia non est obiectum sensibile sed
rationale. Ergo est in appetitu rationali seu voluntate.

145· Corollaria. — Ex praedictis facile concluditur iustitiam distingui
i° a virtutibus theologicis quae ut obiectum habent ipsum Deum,
iustitia vero honestum quod consistit in reddendo unicuique
debitum. Unde illae versantur directe circa ipsum finem ultimum,
haec circa media ad finem, scii, actiones nostras rectificandas ita
ut unicuique debitum tribuatur, quod necesse est ad ultimum
finem consequendum ;
2° speciatim a charitate quae a) ratione obiecti est excellentior
utpote theologica ; b) item universalior quatenus ad plura se
extendit ; c) ut obiectum habet ipsam personam Dei et proximi
quam amat, dum obiectum iustitiae est ius alteri debitum.
Strictius tamen in multis adiunctis obligat iustitia, quia posi­
tivae obligationes charitatis, extra necessitatem extremam spiri­
tualem, quamdam latitudinem admittunt ;

3° ab aliis virtutibus cardinalibus, tum obiecto, tum subiecto :
a) obiecto, quod in prudentia est verum practicum in omnibus
actionibus nostris : dictat enim in quolibet negotio quid videtur
verum, i. e. vere conveniens rationi et faciendum ad hoc ut
homo bene ordinetur ad seipsum et ad alterum ; — in fortitudine
et temperantia est bonum rationale ponendum in passionibus,
quae sunt moderandae in iis quae conveniunt homini secundum
seipsum ; — in iustitia est bonum et iustum alteri debitum in
operationibus externis ;
b) subiecto : prudentia est in intellectu practice quem inclinat
ad discernendum, iudicandum et dictandum quid sit faciendum ;
— fortitudo in appetitu irascibili quem moderatur, firmat et
impellit secundum praescripta rationis ; — temperantia in ap­
petitu concupiscibili quem moderatur, refroenat et retrahit ; —
iustitia in voluntate quam inclinat ad reddendum alteri suum ;
4°
a)
b)
aliae
c)

a virtutibus moralibus quae non pertinent ad iustitiam
iustitia est ad alterum, aliae ad nos ipsos ;
iustitia immediate versatur circa actiones exteriores et res,
circa interiores passiones ;
medium iustitiae est medium rei seu aequalitas inter rem

DE IUSTITIA ET IURE

I53

et rem vel personam alterius ; medium aliarum est solum medium
rationis seu id quod ratio determinat respectu ad operantem
et circumstantias ;
d) in opere iustitiae honestum et rectum est etiam per so­
lam commensurationem ad alterum : quod convenit alteri ; in
operjbus aliarum rectum est per solam commensurationem ad
ipsum agentem : quod convenit operanti.

QUAESTIO TERTIA.

DE EXCELLENTIA IUSTITIAE.
S. Th. II-II, q. 58, a. 3, 5, 6, 7, 12 ; I-II, q. 61, a. 2, 3, 4 ; q, 66, a. 4.

146. Iustitia est virtus simpliciter dicta seu moralis.
— Virtus enim moralis reddit simpliciter bonum hominem
habentem et eius opus honestum facit. Atqui id facit
iustitia. Nam bonum hominis est operari secundum ratio­
nem. Atqui nihil magis consentaneum rationi quam cuique
suum reddere. Ergo.
Nec obstat quod iustitia id faciat quod est necessarium, ac
proinde ex necessitate agat. Non enim agit ex necessitate physica
coactionis, sed ex obligatione seu necessitate morali finis. Atque
prompta et spontanea voluntate facit illud quod debet, et sic
facit opus virtutis.

Iustitia est virtus specialis, quia habet obiectum speciale,
ordinationem hominis ad alterum, ita ut ei reddat debi­
tum.
Attamen non est una virtus specie ultima, sed plures com­
plectitur species, secundum diversitatem obiecti : potest
enim aliquis ordinari ad alium in communi scii, ad totam
communitatem cui praecipue debitum etiam strictum est
reddendum ; et potest ordinari ad alium in singulari seu ad
privatam personam cui debitum reddit. Hoc ultimum facit
iustitiaparticularis, quae rursus distinguitur in duas species :
commutativam et distributivam, secundum quod homines
dirigit in commutationibus aut in distributionibus. Primum
facit prima species iustitiae, quae reddit quod requiritur
ad bonum commune, et vocatur iustitia legalis, quia ad
legem pertinet ordinare ad bonum commune ; — etiam
dicitur iustitia generalis, non ratione essentiae quasi esset
omnis virtus aut complexus omnium virtutum, sed ratione

154

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

proprii obtecti quia immediate ordinat ad bonum generale,
et ratione effectus quia ordinat et dirigit actus omnium vir­
tutum, saltem exteriores, ad bonum commune.
147. lustitia est virtus cardinalis, quia versatur circa
id quod principale et difficilius est in propria eius materia,
scii, in operationibus externis ad alterum. lustum enim
seu bonum debitum perfecte et complete invenitur in
operationibus quibus alteri reddimus aequale, et ideo
principalitatem habet relative ad alia ; atque praecipuum
et difficilius est reddere debitum ita ut stricta Omnino
aequalitas servetur qua nec minimum ab eo declinemus
seu absque minima deviatione. Unde iustitia, quia perfecte
solvit alteri debitum perfectum, est fundamentum aliarum
virtutum, quatenus disponit ad id in quo minus perfecte
verificatur : qui enim in omnibus circumstantiis strictam
aequalitatem servat in reddendo debitum strictum erga
aequales, eo ipso promptus fit vel saltem capax reddendi
quaecumque debita non stricta, et disponitur ad reddenda
superioribus quae non possunt reddi usque ad strictam
aequalitatem.
148. lustitia est virtus praestantior aliis moralibus.
— Inter varia genera virtutum, praeeminet iustitia aliis
virtutibus moralibus quae versantur circa passiones, et sic
dicitur prima inter morales. Nam
i° prima species iustitiae, scii, iustitia legalis habet
obiectum praestantius, bonum commune ;
2° omnis iustitia est in nobiliore parte animae, voluntate,
et ordinatur non solum ad bonum ipsius hominis sed et
ad bonum alterius.
Non tamen est maxima virtutum : praestant enim virtutes
theologicae quia pertinent ad bonum divinum ; — item
prudentia, quia spectat bonum omnium virtutum et
actuum ; — imo inter virtutes adnexas iustitiae, religio
(item poenitentia) est excellentior, quia propinquius accedit
ad Deum, cum operetur ea quae directe et immediate
ordinantur ad honorem divinum. Unde quamvis iustitia
perfectior sit religione in ratione iustitiae, quia perfectius
reddit debitum, minus est perfecta in ratione virtutis.

DE IUSTITIA ET TORE

155

CAPUT II.

DE IURE.
QUAESTIO PRIMA.

DE IURE IN GENERE.
S. Th. II-IÏ, q. 57, a. 1 ; I-II, q. 60, a. 2.

149. Variae acceptiones iuris. — A. In sensu magis
recepto, ius designat :
l° Proprie, et quidem primaria significatione, id quod
iustum est (ipsam rem iustam), et sic est obiectum iustitiae :
id quod debitum est alteri et reddendum ad aequalitatem.
Hoc sensu dicitur : alicui tribuere ius, à chacun son droit,
roat recht is1. Est ius obiectivum, quod etiam vocatur
passivum, cum cuique tribuendum sit.
2° Secundario fundamentum iusti, scii, legitimam po­
testatem seu facultatem aliquid exigendi tamquam debitum,
quo sensu quis dicitur uti iure suo aut habere ius pro­
prietatis vel electionis : est potestas iuris2 (pouvoir du droit,
rechtsbevoegdheid, rechtsvermogen). Hoc ius est subiectivum,
vel etiam activum quod quisque exercere potest.
3° Denique, significatione non propria sed metaphorica,
at proxime derivata, causam utriusque, scii, legem (et per
extensionem : complexum legum) quae est regula tum
facultatis huiusmodi debitum exigendi, tum ipsius iusti,
quia determinat iura hominum : ita dicitur ius naturale,
divinum, ecclesiasticum, civile. Est ius normativum3. Lex
non est ius essentialiter, sed causative, quia est ratio iuris,
1. « Tn linguis modernis ius designatur per vocabulum metaphoricum
ex geometria (linea recta, droit, recht), quia sicut linea recta ex se et
independenter ab arbitrio nostro est brevior linea inter 2 puncta, ita
ius constituit rectitudinem in relationibus hominum inter se » Lehu,
Phil. Mor. I, η. 3532. Ita recentiores ; antiqui id non solent vocare ius, sed facultatem,
potestatem, vel et dominium. Imo dictum fuit in hoc sensu nunquam
occurrere vocem : ius, apud S. Thomam. Sec) id est audacius dictum,
nam videtur in hoc sensu aliquatenus adhiberi, licet rarissime, v. g.
I-II, q. 58, a. 2 ; II-II q. 66, a. 5, ad 2 ; Suppi, q. 64, a. 1, ad 3 ; de Virt.
q. i, a. 4 ; in IV, d. 25, q. 3, a. 2, qc. 3, ad 2.
3. Moderni legem saepius appellant ius obiectivum.

156

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

scii, ratio qua alteri sit facultas aliquid exigendi ac proinde
hoc ipsi sit debitum et reddendum : ista enim sunt cor­
relative quae sibi correspondent.
Praedictus ordo est secundum significationem nominis ; sed
ordo realis est inyersus1. Nam primum, scii, ius in prima signi­
ficatione, secundum rem pendet a secundo, et secundum a tertio :
nihil alteri est debitum sine facultate illud exigendi in altero, et
quod alter hanc facultatem habeat, id ipsi tribuitur a lege natu­
rali vel positiva. Ita facultas aliquid exigendi (ius activum)
mediat inter rationem iuris (legem) et rem iustam (ius obiecti­
vum seu passivum), et quamvis non sit obiectum iustitiae, est
tamen aliquid unde obiectum iustitiae pendet, et ad quod intrin­
secum prdinem habet ut ad aliquid quod supponit.

B. Significatione magis remote derivata et omnino impro­
pria, ius designat:
i) scientiam qua cognoscitur quid sit iustum (scientia iuris,
jurisperitus, studere iuri), aut codicem in quo leges inveniuntur ;
2) ulterius locum in quo ius redditur (comparere in iure, in ius
vocari, ad ius recurrere) ; 3) denique sententiam nidicis, ad quem
pertinet iustitiam facere, etiamsi quod decernit sit iniustum
(reddere ius).

150. Definitio iuris. — Ius stricte definiri nequit sed
est notio simplex et primaria2, attamen aliquatenus describi
potest ut plenius intelligatur.
A. Ius obiective spectatum seu passivum est id quod
alteri rigorose debetur ad aequalitatem, sic ut alter possit
illud tamquam sibi debitum et exclusive suum exigere etiam
1. Notetur ita res proponi independenter ab etymologia, sed in ordine
ad doctrinam de iustitia, cOnformiter ad S. Thomam. Dubitatur de
etymologia. Olim plures dixerunt vocem ius derivari a iusto, significare
idem ac iustum, et hoc ita vocari per apocopen i. e. amputationem.
Hodie id a multis relinquitur. Alii dixerunt esse idem ac iussum, quod
indicat legem. Alii vocem habent ut primigeniam : ios seu ious i. e.
bonum, sanctum, quod pertinet ad divinitatem ; vel iu, iug, quod signi­
ficat ligamen, vinculum quod homines coniungit vel cui subiciuntur.
Sed quidquid sit de prima significatione seu etymologia vocis, in doctrina
de iustitia primaria significatio est iustum seu ius obiectivum, quia
aliae non pertinent ad iustitiam nisi quatenus relationem habent ad
eius Obiectum, quod est iustum seu ius obiectivum.
Terminologia non est omnino fixa et determinata. Antiqui praesertim
intelligunt ius in sensu obiectivo, ius subjectivum non solent ita vocari.
Moderni e contra raro de iure obiectivo seu passivo loquuntur, et praeser­
tim ius sumunt in sensu facultatis, vel etiam legis. Ad quod legendo
auçtores est attendendum.
2. Pottier, De Iure et Iustitia, diss. I, sect. I, n. 3.

DE IUSTITIA ET IURE

IS?

legaliter aut iudicialiter ; a. v. est debitum strictum redden­
dum ad aequalitatem. Unde formaliter est vera relatio,scii,
aequalitatis ad alterum. Est adaequatio, iustatio unius ad
alium ; proinde est relatio constituens ordinem obiectivum
inter eos, et sic debita ordinatio unius ad alium : relatio
qua instantur seu adaequantur ad invicem, seu relatio
adaequationis inter duos vel plures quos aequales reddit
et qua aequales sunt.
Relatio illa non est immediata inter personas, sed fit
mediante obiecto quod specificat ius : aliquid tribuendum
est uni quod ei debetur ab altero. Obiectum iuris non
semper est res, potest esse actio praestanda, ut honor
et servitium, vel omissio illius quod impediret actionem
alterius. Subiectum vero iuris est ille cui debetur, cui ius
est suum ad aliquid12.

B. Ius vero active seu subiective spectatum importat
relationem entis rationalis ad aliquid tamquam ad suum,
at formaliter est potestas, et definiri solet facultas moralis
legitima et inviolabilis aliquid habendi, faciendi aut exigendi,
tamquam exclusive suum, in proprium commodum. Dicitur
i° facultas moralis, i. e. non merum factum, sed potentia,
non quidem mere physica, quae iuri opponi potest?, sed
moralis ac legitima, quae vi legis obtinetur et rectae
rationi est conformis. Unde subiectum iuris est ens
rationale ;
2'* inviolabilis, i.e. quae licite ab aliis prohiberi nequit, nam
ius in uno secum fert in aliis obligationem non impediendi
huius iuris exercitium. Unde etiam de se includit potentiam
coactivam vi arcendi eos qui ius laedere conantur, quae fa1. Quaeri potest : an obiectum iustitiae sit ipsa operatio iusta, redditio
debiti, an potius obiectum operationis? Respondet Fr. de Victoria in
h. 1. : Redditio debiti potest dici obiectum iustitiae, vel aequalitas quae
consurgit ex eo quod debitum redditur. Operatio iusta est debentem
reddere 100, reddere illos creditori. Si reddit, fit operatio iusta et fit
aequalitas. Obiectum iustitiae est utcumque : datio illa, et aequalitas
inde resultans. Magis proprie tamen effectus resultans, scii, aequalitas
sequens operationem iustam dicitur obiectum iustitiae ; quia operatio
tendit ad id, et oportet idem esse obiectum iustitiae et operationis
iustae, sicut idem obiectum habitus et operationis.
2. Cfr. Syll. prop. 59 et 61.

I

ΐ

158

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

I

I
;
■
[
i
J

cultas tamen non arbitrarie sed iuxta legem est exercenda ;
30 aliquid habendi, faciendi vel exigendi, quibus indicatur
obiectum iuris, quod est triplex : possessio rerum externarum,
exercitium propriarum facultatum (quo nomine etiam venit
non exercitium : non solvere, non militare), praestatio ab
alio facienda (vel omittenda) seu actio alterius;
40 tamquam exclusive suum in proprium commodum :
fundatur scii, in connexione rei cum possessore iuris
independenter ab aliis hominibus spectato, qua fit ut illa
res utilitati eius exclusive inservire debeat. — Et ita distin­
guitur ius proprie et simpliciter dictum, a ime latiore sensu
accepto et secundum quid, seu potestate iurisdictionis
quam aliquis habet ad alios regendum, non in proprium
commodum sed in utilitatem subditorum.
151. Quid iuri sit essentiale1. — In iure itaque tum
subjective tum objective spectato, essentialiter importatur
praelatio moralis qua quis praefertur, ceteris omnibus
exclusis, in usu alicuius rei propter peculiarem connexionem
quam res habet cum eo ; unde ipsi debita est. Connexio
illa est vinculum morale : est scii, connexio rectae rationi
conformis, qua fit ut res, de qua agitur, iam aestimari
debeat exclusive destinata utilitati et commodo illius qui
hanc connexionem obtinuit. Fundamentum igitur essentiale
seu constitutivum iuris est illa connexio, scii, ordinatio
alicuius in aliquid ut in finem ; quae si existât, ius existit,
si vero non existât aut si tollatur, nec ius existit.
Variis titulis ex natura fei aut ex lege positiva, haec connexio
oriri potest, v. g. qui ex materia sua, propriis instrumentis,
confecit aliquod manufactum, propter hoc habet cum opere
connexionem quam nemo habet cum illo, qua posita, recta ratio
dictat illum esse praeferendum ceteris omnibus in facultate
disponendi de re illa ad suam utilitatem ; et qui rem ab illo
accepit recte censetur in connexione dominii succedere, et ideo
praeferendus omnibus,
i. De notione et fundamento iuris, cfr. Meyer, Zigliara, Lehu,
Beysens, De Pascal, De Bie in o. c. ; item Weiss, Apologie des Christenthums; Nolens, De Leer van den H. Thomas over het Recht; De Baets,
Les Bases de la Morale et du Droit; Kuhlmann, Der Gesetzesbegriff des
H. Thomas von Aquin; De la Barre, La morale d’après S. Thomas
d’Aquin et les anciens scolastiques ; Lachance, Le Concept de droit selon
Aristote et S, Thomas.

DE IÜSTITIA ET IURE

159

152. Fundamentum proximum iuris. — Tituli
praedicti praebent fundamentum huius vel illius iuris in
concreto, sed etiam debet esse fundamentum ipsius iuris,
qua talis, in abstracto, seu omnis iuris : hoc est dignitas
et inviolabilitas ipsius personae. Persona essentialiter est
ens intellectuale, incommunicabile, sibi existens : ex una
parte est domina suorum actuum propter libertatem, ex
altera parte quia, incommunicabilité!· sibi existens, est sui
iuris, et sui ipsius in esse et agere ; unde non mere nec
praecipue existit propter bonum aliorum sed propter
bonum suum et finem proprium. Non potest igitur ab
aliis considerari tamquam medium ipsis subordinatum,
sed debent illam revereri ut ens iuxta ipsos existens ac
eiusdem dignitatis, quod nequit privari suo ordine ad
proprium bonum. Omnis ergo persona est inviolabilis in
quantum tendit ad finem suum. (S.Th., c. Gent. Ill,112).
Quo posito, sic argumentamur : Persona gaudet invio­
labili facultate seipsam ordinandi in finem suum. Atqui
finem non potest efficaciter consequi sine pluribus mediis
etiam externis : rebus exterioribus — usu facultatum —
praestatione ab aliis facta, ut honore, auxilio, superiorum
regimine, etc. Ergo etiam habet potestatem inviolabilem
efficiendi vel obtinendi ut ista media revera ordinentur
in proprium finem. Hoc autem est ius de istis exclusive
disponendi.
153. Fundamentum iuris ultimum. — Inviolabilitas
personae creâtae est fundamentum proximum et secunda­
rium, fundamentum autem primarium seu fons ultimus
iuris est ipse Deus. Etenim :
Qui nobis imponit finem et vult ut illum consequa­
mur, etiam debet nobis tribuere media ad hoc neces­
saria et ordinare ut potestate inviolabili per illa ad finem
tendere possimus (contra Kant).
2° Ceterum ius in uno et officium in altero sunt correlativa1 ; omnis autem obligatio ac officium ultimo derivatur
I. Contra hoc assertum quandoque obiiciunt esse obligationem,
v. g. eleemosynae, in uno, sine iure in altero ; vel si non sit sine iure,
hoc ipso eleemosynam deberi in iustitia. — Resp. i° Est obligatio in

ΐ6θ

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

a lege Dei aeterna ut probatum fuit in tr. de Legibus,
I, n. 241 ; ergo Deus est ultimus fons omnis iuris.

154. Errores circa iuris naturam et fundamentum varii
sunt, sicut circa naturam et fundameiltum moralitatis et
obligationis moralis.
A. Materialismus, qualis est monismus naturalis, non agnoscit
nisi legem materiae brutae seu dominium vis fortioris ; unde
ius est vis naturalis seu potestas physica. Cfr. Syll. prop. 59 et 61.
B. Positivismus iuridicus, qui affinis est positivisme morali.
Ortus est apud sophistas. Callicles, Thrasymachus et Aristippus
aliquod ius naturae (individuale) admittebant, scii, vim physicam
fortioris, cuius mensura est necessitas naturae et utilitas hominis ;
cum tamen necessaria sit societas saltem pro debilibus, ut valeant
illud exercere atque vivere secure, transferri et communicari
illud oportet communitati ut collective habeant ius et ex communi
potentia et voluntate illud determinaretur. Ita ius fit collectivum
et positivum, et discrimen iusti et iniusti est ex auctoritate
humana externa,ita ut totum ius sit positivum et originis humanae.
Quod idem fere docuit Spinoza (1632-1677) ; item Hobbes
(1588-1679) ius derivans a potestate imperii et auctoritate civili ;
deinceps J. J. Rousseau (1712-1778) originem explicans ex
contractu sociali, seu ex pacto expresso vel tacito cum societate
per abdicationem iurium individualium. Ad quod plus minusve
accesserunt Bentham, Wundt, Lasson, Schopenhauer, v. Hart­
mann, y. Kirschmann, v. Ihering ; et postea, aliquo sensu,
promotores scholae historicae.
C. Rationalistnus transcendentalis. Ius a moralitate adaequate
distinxit omnium primus Thomasius (1653-1728), ita ut ius a
moralitate divellatur : moralitas pacem internam respicit, ius
pacem externam1. Quod ob rationes practicas ipse potius in­
sinuavit, Kant (1724-1804) ex principiis philosophicis adstruere
conatus est. Sicut interna libertas entis rationalis, quod est finis
in se, est fundamentum obligationis moralis, ita et libertas externa
est fundamentum iuris. Moralitas respicit obligationem internam
conscientiae seu rationis practicae essentialiter autonomae (ab
omni scii, lege externa) ; ius respicit legem externam seu externam
coactionem. Hinc ordo iuridicus est independens ab ordine
morali. Est tamen libertas externa necessarium complementum
libertatis internae ; et ita ius est conditio seu complexus con­
ditionum individualis libertatis. Nam libertas unius est compo­
nenda cum libertate alterius ; unde libertas singulorum coercenda
est in favorem libertatis omnium. Cuius quaedam positiva

uno sine iure in altero, cpnc.; est officium seu obligatio iustitiae in uno,
sine iure in altero, nego. Vel 20 est obligatio sine iure in illo cui obli­
gatio commodum procurat, cone.; sine iure in alio qui nos obligat,
v. g. in Deo, nego.
i, Ita contra Wicleff et Luther, qui scii, ius internum agnoscunt,
nullum autem ius positivum.

DE IUSTITIA ET IURE

l6l

requiritur communis agnitio ; et ideo postulatur ut sociali pacto
constituatur societas civilis a qua iura determinentur.
Doctrinam Kantianam satis proxime secutus est Fichte (17621814) in suo subiectivo idealismo : libertas uniuscuiusque secundum
ipsum est restringenda in quantum postulat possibilitas eiusdejn
libertatis aliorum. Quae restrictio communiconsensu est facienda ;
et ideo omnis iuridica relatio realiter et determinate existit
quatenus fundatur in communi agnitione. Hinc necessitas
societatis, et in ea potestatis coactivae, qua sola obtineri et
servari libertas omnium potest, et quae determinat iura singu­
lorum. Ita natus est subiectivus iuris individualismus.
Cui ex reactione successit absolutus iuris obiectivismus in
obiectivo idealismo transcendentali et pantbeismo ideali, quem
propugnavit Schelling (1785-1854) et praesertim Hegel (17701831), ad quos aliquatenus accessit Schleiermacher (1768-1834).
Pactitiae voluntatum unioni substituta fuit absoluta voluntas
universalis, atque absolutus organismus moralis cum moralitate
absoluta, quae non a lege Dei aeterna descendit, sed a Statu
politico realisatur et exprimitur, qui Status sit supremum numen
rerum humanarum. Hinc nascitur omnipotentia Status, quae ad
plenum socialismum ducit.
Ita Status est fons omnis iuris, cuius fundamentum immediatum
est voluntas universalis.
Recentioribus temporibus multi manent imbuti principiis
kantianis et rationalismum purum profitentur seu formalismum,
uti Stamtnler, Loening, Kelsen, Merke.
D. Schola historica. Ex quadam reaction econtra Kant et
individualismum, atque simul contra absolutum obiectivismum
transcendentalem, nata est schola iuris historici, secundum quam
non existit de facto in concreto ius validum nisi positivum,
cuius fons est historia legum et consuetudinum : ita voluntati
absolutae iam substituitur unio voluntatum ; nec Status est
origo iuris, sed potius ex evolutione iuris ortus est Status.
Ita de Maistre, de Bonald et traditionalistae, Burke, item Lud.
de Haller et Adam Millier ; postea magis scientifice schola
stricte historica quam repraesentant v. Savigny, Hugo, Puchta,
v. Stahl, Schwind ; schola stride empirica cum v. Ihering1 et
Lévy-Brühl, ad quam aliquatenus accedit schola sociologica cum
Durkheim.
Ius proprie dictum, quod a moralitate est distinguendum
nullum est nisi positivum, nec alium fontem habet nisi histo­
ricum, scii, historicam consuetudinem et statuta legum. Scientia
iuris est evolutio legis scriptae et consuetudinis legalis ; sublectum
iuris est populus, et omne ius est humanum.
Hisce systematibus opponi plura possunt. Generatim :
a) Falsum est ius adaequate distingui a moralitate : est enim
pars obiectiva ordinis moralis, seu pars legis naturalis, nam homo
natura sua socialis est.
i. Iste tamen Statum habet ut fontem iuris, quod ait esse commodum
quod iuridice protegitur.
Summa Theologiae Moralis II. — n

»
■ s
> ί

)'

I
:I
>!
J
II
'[
J

!

;

i
''
':

;

*

ί

!

162

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Et sane : ius obiectivum seu passivum est obiectum iustitiae
quae est virtus moralis; ius subiectivum seu activum est facultas
moralis; ius normativum seu lex est ordinis moralis, nam pendet
a lege morali naturali.
b) Falsum est non esse nisi ius positivum. Nam i) demonstravimus legem naturalem esse (I, n. 244) et moralitâteni intrinsecam (I, n. 122) ; ad eam autem pertinent praecepta iustitiae.
— 2) Lex positiva necessario fundatur in lege naturali (I, n. 270) ;
ita ius positivum necessario fundatur in iure naturali.
c) Falsum est materialismum, positivismum, idealismum aut
pantheismum esse fundatum aut rationem reddere iuris ; si­
quidem vis, utilitas, aut libertas non sufficiunt ad declarandum
aut fundandum ius.
Speciatim. 1. Contra Materialismum : distinctio adest inter
ordinem spiritualem et moralem, ac ordinem materialem et
physicum ; ergo ius quod est ordinis moralis, ηοη reducitur ad
vim physicam.
2. Contra Positivismum moralem : a) ius naturale ex iisdem
argumentis demonstratur ac moralitas naturalis ;
b) omnia iura non oriuntur ex societate aut lege positiva : ita
ius ad vitam, aut ius implendi naturale officium, v. g. patri
officium et ius est educandi filium ;
c) ius naturale est necessarium fundamentum iuris positivi :
lex enim civilis non obligat nisi ex iure naturali ;
d) absurdae ex positivismo sequuntur consequentiae : hoc
enim dato, iam nulla lex aut consuetudo esset iniusta, atque leges
permittere possent ut homines tractarentur tamquam bestiae.
3. Contra Kant : a) falsa sunt systematis fundamenta, nempe
hominem esse personam per se autonomam, — libertatem esse
finem in se,
hominem esse legislatorem sui, atque ut ens
rationale esse principium moralitatis, ut ens sociale, principium
iuris ; e contra ens creatum est essentialiter subditum et depeqdens;
b) falsum est legem humanam non obligare in conscientia
sed solam habere vim coactivam ; legemque Dei, sicut a legis­
latione interna conscientiae, ita excludi a legislatione externa ;
— e contra nulla est lex quae non derivetur a lege aeterna ;
c) falsum est legislationem externam posse contrariam esse
ordini ethico, cum nulla dari possit obligatio ad inhonestum.
4. Contra scholam historicam, praeter iam notata in positivismum
moralem : a) non ex solo facto libero ius oritur, sed principaliter
et prius ex officio imposito, vel ex eventu naturali, ut ex gene­
ratione filii ;
b) naturalis inaequalitas est hominibus intrinseca : quamvis
enim secundum ipsam naturam sint aequales, sub aliis multis
respectibus sunt naturaliter inaequales ; igitur non solum ex
libertate aut ex facto libero oriuntur diversa iura hominum.

ISS· Corollaria.— A. Ad ius tres requiruntur conditiones :
i° res quae utilitati habentis inservire potest ;
20 vinculum morale quo cum habente connectitur, ut licite ipsa
uti possit ;

DE IUSTITIA ET IURE

I63

3° hoc vinculum acj alios relatum in iis constituit officium,
quo vitentur in habente impedire facultatem illa re utendi.
B. Item ad hoc ut aliquid possit esse obiectum iuris, etiam tres
requiruntur conditiones : 1) ut res potestati humanae subiiciatur,
v. g. nullum est ius in substantiam corporum coelestium ;
2) ut alicui commodo seu utilitati esse possit : ita nullum ius
est in nociva et inutilia qua sunt inutilia, sed tantum in bona ;
3) ut possit appropriari, i. e. in commodum proprium et
exclusivum esse, et non eX se maneat in utilitatem communem
omnium : ita non datur in aërem seu ventum qui, uni inservientes,
non minori commodo sunt reliquis omnibus.
C. Quinque sunt elementa iuris : 1) subtectum seu persona
cui competit facultas et res debita est ; 2) species, ex qua differunt
varia iura, v. g. proprietarii vel locatarii ; 3) obiectum seu materia ;
4) terminus seu persona quae ex alterius iure obligatur ; 5) titulus
seu fons vel causa iuris1.
D. Quaerenti quid sit prius : ius an officium, respondetur om
nibus praecedere ius summum Dei qui omnium iurium et offi­
ciorum est fons ; in homine autem, a) si iura et officia conferantur
quantumadDeum,officium ergaDeum finem ultimum praecedere,
et ex eo ius dimanare Sese movendi ad finem ; b) si conferantur
iura et officia hominum inter se, ea esse correlative, logice tamen
ius praecedere, ita quod ex iure in uno derivetur officium in
altero.
E. Cum omnia iura atque etiam officia ultimate ab uno fonte
dimanent, Deo, nulla proprie datur collisio aut contradictio inter
varia iura, aut inter iura et officia ; sed iurium est subordinatio,
quatenus inferius cedere debet superiori, spectato ordine neces­
sitatis et finis.
F. Totus tractatus de iustitia reducitur ad duo : ad determi­
nandum, scii. i° an alicui sit ius, scii, an connexio ad ius requisita
in casu concreto adsit ; 20 utrum actus humanus sit iustus vel
iniustus, i. e. utrum ad hanc connexionem vel contra eamdem
terminetur2.
QUAESTIO SECUNDA.

DE SPECIEBUS IURIS.
S. Th. II-II, q. 57, a. 2 et 4.

156. Divisio iuris ratione originis. — Ius, in triplici
significatione magis recepta, dividitur, ratione originis, in
ius naturale quod oritur ex ipsa natura rerum, et positivum
quod est ex voluntate positiva libera Dei aut hominum
1. Lehu, 0. c., n. 355.
2. E. Van Roey, De Obtectis et Actibus ad Justitiam pertinentibus, p. 10.

164

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

(privata aut publica), et istud subdividitur in divinum et
humanum, et humanum in civils et ecclesiasticum·, quod
dicitur canonicum.
Haec divisio primario competit iuri sumpto in sensu legis,
secundario aliis significationibus, quia lex est origo i aris subiectivi et obiectivi.
Differt autem ius naturale a positivo, quia i° fundatur in
natura rei et ideo quae praecipit et prohibet, praecepta sunt aut
prohibita ut in se bona vel mala, et non solum bona sunt vel
mala quia praecepta aut prohibita ; 2° est a Deo ut auctore na­
turae; 3° obligat omnes; 40 est formaliter immutabile quoad prin­
cipia, et etiam quoad conclusiones, suppositis iisdem adiunctis
in natura.

157. Divisio iuris obiectivi. — Ius in prima significa­
tione sumptum pro iusto, seu obieçtivum et passivum,
dividitur ratione termini quem respicit :
A. in ius simpliciter dictum et in ius secundum quid. Ius
simpliciter dictum est ad simpliciter alterum et perfecte
distinctum, et ideo vocatur iustum politicum (burgerrechf),
quia est inter concives. Ius secundum quid (imperfecta
ratio iuris), est ad alterum non simpliciter et plene, Sed
tantum sub aliquo respectu distinctum ; et hoc est iustum,
vel &) paternum (vaderlijk rechf) inter patrem et filium qua
talem, qui est aliquid patris ; — vel b) dominativum
(meestersrecht) inter dominum et servum qua talem, qui
sic est aliquid domini ; — vel c) oeconomicum (mannenrecht,
huiselijk rechf) inter virum et uxorem qua talem, quae est
aliquid viri1.
Hinc i° pater, dominus, vir, qui non aluit filium, servum,
uxorem, non debet restituere alimenta, sed alere in posterum.
Et uxor, filius, servus, qui non obedivit aut subsidium illi

i. Ne exinde concludas peçcata commissa contra ius secundum quid
esse minora, nam ut notat Caietanus, in ΙΙ-Π, q. 57, a. 3 : « Inter
patrem et filium non iustum, nec iniustum simpliciter est, sed quemad­
modum inter eos est plus quam ius, quia est unitas, ita etiam plus
quam iniustum, quia est violatio unitatis quae peior est violatione iuris.
Unde, sicut occidere seipsum est summe contrarium naturae, et peius
ceteris homicidiis, quia violatur identitas, quae plus est quam aequalitas,
in qua consistit ius, ita cum filius occidit patrem, aut e converso, quia
quasi contra seipsum consurgit, peius quam iniustum committit, quod
inaequalitate constituitur ». Haec peccata minora sunt in ratione iniustitiae, sed non in ratione peccati.

DE IUSTITIA ET IURE

165

indigenti non praebuit, non tenetur ei restituere : non enim
peccaverunt contra iustitiam stricte dictam ;
20 e contra pater, dominus, vir, qui filii, servi, uxoris famae
detraxit, peccavit contra iustitiam et ad restitutionem tenetur ;
et vice versa : hoc enim genus bonorum competit iis in quantum
sunt homines distincti, et ideo in hoc genere bonorum suum
ius retinent contra illos, non secus ac contra extraneos ;
3° filius, servus, uxor, qui patri, domino, marito ex bonis
sibi non debitis surripit, peccat contra iustitiam et Cnisi con­
donatio praesumatur aut restitutio sit impossibilis) tenetur resti­
tuere ; item pater, dominus, maritus, si furetur de bonis filio,
servo, uxori propriis ;
4° filius, qui contumeliis patrem afficit aut ipsum percutit,
peccat contra iustitiam simul et pietatem : contra iustitiam quia
pater, ut homo, habet ius contra omnes homines etiam contra
filium ; contra pietatem quia, ut pater, amor et obsequium
ipsi debita exigunt ne iniuriam patiatur ab eo in quem pecu­
liarem habet potestatem.

B. Ius simpliciter dictum, ratione obiecti, distinguitur in
ius strictum seu rigorosum et ius non strictum. Ius strictum
est illud quod tum in se et quoad res, tum quoad personas
est ita determinatum ut vi coactionis exigi possit in pro­
prium commodum : ita debitus est ager vel equus legitime
acquisitus. Ius non strictum est illud quod non est suffi­
cienter determinatum quoad rem vel personam, ita ut vi
coactionis exigi nequeat : ita ius singulorum in eleemosynas
a testatore pauperibus in genere destinatas ; ius quod
digni habent ad obtinenda munera seu officia communitatis,
vel distinctiones honorificas. Hoc est obiectum distributivae, illud commutativae iustitiae.
158. Divisio iuris subiectivi. — Ius, in secunda signi­
ficatione sumptum pro facultate, seu ius subiectivum et
activum, in quantum refertur ad ius passivum stricte
dictum, dividitur ratione obiecti et effectus in ius in re seu
reale, et ius ad rem seu personale. Ius in re (sur la chose,
op de zaak, zakelijk recht, eigendomsrechf), est illud quod
quis habet in re iam sua et obtenta, unde dat actionem
realem in ipsam rem, et facultatem legitimam disponendi
de ipsa re, ac illam sibi vindicandi ubicumque sit et a quo­
cumque detineatur. Ius ad rem (à la chose, om de zaak, persoonlijk recht, vorderingsrecht), est illud quod quis habet ut res
aliqua fiat sua, unde non dat actionem in ipsam rem, nec

166

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

facultatem disponendi immediate de re, sed actionem in
personam debitoris tantum ad rem obtinendam. Unde ius
ad rem est ius obtinendi ius in re, seu via ad ius in re.
Ad ius in re tres requiruntur conditiones :
1) ut res revera existât, secus non potest hic et nunc devinciri
in proprium commodum ;
2) ut in individuo sit debita, secus nullum determinatum
vinculum cum ea esse potest ;
3) ut alicui devinciatur titulo legitimo vi cuius dicere hic et
nunc possit : haec res est mea ; v. g. res vendita, salarium per­
ceptum.
Quodsi aliqua deficiat, erit ius ad rem ; ad quod una conditio
sufficit, scii, titulus legitimus iustus quo res ex iustitia stricte debita
sit, quin hic et nunc alicui in proprium adnectatur, v. g. promissio
vendendi rem, salarium opere praestito percipiendum, ius lega­
tarii ad legatum non acceptatum, reparatio damni illati, impletio
contractus, etc.

Ius in re etiam vocatur dominium proprietatis, quod differt
a dominio jurisdictionis seu potestate subditos regendi :
hoc enim non est verum dominium in res, quia sua potestate
superior uti non potest in proprium commodum, sed ad
bonum commune subditorum etiam disponendo de eorum
rebus, id exigente bono publico, at tantum in quantum id
postulat necessitas. Dominium autem subdividitur in
plenum et semiplenum, prout sit ius in proprietatem seu
substantiam et in utilitatem seu commoda rei, scii, dispo­
nendi et fruendi de ipsa re ; — aut solum alterutrum i. e.
vel ius solum disponendi de re, seu in proprietatem et
substantiam, non in commoda et fructus (dominium
directum seu nuda proprietas) — vel ius fruendi aut
utendi, scii, in fructus et commoda (dominium indirectum
seu utile, uti fit in usufructu, usu, servitute, etc.) (C.C.
a. 543). Dominium enim plenum restringi potest, quia
deest vel potestas fruendi (ut in dominio nudo), vel
potestas disponendi (ut in usufructu et usu), vel potestas
perfecte excludendi (ut in servitute).
159. Dominium plenum (pleine propriété; voile eigendom) definitur ius reale perfecte disponendi (i. e. fruendi
et disponendi) de re aliqua tamquam sua ad proprium com-

!

DE IUSTITIA ET IURE

167

modum, in quemlibet usum lege non prohibitum (C. C.,
a. 5441)· Dicitur
iu ius in re seu reale, ipsi rei adnexum, ut distinguatur
a solo iure ad rem ;
20 perfecte disponendi, i. e. tum utendi emolumentis et
fructibus rei, tum disponendi de ipsa re quoad substantiam ;
uno verbo est ius destinandi ad omnes usus, seu alienandi,
vendendi, donandi, commutandi, utendi, fruendi, des­
truendi rem suam seu, ut dicebant antiqui, abutendi i. e.
destinandi ad usum qui renovari nequit, seu utendi usque
ad destructionem ;
3° de re, scii, quacumque, sive corporali (ager, domus)
sive incorporali (ius, officium, beneficium, servitus, hypo­
theca), sive mobili sive immobili, ex quibus utilitas sti­
pendii vel honoris percipitur ;
40 tamquam sua ceteris exclusis, i. e. proprio nomine et auc­
toritate, et ita distinguitur a potestate illius qui rem tenet sine
proprietate, uti depositarii, procuratoris, curatoris, usufruc­
tuarii, usuarii qui disponunt de re sed non tamquam sua ;
50 ad proprium commodum, etiamsi non aliud foret quam
exercitium propriae libertatis v. g. in re gratis donanda,
et ita distinguitur a dominio iurisdictionis quod superior
exercere nequit ad propriam sed ad utilitatem communem ;
6° in quemlibet usum lege non prohibitum, i. e. lege civili
cuius est circumscribere exercitium iuris ad bonum commune, et a. fortiori lege naturali aut divina j ac similiter
lege ecclesiastica, quia nequit dari ius contra legem
iustam ; — imo nec ad agendum contra quamcumque
legem aut virtutem. Et tamen dominium manet plenum,
quia restrictiones legis non auferunt unam partem dominii
sed solum impediunt eius exercitium ; unde qui re sua utitur iniuste contra alterum, peccat contra iustitiam quia
laedit ius alterius, non autem quia male utitur re sua.

160. Corollarium* — Ex natura dominii sequuntur
quatuor principia iuris quae dominium regunt :
i. In notionibus hic tradendis indicamus articulos Codicis civilis
gallici qui etiam vim habet in Belgio. At similia habentur in fere omnibus
iuribus modernis.

,
ί
i1
Ί

7

168

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

1. Res clamat domino seu ad dominum.
Nam res legitime pertinens ad dominum ita cum illo connectitur
ut, si fuerit ab illo separata, semper ad eum redire nitatur, et
sic veluti clamat domino. Proinde dominus rem suam repetere
potest Ubicumque eam deprehenderit ; et ideo possessor tenetur
illam reddere quamprimum moraliter, nisi probet illam iusto
titulo detinere.

2. Res fructificat domino, quia fructus sunt accessorium
rei ; accessorium autem sçquitur principale.
Ergo si res pertinet ad dominum, fructus in quantum sunt rei
ut causae ad dominum rei pertinent ; sed fructus personae
possidentis seu merae industriae quatenus et. in quantum ab
alterius industria procedunt, pertinent ad possidentem, non ad
dominum : tunc enim res fuit sola occasio aut conditio fructus,
non causa.

3. Res perit domino.
Nam si res pertinet ad dominum, si fructificat domino, etiam
aequum est ut pereat domino, nisi alterius culpa pereat. Sublata
enim re, et proinde vinculo ad eam quod fundamentum dominii
erat, eo ipso ius in illa re perit. Si tamen res virtualiter aut
in aequivalenti subsistat, fundamentum dominii et ius manet,
v. g. si possessor pretium rei acceperit, vel ea utendo propriis
pepercerit bonis, aut fructus eius conservet.

4. Nemo ex re aliena, tamquam a causa, locupletari debet
cum alterius iniuria vel tactura; secus enim res non fructi­
ficaret domino.
Repugnat scii, iuri naturali quod aliquis ex iniuria alteri illata
ditescat. Non tamen ut quis occasione rei alienae ditior fiat,
si ulla re utendo, sola sua propria industria quid producat : id
enim vere est fructus proprii laboris, nullo modo rei quae tunc
causa fructus non fuit sed mera conditio.

161. Ususfructus {usufruit ; vruchtgebruik of -genot,
vruchtverbruikingsrecht') est ius reale utendi et fruendi re
aliena sicut proprius dominus salva eius substantia 1 (C. C·,
a. 578). Dicitur
a) reale, i. e. ipsi rei adnexum, ut distinguatur a iure
locatarii vel coloni, quod est personale, quatenus locator
i. De usufructu agit Codex ital. a. 477 sq. ; hisp. a. 467 sq. ; neerl.
a. 803 sq. ; austr. a. 509 sq. ; germ. a. 1030 sq.

DE IUSTITIA ET IURE

169

personaliter adstringitur erga locatarium, dum in usufructu,
obligatio ipsi praedio seu rei adstringitur. Hinc 1) usu­
fructuarius potest renuntiare iuri suo, locatarius non potest ;
2) usufructuarius habet erga dominum ius in re ut non
impediatur, locatarius ius ad rem ut ipsi procuretur
fruitio rei ;
b) fruendi, i. e. non solum utendi sed et eius fructus
percipiendi, perinde ac si usufructuarius esset dominus ;
c) salva eius substantia : cum enim ius disponendi penes
dominum maneat, usufructuarius rem alienare vel con­
sumere, aut in aliam formam, etiam meliorem, trans­
mutare nequit, sed eam integram domino debet servare.
A. Ususfructus oritur vel a lege (quae pro diversis gentibus
diversa est), et tunc dicitur legalis, qualis est ususfructus patris
aut matris in bona filiofum, mariti in quaedam bona uxoris,
beneficiarii in bona ecclesiastica ; — vel ab hominis voluntate,
sive testamento, sive actu inter vivos ut donatione aut venditione,
sive etiam praescriptione, et tunc dicitur constitutionalis (a. 579)·
Triplici autem modo constitui potest : vel pure, vel in diem,
vel sub conditione (a. 580) ; et quidem in omnibus rebus sive
mobilibus sive immobilibus (a. 581).

B. Usufructuarius habet iura domini, salva rei substantia ; hinc :
l° Potest sine Ulla recompensatione percipere omnes rei fructus,
sive naturales quae sine speciali industria producuntur, sive
industriales qui labore praesertim acquiruntur, sive civiles qui
vi contractus vel alicuius obligationis debentur, ut pretium
locationis, census, foenus pro mutuata pecunia, servitutes aliaque
iura quibus gaudere potest dominus12
*. Et quidem fructus natura­
les aut industriales acquiruntur perceptionevz] separatione, civiles
vero de die in diem acquiri censentur. Unde a) ab initio usufruc­
tuarius suos facit omnes fructus naturales et industriales adhuc
pendentes, atque fructus civiles qui a die incepti ususfructus de­
bentur; sed nullum ius habet ad fructus a fundo vel re iam sepa­
ratos, neque ad fructus civiles iam debitos sed nondum perceptos.
E contra b) completo usufructu, ipse vel eius haeres tollere
potest fructus iam maturos et separatos, non autem immaturos et
citius collectos, neque maturos sed adhuc pendentes ; fructus
civiles vero usque ad hunc diem debitos, etsi nondum solutos4
(a. 582 sq. et 597).
1. lure germanicO, fructus naturales et industriales vocantur fructus
vero, fructus iuris.
2. lure hispanico (a. 452) et lusitano (a. 495), fructus adhuc pendentes
potest dominus cedere omnes ; secus tenetur solvere expensas pro
cultura factas et cum possessore dividere tam productionem quam reliqua
onera, pro rata temporis possessionis.

rei, civiles

170

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Attamen ex iure nostro a) in usufructu comprehendente res
quae primo usu consumuntur, dum eas consumat, tenetur finito
usufructu ad restituendum earum valorem integrum (a. 587) ;
b) nomine fructuum non veniunt thesauri in fundo inventi, nec
fodinae novae aut aperiendae quae, tempore quo coepit ususfructus,
nondum exercebantur (a. 598), sed solum ea quae ex fodinis
iam existentibus hauriuntur aut quae certis temporibus crescunt
ac percipiuntur (a. 598 et 591).
20 Potest etiam ius suum alteri vendere, locare, donare, modo
nihil immutetur in conditione domini, sive quoad perceptionem
fructuum, sive quoad extinctionem ususfructus : frui enim
valet sive per se, sive per alium (a. 595).
C. Quoad officia seu obligationes usufructuarii, iste debet non
abuti, sed uti re et frui tamquam bonus paterfamilias ac cavere
ne suo aliorumve facto pereat, in deterius mutetur aut indebitis
servitutibus gravetur, idque sub poena reparandi damnum
domino illatum ; hinc :
1) Incipiente usufructu, debet, praesente aut saltem convocato
domino, inventarium rite conficere in quo describuntur omnia
bona quorum usumfructum habet ; insuper tenetur cautionem
praebere, nisi dispensatio fiat per legem aut per eum qui concedit
usumfructum (a. 600-601).
2) Durante usufructu, debet a) invigilare ne res usurpetur
aut deterior fiat ; si tamen deterioretur usu legitimo, eam reddit
in statu in quo invenitur : res domino deterioratur (a. 589) ;
b) facere modicas refectiones et impensas conservatories, non
tamen reparationes maiores (a. 605-606) ; c) solvere annua onera
aut periodice imposita quae ipsam fruitionem attingunt, uti sunt
tributa, census realis, servorum salaria, impensae litis in qua de
usufructu agitur (a. 608 et 613).
3) Cessante usufructu, rem restituere debet in statu in quo
reperiri debet post bonam administrationem, et quidem cum
fructibus nondum collectis (a. 585 et 590), nulla a proprietario
exigenda compensatione etiam si fundus ex usufructu melior
factus fuerit (a. 599).
D. E contra officia domini Sunt :
a) Patitur frui, i. e. nihil facere debet quo minuatur vel extinguatur fruitio usufructuarii. Ipsi quidem incumbit cura maiorum
refectionum (a. 605), sed ad eaS faciendas cogi nequit (a. 607).
Impensas litis solvit, quando de dominio rei agitur.
b) Non praestat frui, i, e. personaliter non obligatur erga usu­
fructuarium ; rem relinquere debet in statu in quo invenitur
sed eam meliorem reddere non tenetur.

E. Cessat ususfructus : i° morte usufructuarii (a· 617)1 nisi
constitutus fuerit donec tertius aetatem determinatam attigerit,
quo casu durat usque ad praestitutum tempus etiamsi tertius
antea discesserit (a. 620) ;
2° elapso tempore praestituto (a. 617), et çlapso trigesimo
anpo si in favorem copimunitatis constitutus sit (a. 619) ;

DE IUSTITIA ET IURE

ΐγΐ

3° consolidatione qua usufructuarius fit simul dominus rei,
yel vice versa (a. 617) ;
4° praescriptione i. e. non usu rei per 30 annos (a. 617) ;
50 interitu totali rei fructuariae (a. 617 et 623) ;
6° abusu rei, interveniente tamen sententia iudicis (a. <6i8) ;
7° legitima usufructuarii renuntiatione, modo non fiat in
fraudem creditorum (a. 622) ;
86 etiam solutione iuris illius qui usumfructum constituit,
quippe resoluto iure dantis, resolvitur ius accipientis ; nisi tamen
lex aliter statuerit (a. 132-133).

162. Usus (usage; gebruik, gebruikrecht) est ius reale
utendi aliqua re aliena in propriam tantum utilitatem sicut rei
dominus, salva eius substantia. Quando ius utendi applicatur
domui, vocatur habitatio (bewoning).
Discrimen praecipuum cum usufructu est quod usufructuarius
potest percipere ex re aliena quemcumque usum et quoscumque
fructus, sive in propriam utilitatem, sive non, dum usuarius
non potest illa percipere nisi in quantum ad usum sui suorumque
inserviunt. Potest uti re ad necessitatem propriam et quotidianam,
ita ut nec superfluos fructus nec ius quod habet possit alteri
locare, vendere, aut gratis cedere, dum qui usumfructum habet
potest haec omnia. Unde usuarius habet ius in usum quin possit
fructus alienare.
Usus acquiritur et amittitur eodem modo ac ususfructus, et
parit obligationes similes (C. C., a. 625-631 *),

163. Servitus reaiis, passive spectata (servitude; erfdienstbaarheid) est onus impositum rei in favorem alterius rei
(a.637), v.g. transitus per fundum alterius, ius hauriendi
aquam ex fonte alterius. Active spectata (erfdienstrechf) est
ius reale quod dominus unius praedii habet occasione
ipsius praedii (praedium dominans) ad aliquod emolumen­
tum percipiendum ex praedio alterius (praedium serviens).
Unde servitus est reaiis dupliciter : quia cadit in rem
immobilem, non autem in personam ; et quia cedit directe
in commodum alterius rei, et solum indirecte in utilitatem
illius qui hanc rem possidet12.
1. De usu agit codex ital. a. 476 et 521 sq. ; hisp. a. 523 sq. ; neerl.
a. 865 sq. ; austr. a. 504 sq. ; germ. a. 1090 sq.
2. Omnes species dominii utilis possunt vocari servitutes, quia res
manens domino directo, alteri quasi servit ; et ita distingui possunt
servitutes personales, quando res alteri personae servit, et reales quando
ipsi servit ut domino. At legislatores galli ex amore libertatis et horrore
servitutis mere personalis (servage) solam servitutem realem nomine
servitude designarunt, reliquas species nomine droits de jouissance
appellantes. Ita Waffelaert, o. c., n. 62.

172

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Ratione modi est vel continua, si sine facto hominis durare
potest, v. g, servitus aquaeductus, stillicidii; vel non continua,
si sine tali facto exerceri nequit, v. g. ius transeundi per agros,
hauriendi aquam, pecoris pascendi (a. 688). Item est apparens,
si exteriori signo manifestetur, v.g. ianua, aquaeductu, fenestra;
Vel non apparens, si nullo signo exteriori se prodit, v. g. prohibitio
aedificandi in quodam loco, vel domum aut parietem altius ex­
tollendi (a. 689).
Ratione originis, servitus est (a. 639) vel i° naturalis, quae in
naturali situ locorum fundatur, v. g. fundus inferior debet
suscipere aquas quae naturaliter defiuunt e fundo superiori ;
— vel 20 legalis, quae ex legis oritur dispositione, sive pro bono
publico (v. g. obligatio relinquendi viam ad tractum navium
in ripis fluminum, construendi aut reparandi viam publicam),
sive pro bono privato (v. g. obligationes quibus proprietarii
legaliter tenentur ad invicem et quae praesertim pertinent ad
murum aut foveam communem, distantiam servandam pro non­
nullis constructionibus, fenestras et aperturas in proprietatem
vicini, stillicidium tectorum, ius transitus) ;— 30 conventionalis,
quae acquiri potest titulo legitimo ex mera conventione, e. g.
donatione, venditione, testamento ; imo etiam praescriptione
30 annorum absque titulo, dummodo sit servitus continua et
simul apparens v. g. servitus aquaeductus qui per fundum alienum
decurrat (a.690).Tales servitutes similiter extinguuntur (a.703 sq.).

Quoad iura et obligationes notetur :
a) Possessor praedii servientis qui patitur servitutem
tenetur abstinere ab omnibus quibus impediretur, immi­
nueretur aut tolleretur ius alterius (a. 701) ; si autem
ad aliquid amplius ex servitutis titulo teneatur, semper
potest ab eo onere se liberare, praedium serviens dere­
linquendo (a. 699).
b) Possessor praedii dominantis qui fruitur servitute
facere potest suis expensis, etiam in fundo alieno, quidquid
necessarium est ad usum sui iuris ; sed cavere debet ne
peiorem aut duriorem reddat conditionem praedii ser­
vientis (a. 697-698 ; 702), secus indemnitatem praestare
tenetur.
Notare hic iuvat1 : « 1. Quae de ... servitutibus sapienter a
legislatore ad mutuam civium concordiam statuta sunt, in con­
scientia sunt servanda.
2. Quoniam lites de hisce rebus moveri solitae, plerumque

i. Waffelaert, o. c., n. 86 ; cfr. Marres, De Iustitia, n. 447
460.
— De servitute dicitur in cod. ital. a. 531 sq. ; hisp. a. 530 sq. ; neerl.
a. 721 sq. ; austr., a. 472 sq. ; germ. a. 1018 sq.

DE IUSTITIA ET IURE

173

intricatae, facile causam praebent odio inter cives, et ruinae
familiarum, parochus et confessarius conetur eas aut praecavere
aut tollere quin iura litigantium laedat ; adeoque et ipse calleat
principia iundica ac res examinet, et simul alios ad leges servandas
adhortetUr, speciatim vero litigantes, ut in re adeo incerta
potius Jure aliquatenus cedant, quam fortunam et concordiam
periculo exponant, inducere conetur».

164* Animadversiones.— ia In praedictis definitionibus
sermo est de substantia rei. Quae hic sumitur iuridice pro ea
forma et figura qua res certam habet utilitatem, atque appella­
tionem, v. g. est pratum potius quam ager aut vinea, aut est
domus talis formae exterius vel talis ordinis partium interius.
Unde usufructuarius non potest mutare formam externam
domus, aut generalem internum ordinem partium.
2a Alia in lure agnoscuntur iura realia, scii, privilegii (voorrecht), hypothecae (grondpand) et pignoris (yandrecht'). Praeterea
ad naturam ususfructus quem extendit, accedunt emphyteusis et
ius superficiei.
Haec duo in Belgio reguntur lege 10 ian. 1824. Emphyteusis
(erfpacht) est ius reale et temporaneum habendi plenam fruitionem
rei immobilis alienae ea conditione ut domino in recognitionem
dominii annua pensio solvatur.
Nunquam igitur titulo gratuito conceditur, dum ususfructus
potest gratuito dari ; potest vero ad haeredes transire, dum usus­
fructus morte usufructuarii extinguitur12.
Ius superficiei (recht van opstal) est ius reale temporaneum ha­
bendi aedificia, opera, aut plantationes in fundo alieno*.

3a Praedictis non est addenda ipsa possessio, quae non est ius et
dominium,sed velut signum dominii.Est detentio rei non prohibitae
possideri cum animo habendi ut suam. Olim distinguebatur :
possessio iuris i. e. ius reale possidendi seu detinendi rem non pro
hibitam; et possessio facti seu actus possidendi, scii, detentio rei
adminiculo animi (voluntas possidendi), corporis (actus externus)
et iuris (lex permittens possessionem). Sed in lure hodierno,
possessio non est ius sed merum factum detinendi rem sub sua
potestate sive iuste sive iniuste ; unde non est modus seu titulus
acquirendi ius se solo.

1. Emphyteusis agnoscitur iure aUstriaco (a. 1122), italico (a. 1556)
germanico in quibusdam Statibus, neerlandico (a. 767) ; etiam iure
gallico, sed ex lege 25 iun. 1902. In Gallia concedi potest ad minimum
pro 18, ad summum pro 99 annis ; iure neerlandico ad tempus 75
vel 100 annorum, etiam in perpetuum ; item iure italico in perpetuum
statui potest, sed tunc est redimibilis. In Belgio : ad minimum pro 27,
ad summum pro 99 annis.
2. In Belgio concedi potest pro 50 annis. Agnoscitur etiam iure ger­
manico (a. 1012-Î027), et neerlandico (a. 758 sq.) ; ius gallicum aut
italicum nil explicite habet.

174

SUMMA THEOLOGIAE moralis

4a Ad determinanda hominum iura, ac proinde in tota materia
iustitiae tractanda oportet attendere tum ad legem naturalem et
divinam, tum etiam ad legem positivam humanam et norninatim
ad Codicem civilem. Certa est civilis legislatoris potestas ferendi
leges quae ius proprietatis, fruitionis, aut usus determinant vel
explicant. Sicut enim lex naturalis quae indeterminate praecipit
Deum esse colendum, debet determinari ab Ecclesia quae
praescribat modum, et locum, et tempus divini cultus aliasque
circumstantias servandas ; ita lex naturalis quae indeterminate
statuit ius cuique esse tribuendum iustitiamque in operationibus
ad alterum esse servandam, legis civilis determinatione indiget
quae definiat quaenam de facto sint iura uniuscuiusque et quo­
modo iustitia in concretis adiunctis sit servanda (I, n. 263).
Talis autem lex civilis obligat etiam in conscientia, dummodo
a) sit iusta, neque legi naturali, neque etiam, in materiis Ecclesiae
subiectis, legi ecclesiasticae repugnans ; b) non sit mere poenalis
sed praeceptiva, quod constat ex natura rei aut necessitate (uti
generarim verificatur pro legibus quae determinant iura mutua
civium, vel directe procurant bonum commune), sive ex tenore
legis aut poenae adiectae, sive communi bonorum et timoratorum
civium interpretatione (cfr. tr. de Legibus, 1, n. 287).
In Gallia et Belgio standum est Codici qui a Napoleone I
conditus, passim ius gallicum vocatur, attentis tamen legibus
specialibus quibus postea codex ille plurimum correctus vel et
auctus fuit1.

165· Corollarium. ·— Ex definitione data sequitur usumfructum et usum proprie non competere rebus primo actu
cpnsumptibilibus, uti sunt panis, vinum, oleum, pecunia, etc. ;
hinc :
i° In hisce rebus a dominio separari non potest usus proprie
dictus, independens et irrevocabilis (usus iuris) : qui enim habet
talem usum completum v. g. bibendi e dolio vini donec sit
evacuatum, nihil videtur minus habere quam qui eius habet
dominium.
2° Separari tamen potest usus dependens et revocabilis (usus
facti) qualem usum habere censentur :
a) invitati ad convivium respective ad cibos propositos ; non
enim uti possunt illis quae mensae apponuntur ad quemlibet
usum, sed tantum ad comedendum ac ita dependenter a voluntate
invitantis, ut hic nullam iniuriam committeret, si quae exposita
fuerant auferret ;
b) religiosi solemniter professi, in particulari, quoad victum et
vestitum, manente dominio apud communitatem; — et Fratres
Minores aut Minores Capuccini, tam in communi quam in
particulari, quoad omnia temporalia quorum usus est iis licitus,
ita ut ipse Ordo profiteatur se nullarum rerum temporalium
dominium habere, sed solum simplicem usum facti, ad nutum
t. Hinc articuli iuris citati, nisi aliter notetur, sunt codicis civilis gallici.

DE IUSTITIA ET IURE

I75

revocabilem, dominio manente vel penes dantes vel penes Sedem
apostolicam. Nihilominus iniustitiam committeret qui res eorum
auferret, privando ipsos usu facti.

QUAESTIO TERTIA.

1 DE OBDECTO IURIS ET DOMINII.

166. Obiectum iuris et dominii sunt omnes res, non
in se spectatae, sed in quantum utilitatem afferunt et
approprtari possunt, ac ita cedunt in proprium hominis
commodum, et ideo vocantur bona. Quae comparative ad
hominem in tres species dividuntur, pro diverso modo
quo referuntur ad nostram utilitatem :
i° bona hominis interna: corporis, ut vita, sanitas,
membra, ac animae, sive naturalia, ut facultates et earum
exercitium, scientiae et artes, sive supernaturalia, quae
mediante operatione humana a Deo sunt infusa ;
20 boni externa fortunae sive mobilia sive immobilia ;
3° bona intermedia (seu mixta} famae et honoris, quae
radicaliter sunt interna, in excellentia hominis et facul­
tatibus fundata, formaliter sunt externa in aliis qui nos
honorant et bene de nobis opinantur et loquuntur.
De singulis quaeritur an homo in illa ius et dominium
habere possit, scii, an connexio seu vinculum inter illa
et hominem existere possit, quod fundatur sive in exigentia
personae, sive in communi hominum necessitate.

167. Principium I. De bonis internis dicendum :
1) In illa bona quae pertinent ad integritatem hominis
et ab ipso non sunt distincta, ut vita et membra corporis,
ac animae facultates, homo habet ius eo ipso quod est
homo, nam eo ipso habetur vinculum inter ipsum et ista
bona ; non tamen habet dominium directum et plenum, quod
est apud Deum, sed utile tantum, ita ut sit eorum custos
et administrator et usuarius.
Nemo enim potest seipsum possidere aut dominus sui est,
nam dominium est aliquid essentialiter relativum quo habet ius
in aliquid alterum (fundamentum dominii non cadit sub dominio') ;
est autem Deus, utpote primum principium et finis ultimus,

I'/6

SUMMA THEOLOGIAE MQRALIS

supremus nostri dominus, vitae ac mortis, et ideo inii«titiam
committit erga Deum qui se tali bono privat, sicut etiam unus­
quisque officium et ius habet illa conservandi, quia Sunt media
a Deo ipsi tributa ut ad finem perveniat.
/
Potest tamen homo illis bonis uti, nam id requiritur ut ad finem
pertingat, ut bene agendo habeat vitam aeternam ; et ideo potest
fructus eorum (scii, operationes et quae operationibus obtinentur)
facere suos in sui utilitatem.

2) In bona ab homine distincta, ut operationes facul­
tatum et ea quae mediantibus operationibus /humanis
acquiruntur vel a Deo dantur, homo habet dominium
directum et plenum: ab entitate enim ipsius sunt/distincta
et ideo possunt ab ipso possideri ; possidentur autem quia
eius industria fuerunt acquisita vel eius coqperatione
obtenta.
|
I
Hinc dominus est a) virtutum naturalium et superAaturalium,
et ideo in hisce non laeditur ab aliis iniuste, nisi fiat aliquo modo
contra eius voluntatem, aliquod medium iniustum /adhibendo,
ut decipiendo vel minando ;
1
b) actuum intellectualium et corporalium, ad quos proinde
nullus alius titulum connexionis seu ius habere potest ante con­
tractum vel factum aliquod legitimum ,·
c) laboris corporalis aut intellectualis eiusque fructuum, dum­
modo nomine proprio et in re sua operetur, non nomine alterius
et in re aliena.

168. Principium II. De bonis externis dicendum :
i) Ad bona terrestria homo habet ius, secundum quod
illa, attentis legibus naturae et positivis, legitimo facto sibi
comparavit : sunt enim ipsius usui destinata, sicut im­
perfecta perfecto, et ab eo appropriari possunt (Gen. I,
26, 28 ; Ps. CXIII, 16 ; VIII, 8). Et quidem habet non
tantum dominium utile et per usum transeuntem, quia
necessaria sunt ipsi ad conservationem vitae et ita ad
finem debitum, sed et dominium plenum et permanens, quo
modo stabili et perpetuo non tantum fructus sed et res
immobiles, imo ipsam terram possideat. Quod quidem ex
triplici vinculo est conveniens naturae rei ac necessarium ;
nam :
a) Homo individuus, cum sit ens rationale, prae brutis habet
ut necessitatibus suis et progressui provideat ipse et aptitudine
gaudeat ad possidendum ea quae suae necessitati inserviunt ;

DE IUSTITIA ET IURE

177

cum itaque praevideat necessitates perpetuo redeuntes quibus
subveniendis res terrestres sunt aptae, conforme est naturali
ordinationi ut stabili modo possideat non solum quae usu
consumuntur, sed et bona immobilia ac ipsam terram quae
futuris \necessitatibus (tempore aegritudinis, senectutis, inopiae
et egestatis) providendis necessaria sunt.
b) Inio non tantum de necessariis ad conservationem sui, sed
et de necessariis ad conservationem speciei, ut est paterfamilias,
providere debet, scii, de uxore, et de filiis qui sunt aliquid patris,
et in qu bus eius personalitas prolongatur, quique expectant a
patre vic um cultumque quo homines sibi sufficientes fiant. Unde
a fortiori homini, ut patrifamilias, competit ius possidendi, qui
suis acquirere et ad eos transmittere debet bona etiam immobilia,
praesertim fructuosas possessiones, ex quibus familiam tempore
egestatis, vel fractarum virium, aut etiam post mortem sustentare
valeat.

c) Denique dominium plenum homo habet in id quod pro­
duxit et in quod prolongavit personalitatem suam : iustum
enim est it res effecta causam sequatur ex qua effecta est. Si
igitur labore suo rem vel ipsam terram fecundavit aut etiam
melioravitt et quasi sigillo propriae personalitatis obsignavit,
rationi est conforme ut ipsam rem et terram possideat (utpote
quae iam inseparabiles sunt a labore), secus fructus laboris non
ipsi laboranti obvenirent vel etiam alii haberent ius jis fruendi1.

»

2) In corpora coelestia secundum suam substantiam, non
habet dominium, quia, licet condita sint ad nostram
utilitatem, non tamen ita subiecta ut possimus de iis
disponere ; at secundum effectus quosdam, habet dominium
indirectum, quibus uti potest in commodum suum, v. g.
lumine, a quo proinde nec alios potest prohibere qui ius
ad id habent.

3) In personam proximi qua talem (quatenus utilitatem
afferre potest) homo non habet dominium perfectum, cum
omnes homines natura sint pares, et persona humana sit
inviolabilis, quae non potest ad bonum et finem aliarum
OÎ&ma.rïtj'undamentum dominii non cadit sub dominio)}' potest
tamen habere dominium utile quoad opera eius.
Unde servitus personalis, seu status subiectionis quo quis pro
alimentis tenetur omnes operas spas alteri praestare in perpetuum,
per se (abstrahendo ab excessu oppressionis et tyrannidis) iuri

i. Cfr. Leo XIII, Rerum novarum, et Pottier, De lure et lustitia.
Summa Theologiae Moralis II. — 12

178

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

_------------------------------------- --------- -------------------------- - -.-f-—

naturae non repugnat, quamvis tamen dignitati humanae minus
conveniat1.
/
1

169. Principium HJ. De bonis intermediis famae et
honoris dicendum :
i
In ista bona hominem habere dominium strictum et
plenum, quia honorem et famam sicut bona externa sibi
acquirit et auget actibus suis et manifestatione qualitatum
suarum moralium et naturalium ; — ac insuper quia fama
necessaria est ad virtutem colendam et pacem servandam
in societate cum aliis.
Hinc, sicut homo potest laesionem famae et honoris in iudicio
repetere, sic potest etiam illam condonare ; — imo ipsaiinfamatio
sui per se non est contra iustitiam, cum homo plenum ius habeat
in famam ; quamvis possit esse, si sine ratione sufficiente fiat,
prodigalitas contra charitatem sui, aut scandalum coptra charitatem proximi.
!
Per accidens tamen potest esse contra iustitiam, non quidem
in quantum est infamatio sui, sed ratione aliorum in quantum
proximo nocet, nempe : si fama proximi pendeat a fama sua, et
ex infamia sui sequatur infamia alterius (v. g. patris] monachi,
complicis), vel si fama sibi sit necessaria ad officium iustitiae
implendum, ut fama episcopi atit pastoris. Unde Augustinus :
Nobis necessaria est vita nostra, aliis fama nostra.

170, Bonorum divisio et varia genera. — Variae
bonorum species varie dividuntur :
i. Scripturae servitutem non habent ut illicitam : Moyses enim illam
non absolute prohibuit sed temperavit (cfr. Ex. XX, 17 ; XXI, 2 ;
Lev. XXV, 45-46 ; 54-55) ; et in N. L. admonent dominos ut benigne
servos tractent, imo hortantur Ut liberent, non autem id iubent (I Cor. VII,
20-24 ; Eph. VI, 9 ; Col. IV, 1 ; ad Philem.). Attamen doctrina Christiana
et Ecclesia servituti non favent, sed semper tendunt ad servitutem
expellendam ; et sub earum influxu factum est ut apud nationes cultas
fuerit servitiis abrogata et iure positivo iam sit illicita.
Scholastici admittebant quatuor titulos quibus servitus non iniuste
constitui poterat : 1) emptio-venditio aut donatio, tum illa qua aliquis
in servitutem seipsum libere redigit : cum enim homo potest dominium
transferre propriae operae ad tempus, id etiam potest in perpetuum ;
tum illa qua aliquis iam legitime servus a domino alteri traditur ; 2) ius
belli, dummodo bellum fuerit iustum ; quod iam iuri gentium hodierno
contradicit ; 3) nativitas servilis, vi cuius habebantur servi qui a servis
nascebantur ; quod tamen minus aequum videri poterit, si servitus sit
perpetua ; 4) poena ex delicto : si quis enim meritus est mortem, haec
poena potest commutari in servitutem. Ceterum labor coactus ad quem
aliqui damnantur rei, videtur quaedam servitus. — Cfr. Billuart, diss. 3,
art. 2 ; et Tanquerey, Th. M., t. III, de Virtute Iustitiae, n. 133-141.

y

DE IUSTITIA ET IURE

I79

A. In bona corporea et incorporea (biens corporels et
incorporels; stoffelijke en onstoffelijke goederen). Priora ea
sunt duae sub sensibus cadunt ut domus, ager, vestis,
supellectile, pecunia ; posteriora dicuntur ea quae sensibus
non sunt obvia sed intellectu humano percipiuntur, vide­
licet iuta piscandi, venandi, percipiendi fructus, haereditatis, eti. : ius enim habetur ad instar boni de quo domi­
nus disponere potest.
B. In 1 mobilia et immobilia (biens meubles et immeubles ;
roerende \ en onroerende goederen). Priora sunt omnia quae
non sunt immobilia ; posteriora ea sunt quae vel omnino,
vel saltein in statu in quo sunt, physice salva substantia
transferri' vel se transferre nequeunt (C. C., a. 516 sq).

<-

«

Distinctio per se et ex natura rei cadit in res externas corporeas,
sed iure civili etiam applicatur incorporeis, quae natura sua nec
mobiles nec immobiles ita tamen censentur ratione obiecti cui
applicantur.
Iure gallico1 itaque t° bona immobilia habentur : a) natura sua,
ut fundi, aedificia, sylvae, aut segetes quamdiu solo adhaerent ;
b) destinatione, qualia sunt animalia, machinae aliaque obiecta
agris colendis addicta (objets d’exploitation) vel applicata in perpe­
tuum ; c) ratione obiecti immobilis circa quod versantur, qualia
sunt iura realia ususfructus, usus, servitutis et hypothecae
ex rebus immobilibus et omnis actio realis in rem immobilem
(a. 517 sq.).
20 Pariter bona mobilia esse possunt : a) natura sua, ut naves,
currus, animalia, suppellectilia (a. 528) ; b) legis determinatione,
qualia sunt iura circa res mobiles, aut percipiendi census, partes
in societate anonÿma, etc. (a. 529 sq.).

C. Mobilia secundum naturam sunt 1) consumptibilia
(verbruikbare) quae primo usu consumuntur, sive physice
per destructionem vel amissionem formae et proprietatum
(uti fit in charta, cibo et potu), sive moraliter quando res
alienatur et primo usu distrahitur (v. g. pecunia) aut
immutatur (panni in vestem conversi) ; — et 2) non
consumptibilia (pnverbruikbare) quae primo usu minime
delentur vel immutantur, qualia sunt domus, supellectile,
Vestes, equus, etc.
i. De hac re codex ital., a. 714 sq. ; hisp., a. 333 sq. ; neerl.,
a. 562 sq. ; austr., a. 291 sq. ; germ., a. 90 sq.

ΐ8θ

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

D. Mobilia secundum qualitatem relativam et acciden­
talem sunt fungibilia et non fungibilia (vervangbfire of
onvervangbare). Priora in solutione debiti, ex coftimuni
aestimatione, alias res eiusdem speciei supplere possunt
et earum vice funguntur, qualia sunt generatim ea quae
numerari, mensurari aut ponderari solent, v. g. pecunia
numerata, oleum, frumentum, saccharum, ligna ad com­
burendum, etc. Non fungibilia non possunt pro alia re
substitui sed eadem identice tradi debent, v. g* hi|c equus
quem sedulo selegi, haec statua, haec pictura, etc.
Fungibilia generatim sunt simul consumptibilia et vice versa.
Sunt tamen exceptiones : ita ultimum dolium quod promittitur
vini talis anni, vel nummi aurei qui commodantur id pignus
sunt consumptibilia sed non fungibilia ; — ex adverso si colonis
promittuntur centum agrorum iugera, aut si librarius exemplatum
libri petit ad vendendum, haec sunt fungibilia sed non con­
sumptibilia.

QUAESTIO QUARTA.

DE SUBIECTO IURIS ET DOMINII.

171. Deus solus habet dominium universale, abso­
lutum et independens, principale in omnes res creatas,
in quantum est primum earum principium creationis et
conservationis (Ps. XXIII, 1 ; Sap. XII, 16).
Quod dominium nequit abdicare, neque ulli creaturae com­
municare, neque ullam creaturam ab illo eximere, quia eius
titulum non potest communicare, nec quisquam ab eo potest
eximi. At creaturae intellectuali, ad imaginem sui creatae, parti­
culare et relativum dominium, universali dominio suo subordinatum, communicat sicut et virtutem agendi sub causa su­
prema. Hinc dominium quod homini competit, ipsi collatum est
in ordine ad alios homines,· non vero in ordine ad ipsum Deum,
qui solus est semperque manet essentialis et absolutus univer­
sorum dominus cui omnes rationem sui dominii sunt reddituri.
In terra omnis et solus homo est de se capax dominii.

172. Solum ens naturae intellectualis capax est
iuris et dominii. — Et ita non tantum intelligitur in­
dividuum, sed et collectio hominum, quae facit personam
moralem. — Probatur :

DE IUSTITIA ET IURE

l8l

Ille solus capax est dominii qui potest moraliter de aliqua
re disponere ut sua, et iniustitiam pati. Atqui
1) sola intellectualis natura moraliter de aliqua re ut
sua disponere valet, quia omni et soli naturae intellectuali
competit fundamentum dominii, scii, intellectus et voluntas,
per quae habet potestatem pro libitu disponendi de suis
actibus, et per consequens de rebus externis ;
2) sola pariter iniustitiam pati potest : non enim iniuriam
patitur nisi qui est rationabiliter invitus ; ita vero invitus
esse nequit qui intellectu caret et voluntate : invitus enim
est ille qui per voluntatem vult retinere ius suum circa
rem seu obligare alios ne illam auferant.
Ergo sola natura intellectualis est capax dominii.
Bruta huius voluntatis sunt incapacia, sicut etiam usus dominii
ad quem requiritur unam rem referre ad alteram, quod est
rationis ; et ideo proprie iura non habent. Ceterum rationalibus
subiiciuntur quoad finem suum, ac proinde quoad omnia, quae
ipsis velut media ad hunc finem deserviunt. Unde sine iniuria
proprie dicta laedi aut occidi possunt. Quamvis tamen homo
sibi et naturali ordini debeat, ut animalia non laedat aut destruat
sine rationabili causa aut ratione sufficiente.

173. Ad dominium radicale et ius strictum non
requiritur usus rationis, sed sufficit natura ratio­
nalis. — Quamvis enim ad actualem usum seu formale
exercitium iuris et dominii requiratur usus ratipnis, non
tamen ad dominium habituale, quod immediate fundatur,
non in actu, sed in potentiis rationalibus ordinatis ad actum.
Hinc pueri et amentes bona interna possident ; insuper bonum
commune exigit ut statim bona externa iis devinciantur (v. g.
propter eorum necessitates) ita ut ipsis maneant propria ; — e ,
contra ius ad quod necessario requiritur usus rationis ad eos ï
pertinere non potest, v. g. ius contrahendi. Et ideo lex civilis i
ius eorum agnoscit, sed statuit administrationem bonorum a
curatoribus vel tutoribus esse exercendam,

174. Materia tractanda. — Ius dominii a lege positiva
circumscribitur, et ideo fieri potest ut quis fiat iuris incapax in
pluribus, aut potestas in ipso restringatur. Hinc dicemus de iis
qui dominii non sunt plene capaces, scii. I. de filiisfamilias ;
2. de uxoribus ; 3. de auctoribus et inventoribus ; 4. de clericis
saecularibus ; 5, de religiosis ; 6. de personis moralibus.

·

182

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Articulus I.

Dé Dominio Filiorumfamilias.

175. Notiones. — Filiifamilias dicuntur liberi utriusque
sexus, legitimi aut legitimati, qui etiamnum sub parentali
potestate constituti sunt. Sunt
a) legitimi, scii, qui ex matrimonio secundum leges con­
tracto nati sunt1 ;
b) aut legitimati, qui non ex legitimo matrimonio nati,
postea tamen per subsequens matrimonium legitimorum
iura acquisierunt, et legitime nati censentur (C. C.,
a- 331-333) ;
c) qui sunt constituti sub potestate parentali, non illa quae
vi legis naturalis parentibus competit ad reverentiam et
obedientiam debitam exigendam (a. 371), sed quae vi
legis civilis iisdem agnoscitur in personas et bona filiorum
(a- 372)» qui neque emancipati neque maiorennes sunt.
Hinc a potestate parentali eximuntur
1) filii naturales non legitimati, praesertim spurii, quia a lege
potestas in eos non conceditur parentibus2, cum nemo ex
delicto suo debeat consequi emolumentum, sicut nec ipsi filii,
excepto iure ad sustentationem, debent nocere filiorum legitimo­
rum iuribus ;
2) maiorennes : in iure hodierno aetas maiorennitatis deter­
minata generatim est 2iuS annus completus3 ;
3) antea emancipati, sive ipso iure v. g. per matrimonium,
sive actu iuridico speciali. Emancipatio per matrimonium non
agnoscitur iure germanico, austriaco, aut italico, agnoscitur
iure gallico et belgico (a. 476), hispanico, neerlandico, anglico et
helvetico ; — emancipatio pet actum iuridicum concedi potest
filio post annum i8um completum secundum ius germanicum,
helveticum, italicum, hispanicum ; etiam iuxta ius neerlandicum
sed imperfecte, perfecte post annum 2Om ; iure gallico et belgico
a patre, et ipso deficiente a matre, coram iudice anno 150 com­
pleto (a. 477), iis defunctis solum anno 180 completo consilii
familialis deliberatione sub praesidentia iudicis (a. 478).

1. Secundum ius canonicum, quod in hac materia specialiter est
competens, < legitimi sunt filii concepti aut nati ex matrimonio valido
vel putativo, nisi parentibus ob solemnem professionem religiosam vel
susceptum ordinem sacrum prohibitus tempore conceptionis fuerit
usus matrimonii antea contracti » can. 1114.
2. Constat pro iure gallico, ex a. 384, qui supponit matrimonium.
3. Ita etiam in iure canonico, c. 88, § r. — In Helvetia tamen est
annus 20“*.

DE IUSTITIA ET IURE

i83

176. Principia. — Filiifamilias capaces sunt dominii,
et post usum rationis, etiam eius exercitii. Sed non satis
maturi censentur ad res suas bene et prudenter gerendas,
iisque incumbunt quaedam onera erga parentes. Unde in
ipsis ius dominii merito variis limitibus restringitur a lege
determinandis. Hinc 3 principia :
I. Filiifamilias habent dominium directum in bona quae
iis iuste obveniunt.
II. Non habent bonorum administrationem, quae est
penes patrem vel tutorem, usque ad maiorennitatem
filiorum vel emancipationem.
III. Dominium utile seu ususfructus per se pertinet ad
parentes, per modum compensationis pro filiorum sus­
tentatione et educatione vel et bonorum administratione1 ;
pertinet tamen ad filios a) pro bonis quae iis obveniunt
sub conditione quod ususfructus non obveniat parentibus ;
b) pro iis quae labore proprio nomine suscepto vel separata
industria acquisierunt, nisi in iure civili alitet statuatur
pro compensatione educationis, uti in iure hispanico (a. 140)
et americano, sed pro solis minorennibus qui domi manent.
Ius autem gallicum et belgicum (a.387), italiçum (a. 229),
neerlandicum (a. 366), germanicum (a. 1649-1651), austriacum (a. 149), helveticum (a. 296) fructus laboris proprio
nomine exerciti aut industriae separatae relinquunt filiis.
Speciatim iure gallico et belgico, filii minorennes usumfructum
non habent ante annum aetatis i8m, vel antequam emancipentur
(a. 3842), nisi agatur de bonis acquisitis labore aut industria
separatis (a. 387) ; — aut donatis sub expressa conditione quod
nec pater nec mater iis fruantur 3 (ibid.) ; — vel provenientibus
ex successione qua indigni parentes declarati sunt (a. 730).

1. Codex austriacus parentibus usumfructum abiudicat et concedit
solam administrationem (a. 149). Ususfructus competit filiis, deductis
tamen educationis expensis.
2. Ratio cur conditus sit hic articulus est ut parentes, ubi sit possibile,
quodammodo fiant indemnes pro expensis quas exigit filiorum educatio.
Noluit autem lex has expensas mathematice computari ad faciendam
compensationem ; sed tribuit parentibus usumfructum in bona filiorum,
ne haberentur a filiis velut mandatarii mercenarii, a quibus ratio po­
tuisset postulari cum detrimento pietatis filialis.
3. Iure italico insuper ea quae data sunt filio ad artem vel professionem
addiscendam (a. 228-229), iure hispanico ea quae data sunt ad educa­
tionem (a. 160-162).

ΐ84

summa theologiae moralis

Extra hos casus, ususfructus competit patri soli (a. 384 et 389)
quasi compensatio pro labore administrationis ; matri non com­
petit, si pater renuntiet, sed tantum quando agit vices patris
impediti. Dissoluto matrimonio competit coniugi superstiti
(a. 384) ; sed si mater novum init matrimonium, amittit usumfructum !, quia nova constituitur familia, muliere transeunte sub
potestate alterius (a. 386). Etiam excluditur coniux adversus
quem pronuntiatum fuit divortium (ibid.) ; item coniux qui
neglexerit facere inventarium bonorum communitatis (a. 1442).
Administratio autem bonorum omnium est penes patrem vel
tutorem (a. 389 sq.), donec filii fiant maiores, qui omnimodam’
(a. 488) ; vel emancipati, qui restrictam habent administrationem
(a. 481-484), sed plenam in rebus commercii (a. 487).

*77 ‘ Quaestio : Num filiifamilias plenum dominium in lucra
habent quae ex proprio labore proveniunt ?
R. Distinguitur industria filii separata et non separata ; et
quando de industria non separata agitur, distinguitur utrum
filius agat tamquam socius patris (v. g. si Una cum patre agat
commercium), aut tamquam eius mandatarius (v. g. ut famulus
vel minister). Industria dicitur non separata quando filius laborat
et lucratur, sive in domo paterna e rebus et circa res patris,
sine extra domum paternam apud extraneos sed tamen nomine
patris. Industria dicitur separata seu propria quando filius laborat
et lucratur sive apud extraneos nomine proprio, sive in ipsa
domo paterna sed non circa res neque ex rebus patris.
His praenotatis :
i° Si filius lucra facit labore et industria separatis, habet illius
luçri dominium et usumfructum (C. C., a. 387), administratio
tamen tempore minoritatis inanet apud patrem ; quare si filius
haec bona invitis parentibus retinet et dilapidat, peccat contra
alias virtutes, non contra iustitiam. Praeterea
a) filius ex iustitia debet compensare expendas victus et vestitus :
non enim tenentur parentes alere filium qui ex propriis lucris
sibi providere potest ;
b) ex pietate debet subvenire gravi necessitati parentum fami­
liaeque scii, fratrum et sororum.
Hinc fit ut opifices iuniores (quibus non solet altum salarium
obvenire), etiam extra paternam domum et industria separata
laborantes, saepe debeant totum salarium parentibus tradere
sibique reservare nequeant partem nisi in casibus extraordinariis
v. g. ratione laboris vel diligentiae extraordinariae, vel si parentes
ultro consentiant, quod tamen non facile apud parentes pauperes
supponendum esta.
1. Ius italicum ita statuit de alterutro coniuge qui post mortem compartis ad novas nuptias convolat.
2. Maiorennes sunt sui iuris. Secundum codicem germanicum (a. 1618)
tamen, si maneant in domo paterna, usquedum exigant compensationem
fructuum ex suis bonis propriis, praesumuntur concedere parentibus.
3. In duplici casu filii arguendi non essent de peccato, eo quod aliquid
salarii percepti parentibus, patrisque administration! subtraherent :

DE IUSTITIA ET IURE

185

2° Si filius lucra facit ut socius patris, obtento patris consensu
et inito vero societatis contractu, ius plenum habet ad partem
lucrorum ex societate provenientium. Itaque illi contractui
standum erit, dummodo iuste initus fuerit sine laesione tertii
v. g. aliorum filiorum. Conventio talis generatim consulenda non
est ; quandoque tamen recte concluditur, v. g. si ceteri filii
negotia propria gerant et unus remaneat domi. Lex autem civilis
(C.C., a. 854) merito exigit ut societas inita fuerit actu authentico,
ne fraudes committantur filiusque unus plus aequo e bonis
familiae sibi vindicet.
3° Si filius, ut saepius et merito fit, agit ut mandatorius patris,
laborando eius nomine et periculo, v. g. si pater locavit laborem
filii, lucrum integrum ad patrem pertinet. Excipitur solummodo
lucrum ex opere prorsus extraordinario et indebito, vel ex
negotiatione quam filius proprio nomine et periculo instituit,
sive cum propriis bonis, sive cum bonis paternis sibi concessis
vel secreto sublatis. Quamquam enim peccet filius assumendo
pecuniam patris, acquirit tamen lucrum, dummodo periculum
sortis etiam assumat patrique resarciat damnum ex subreptione
ortum.
In hoc casu ulterius quaeritur utrum ille filius habeat ius ad
stipendium, vel salarium suo labori proportionatum? R.theoretice
loquendo, probabiliter habet ius ad tantum stipendium quantum
deberetur extraneo, deductis illis quae ex iustitia et pietate de­
bentur patri ; quamvis alii id negent quia pater labore filiorum
minorennium semper uti potest, saltem per modum compen­
sationis pro educatione data, atque illum imponere titulo debiti
pietatis et obedientiae. Practice loquendo illud ius generatim
negandum videtur, quia parentes, qui tantas expensas pro
minorennibus fecerunt, exigere possunt, tamquam compen­
sationem pro expensis factis, ut illi conservandae et augendae rei
familiali adlaborent et sustentatione domi percepta contenti sint ;
insuper patri, tamquam superiori, praecipienti obediendum est,
usquedum certum sit eum iqiuste praecipere et excedere limites
suae potestatis. Praesertim vero filius aliquid urgere nequit
a) si stipendium non petierit explicite, vel ob reverentiam
patris saltem implicite : tunc enim censetur laborare gratis, ut
generatim fit,
b) si omnes filii vçl simul vel successive ex aequo vel fere
ex aequo ita laborent, secus enim plus aequo unus acciperet ex
haereditate communi,
c) si pater per se vel per alios sine dispendio idem fecisset :
tunc enim lucrum non pendet ex istius filii labore.

178. Conclusiones practiçae. — Ex principiis supra
statutis sequuntur conclusiones sequentes :
a) si parentes ea quae sustentationi supersunt, non reservant filiis,
sed in usus superfluos expendunt ; b) si parentes nimis parci denegant
filiis ea quae honestis recreationibus conveniunt. Quae tamen non facile
uti liquet, atmittenda sunt.

186

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

i° Filium in bona a parentibus ipsi concessa, dominium
habere secundum intentionem parentum explicitant aut
implicitam ; nempe
a) in bona quae data fuerunt absolute, habere dominium
plenum ;
b) non autem in bona data ad usum determinatum : ita
v. g. iniuste ageret qui pecuniam ad libros comparandos
vel studia peragenda acceptam, in alium usum impenderet,
puta in immodicas recreationes aut voluptates ;
c) si intentio expressa non fuerit, dignosci poterit ex rei
natura aut circumstantiis : ita res consumptibiles censentur
absolute dari, nisi contrarium constet, dari scii, ad specialem
finem ; e contra res non Consumptibiles (vestis, libri,
equus) ad solum usum. Item filiis extra domum degentibus
studii vel artis causa aut commercii, parentes praesumendi
sunt ea indulgere quae iuvenibus eiusdem conditionis
tribui solent.
2° Filium cum consensu patris extra domum paternam
degentem et nomine proprio laborantem, censeri etiam
dispositionem habere de iis quae acquirit, quod non
solum iuri gallico (a. 387) et iuribus affinibus est conforme,
sed et explicite dicitur a iure anglico, americano, austriaco
(a. 151), hispanico (a. 159), helvetico (a. 295).
30 Contra iustitiam peccare çommutativam et per se ad
restitutionem teneri :
a) parentes sumendo bona filii, vel sumendo usumfructum si ad istum ex lege civili ius non haberent, sed filius ;
b) filium minorennem, sumendo bona parentum, vel
sumendo usumfructum bonorum suorum ad quem non
habet ius secundum praescripta legis civilis diversarum
nationum.
179. Animadversiones practicae.— 1. Coram fidelibus
praesertim in praedicatione non adamussim explicanda sunt iura
filiorum ex rigore iuris ; neque consulendae sunt generatim illae
de lucro dividendo conventiones inter parentes et opifices iuniores,
quibus fit ut filii evadant quasi commensales apud parentes, sed
omnibus potius modis inculcetur mutua pietas, auctoritas paterna,
et unitas familiarum.
2. Attamen moneantur parentes opportuno tempore ut filiis
aeque provideant, speciatim domi remanentibus, atque etiam ali­
quam pecuniam in honestas recreationes non denegent.

DE IUSTITIA ET IURE

187

3. Si confessarius filios in occultam compensationem valde
proclives inveniat, tunc prudenter iudicet et agat : ante factum
severiores potius exponat sententias et nominatim auctoritatem
paternam inculcet ; post factum in sententiam mitiorem inclinet
pro restitutione et exploret causas quae ab ipsa saepe excusant,
nec eam imponat nisi certa sit obligatio restituendi.
4. Quae dicta sunt de filiofamilias erga patrem et matrem
quoad lucra quae facit in domo patris, extendenda sunt ad
nepotem, ad neptem, ad aliam quamçumque personam consan­
guineam quae in simili conditione versatur.
Articulus II.

De Dominio Uxoru m.

180. Notiones. — Vir et uxor, matrimonium contra­
hendo, aliquam societatem efformant cuius vir est caput,
mulier vero subiecta, non ut serva aut ancilla, sed ut
socia et adiutrix. Unde ex natura rei et lege divina mulier
fit viro subdita, et ideo non retinet eamdem quoad bona
et negotia sua gerenda libertatem. « Quamvis enim mulier
sit aequalis viro in actu matrimonii, ait S. Thomas, tamen
in his quae ad dispositionem domus pertinent, vir caput
est mulieris, secundum Ap. I ad Cor. XI » (IUI, q. 32,
a. 8, ad 2). Sane ineundo societatem matrimonialem uxor
naturalia iura retinet, unde manet capax dominii et administrationis ; at officia in se suscepit oneribus matrimonii
et vitae communis pro rata parte subveniendi, nominatim
sustentationi prolis nasciturae, imo et ipsius mariti, casu
quo ille bonis suis privaretur. Hinc, quia vir plerumque in
bonis gerendis peritior supponitur, et quia est caput, iure
naturali iam convenit ut uxor ab eo dependeat, quoad illa
saltem bona, quae oneribus matrimonii destinantur.
Quod determinandum est iure civili, et fit variis modis pro
variis regionibus aut conventionibus diversis.

181. Principia. — In omni autem matrimoniali regimine
triplicis generis bona uxoris distingui possunt :
1) communia, quae pacto nuptiali aut statuto legis in
communitatem ponuntur vel communitati acquiruntur ;
2) propria seu dotalia, quae iuxta dispositiones legales
vel pactum speciale afferuntur ad onera matrimonii sus-

l88

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

tinenda sed quae non fiunt communia ; haec itaque concre­
duntur marito in ordine ad onera matrimonii;
3) praeterdotalia seu paraphernalia,quae uxor habet prae­
ter dotem et quae sibi omnino reservavit ; — ad quae
reducuntur tamquam quasi paraphernalia :
a) quidquid uxor sibi acquisivit industria et labore
extraordinariis post datam rebus domesticis diligentiam
debitam ;
b) quaelibet ex parcimonia subtrahit de sibi concessis
ad victum, vestitum, recreationem : reputantur enim
fructus industriae ;
c) quidquid accipit titulo personali donationis, sub
conditione scii, quod maritus in rem donatam ius nullum
habeat.

Hinc tria principia :
I. Quoad bona paraphernalia, uxor habet dominium,
usumfructum et administrationern. Unde de his bonis,
saltem si mobilia sunt, plene disponere potest ; et etiam
si sunt immobilia, nisi lex civilis prohibeat : ita secundum
ius gallicum et belgicum, generatim non potest immobilia
alienare nisi de mariti consensu.
II. Quoad bona propria sed dotalia, uxor habet dominium
directum ; ideo maritus illa saltem absque uxoris consensu
alienare nequit. Reditus autem et fructus durante matri­
monio pertinent, pro diversa conventione, vel ad maritum,
vel ad communitatem familialem,cuius tamen administrator
est maritus.
III. Quoad bona communia, dominium est apud com­
munitatem i. e. apud virum et uxorem simul ; dominium
utile et administrationern habet vir ut caput familiae, ita
ut generatim plene de illis disponere possit. Uxor tamen
ex bonis communibus vel dotalibus habet ius ad honestam
sustentationem iuxta conditionem familiae ; at dissoluta
communitate habet ius vel ad dimidiam pariem, vel ad
illam partem quae conventione determinata fuit.
Quaenam autem de facto sunt bona communia aut
dotalia, pendet ab inita conventione et a statuto legis civilis
diversarum regionum.

DE IUSTITIA ET IURE

189

182. Conclusiones practicae. — 1. Uxor, ex bonis
Copimunibus et fructibus dotalibus, ius strictum habet ad
honestam sustentationem, iuxta conditionem suam prae­
sentem et statum fortunae familiaris, etiam si nulla bona
attulerit, nec ullum pactum explicite initum fuerit : est
enim unum ex oneribus matrimonii. Unde etiam, deficien­
tibus aliis bonis, sustentatio ipsi stricte debita est ex bonis
mariti ; sicut etiam marito, si non habeat bona, sustentatio
ex bonis uxoris est debita. — Honesta autem sustentatio
complectitur non solum victum et vestitum, sed in nostris
regionibus, etiam facultatem quaedam impendendi ad
honestas recreationes, parva munera et modicas eleemo­
synas, pro sua conditione.
2. Uxor, quae parentibus suis, vel filiis ex anteriore
toro susceptis succurrere tenetur quia sunt in gravi
necessitate, id praestare debet ex bonis sibi propriis, si
quae habeat : his autem deficientibus, ex bonis commu­
nibus, aut tandem ex bonis mariti, etiam ipso invito,
dummodo tunc ab aliis eleemosynis abstineat ; et idem
dicendum videtur ad subveniendum fratribus et sororibus
graviter indigentibus. Maritus ut administrator et caput
familiae debet ea dare uxori quibus suis obligationibus
naturalibus satisfacere possit. Et haec non tenetur, marito
defuncto, illas expensas restituere, etiamsi multum excedant
limites consuetuarum eleemosynarum.
3. Uxor, quia non serva aut ancilla sed socia, stricte
non tenetur explicite a marito postulare quae necessaria
sunt ad propriam sustentationem, vel ad necessitates
familiae, sed potest ea sibi vindicare, imo clam subducere
si vir sit irrationabiliter invitus ; et similiter, deficiente aut
négligente marito, quae necessaria sunt ad sustentationem
filiorum. Item ea quae maritus facile concederet, si roga­
retur : talis licentia tunc legitime praesumi potest.
4. Uxor, deficiente marito, ad curandas res familiares
ex natura sua et ex lege positiva praeponitur. Unde
in casu, generatim quae necessaria sunt ad impediendum
grave damnum familiae 1 posset ex bonis communibus im­
i. Vide tamen ius civile ; v. g. art. 1427.

190

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

pendere ; et marito prodigo, probabiliter quaedam bona
abscondere potest, eaque servare in futuras necessitates.
5. Contra iustitiam commutativam peccat uxor et per se
ad restitutionem tenetur, si marito rationabiliter invito,
eius bona surripit aut de bonis dotalibus vel communibus
sibi usurpat ea ad quae ius non habet.
6. Etiam maritus contra iustitiam commutativam peccare
potest^ et ad restitutionem tenetur : sumendo bona praeterdotalia, uxore invita (a. 1579) ; sumendo vel dissipando
bona dotalia seu uxoris propria aut negligenter ea curando,
aut alienando sine licentia uxoris (a. 1428) ; mediis iniustis
(vi, metu, fraude) eam cogendo ut ad bona sua alienanda
aut obliganda consentiat ; item disponendo de bonis
communibus vel dotalibus contra praescriptum legis1, si
inde damnum inferat uxori ; — non autem probabiliter,
si bona intra limites legis dissipaverit, quamvis ita peccet
contra liberalitatem et pietatem.
Ex iure gallico, et belgico, maritus habet administrationem bonorum propriorum uxoris seu dotalium, quae
tamen gerere debet ut bonus paterfamilias, et si sit negligens, ad restitutionem tenetur (a. 1428). Bonorum autem
communitatis habet administrationem ita ut ea vendere,
alienare, oppignorare possit sine consensu uxoris (a. 1421) ;
non potest tamen immobilia donare (etiam occulto vel
specie venditionis), nec totalitatem aut quotitatem deter­
i. Controvertitur an maritus bona dissipando communia, sed intra
concessionem legis, teneatur ad restitutionem erga uxorem· Multi
affirmant i) quia uxor habet condominium (et ideo ius strictum)
saltem dimidiae partis ; 2) quia concessio legis non est positiva, sed
solum negativa, quatenus via legali nihil potest a marito exigi propter
malam et prodigam administrationem ; 3) quia concessio legis debet esse
in commodum, non in detrimentum, familiae.— Alii negant tamen, res­
pondentes : a) concessio legis est absoluta, cum dicat maritum habere,
bonorum administrationem et usumfructum, solumque ponat quasdam
parvas restrictiones ; b) condominium uxoris a lege expressum consistit
in eo tantum quod dissoluta communitate, uxor habeat ius ad % partem
bonorum tunc exstantium; pars autem viri in bonis communibus est
potior tum ratione bonorum in communi positorum, ti m ratione administrationis ; c) concessio legis est in commodum familiae, non tamen
ita quod vir non possit disponere de bonis communitatis nisi directe et
immediate in utilitatem familiae, sed secundum generales conventiones ;
alioquin concessio legis esset vana et inanis. Ergo praeter ea quae iure
statuta sunt, maritus habet perfectam administrationem, nec de ea
tenetur rationem reddere.

DE IUSTITIA ET IURE

19I

minatam mobilium nisi pro cpllocandis filiis (a. 1422) ;
potest tamen mobilia donare titulo particulari et gratuito,
dum sibi non reservet usumfructum (ibid.).
Ad praecavendam bonorum dissipationem, uxor potest
petere separationem bonorum (a. 1443), et dissoluta
communitate potest vindicare suam lege povisam partem,
non solum ex bonis communitatis, sed etiam, si ista non
satis supersunt, ex bonis mariti (a. 1471-72). Si autem
sciens dilapidationem, uxor non repetat ius suum (petendo
separationem), signum est eam non dissentire, nec potest
exigere restitutionem, nisi pro fructibus qui supersunt
(a. 1539 et 1578).
7. Denique contra iustitiam commutativam peccant coniuges, sive maritus, sive uxor, non afferendo partem bono­
rum aut proventuum iuxta legem vel contractum debitam.

183. Monitum practicum. — lura uxorum in bona
communia, quae ex usu et consuetudine iis competunt, non
sunt publice in instructionibus proponenda, nec privatim sine
delectu applicanda, omnibus passim indulgendo mulieribus,
cum ipsae ex indita dominandi libidine valde propendeant in iura
sua plus aequo extendenda. Universim magis curandum est, ut
uxor marito in charitate, sicut par est, subsit et obediat, quam ut
iuribus suis insistat.
Dispositiones luris Civilis hodierni.

Dispositiones principaliores iuris civilis praecipuarum
nationum hic subiicimus, ut lector quamdam rei ideam sibi
possit efformare ; quin tamen notata ordinario sufficiant
ad solvendos casus, quia saepe sunt valde implicati. Et
ideo inconsulto iurisperito non sunt de facili solvendi.

184. Iuxta ius gallicum et belgicum : 1) Comuges
ante matrimonium possunt inire conventionem totam et omnem,
dummodo bonis moribus, auctoritati maritali et paternae, ac legi
civili non adversetur1 (a. 1387-1390). Si specialis desit conventio,
matrimonium censetur initum sub regimine communitatis legalis
(a. 1400).
i. Ne confundetur contractus matrimonii : le mariage, l’association
conjugale; de huwelijksverbintenis, de echt; cum praevia Conventione seu
contractu matrimoniali : le contrat de mariage, la convention matrimoniale;
de huwelijksche voorwaarden of overeenkomst.

192

I
/
j

j
■,
!

i
:
!

i
'
i

i
l
!

i

;

;
I
Ii
r'i
Π
[(
1’
!;
[i

! 'i
i
i
i
ό
((

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

2) Conventiones ante matrimonium iniri debent coram notario
(a. 1394) ; semel initae mutari possunt eadem forma i. e. simili
actu coram notario, ante, sed non post matrimonii celebrationem
(a. 1395-1396).
3) Quocumque sub regimine, uxor a marito — vel a tribunali —
pendet quoad bonorum immobilium alienationem (a. 217-219;
1449; 1538), et ut se sistat in iudicio civili (a. 215-216); haec autem
dependentia cessat, soluto matrimoniali vinculo (a. 1576 et 1449).

Potest autem matrimonium contrahi sub multiplici
regimine : communitatis legalis, — aut conventionalis, —
exclusive communitatis, — separationis, — et dotali.
A. Regimen communitatis {gemeenschap van goedereri)
habetur, cum quaedam bona mariti et uxoris fiunt communia,
Inducitur vel per contractum matrimonialem, vel deficiente
contractu, pleno iure per legem. Unde duplex esse potest communitas bonorum : legalis aut conventionalis.
Communitas legalis habetur, si coniuges nullum specialem
faciunt contractum aut declarant sub regimine communitatis
velle contrahere (a. 1400-1490). Sub hoc regimine :
1) Communia fiunt a) omnia mobilia tam praesentia quam
futura, iis exceptis quae expresse donantur ut propria sint;
b) fructus omnes et reditus omnium immobilium ; c) omnia
etiam immobilia ex bonis communibus, stante matrimonio, acquisita
(a. 1401-1403).
2) Propria seu personalia cuique coniugi manent : a) omnia
immobilia, sive ante matrimonium possessa, sive post matrimo­
nium obtenta nisi donata fuerint cum explicita conditione
ut communia fierent, sive titulo oneroso acquisita ex pretio
boni proprii venditi (remploi-wederbezetting') (a. 1404-08 ; 1433);
b) mobi indonata cum explicita conditione ut propria sint(a.i4Ol).
Itaque, a) stante communitate, uxor retinet nudam proprietatem
suorum bonorum ; non autem administrationem quae in maritum
transit, nec usumfructum qui transit in communitatem cuius
maritus est caput et administrator. Unde bona sua sine consensu
mariti alienare nequit ; nec maritus bona uxoris propria sine
huius licentia (a. 1428). Quoad bona communia, communitas
dominium directum possidet ; dominium utile et administratio­
nem habet maritus ut caput, quapropter ius habet ea vendendi,
alienandi, hypothecis onerandi, sine uxoris consensu (a. 1421),
exceptis paucis quibusdam casibus a lege determinatis, de quibus
supra n. 182, 6; — sed uxor ex istis bonis habet ius ad honestam
sustentationem iuxta suam conditionem.
Hinc dicta bona alienare nec obligare potest absque consensu
mariti, etiam cum iudicis auctoritate, nisi mercaturam suo nomine,
cum mariti consensu, publice exerceat, et contrahat ratione mercaturae (a. 1426 ; C. Com., a. 9 et 10) ; — nec potest se obligare
neque bona communia gravare, etiam ad maritum e carcere
liberandum, vel ad filios absente marito collocandos, nisi iudicis
auctoritate (a. 1427).
b) Dissoluta communitate, quod fit morte, divortio, separatione

DE IUSTITIA ET IURE

193

corporum aut bonorum (a. 1441-1445) : 1. uxor recuperat ple­
num dominium omnium bonorum quae sïbipropria sunt (a.1449) ;
2. quoad communia bona et onera, potest dimidiam partem bono­
rum sibi vindicare (a. 1474), si velit dimidiam partem debitorum
solvere (a. 148?) ; vel medietatem repudiare (a. 1453) si com­
munibus oneribus gravari nolit, quo casu nihil praeter vestes
exigere potest (a. 1492) ; 3. si medietatem sibi vindicet, curare
debet Ut inventarium conficiatur ad fraudes efficacius amo­
vendas, ne scii, gravetur debitis communibus ultra ratam
partem emolumenti quod ex bonis communibus percipit (a.
1483) i quod, obtinebit dummodo inventarium fuerit bona fide
et sincere confectum.
In casu separationis bonorum, manet auctoritas maritalis et
ideo non potest uxor alienare immobilia (a. 1449) i in casu sepa­
rationis corporum, suspenditur ita ut uxor iam plenum exercitium
obtineat capacitatis iuridicae et possit alienare immobilia, ex lege
belg. 20 mart. 1927.

B.Communitas conventionalis est, quando coniuges
speciali pacto communitatem legalem extendunt vel restringunt,
ita ut bona communia sint plura vel pauciora, secundum ea
quae sunt in contractu matrimoniali stipulata (a. 1401) : ita
v. g. si declarent communia fore cuncta mobilia et immobilia,
praesentia atque futura, — aut ea tantum bona quae durante
matrimonio ex utriusque reditibus acquiruntur (communauté
aux acquêts, tot winsten of aankoopen beperkt ; quo tamen casu
debita non fiunt communia, cum non sint acquisita), — vel
etiam bona communia non aequaliter, sed iuxta datam propor­
tionem esse dividenda, etc. (a. 1497-1528).
C. Regimen communitatis exclusivum (uitsluiting der
gemeenschap van goedereri) est illud quod declaratur iniri sine
communitate bonorum seu cum simplici negatione communitatis,
ita ut excludatur communitas legalis atque conventionalis.
In hoc regimine : a) uxor servat dominium directum suorum
bonorum aut saltem eorum valoris, ita ut, bonis consumptis,
teneatur maritus reddere valorem ; — b) maritus habet usum­
fructum et administrationem bonorum uxoris, iis exceptis quae
specialiter uxori fuerint reservata (a. 1534), sed cum onere
providendi honestae uxoris sustentationi ; — c) soluto regimine,
uxor plenum dominium suorum bonorum recuperat, sed fructus
iam a marito perceptos repetere nequit (a. 1529-1535).

D. Regimen separationis bonorum (scheiding van goe­
dereri) est illud quod declaratur iniri cum positiva affirmatione
separationis bonorum. Sic a) uterque coniux non solum dominium,
sed etiam usumfructum et administrationem suorum bonorum
retinet 5 — attamen ius immobilia alienandi uxor exercere nequit
sine viri consensu (a. 1538) ; — b) uterque coniux onera matri­
monii sustinere debet secundum partem in pacto constitutam ;
quo pacto deficiente, uxor tertiam partem redituum suorum ad
hoc marito tradere debet ; — c) alterutro in inopiam incidente,
alter rei domesticae onera ferre tenetur (a. 1536-1539)·
Summa Theologiae Moralis II. —* 13

194

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

E* Regimen dotale (rechtsverhouding met betrekking tot
den bruidschat; dotaal-stelsel) in eo essentialiter est quod bona
dotalia uxoris alienari nequeant, sed specialiter protegantur. Non
autem consistit in constitutione dotis : potest enim existere
quin dos constituatur, quo casu tertia pars redituum uxoris
determinatur pro matrimonii oneribus (a. 1575) ; et insuper in
aliis regiminibus dos potest constitui ; sed ita vocatur, quia dos
legitime constituta quibusdam specialibus privilegiis gaudet quae
in alio regimine ipsi denegantur. Unde non existit regimen dotale,
nisi expresse declarent sponsi se matrimonium inire sub hoc
regimine (a. 1392)
In eo bona uxoris sunt duplicis generis :
|i) dotalia, quae pacto nuptiali in dotem constituuntur ad susti­
nenda onera matrimonii (a. 1541), et quae stante matrimonio
nec constitui nec augeri possunt (a. 1543) ; potest autem dos
comprehendere vel omnia bona uxoris praesentia et futura, vel
sola bona praesentia, vel partem bonorum praesentium et futu­
rorum, vel unum obiectum individuale (a. 1542) ;
2) paraphernalia seu praeterdotalia quae extra dotem sunt :
omnia sunt quae in pacto nuptiali non constituuntur ut dotalia
(a. 1574)·
lamvero a) bonorum dotalium uxor retinet dominium directum,
et si ita pactum fuerit, partem fructuum ad suas necessitates
personales requisitam (a. 1594) ; sed praeter hoc, administrationem et usumfructum habet maritus, qui tamen valorem
mobilium in contractu determinatam, soluto matrimonio, resti­
tuere debet haeredibus (a. 1551), immobilia vero nullatenus
alienari possunt aut obligari, etiam uxore consentiente (a. 1554),
— imo nec praescribi (a. 1561),-- praeter quosdam casus lege
exceptos.
Casus sunt : i" ex licentia maritij vel eo deficiente ex licentia
iudicis, ad dotandos filios uxoris, ex antecedente matrimonio
susceptos (a. 1555) :
20 ex licentia mariti, ad dotandos filios utriusque coniugis
viventis (a. 1556) ;
30 ex stipulatione contractus matrimonialis (a. 1557) ;
4° ex licentia iudicis in venditione publica et post tria ad
publicum scripta monita (affiches, a. 1558) ;
5° ad redimendum maritum, vel uxorem, in carcere detentum
(a. 1558);
6° ad praebenda alimenta familiae in casibus determinatis in
art. 203, 205 et 206 (a. 1558) ;
7° ad solvenda debita uxoris vel eorum qui dotem praebuerunt,
si debita praecesserint matrimonium (a. 1558) ;
8° ad reparanda gravia damna quae passa sunt bona immobilia
dotalia (a. 1558) ;
9° quando bona immobilia dotalia sunt indivisa et indivisibilia
Cum aliis (a. 1558).
b) Bonorum paraphernalium uxor dominium, administrationem
et usumfructum retinet, quin tamen possit immobilia alienare
sine consensu mariti aut tribunalis (a. 1576).

DE IUSTITIA ET IURE

195

185. Speciatim in communi regimine communita­
tis, triplicis generis bona uxoris distingui debent :
1° Bona paraphernalia seu praeterdotalia, de quibus Codex
civilis non loquitur expresse (quia agit de conventione ineunda
ante matrimonium, non tam de iis quae post matrimonium
acquiruntur), sed quae supponit cum permittat libertatem con­
ventionis : sunt illa quae uxor habet praeter dotem et quae
speciali conventione sibi reservavit ; — àut quasi-paraphernalia,
ex labore extraordinario, parcimonia, aut donatione exclusive
personali obtenta, sicut dictum est n. 181 ;
20 Bona propria seu dotalia, quae coniuges sibi iuxta disposi­
tiones legales vel pactum speciale afferunt quidem ad onera
matrimonii sustentanda, sed quae non fiunt communia : sunt
immobilia ;
3° Bona communia quae afferuntur ad onera matrimonii
sustinenda et quae simul communitatem ingrediuntur (biens qui
composent l’actif de la communauté légale) : sunt mobilia.
His praenotatis quaeritur quodnam dominium circa singula
competit uxori?
Resp. A. Quoad bona paraphernalia aut quasi-paraphernalia
uxor habet dominium, usumfructum et administrationem. Unde
de his bonis, saltem si mobilia sunt, plene disponere potest,
immobilia non potest alienare sine consensu mariti.
B. Quoad bona propria, uxor habet dominium directum ;
ideo mafitus illa sine uxoris consensu alienare nequit. Dissoluta
communitate, uxor recuperat plenum dominium in illa bona,
reditus autem et fructus durante matrimonio pertinent non ad
maritum sed ad communitatem familialem, cuius tamen admi­
nistrator est maritus.
C. Quoad bona communia, vir utpote administrator, et dominus
dimidiae partis, ius habet plene de illis disponendi, etiam alienan­
di sine consensu uxoris. Uxor tamen ius habet ex illis ad
honestam sustentationem iuxta conditionem familiae. Simul vero
uxor in illa bona habet dominium directum, sed radicale tantum
et vinculatum (a. 1421), i. e. durante communitate illud do­
minium exerceri nequit, habetur tamen quasi spes dominii jn
mediam partem post dissolutionem communitatis. Dissoluta scü.
communitate uxor exigere potest dimidiam partem (a. 1474) ;
imo uxor, cuius conditio stante communitate peior erat, varia
obtinet privilegia, scii.
a) potent renuntiare communitati (a. 1453 et 1457) infra tres
menses et 40 dies post mortem mariti, si non vult dimidiam
partem omnium debitorum communium solvere ;
b) etiamsi acceptet communitatem, non gravatur debitis com­
munitatis ultra portionem emolumenti percepti, dummodo pro
tribunali integrum factum fuerit inventarium bonorum omnium
(a. 1483);
c) sive acceptet, sive renuntiet,uxor potest iura sua personalia»
i. e. bona propria et quaecumque praeter fructus et reditus ex istis
bonis in gratiam communitatis conversa sunt, repetere et sumere,

196

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

non tantum ex bonis communitatis sed etiam ex bonis propriis
mariti, si priora non sufficiunt (a. 1471-72).

186. Animadversio.—In Belgio, ius mariti aliquam restric­
tionem passum est ex lege 10 martii 1900 de contractu operae,
in qua legitur, art. 33 : « Les instruments de travail nécessaires
aux occupations personnelles de la femme et les meubles acquis
à l’aide du salaire, ne peuvent, sans le secours de celle-ci, être
aliénés à titre onéreux ou gratuit, loués ni donnés en prêt ou
en gage par le mari.
Les meubles acquis à l’aide du salaire de la femme mariée, ne
sont pas susceptibles de saisie de la part des créanciers du mari, à
moins que ceux-ci ne prouvent que les dettes dont ils poursuivent
le payement ont été contractées par les besoins du ménage ».
Id tamen valet de labore personali cuius fructus non superat
valorem 3.000 fr. in anno (art. 39).
Et ex lege 20 iul. 1932, bona, separatae professionis, industriae
aut negotiationis exercitio, — non tamen e rebus a marito tradi­
tis, — ab uxore acquisita, sunt huic reservata et subsunt eius
dominio et administration! : uxor potest, sine licentia mariti, ea
convertere in alia mobilia et immobilia, atque haec ita acquisita
obligationi subiicere, titulo oneroso alienare, imo titulo gratuito
in utilitates familiae et ad collocandos filios communes. Quae
bona, dissoluta bonorum communitate, subiiciuntur tamen com­
muni partitioni, nisi sint simul bona uxoris propria.
Etiam lege gallica 13 iul. 1907 et 8 iun. 1923, potest uxor libere
gerere lucra et bona quae ex professione separata obtinuit.
187. Ius italicum, hispanicum, neerlandicum. —
Haec tria satis proxime accedunt ad ius gallicum ; sicut etiam
ius lusitanum, et varii codices Americae latinae, sed impossibile
nobis est in singulorum particularitates descendere.
'A. Concordat ius italicum in multis cum iure gallico, et
admittit regimen dotale simul et regimen communitatis, quae
etiam possunt coexistere (a. 1425 et 1433). At plures etiam
sunt differentiae :
h. Quantum ad dotem : inito matrimonio, dos non potest
amplius constitui nec augeri (a. 1391). At in contractu potest,
in favorem superviventis coniugis, stipulari lucrum ex dote
sumendum ; et hoc tamquam verum creditum quod, deficientibus
filiis coniugis defuncti, transit in proprietatem superviventis,
secus in usumfructum : sub conditione tamen quod non noceat
haeredibus reservatis (a. 1398).
2. Quantum ad communitatem bonorum, non admittit aliam ac
unionem fructuum (a. 1433), et ista non comprehendit credita
et debita ante coniugium existentia (a. 1435). Maritus habet
administrationem communitatis, sed sine consensu uxoris non
potest alienare aut hypothecate bona nisi titulo oneroso (a. 1438).
Dissoluta communitate, divisio fit secundum stipulationem pacti ;
ete a deficiente, proportionaliter ad bona cuiusque (a. 1434 et 1440).
I3. Deficiente contractu, cum lex non praesumat aliquod regimen,
videtur quod bona cuiusque maneant separata. Pariter contractu

DE IUSTITIA ET IURE

197

deficiente, aut silente de parte pro oneribus matrimonii afferenda,
tenetur uxor contribuere proportionaliter ad sua bona, fructibus
dotis si sit computatis (a. 1426 et 138).
4. Ex lege recenti 17 iul. 1919, ius plenum uxori iam competit,
de bonis suis, non dotalibus nec communibus, disponendi sine
consensu mariti.
B. Ius hispanicum, etiam admittit regimen dotale. Sed statuit
quod, nisi adsit speciale pactum anténuptiale, supponit commu­
nitatem lucri seu acquisitionis, ad quam unionem omnia bona
pertinent nisi contrarium expresse probatum sit (a. 1392-1431).
Ex bonis istis communibus solvenda sunt omnia debita a marito
vel uxore contracta durante matrimonio, atque expensae factae
pro educatione filiorum legitimorum etiam alterutrius solum
coniugis ·, non autem mulctae alterutri forsan impositae. Disso­
luta autem communitate, prius restitui debent dos et para­
phernalia, dein solvi debita communia.

C. Ius neerlandicum praesumit communitatem bonorum, quam
tamen conventione praevia, coram notario inita, et contracto
matrimonio non mutanda (a. 174), limitare sponsi possunt vel
et totaliter excludere (a. 194). — Regimen dotale mentionem
specialem in iure non obtinet.
1. Communitas legalis bonorum strictius intelligitur ac in iure
gallico, et est perfecta, omnium scii, bonorum, immobilium aut
mobilium, cum eorum fructibus et reditibus, atque omnium
debitorum, etiam ante matrimonium existentium, ita Ut sint
dominium communitatis, i. e, viri simul et uxoris, et, dissoluta
communitate, per se dividenda sint aequaliter seu pro dimidia
parte (a. 174-177) ; —■ excipiuntur tamen illa bona quae dantur
sub expressa restrictione quod non pertineant ad communita­
tem (a. 175).
Plena administratio bonorum communium competit marito,
qui tamen, ad instar iuris gallici, non potest, sine consensu
uxoris, donare immobilia, nec totalitatem aut quotitatem mo­
bilium, nisi ad communem prolem conditione donandam, nec
rem mobilem sibi reservando usumfructum (a. 179).
(Nihilominus potest uxor, absque consensu mariti, actus ponere
necessarios a) ad exercitium publicae negotiationis separatae,
consentiente marito, susceptae (a. 168) ; b) ad contractum
conductionis operis sed in gratiam rei familiaris (a. 164), et
pariter ad locationem operae suae (a. 1637) ; c) ad traditionem
pecuniarum argentariae publicae (lex 20 iul. 1895). Item marito
absente aut non valente manifestare voluntatem, in casu urgentis
necessitatis, de licentia iudicis (a. 180).
*
2. Communitas limitata. Cum magna libertate possunt sponsi
in pacto nuptiali limitare bonorum communitatem (a. 194), sicut
et administrationem mariti restringere (a. 195). Ita statui potest
sola communitas lucri et damni (van winsten en verlies, a. 210-212)
ex fructu scii, bonorum atque industria et labore ; aut etiam sola
communitas fructuum et redituum (van vruchten en inkomsten
a. 219), damnis scii, exclusis.

198

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

3. Exclusio communitatis etiam statui potest. Quo in casu,
pars determinanda est redituum uxoris quae debet tradi marito
ad onera matrimonii ; secus praesumitur omnes fructus et reditus
ex bonis propriis uxoris competere marito (a. 200-201).
Administratio bonorum propriorum uxoris, nisi expresse con­
trarium stipuletur, pertinet ad maritum (a. 160 et 195), qui tunc
tenetur de damnis (a. 160).

188. Ius austriacum, anglicum, americanum. —
Huic triplici iuri proprium est quod lex separationem bonorum
supponat, nisi aliter conventum sit.

A. Ius austriacum praesumit separationem bonorum, nisi con­
trarium sit authentico pacto statutum (a. 1237). At, nisi uxor
contradicat, maritus praesumitur administrationem et nsumfructum habere omnium bonorum uxoris (a. 1238) ; unde de
fructibus libere disponere potest, sed tenetur substantiam bono­
rum servare, secus ad restitutionem obligatur. In dubio, quaestus
censetur a marito factus (a. 1237).
Potest ante nuptias dotem exigere, sed etiam huic iuri renun­
tiare ; si dos constituatur, maritus habet usumfructum dotis
eiusque incrementi (a. 1227-1228), sed obligatur ad substantiam
reddendam aut valorem aequivalentem, in casu mortis, divortii,
vel cessionis bonorum ; unde constituens dotem potest ab initio
exigere huius assecurationem (a. 1425).
Si speciale pactum initur, ipsi standum est : ita potest commu­
nitas bonorum statui sive ante, sive post matrimonium (a. 1233) ;
quo casu dominium est utriusque, ususfructus manet illius ad
quem pertinebat ante pactum, sed administratio bonorum com­
munium est solius viri ; at soluto coniugio, dimidia pars eorum
pertinet ad conjugem superstitem.
Uxor habet ius strictum ad sustentationem convenientem ex
bonis mariti iuxta ipsius status conditionem (a. 91) ; quae autem
accipit a marito, ut ornatus, cimelia, etc. transeunt in plenum
eius dominium, nisi contrarium expresse stipuletur (a. 1247).
B. Iure anglico, duplex existit regimen matrimonii : legale et
conventionale.
1. Systema legale. Iuxta legem 1 ian. 1883, mulier quae nupsit
conservat bona sua, quae omnia sunt paraphernalia, ita ut de iis
plene disponere possit, atque circa bona possidenda, acquirenda,
administranda pleni iuris maneat, sicut mulier innupta, Attamen
a) durante matrimonio, uxor ius habet ad convenientem sui
et filiorum sustentationem ex bonis mariti ; et, si maritus in
necessitate sit constitutus, uxor tenetur illum, in quantum possi­
bile est, sustentare ;
b) defuncto marito, uxor ius habet, durante vita sua, ad tertiam
partem.
2. Systema conventionale bonorum, cum plena libertate, ante
et post matrimonium iniri potest iuxta coniugum placita.
Ex lege tamen 9 aug, 1870, uxor bona quae industria separata
acquirit, pleno iure sine consensu mariti sua facere potest, ita
ut ususfructus et administratio ad eam solam pertineant.

DE IUSTITIA ET IURE

199

C. Ius in Statibus Foederatis Americae septentrionalis non est
unifqrme, sed diversum in diversis Statibus. Generatim tamen
existât perfecta separatio bonorum, ita ut omnia bona uxoris
paraphernalia sint et uxor liberam eorum administrationem et
usum habeat. Sed possunt bona communia constitui cum perfecta
libertate.
At ut dotalia considerari possunt tertia pars bonorum immo­
bilium quae maritus durante matrimonio possederit, et quae
alienari nequeunt sine consensu uxoris ; unde de hac tertia
parte nec maritus potest facere validum testamentum. — In
quibusdam Statibus marito competit simile ius in bona uxoris.

189. Ius germanicum. — Distinguit duplex regimen in
coniugio : legale et conventionale (gesetzliches- und vertragsmâssiges
Gilterrecht).
A, Regimen legale praesumitur, nisi certo constet de regimine
conventionali. In ipso distinguuntur (a. 1363 sq) :
1) Bona reservata (Vorbehaltsgut'), scii, a) res solius uxoris
usui destinatae ut vestes, instrumenta, ornatus mulieris (a. 1366) ;
b) res ab Uxote acquisitae in negotio prorsus independent!,
v. g. exercendo munus obstetricis (a. 1367) ; c) res in pacto
coniugali indicatae, vel haereditate aut donatione acceptae, cum
expressa stipulatione quod sint bona reservata (a. 1368-69) ;
d) atque horum omnium reservatorum fructus (a. 1370). De
his uxor liberam dispositionem habet, scii, dominium, usumfructum et administrationem ; sed si necessarium sit, ex iis
debet conferre ad rem familiarem (a. 1360 et 1371).
2) Bona illata (eingebrachtes Gut), scii, omnia quae non sunt
reservata. De iis maritus habet usumfructum et administrationem
(a. 1373) ; sed neQtiit illa (saltem immobilia) sine consensu
uxoris alienare vel oppignorare, atque debet ea diligenter
administrare, et fructus imprimis impendere in congruam susten­
tationem familiae.
Quod si damnum ex imprudenti administratione mariti timeat
uxor, competit ipsi ius postulandi securitatem (a. 1319) vel
bonorum separationem (a. 1418).
B. Regimen conventionale Constitui potest iuxta quadruplex
pactum ; quod coram iudice vel notario inire coniuges possunt
de bonis propriis, atque etiam post matrimonium, eodem modo
dissolvere vel mutare (a. 1432 sq.) :
1) Universalis bonorum communitas (allgemeine Gutergemeinschaft, a. 1437-1518), qua ex omnibus bonis mariti et uxoris,
tum antea possessis tum acquirendis, unum coalescit bonum
commune (Gesamtgut) ; potest tamen uterque quaedam bona
exçludere et sibi reservare. Boni communis administrationem
habet maritus (a. 1443), qui tamen pluribus in casibus eget
consensu uxoris (a. 1444).
2) Communitas quaestus seu lucri vel acquisitionis (Errungenschaftsgemeinschaft; a. 1519-1557) est quaedam compositio regi­
minis legalis et universalis bonorum communitatis : bona scii,
mobilia aut immobilia antea possessa manent propria ; —

200

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

communia evadunt tum lucra a coniugibus facta, tum bonorum
illatorum reditus, unde, dissoluta unione, fructus obtenti divi­
duntur aequaliter inter virum et mulierem’ (a. 1476). Administrationem et usumfructum habet maritus ; sed uxori, non ma­
rito, possunt bona quaedam reservari, atque reservantur ea quae
in regimine legali sunt reservata.
3) Communitas mobilium (Fahrnisgemeinschaft) est amplior, et
communitati quaestus addit communitatem mobilium ante matri­
monium ab utroque possessorum, unde adest fere idem systema
ac communitas legalis in iure gallico. Hinc bonorum communium
administratio competit marito, qui tamen nec de immobilibus,
nec de mobilium universalitate, nec de quotitate eorum disponere
valet absque consensu uxoris.
4) Separatio bonorum (Gütertrennung') ante vel post matrimo­
nium iüxta formam legalem statuta, reddit omnia bona uxoris
paraphernalia, sed uxor potest pro libitu suo administrationem aut
usum marito concedere (a. 1430). Ipse tenetur onera matrimonii
portare, sed uxor quoque debet aliquid ex suis bonis conferre
(a. 1427).
Notetur communitatem universalem, mortuo viro, per se non
dissolvi si adest proles communis sed in ea continuari (a. 1483),
communitas autem acquisitionis eo ipso dissolvitur (a. 1544),
item communitas mobilium nisi in pacto aliter statuatur (a. 1557).

I

I90. Ius helveticum praesumit regimen unionis legalis
bonorum, nisi aliter expresse stipuletur (a. 178) actu publico,
ante vel etiam post matrimonium (a. 179), sed tunc requiritur
licentia tribunalis (a. 181), et bona debitis onerata non possunt
subtrahi solutioni debitorum (a. 188).
1. In unione legalt bonorum, distinguuntur 1° bona reservata
(Sondergut), scii, a) ea quae pertinent ad usum personalem,
uti vestes et ornatus (a. 191) ; b) reditus uxoris ex labore inde­
pendent!, qui tamen debent adhiberi pro sustentatione familiae
in quantum est necessarium (a. 192) ; c) quae ut talia in con­
tractu designantur (a. 190) ; 2° bona illata quae sunt omnia
non reservata. Haec bona utriusque coniugis uniuntur in unum
totum, cuius maritus habet administrationem et usumfructum,
ac etiam dominium (a. 194-214) ; sed conceditur uxori aliqualis
administratio bonorum familiae (a. 203).
Uxor tenetur ex bonis reservatis debita solvere, quae contraxit
sine consensu mariti (a. 208) ; sed in casu collapsus fortunae
potest reclamare bona propria et pro consumptis exigere com­
pensationem, quae compensatio, si non possit recuperare dimi­
diam partem bonorum, illi debita est antequam aliorum credi­
torum postulata solvantur (a. 210 sq).
Quae etiam valent in systemate sequenti.
2. Etiam permittitur conventionalis bonorum communitas totalis vel
partialis, quae non solam bonorum unionem efficit, sed etiam

1

t. Systema commendari potest in secundis nuptiis, ne proles prioris
tori damnum patiatur.

i

DE IUSTITIA ET IURE

201

communitatem, ita ut commune dominium fiant viri et uxoris
(a. 215); unde dissoluta communitate, bona communia dividuntur
in duas partes aequales (a. 225), nisi aliter statutum sit in pacto
nuptiali (a. 226). Administrator bonorum est maritus ; aliquando
etiam uxor, sed tantum ut vices gerens mariti (a. 216).
3. Separatio bonorum etiam existerc potest, ita ut ambo habeant
plenum dominium et administrationem bonorum suorum (a.242) :
maritus tenetur sustentare familiam, sed potest exigere, ut uxor
illi convenienter subveniat ex bonis suis (a. 246). Oritur hoc
systema
a) vel ex pacto nuptiali ;
b) vel ex lege, et quidem ipso facto collapsus fortunae (a. 182)
aut mortis alterutrius coniugis ;
c) vel ex sententia iudicis, pluribus in casibus sec. art. 183-185.

Articulus III.

De

Dominio Auctorum

et

Inventorum.

191. Notiones. — Nomine auctoris venit omnis qui
proprio ingenio aliquid invenit, cuiusmodi est qui librum
conscripsit, qui opus artis composuit, rythmum musicum,
picturam, qui inventum fecit quo artes promoveantur
industriales· De ipso quaeritur an et quousque dominium
suorum operum aut inventorum habeat.

192. Principia. — I. Unusquisque plenum dominium
habet in rem et fructus sui ingenii, quamdiu ea publici
iuris non fecerit, quia proprio labore ea acquisivit ; unde :
1) Qui manuscripta vel inventa alterius surripit et evulgat, sine
auctoris licentia, contra iustitiam peccat et ad damna reparanda
tenetur, quia ius auctoris dupliciter laedit dum ipso invito eius
opus edit, atque lucro inde percipiendo eum privat.
2) Similiter iustitiam laedit et ad restitutionem tenetur ille
qui conciones aut lectiones auditas scripto excipit easque publici
iuris facit et evulgat absque concionatoris aut professoris licentia
explicita aut implicita, qualis ex recepta consuetudine supponi
potest v. g. pro concionum relatione in ephemeridibus.
3) Attamen eo ipso quod aliquis publice docet aut concionatur,
doctrina proposita fit aliquo modo publici iuris ; ideo impedire
nequit quominus auditores eam faciant suam, pro opportunitate
ea utantur, vel ad suum privatum usum describant et scriptum
etiam aliis commodent.

II. Opere iam edito vel invento publici iuris facto,
videtur auctor conservare dominium et ius percipiendi
operis fructus.
Quamvis enim nonnulli opus evulgatum habeant ut bonum
commune, quod ab omnibus licite occupari potest, praesertim

.1
202

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

post primam editionem vel in longinqua regione aut quoad
versiones ; censetur tamen auctor retinere ius quod ex rei natura
retinere potest, ut aequum est ne privetur fructu sui laboris :
edendo concedit quidem usum omnibus solventibus pretium, et
ultra hoc ius suum intendit conservare, nempe dominium operis,
ius percipiendi fructus et ius ulterius divulgandi.

III. Quousque in locum et tempus ius se extendat
auctoris, nequit ex sola rerum natura determinari, sed
tantum ex prudentum aestimatione, maxime ex interventu
legislationis nationalis atque internationalis.
Revera auctoritas civilis — ut extra omne dubium atque
controversiam est — de iuribus auctorum potest et aliquando
debet statuefe, tum ad delimitanda et protegenda diversa civium
iura, tum ratione boni communis quod operibus scientiarum et
artium atque inventis industriae multum iuvatur.

193· Ius positivum. — Apud excultas nationes ubique
ius auctorum et inventorum pressius fuit lege determinatum.
Ita impletis certis conditionibus, ius scriptorum perdurat tota
eorum vita durante. Praeterea, in Belgio v. g., adhuc 50 annis
post mortem scriptoris, vel si opus sit posthumum, haeredibus
reservatur ; quodsi auctor sit anonymus, editor relate ad alios
reputatur ut talis (1. 22 mart. 1886). In Gallia pariter 50 armis
post mortem auctoris ; in Hispania per 80 annos ; item in Neerlandia per 50 annos, post mortem auctoris, vel si sit anonymus,
post editionem ; sed post 10 annos possunt versiones fieri in
alias linguas, exceptis illis in quas auctor vertere concessit ;
in America, pro 28 annis, sed dein prorogari potest ; in Italia per
40 annos post iam editionem, ita quod per alios 40 sequentes
debeatur 5 % de pretio exemplaribus inscripto ; in Helvetia per
30 annos post mortem scriptoris, et in Germania, iam per 50
annos ; in Anglia 7 annis post mortem Vel 42 annis post iBm
editionem. Viget praeterea pactum internationale, scii. Conventio
Bernensis, 9 sept. 1886, quae Berolini fuit completa 13 nov. 1908,
et Romae, 2 iun. 1928, qua fit ut auctores eodem iure extra
patriam apud alias gentes gaudeant.
Pro inventis monopolium inventoris in Belgio durat per
20 annos (1. 24 maii 1854) ; in Neerlandia per 15 annos ; pariter
in Gallia per 15 annos durare potest. Suntque hac de re conven­
tiones internationales, factae Parisiis 20 mart. 1883, Bruxellis
14 dec. 1900, in Washington 2 iun. 1911, et Hagae Comitis,
6 nov. 1925 ; atque Bernae institutum fuit Officium internationale,
20 mart. 1914.
Articulus IV.

De Dominio Clericorum.

194. Notiones. — Clerici bona triplicis generis habere
possunt :

i
μ

’

DE IUSTITIA ET IURE

203

i° Bona patrimonialia seu profana et quasi-patrimonialia,
quae ipsis obveniunt a parentibus vel aliis haereditate aut
donatione, vel quae proprio labore aut industria profana
acquirunt, artem exercendo a sacro ministerio distinctam,
V. g. libros scribendo, picturas conficiendo, docendo phi­
losophiam ; quibus aequiparari possunt illa quae ex
parsimonia vitae ab honesta sustentatione ex bonis eccle­
siasticis sibi debita subtrahunt : id enim reputatur fructus
industriae.
20 Bona casualia, quae iis obveniunt ratione ministerii
personalis, et iis immediate a fidelibus traduntur absolute
et sine restrictione : non tamquam pretium rei sacrae,
sed ut compensatio expensarum vel laboris extraordinarii
aut stipendium sustentationis, v. g. stipendia missarum non
connexarum beneficio; oblationes occasione praedicationis
vel sacramentorum administrationis ; etiam iura stolae
(c. 463, § 3) nisi dotem beneficii partialiter constituant,
ut ea considerare mos non est in nostris regionibus 1 ;
item distributiones chorales canonicorum, nisi in erectione
beneficii pro dote assignentur iuxta can.· 1410.
3° Bona ecclesiastica seu reditus qui ratione beneficii
aut dignitatis ecclesiasticae iis conceduntur ex bonis ipsius
Ecclesiae et beneficiorum dotibus ; quae proinde imme­
diate ipsi ecclesiae et solum mediate clericis ratione beneficii
contingunt.
195. Principia.— I. Clerici plenum dominium habent
in bona patrimonialia et casualia.
Ratio est quia ipsis titulo personali contingunt iisque directe
tradita sunt.

II. Clerici ex bonis ecclesiasticis ius habent ad honestam
et congruam sustentationem secundum illudi Cor.IX, 13:
« Nescitis quoniam qui in sacrario operantur, quae de
sacrario sunt edunt ?» ; at ex lege ecclesiastica sub gravi
obligantur obligatione personali, saltem ex religione et
charitate, superflua redituum impendere in pios usus.
i. Quod etiam constat pro Belgio et Gallia ex resp. S. Poen., 19 ian.
1819 et 9 aug. 1821 ; porro non demonstratur ista responsa recentioribus
ordinationibus fuisse revocata.

204

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Ita can. 1473 : « Etsi beneficiarius alia bona non beneficialia
habeat, libere uti frui potest fructibus beneficialibus qui ad
eius honestam sustentationem sint necessarii ; obligatione autem
tenetur impendendi superfluos pro pauperibus aut piis causis,
salvo praescripto can. 239, § 1, n. 19 », scii, privilegio Car­
dinalium, qui facultate gaudent, « de reditibus beneficiariis
libere disponendi etiam per testamentum », non tamen de supel­
lectili sacra (c. 1298). Obligatio derivatur ex intentione Ecclesiae,
quae etiam a C· Trid. affirmatur, sess. 25, c. 1 de ref. -, et ex
intentione donatorum qui pecunias aliaque bona Ecclesiae tradi­
derunt in pios usus, non in profanos. Est autem obligatio per­
sonalis quae proinde ad haeredes aut donatarios npn transit ;
clericus faciens fructus suos verum dominium acquirit redituum,
sed cum obligatione erogandi superflua, quae ex religione saltem
urget et ex charitate, nam ex iustitia urgere non probatur, uti iam
discimus ex S. Thoma1. Unde non datur obligatio restituendi.
Ad culpam gravem requiritur quantitas milito maior quam
pro furto. Aestimat S. Alphonsus, Th. M. 1. 3, n. 490, et 1. 4,
n. 183, notabilem quantitatem esse 20m partem seu 5 % redituum
superfluorum^ si superflua sint magna,

196. —Conclusiones practicae. — 1. Clericus, sicut
quilibet civis, plene disponere potest de bonis quae non sunt
Stricte ecclesiastica ; attamen ratione status sui debet iis uti
absque scandalo et servata modestia clericali, strictiusque tenetur
ad sublevandos pauperes et sustinendas causas pias.
2. Nisi necessitas immineat providendi pauperibus, potest
beneficiatus superflua reservare ad pios usus in futurum, dum­
modo tamen cautionem adhibeat, ne morte praeventus, reditus
a consanguinitate diripiantur.
3. In pluribus regionibus bona ecclesiastica quae olim beneficiatis reditus suppeditabant, iam fere totaliter a gubernio vel
privatis direpta sunt ; pensio autem quae in Belgio, pluribus
partibus Neerlandiae, Germania, Austria, etc. (et olim in Gallia)
episcopis, parochis (etiam succursalistis) et canonicis splvitur,
iuxta declarationes S. Poen. (19 ian. 18195 9 aug. 1821 ; 9 ian.
1823) induit rationem beneficii, attamen plurimum tam modica
est ut congruae clerici sustentationi per se sola vix sufficiat.
Sed id non videtur valere de supplementis quae parochis solvuntur
a municipiis vel fabricis ecclesiae, nec. valet de pensionibus senec­
tutis aut adversae valetudinis quae iis officio iam abdicato ob­
veniunt ; nec de iis quae vicariis cooperatoribus aut aliis adiutoribu
solvuntur, qui non habent beneficium.

4. In aliis regionibus, ut in Statibus Americae Foederatis,
contributiones fidelium per modum taxae impositae ad susten­
tationem beneficiariorum, locum tenent bonorum ecclesiasticorum
i. Quodl. VI, q. 7, a. 12, ad 3 ; II-II, q. 158, a. 7.

DE JUSTITIA ET IURE

205

et redituum ; sicut iila quae vi statutorum aut consuetudinis
dantur parochis ratione tituli, ut tempore Nativitatis aut Paschatis
in quibusdam locis fieri solet.
Articulus V.

De

Dominio

Religiosoru m.

197. Principia. — Religiosi per se integra servant iura
in bona interna corporis et animae atque in famam,
quamvis specialibus obligationibus obedientiae satisfacere
debeant, Quoad bona externa fortunae vero ligantur voto
paupertatis ; ratione cuius :
1) Solemniter professi sunt incapaces dominii privati,ita ut
bona quae possident nec servare, alia autem nec acquirere
possint (can. 579, 581, 582) ; possunt tamen possidere in
communi, nisi ab hoc specialibus suis constitutionibus
prohibeantur, ut Fratres Minores et Capuçcini.
Ex dispensatione tamen possunt in quibusdam regionibus, ut
in Belgio, bona acquirere et retinere in particulari, sed solum
in ordine ad legem civilem (S, Poen., 1 dec. 1820; et Leo
XIII, 31 iuj. 1878).

2) Simpliciter professi manent capaces possidendi bona
(c. 580, § i), sed non possunt de iis disponere sine con­
sensu expresso vel tacito superioris ; consequenter :
a) ante professionem, debent administrationem bonorum
suorum cedere cui voluerint, et, nisi constitutiones aliud ferant,
de eorum usu et usufructu libere disponere (c. 569) ;
b) in congregatione religiosa, debet novicius, ante professionem
votorum temporaneorum de bonis praesentibus vel forte obven­
turis libere condere testamentum (c. 569, § 3), quod votis
emissis, nequit licite mutare absque licentia sive S. Sedis sive,
urgente causa, Superioris (c. 583) ;
c) professi in congregatione religiosa licite non possunt domi­
nium suorum bonorum titulo gratuito per actum inter vivos
abdicare (c. 583) ;
d) professi quiçumque quidquid industria sua vel intuitu
religionis acquirant, religioni acquirunt (c. 580, § 2).
Magis particularia pertinent ad legislationem canonicam de
religiosis.

I

206

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Articulus VI.

De Dominio Personarum Moraliu m.

198, Notiones. — Persona moralis hic intelligitur ag­
gregatio plurium in unum corpus morale, quo fiat ut
bona in communi valeant collective possidere, adeo ut
iam ad corpus pertineant, non ad singula membrax. Quod
si ab auctoritate legislatoris agnoscitur, civiliter existentiam
iuridicam obtinet atque diversa iura, et ita fit persona
iuridica (rechtspersoori).
Ratione finis in quem conspirant, personae morales aliae
sunt civiles, quae bonum temporale immediate prosequun­
tur ; aliae ecclesiasticae seu religiosae, quae bona spiritualia
et aeterna prosequuntur. Item sunt publicae aut privatae,
prout bonum ad quod tendunt est commune et publicum,
aut particulare et privatum : ita Status, provinciae, muni­
cipia societates publicae sunt ; collegia opificum vel socie­
tates industriales in actuali societatis civilis constitutione
sunt privatae.

199. Principia. — I. Societates publicae civiles ipso
iure naturali existunt et ius possidendi bona habent.
Homines enim societatis publicae adiutorio indigent, et
societati necessaria est possessio permanens bonorum ad
consequendum suum finem.
Dominium reipublicae, ratione bonorum, distinguitur duplex :
a) dominium publicum constans ex iis quae inserviunt usui
publico nec possunt esse obiectum dominii privati, uti sunt
viae publicae, flumina, littora maris, arces munitae, aliaque
huiusmodi (C. C., a. 538, 540) ;
b) dominium Status privatum seu nationale constans ex bonis
privatis quae respublica possidet quaeque alienari possunt et
privatis obvenire, uti sunt loca a mari relicta, insulae efformatae
in fluminibus navigabilibus, bona immobilia quae domino carent,
haereditates derelictae, viae suppressae aut alia quae desinunt
i. Definitio etiam verificatur de fundationibus, ut dicunt, directis
seu de bonis datis ad opus seu finem destinatum : tunc possident col­
lective omnes in quorum favorem fundatio erigitur, v. g. omnes cives
urbis si de fundatione charitativa agitur. Nec obstat quod persona
collegialis existere possit sine ullis membris, quia id est fictio iuris :
fingitur scii, perdurare ut non indigeat nova erectione, si membra
advenerint.

I
DE IUSTITIA ET IURE

2°7

esse dominii publici, sylvae aut aedificia publica quae penes
gubernium sunt. Quae distinctio, servata proportione, valet de
dominio provinciarum et municipiorum.

j

II. Societates privatae ex libero civium consensu efformari possunt atque bona possidere. Hominibus enim ius
i naturale est consociationis ad finem privatum bonum ho1 nestum ; quodsi ad hunc finem necessaria sit possessio
I bonorum, haec etiam valent collegialiter possidere.
1

Non ergo a Statu tales societates esse habent aut ius possidendi ;
nec a Statu prohiberi possunt aut restringi, aut conditionibus
variis subiici, nisi ratione boni communis in quantum necesse
1 est. Quamvis tamen facilius erunt rationes interveniendi in istis,
quam in dominiis privatorum.

III. Ecclesia non solum de iure naturae sed ex iure
divino a suo fundatore Christo, independenter a Statu, ius
habet possidendi bona temporalia, quia necessarium est ad
suum finem. Quod probatur in tr. de Ecclesia1, et enun­
tiatur can. 1495 et 1499.
Aliae autem societates religiosae minores dependenter a po­
testate ecclesiastica existere possunt atque capacitate possidendi
gaudere (ibid.), quarum aliae sunt collegiales personarum, aliae
non collegiales, quales sunt beneficia. Ita ad normam can. 100 :
« § I. Catholica Ecclesia et Apostolica Sedes moralis personae
rationem habent ex ipsa ordinatione divina, ceterae inferiores
personae morales in Ecclesia eam sortiuntur sive ex ipso iuris
praescripto (uti Religiones vel domus religiosae), sive ex speciali
competentis Superioris ecclesiastici concessione data per formale
decretum àd finem religiosum vel charitativum.
§ 2. Persona moralis collegialis constitui non potest, nisi ex
tribus saltem personis physicis,
§ 3. Personae morales sive collegiales sive non collegiales
minoribus aequiparantur ».

200. Conclusiones. — 1. Certum itaque est Ecclesiae ius
plenum et a Statu independens possidendi bona temporalia. Id
tamen non ubique formaliter agnoscitur a Statu, quamvis saepius
possint catholici uti generali legislatione circa societates. In
Belgio, agnoscitur ius dominii ecclesiae cathedrali, fabricis eccle­
siarum parochialium et seminariis dioecesanis.
2. Ex philosophia morali constat societates publicas iure
naturali existere et bona possidere ; lege autem civili istud

I. Cfr. prop. Wicleff 10, 32, 33, 34» 35j .36 damn. ; C. Trid.
sess. 22 de ref. c. 11 ; Pius IX, in bulla Apost. Sedis; Syll. prop. 26 et 27.

2O8

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

dominium confirmari, protegi et recte ordinari debet. Proinde
non magis licitum est bona publica subripere quam bona priva­
torum ; quoad bona communia vero quibus cives frui possunt,
conditiones ab auctoritate legitima statutae servari debent ut
hoc modo iura omnium integra maneant.
3. Societates etiam privatae facultate bona possidendi sicut iure
existendi a natura donantur. Ideoque Status illud ius neque
tollere neque restringere potest, nisi in quantum bono communi
exigatur. Status enim ad bonum civium promovendum, non ad
privatam activitatem destruendam existit ; quapropter lege civili
pqtius promoveri quam reprimi debent societates privatae,
dummodo ab illis absit quidquid cum moralitate, cum iustitia,
cum reipublicae salute aperte dissideat. Ita Leo XIII, enc.
Rerum novarum.
J
In Neerlandia, Austria, Helvetia, Anglia, St. Foed. Americae
leges commodae sunt societatibus effbrmandis et agnoscendis ;
item in Germania ius corporativum valde evolutum est, sed
sola lex capacitatem societatibus religiosis conferre potest. In
Hispania et Lusitania, auctoritas legis intervenire debet ut con­
stituatur persona moralis. In Gallia, lex civilis personis moralibus
agnoscendis valde difficilior est, praesertim pro religiosis.
In Belgio agnoscuntur societates lucri causa institutae (C. C.,
a. i832-i834)praesertim commerciales (C. Com. t. IX), uniones
professionales (1. 31 mart. 1898), imo ex lege recenti 27 iun. 1921
etiam societates non ad lucrum institutae.

QUAESTIO QUINTA.

DE ACQUISITIONE IURIS ET DOMINII.

201. Status quaestionis. — In praesenti quaestione
agitur, uti patet, de dominio bonorum ab ipso homine
distinctorum, quae sunt vel effectus suarum facultatum
et operationum, vel bona externa fortunae. Modus autem
acquirendi dominium est diversus secundum titulum .Titulus
est causa ex se apta ad conferendum dominium : consistit
in aliquo facto legis auctoritate munito quo res acquiritur,
nam ex lege habet quod sit titulus dominii, cum omne ius
ex aliqua lege oriatur.
Modi alii sunt primaevi seu originarii (porspronkelijke'),
quibus in origine generis humani acquisita fuerunt prima
dominia et iuxta quos prima divisio rerum facta est,
quando nondum aliquid possidebatur : sunt effectio (seu
labor)quantum ad fructus operationum humanarum intellec-

I

DE IUSTITIA ET IURE

I
'

!
i
I
I
i
,
I

!

20ç

tualium et corporalium, et occupatio, quae aliquem laborem includit, quantum ad bona externa1 ;— alii omnes
modi sunt ab istis, quos supponunt, derivati (afgeleide),
sive sint legales quia oriuntur aut ex lege naturali et ex
natura rerum, uti inventio, et saepius accessio, aut ex lege
positiva, uti praescriptio, sive sint conventionales ex libera
conventione hominum, uti successio et contractus.
Nostris autem temporibus, quia non amplius agitur de
prima acquisitione rerum, primaevi seu originarii vocantur
illi modi quibus ius et dominium simpliciter acquiritur, scii.
res nullius quae nunquam habuit dominum vel saltem
actu non habet aut habere cessat : sunt principaliter
occupatio et labor, quibus adnectitur ex natura rei : in­
ventio et accessio, et ex lege civili : praescriptio ; derivativi
autem dicuntur illi quibus transfertur dominium, scii, res
quae est sub aliquo dominio et ius ad illam transmittitur
in alium, et dominium alicuius rei derivatur ab uno in
alium : sunt successio et contractus.
De modo acquirendi dominium in effectus et fructus
laboris intellectualis et corporalis nihil speciale occurrit
dicendum ; unde agendum est de solis modis acquirendi
dominium in res externas. Modi autem derivati inspiciuntur
in tertia sectione partis tertiae tractatus, ubi de contractibus;
unde dicemus de solis modis primaevis scii. i° de occupa­
tione (toeeigening) ; 2° de inventione (pntdekking') ; 30 de
accessione (aanwas of natrekking} ; 40 de praescriptione
(veraring). Labor autem ad unum ex praecedentibus
reducitur : quando versatur circa rem propriam, ad ius
accessionis ; si circa rem alienam, ad contractum refertur ;
si circa rem nullius, praesupponit occupationem et in
ea includitur.
202. Res acquirendae diversae distinguuntur :
1° vacantes2 (onbeheerdegoederen}, quae dominum nun1. Ita etiam Pius XI, in encyci. Quadragesimo anno, 15 maii 1931,
II, i in fine.
2. Ita Noldin, Van Roey, Prümmer, etc. Omnino conformiter ad
ius gallicum, art. 539 C. C. qui distinguit inter bona vacantia et res
nullius —t ac successiones derelictas aut bona defuncti sine haerede. E
contra alii sola haec ultima bona vocant vacantia.
Summa Theologiae Moralis II. — 14

i

210

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

quam habuerunt, sive animatae sint uti ferae in sylvis,
sive inanimatae uti gemma in fundo maris ;
2° derelictae (verlaten goederen), quae dominum habue­
runt, actu autem non habent, quia dominus actualem
detentionem rei aliquo modo a se abdicavit, uti thesauri
olim absconditi, fructus qui messe peracta relinquuntur,
bona defqncti qui non instituit haeredem vel quibus hae­
redes renuntiaverunt ;
3q amissae seu deperditae (verloren goederen), quae do- '
minum etiam actu habent, sed ignotum vel incertum, quia,
nolente domino, ex eius possessione exciderunt, uti annulus
aureus in platea repertus.
Articulus I.

De Occupatione.

203. Occupatio est realis apprehensio rei quae nullius
est, animo eam faciendi suam. Quatuor proinde requiruntur
conditiones ut occupatio sit legitimus acquirendi modus :
duae ex parte obiecti ; a) ut res sit capax dominii privati,
i. e. non communis (ut aër) nec spectans dominium pu­
blicum (ut viae maiores) ; b) ut res occupata sit nullius,
sive vacans sive derelicta : si enim legitimum habeat
dominum, occupatio illius, domino rationabiliter invito,
iniusta est ; — duae ex parte subiecti, scii, c) ut facto
voluntario et externo res vere et reatiter apprehendatur
(non sufficit intentio capiendi) ; quae apprehensio tamen
physica (circa res mobiles) vel moralis (voluntatem
exterius manifestando) esse potest secundum rei naturam
vel consuetudinem aut leges civiles : aliter fera occupatur,
aliter sylva, aliter pratum ; d) ut occupans animum habeat
rem faciendi suam, et ut hic animus exterius manifestetur ;
secus enim neque cognosci neque probari potest nec proinde
alios obligare. Non ergo sufficit, ut quis dominium acquirat
loci, domus, aut vestis, quod habeat intentionem per
locum transeundi, aut in domo per aliquot dies pernoc­
tandi, aut vestem quam sumit domino reddendi ; ut
possit apprehensio fieri ad stabilem possessionem requi-

DE IUSTITIA ET IURE

1

211

ritur signum ceteris notum et perdurans rei impressum, uti
cultura terrae, vel sepes circumducta.
Cum iam paucae sint omnino res nullius, ac plerumque a
lege civili determinetur cuiusnam sint bona vacantia hodie
valde limitatur ius occupationis ; sunt tamen adhuc variae occu­
pationes quarum praecipuae sunt : i) occupatio animalium per
venationem, aucupium, et piscationem ; i) extractio fodinarum ;
i 3) lignatio et pastio ; 4) etiam aliquatenus apprehensio praedae
durante bello.

204. I. Occupatio animalium triplex genus respicit
diversum. Distinguuntur :
a) fera seu sylvestria, quae indole sua ab humano
consortio naturaliter abhorrent et sub nullius dominio
solent esse constituta, nec industria humana in domi­
nium adduci potuerunt, et ideo vi naturali libere va­
gandi fruuntur ac dominum non habent, uti leones,
aquilae, vultures, cervi, lepores, pisces, etc. ;
b) mansuefacta seu cicurata, quae ex indole refugiunt ab
humano consortio et per se in libertate vivunt, sed indus­
tria humana privantur libçrtate et sub perfecto dominio ho­
minis fuerunt redacta, quales sunt columbae ad columba­
rium redeuntes, apes in alveari, cuniculi in leporario, et ferae
aut pisces in locis inclusi, e quibus evadere nequeunt ;
c) mansueta seu domestica quae ex iqdole sua inclinantur
ad humanum consortium in domesticitatem, et hominum
societati ita assuefacta sunt, ut a potestate domini non
aufugere, sed domesticis usibus inservire soleant v. g. oves,
boves, equi, gallinae, canes, etc.
205. De occupatione ferarum principia attendenda :
1. Animalia fera seu sylvestria quae nativa sua libertate
gaudent fiunt primi occupantis : sunt enim res nullius,
ideoque fiunt primi captantis seu occupantis ; occupantur
autem quando in potestate hominis ita constituuntur ut
moraliter evadere nequeant.
2. Quae libertatem suam recuperaverint, iterum nullius
i. Ius civile hodiernum tamen etiam cognoscit occupationem et
inventionem. Ita v. g. codex gallicus, a. 715 et 716. Sed cum variis
subiaceat modificationibus, ideo de ea non fit mentio ubi modi domi­
nium acquirendi indicantur (a. 711 et 712V

212

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

sunt, quia abrumpitur unicum vinculum quo cum domino
connexionem habent ; libertatem autem recuperasse cen­
sentur quando evaserunt et dominus ea non amplius
prosequitur nec recuperare incendit, aut ipsi non sit
probabilis spes ea recuperandi, quia consecutio facta est
moraliter impossibilis.
3. Animalia sylvestria non pertinent ad dominum fundi,
nisi fundus ita clausus sit ut moraliter evadere nequeant,
et simul non sit valde amplus ita ut aeque difficulter ca­
piantur ac in loco non clauso : in his conditionibus a
domino iam sunt moraliter capta.
Hinc a) fera ita vulnerata vel laqueo irretita ut evadere nequeat,
iam est sufficienter occupata, et nequit ab altero iuste appre­
hendi aut retineri ;
b) fera vulnerata aut irretita quae evadere potest aut quam
venator prosequi desiit, sua libertate gaudet et potest a primo
captante retineri ;
c) attamen fera vulnerata quae fugit in alienum fundum, si ex
iure civili dominus fundi prohibere possit ne venator feram ibi
capiatx, etiam probabiliter potest capi a domino ; si nihilominus
ibi capiatur a venatore, certo huius est, — nisi alicubi lex civilis
occupationem invalidaret ;
d) qui venatu,: in fundo perfecte clauso, peccat contra iustitiam
commutativam, quia animalia potius furatur quam occupat ;
et restituere tenetur saltem secundum spem capturae et lucri
cessantis, quae dominus expectare poterat, seu pro animalibus
quae ipse dominus secus capere potuisset; et simul reparare omnia
damna exinde fundo illata ; — qui vero venatur in fundo aperto,
non tenetur restjtuere, nisi aliquando per accidens damna fundo
intulerit ;
e) pisces qui in mari vivunt vel in fluviis maioribus sunt primi
occupantis quia libertate gaudent; qui autem in fluviis minoribus
aut in stagnis (nisi sit lacus valde magnus), pertinent ad riparum
dominos, a quibus facile captari possunt.

206. De occupatione animalium mansuefactorum
principia attendenda :
I. Ita v.g. ius gallicum et belgicum.—Secundum ius anglicum, animalia
sylvestria ad dominum fundi pertinent in quo exagitata et occisa sunt ;
si in uno agro exagitata et in altero Occisa sint, primus dominus praefer­
tur, si animalia vindicet. Iure americano, animalia sylvestria pertinent
ad dominum agri in quo sunt vel occiduntur ; in uno agro exagitate
et in altero occisa pertinent ad venatorem, sed iste debet utriqua
satisfacere pro usurpatione agri ; fugitiva vero ut derelicta habentur,
nisi dominus ea mox prosequatur. lure hispanico, ex art. 37 legis
18 maii 1902 de venatione, lepus occisus in campo alterius est occi­
soris ; ex art. 38 autem dividitur si ab uno suscitetur ab alio occidatur.

DE IUSTITIA ET IURE

213

1. Animalia mansuefacta seu cicurata per se manent in
dominio illius qui ea legitime possidet et custodit, et apud
quem manere aut ad quem redire consueverunt, quia
eo ipso eius potestati subiecta sunt.
2. Attamen si libertatem obtinent, sunt res nullius et
fiunt primi occupantis ; libertatem autem recuperarunt
quando custodiam evaserunt et consuetudinem revertendi
definitive amiserunt: itav.g.columbae, pisces, cuniculi per
notabile tempus non redeuntes ; quia eo ipso abrumpitur
vinculum quo constringebantur domino.
3. Iniustum est illa mediis iniustis, uti fraudibus et
artificiis, a domino avertere et ad se attrahere, ad ea ca­
pienda, aut ea viplenter v. g. reclusione detinere.
Hinc a) iniustitiam committit evidenter ille qui pisces capit
ex vivario, ostreas ex parco, feras et volucres ex locis conclusis ;
b) columbae quae ita in alienum columbarium sese recipiunt
ut animum redeundi amiserint neque a domino tempestive recla­
mantur, transeunt in dominium alterius ; iniuste tamen fraude
et artificio (v. g. appositis retibus vel laqueis aut pabulo valde
exquisitiore quam soleat dari) in proprium columbarium alienae
allicerentur et ibi detinerentur ;
c) si autem columbae alienae agris graviter nocent nec facile alio
medio damnum averti potest, per se licitum est eas occidere et iustam compensationem exinde sumere, praesertim si dominus igno­
retur aut difficulter tantum moneri possit ; nisi domino inferretur
damnum notabiliter maius. Tempore autem sementis et messium
ex lege civili praesumuntur graviter nocere (1.4 aug. 1789) ;
d) apes quarum examen effugit, iure naturae et civili manent
sub potestate domini quamdiu non desinit illas sequi vel repetere ;
si cessaverit, sunt primi occupantis, vel hoc deficiente, eius qui
proprietatem vel usum habet illius loci in quo resedit examen.
Ita lex belgiça in Cod. rur. 7 oct. 1886, a. 14. Domino non
prosequente, iure germanico censentur res nullius et fiunt
primi occupantis ; e contra iure gallicO pertinent ad dominum
fundi ; iure helvetico manent domino, nisi coniunxerint se alte­
rius alveario ; iure italico et hispanico, nisi intra duos dies do­
minus eas fuerit prosecutus, fiunt possessoris fundi capientis
et retinentis, et pro cicuratis, post 20 dies.

207. De occupatione animalium domesticorum
principia attendenda :
Animalia domestica, etiamsi e custodia abscesserint et
longe aberraverint, manent sub dominio illius ad quem
pertinent : ex naturali enim indole nativam libertatem
non habent, et ideo sunt obiectum permanentis dominii ;

214

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

et manent constituta intra moralem potestatem domini, nec
abrumpitur morale vinculum quo cum domino constrin­
guntur quamdiu ea recuperare non sit impossibile.
Hinc a) si amissa fuerint, de se restituenda sunt domino, v.g.
ovis longe aberrans, etiamsi ab interitu erepta fuerint industria
occupantis v. g. ex naufragio aut incendio ;
b) mortua, aut partim destructa sunt domino reddenda, v. g.
gallina a cane, ovis a lupo arrepta ;
c) si damnum inferant, id compensare tenetur eorum dominus
(C. C., a. 1385) ; imo possunt occidi a domino fundi, quamdiu
sunt in ipso fundo, si non aliter praecaveri possit damnum et
istud sit notabile1.

208. De violatione legis civilis circa venationem
aut piscationem animadvertendum : per se probabiliter non
peccare illum qui contra solam legis civilis prohibitionem in
locis apertis venatur vel piscatur, v. g. si facultatem venandi
non proëmerit, vel venetur tempore aut instrumento prohibito :
non quidem contra iustitiam commutativam, quia occupat rem
nullius ; neque contra obediéntiam aut iustitiam legalem, quia
consuetudine tales leges considerantur ut mere poenales, utpote
quae solum externum regimen et ordinem respiciunt, nec de con­
traria legislatoris intentione sufficienter constat, saltem in multis
regionibus2. Per accidens tamen talis venatio potest esse illicita
et quandoque iniusta :
1) illicita, ratione status personae venantis, ut religiosi, aut
clerici (cui prohibetur venatio clamosa) ; ratione periculi cui
venator se exponit v. g. sanitatem exponendi, negligendi rem
familiarem, graves poenas incurrendi cum detrimento familiae,
(et tunc est contra charitatem erga se et suos) ; ratione intentionis
v. g. quia paratus est violenter resistere illis qui ex officio legem
applicare tenentur, ac vulnerare aut occidere custodes sylvarum
(et tunc iniusta est intentio) ;
2) iniusta, ratione damni quod infertur domino fundi v. g.
destruendo segetes, vel damni quod infertur illi qui ius venandi
proëmerit v. g. per venationem nimis frequentem vel intem­
pestivam : tunc enim ius fit notabiliter vilius. Quo casu venator
restituere debet, non quidem totum valorem animalium capto­
rum, quia qui emit ius venandi non est dominus animalium,
sed solum acquirit ius venandi impune, at secundum spem cap­
turae quam habuisset ille ad quem pertinet ius venandi.

209. II. De occupatione fodinarum, praesertim car­
bonis fossilis et venarum metalli, multi ex Scholasticis do1. Ita in Belgio, etiam pro cuniculis et apris, ex a. 6 et 7 legis de
venatione.
2. Nisi, ut videtur, pro Germania, quia art. 958 cod. germ, venatori
illegitimo denegat acquisitionem dominii.

DE IUSTITIA ET ÏURE

215

cuerunt illas ex iure naturae pertinere ad dominum fundi
quia sunt pars accessoria fundi, cum iste non consistat in sola
superficie, sed in tota profunditate, imo usque ad centrum
terrae, adeoque dominus fundi habet potestatem inde
fructus percipiendi. Contradicunt tamen plures, ut D. Soto
et Lessius, pro venis metallicis, et hodie iurisperiti omnes,
qui potius habent res subterraneas ut res nullius quae
fiunt primi occupantis, saltem si non prope superficiei sed
profundius sunt inclusae. Et sane qui occupat superficiem,
non videtur eo ipso sufficienter apprehendisse totam pro­
funditatem subterraneam1. Quod spectatis necessitatibus
hodiernis industriae humanae atque conditionibus quibus
fodinae ad utilitatem hominum valeant perfecte inservire,
adhuc melius intelligitur.
Nam 1) multae sitae sunt sub terra ita alte ut quibusdam
in locis distent a superficie plus quam 1000 metris ; et
ideo ubi proprietates superficiei aliquantulum sunt divisae,
vix potest discerni cuinam determinatae parti superficiei
respondeant.
2) Illarum venarum directio et extensio est ita irregularis
et incerta, ut nova inde exsurgat difficultas eas referendi
ad partem superficiei quae iis respondet, atque plurium
venarum simultanea usucapio necessaria habeatur.
3) Multa scientia magnisque expensis opus est ut
usucapiantur, quarum vix sunt capaces domini particulares
illarum superficiei partium quae venis respondent.
4) Earum usucapio valde potest conferre bono publico,
eo quod ad tale bonum plurimum hodie refert ut facile
et copiose habeantur metalla et carbo fossilis.
5) Pericula plura inhaerent usucapioni istarum venarum,
tum pro usucapientibus tum pro aedificiis superficiei ;
quod postulat interventum publicae auctoritatis.
Quae si prae oculis habeantur, non videtur confici
I. « Venae quae ima latent terra ita ut intacto solo exerceri possint,
re ipsa non ideo occupantur quod in solo aedificaveris vel agrum ceperis
colere. Neque enim his dominaris neque aliquam huiusmodi utilitatem
et re percipere cogitasti. Sunt ergo res nullius, donec fodiendo effeceris
Ut ad istas venas tua pateat occupatio ». Ita Vermeersch, Quaestiones
de Iustitia, n. 218. —Aliis non videtur aequum rem pretiosam, ut venam
auri, tamquam partem accidentalem rei multo minoris pretii considerare.

216

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

argumentum, ex qup certo concludatur iuxta ius naturae
dominum istarum venarum esse vel Statum, vel inven­
torem, vel dominum superficiei cui correspondent venae,
imo nec illum qui eas occuparet simulque media haberet
sufficientia ad optimam usucapionem. Unde res videtur
potius determinanda iure humano positivo, spectato bono
publicol. Quodsi tam multis Scholasticis arriserit sententia
quae tenet ius naturae tribuere dominium domino fundi,
hoc inde procedit quod prae oculis plurimum habuerunt
venas quae non multo distabant a superficie quaeque pote­
rant considerari quasi pars integralis fundi.
Speciminis gratia, in Belgio, lex civilis quae, 21 apr. 1810
condita, 2 maii 1837 et 5 iun. 1911 fuit perfecta, distinguit inter
fodinas (mines; mijnen, bergstofwerk, bergwerk), — et stratus
metallicos ab alluvione adductos (minières; ertsgroef),·—ac lapidicinaS et terras combustibiles (carrières et tourbières; steen-,
kalk-, zand-, mergelgroef, en veenderig, veengrond of turfland) quae
ambo sunt in superficie.
A. Quoad lapidicinas et terras combustibiles, lex confirmat ius
naturae, secundum quod pertinent ad dominum fundi in cuius
superficie inveniuntur (a. 81-83).
B. Quoad stratus metallicos ab alluvione adductos, confirmat
ius domini fundi ipsius in quo iacent ; attamen propter bonum
commune, quaedam particularia statuit :
1) nequeunt usucapi sine permissione Status (a. 57) ; 2) si
fornaces circumstent ad metalla liquefacienda, tenetur dominus
fundi ad usucapiendos stratus metallicos postquam rem auctoritati
declaraverit. Quodsi ipse non usucapiat, fornacium rectores
possunt, monito domino et mense post monitionem elapso, et
auctoritate de re certiore facta, stratus usucapere ; si tamen
segetes existant in fundo, rector fornacis tenetur expectare donec
fundi dominus segetes collegerit (a. 59, 60, 61). At indemnitas
congrua agnoscitur domino (a. 66).
C. Quoad fodinas proprie dictas, lex regimen speciale constituit
circa dominium in venas metalli et carbonis fossilis. In tali
regimine apparet Status quasi tutor boni communis, ne id
detrimentum accipiat ex ignorantia vel cupiditate privatorum ;
unde ipse tribuit concessionem dominii ad usucapionem fodi­
narum iis quos iudicat ad hoc magis aptos (a, 14 et 16) ; ag­
noscit tamen lex, ut aequum videtur, aliquid iuris tum inventori
(a. 17), tum Statui (a. 33), tum maxime domino fundi (a. 171,
i. Haec conclusio confirmatur ex historia legislationis : nulla enim
constans apparet legislatio determinans cuinam sit dominium. Unum
tantummodo apparet, scii, ubique et semper fuisse tributam Statui Seu
principi ingerentiam in administratione venarum'metalli et carbonis.

DE IUSTITIA ET IURE

217

qui etiam ceteris paribus habet praeferentiam concessionis (a. 11
legis 1837). Et quidem :
1) antequam concedatur ab auctoritate publica usucapio venae,
ut dominus habetur ipse dominus superficiei, qui proinde gaudet
iure effossionis, conformiter ad Cod. Civ., a. 552 (a. 10 et 12) i
2) si ille cui conçessa est usucapio, praetergrediens limites
concessionis, perveniat sub fundo alicuius, tenetur huius domi­
num indemnem facere ;
3) concessionarius qui indebite extrahit sub fundo alicuius,
debet totum quod extraxit illi refundere, deductis usucapionis
expensis ;
4) si sub fundo alicuius, concessionarius extrahat materiam
quae non includitur in concessione, debet solvere indemnitatem
domino superficiei ;
5) ex decreto concilii venarum metalli et carbonis {conseil
des mines) diei 17 mart. 1848, vena non concessa est extra com­
mercium, hoc sensu quod non potest esse obiectum venditionis
aut conventionis alicujus, quae eam separet a superficie.
Concessio autem creat quoddam dominium novum a superficie
distinctum, capax subeundi hypothecas, perpetuum, transmissibile et inviolabile, sicut cetera dominia (a. 7 et 11). Onera
tamen specialia imponuntur huic dominio, nam tum Statui (a. 33),
tum domino superficiei (a. 42 ; et a. 9 legis 1837) debetur duplex
retributio : alia fixa, alia proportionata quantitati metalli aut
carbonis extracti ; item inventori, si ipse non obtinuit conces­
sionem alicuius fodinae, etiam debetur indemnitas (a. 11 legis
1837). Item damna reparanda sunt quae in aedificiis, agris,
laboribus industrialibus obveniunt dominis superficiei, ex operibus
ad usucapionem factis (a. 15 et 43-45).

210. III. De lignatione et pastione i. e. de collectione
ramorum aridorum in sylvis et herbarum in pascuis, dicen­
dum :
i° Si sylvae et pascua habent suos dominos privatos aut
locatarios, nullum alium posse iis frui, invito domino, sine
iniustitia ; attamen :
a) Aliquando,dominus de hisce non curat,v.g.si in vastis
sylvis ligna tantum arida, genistas et vepreta ac similia
parva ligna virida quae spinis assimilantur colligant paupe­
res, aut ducant sua animalia ad pascendum ea quae dominus
non est collecturus nec suis animalibus in pabulum da­
turus. Caveant tamen ne damnum inferant lignis viridibus
i. Ipsi sedulo cavere debent i° ne ligna viridia arefaciant secando
radices ; 20 ne parvas seu iuniores arbores succidant : inde enim magnum
detrimentum orietur si alia arbor non substituatur ; 30 ne auferant
arbusculas in serie plantatas, praesertim iuxta viam publicam : saepe
enim difficile est alias similes invenire.

218

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

b) Ex consuetudine aliquando existere vagam pastionem,
i. e. ius pascendi greges in quocumque praedio non con­
cluso (per aquam, murum, ferrum), post collectas segetes
seu primas herbas, vel a determinato tempore ad deter­
minatum tempus ; tunc consulendae sunt locorum con­
suetudines quae habent Vim legis. Ita cod. rur. belg.
7 oct. 1886, a. 23-28.
2° Si sylvae et pascua pertinent ad communitatem, nec
aliis fuerunt locata, frui potest quivis civis loci secundum
consuetudines locorunj, quae etiam lege consecrantur. Ita
cod. rur. 1. c., et Cod. sylv. belg. 19 dec. 1854, art. 82
et 84 sq.
Leges istae tamen censentur mere poenales, nisi ubi
notabile damnum prohibent causandum communitati vel
tertio, ut in praxi facile fieri potest.

211. IV. De occupatione praedae factae in bello
iusto, dicendum :
i° occupari posse bona publica (v. g. arma) ab hoste
relicta aut violenter ablata ; occupationem autem fieri posse
non a privatis militibus in proprium commodum, sed
secundum legem vel iussionem ducis et in bonum publicum,
nam praeda facta non pertinet ad singulos milites sed ad
gubernium ;
2° secundum ius naturae directe auferri et occupari posse
etiam res privatas hostium (non bona Ecclesiae, nec hos­
pitum âut advenarum) ; secundum conventionem iuris
positivi tamen hodie in bello terrestri non esse licitum,
quia bellum non geritur contra simplices cives çt privatas
personas sed contra totum regnum, nisi per accidens ut
si quis privatus vel pagus hostilitatem exercuisset ;
30 nihilominus ex auctoritate ducum posse fieri requi­
sitiones e bonis privatorum, sed secundum certos limites?
conformiter ad conventionem Haganam, dominis tamen
debite retribuendo.
Hinc a) milites non possunt sibi retinere nisi ea quae sibi
per legem aut concessionem ducum tribuuntur, et modo evidens
non sit belli aut concessionis iniustitia ;
b) extra casum necessitatis singuli milites nec alimenta ad
manducandum propria auctoritate possunt ab hostibus eripere ;

DE IUSTITIA ET IURE

219

c) quae privata auctoritate usurparunt vel rapuerunt aut
destruxerunt, si sint notabilis valoris, sub gravi tenentur restituere
iis qui damnum passi sunt, vel, hisce ignotis, superioribus
(episcopis, magistratibus) qui ea bona locorum pauperibus
distribuent ; nisi tamen post bellum principes invicem condona­
verint damna iniuste illata.

212. Animadversio. — Bene animadvertit P.Vermeersch :
ex natura rei, praescindendo a legis civilis determinatione, non
sufficere solam occupationem in quantum manifestat voluntatem
habendi rem, quia tunc melius sufficeret edictum publicum sine
occupatione et quia talis voluntas etiam manifestissima per se
non attingit rem, nec proinde stabili vinculo eam cuipiam devincit.
Requiritur ergo occupatio vera, non tantum legalis, qua res pro
natura sua demonstratur alicuius subiecta potestati vel ipsi
serviens ad usum exclusive proprium.
« Nec felicius alii ipsum laborem statuunt factum primigenium.
Nam, vel operam intelligunt eam qua res speciem mutat : at
quo titulo tunc piultae res quae de se a natura sunt nostris
usibus aptatae (cogites fructus, animalia, aurum casu inven­
tum, etc.) privatum ingrediuntur dominium? Vel ea iam ipsi
contenti sunt opera quae omni occupatione continetur : et quid
tunc formaliter praestet labor, non demonstratur. Atque, in
universum loquendo, sui quemque laboris fructum acquirere
non ambigitur ; sed praeterea ex labore nihil formaliter concludi
potest. Quare ipsi qui laborem pro titulo habent, si de ratione cur
ita iudicent interrogentur, non possunt arguere nisi ex connexione
quae per laborem inducitur inter rem et artificem : ita ut tan­
dem aliquando alteram formaliter appellent causanl»(o. c., n.215).
Labor scii, materialiter idoneus est inducendae huic destinationi,
formaliter non prodest, nisi quia modus est rem subiiciendi vel
in usus proprios convertendi.
Articulus II.

De Inventione.

213. Inventio differt a stricte dicta occupatione : i° oc­
cupatio enim supponit et includit animum sibi acqui­
rendi rem occupatam, inventio autem dicit tantummodo
rei detectionem aut ad summum eius apprehensionem ;
2° occupatio est etiam et praecipue de rebus quae nun­
quam fuerunt alicuius, inventio solum de iis quae habue­
runt dominum sed cessarunt esse in detentione eius.
Male igitur a quibusdam definitur quaedam ocçupatio
rei alicuius de facto a domino separatae ; sed definienda est
detectio seu in lucem productio rei alicuius de facto a domino
separatae. Dicitur :
1) detectio, et non realis apprehensio et occupatio, quia

220

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

fieri potest per apprehensionem mere intentionalem solo
aspectu, scii, videndo rem, imo per solam rei mani­
festationem et in lucem productionem, scii, eam (per se
vel per alios ad hoc conductos) visibilem reddendo ;
2) rei de facto a domino separatae vel ita ut in eam retineat
dominium (res amissa), vel ita ut non amplius sit dominus
(res derelicta), sive quia dominus mortuus est sine haerede,
sive quia suo dominio renuntiavit, sive quia non amplius po­
test probare suum dominium et tunc res vocatur thesaurus.

214. I. De inventione thesauri. — Thesaurus inter
bona derelicta specialem mentionem meretur, qui defini­
tur : res quaecumque abscondita vel infossa quam nemo potest
probare esse suam et quae fortuito casu invenitur1 (C, C.,
a. 716). Dicitur :
i° res quaecumque, sive a multo tempore sive recenter
fuerit abscondita, sive sit peçunia, sive alia res quaeçumque
mobilis, sive pretiosa, sive vilis, dummodo pretio aestima­
bilis, v. g. gemma annuli, documenta, vasa pretiosa2, etc.
2° abscondita vel infossa : si enim in aperto est, non est
thesaurus sed res amissa vel simpliciter derelicta. Porro
requiritur ut abscondita fuerit manu hominis, vel si fortuito
eventu naturali v. g. terrae motus vel eruptionis vulcani
fuerit cooperta, saltem facto hominis ibi fuerit deposita, sive
in re immobili ut in agro, sive in re mobili ut armario,
vetere veste, antiqua cista3 ; unde thesauri non sunt divitiae
quae natura ipsa in aliquo fundo iacent, ut venae metallicae
vel carbonicae aut lapides pretiosi, nec sepulchra vel
sculpti lapides terra obruti proprio sensu thesauri sunt ;
30 quam nemo potest probare suam esse, secus enim
deberet domino restitui ;
40 additur : quae casu invenitur. Disputatur inter inter­
pretes iuris civilis utrum hoc elementum pertineat ad es­
1. De thesauro codex italiens, a. 714 ; hispanicus, a. 352 et 514;
austriacus, a. 392 ; germanicus, a. 984.
2. lure austriaco, solum pecunia, monilia, et res pretiosa ut thesaurus
habentur ; iure anglico et americano sola moneta, vel et res aurea aut
argentea.
3. In Neerlandia disputant an res abscondita in re mobili Sit thesaurus ;
quod mirum videtur, cum definitionem thesauri e codice gallico codex
neerlandicus (a. 642) mutuatus sit.

DE IUSTITIA ET IURE

221

sentiam definitionis ; at videtur potius non pertinere et tan­
tum indicare modum ordinarium quo thesaurus invenitur.
lamvero de inventione thesauri valent principia :
1. Thesaurus est res nullius : non enim est res illius qui
est dominus fundi, cum non constet eum ab eius maioribus
ibi absconditum fuisse ; nec amplius est res eius qui the­
saurum abscondit, cum ex hypothesi hic inveniri nequeat.
2. Ideo thesaurus, spectato solo iure naturali, totus est
inventoris ; inventor autem merito censetur ille qui, sive
per se, sive per alium ad hunc finem conductum, primus
eum detegit seu visibilem reddit, quamvis nondum eumdem
manu apprehenderit1.
3. Ex iure civili hodierno, thesaurus in alieno fundo
inventus, generatim est aequaliter dividendus inter inven­
torem et dominum2 (non usufructuarium3) fundi, quia
lex praesumit thesaurum quamdam specialem habere con­
nexionem cum fundo vel et a maioribus domini abscon­
ditum fuisse, quod in casu frequentiori, quo possessio
fundi in eadem familia sat diu permansit, est verisimile.
Quae lex aequa est et ideo in conscientia obligat.
4. Saepius leges civiles prohibent ne fundus alienus
inscio domino effodiatur ad quaerendos thesauros, ita ut
qui ex industria çt absque consensu domini thesaurum in
alieno fundo quaesiverit et invenerit, sua parte privetur,
et totum cedere domino teneatur4. Haec tamen dispositio
est poena inflicta in delictum, et ideo non obligat in con­
scientia nisi post sententiam iudicis, — Quod si dominus
monitus fuerit et consenserit, standum est contractui cum
illo inito.
1. Ius germanicum tamen utrumque requirit, nam dicit : « qui dete­
gitur et, cum detectus sit, occupatur » (a. 984) ; pariter iure hispanico
inventor habetur qui apprehendit, non qui videt (a. 351, 610 et 614).
2. C. C., a. 716. Dominus fundi intelligitur sive particularis, sive
fiscus, sive societas civilis, sive ecclesiastica. Hoc ultimum tamen a
quibusdam in dubium revocatur, quia non constat an ius civile in casu
sit applicandum ; e contra Vermeersch, applicans can. 1529, attento
can. 20.— Exceptionem facit ius helveticum, statuens thesaurum totum
pertinere ad dominum fundi (a. 723) ; item ius anglicum quod tribuit
eum fisco, si eum vindicet ; secus est primi occupantis.
3. C.C.,a.598.—In bonoemphyteutico,exiureitalico(a.i36i),ethispanico (a. 1632) cedit domino utili ; iure austriaco utrique domino (a. 399).
4. Ita lex gallica et belgica, italica, hispanica, neerlandica.

222

J
·<

i
B
h
|i
i

j

i
I
i*

j
<

‘
I
I

t

■
I
'
'i
1

j
’(
i
·i.
J

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

215. Corollaria. — 1. Qui pretio currenti agrum emit,
in quo suspicatur latere thesaurum, iure suo utitur, nec inventum
thesaurum dividere tenetur cum pristino domino. Nam thesaurus
non est pars fundi aut fructus, nec simul cum agro occupatur,
et ideo non erat res domini, sed ante inventionem erat res nullius,
quae sola inventione dominum habet.
2. E contra, ille qui iam inventum thesaurum abscondit, et
empto agro, totum sibi retinet : eo ipso enim quod eum invenerit,
iam dimidiam partem domino tradere tenetur.
3. Si res pretiosa tempestate visibilis facta sit, iam rationem
thesauri amittit et ad primum pertinebit occupantem.
216. II. De rebus amissis.— Res amissa dicitur quae,
nolente domino, ex eius possessione excidit, quamvis abscondita non sit. Differt itaque a thesauro et quia non est
abscondita, et quia non est nullius, sed praesumitur habere
dominum. Hinc :
i. Res amissa manet sub dominio illius qui involuntarie
eam amisit, quamdiu ipsi sit possibilitas eam recuperandi.
2. Si omnibus spectatis desit possibilitas dominum inveniendi, res amissa probabiliter fit nullius, ac proinde ab
inventore legitime retineri potest, quidquid dixerint veteres
multi ; quia iam impossibile est domino in rem amissam
suum exercere dominium. Dominium enim rei tribuitur in
quantum ex rei usu potest percipi utilitas ; quod in eam
definitive amittente est impossibile. Unde, ratione dominii
apud ipsum deficiente, cessat dominium eius.
3. Inventor non tenetur rem amissam tollere, nisi aliquando ex charitate,si sit notabilis alias peritura. Accipiens
autem rem, ex iustitia et quasi-contractu iam obligatur :
a) rem, tamquam bonus paterfamilias, diligenter custodire
ne domino pereat, et si servari nequeat, eam vendere et
servare pretium ; b) morali diligentia de domino inquirere
aptis mediis valori rei inventae proportionatis, non suis
tamen sed domini expensis ; c) noto domino eam restituere,
deductis expensis in custodia et investigatione factis ;
quin praemium stricte exigere possit, nisi dominus promiserit aut lex civilis ita statuat1.

[;----------------------------------------------------------------------------

Ï

I. Lex civilis ita statuit v. g. in Germania, Austria, Helvetia, Italia,
Hispania. Renumeratio non debetur si inventor neglexerat inquirere ;
Ç. Austr. a. 389 ; Hisp. 615-617; Germ, a 965-968.

DE IUSTITIA ET IURE

223

4. Inventor qui culpabilis est causa quod dominus
inveniri non possit, quia de domino inquirere aut suffi­
cienter inquirere neglexerit, aut rem absconderit ita ut
dominus eam recuperare non ppssit, est possessor malae
fidei, et ideo nihil de re sibi habere potest, ut postea
dicetur n. 303. Unde totum tenetur restituere vel domino
probabili, si adsit, vel piis operibus ; etiam si rem
consumpserit.
5. Inventor cui, post diligentiam sufficientem adhibitam,
dominus manet dubius et incertus, debet rem inter paucos
dominos incertos pro rata dubii aut probabilitatis dividere.
6. Inventor cui, post adhibitam sufficientem diligentiam,
dominus manet omnino ignotus, quin sit spes illum dete­
gendi, probabiliter potest rem, utpote nullius, suam facere,
et quidem statim (nisi lex civilis aliter statuat1), nec
tenetur eam in pios usus impendere, quamvis ita fiat
laudabilius.
7. Si ante elapsum praescriptionis tempus a lege statu­
tum, dominus comparuerit, inventor qui post diligentem
omnino inquisitionem rem sibi bona fide appropiavit,
tenetur eam et fructus eius restituere, in quantum illa
adhuc possidet vel ex iis est ditior factus ; quod si con­
sumpserit, aut tempus ad praescriptionem requisitum
compleverit, nihil restituere tenetur, tamquam possessor
bonae fidei.
Tempus autem pro praescriptione statutum est varium. Iure
galliço et belgico (C. C., a. 2279), item neerlandico (a. 2014) et
austriaco est 3 annorum, nisi speciales sint dispositiones pro par­
ticulari casu v. g. pro rebus in montibus pietatis depositis, aut
transvpctis vel in publicis officiis derelictis ; iure italico (a. 7157x8) et hispaico (a. 615 et 616) 2 annorum post evülgationem ;
iure helvetico 5 annorum ; iure germanico 1 anni post denun­
tiationem. Iure anglico non admittitur in casu praescriptio.

217· Animadversio. — Praescripta generalia iuris civilis,
quoad certam rerum amissarum depositionem aut modum
quaerendi dominum, applicare sufficit ; non tamen videtur
obligatorium, nisi speciales res aut casus respiciant. In Belgio
ceteroquin non existunt praescriptiones nisi pro rebus quae
servitiis publicis (v. g. via ferrea aut postali) transvehuntur, et
ibi vel in tribunalibus derelinquuntur.
i. Ita v. g. in Helvetia et Austria.

224

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

218. III. De rebus derelictis. — Res derelicta vocatur
illa quam dominus voluntarie abdicavit quin in dominium
alterius eam transtulerit .Tales sunt fructus qui messe per­
acta relinquuntur, ligna arida quae in terra iacent et non
colliguntur, veteres panni qui abiiciuntur ; et etiam bona
quae mortuo domino fiunt nullius, vel quia defunctus
haeredes nec habet nec constituit, vel quia isti successioni
renuntiant (haereditates vacantes). Haec itaque bona iam
sunt nullius. lamvero :
1. Iure naturali, bona derelicta, utpote nullius, legitime
occupari possunt.
2. Iure civili aliquando statuitur bona quae domino
carent aut haereditates derelictas ad Statum devolvi ; quae
lex obligat etiam in conscientia, saltem post interventum
auctoritatis iura Status vindicantis aut sententiam iudicis.
Ita iure gallico et belgico (C. C., a. 539, 713, 768 ’). Sed haec
verba spectant tantum bona immobilia et haereditates (uti sup­
ponitur, a. 564, 715, 716, 717). Unde pro reliquis bonis mobi­
libus manet ius primi occupantis.

219. Animadversio. — Derelictae non sunt res naufragio
amissae, aut ad salvandam navem in mare proiectae, vel per
inundationem abreptae (épaves; strandgoecT) : has enim domini
non libere ac spontanee reiecerunt, sed in eas dominium retinere
intendunt quantum possunt. Unde de iis valent dicta de rebus
amissis ; ideoque aliquando leges civiles speciales de hisce
eduntur ’ aut etiam puniunt eos qui talia bona subripiunt.
Articulus III.

De Accessione.

220. Accessio est augmentum rei propriae adveniens ex
eo quod alia res ad eam accedit et ei adiungitur. Unde in
praesenti, est specialis modus acquirendi dominium rei
accedentis ad rem legitime possessam, a qua producitur
vel cui accidentaliter unitur natura vel arte. Duplex itaque
distinguitur accessio : una per productionem seu fructifica­
tionem est improprie dicta, nam proprie est ius utendi et
fruendi, quod regitur principio : res fructificat domino
t.ltem cod. neerl. a. 576; ital. a. 742 et 758; hisp. a. 913,914, 956, 958.
2. C.C., a.717, et ord.anni 1681 de rebus maritimis cum decr.27 therm,
an. VII et 17 flor. an. XX.

i’

I

!

DE IUSTITIA ET IURE

225

(n. 16ο) ; altera, proprie dicta, per unionem accidentalem,
sive ad rem mobilem, sive ad immobilem, industria aut
natura constitutam regitur principio : accessorium sequitur
principale.
221. LDe iure accessionis ex productione fructuum.
— Principium : Qui alicuius rei habet sive dominium om­
nino plenum i. e. disponendi et fruendi, sive dominium
utile plenum i. e. perfecte fruendi, quod dicitur usus­
fructus, ius habet ad omnes rei fructus \ cum onere tamen
solvendi expensas quae ad eos obtinendos ab aliis factae
sunt2. Ita iuxta principium : Res fructificat domino.

!
i

1

>

f

j
i

I
I

Fructus ad quos ius habet sunt triplicis generis 3 :
a) fructus naturales, qui a sola natura producuntur et sine ullo
aut fere ullo labore sponte nascuntur, uti fructus arborum,
herba, foenum, et quaedam arbores ; — ad quos, secundum
codicem civilem i, pertinent etiam foetus animalium ;
b) fructus industriales, qui nonnisi mediante cultura vel
ratione maioris laboris ab ipsa re producuntur, uti segetes,
legumina, vinum ; unde a theologis vocabantur mixti quia partim
natura rei, partim labore gignuntur ;
c) fructus civiles, qui fictione quadam iuris et propter analogiam
ita vocantur et inter fructus computantur : non enim ex ipsa re
nascuntur, sed sunt reditus qui ex contractu circa rem inito
proveniunt, uti pretium locationis, annui reditus, pensiones,
lucrum ordinarium mutuo perceptum.
Cum fructibus industrialibus confundendi npn sunt fructus
solius propriae industriae, quarum res non est causa sed sola
occasio seu conditio, qui scii, non ex ipsa re sed solum occasione
rei producuntur, ita ut res aliena sit merum instrumentum aut
quasi instrumentum et ipsa de se nihil conferat ad eorum produc­
tionem, uti pictura confecta cum penicillo alterius, aut negotiatio
cum alterius pecunia facta. Hi nullo mOdo pertinent ad dominum
rei, sed ad solum productorem.

222. II. De iure accessionis ex unione ad res mobiles. ~ Triplici modo diverso fieri potest : adiunctione,
specificatione, et commixtione.
Adiunctio est unio duarum rerum ad diversos dominos
pertinentium et ita in unum coalescentium ut sine detri1.
2.
3.
4.

C.
C.
C.
A.

C., a. 546.
C., a. 548.
C., a. 547.
583. — Cfr. cod. ital. a. 443 sq.; hisp. a. 353 ; austr. a. 405 sq.

Sacoma Theologiae Moralis II — 15

226

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

mento separari nequeant, v. g. gemma anmilo aureo inserta,
imago in aliena tela expressa, poëma in alieno papyro
scriptum.
Specificatio est artificialis ex aliena materia confectio
alicuius rei specie distinctae a priore, v. g. statua confecta
ex alieno marmore, vestis aut calceus ex panno vel corio
ad alium pertinente.
Commixtio vel confusio est coniunctio rerum aeque
principalium ad diversos dominos pertinentium, ut si
misceantur duo acervi frumenti, duo metalla, duo dolia
vini, aut res conficiatur ex materia ad diversos pertinente.
De quibus valent principia et regulae :
1. Ius illud accessionis totaliter subordinate principiis
aequitatis naturalis, ita ut regulae tradendae sint mera
exempla
2. In casu adiunctionis, tota res pertinet ad dominum rei
principalis^ modo solvat pretium rei minoris ; nam acces­
sorium sequitur principale. Principalis habetur res cui
altera adiungitur ad usum, ornamentum vel complemen­
tum ; si nulla considerari potest ut principalis aut acces­
soria, illa ut principalis habetur quae praestat pretio aut
volumine12. Si tamen res addita multo pretiosior sit re
principaliore, et ei adiecta fuerit inscio domino, iste
poterit exigere ut divellatur a re principali, etiamsi absque
huius detrimento separari nequeat.
3. In casu specificationis, dominus materiae potest repetere
rem confectam, solvendo pretium laboris ; nisi tamen
opera impensa longe superet pretium materiae : tunc
enim artifex rem potest retinere, solvendo pretium ma­
teriae, ut si ex vili ligno pulcherrima sculpta fuerit statua3,
lure neerlandico, germanico, hispanico, dominus formae
potest rem conservare, soluto pretio materiae ; nisi mala
fides intercesserit vel valor materiae sit maior.
4. In casu commixtionis aut confusionis, res commixtae
fiunt dominorum, pro rata parte cuiusque, communis
1. c. C., a. 565.
2. A. 566-569 ; — Cfr. cod. itaL a. 464 sq. ; hisp. a. 375 sq. ; austr.
a. 419 sq. ; germ. a. 948.
3. A. 570-571 ; item cod. ital. a. 468 sq.

DE IUSTITIA ET IURE

227

proprietas. Unde, si disiungi possunt, cuique domino
reddenda est sua pars ; secus vel res commixtae dividendae
sunt pro rata parte quantitatis, qualitatis et valoris cuiusque
domini, vel totum vendi debet ut pecunia dividatur pro
rata cuiusque parte. Si tamen materia unius valde superat in
quantitate vel valore materiam alterius, dominus praestantioris materiae potest totam rem repetere, solvendo alteri
pretium materiae quae ad eum pertinet \
5. Praeter istas regulas generales in omni iure receptas,
etiam tenendae sunt regulae speciales, si quaedam a iure
tradantur.
Ita ex C.C. nostro : a.Cum res manet communis, debet vendi per
licitationem ad communem domini utriusque utilitatem (a. 575).
b. Quotiescumque dominus materiae ex qua, eo inscio, confecta est nova species, vindicare potest suam materiam, potest
pro libitu materiam aequalem secundum omnia repetere, vel eius
pretium (a. 576).
c. Qui materiam alienam inscio domino consumpserit, potest
a iudice cogi ad reparandum etiam damnum, quod passus fuerit
dominus (a. 577).

223. III. Ius accessionis ex unione cum rebus im­
mobilibus ex industria hominis facta. — Valet prin­
cipium : Dominium fundi secum trahit dominium eorum
quae in eo aedificantur, plantantur et seruntur, aut fiunt,
etiam ab aliis, quia praesumuntur a domino et eius impen­
sis facta1
2 ; aequum tamen est ut qui bona fide in alieno
fundo aliquid fecerit compensationem accipiat pro labore
aut materia adhibita in quantum dominus exinde ditior
evaserit, sicut etiam debitum est ut qui in fundo suo ex
aliena materia aliquid fecerit, alteri compenset.
Praeterea spectanda sunt in applicatione principiorum spe­
cialia statuta iuris civilis. Ita v. g. in Codice civili nostro :
1. Si quis in fundo suo aedificat ex materiis alienis, ille solvere
debet pretium materiae et potest condemnari ad damna reparanda,
dominus autem materiae non habet ius destruendi tale aedificium
(a. 554)2. Si quis ex suis materiis aedificat in fundo alieno et quidem
1. A. 572-575. — Cfr. cod. ital. a. 472 ; austr. a. 414 ; hisp. a. 382 ;
germ. a. 947.
2. C. C., a. 552-553. — Cfr. cod. ital. a. 477 sq. ; hisp. a. 358 s.q ;
austr. a. 417 sq. ; germ. a. 946.

228

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

mala fide, sciendo esse fundum alienum, cogi potest ad aedificium
tollendum suis expensis et ad reparandum damnum si illatum
fuerit ; dominus autem fundi aedificium retinere potest, sol­
vendo pretium materiae et laboris, nullo respectu habito ad
valorem fortasse auctum (a. 555).
3. Si vero possessor bonae fidei ita egerit, cogi non potest
ad aedificium tollendum ; sed domino fundi datur optio solvendi
aut pretium materiae et laboris, aut saltem augmentum valoris
quod ex illo aedificio accesserit fundo suo (a. 555).
Ratio huius ultimi est quia non tenetur unus omnia damna
ferre. Qui egit bona fide non meretur poenam ; cum
tamen forsan adsit damnum, aequum est ut ambo damni aliquid
subeant quia dominus fundi non debet omnia ferre.

224. IV. Ius accessionis ex unione cum rebus im­
mobilibus opere naturae peracta. — Fieri potest allu­
vione aut relicto, vel avulsione aut alvei mutatione.
Alluvio aut relictum est incrementum latens quod, yi
aquarum fluvii cuiusque naturaliter et continuo fluentis, alicui
praedio paulatim accedit, prout noyas materias adducat
aquae cursus, aut partes prius irrogatas deserat. Avulsio
aut alvei mutatio habetur quando subito aquarum impetu
magna pars alicuius fundi ab eo divellatur, aut fluvius
mutato cursu, alveum relinquat et novum sibi eligat.
Quarum occasione aliquando adest novae insulae formatio.
Hoc ius magis quam praecedentia variat secundum leges
diversas Statuum1 ; plerumque tamen valent regulae se­
quentes :
1. Quod alluvione aut relicto paulatim adiacenti ripae
accedit fluminis allatu aut recessu, domino ripae adiacentis
legitime acquiritur, quia natura id ipsi affert2.
2. E contra quoad alluviones maris, lacuum et stagnorum
non est ius accessionis, ita ut limites dominiorum maneant
sicut antea erant 3.
3. Quod avulsione et repentino aquarum impetu a fundo
in notabili parte divellitur, non acquiritur fundo adiacenti
sed a domino vindicari potest, dummodo faciat infra tem­
pus a lege determinatum 4> scii, infra annum.
1. C. Gal., a. 556-560; C. It. a. 453-461; C. H. a. 366-373;
C. A. a. 407-412 , C. Germ. a. 65 sq.
2. C. C., a. 556-557.
3. C. C., a. 557-558.
4. C. C., a. 559·

DE JUSTITIA ET JURE

22Ç

4. Qui, mutato alveo, derelictus fuerit a flumine alveus
acquiritur ab iis quorum praedia a flumine capta sunt,
tamquam aequa compensatio damni pro rata parte inter
ipsos dividenda \
5.Insulae efformatae in parvis fluviis acquiruntur dominio
ripae vicinioris, vel in medio positae, inter dominia riparia
ex utraque parte dividuntur secundum lineam fluminis
mediam12. Quae autem formantur in fluvio maiore,
navigationi scii, vel rebus transvehendis apto, cedunt
reipublicae, quae ius dominii in haec flumina habet ;
nisi contrarius sit titulus vel praescriptio3.
Articulus IV.

De Praescriptione.

225. Praescriptio in sermone iuridico idem est ac
exceptio, i.e. ratio legitima alteri opposita ad excludendam
vel retardandam eius actionem quin tamen inficiatur
ipsius actionis fundamentum ; in casu est exceptio
peremptoria qua domino repetenti rem (vel debitum) oppo­
natur possessio per certum tempus, unice ex ipso lapsu
temporis lege definito, ita ut vi legis ius alterius etiam
extingui et praescribenti ius in rem acquiri legitime possit.
Unde est modus acquirendi dominium per possessionem
sub conditionibus temporis et modi a lege determinatis ;
aut ita ab obligatione se liberandi.
Duplex itaque datur praescriptio : acquisitiva, qua novum
dominium vel ius acquiritur ; quae vocatur usucapio, quia
ea per usum aliquid capitur in suum i — et liberation, qua
quis ab onere seu obligatione se vel rem suam liberat.
Oritur ex iure positivo humano, vi alti dominii
propter bonum commune ; consentaneum tanem est iuri
naturali, quod illam esse convenientem Statuit, quin tamen
habeat stricte necessariam.
226. Principium I. De praescriptione acquisitiva. —
1. C. C., a. 563.
2. C. C., a. 561.
3. C. C., a. 560.

230

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Praescriptio, debitis vestita conditionibus, est modus ac­
quirendi dominium, etiam directum, legitimus in foro
civili et in foro conscientiae.
Certum est quia 1) legislator potuit et voluit dominium
vere transferre :
a) Potuit ratione boni communis.
Cuius motiva sunt quatuor : 1. ne diu et fere semper dominia
quarumdam rerum essent incerta ; 2. ut aliquis litium finis
esset ; 3. ne possessiones prope immortali timore teneantur ;
4. Ut corrigatur incuria ac negligentia dominorum res suas
prosequi praetermittentium, quo vigilantiores reddantur.

b) Voluit transferre dominium et non solum denegare
actionem civilem.
Constat tum ex fine legis indicato qui secus sufficienter obtineri
nequit, tum ex verbis omnino generalibus et sensu obvio id
significantibus, quibus utitur sine ulla restrictione1, tum ex
interpretatione iurisperitorum.

2) Ecclesia id agnovit in Conc. Lat. IV, quod ad
valorem praescriptionis tantum exigit bonam fidem; et in
proprio iure quod legitimitatem eius admittit,in Deer. IX,
t. 26, c. 3, et can. 1508.
Unde S. Thomas iam concludebat (Quodl. XII, q. 24) legitime
praescribentem non teneri ad restitutionem, etiamsi alienum
fuisse sciat post praescriptionem.

Ut tamen praescriptio dominium concedat, oportet
stipata sit debitis conditionibus, quae sunt : res apta —
possessio — titulus — bona fides—et tempus requisitum.
227. Res apta praescribi seu praescriptibilis, cuius
dominium acquiri potest, est omnis res, sive corporalis sive
incorporalis, quae ex natura sua privati dominii est capax,
nec aliunde quadam lege excipitur ; seu omnis res quae
sub dominio et commercio privato venit. Hinc dicitur : res
quae non sunt in commercio praescribi non possunt
(C. C., a. 2226),sive sint ex natura sua sive ex dispositione
legis. A praescriptione ergo excluduntur :
i. Ita iam in iure antiquo ; et in variis codicibus modernis, v. g.
C. Gal., a. 2219-2224.

DE IUSTITIA ET IURE

231

1) ex natura rei, omnia quae sunt iuris naturalis aut divini
positivi (can. 1509) : ita nequit praescribi contra obedientiam
superiori debitam, contra indissolubilitatem matrimonii aut
obligationem suscipiendi sacramenta, contra independentiam Ecclesiae a potestate civili ;
2) ëx iure ecclesiastico : a) ratione boni communis, prae­
scriptioni obnoxia non sunt : fines certi et indubii provin­
ciarum ecclesiasticarum, dioecesium, paroeciarum, vicariatuum apostolicorum aut praefecturarum, abbatiarum vel
praelaturarum nullius, — eleemosynae et onera missarum,
— beneficium ecclesiasticum sine titulo, — ius visitationis
et obedientiae, ita ut subditi nullius praelati visitationi aut
obedientiae subsint, — solutio cathedratici *, — omnia
quae obtineri possunt solo privilegio apostolico (v. g. ius
patronatus pro laico, iura pontificis pro non episcopo), —
et iura spiritualia quorum laici non sunt capaces, si agatur
de praescriptione in commodum laicorum (can. 1509) ;
b) res sacrae quae in dominio privatorum non sunt :
non a persona privata praescribi possunt, sed solum a
persona morali ecclesiastica contra aliam personam mo­
ralem ecclesiasticam ; — e contra res sacrae quae in
dominio privatorum sunt, praescriptione acquiri a privatis
personis possunt, quae tamen eas adhibere nequeunt ad
usus profanos ; si vero consecrationem vel benedictionem
amiserint, libere acquiri possunt etiam ad usus profanos,
non tamen sordidos (can. 1510) ;
3) ex iure civili : a) quae non sunt capacia dominii privati,
sed pertinent ad dominium et ordinem publicum, uti viae
publicae, flumina, plateae, pontes, portus, arces, et alia
id genus publicis usibus destinata (a. 538 et 540) ; bona
tamen privata Status vel institutionum publicarum, quia
sunt capacia dominii privati, praescribi possunt (a. 2227
et 541) ;
b) quae sunt merae facultatis vel tolerantiae, uti ius
aedificandi in proprio fundo, tolerantia pascendi aut trans­
eundi, et omnes servitutes non continuae (a. 2232 et 691) ;
item quae vi possessa sunt (a. 2233) aut furtive, sed solum
i. Id non existit in Belgio.

232

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

quoad eos qui violenter aut furtive occupaverunt (a4 2279) ;
c) quae pertinent ad eos qui in iuris exercitio impediuntur
vel specialiter proteguntur : ita v. g. praescriptio non currit,
durante matrimonio, contra bona dotalia uxoris sub regi­
mine dotali (a. 2255 et 1561), nec generatim contra bona
pupillorum, minorum et interdictorum (a. 2252), nec inter
coniuges (a. 2253).

228. Possessio praescriptiva est detentio alicuius rei
vel fruitio iuris nomine proprio, sive per nos ipsos, sive
per alium nomine nostri (a. 2228) : praescriptio enim fun­
datur in possessione rei alterius, ita quod « sine posses­
sione praescriptio non procedit ». Debet esse dominativa,
— pacifica et Continua, — indubia et publica (a. 2229):
1) Dominativa, i. e. animo seu titulo domini habita,
non titulo precario seu transitorio depositi, locationis,
curationis, etc. (a. 2236) aut facultatis vel tolerantiae
(a. 2232). Unde qui rem nomine alieno possidet, ut
tutor nomine pupilli, non sibi sed alteri,in casu pupillo,
praescribit ; e contra qui nomine proprio sed per alterum
rem detinet, puta per famulum aut procuratorem, eam
sibi non alteri acquirere potest.
2) Pacifica et continua, i. e. quiete, non violenter, habita,
ac inturbata et non interrupta.Hinc non currit praescriptio
a) in casu violentiae, quia haec non est possessio sed
invasio; et solum desinente violentia incipit possessio utilis
(a. 2233) ;
b) in casu suspensionis tschorsing) : tunc enim praescriptio
dormit ob impedimentum lege appositum (v. g. circa
bona minorum vel uxoris), at finita suspensionis causa et
impedimento cessante, reviviscit et resumitur ita ut tempus
praecedens suspensionem cum tempore subséquente com­
putari possit ad praescriptionem complendam (a. 2251) ;
c) in casu interruptionis (stuiting') : tunc enim, deficiente
conditione requisita (v. g. cessante bona fide aut domino
reclamante), praescriptio cessat definitive ita ut tempus
antea elapsum pro nihilo habeatur et computari non possit,
sed de novo inchoari debeat totus praescriptionis cursus
(a. 2243 sq.).

DE IUSTITIA ET IURE

233

Ex dispositione codicis civilis nostri, praescriptio suspenditur,
iuxta regulam : « Contra agere non valentem non procedit
praescriptio» : 1. contra minorennes et interdictos, nisi agatur
de praescriptione liberativa, aut in paucis casibus a lege exceptis
(a. 2252) ; 2. inter coniuges, i. e. alter contra alterum non prae­
scribit (a. 2253) ; 3. adversus uxorem, constante matrimonio,
quoad alienationem fundi in dotem constituti sub regimine dotali
(a. 1561) atque quoad actiones quas uxor exercere nequit, nisi elec­
tione facta de acceptanda aut repudianda communitate, vel quoties
maritus, qui vendit propria bona uxoris absque eius consensu,
securitatem venditionis praestare tenetur, et in cunctis aliis
casibus in quibus uxoris actio in maritum redundaret (a. 2255
et 2256) ; 4. contra haeredem pro sibi debitis ex haereditate,
quam cum beneficio inventarii accepit (a. 2258) ; 5. quando
res possessa nondum est exigibilis, ut in debitis Sub conditione
vel ad diem (a. 2257).
E contra interrumpitur naturaliter aut civiliter (a. 2242) :
i. naturaliter, si possessor ultra annum rei fruitione a priore
domino vel a tertio quodam privatus fuerit, quin actionem pos­
sessoriam intenderit (a. 2243) ; 2. civiliter, si de re quam possidet
in ius vocetur, etiam coram iudice incompétente ; nisi tamen
haec actio denegetur, revocetur, aut ob defectum formae nulla
sit (a. 2244-2247) ; 3. si possessor aut debitor ius alterius, contra
quem praescribit, agnoverit (a. 2248).

3) Indubia et publica, i.e. non aequivoca sed demonstrata
per actus verae et exclusivae proprietatis, ita ut qui voluerit,
eam potuerit advertere ; secus valet principium : contra
non valentem agere non currit praescriptio. Ita v. g. pro
limitibus agri incertis, pro possessione indivisa, pro pos­
sessione aut fruitione clam exercita, pro servitute discon­
tinua aut non apparente (a. 691).
229. Titulus praescriptionis est causa de se habilis
ad transferendum dominium, seu ratio per se sufficiens
propter quam aliquis rem possidet et simul putat esse
suam, v. g. emptio aut donatio aut haereditas. Requiritur
ad praescriptionem, quia nemo bona fide rem possidere
potest, nisi habeat vel saltem existimet se habere titulum
ex quo ius oriatur. Titulus est :
1) verus, qui a parte rei vere existit et valide transfert
dominium, v. g. emptio aut donatio valida. Hic non requi­
ritur, quia per se dominium transfert et ideo praescriptio
est inutilis ;
2) vitiosus, qui ex natura sua non est dominii translativus,

234

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

sed de se ineptus utpote ostendens alterius dominium
permanens, v. g. locatio, commodatum, depositum. Hic
nocet praescriptioni eamque reddit impossibilem, quia
cum titulo vitioso bona fides existere nequit, cum ex eo
constet possessorem non esse dominum ; unde « melius est
non habere titulum quam vitiosum » ;
3) apparens, qui propter defectum dominium non trans­
fert, sed illud transferre censetur. Iste potest esse
a) iustus (seu coloratus), si speciem et formam legalem
veri tituli habet et ex natura sua aptus est ad transferendum
dominium, sed vim suam non obtinet et dominium non
transfert, quia nullus est sed ob defectum occultum, ac
proinde non ex defectu formae (a. 2267) : ita venditio
ab eo facta qui non est dominus rei, utpote quam furto
tenet aut usufructu ;
b) existimatus seu putativus, si adesse creditur licet revera
non adsit : ita qui aliquid possidet vi testamenti revocati
aut -quia prudenter existimat rem a patre aut a famulo
emptam, quod tamen nullo modo factum est, cum furto
fuerit ablata ;
c) praesumptus, si revera non existit, sed propter factum
possessionis, praesertim diuturnae, lege existere supponitur.
lamvero in iure hodierno :
1. Titulus iustus requiritur et sufficit ad praescriptionem
10 vel 20 annorum (a. 2265), a fortiori ad praescriptionem
illorum mobilium pro quibus possessio tenet locum tituli.
2. Ad praescriptionem vero 30 annorum, nullus requi­
ritur titulus certus sed sufficit praesumptus (a. 2262) aut
putativus, quia tam longa possessio ex iure aequiparatur
titulo.
3. Idem videtur de iis bonis mobilibus, quae possunt
transferri de manu ad manum, quia possessio quoad ea
tenet locum tituli (a. 2279).

230. Bona fides praescriptionis est recta opinio do­
minii quaesiti, seu iudicium practicum quo possessor rei
alienae prudenter sibi persuasum habet se rem iuste pos­
sidere ut suam. Alia est moralis in conscientia et coram
Deo, unde ab aliis vocatur theologica : est iudicium

DE IUSTITIA ET IURE

235

obiective erroneum sed ex ignorantia inculpabili pronun­
tiatum quo quis sincere existimat se rem habere legitime ;
— alia iuridica coram lege, innixa titulo reali iusto (a.
2265) qui, licet ob occultum defectum nullus, vitio formae
non laborat, et propter quem in foro externo adesse bona
fides praesumitur (a. 2267-68). lamvero :
A. Bona fides moralis requiritur in initio et in toto decursu
praescriptionis, ad illam scii, inchoandam et continuandam.
Constat :
1) Ecclesiae declarationibus : Alexandri III et Innocentii III,
in Decr. 1. II, t. 2, c. 5 et ult., atque Cone. Lat. IV : « Definimus
ut nulla valeat absque bona fide praescriptio, tam canonica quam
civilis... Unde oportet ut qui praescribit, in nulla temporis parte
rei habeat conscientiam alienae ». Hinc Cod. I. C. : « Nulla
valet praescriptio, nisi bona fide nitatur, non solum initio
possessionis, sed toto possessionis tempore ad praescriptionem
requisito » (can. 1512).
2) Ratione : ex iure naturali, nemini fraus et mala fides patro­
cinari potest ; quia id esset contra bonum ordinem socialem.
Iustitiae directe repugnat ut quis rem quam novit esse alienam
faciat suam, cum potius éam reddere teneatur ; nec lex civilis
iniquitati favere aut in inferenda iniustitia iuvare licite aut
valide potest.
3) Declarationibus iurisperitorum, imo eorum qui legem pro­
posuerunt1.
Hinc a) qui ab initio dubitat an res sit sua, nequit inchoare
praescriptionem ;
b) deest iudicium prudens, quando quis notabiliter neglexit
rem diligenter examinare ; e contra invincibilis ignorantia iuris
vel facti bonam fidem moralem non impedit ;
c) deest bona fides statim ac possessor advertit se rem alienam
possidere, aut si de proprio iure dubitans, rem nihilominus
invadit : non enim potest invadere rem, nisi sit moraliter certus
esse suam. Dubium ab initio possessionis impedit bonam fidem ;
d) dubitatione post possessionem in bona fide inceptam ad­
veniente, praescriptio non interrumpitur, modo interim possessor
diligentiam adhibeat ad rem examinandam et veritatem inqui­
rendam. Quodsi negligat, fit malae fidei et praescribere non potest;
si autem post diligens examen dubium persistat, praescriptionem
continuare potest et rem retinere, iuxta principium iuris certum :
melior est conditio possidentis. Etsi enim speculative certum non
sit rem esse suam, practice tamen certum est rem iuste possidere.

B. Bona fides iuridica insuper requiritur in initio pos­
i. Ita pro iure gallico, Bigot-Préameneu, Exposé des motifs, apud
Tanquerey, o. c., η. 255, nota 3.

236

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

sessionis, si lex civilis illam exigat. Non exigitur quidem in
praescriptione 30 annorum (a. 2262), sed in praescriptione
10 aut 20 annorum (a. 2265), non toto praescriptionis
tempore sed initio possessionis (a. 2269). Hinc
1) consistit in eo quod possessor putat eum a quo rem
accepit vi tituli translativi proprietatis vere esse huius rei
dominum, quamvis fortasse non fuerit ;
2) ipsi obstat ignorantia iuris, etiam inculpabilis, quia
legislator supponere debet unumquemque nosse leges.
Quando codices civiles dicunt pro quibusdam praescriptionibus
non requiri bonam fidem, excludunt bonam fidem iuridicam,
sed non negant requiri bonam fidem moralem seu in conscientia,
quod esset fraudi et iniustitiae favere et opponeretur bono ordini
sociali, et ita esset contra ius naturale.

231. Tempus ad praescriptionem acquisitivam
requisitum determinatur a lege positiva ;
A. In multis regionibus, praesertim iuris latini (Gallia,
Belgio, Neerlandia, Italia, Hispania ; etiam partim in Ger­
mania et Helvetia), ita fuit iure civili determinatum :
i° Omnia bona praesçriptibilia, sive immobilia sive
mobilia, praescribuntur saltem tempore 30 annorum ’, quin
exigatur titulus seu bona fides iuridica : ipsa scii, possessio
per 30 annos est titulus praesumptus (a. 2262).
Quod etiam in conscientia servari potest, dummodo habeatur
bona fides moralis seu in conscientia.

2° Bona immobilia, bona fide iusto titulo acquisita, prae­
scribuntur tempore 10 aut 20 annorum.
Ita iure gallico et belgico, praescribuntur tempore 10 annorum,
si verus dominus habitat in territorio eiusdem curiae appellationis
in quo bonum immobile situm est ; — non praescribuntur nisi
20 annis, si dominus habitat in territorio curiae alterius ; —
tandem si partim infra, partim extra istud territorium habitaverit,
tempus absentiae debet esse duplum illius quod tempori prae­
sentiae deest ad complendum decennium (a. 2265-2266). Iure
hispanico idem statuitur, sed territorium intelligit totum regnum,
absentiam extra regnum. E contra iure italico uniformiter sta­
tuitur praescribi per 10 annos etiam inter absentes ; item iure
i. In Germania computantur 30 anni, non a die possessionis, sed
inde ab insciiptione in libro fundorum (Grundbuch) ; a die possessio­
nis sufficiunt cum sententia iudicis.

DE IUSTITIA ET IURE

237

helvetico, sed cum inscriptione in libro fundorum et bona fide
continua; iure lusitano per 15 annos, et iure neerlandico per
20 annos uniformiter.
Ius austriacum admittit praescriptionem immobilium ex titulo,
post 3 annos, sed cum inscriptione in publicis tabulis. E contra
ius germanicum nullam admittit immobilium praescriptionem
nisi tercenariam, sed habet praescriptionem 10 annorum bona
fide factam pro mobilibus1.

30 Bona mobilia singula, quae quis bona fide acquirit
a tertio qui non est verus dominus, praescribuntur sine
ullo temporis lapsu. Statim fiunt bona acquirentis, iuxta
adagium : in mobilibus possessio bonae fidei tenet locum
tituli (a? 2279) çstque titulus praesumptus ; dominus tamen
rei amissae vel furtivae potest, ab eo qui illam detinet,
eam repetere per 3 annos, iuxta Codicem gallicum, belgicum,
neerlandicum, per 2 annos iuxta codicem italicum, sed
detentor recurrere potest contra eum a quo rem acceperit.
Attamen, iuxta a. 2280, ab eo qui rem amissam vel furto
ablatam emit in nundinis vel officinis vel in licitatione vel
a mercatore qui res eiusdem speciei vendere solet, dominus
rem suam repetere nequit, nisi solvendo pretium quod ipse
possessor solvit ; et tunc pretium repetere potest ab illo
qui rem in circulationem posuit.
Ad quod notandum : a) hic agi de mobilibus corporalibus
quae scii, facile de manu ad manum transeunt, quibus tamen
assimilantur credita innominata seu tituli qui dicuntur ad latorem
(effets au porteur, aan toonder, al portatore}, quia eadem facilitate
ac merces corporeae vendi et emi solent2 ;
b) nullum praescriptionis tempus exigi ad vitandas difficultates
saepe orituras, si res mobiles pristino possessori reddi deberent ;
ex alia parte lex civilis non denegat actionem civilem contra
illum qui rem iniuste abstulit ;
c) controvert! utrum illae dispositiones valeant in conscientia,
an unice denegent actionem civilem. Plerique theologi recentiores
tenent eas valere in conscientia : iuste enim lex civilis illam
translationem dominii operatur ad favendum securitati commercii
1. Iure anglico non admittitur praescriptio pro mobilibus ; sed pro
iuribus in alieno fundo, v. g. servitutis, reditus, usus : requiruntur 30
anni ; aliquando 40 vel solum 20. In Anglia nec erat praescriptio pro
fundis ; nunc autem ex Act. 1874, immobilia quaedam possunt acquiri
per 12 annos. Ius americanum varium est ; existit tamen generatim
praescriptio 10 vel 20 annorum.
2. Ergo ita non valent praescribi universalitates mobilium ; nec tituli
nominales ; nec naves (C. Com. belg., 1. II, t. 1, a. 2), quarum
dominium actu scripto transmittitur.

238

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

rerum mobilium et stabilitati contractuum; ceteroquin ius prioris
domini non aboletur sine congrua compensatione.
In Germania lex civilis adhuc latius statuit, possessorem bonae
fidei definitive acquirere dominium in quasdam res furto sublatas,
scii, in pecunias, in titulos nummularios, et in res emptas publica
in subhastatione, non tamen in alias, furtivas (a. 935). In Austria,
bona mobilia non statim possidentur legitime, sed requiruntur
3 anni ; et pro mobilibus fisci vel Ecclesiae 6 vel 40 ; in Hispania,
3 cum titulo et 6 sine titulo ; in Helvetia, 5 anni bonae fidei.

B.Iure canonico statuitur : praescriptionem tamquam acquirendi
et se liberandi modum prout est in legislatione civili respectivae
nationis, Ecclesia pro bonis ecclesiasticis recipit, salvis exceptioni­
bus indicandis aut supra indicatis, n. 227 (can. 1508). Speciatim:
i° Res immobiles, mobiles pretiosae, iura et actiones sive
personales sive reales quae pertinent ad Sedem Apostolicam,
spatio 100 annorum praescribuntur (can. 1511, § 1).
20 Haec eadem si ad aliam personam moralem ecclesiasticam
pertinent, praescribuntur spatio 30 annorum (can. 1511, § 2).
3° Pro aliis bonis mobilibus, valet ius civile respectivae nationis
secundum can. 1508.
4° Beneficium, si clericus probaverit se in eiusdem possessione
pacifice per integrum triennium fuisse bona fide, etsi forte cum
titulo invalido, illud eX legitima praescriptione obtinet, modo
absit simonia (can. 1446).
5° Quidam ordines religiosi privilegium habent praescriptionis
60 vel 100 annorum ; ita v. g. contra monasteria BenedictinOrum
praescribi nequit nisi 60 annis, contra monasteria Cisterciensium
nonnisi 100 annis ; et per communicationem privilegiorum idem
valet pro mendicantibus. Quae privilegia iure novo non sunt
abolita.

232* Quaestio : An mala fides antecessoris noceat successori,
ita ut qui bona fide succedat possessori malae fidei, legitime praescri­
bere non possit?
Resp, : 1) Mala fides prioris possessoris admitti non debet nisi
certoprobetur : nemo enim censetur malus nisi probetur (a. 2268).
2) Si vero constet, ad complendum praescriptionis tempus
sane computari nequit tempus quo antecessor rem possidet, v. g.
haeres qui malam fidem defuncti noverit antequam ipse tempus
praescriptionis compleverit, certe praescribere nequit cum bonam
fidem amiserit.
3) Sed quid si mala fides antecessoris tunc innotescat quando
successor rem bona fide per sufficiens tempus iam praescripsit?
Tunc distinguendum est inter successorem particularem qualis
est legatarius particularis, donatarius, emptor, — et successorem
universalem qualis est haeres proprie dictus vel alius qui titulo
universali succedit. Priori non nocet mala fides antecessoris
quia fictione iuris non est una persona moralis cum antecessore,
quemadmodum successor titulo universali.
Si vero de successore titulo universali quaestio sit,
a) pro praescriptione 30 annorum mala fides antecessoris non

I

DE IUSTITIA ET IURE

239

videtur nocere, quia successor per totum praescriptionis tempus
fuit in bona fide theologica ; praçterea bona fides iuridica in
hoc casu non exigitur ;
b) pro praescriptione 10 vel 20 annorum mala fides antecessoris
nocet si ipsi defuit bona fides iuridica quam lex requirit ; non
nocet, si antecessor bonam fidem iuridicam habuerit et haeres
deinceps in bona fide theologica tempus praescriptionis 10 vel
2o annorum absolverit1.

233. Principium II. De praescriptione liberativa. —
Praescriptio, debitis vestita conditionibus, est modus legi­
timus a debito vel obligatione se liberandi in foro civili
et in conscientia.
Legislator enim potuit et voluit a debito vere liberare :
a) Potuit, ratione boni communis, propter argumenta
! supra allata, n. 226.
'1
Quibus addi possunt motiva specialia : 1) praesumptio soluI tionis (vel condonationis) debitorum ex eo quod plerumque fit :
non enim solent creditores diu expectare quin debitum exigant ;
2) exemptio ab onere gravi diutius servandi solutionis testimonia
seu apochas ; 3) quoad solutiones periodice faciendas, vitatio
cumulationis debitorum ne dein magnam summam solvere
coacti redigantur ad inopiam.

b) Voluit, saltem aliquando, uti constat ex eius intensione
aut variis signis. Ad quod intelligendum considerare
oportet tempus continuum, ad praescriptionem liberativam
requisitum determinari valde diversum : vel longius, vel
breve, vel brevissimum ; v. g.
1) omnes actiones tam reales quam personales praescri­
buntur 30 annis (a. 2262) ;
2) quinque annis (alibi sex vel quatuor) elapsis praescri­
buntur omnia quae singulis annis vel periodis brevioribus
solvi debent, v. g. interesse seu foenus pecuniae mutuatae
(a. 2277) ;
3) tandem in codice civili enuntiantur praescriptiones
brevissimi temporis.
Ita v. g. post 6 menses praescribitur actio magistrorum pro
lectionibus quae singulis mensibus compensari solent; pariter actio
hospitum pro hospitio et cibo praescribitur, operariorum pro
salario suo (a. 2271) ; post annum praescribitur actio medicorum
i. Ita, nisi ius civile aliter disponat ; iure enim hispanico, a. 442,
omnis successor, etiam titulo universal ihaereditarius, potest incipere

praescriptionem, nisi noverit malam fidem praedecessoris.

240

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

pro visitationibus, chirurgicorum pro amputationibus, pharmaco­
polarum pro medicinis, mercatorum pro mercibus venditis saltent
illis qui non sunt mercatores (a. 2272).

lamvero praescriptiones liberativae generatim valent in
conscientia ; — excepta tamen ultima brevissimi temporis,
quae ex intentione legis non denegat actionem civilem
creditoris, nisi in quantum praesumitur solutionem iam
fuisse peractam. Unde praescriptionem opponentes tenen­
tur iurare se debitum revera solvisse 1 (a. 2275),et si iuramento vel alio modo probetur solutionem non esse factam,
cogitur debitor ad solvendum. Ergo ius intactum relinqui­
tur creditoris.-- E contra in praescriptionibus longioribus
nulla admittitur probatio in gratiam creditoris ; et ideo de
diversa intentione legis videtur constare.
Ita in iure gallico et in aliis quae proximius ab eo derivata
fuere2. Dubium autem est pro iure germanico, in quo sunt
praescriptiones biennales pro debitis mercaturae, locationis et
salariorum, quae « accedente bona fide », secundum aliquos
« forte adhiberi possunt in praxi » (Priimmer, Th. Μ. II, n. 64).

234. Speciales quaedam temporis determinationes
statuuntur in iure canonico, can. 1701 et sq :
X° «Zn contentiosis actiones tum reales tum personales exstin­
guuntur praescriptione ad normam c. 1508-1512 ; actiones autem
de statu personarum nunquam exstinguuntur » (c. 1701).
2° « Omnis criminalis actio perimitur morte rei, condonatione
1. Pro viduis et haeredibus lege statuitur : si ab ipsis postulatur
solutio debiti quod defunctus contraxisse affirmatur, iudex eis imponere
potest iuramentum quo asserant se ignorare tale debitum (a. 2275) ;
quod iuramentum, praestare possunt quoties non habeant rationem
moraliter certam existimandi debitum existere. Si vero postea depre­
hendant se errasse, probabilius tenentur solvere, quia contraria legis
dispositio clara non habetur ; aliqui tamen iudicant eos stricte non teneri
ad solvendum, quia lex probabiliter nil aliud exigit ad praescribendum
quam illud iuramentum bona fide praestitum. Ita Van Ëgeren et Waffelaert.
2. Belgicum scil., neerlandicum, hispanicum, italiçum, lusitanum
et Americae latinae. ■— Attamen sunt tantum dispositiones principales,
quia multae sunt dispositiones particulares. Et etiam variae in vario
iure. Sic in Germania : 4 anni pro reditibus, 2 pro debitis mercaturae,
locationis, salariorum. In Helvetia : omnes actiones per 10 annos,
exceptis debitis hypothecariis quae nunquam praescribuntur ; 5 anni
pro debitis locationis, foenoris, et salariorum ; lapsus brevissimi temporis
(v. g. i mensis, 3 m., 6 m., I an., 3 an.), praesertim in rebus bancariis
percipiendis. In Austria, praeter 30 annos : 3 anni pro actionibus ad
debita mercaturae, servitiorum, census. Iure anglico et americano regu­
lariter 20 anni exiguntur.

DE IUSTITIA ET IURE

241

legitimae potestatis, et lapsu temporis utilis ad actionem crimi­
nalem proponendam » (c. 1702).
« Firmo praescripto can. 1555, § 1 de delictis S. Congregationi
S. Officii reservatis, tempus utile ad actionem criminalem pro­
ponendam est triennium, nisi agatur : 1) de actione iniuriarum,
quae uno anno perimitur ; 2) de actione ob delicta qualificata
contra VI et VII divinum praeceptum, quae quinquennio
perimitur ; 3) de actionibus ob simoniam vel homicidium, contra
quae actio criminalis decennio perdurat » (c. 1703).
3° « Sublata per praescriptionem actione criminali : 1) non est
hoc ipso sublata actio contentiosa, forte ex delicto orta, ad damna
sarcienda ; 2) Ordinarius remediis can. 2222, § 2 statutis uti
adhuc potest » (c. 1704).
4° « Praescriptio in contentiosis currit ex quo actio primum
potuit iure proponi ; in criminalibus, a die patrati delicti.
Si delictum habeat tractum, ut vocant, successivum, non currit
praescriptio, nisi a die qua delicti tractus cessaverit.
In delicto habituali vel continuato praescriptio non decurrit
nisi post ultimum actum ; et conventus ob aliquem criminosum
actum non praescriptum, tenetur de antiquioribus, qui cum
eodem actu connectuntur, etiamsi singulatim sumpti ob prae­
scriptionem excluderentur » (c. 1705).
5° Pro interruptione praescriptionis liberativae ordinario valet
lex civilis respectivae nationis (c. 1725, 40 et 1508).

235. Conditiones requisitae ad praescriptionem
liberativam non sunt omnino eaedem ac in praescriptione
acquisitiva. Adesse sane debent tempus requisitum con­
tinuum, et res praescriptibilis, secundum dicta n.227 ; sed
non requiritur :
a) possessio proprie dicta, cum non agatur de dominio
acquirendo, sed de liberatione a iure quod alter possidet,
et de non exercitio iuris creditoris, unde iam obtineatur
possessio libertatis qua persona vel res non teneatur servire
in utilitatem alterius ;
b) nec titulus iuridicus, quia potius contra titulum
creditoris possidetur ;
c) nec bona fides positiva i. e. persuasio innixa titulo
iuridico saltem existimato,seu existimatio libertatis a debito,
sed sufficit negativa seu absentia fraudis aut malae fidei,scii.
1) in praescriptione liberativa a debito, contra actionem
a debitore praestandam, absentia malae fidei, seu inculpa­
bilis ignorantia, vel inadvertentia aut oblivio debiti prae­
standi, ita ut quis non sit in mora culpabili obligationis
implendae ; vel
Summa Theologiae Moralis II — 16

fiIi'
I

[

1
1

1,

Ç
i
[

242

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

2) in praescriptione liberativa a passione, contra actionem
creditoris subeundam, absentia fraudis, ita ut nihil fiat quo
alter impediatur in suo iure exercendo : ad talem prae­
scriptionem enim sufficit ut alter non utatur iure suo, seu
sola negligentia alterius. Ita in liberatione a servitute passiva, non tenetur quis monere alium de iure servitutis
quod brevi exstinguetur ; item in mulctis solvendis ex
sententia poenali, debitor expectare potest donec mulcta
exigatur.
Idem non posset generatim admitti pro debitis ordinariis, nisi
alicubi lege aut consuetudine generali statutum esset quod sint
exigenda antequam debeant solvi ; ut v. g. pro iis quae a bancis
solvuntur ad receptam exhibitionem schedulae. Id autem
non potest generatim supponi ; e contra regulariter : qui debet
solvere tenetur, etiam non rogatus. Unde non adest paritas cum
servitute passiva : in hoc casu nihil est agendum sed potest
praescribens passive se habere ; qui vero conscius est debiti,
si non solvit sed mere passive se habet, non agit dum aliquid
agere deberet.
Igitur absentia malae fidei exigitur et deficere potest ubi est
aliquid faciendum vel omittendum, v. g. ut quis solvat vel ne
altius aedificet. Ubi autem non requiritur actus, sed sufficit ut
alius non utatur iure suo, proprie non est quaestio de bona
aut mala fide. Aliud enim est obligatio aliquid faciendi, vel
omittendi, aliud obligatio aliquid tolerandi vel permittendi. Ad
praescribendum in i° casu requiritur ignorantia inculpabilis seu
absentia malae fidei ; ad praescribendum in 20 casu sufficit
negligentia alterius, modo non fuerit fraude vel alio medio
iniuste obtenta.
CAPUT III.

DE INIUSTITIA SEU INIURIA IN GENERE.
QUAESTIO PRIMA.

DE IPSA INIUSTITIA IN SE.
S. Th. Π-ΙΙ, q. 59.

236. Iniustitia etymologice est privatio seu violatio
iustitiae, sicut iniuria est violatio iuris quod est obiectum
iustitiae. Unde secundum varias significationes vocis iu­
stitiae varia dicitur iniustitia :
1) improprie et metaphorice dicta, est complexus vitiorum
et omnis transgressio legis, quo sensu omne peccatum et

DE TUSTITIA ET IURE

243

omnis virtutis violatio dicitur iniustitia seu iniquitas (I Ioh.,
Ill, 4 in vulg.), quia ius seu legem Dei laedit ;
2) proprie dicta est violatio virtutis specialis iustitiae
stricte dictae, et hoc sensu sumitur in praesenti tractatu,
et quidem
a) vel actualiter, et tunc est iuris alieni violatio, quod
stricte ipsi debetur ad perfectam aequalitatem ;
b) vel habitualiter, et est pravus habitus qui contrarie
opponitur iustitiae et inclinat voluntatem ad laedendum ius
alterius.
Apud recentiores tamen, iniustitia distingui solet ab iniuria :
illa magis indicat habitum inclinantem ad agendum iniuste,
haec potius actum quo ius alterius proprie dictum violatur,
quamvis etiam saepius in sensu restricto sumatur pro sola
contumelia seu iniusta honoris laesione.

237, Iniuria seu iniustitia actualis definitur :
Iuris alieni proprie dicti violatio seu laesio voluntaria et
efficax. Dicitur :
a) iuris alieni proprie dicti, quia ubi non est ius simpliciter
dictum, nequit esse stricte dicta iniuria, licet possit esse
peccatum contra charitatem vel et aliam virtutem ; et ita
distinguitur a simplici offensa qua violatur rationabilis
voluntas seu beneplacitum alterius ita ut ipsi sit motivum
displicentiae aut indignationis, sine violatione iuris, v. g. si
urbane petenti viam indicare nolis ;
b) violatio seu laesio, et non necessario illatio damni, quia
potest esse iniuria sine damno, uti contumelia alicui illata
nemine alio praesente, aut adulterium occulte commissum
s ulla suscepta prole ; et e contra omnis illatio damni non
nemper est iniusta, quando non tenemur a damno abstinere
nec medio iniusto utimur : ita v. g. plantare arbores iuxta
agrum vicini, puteum aperire, damnare iuste ad mortem.
Porro violatio est actio qua vis infertur et inviti ius laedi­
tur, quod fieri potest facto positivo iniusto, vel omissione
illius quod ex iustitia debetur alteri praestandum. Quilibet
censetur velle servare quod suum est, et invitus esse
ac reniti ne ius suum ab alio laedatur. Si vero consentiat,
iam non aderit iniuria, quia iuri suo vel eius usui renuntiat ;
illudque proinde cessat nec violari amplius potest ;

244

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

c) voluntaria : si enim nec in se et directe, nec in causa
aut indirecte est voluntaria, iniuria mere materialis esse
potest qua fit iniustum, non est formalis iniustitia qua
aliquid fit iniuste ;
d) efficax : ad iniuriam non sufficit habere intentionem
ius laedendi seu iniustum affectum, nec ex tali intentione
ponere conditionem aut meram occasionem laedendi ius
aliorum, sed necesse est effective laedere ius et ponere
causam quae in talem laesionem vere influat. Iniustitia est
in rebus externis, non in mera intentione.

238. Divisio iniuriae. — 1. Ratione moralitatis, iniuria
alia est formalis, qua quis scienter et volenter laedit ius alterius ;
alia materialis, qua involuntarie ius violatur v. g. ex ignorantia
invincibili aut fortuito casu.
2. Ratione effectus, dividitur in iniuriam meram et in damnosam,
prout ius laeditur sine damno, vel etiam damnum infertur illi
cuius laeditur ius : sic adulterium occultum sine prole suscepta
est mera iniuria, sed publicum, vel occultum quo proles inter
filios legitimos introducitur est damnosa.
3. Ratione bonorum quae laeduntur, dividitur in iniuriam realem
et personalem, prout directe violatur ius alterius in bonis externis,
vel in sua persona, scii, in bonis internis animae vel corporis.
4. Ratione actus seu modi quo fit, dividitur in mentalem, ver­
balem et realem, prout fiat solo actu interno mentali,
verbo
aut scripto, —: facto et opere.
239. Principium. Iniustitia est peccatum mortale
ex genere suo. — Consistit enim in nocumento alteri
illato, quod est contra charitatem quae movet ad volendum
alteri bonum. Per charitatem autem est supernaturalis
animae vita. Unde iniustitia de se aufert charitatem, et
sic animae mortem infert. Nam :
a) Repugnat primario praecepto legis naturalis, iubenti ius
unicuique servare illaesum, et prohibenti causare alteri detri­
mentum quod nobis fieri nolumus.
b) In ipso decalogo prohibetur, in quo sola gravia enuntiantur
(Exod. XX, 13-17), quae debent servari ad vitam habendam
aeternam (Mt. XIX, 17-18) ; unde iniusti regnum Dei non
possidebunt (I Cor. VI, 8-10).
Est tamen veniale, tum ex indeliberatione seu imperfectione
actus, tum ex quantitate materiae in rebus exiguis, vel ubi
dominus scitur non multum invitus saltem rationabiliter.
Ordo enim graviter non turbatur, si ius in re exigua laeditur.
Attendendum est itaqUe
a) ad privatam personam cuius laeditur ius, utrum magni mo-

DE IUSTITIA ET IURE

245

menti ius laedatur, cuius signum est quod ipsa multum tristatur
vel indignatur, graviter invita ; — seu utrum grave nocumentum
vel damnum ipsi inferatur, sive materiale sive spirituale, quod
natura sua hominum libertatem, securitatem aut pacem turbat,
tranquillitatem publicam, mutuam coniunctionem hominum aut
amicitiam solvit ;
b) ad societatem ipsam, seu ad damnum quod bono publico
infertur : damnum ilon tantum actuale, sed et virtuale, quod
societati esset, si impune talis iniuria committeretur aut multipli­
caretur. Bonum enim commune, ceteris paribus, praestat privato.
Et ideo gravis est iniuria quae, etsi leve damnum alicui privato
infert, graviter reipublicae nocet, aut nocere nata est nisi sub
gravi prohibeatur. Ita qui equum, aut bovem, aut centum num­
mos aureos a ditissimo surripit, nonnisi leve nocumentum ipsi
affert ; et nihilominus gravem committit iniuriam, eo quod talis
actio multum nocet bono publico, cum nata sit ordinem sub­
vertere societatis.

24O. Animadversio. — Notat S.Thomas,in art. 2, aliquem
proprie non dici iniustum ex eo quod iniustum facit, sed si facit
ex habituali et deliberata electione iniustitiam committendi. Qui
facit iniustum, non est iniustus 1) si id fiat praeter intentionem
et per accidens, dum non intendat iniustum facere, v. g. si id
faciat per ignorantiam, non existimans se iniustum facere : tunc
iniustitia non est nisi materialis, quia per se et formaliter non
facit iniustum ; 2) etiam si sciens et ex intentione iniustum
facit, non autem ex fine injustitiae, sed ex aliqua passione ut
irae, cupiditatis vel odii allicitur et vult iniustum : tunc enim
agit iniuste et formalem iniustitiam committit, sed non est in­
iustus, quia non agit ex habitu iniustitiae quo voluntate habituali
et deliberata appetit iniustitiam. Sed qui ex intentione et ex
electione facit iniustum, non propter aliud sed propter se, scii,
quia iniustitia ipsi per se placet, ipse est iniustus quia habet
iniustitiae habitum. Hinc quamvis frequentissimi sint actus
iniustitiae, rarum est iniustitiae vitium.
QUAESTIO SECUNDA.

DE SPECIEBUS INIUSTITIAE
S. Th. II-II, q. 59, a. 1.

24l.Ratione obiecti dividitur iniustitia proprie dic­
ta in varias species morales, secundum diversas species
iustitiae, et secundum iura specie diversa quibus opponitur.
Et quidem : l° est iniustitia illegalis seu generalis quae
laedit ius legale seu bonum commune ; et 2° iniustitia
particularis quae laedit ius particulare et subdividitur in
a) iniustitiam circa distributiones, quae est violatio iustitiae

246

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

distributivae et vocatur acceptio personarum, et b) injusti­
tiam circa commutationes, quae est violatio iustitiae com­
mutativae et magis proprie et stricte dicitur iniuria.
Unumquodque est vitium speciale i. e. ab aliis distinctum
specifice, quia respicit obiectum specie distinctum, ius
diversum.
242. Iniustitia illegalis respicit bonum commune quod
contemnit et contra quod intentional!ter agit. Si quis sine
hac intentione bonum commune laedit, ut suo appetitui
satisfaciat, non est vitium specie distinctum, sed generalis
est conditio omnis peccati, quia omne peccatum nocet bono
communi. At si quis peccet, non solum ut suo appetitui
satisfaciat, sed ex contemptu boni communis et ex inten­
tione agendi contra illud, sic est speciale vitium iniustitiae
quia habet obiectum speciale ab omnibus aliis specie
distinctum. Et quamvis, quantum ad suam essentiam,
essentialiter sit speciale vitium, est tamen causaliter generale,
quantum ad intentionem, virtutem et imperium, quia homo
in omni peccato potest agere ex contemptu boni commu­
nis et per contemptum boni communis potest ad omne
peccatum deduci. « Sicut ad propriam rationejn iustitiae
legalis pertinet attendere debitum praecepti, ita ad pro­
priam rationem transgressionis pertinet attendere con­
temptum praecepti » q. 79, a. 2.

243. Iniustitia particularis respicit inaequalitatem ad
^Iterum in rebus, dum homo vult plus habere de bonis,
V. g. de divitiis et honoribus, et minus de malis, v. g. de
laboribus et damnis, quam debet, v, g. carius vendendo,
vilius emendo : sic iniustitia habet materiam specialem et
est particulare vitium, iustitiae particulari oppositum.
Iniustitia particularis, praesertim commutativa, dividitur
in plures species diversas, secundum varia bona specie
diversa et iura quibus opponitur et quae laedit, uti bona
interna animae aut corporis, bona coniugii, bona externa,
bona famae et honoris ; — et secundum diversos modos
iniustos quibus ista laeduntur et qui plus minusve sunt
contra voluntatem et ius alterius : ita v. g. rapina distin­
guitur a furto et a fraudulentia.

DE IUSTITIA ET IURE

247

244. Diversae iniustitiae sunt aliae aliis graviores
secundum speciem boni et iuris quod laeditur, ac nocu­
menti quod alteri infertur, quae sunt alia aliis maiora ; —
et in eadem specie, secundum qualitatem et quantitatem
maiorem vel minorem nocumenti allati et damni causati,
sive privatae personae, sive societati.
QUAESTIO TERTIA.

DE PRINCIPIIS GENERALIBUS IURIS QUIBUS
INIURIA DIGNOSCITUR.
S. Th. II-II, q. 59, a. 3.

Ex notione iniuriae tradita facile intelligi possunt quaedam
generalia iuris principia quibus iniuria dignosci valeat, et quonam
praeciso sensu sint interpretanda.

245. Principium I et praecipuum: Scienti et consen­
tienti non fit iniuria neque dolus (reg. 27s1 iuris). —
Quod ita fere ostendit S. Thomas, art. 3 :
Sicut nullus per se et formaliter facit iniustum nisi volens
ita nec patitur nisi nolens. Actio enim ut actio procedit ab ipso
agente, passio ut passio est ab alio ; unde non potest esse idem
agens ac patiens sub eodem respectu. lamvero principium pro­
prium agendi in homine est voluntas, et ideo proprie homo
facit quod volens facit, secus actjo humana non esset ab eo
ut agente ; — et proprie patitur quod praeter voluntatem suam
patitqr, secus pateretur a seipso volente et agente, et sub eodem
respectu esset patiens et agens ; quae omnia repugnant. Ergo
proprie, per se et formaliter iniustum nullus facere potest nisi
volens, nec pati nisi nolens. — Per accidens tamen et materialiter
potest quis iniustum vel facere nolens, si praeter intentionem
operatur, vel pati volens, sicut cum aliquis plus alteri dat sua
voluntate quam debeat.
Itaque » si formaliter loquamur, facere potest aliquis iniustum
intendens iniustum facere, et tamen alius non patietur iniustum
quia volens iniustum ; — et e converso potest aliquis pati
iniustum, si nolens id quod est iniustum patiatur, et tamen
ille qui hoc facit ignorans, non facit iniustum formaliter sed
materialiter tantum » (ad 3).

Ne autem axioma praedictum perperam intelligatur,
notandum est non quemlibet consensum ex parte domini
sufficere ut formalis iniuria non habeatur. Itaque :
1) Scientia debet esse immunis ab errore qui, si agnosce­
retur, per se a consensu dando retineret.

248

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Ita patitur iniuriam, qui in emptione rei vitiosae consentit
sed errat per dolum vel fraudem, et fortasse vel simplicem
eius ignorantiam. Pariter infert iniuriam, qui pecuniam obtinet
ab eo cui falso persuasit se officium magni momenti illi praestitisse.

2) Consensus debet esse omni ex parte plenus, scii.
a) ex parte motivi omnino voluntarius et liber, et nulla
ex parte involuntarius, nullo involuntario mixtus ; unde
non sufficit consensus quem aliquis dat invitus aut qui
per violentiam aut metum est extortus : in quantum enim
aliquo modo non vult et non consentit, habet unde patiatur,
unde iniuria ipsi fieri potest.
Ita debita libertate caret viator qui mortis metu pecuniam
latroni porrigit, aut operarius qui necessitate coactus, salarium
accipit minus quam ex iustitia debeatur, aut indigens qui mu­
tuatur pecuniam sed cum fpenore usurario.

b) ex parte voluntatis, non mere permissivus quo quis
tolerat iniuriam, sed positivus, qui illam revera admittit.
Ita martyr, qui iniuriam patiendo tolerat et condonat, aut
opprobrium exoptat, non eo ipso de iure suo cedit, sed requiritur
actus quo illud positive abdicat,

c) ex parte obiecti, qui totum et omne ius cedit : in quantum
enim non cedit vel etiam nec cedere potest, in tantum
iniuria subsistit.
Non plenus consensus illius est qui in duello occidi consentit,
aut mariti qui consentit ut alter Uxore sua adulterio abutatur,
aut clerici qui renuntiat privilegio canonis : iuribus enim de
quibus agitur plene renuntiare non potest, cum de iis non habeat
plenum dominium. In tali casu potest forsan homo iuri vel
saltem eius usui renuntiare in quantum est ex parte sui, et si
id faciat, sub hoc respectu ipsi iniuria formaliter non fit quia
non amplius patitur; non autem potest renuntiare iuri in quantum
est ex parte Dei, aliorum, Ecclesiae aut reipublicae, quibus
semper iniuria infertur1.
i. Moderni plures dicere solent hisce iuribus nullo modo renuntiari
posse, atque renuntiationem esse invalidam ; unde solent limitare prin­
cipium ad consentientem quoad iura quae abdicare potest.Quod tempore
Lessii iam quidam innominati tenuerunt, de quibus ait : « Quidam
doctores hanc regulam limitarunt ad ea in quibus iure naturae cedere
possumus, ut in fama et honore et aliis bonis externis quorum sumus
domini. In his enim sçienti et volenti non fit iniuria, quia cum haec
Subsint nostrae dispositioni, hoc ipso quod volumus his spoliari iure
nostro nos privamus et illud in alterius collocamus arbitrio. Secus est

DE JUSTITIA ET IURE

249

246. Principium II. Domino irrationabiliter invito
non fit iniuria· — Dominus non censetur rationabiliter
invitus quando tenetur non esse invitus seu consentire, et
quidem ex debito stricto et rigoroso. Si enim ex sola charitate vel debito morali obligetur dominus,alteri non stricte
et perfecte debetur sed solum imperfecte, ac proinde illud
stricte et rigorose exigi nequit.
Et quamvis non servans charitatem non rationabiliter
agat, agit tamen rationabiliter in eo quod velit ut alter
non arripiat ipso invito.
in aliis quorum non sumus domini sed custodes tantum, ut in vita et
membrorum integritate, in coniuge, in prolibus, et similibus in quibus
iuri nostro cedere non possumus. In his enim proprie iniuria, ei cui
ipsa commissa sunt vel obnoxia, fit si perimantur vel laedantur, etsi
id ipso volente fiat.
Verum id quod diximus est magis consentaneum modo usitato loquen­
di : nemo enim qui volens in corpore laesus fuerit ab aliquo vel coniugem
alteri violandam dederit, sibi iniuriam factam aut de iniuria conqueri
poterit (Ius radicale non potest amitti, sed iuris usui potest renuntiare).
— Deinde ipsa doctrina est Aristotelis, Etb. V, c. 9, ubi ostendit neminem
sponte pati iniuriam, etiam si possit sponte laedi et damno affici, quia
ad illud requiritur ut invitus patiatur. Neque solum id intelligit in iis
quae subsunt nostrae dispositioni ut in fama et divitiis, sed etiam in
aliis in quibus iuri nostro cedere non possumus, ut in vita et membris,
quod ex initio capitis constat ubi in Euripide adducit exemplum eius
qui matrem rogantem et volentem interficit.
Confirmatur. Nam idcirco nemo sibi ipsi iniuriam facere vel a se
iniuriam accipere potest, quia non potest a se invitus pati. Non enim
fieri potest, ut quis sibi damnum inferre velit et simul nolit a se pati.
Idem, docet S. Thomas, q. 59, a. 3, ad 2.
Nec obstat quod quis in illis iure suo cedere non possit, ac proinde
ius illud quod habet ut in illis non laedatur permaneat, quia permanet
solum materialiter : sicut enim potest esse iniuria materialis ex parte
ignorantis, ita etiam ex parte eius cui irrogatur. Potest tamen esse
iniuria formalis respectu tertii qui non consentit ».Ita Lessius, de lustitia
et lure, 1. III, c. 7, dub. 2, n. 13.
Quod confirmari potest ex Vermeersch : « à. Nihil repugnat quin
voluntas qua admittitur iniuria sit iussio vel consensus talis qualem
habere solet praecipuus auctor actionis, puta te iubere ut alter occidat.
Porro prjncipalis auctor actionis omnem actionis reatum, ac proinde
iniuriae malitiam, si quae fuerit, participare debet. Aliunde tamen constat
quod nemo possit sibi facere iniuriam...
b. Non permanet actu ius ultra quam ratio fertur iuris, quae est ut
servetur personalis hominis independentia. Sed haec plane servatur,
quamdiu protegitur proprietas hominis aliquatenus inviti ; intacta autem
manet per omnem actionem cui aliquis libere consenserit... Ergo actio
huiusmodi non adversatur iuri actu permanenti » Quaestiones de lustitia,
q. 4, c. 2.a. r.Conf.etiamBilluart,diss.6, a. 2.—Obiiciturprop.57damn.
ab Inn. XI. Resp. : Ut vitetur damnatio, satis est affirmare adulterium
hoc etiam in casu esse contra bonum prolis et sacramenti ; et ex his
capitibus specie differre a fornicatione, ita ut circumstantia adulterii
debeat declarari in confessione.

250

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

247. Principium III. Sola intentio initista non con­
stituit iniuriam. — Ad iniuriam enim requiritur non
solus animus nocendi seu interna voluntas, sed etiam opus
externum iniustum seu iuris laesivum. Unde intentio
iniusta non facit iniuriam, nisi opus externum iniustum
vere causet, et id ex reali influxu oriatur voluntariae
actionis de se causantis iuris laesionem. Hinc :
1) Sola intentio determinare non potest opus externum in­
differens ut sit vel non sit nocivum ; intentio tamen actus externi
ulterioris iusti vel iniusti illud opus indifferens facit esse inchoa­
tionem iusti vel iniusti. Ita qui rem amissam sumit vel rem
furtivam emit intentione eam domino reddendi, iuste agit ; si
vero animo eam retinendi, iniuriam committit.
2) Opus de se alteri nocivum, ad quod aliquis positive ius
habet, non est iniustutn etiamsi ex intentione iniusta fiat. Iudex
qui reum damnat ex odio ut illi eiusque familiae noceat, aut ille
qu; in legitima defensione aggressorem vulnerat ex odiq, non
est iniustus, licet peccet contra charitatem, quia ius habet ad
damnandum vel se defendendum.
3) Opus nec materialiter laedens ius alterius, non est iniustum
si fiat ex intentione nocendi. Iniuste non agit privatus qui ex
pravo nocendi animo non extinguit incendium, atit auxilium non
concedit, quia ad id stricto iure non tenetur.
4) Imo opus materialiter iniustum, cuius aliquis solum est
conditio, vel occasio, aut causa per accidens, etiamsi ex intentione
iniusta nocendi fiat, nondum est formaliter iniustum quia ipse
illud non vere efficit, cum non per se ex actione sua sequatur.
Intentio enim iion mutat efficaciam causae. Ita qui ab avaro
aufert rem exigui valoris, ut ille ex tristitia moriatur, reus non
est mortis realis sed solius pravae intentionis.

CAPUT IV.

DE DIVISIONE IUSTITIAE.

248. Iustitia dividitur in varias partes. — In virtuti­
bus, praesertim cardinalibus,distinguuntur partes intégrales,
subiectivae et potentiales. Intégrales sic vocantur ad simili­
tudinem partium integralium corporis sine quibus corpunon est perfectum, et ideo sunt conditiones, actus, dispos
sitiones sine quibus actus vel usus alicuius virtutis non est
perfectus.— Subiectivae sunt illae in quas dividitur virtus
sicut genus in species — Potentiales dicuntur ad similitu­
dinem potentiarum animae quae potestatem ab anima

DE IUSTITIA ET IURE

25I

habent sed non totam eius potestatem ; et ideo sunt
habitus qui in aliquo cum virtute cardinali conveniunt
sed in alio a perfecta illius ratione deficiunt. Vocantur
etiam virtutes adnexae, in quibus aliquo modo sed deficienter inest ratio propria alicuius virtutis,
Quaenam sint illae variae partes pro virtute iustitiae
nunc est declarandum.
QUAESTIO PRIMA.

DE PARTIBUS INTEGRALIBUS.
S. Th. ΙΙ-Π, q. 79.

249. In omni iustitia duae sunt partes intégrales :
declinare a malo, non quocumque, sed alteri (sive particulari,
sive societati) nocivo ; et facere bonum, non quodcumque,
sed alteri debitum, Quae duo requiruntur ad perfectum
actum iustitiae (sive generalis sive particularis) ut quis
simpliciter et perfecte sit iustus.
Probatur : Ad iustitiam enim pertinet aequalitatem constituere
et servare in his quae sunt ad alterum. Constituit autem aliquis
aequalitatem iustitiae, faciendo bonum i. e reddendo alteri
quod debetur ; conservat vero aequalitatem iustitiae iam con­
stitutae declinando a malo i. e. nullum nocumentum alteri in­
ferendo.
Notetur autem declinare a malo non importare negationem
puram seu meram omissionem, scii, non facere malum (id enim
non est actus virtutis), sed motum positivum voluntatis repu­
diantis malum. Et hic actus est imperfectior et secundarius iusti­
tiae, sine quo non potest esse alter : facere bonum, qui est actus
principalis et iustitiae completivus.

250. Hae partes integrates ipsi iustitiae sunt pro­
priae. — Licet omnis virtus a malo declinet et bonum
faciat, haec duo tamen in sola virtute cardinali iustitiae
realiter distinguuntur, et ideo solius iustitiae sunt partes
intégrales.
Probatur : Aliae virtutes sunt circa passiones, in quibus bonum
facere est attingere medium virtutis (v. g. sumere cibum in
debita quantitate) et eo ipso vitare sive excessum sive defectum ;
et ideo in illis virtutibus facere bonum idem est ac vitare malum.
E contra iustitia non est circa passiones, sed circa operationes

252

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

et res exteriores in quibus alteri debitum redditur : in his autem
aliud est facere aequalitatem, et aliud est aequalitatem factam
non Corrumpere. Iustitia enim obligat ad reddendum debitum
secundum aequalitatem ; haec autem obligatio potest duplici
modo violari distincto : a) non reddendo id quod debetur ;
b) debitum redditum auferendo. Primo modo si quis reddit
debitum, facit bonum ; si secundo modo, declinat a malo. Unde
haec duo in sola iustitia realiter distinguuntur.
Aliis verbis : iustitia ad duplex bonum tendit : a) negative
non auferre alienum ; b) positive redder·» debiturn. Dum autem
facit alterutrum, iam constituit medium virtutis. Nam V. g.
dum solvit debitum, potest quis peccare per defectum si minus
solvit quam debet, et per excessum si plus solvit ex bonis quibus
ipse indigeat. Et dum non aufert alienum, servat medium iam
constitutum. Et ita qui non aufert alienum, iam actum facit
iustitiae, sicut ille qui solvit debitum. Unde sunt duo actus
distincti.

251. Peccata opposita. — Declinationi a malo oppo­
nitur vitium speciale quod vocatur transgressio i. e. actio
contra praeceptum negativum, sicut operationi boni op­
ponitur omissio quae importat praetermissionem boni non
cuiuscumque sed boni debiti.
Haec aliquo modo materialiter fiunt in omni specie pec­
cati, quia in omni specie peccatum est contra praeceptum
divinum, sicut etiam omittit bonum debitum. At sunt
peccata specialia contra iustitiam (legalem aut particula­
rem) si formaliter fiunt, quatenus aliquis intendat agere
contra praeceptum negativum, praecise quia est facere
contra id quod est debitum ; et ita debitum contemnat1 ;
— aut omittat aliquod bonum praecise quia hoc est
debitum. Quae duo sunt realiter distincta, sicut duae
partes iustitiae quibus opponuntur.
Sic autem sunt peccatum speciale dupliciter :
a) « Uno modo secundum quod opponitur ad genera pecca­
torum opposita aliis virtutibus : sicut enim ad propriam ratio­
nem iustitiae legalis pertinet attendere ad debitum praecepti, ita
i. Non tamen confundenda est transgressio ut speciale peccatum,
cum inobedientia formali. Obedientia respicit praeceptum, ut est a
superiore, quia bonum est subiici superiori ut tali ; iustitia legalis
respicit praeceptum, ut bonum commune procurans et propter bonum
commune lege debitum, non considerato an superior praecipiat. Unde
inobedientia formalis est contemptus praecepti ut lati a superiore j
transgressio est contemptus praecepti ut praecepti seu debiti.

DE IUSTITIA ET IURE

253

ad propriam rationem transgressionis pertinet attendere ad con­
temptum praecepti » (q. 79, a. 2). Et ex adverso « bonum sub
ratione debiti proprie pertinet ad iustitiam : ad legalem quidem,
si debitum accipiatur in ordine ad legem divinam vel humanam ;
ad specialem autem (seu particularem) iustitiam, secundum quod
debitum consideratur in ordine ad proximum. Unde eo modo
quo iustitia est specialis virtus, etiam omissio est speciale pec­
catum distinctum a peccatis quae opponuntur aliis virtutibus»
(a. 3). Et quamvis omissio Opponatur omni virtuti quia bonum
cuiuslibet Omitti potest, tamen « directe opponitur iustitiae,.. :
non enim est omissio boni alicujus virtutis nisi sub ratione debiti,
quod pertinet ad iustitiam » (ad 4).
b) « Alio modo » secundum quod sint ab invicem realiter
distincta, sicut duae partes intégrales iustitiae quibus oppo­
nuntur. Sic transgressio praecepti negativi « distinguitur ab
omissione, quae contrariatur praecepto affirmativo » (a. 2) ; et
« eo modo quo facere bonum, cui opponitur omissio, est
quaedam specialis pars iustitiae distincta a declinatione mali
cui opponitur transgressio, etiam omissio a transgressione distin­
guitur » (a. 3).
Ceteris paribus, gravius est peccatum transgressionis quam
omissionis : 1) quia facilius est abstinere a malo quam implere
bonum ; 2) quia transgressio magis a virtute distat. Contrarium
enim magis distat a suo contrario quam simplex eius negatio
(v. g. nigrum ab albo plus quam non album). Sed transgressio
contrariatur actui virtutis, omissio actus importat negationem
ipsius, Ergo simpliciter et absolute loquendo transgressio est
gravius peccatum quam omissio, licet aliqua omissio possit
esse gravior aliqua transgressione. Ita v. g. violentia transiens
minus gravis est quam absentia habitualis amoris aut honoris
debiti.

QUAESTIO SECUNDA.

DE PARTIBUS SUBJECTIVIS.
S. Th. Π-Π, q. 58, a. 5, 6, 7; q. 61.

252. Iustitia stricte dicta habet tres partes subiectivas. — Ita enim vocantur diversae species virtutis.
Iustitia autem stricte dicta dividitur in duas species :
legalem seu generalem (algemeene of wettelijke), et particu­
larem (bijzondere), et haec subdividitur in duas alias :
commutativam (ruilende') et distributivam (verdeelendef Et
ita tres sunt species iustitiae seu partes subiectivae, et
non nisi tres.
Probatur : Triplex est species debiti seu iuris reddendi :
bonum enim debitum est vel bonum communitatis qua talis

254

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

(bonum commune), quod ipsi reddendum est a privatis personis
quae sunt eius membra ; — vel bonum singularis personae quod
unicuique reddendum est, sive ab ipsa societate, ■— sive ab aliis
privatis personis.
Hinc triplex exigitur ordo : ordo partis ad totum — ordo
totius ad partem — ordo partis ad partem. Primum respicit
iustitia legalis quae ordinat subditos ad rempublicam, secundum
iustitia distributiva quae ordinat rempublicam ad subditos,
tertium iustitia commutativa quae ordinat privatum ad privatum.
Quartus ordo non est possibilis, nec proinde quarta species
iustitiae.
Iustitia legalis est illa, qua societatis membra ut talia (sive
princeps sive subditi) tribuunt societati quidquid ipsi qua tali
debetur ad procurandum bonum commune. Iustitia distributiva
est illa, qua respublica vel eius praesides communia bona seu
munera et onera inter membra communitatis distribuunt iuxta
singulorum dotes, merita, facultates et indigentias. Iustitia
commutativa est illa, qua homo privatus, vel etiam societas per­
sonam particularem agens, reddit homini privato id quod ipsi
ex stricto iure debetur.

253. Tres species iustitiae differunt inter se :

i° Ratione obiecti,
tum a) principalis, quod est debitum privatorum erga
societatem, — vel debitum communitatis erga privatos, —
vel debitum privati erga privatum.
Porro hoc triplex debitum, secundum S. Thomam, est
diversae rationis : « alia enim est ratio boni communis,
et boni singularis, sicut alia est ratio totius et partis »
(q. 58, a. 7, ad 2), et « alio modo debetur alicui quod est
Commune, et alio modo id quod est proprium » (q. 61,
a. i, ad 5) ;
tum b) secundarii, quod complectitur vel actus omnium
virtutum iû quantum ordinabiles ad bonum commune ; —
vel distributiones bonorum et onerum ; — vel commu­
tationes inter privatos : quamvis enim distributiones et
commutationes pertineant ad easdem res, tamen usus est
diversus.
20 Ratione subtecti :
a) iustitia legalis est principaliter et quasi architectonice
seu directive in principe et rectoribus, tamquam in prae­
cipientibus ea quae ad bonum commune pertinent, in
subditis est secundario et quasi administrative, tamquam

DE IUSTITIA ET IURE

255

in exequentibus ea quae per rectores et leges constituta
sunt ;
b) iustitia distributiva est proprie et formaliter in supe­
riore praesidente communibus bonis eaque distribuente,
in subditis participative in quantum contenti sunt iusta
distributione ;
c) iustitia commutativa est in personis privatis.
Hinc ille cui debetur et ille qui debet, physice sunt
adaequate distincti in iustitia commutativa ; in legali et
in distributiva physice non adaequate distinguuntur, sed
tantum moraliter, quatenus secundum aestimationem homi­
num et secundum considerationem rationis, alia est persona
moralis seu iuridica societatis, alia membrorum.
30 Ratione aequalitatis :
A. In iustitia commutativa est aequalitas absoluta rei ad
rem (v. g. dati ad acceptum, mercedis ad laborem, rei
restitutae ad sublatam), et ideo medium rei accipitur
secundum aequalitatem arithmeticam, v. g. 100 ad 100.
B. In iustitia distributiva est aequalitas relativa propor­
tionis rerum distribuendarum ad personas quibus sunt
distribuendae ; ita quod sicut una persona excedit aliam
dignitate aut indigentia, ita etiam res quae datur uni
personae excedat rem quae datur alteri : id enim quod
a toto debetur parti, tanto maius est quanto maiorem
principalitatem (meritum, dignitatem) pars habet in
toto. Et ideo medium rei accipitur secundum proportio­
nem geometricam, in qua attenditur aequale non secundum
quantitatem sed secundum proportionem, v. g. sicut se
habent sex ad quatuor, ita se habent tria ad duo, quia
utrobique est eadem proportio.
C. In iustitia legali est aequalitas relativa proportionis
personae ad communitatem.

254. Conclusio notanda. — Hinc iustitia commutativa
per se obligat ad restitutionem, quia restitutio facit aequa­
litatem rei ad rem ; uti constat ex ipsa notione restitu­
tionis quae est alteri reddere rem suam propriam. — Sed
idem non probatur pro iustitia distributiva et legali, in

256

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

quantum sunt tales, quia faciunt aequalitatem rei ad per­
sonam vel personae ad communitatem.
Bona scii, communia non simpliciter et immediate sunt bona
membrorum, ac si essent ipsis appropriata aut debita, velut sua
propria et sua possessio (sunt enim bona communitatis), sed tan­
tum sub aliquo respectu et mediate ad eos pertinent, scii, destina­
tione, quatenus in hisce est dignitas aut indigentia ad ea obti­
nenda \ Unde nec est ius completum ad rem: ius strictum ad tale
vel tale bonum, nam ista nondum pertinent ad hunc vel illum
sed ad omnes ; solum est quoddam initium iuris (ius non strictum),
quo sunt debita ratione condignitatis et communitatis cuius sunt
partes, in quantum quae sunt totius quodammodo debita sunt
partibus12. Item, e converso, bona membrorum tantum mediate
pertinent ad communitatem. Bona scii, communitatis sunt
propter subditos sed non sunt subditorum ; et e converso bona
subditorum aliquando ordinari debent ad communitatem, sed
non sunt bona communitatis. — Et ideo in illis bonis, pertinen­
tibus ad iustitiam distrjbutivam aut legalem, restitutio non
probatur debita, quia nemo privatur re sua propria.
Quod magis confirmatur : a) bonum quod respicit et praecipit
iustitia commutativa (scii, unumquemque non carere rebus suis)
perseverat possibile et praeceptum, sive antequam haec iustitia
violetur auferendo iniuste rem alterius, sive postquam violata
fuerit. Posita enim injuria, alter propter factum tuum manet
privatus re sua et recta ratio exigit ut per factum tuum haec
deordinatio cesset, quod fit per restitutionem ad aequalitatem
rei vel aequivalentis.
E contra b) iustitia legalis : si enim actus qui debebat ordinari
ad bonum commune non fuit ordinatus, iam fit impossibile
illum referre,seu ordinationem actus praeteriti reducere ad bonum
commun ; alii enovi actus possunt ordinari, non ille. Ad im­
possibile autem nulla virtus potest obligare.
Similiter c) iustitia distributiva : hac enim violata, non est
possibile restituere rem in pristinum statum, nam ad portionem
iustam nullus ius strictum et completum habebat, quia res
distributae non erant de bonis alicuius, sed de bonis communi­
tatis ; unde neque illius, qui minus habuit, ius strictum com­
pletum fuit violatum, quia nec re sua propria privatus sensu
stricto fuit. Facta autem distributione, uterque acquirit ius stri­
ctum ad suam portionem, nec potest spoliari etiam partialiter sine
violatione iustitiae commutativae, et si distributor restituat ex
bonis suis privatis, ideo non reparat inaequalem distributionem
bonorum communium ; si autem in secunda distributione bono­
rum iniquus distributor velit compensare, violabit in hac secunda
1. Ius ad rem communem non fit ius ad rem privatam·
2. « Sicut pars et totum quodammodo sunt idem, ita id quod est totius,
quodammodo est partis, et ita cum ex bonis communibus aliquid in singulis
distribuitur, quilibet aliquo modo recipit quod suum est » q. 61, a. I,
ad 2. Similiter « pars id quod est totius est ; unde et quodlibet bonum
partis est prdinabile ad bonum totius » et potest esse debitum (q. 58, a. 5).

DE IUSTITIA ET IURE

257

distributione iustitiam distributivam, et manebit iniusta prima
distributio1.
Per accidens tamen iustitia legalis et distributive obligant ad
restitutionem, si simul laeditur iustitia commutativa, uti saepius
fit ; sicut si fiat distributio ex contractu v. g. concursus, aut
si iustitia legalis actum iustitiae commutativae praecipiat.

255. Corollaria. — 1. In omni virtute, iusta est commensuratio generalis ad id cui aequari debet, seu mensura
rationis ; ad iustitiam proprie dictam aequalitas est arithmetica
rei ad rem, quae est pro quovis divite vel paupere, principe
vel subditis invariabilis ; — vel geometrica proportionis ad
proportionem.
2. Iustitia distributiva secundum se in omni actu directe attendit
ad dignitatem et qualitates personae ; e contra iustitia commuta­
tiva solum per accidens et secundum quod res inde diversificatur.
Nam, ut ait S. Thomas, q. 61, a. 2, ad 3, iustitia commutativa
etiam considerat personam, sed indirecte « in quantum conditio
personae facit ad quantitatem rei : maior enim est iniuria si
percutiatur princeps quam si percutiatur privata persona. Et ideo
conditio personae in iustitia distributiva attenditur secundum se
(quatenus per se influit in proportionem rei) ; in commutativa
autem secundum quod per hoc diversificatur res » ac proinde
per accidens. Cfr. Caietanus in h. 1.
3. « Iustitia legalis attendit ad aequalitatem aliquam ex utraque
praedicta temperatam : quatenus enim quaelibet pars dat toti,
v. g. quilibet civis civitati, iuxta proportionem virium suarum,
quae non in omnibus eaedem sunt, videtur servare aequalitatem
proportionis. Sed quatenus quaelibet pars in reddendo toti non
debet attendere quid reddat alia ; nec proinde debet servare
proportionem inter id, quod alia dat, et id, quod ipsa rependit,
sed quaelibet nulla habita ratione aliarum dare debet quantum
potest et ab ea exigitur, sic videtur esse quaedam aequalitas
quantitatum seu arithmetica ». Ita Goudin, in Philosophia, III,
q. 6, a. 2, § i,
Notandum tamen, eam, quam primario spectat, esse aequali­
tatem proportionis ; secundario et consequenter tantum aequa­
litatem quantitatis.
I. Obiici posset : i° Laesione iustitiae distributivae inducitur in­
aequalitas ; quae debet reparari. Ergo. — R. dist. Mai : inducitur
inaequalitas sine iure permanente ad bona quae accipi debuissent, cone. :
cum tali iure, nego.
20 Inst. : Qui iniuste praetermissus fuit, ex ipsa iniqua omissione
titulum habet ut nova distributione compensationem accipiat. Ergo. —
R. dist, : quatenus haec praetermissio relinquit aptitudinem vel prae­
sentem dignitatem ob quam formaliter confertur aliquod bonum, v. g.
munus publicum, cone.; quatenus compensatio praetermissionis foret
formalis et sufficiens ratio, nego. Si enim post male factam munerum
distributionem, candidatus qui erat dignior, ob morbum, senium, etc.
minus habilis evaserit (vel si novus insurgit adhuc magis dignus), nihil
am expectandum sibi restat.
Summa Theologiae Moralis II. — x?

258

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

4. In iustitia commutativa datur contrapassio seu reactio, i. e.
recompensatio passionis ad actionem praecedentem, et quidem
secundum aequalitatem, ita ut passio recompensata seu reactio
sit aequalis actioni et tantum quis patiatur quantum ipse fecerit,
ut si percusserit et repercutiatur, si damnum intulerit, in re
sua etiam damnificetur, si rem emerit etiam det rem suam. Haec
autem recompensatio seu contrapassio non semper ad aequali­
tatem matetialem (seu in eadem specie), sed ad aequalitatem
iniuriae est attendenda, v. g. si quis percutiat principem non
solum repercutitur, sed multo gravius punitur ; et si furetur, non
solum restituere debet, sed et damnum reparare personae privatae
ac reipublicae inflictum ; et in commutatione nec semper esset
aequale « si quis daret rem suam, accipiens rem alterius, quia
forte res alterius est multo maior quam sua » (a. 4).
In iustitia distributive autem nulla est contrapassio, quia in
ea non attenditur aequalitas rei ad rem vel passionis ad actionem,
sed secundum proportionalitatem rerum ad personas.

25®· Animadversiones.— ia Aliqui inter recentiores, post
Schmalzgrueber, ponunt quartam iustitiae speciem, scii, vindicativam, qua superiores debitis poenis affligunt subditos reos propter
bonum commune. Haec tamen recte ad unam ex supra dictis
reducitur : ad commutativam, quatenus infligens poenam prin­
ceps seu iudex ex officio stricto seu quasi contractu tenetur ad
iustam punitionem ; — ad legalem, quatenus agit intuitu boni
communis ; —■ ad distributivam, quatenus procedit proportione
geometrica et poenas gravitati delictorum proportionaliter decer­
nit, imo ad commutativam, si ad damnum alicui illatum aequaliter
reparandum punit. In quantum autem apud iudicem vindicta quae­
ritur a privato laeso, in isto est virtus quae moderatur appetitum
externae vindictae, at non est iustitia stricte dicta, sed pars
potentialis seu virtus adnexa iustitiae commutativae, quia pri­
vatus non stricte tenetur punitionem petere ; — princeps autem
aut iudex stricte tenetur punire.
2a Plures recentiores solam iustitiam commutativam habent ut
iustitiam stricte dictam1,alias autem dici iustitiam per analogiam:
iustitia legalis enim et distributiva non sunt ad alterum perfecte
distinctum, quia pars id quod est, totius est, et totum id quod
est, partium est. Melius tamen cum S. Thoma dicitur in iis
inveniri « propriam iustitiae rationem » (q. 58, a. 5) : societas
enim est persona moralis distincta a personis privatis quae sunt
sua membra, et habet finem perfecte distinctum, et ideo adest
alteritas sufficiens ut inter eos possit esse ordo iustitiae.
3a Iustitia socialis stricto sensu intellecta non est nisi iustitia
legalis, quae directe ordinat ad bonum commune seu sociale et
reddit debitum communitati. Quidam auctores tamen etiam
iustitiam distributivam vocant socialem, sed non recte, quia licet
exerceatur a societate, non tamen reddit debitum societati, sed
I. Ita, post Lugo, Waffelaert, Pottier, Mechlinienses, Cathrein. E
contra Thomistae, et etiam Vermeersch.

DE IUSTITIA ET IURE

259

privatis. Sensu latiori et generali omnis iustitia est socialis in
quantum nos ordinat ad alterum.
Recentius dictum fuit iustitiam socialem esse quamdam
iustitiam, ab aliis specifice distinctam, qua diversae classes seu
ordines civium sibi invicem partem boni communis tribuere
volunt, praesertim sub respectu oeconomico x. — Sed individui,
sicut ordines sociales, id velle debent ; quod autem ab ordinibus
civium aut ab individuis, circa bona oeconomica aut circa alia
diversi generis iustitia exerceatur, est mere materialis differentia
ex qua non oritur diversa species
insuper cum dicant id for­
maliter fieri intuitu boni communis, ad hoc omnino sufficit ipsa
iustitia generalis seu legalis, et aliae virtutes sub effis directione
et imperio ; — denique nec est possibilis quarta species iustitiae,
ut notavimus n. 2521
2.
Ceterum fatente Pio XI, in enc. Divini Redemptoris contra
communistas, 19 mart. 1937, « socialis iustitiae est id omne a
singulis exigere, quod ad bonum commune necessarium sit ». Et
licet proin in suis encyclicis Pontifex multum insistere voluerit,
ut inter singulos cives, atque singulas civium classes seu ordines
sociales, aequior sit distributio bonorum, — quod de se spectat
ad iustitiam distributivam, — sicut etiam quod omnibus stricta
iura sua servarentur illaesa, — quod secundum se est iustitiae
commutativae, — illa tamen socialis iustitiae non sunt nisi prout
necessaria sunt ad bonum commune.
4» Hodiernis temporibus multum loquuntur de iustitia internationali; at ista non est distincta species iustitiae sed ad species
enumeratas facile reducitur. Cum enim agatur de debitis inter
varias nationes relationibus quas iustitia utique regere debet,
nationes considerandae sunt ut personae morales individuae ;
insuper societas nationum concipi et considerari potest ut
societas quaedam superior ac bonum commune omnium natio­
num. Et ita ipsa est iustitia commutativa quae obligat singulas
nationes ad reddendum aliis quod ipsis debetur ; — et si quaedam
bona iis obveniant et distribuantur a societate nationum, id
secundum regulas iustitiae distributivae fieri debet, sicut e
converso, ea quae singulae praestare obligantur nationes et
debent erga communem earum societatem ac bonum commune
omnium et totius humanitatis, pertinent ad iustitiam legalem.

QUAESTIO TERTIA.

DE PARTIBUS POTENTIALIBUS.
S. Th. II-II, q. 80.

257. Partes potentiates sunt virtutes adnexae quae in
aliquo cum virtute cardinali conveniunt, sed in alio a
1. Ita Hentzen, Commentaar op Quadragesimo anno, I, 3' B.
2. Cfr. Kors, Sociale Rechtvaardigheid.

26ο

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

perfecta illius ratione deficiunt ; unde non habent totam
potestatem virtutis cardinalis. Haec scii, versatur circa
materiam principalem et difficiliorem, virtutes adnexae
circa materiam secundariam minus difficilem, in qua vir­
tutem principalem imitantur. Iustitia ergo versatur circa
id quod praecipuum est in operationibus, scii, debitum
strictum quod redditur usque ad omnimodam aequalita­
tem ; — virtutes adiunctae circa debitum quod vel non est
strictum, vel non redditur ad aequalitatem.

258. Octo praecipuae sunt partes potentiales iusti­
tiae particularis, ut ostendit S. Thomas : Iustitia in hoc
consistit quod alteri redditur debitum ad aequalitatem. Sed
plures virtutes conveniunt cum iustitia in hoc quod sint
ad alterum, quae tamen a iustitia deficiunt :
A. tres deficiunt in reddendo debitum, quia non reddunt
aequale i. e. non reddunt tantum quantum acceptum est,
nimirum
1) religio (cui, supposito peccato, accedit poenitentia)
erga Deum ;
2) pietas erga parentes ;
3) observantia erga constitutos in dignitate ;

B. aliae deficiunt, quia non reddunt debitum strictum quod
ex lege debetur, sed debitum morale quod debetur ex
honestate virtutis, sive a) illud debitum sit necessarium
ad honestatem morum, vel ratione debentis :
4) veritas, qua quis se alteri exhibet qualis est ; vel ratio­
ne illius cui debetur :
5) gratitudo, qua quis alterum compensat in bonis ; et
6) vindicatio, in malis ; — sive b) sit debitum in quan­
tum solum confert ad maiorem honestatem morum, uti
7) liberalitas, cui affinis est misericordia,
8) affabilitas, et quaedam aliae quae generali nomine
vocari aequitas1 possent.
Ergo illae virtutes recte dicuntur adnecti iustitiae.
Hic, ad 3. Haec aequitas non sumitur in eodem sensu ac epichia,
i.
quae est aequitas specialis pertinens ad iustitiam legalem. De qua
dictum fuit intr. de Legibus, n. 286-287 et infra dicetur, n. 891.

SECUNDA PARS.
DE IUSTITIA LEGALI.
S. Th. Π-ΙΙ, q. 58, a. 5 et 6.

259. Iustitia legalis est virtus quae homines inclinat
ad dandum communitati quod ipsi debetur, seu quae actus
communi bono debitos ad hunc finem ordinat1.
Est virtus specialis, a ceteris distincta, qua quis fertur
in bonum communitatis cuius ipse est pars ; per se res­
picit directe, quasi proprium finem ac obiectum, bonum
commune, adeoque subditos ad rem publicam ordinat.
Reddit ergo debitum communitati qua tali, et eius ob­
iectum formale est specialis honestas procurandi bonum
commune. Hoc autem bonum commune est motivum
sufficiens ut possit ad illud propter se terminari aliquis
actus honestus, ut si quis legem condat aut servet, vel
bello serviat, aut tributum solvat propter bonum reipublicae. Ergo est aliqua virtus specialis quae ad illud fertur.
Recte vocatur legalis, quia in communitate actiones privatorum
per legem ad bonum commune ordinantur2. Etiam dicitur
iustitia generalis, non quidem per praedicationem et ratione
essentiae, ac si esset omnis virtus aut complexus omnium vir­
tutum ; sed secundum virtutem et ratione materiae, quia tendit
ad bonum generale et actus omnium virtutum ad hoc bonum
ordinare potest.
Differt autem ratione sua formali ab omni alia virtute, quae
quamdam cum ipsa habet similitudinem :
a) ab obedientia quae agit quia a legitimo superiori est prae­
ceptum ; unde haec intendit parere superiori praecipienti, quin
1. Conferri possunt S. Thomas, in Eth., 1. I ; De Reg. prine., 1. I,
c. 14 et 15 ; ΙΙ-Π, q. 58, a. 5 et 6, cum comm. Bannez ; — Vermeersch,
Quaestiones de Iustitia; — Michel, La Question sociale et les principes
théologiques. Justice légale et charité; — M. St.Gillet, Conscience chrétienne
et Justice sociale; — et praesertim A. Pottier, De lure et Iustitia, cuius
auditores in schola fuimus, et cuius doctrinam hic grato animo compen­
diose referimus. Vide et Hering, De genuina notione iustitiae generalis seu
legalis, in Angelicum, 1937.
2. I-Il, q. 90, q. 2, ad I ; II-II, q. 58, a. 5.

202

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

ad bonum commune attendat, iustitia legalis procurare bonum
commune, etsi non specialiter praeceptum ;
b) a pietate erga patriam : pietas respicit patriam secundum
quod est principium procreationis et educationis nostrae, iustitia
legalis secundum quod est bonum commune ; porro nihil
impedit alterutrum motivum attendere, abstrahendo ab altero ;
c) ab observantia quae reddit cultum nonoris et obsequii
debitum superiori, dum iustitia legalis reddit debitum communitati;
d) a charitate erga proximum : potest enim plura agere ex
motivo boni communis etiam ille qui nec Deum amat nec
proximum propter Deum ; et e contra ad agendum ex charitate
duci, quin specialiter moveatur bono communi.

260. Subjectum iustitiae legalis. — lustitia legalis
inclinat membra communitatis, sive superiores sive sub­
ditos, ad reddendum debitum communitati qua tali. Est
autem in principe seu superioribus principaliter et quasi
architectonice, in quantum per leges ea statuunt et prae­
cipiunt quae ad commune bonum et ad optimam reipublicae administrationem pertinent, ut unusquisque ita se
gerat sicut commune bonum reipublicaeque perfectio
postulat. Unde leges et statuta principis, et reliqua quae
reipublicae rectores execution! mandant, quatenus in eum
finem ea dirigunt, ad hanc virtutem pertinent. In subditis
inest secundario et ministrative, tamquam mandantibus
execution! quae per rectores constituta sunt, dum legibus
ad eumdem finem se accomodant. Hinc Aristoteles ait
obiectum huius virtutis esse non aequum sed legitimum,
seu quod est legi conforme.
In principe itaque est principaliter, quia ipsius est gubernare
i. e. tnovere in finem; movere ad bonum commune ergo ad ipsum
pertinet ut ad causam principalem ; — etiam architectonice,
quia princeps in procurando bono communi est causa directiva,
quasi architectonica, ac dispositiva. In subditis est secundario,
quia sub principe debent conducere ad finem ; — et quasi
ministrative, i. e. executive.

261. Materia tractanda. — Primo loco dicendum venit
de iustitia legali, quae praestat iustitiae particulari, quia prose­
quitur immediate ipsum bonum commune, dum particularis
immediate intendit bonum privatum ; bonum commune autem
praestat privato, sicut totum potius est parte. Dicemus autem
1) de bono communi prosequendo, quod est proprium iusti­
tiae legalis obiectum ;
2) de procuratione boni communis ;
3) de defensione boni communis.

DE IUSTITIA LEGALI

263

QUAESTIO PRIMA.

DE BONO COMMUNI PROSEQUENDO.
S. Th. Π-Π, q. 58, a. 5 et 6 ; I-Π, q. 90, a. 2 et 3.

262. Iustitia legalis est homini necessaria qua
ordinet actus suos ad bonum commune totius societatis.
Homini enim naturale est vivere in societate, quia extra
societatem non potest attingere in hac vita finem suum,
felicitatem temporalem seu sufficientiam vitae perfectam,
nec consequenter beatitudinem aeternam. Atqui homini
viventi in societate necessarium est ordinare actus suos in
bonum commune : felicitas enim seu sufficientia vitae debet
obtineri operationibus singulorum ad invicem coordinatis
in illum finem qui omnibus in societate existentibus est
procurandus. Ordinare autem actus in bonum commune
pertinet ad iustitiam legalem. Ergo homini necessaria est
iustitia legalis.
263. Quomodo bonum commune est obtinendum.
— Societas non est mera aggregatio sed multitudo organisata. Communitas scii, non est totum mechanicum, co­
alescens ex partibus homogeneis mere iuxtapositis et propter
hoc solum sub una connumeratione multitudinis recensitis,
sicut accidit in acervo tritici; —sed est totum organicum,
coalescens partibus heterogeneis inter se debita proportione
aptatis et ad finem unum, ex quo totum speciem et nomen
obtinet, coordinatis, sicut accidit in horologio, in arbore,
in corpore humano. Unde finis hic obtinetur conspiratione
activa singularium partium pro suo modo et pro sua
functione agentium.
« Totum quod est civilis multitudo,... ait S. Thomas, I Eth.
lect. i, habet solum unitatem ordinis, secundum quam non est
aliquid simpliciter unum. Et ideo pars eius totius potest habere
operationem quae non est operatio totius, sicut miles in exercitu
habet operationem quae non est totius exercitus. Habet nihil­
ominus et ipsum totum aliquam operationem quae non est
propria alicuius partium, sed totius, puta conflictus totius
exercitus, et tractus navis est operatio multitudinis trahentium
navem ».
Sic viventes in societate aliquando exercent operationes quibus

264

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

ad seipsos referuntur aut ad alios privatos; at aliae sunt operationes
quibus ad totam societatem immediate referuntur, v. g. quod
legem condant vel servent, aut in aerarium publicum debitam
partem ex suis bonis unusquisque refundat. Quae operationes
specifice distinguuntur, utpote ad bonum diversum ordinatae.

264. Bonum commune dicitur per oppositionem
ad bonum privatum : non quidem eo sensu quod
excludat bonum privatum, nam in bonum privatum
redundat bonum commune ; sed quia bonum commune
est quid praestantius et extensius quam bonum privatum
et ab ipso specifice distinctum.
Bonum commune scii, non est cumulus bonorum par­
ticularium aut mera resultantia ex particularibus bonis ;
sed bonum totius collectivitatis, communis felicitas socie­
tatis. Unde « non differunt solum secundum multum et
paucum (quantitative), sed secundum formalem differen­
tiam (qualitative et specifice). Alia enim est ratio boni
communis et boni singularis, sicut alia est ratio totius
et partis » (q. 58, a. 5, ad 1), vel aliud est bonum proprium
individui, et aliud bonum naturae humanae ut talis.
Bonum commune igitur non est additio bonorum
particularium : non enim additio utilitatum individualium
oppositarum posset constituere commune bonum quod
omnibus inserviat et ex quo hauriendi omnibus ius pateat.
Sed est bonum humanum superius, eminentius, licet eius­
dem ordinis.
Hoc autem bonum procurandum est in societate :
1) operatione sociali totius, qua scilicet viribus coordinatis
conspirent singuli ad commune bonum totius secundum
quod lege singulis est praescriptum ;
2) operationibus individualibus singulorum : omnes enim
suas operationes, nec solum illas quibus ad alios directe
refertur, homini viventi in societate ad bonum commune
referre convenit, secundum principium : pars est propter
totum. « Omnes, ait S. Thomas, q. 58, a. 5, qui sub
aliqua communitate continentur, comparantur ad commu­
nitatem quasi partes ad totum ; pars autem id quod est,
totius est ; unde et quodlibet bonum partis est ordinabile
ad bonum totius ».

DE IUSTITIA LEGALI

265

Hinc quamvis ex omni actu virtutis particularis aliquid in
bonum commune refluat secundario et mediate, quatenus bonum
partis est indirecte etiam bonum totius ; id tamen est per accidens
spectata propria ratione uniuscuiusque virtutis ; et ideo « oportet
esse aliam superiorem virtutem, quae (proprie et per se) ordinet
omnes virtutes in bonum commune, quae est iustitia legalis
et est alia per essentiam ab omni virtute » (q. 58, a. 6, ad 4).
Adest obligatio agendi ad bonum commune : 1. specialis,
a) si lex positiva aliquid ob commune bonum praescribat ;
b) item si in determinatis adiunctis aliquid agere vel omittere
sit bono communi necessarium, ut potest fieri pro usu iuris suf­
fragii : tunc ad id obligat lex naturalis ; 2, etiam generalis, qua
non solum unusquisque nocere bono communi prohibetur, sed
etiam omnes actiones quas ut membrum communitatis ponit,
ita agere debet ut ad bonum commune societatis saltem virtualiter ordinentur : pars enim ut pars est propter bonum totius.

265. Bonum commune est communis felicitas temr
poralis totius societatis, seu vitae sufficientia per­
fecta, debite subordinata beatitudini aeternae : bene vivere
humanum seu harmonica plenitudo bonorum humanorum,
bonum humanum in plenitudine et secundum propor­
tionem quae requiritur natura humana, bonum humanum
perfectum ut in hac terra haberi potest.
Id autem consistit principaliter in bono virtutis humanae,
intellectualis et moralis. Cum enim homo sit in potentia
ad actum, perfectio seu felicitas hominis est in actu opera­
tionis virtuosae, quae scii, conformis est naturae suae
rationali. Hinc essentialiter est in virtutibus illis quae
exercendae sunt ad vitam humanam perfectam sive con­
templativam sive activam ; integraliter in reliquis scientiis
et artibus ; consequenter in communi amicitia et pace quae
connaturaliter ex vita virtuosa sequitur ; instrumentaliter
in quadam abundantia bonorum exteriorum, quorum usus
requiritur in societate bene constituta. Unde S. Thomas,
I-Π, q. 4, a. 7 :
« Ad beatitudinem imperfectam qualis in hac vita potest
haberi, requiruntur exteriora bona... quasi instrumentaliter deser­
vientia beatitudini quae consistit in operatione virtutis. Indiget
enim homo in hac vita necessariis corporis, tam ad operationem
virtutis contemplativae quam etiam ad operationem virtutis
activae, ad quam etiam plura alia requiruntur quibus exerceat
opera virtutis. Cuius ratio est quia omnia huiusmodi bona
exteriora vel requiruntur ad sustentationem animalis corporis,

266

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

vel requiruntur ad aliquas operationes quas per animale corpus
exercemus, quae humanae vitae conveniunt ».
Notandum ad bonum commune non requiri ut immediate
omnia et singula membra societatis attingat, sed satis esse si
mediate respiciat omnes et per redundantiam, Duplex est bonum
reipublicae : unum quod per se et immediate ad usum totius
communitatis ordinatur, nec est sub alicuius dominio, ut templa,
res sacrae, magistratus, viae publicae, pascua communia, etc.
Aliud quod immediate ad bonum privatum ordinatur sed secun­
dario et per quamdam redundantiam in bonum commune ; et
quidem dupliciter : a) ex eo quod unaquaeque persona est pars
communitatis, bonum cuiusque, dummodo aliis non sit damno­
sum, est in commodum totius communitatis ; unde dicunt
expedire reipublicae ut cives sint locupletes et ut nemo male
re Sua utatur ; — b) si bonum spectat communem utilitatem
civium alicuius ordinis, vel conditionis, vel officii, vel loci, etc.
in quantum ad bonum reipublicae pertinet quod diversis ordini­
bus,et conditionibus ac officiis, atque singulis partibus et organis
eius sit opportune provisum. Nam, ut ait Leo XIII, « in officiis
non paucis neque levibus populo bene consulentium principum,
illud in primis eminet, ut unumquemque civium ordinem
aequabiliter tueantur, ea nimirum, quae distributiva appellatur
iustitia inviolate servanda ».

Bonum commune seu vitae sufficientia perfecta obtinetur
in societate perfecta. Vita autem cuius sufficientia perfecta
est procuranda est duplex : vita aeterna quae per Eccle­
siam Christi est procuranda, et vita temporalis debito
modo vitae aeternae subordinata, per civitatem et in
civitate educenda ; hinc :
1) Iustitia legalis existit in duplici societate perfecta : in socie­
tate civili scii, et in Ecclesia.
2) Cum autem inter populos relationes fiant de die in diem
frequentiores, atque ad vitae humanae sufficientiam perfectam
atque pacem communem iam fiant et requirantur pacta internationalia, imo constituta fuerit quaedam societas nationum, iam
extendenda est iustitia legalis ad bonum commune nationum ;
— imo, etiam extra speciales hodiernas conditiones aut conven­
tiones humanas, universa humanitas videtur consideranda tam­
quam una sub Deo entium rationalium societas, quae regitur
naturali ac divina lege1 : si enim nulla esset societas civilis,
adhuc esset bonum commune humanitatis prosequendum. Unde
bono communi totius humanitatis sunt bona singularum natio­
num subordinanda2.
1. I-II, q. too, a. 5.
2. Ita Fr. de Victoria ; quod etiam admittere videtur Suarez, de Legi­
bus, 1. II, c. 19, n. 9. — Apposite Pius XI, in encycl. Quadragesimo
anno 15 maii 1931 : «Imo vero consociatis studiis laboribusque variae

DE IUSTITIA LEGALI

267

3) E contra dicendum in communitatibus vel societatibus parti­
cularibus proprie non esse specialem iustitiam legalem, quia istae
societates tçndunt ad aliquod bonum particulare, et non respiciunt
nec procurant bonum commune a bono totius Ecclesiae vel civi­
tatis specie distinctum, sed modo partiali vel particulari iuvant ad
illud procurandum. Unde, cum bonum particulare istarum
Societatum sit modus vel pars boni communis totius societatis
perfectae, ad ordinandos actus membrorum in commune bonum
particularium societatum sufficit communis iustitia legalis.
4) Speciatim non esse in societate domestica, quae aliquid
particulare constituit ad particulare bonum membrorum. Non
enim est unio personarum distinctarum, sicut cives uniuntur in
civitate ; sed unaquaeque persona est quid alterius : maritus
et uxor constituunt unum principium generationis et educationis
prolis ; filii sunt aliquid patris et matris ; famuli cum et sub
hero sunt unum principium operationis ad procuranda necessaria
vitae domesticae. Unde in familia non datur bonum commune
a bono particulari membrorum specifice et adaequate distinctum.

266. Corollarium. — Cum finis societatis sit ipse
hominum finis, atque ipsa perfectio hominis seu vitae sufficientia
sit finis ad quem civitas, ex rerum natura, ordinatur, sequitur :
1) Ubi in civitate cives non haberent auxilium ad vitae suffi­
cientiam sibi procurandam, finem suum non obtineret civitas
inutilisque evaderet.
2) Ubi sufficientiae vitae procurandae civitas ipsa obesset,
contra iustitiam naturalem faceret, ac esset fugienda potius
quam appetenda.
3) Ubi multi cives vitae sufficientiam non obtinerent, nec aliud
medium forêt ad illam procurandam, civitatem intervenire non
solum ius sed etiam officium postulat.
QUAESTIO SECUNDA.

DE PROCURATIONE BONI COMMUNIS.
S. Th. I-Π, q. 96, a. 1, 2, 3.

267. Bonum commune ex multis componitur1, —
Principaliter est bonum intellectuale et morale virtutis,
instrumentaliter sufficientia bonorum exteriorum quorum
nationes id enitantur decet, ut, quoniam in genere oeconomico plurimum
inter se pendent ac mutua ope indigent, faustam quandam ac felicem in re
oeconomica populorum conspirationem sapientibus pactionibus atque
institutis promoveant ». Et infra : « Ipsa vero populorum publica instituta
ad boni communis necessitates seu ad iustitiae socialis normam totam
humanam consortionem conformare debent ; quo fieri nequit quin etiam
gravissima illa vitae socialis pars, quae est res oeconomica, ad rectum
et sanum ordinem redeat ».
t. I-II, q. 96, a. i.

168

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

usus requiritur in societate bene constituta ad exercitium
virtutis. Unde omnia quae ad exercitium virtutis et debitam
bonorum copiam conducunt, assumit iustitia legalis tam­
quam materiam propriam.
Hinc officium reipublicae non est mere negativum : ordo
conservandus, iura, bona ac libertas tutanda, malum existens
aut imminens arcendum ; sed etiam positivum : bonum com­
mune promovendum, actione quadam generali qua felicitas
collectivitatis oriatur et quasi sponte omnibus diffluat.
« Itaque, ait Leo XIII, per quos civitas regitur primum
conferre operam generatim atque universe debent tota
ratione legum atque institutorum, scii, efficiendo ut ex
ipsa conformatione atque administratione reipublicae ultro
prosperitas tam communitatis quam privatorum efflorescat1 ».
Audiatur S. Thomas2 : «Rex legem igitur divinam edoctus,
ad hoc praecipuum studium debet intendere, qualiter multitudo
sibi subdita bene vivat. Quod quidem studium in tria dividitur,
ut i° quicjem in subiecta multitudine bonam vitam instituat ;
2° ut institutam conservet ; 3° ut conservatam ad meliora per­
ducat. Ad bonam autem unius hominis vitam duo requiruntur :
uilum praecipuum, quod est operatio secundum virtutem : virtus
enim est qua bene vivitur ; aliud vero secundarium et quasi
instrumentale, scii, corporalium bonorum sufficientia, quorum
usus est necessarius ad actum virtutis. Ipsa tamen hominis unitas
per naturam causatur ; multitudinis autem unitas, quae pax
dicitur, per agentis industriam est procuranda. Sic igitur ad
bonam vitam multitudinis instituendam,tria requiruntur: i° qui­
dem, ut multitudo in unitate pacis constituatur; 2° ut multitudo,
in unitate pacis unita, dirigatur ad bene agendum... ; 3® ... ut
per regis industriam necessariorum ad bene vivendum adsit suffi­
cieris copia...
Igitur bonae multitudinis institutioni... restat ad regis officium
pertinens, ut sit de promotione sollicitus ; quod fit dum in sin­
gulis quae praemissa sunt, si quid inordinatum est corrigere, si
quid deest supplere, si quid melius fieri potest, studet perficere».

268* Obiectum materiale iustitiae legalis generatim
spectatum est bonum cuiuslibet virtutis, in quantum
ordinatur ad bonum commune ; ut ostendit S. Thomas,
q· 58, a. 5 :
1. Quod rursus inculcat Pius XI, in enc. Quadragesimo anno, 15 maii
1931 ; I, 2.
2. De Regimine principum, 1. I, c. 15.

DE IUSTITIA LEGALI

269

« Omnes qui sub communitate aliqua continentur, com­
parantur ad communitatem sicut partes ad totum ; pars
autem id quod est, totius est ; unde et quodlibet bonum
partis est ordinabile in bonum totius. Secundum hoc ergo
bonum cuiuslibet virtutis, sive ordinantis aliquem hominem
ad seipsum, sive ordinantis ipsum ad aliquas alias personas
singulares, est referibile ad bonum commune, ad quod
ordinat iustitia, scii, legalis. Et secundum hoc actus omnium
virtutum possunt ad iustitiam pertinere » legalem. « Et
quia ad legem pertinet ordinare in bonum commune,...
per eam iustitiam homo concordat legi ordinanti actus
omnium virtutum in bonum commune1 ».
Ex quibus infertur :
1) ad legislatores pertinere reipublicae non eas solum consti­
tuere leges quae ad iustitiam virtutem cardinalem (ut hodierni
plures putant oeconomistae), sed etiam eas quae ad alias virtutes,
fortitudinem scii, et temperantiam et ceteras spectant ;
2) falsum atque universae scholasticorum traditioni contrarium
esse illud axioma : Status est custos iusti, si intelligatur sensu
exclusive de sola iustitia particulari, commutatjva scii, aut etiam
distributiva ; sed intelligendum est de iustitia legali, cuius materia
est materia omnium virtutum, quarum actus tamen non praeci­
piuntur nisi sub ratione iusti seu debiti ad bonum commune ;
3) consequenter, etiam posse prohiberi omnia vitia ;
4) attamen sicut lex non potest omnes actus singularum vir­
tutum praecipere, ita non praestat cohibere omnes actus sin­
gulorum vitiorum ; sed in materia cuiuscumque virtutis potest
praecipere et in materia cuiuscumque vitii potest prohibere ea
quae exiguntur a bono communi, secundum quod in determinatis
adiunctis pro conditione infirmitatis ac virtutis populi sit possi­
bile2 (I, n. 280).

269. Obiectum materiale iustitiae legalis magis
speciatim spectatum in necessitatibus hodiernis indi­
catur a Leone XIII, in encycl. Rerum novarum :
« Itaque per quos civitas regitur, primum conferre operam
generatim atque universe debent tota ratione legum atque
institutorum, scii, efficiendo ut ex ipsa conformatione atque
administratione reipublicae ultro prosperitas tam communitatis
quam privatorum efflorescat. Id est enim civilis pruden­
1. Exinde patet legislatorem etiam posse praecipere actus beneficentiae
erga pauperes.
2. Cfr. I-Π, q. 96, a. 3, ad 1, et a. 2.

270

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

tiae munus, propriumque eorum qui praesunt officium.
Nunc vero illa maxime efficiunt prosperas civitates -.mo­
rum probitas, — recte atque ordine constitutae familiae, —
custodia religionis — ac iustitiae, ■— onerum publicorum cum
moderata irrogatio tum aequa partitio, — incrementa artium
et mercaturae, — florens agrorum cultura, et si qua sunt
alia generis eiusdem, quae quo maiore studio provehuntur,
eo melius sunt victuri cives et beatius ».
luxta Pontificis doctrinam, materia iustitiae legalis sunt :
1. Illi actus qui per leges et instituta ordinati talem reipublicae
conformationem et administrationern procurant, ut. ultro efflorescat
prosperitas tam communitatis quam privatarum. Cum autem mutius
civitatis non in eo sit quod se substituat civibus, eorumque
activitatem tollat, sed potius ut in exercenda propria energia
atque potestate agendi sic iuventur ut plenam atque perfectam
suarum facultatum evolutionem a semetipsis consequantur ;
hinc in iis quibus homines aut familiae sibi sufficiunt, intervenire
respublica non debet. Persona individua scii, et familia, cum
habeant esse et operari independenter a societate civili, habent
proprium finem ab ea independentem ; unde « homo non ordi­
natur ad communitatem politicam secundum se totum et se­
cundum omnia sua»1. Hinc societas civilis
a) agnoscere iura atque congruam libertatem individuorum
atque familiarum ac protegere debet : « non civem, non familiam
absorberi a republica rectum est ; suam utrique facultatem
agendi cum libertate permittere aequum est, quantum incolumi
bono communi et sine cuiusquam iniuria potest » ;
b) item agnoscere et tueri debet societates privatas, v. g.
sodalitia opificum, nam « privatas societates inire concessum est
homini iure naturae ». Unde in iis societatibus tutandis ne qui
praesunt civitati se tradant in earum intimam rationem ordinem­
que vitae j quodsi quasdam honestati, iustitiae aut reipublicae
saluti manifeste adversas impedire aut dissolvere oporteat, sum­
mam tamen cautionem adhibere necesse est ;
c) a fortiori in societates religiosas nihil iuris sibi arrogare
nec earum ad se traducere administrationern recte possunt qui
praesunt societati, sed eas vereri, conservare et, ubi res postula­
verint, iniuria prohibere debent.

2. Morum probitas et pax. Interest salutis publicae :
a) « Florere privatim ac publice mores integros » apud omnes
ordines civium, vitia cohiberi, « pacatas esse res et compositas ».
b) Propterea debet societas publica intervenire « si quidpiam
turbarum impendeat ob secessiones opificum aut ob intermissas
ex supposito operas ».
c) Item ubi « longinquior vel operosior labor atque opinatio
curtae mercedis causam dant artificibus quamobrem opere se
i. I-Π, q. 2i, a. 4, ad 3.

DE IUSTITIA LEGALI

271

solvant ex composito, otioque dedant voluntario. Cui incommodo
usitato et gravi medendum publice... ; qua in re illud magis
efficax ac salubre, antevertere auctoritate legum,... amotis mature
causis... conflictus ».
d) Item cavere debet ne « periculum in officinis integritati
morum ingruat a sexu promiscuo, aliisve perniciosis invitamentis
peccandi ».
3. Recte atque ordine institutae familiae. Auctoritas publica :
a) Debet invigilare ut iuxta dictamina iuris naturalis ac divini
res domesticae procedant, ita v. g. ut matrimonia sint indis­
solubilia, in procreanda prole naturalis servetur ordinatio, et pro
posse compescantur vitia contra naturam, in educanda prole
suo non deficiant officio parentes, necessaria ad hoc non desint,
atque ideo sufficientem bonorum copiam valeat paterfamilias
acquirere suis, etc.
b) Unde « rectum est subveniri publice rebus extremis », « si
qua familia in summa rerum difficultate consiliique inopia
versetur, ut inde se ipsa expedire nullo pacto possit ».
c) Etiam « sicubi intra domesticos parietes gravis extiterit
perturbatio iurium mutuorum, suum cuique ius potestas publica
vindicet : neque enim hoc est ad se rapere iura civium, sed munire
atque firmare iusta debitaque tutela ».
d) Item si « naturalia familiae nexa apud proletarios relaxentur »
debet intervenire auctoritas publica.

4. Custodia religionis. Curare scii, publica societas debet :
a) Ut custodiatur et adiuvetur religio atque colatur Deus.
b) Ideo publice tuendum est ut satis commodi concedatur opi­
ficibus ad officia pietatis.
c) Atque publice tuendum ut quiescatur ab opere diebus domi­
nicis et festivis.
5. Custodia iustitiae. Civitas publice curet :
a) « Sanctam retineri iustitiam nec alteros ab alteris impune
violari... lura quidem, in quocumque sint, sancte servanda sunt ;
atque ut suum singuli teneant, debet potestas publica providere,
propulsandis atque ulciscendis ini uriis. Nisi quod in ipsis prote­
gendis privatorum iuribus, praecipue est infirmorum atque inopum habenda ratio ».
b) Propterea debet tueri ne « opificum ordinem herilis ordo
iniquis premat oneribus, vel alienis a persona ac dignitate humana
conditionibus affligat », aut « valetudini noceatur, opere immodico,
nec ad sexum aetatemve accommodato ».
In specie : publice tuendum est ne opificis opus quotidianum
in plures extrahatur horas quam vires sinant, ut intervalla
quiescendi statuantur convenientia pro vario genere operis,
temporum atque locorum adiunctis, et opificum valetudine :
taliter ut quo multo maior est labor et valetudini gravior, eo
sit tempore brevior, ratioque habeatur in tali negotio diversorum
anni temporum.
Item publice « de pueris valde cavendum ne prius officina
capiat, quam corpus, ingenium, animum satis firmaverit aetas ».

272

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Et « certa quaedam artificia minus apte conveniunt in feminas
ad opera domestica natas ». At « quod facere enitique vir adulta
aetate beneque validus potest, id a femina puerove non est
aequum postulare ».
c) Debet publice curare et providere specialiter mercenariis,
quia nullis opibus suis tutantur ; atque curare ut proletarius
« ex eo quod in communem affert utilitatem percipiat ipse aliquid
ut tectus, ut vestitus, ut salvus vitam tolerare minus aegre possit.
Unde consequitur favendum rebus omnibus esse quae conditioni
opificum quoquo modo videantur profuturae ». Hinc leges, quoad
potest, providere debent ut, ex mercede sat ampla, opifices ad
modicum censum perveniant ex detractis sumptibus comparan­
dum, ac ita tueri ius privatorum possessionum, dum quamplurimi
ex multitudine rem habere malint propriam. Quo facto exsurget
« certe aequior partitio bonorum ».
Quod recentissime commentandum censuit Pius XI, in encycl.
Quadragesimo anno, 15 maii 1931 : « Divitiae, quae per incrementa
oeconomica-socialia iugiter amplificantur, singulis personis et ho­
minum classibus ita attribuantur oportet, ut salva sit illa, quam
Leo XIII laudat communis omnium utilitas seu, aliis verbis, ut
immune servetur societatis universae commune bonum. Hac ius­
titiae socialis lege, altera classis alteram ab emolumentorum parti­
cipatione excludere vetatur...
« Sua igitur cuique pars bonorum attribuenda est ; efficiendumque, ut ad boni communis seu socialis iustitiae normas
revocetur et conformetur partitio bonorum creatorum, quam
hodie ob ingens discrimen inter paucos praedivites et innumeros
inopes gravissimo laborare incommodo cordatus quisque novit »
Quod non solum de dominiis et fructibus terrae est intelligendum,
sed etiam de bonis industria humana effectis : « ipsa immanis
multitudo proletariorum ex altera parte, ex altera vero quorum­
dam praedivitum ingentissimae opes divitias hac nostra, quam
vocant « industrialism! » aetate tam copiose partas, haud recte
esse distributas diversisque hominum classibus haud aeque
applicatas ».
d) InteresSe debet auctoritas publica, pergit Leo XlII,« iniecto
concitatoribus freno », ut « ab opificum moribus corruptrices
artes, et a legitimis dominis periculum rapinarum, coerceat ».
Dominorum in ordine ad bonum commune, declarat Pius XI,
« officia sigillatim definire, ubi id necessitas postulaverit neque
ipsa lex naturalis praestiterit, eorum est qui rei publicae praesunt.
Quapropter quid, considerata boni communis necessitate, eis
qui possident liceat, quid illicitum sit in suorum bonorum usu,
publica auctoritas, lege naturali et divina semper praelucente,
sciscere potest accuratius ». Quo fiet, monet Leo XIII, quod
« utcumque inter privatos distributa, inservire omnium utilitati
terra non cessat ».
Cum autem ultimis temporibus, quidam oeconomicus potentatus
ex opum accumulatione penes paucos ortus sit, qui pecunias
praesertim teneant et in eis dominentur, a quibus etiam « acriter
decertatur de ipso potentatu in rempublicam capessendo, ut
eius viribus atque potestate ad oeconomicas congressiones liceat

DE IUSTITIA LEGALI

273

abuti », hic potentatus oeconomicus « frenari debet fortiter et
regi sapienter », ita quod « severe integreque gubernetur »
sociali iustitia et charitate sociali. Eo vel magis quod « ex
publicae potestatis et ipsius oeconomiae muneribus offidisque
permixtis et foede confusis orta sunt gravissima damna : quale,
unum ex summis, abiectio quaedam reipublicae maiestatis, quae
cum ab omni studio partium libera et uni bono communi
iustitiaeque intenta, veluti regina et suprema arbitra rerum,
alte sedere deberet, serva fit, hominum libidini et cupiditatibus
tradita et mancipata ». Ita Pius XI.
e) Denique in quota salarii opifici frugi et bene morato alendo
haud impari statuenda, in quota sit elaborandum hora determi­
nanda, et in similibus causis non importunius se inferat magis­
tratus, sed « satius erit eas res iudido reservare collegiorum aut
aliam inire viam, qua rationes mercenariorum, uti par est, salvae
sint,accedente,si res postulaverit,tutela praesidioque reipublicae».
Hoc ultimum magis explicat Pius XI : « Omni igitur ope
enitendum est, ut mercedem patresfamilias percipiant sat amplam,
quae communibus domesticis necessitatibus convenienter sub­
veniat. Quod si in praesentibus rerum adiunctis non semper
id praestari poterit, postulat iustitia socialis, ut eae mutationes
quamprimum inducantur, quibus cuivis adulto operario eiusmodi
salaria firmentur...
Sed aliud praetereundum non est vix minoris momenti nostrisque temporibus apprime necessarium, ut iis nempe, qui laborare
et valent et volunt, laborandi opportunitas praebeatur ».
« Etiam ad rem facit recta inter salaria proportio : Quis enim
nesciat salaria minus extenuata vel praeter modum aucta, in
causa fuisse cur operarii ab opera locanda arcerentur?... Alienum
est igitur a iustitia sociali, ut proprii emolumenti gratia et post­
habita boni communis ratione opificum salaria nimis deprimantur
aut extollantur : eademque postulat, ut consiliorum et volunta­
tum consensione, quantum fieri potest, salaria ita regantur, ut
quamplurimi operam locare convenientesque fructus ad vitae
sustentationem percipere possint ».
6. Onerum publicorum cum moderata irrogatio tum aequa parti­
tio, tributorum praesertim atque militiae, secundum capacitatem
respectivam subditorum, conformiter ad praecepta iustitiae distributivae.
7. Incrementa artium et mercaturae : artes tum liberales tum
mechanicae colantur atque proficiant, et augeantur mercaturae
ita quod rerum utilium sufficiens quantitas omnibus offeratur
non nimio pretio comparanda, fraudibus, usuris atque iniquis
conventionibus praetermissis.

8. Florens agrorum cultura, ita quod omnes, imprimis ipsi
agricultores, de fructibus terrae, quantum ad vitae convenientiam
requiratur, percipere possint.

270. Limites inter quos interveniendum est in his
Summa Theologiae Moralis II. — 18

274

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

omnibus materiis, determinantur ipso fine seu causa inter­
veniendi : « fines, ait Leo XIII, eadem, quae legum poscit
opem, causa determinat ». Propterea :
1. « Non civem, ut diximus, non familiam absorberi a republica
rectum est : suam utrique facultatem agendi cum libertate per­
mittere aequum est, quantum incolumi bono communi, et sine
cuiusque iniuria potest ».
Quod Pius XI recentissime applicuit variis ordinum coetibus
et consociationibus : « Sicut quae a singularibus hominibus
proprio marte et propria industria possum perfici, nefas est
eisdem eripere et communitati demandare, ita quae a minoribus
et inferioribus communitatibus effici praestarique possunt, ea
ad maiorem et altiorem societatem avocare iniuria est simulque
grave damnum ac recti ordinis perturbatio ; cum socialis quaevis
opera vi naturaque sua subsidium afferre membris corporis
socialis debeat, nunquam vero eadem destruere et absorbere.
Minoris igitur momenti negotia et curas, quibus alioquin
maxime detineretur, inferioribus coetibus expedienda permittat
suprema rei publicae auctoritas oportet ; quo fiet, ut liberius, for­
tius et efficacius ea Omnia exsequatur, quae ad ipsam solam spec­
tant, utpote quae sola ipsa praestare possit : dirigendo, vigilando,
urgendo, coercendo, prout casus fert et necessitas postulat ».
2. Bonum commune est promovendum totius societatis atque
singularum partium, ut ostendit Leo XIII i « Iis, qui imperant,
videndum ut communitatem eiusque partes tueantur. Commu­
nitatem quidem, quippe quam summae potestati conservandam
natura commisit usque eo, ut publicae custodia salutis non
modo suprema lex sed tota causa sit ratioque principatus ;
partes vero, quia procurationem reipublicae non ad utilitatem
eorum, quibus commissa est, sed ad eorum, qui commissi sunt,
natura pertinere, philosophia pariter et fides Christiana consen­
tiunt. Cumque imperandi facultas proficiscatur a Deo, eiusque
sit communicatio quaedam summi principatus, gerenda ad
exemplar est potestatis divinae, non minus rebus singulis quam
universis cura paterna consulentis1. Si quid igitur detrimenti
allatum sit aut impendeat rebus communibus, aut singulorum ordi­
num rationibus, quod sanari aut prohiberi alia ratione non possit,
obviam iri auctoritate publica necesse est ».
3. In malo arcendo, « non plura suscipienda legibus, nec ultra
progrediendum, quam incommodorum sanatio, vel periculi depulsio
requirat ».
I. Idem iam hàbet S. Thomas, de Reg. prine. I, c. 12 in fine : « Rex
se suscepisse hoc officium cognoscat ut sit in regno sicut in corpore
anima et sicut Deus in mundo » ; et c. 15 ab initio : « Rex, sicut
dominio et regimini quod administratur per sacerdotii officium subdi
debet, ita praeesse omnibus humanis officiis et ea imperio sui regiminis
ordinare ».

DE IUSTITIA LEGALI

275

Itaque in regenda societate, media via tenenda est inter
socialismum qui libertatem individuorum tollit et omnia a
Statu definire contendit, et individualismum seu liberalismum qui
Statum ex solis individuis componi existimat, sublatis intermediis
consociationibus, ita quod, ait Pius XI, « fere soli remanserint
singulares homines et res publica, haud parvo ipsius reipubljcae
detrimento, quae, amissa forma regiminis socialis susceptisque
oneribus omnibus, quae deletae illae consociationes antea per­
ferebant, negotiis et officiis propemodum infinitis, obruta est
atque oppressa ».

27I· Animadversio. — Status civilis, a quo in praedictis
materiis et limitibus est interveniendum, est Status quicumque,
non autem prout sub forma speciali in tali vel tali populo
existit : interventionis enim motivum nequaquam est qualitas
aut forma particularis Status, sed ipsa rerum naturalis exigentia.
Unde Leo XIII : « Rempublicam hoc loco intelligimus non quali
populus utitur unus vel alter, sed qualem et vult recta ratio
naturae congruens, et probant divinae documenta sapientiae ».
Qui textus s. Pontificis non posset eo sensu intelligi, prout
aliqui vellent, quod solus Status interveniat idealis et qui iam
sit perfectus. Talis interpretatio contrariatur ipsi obvio sensui ;
atque ipsi rei naturae, nam a) interventio de qua dictum est,
officium est derivatum a rerum natura, et propterea injpraescriptibile ; — b) si vera foret interpretatio quam reficimus, nullum
opus fuisset ut Pontifex hanc partem remedii a Statu exigeret,
siquidem Status perfectus iam ea omnia praestat quae s. Pontifex
revocat praestanda ; — c) in vanum quoque locutus esset, sis
quidem nunc nullibi in orbe terrarum existit de facto talis Statuperfectus. Accedit talem interpretationem opponi doctrinae
communi Scholasticorum.
QUAESTIO TERTIA.

DE DEFENSIONE BONI COMMUNIS SEU DE BELLO.
S. Th. II-II, q. 40.

272. Bellum est medium defendendi bonum commune
civitatis contra extraneos hostes : publica nempe armorum
susceptio, reipublicae tuendae vel vindicandae causa .Quod
definiri potest : congressio vi et armis inter duas aut plures
nationes ; vel pugna multitudinis seu reipublicae cum
multitudine seu republica extranea, ad bonum commune
publica auctoritate suscepta.
Differt : a) a rixa, quae fit privato nomine et est paucorum vel
singulorum contra paucos vel singulos, nec semper cum armis ;

276

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

b) a duello, quod est certamen cum armis, sed singulare, non
multitudinis, et instituitur ex condicto ;
c) a seditione, quae est tumultus seu conflictus multitudinis
contra principem, aut contra politicam societatem ad quam
pertinet, seu pugna multitudinis contra multitudinem in eadem
communitate ; unde est quasi bellum civile.
Hinc S. Thomas, q. 42, a. 1 : « Bellum proprie est contra extra­
neos hostes quasi multitudinis ad multitudinem ; rixa autem est
unius ad unum, vel paucorum ad paucos ; seditio autem proprie
est inter partes unius multitudinis inter se dissentientes, puta
cum una pars civitatis excitatur in tumultum contra aliam ».

Bellum aliud est offensivum quod instituitur ad vindi­
candam vel compensandam iniuriam ab altera gente illatam ;
— aliud defensivum quod sustinetur ad vim iniustam vi
repellendam, nempe aggressionem ab altero principe vel
regno factam, seu ad propulsandam iniuriam quae hic et
nunc infertur.
Ordinario offensivum geritur ab illo qui primus incipit hostili­
tates ; non tamen semper, quia aliquando apparens agressio nihil
aliud est quam necessaria defensio.

273. Principium I. Bellum iuste suscipi potest ; ad
quod triplex requiritur conditio : auctoritas supre­
mae potestatis civilis, causa iusta, et recta intentio1.
A. Probatur ia pars : Bellum est quandoque iustum et
licitum, si pro aliquo populo unicum sit medium ad
vindicanda iura propria magni momenti, aut ad defen­
dendam propriam existentiam.
Unde a) etiam Deus bellum aliquando praecepit atque Scriptura
nonnumquam probavit. Cfr. Gen. XIV ; Ex. XVII ; Deut. VII,
i. De bello, praeter S. Thomam 1. c. cum comm. Caietani et Bannez,
conferri possunt Fr. de Victoria, Relectiones morales, 1. IV, de iure belli ;
— Suarez, De Charitate, in II-II, q. 40 ; — Grotius, De Iure belli ac
pacis; — Pufendorf, De Iure naturae et gentium; — Van der Pol, Le
Droit de guerre d’après les théologiens et les canonistes du moyen âge, 1911 ;
La Guerre devant le christianisme, 1912 ; La Doctrine scolastique du droit
de guerre, 1919 ; — Michel, Questions théologiques du temps présent :
I. Questions de guerre, 1918 ; — Strattman, Weltkirche und Weltfriede,
I925 (neerl. versum) ; — La société internationale, a 4 prof. Insulensibus
editum 1928 : I. La doctrine par le P. Delos, ch. 5 : la guerre ; —
Bulletin catholique international, in quo periodico plura legi merentur,
uti v. g. Flajolles : Que disent nos manuels sur le droit de guerre, 1930 ;
— Delattre, La religion et la paix; — Conclusio conventus theologici
Friburgensis de Bello 1932, in Docum. de Vie intell. t. X ; — Deux façons
d’envisager la paix, in Vie intell. t. XIV, 1932 ; Regout, La doctrine de la
guerre juste, 1935. — Etiam Benedictus XV, in prop, pacis t aug. 1917.

DE IUSTITIA LEGALI

277

XXIII ; Num. XXI, XXV ; los. I, VI, VIII, X ; I Reg. XV ;
II Reg. VIII ; Hebr. XI, 29 sq. ;
b) ita habet communis doctrina Patrum et theologorum,
contra Manichaeos et Quakeros omne bellum damnantes ut
illicitum, contra Wicleffistas et Erasmum illud interdicentes
Christianis, et contra Luther prohibentem adversus Tureas
bellare, cum Deus per illos iniquitates nostras visitet. Cfr.
Ambr., de Off., 1. I, c. 40 ; August., c. Faust., 1. 22, c. 74 ;
Greg., 1. I epist., 72 ;
c) ipsa Ecclesia bellum pro recuperanda Terra sancta decrevit.

B. Probatur 2a pars. Tres requiruntur conditiones :
1° Auctoritas supremae potestatis civilis, tum quia privata
persona, aut auctoritas non suprema, potest ius prosequi
in iudicio superioris iudicis, et ideo non eget bello in
propria causa, tum quia ad eam non pertinet primo
bonum commune procurare aut convocare multitudinem,
quod in bellis oportet fieri.
« Cum autem, ait S. Thomas, a. 1, cura reipublicae commissa
sit principibus, ad eos pertinet rempublicam civitatis, vel regni,
seu provinciae sibi subditae tueri. Et sicut licite defendunt eam
materiali gladio contra interiores perturbationes, dum malefac­
tores puniunt,... ita etiam gladio bellico ad eos pertinet rempu­
blicam tueri ab exterioribus hostibus ». Quia, notat Billuart *,
« hoc ipso quo inter principes qui non habent superiorem unus
offendit alterum, offendens fit offenso subditus, hoc sensu quod
offensus possit, offendentem punire iuxta mensuram iniuriae ».
— Auctoritas aliquando residet in principe solo, aliquando in
principe simul cum assensu coetus legislativi.

2° lusta causa proportionata gravis atque necessaria, cui
per nullum pacificum medium mederi possit, seu necessitas
boni communis : « Bellare non est voluntatis sed necessi­
tatis ». Cum autem ingentia, praesertim nostris temporibus,
damna causare bellum natum sit atque utrique parti esse
nocivum, requiritur causa gravissima : iniuria nempe
accepta cuius reparatio vel depulsio haberi alio modo non
potest, quaeque tam gravis est ut ingentibus malis quae
bellum affert praeponderet. Nam ad salvandum bonum
potioris ordinis, aut ad vitandum maius malum, etiam
ipsa communitas cedere iure stricto debet.
Ad bellum tamen defensivum, sufficiunt conditiones iustae
defensionis, quae cum moderamine inculpatae tutelae est ini. De Charitate, diss. 7, a. 3

278

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

stituenda12
. Ad pifensivum vero, « unica et sola causa iusta
inferendi bellum est iniuria acceptaa », iniuria gravis illata et
non reparata nec alio modo reparanda.
In specie causa esse potest : iniusta invasio aut detentio
provinciae vel civitatis ab hostibus ; graves iniuriae sive ipsi
nationi, sive legatis, sive civibus illatae quas obstinate
extera gens reparare renuit ; recuperatio gravis debiti, iurium
magni momenti tuitio, vel necessariorum ad existentiam ;
neutralitatis, ut aiunt, vel foederis iniusta violatio, aut auxilium
datum hosti iniusto ; necessitas opem ferendi confederate vel
alteri populo iniuste oppresso, unde damnata prop. 62 Syll. :
«Proclamandum est et observandum principium quod vocant
de non interventu » ; religio vel ius praedicandi evangelium ab
aggressoribus tuenda contra infideles, docente S. Thoma, q. 10,
a. 8 : « fideles Christi frequenter contra infideles bellum movent,
non quidem ut eos ad credendum cogant,... sed propter hoc
ut eos compellant, ne fidem Christi impediant ». — Non autem
sufficiunt diversitas religionis aut desiderium convertendi infideles
ad veram fidem, ampliatio proprii imperii, singularis progressus
aut cultura superior nationis quae alias superet, imminuenda
potestas principis vel nationis vicinae ne nocere possit (illicitum
est homines occidere ne possint nocere), propria gloria, ius
convenientiae, celebritas nominis, aut privatum bonum principis
vel eius familiae, beneficium altiorem civilisationem etiam
incultis aut barbaris impertiendi. Si tamen territorio ampliore
gens omnino indigeat, ut si plures habet cives quam nutrire
valeat, et adsint regiones parum excultae ob incolarum pauci­
tatem, ignorantiam aut pigritiam, non iniustum videtur mediis
pacificis occupare territoria pene vacua, indigenis tributa aequa
compensatione, quia terra ad subsistentiam omnium destinatur
ex iure naturae primario ; quod ius, etiam moderata vi, si necesse
fuerit, licitum est tueri.
Causa autem oportet sit a) deliberata seu maturo prudenti
examini subiecta,consultis etiam viris probis et iuris internationalis
peritis ; b) moraliter certa, tum quia secus dubium facti exponeret
periculo iniustum inferendi damnum, tum quia nemo spoliari
aut puniri potest nisi de iniustitia vel delicto certe Constet
(n. 91) ; c) necessaria, ita ut prius tententur aliae viae satisfactionis,
quibus lis pacifice componatur, legatos mittendo, ad mediatores
vel arbitros recurrendo, quoties id absque dedecore fieri potest ;
quodsi offendetis offerat plenam satisfactionem, offensus tenetur
ex iustitia eam acceptare : cessante enim causa iusta, bellum
fit iniustum.

3° Recta intentio iustitiae et boni communis, « qua scii,
intenditur vel ut bonum promoveatur, vel ut malum
vitetur ». Non ergo ex odio, vana gloria, privata vindicta,
1. Cfr. nfra, in. 361.
2. Fr. de Victoria. Relectiones, de iure belli, n. 13.

DE IUSTITIA LEGALI

279

nocendi cupiditate, ulciscendi crudelitate, libidine domi­
nandi, implacabili animo est bellum gerendum, sed amore
boni communis.
Finis itaque belli est pax seu tranquilitas ordinis. Hinc
S. Thomas, a. 1, ad 3 : « Etiam illi qui iuste bella gerunt,
pacem intendunt ; et ita paci non contrariantur, nisi malae,
quam Dominus non venit mittere in terram, ut dicitur
Mt. X, 34. Unde Augustinus dicit ad Bonifacium (ep. 205) :
Non quaeritur pax, ut bellum exerceatur ; sed bellum geritur
ut pax acquiratur. Esto ergo bellando pacificus, ut eos quos
expugnas, ad pacis utilitatem vincendo perducas ».

274. Principium II. Ad iuste et licite gerendum bellum
etiam iustum servari debent tum ius naturale, tum
statuta vigentia iuris gentium et pacta internationalia. — Non enim facienda sunt mala ut eveniant bona.
Hinc a) in bello iusto omnia sunt licita quae necessaria
vel apta sunt ad finem obtinendum atque iure permittuntur :
qui enim ius habet ad finem, ius habet ad media. E contra
b) quae interdicuntur vel inutili^ sunt, non possunt
adhiberi sine iniuria, ac proinde damnum ita illatum
est reparandum. — Iure autem hodierno :
A. Valet principium : Non contra privatos cives bellum
geritur, sed contra gentem qua personam publicam.
Hinc 1) licitum est arces munitas obsidere etaqua aut alimentis
privare quo citius se reddant, tormenta contra eas explodere
etiam cum periculo indirecte occidendi innocentes, domus priva­
tas, monasteria, ecclesias diruere quando iis utuntur hostes ad
se defendendos, moenia civitatis destruere, etc. in quantum
necessaria aut utilia ad hostes vincendos et de licentia ducis ;
— non autem fontes vel puteos inficere veneno, aut venenatis
armis uti, quia haec crudelia sunt et non necessaria : modus
scii, bellum gerendi oportet sit humanus, ab omni saevitia et
feritate recedens ;
2) pugnantes et in armis existentes licitum est armata vi
reddere innocuos, et ad hoc vulnerare, imo si necesse sit, directe
occidere, non tamen hostes iam captos (nisi ex judicis sententia
gravioris criminis probarentur rei) ; -r- a fortiori illicitum est
directe occidere aut in captivitatem redigere legatos, aut obsides
(etiamsi in mortem consenserint, quia non sunt propriae vitae
domini), aut innocentes, uti praesumuntur esse pueri, mulieres,
senes, clerici, religiosi, mercatores, etc. non armati et ad bellum
nihil conferentes, aut peregrinos vel extraneos ;
3) licitum est civitatibus vel regionibus captis, ob impensas

28ο

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

belli, taxas imponere incolarum opibus proportionates, atque ab
iis requirere necessaria ad exercitus sustentationem ; — non
tamen, ex iure recepto, urbem captam tradere exercitui in prae­
dam, aut in bello terrestri bona privatorum usurpare sine neces­
sitate aut aequa compensatione, e contra in bello navali ; a
fortiori omnino illicitum est spoliare aut sumere bona hospitum,
extraneorum, aut Ecclesiae ;
4) insidias hostibus struere et strategematibus uti ad illos
superandos est licitum, v. g. fuga simulata, aggressione ficta,
signis deceptivis, secretorum exquisitione, etc. ; — non autem
licitae sunt proditiones, violationes pactorum vel et verae pro­
missionis, aut fraudes quae nulla praecaveri possunt prudentia,
uti fontes veneno inficere, sicarios subornare qui occulte truci­
dent, etc. ;
5) repressalia sunt periculosa et facile praebent occasionem
gravioribus malis ; — licita tamen esse possunt, sed exclusive
de praecepto principis, ubi de illata iniustitia constet, satisfactio
aliter haberi non possit, et exerceantur in personas reas vel in
bona nec excedatur iusta compensatio.

B. Bellum non est inchoandum antequam fiat belli
formalis denuntiatio, quam praecedere debet monitum ulti­
matum, i. e. intimatio de instante suscipiendo bello nisi
talis vel talis debita conditio impleatur.
Sic ultima hosti datur opportunitas reparandi iniuriam illatam,
atque exteris intra fines territorii commorantibus, tempus intra
quod Sibi suisque bonis providere possint.

C. Hoste devicto et pacem rogante, aequae sunt condi­
tiones statuendae et moderatae, sine duritie aut animo
nocendi. Ut enim notat Fr. de Victoria1, victor de con­
ditionibus pacis pronuntiare debet, non quidem ut victor
vel ut accusator aut hostis, sed tamquam aequus iudex et
secundum iura ac merita causae ; easque dictare conditiones
quibus internationalis ordo restituatur, iustitiae nimirum
et cooperationis, ita quod bonae victorem inter et victum
relationes denuo sint possibiles. Iniquum igitur est con­
ditiones duras aut onerosas nimis imponere, aut ruinam
vel destructionem adversae nationis adducere.
Possunt tamen exigi in bello iusto : iusta satisfactio iuris ob
quam bellum fuit indictum ; — indemnitates pro belli sumptibus
necessariis et damnis, sed possibilitati et viribus devicti propor-

r. O. c., ic fine.

DE IUSTITIA LEGALI

281

tionatae ; — etiam moderatae cautiones pro securitate, si necesse sit.
Tractatus pacis, cum ad bonum commune initi fuerint na­
tionum, omnino servandi sunt, nisi iniustitia laborare mani­
festissima certo probentur ; quod facile non est.

275* Corollaria, — 1. Qui sine iusta causa bellum
indicit, graviter peccat : imprimis et formaliter contra charitatem,
quia pacem turbat quae est charitatis effectus ; simul tamen
contra iustitiam, propter iniusta damna quae bellum natum
est inferre.
2. Bellum per se et ex natura sua non potest esse iustum
ab utraque parte, scii, materialiter seu objective, quia ius non
potest competere nisi uni vel alteri, cum circa idem non sint
iura contraria ; potest tamen esse ab utraque parte iustum
subiective et formaliter, sed per accidens ex invincibili ignorantia
aut bona fide.
3. In dubio de iustitia causae, recurrendum est ad amicabilem
compositionem seu transactionem, vel ad arbitrium aliorum,
maxime S. Pontificis, aut ad tribunal internationale pacis vel
societatem nationum ; — quodsi altera pars recursum reficiat
vel sententiae ab arbitro latae parere recuset, iam habetur iniuria
certa ob quam, si proportionata sit causa, bellum gerere sit
licitum.

4. In bello iusto, duces et milites ex praecepto vocati vel legi­
time conducti, communitati defendendae inservire tenentur
etiam cum periculo vitae : id enim postulat bonum commune.
Unde deserere non possunt ; et per se desertores ad castra redire
tenentur ; qui autem ad hostes fugerent eis auxiliaturi, proditores
essent rei gravissimi criminis.

5. Milites, — non ita docti et theologi, — ordinarie non valent
de iustitia belli iudicare, nec tenentur pro posse de ea inquirere,
nisi contrarium videretur valde probabile, sed praesumere possunt
illud esse iustum. In dubio etiam positivo de iustitia belli, subditi
iussi vel antecedenter inscripti possunt et tenentur militari, quia
praesumptio stat pro superiore praecipiente ; — non subditi,
aut non iussi vel non conducti, sed libere militantes, qui sponte
bellare volunt, non possunt dare nomen, nisi moraliter certi de
iustitia belli, ne scii, periculo se inficiant graves iniurias inferendi.
6. In bello patenter iniusta, nulli, nec subditi nec extranei,
belligerare possunt ; quia forent iniustitiae cooperatores. Hinc
ex bello recedere debent ; quodsi absque gravi periculo nequeant,
solas actiones de se indifferentes exercere possunt, sed a pugna
et hostilibus actibus abstinere debent, et se tradere militi hostili
quem fuga vitare non valent : hoste autem huic non annuente
sed et nihilominus aggrediente, iam videtur ipse fieri iniustus
aggressor contra innocentem, ac proinde iste tunc vitam defendere
probabiliter potest.

282

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

7. Hodie, ob maiorem eorum securitatem atque commune
bonum, stricte prohibetur ne homines mere privati, durante
bello se immisceant rebus bellicis aut arma surripiant ; ac
huius statuti transgressores se exponunt gravissimis poenis,
etiam mortis, quae non iniuste infligitur.

276. Animadversiones. ■— 1. Hodie, propter institutam
inter phires gentes societatem nationum,et ob pactum internatio­
nale quod bellum extra legem ponit, iam rariores sunt casus in
quibus bellum fiat aut offensivum sit licitum et iustum. Non
tamen est impossibile,quia nationes, sicut libere ingrediuntur, ita
libere exire possunt societatem nationum, nec omnes conflic­
tus ipsi subiici debent ; pactum autem internationale non est ab
omnibus gentibus conclusum aut ratum habitum ; et etiam fieri
posset quod aliqua natio sententiae arbitrae se nollet subiicere.
Attamen, ob nova ista adiuncta, a) iam facilius erit de iustitia
aut iniustitia belli iudicare, et, bello indicto, frequentiores erunt
casus de fuga aut abstentione licita aut obligatoria ; — b) subditi
iam facilius exigere possunt a gubernantibus quod conflictus
arbitris subiiciatur ; — c) vel etiam quod expensae militares et
numerus militum notabiliter minuantur, cum extra omnem pro­
portionem necessitatum fuerint aucta et multiplicata1.
2. Clericis et religiosis militari, quod iure naturali et divino
minus convenit, iure ecclesiastico stricte est interdictum (can.141),
nisi urgenti necessitate, aut nisi ab Ecclesia sit dispensatum (a. 2).
Interesse tamen bello possunt ut pugnantibus adsint spirituali,
aut corporali, auxilio (ad 2) ; imo hortari eos possunt ut in bello
non certe iniusto pugnent pro patria (ad 3): in iudjcando tamen
de hac re sint prudentes.
3. Diebus festis, sicut ab operibus forensibus, ita et a bello
est abstinendum, maxime propter publicam inquietudinem quae
retrahit a cultu divino ; nisi tamen adsit necessitas (a. 4).

4. Principes et duces ex officio curare debent disciplinam
militarem et cohibere rapinas, furta, incendia, stupra, etc. secus
tenentur ad restitutionem in solidum cüm militibus 5 isti autem
singulatim, nisi iniustitias ex vera conspiratione intulerint. Vide
infra, n. 316-317.
i. Aiebat Benedictus XV, in propositionibus pacis, ia aug. 1917 ad
principes belligerantes directis : « Tout d’abord le point fondamental
doit être, qu’à la force matérielle des armes soit substituée la force
morale du droit ; d’où un juste accord de tous pour la diminution
simultanée et réciproque des armements, selon des règles et des garanties
à établir, dans la mesure nécessaire et suffisante au maintien de l’ordre
public en chaque État; puis en substitution des armées, l’institution de
l’arbitrage, avec sa haute fonction pacificatrice, selon des normes à con­
certer et des sanctions à déterminer contre l’État qui refuserait soit de
soumettre les questions internationales à l’arbitrage soit d’en accepter
les décisions ».

TERTIA PARS.
DE IUSTITIA COMMUTATIVA.

277. lustitia commutativa respicit commutationes in
quibus aequalitatem debitam constituit et servat ad alterum.
Commutationes autem seu operationes quibus transfertur
aliquid de uno in alterum, aliae sunt involuntariae, aliae
voluntariae. Hinc dicemus
i° de actu iustitiae commutativae quo aequalitas debita
constituitur vel redditur, scii, de restitutione ;
20 de iustitia et iniustitia in commutationibus involun­
tariis ;
30 de iustitia et iniustitia in commutationibus voluntariis.
Sectio A.

DE PROPRIO ACTU IUSTITIAE COMMUTATIVAE
SEU DE RESTITUTIONE.
S. Th. Π-ΙΙ, q. 62, a. 1.

278. Quid git restitutio. — Restituere, secundum
etymologiam, est quasi iterato statuere, et ideo est repositio
personae vel rei in pristinum statum. In praesenti agitur
de sola restitutione rei. Latiore sensu et improprio restituere
est reddere quodcumque alteri debetur ex iustitia com­
mutativa, solvere quodcumque debitum ex iustitia com­
mutativa solvendum, v. g. ex contractu, quia res alteri
debita iam censetur eius esse ; proprio et stricto sensu est
iterato statuere aliquem in possessionem vel dominium rei
suae, et sic praecipue locum habet in rebus exterioribus quae
manentes eaedem ab uno posspnt ad alium devenire.
Cum autem quaedam res ablatae iam non possint reddi
et iterato possideri ab aliquo, ut vita, oculus erutus, mem­
brum abscissum, restitutio, sensu derivato, etiam includit

284

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

huiusmodi damni illati recompensationem : extensum scii,
fuit nomen ad actiones et passiones « quae pertinent ad
reverentiam vel iniuriam alicuius personae, seu nocumen­
tum vel profectum » (a. 1, ad 2), et quae non manent
realiter sed tantum in effectu vel corporali, uti laesio
corporis, vel intentional! in cognitione hominum, uti
infamatio et minoratio honoris.
Restitutio, sensu proprio intellecta, definiri potest :
actus iustitiae commutativae quo secundum aequalitatem rei
ad rem alteri redditur quod ab eo vel volente vel invito est
acceptum. Dicitur :
i° actus iustitiae commutativae, quia ex violatione alterius
virtutis ut talis (charitatis, religionis, obedientiae, etiam
iustitiae legalis et distributivae) non oritur obligatio resti­
tuendi, nisi per accidens, si simul violetur iustitia commutativa, cuius est aequalitatem servare cum iure stricto
alterius ;
20 quo alteri redditur : restitutio debet fieri alteri ab
illo qui tenet aut laesit, et ita differt a recuperatione vel
recompensatione quam quis sibi facit, quamvis haec
restitutioni aequivaleat eiusque obligationem tollat;
30 secundum aequalitatem rei ad rem, nam si non redditur
tantum quantum ablatum est, damnum non reparatur et
aequalitas non restituitur ;
40 id quod ab eo vel volente vel invito est acceptum, i. e.
res ad quam alter ius habet ut reddatur sive in se, sive
saltem in aequivalemi ; et sic distinguitur restitutio a
satisfactione, quae respicit non rem sed personam, et a
solutione debiti, qua conceditur res diversa. Fit autem,
secundum S. Thomam, dupliciter : « quando res unius
ab alio habetur vel per voluntatem eius sicut in mutuo (aut
commodato) vel deposito ; vel contra eius voluntatem
sicut in rapina vel furto » (a. 1). Hinc duplici titulo oritur
obligatio restitutionis :
a) ex re aliena accepta seu ex mera eius possessione etiam
non iniusta ;
b) ex iniusta acceptione qua res subtrahitur alteri etiamsi sit
inutilis accipienti ; seu ex dannificatione iniusta. Oportet
autem damnum sit iniustum, quia si iuste, v.g. auctoritate

DE IUSTITIA COMMUTATI VA

285

publica, vel necessaria defensione, vel iuris proprii usu
damnum inferatur, nulla est restitutionis obligatio.
Hinc etiam definiri potest restitutio : actus quo res
aliena redditur vel damnum iniuste illatum reparatur.
Non ergo est iniustitia radix restitutionis, sed inaequalitas
ex parte rei. Nam obligatio restituendi potest adesse sine iniustitia
commissa ; e contra data iniustitia, non oritur, si ista non est
damnosa.

279. Restitutio est actus proprius iustitiae commu­
tativae. — Nam :
1) « Restitutio ablationi opponitur. Sed ablatio rei alienae
est actus iniustitiae circa commutationes. Ergo restitutio
eiusdem est actus iustitiae quae est in commutationibus
directiva» (S. Th., a. i) ;
2) « Restituere nihil aliud esse videtur quam iterato
aliquem statuere in possessionem vel dominium rei suae ;
et ita in restitutione attenditur aequalitas iustitiae secun­
dum recompensationem rei ad rem, quod pertinet ad
justitiam commutativam » (ibid·) ;
3) « Ad justitiam commutativam, ait Billuart1, pertinet
constituere aqualitatem rei ad rem, inter datum et accep­
tum, inter damnum et compensationem. Atqui hoc fit
per restitutionem. Ergo est actus iustitiae commutativae ».
Et sane haec tamquam proprium obiectum habet bonum
aequalitatis rei ad rem,ita ut quisque habeat quae sua sunt
iure stricto, et nemo sine re sua et huius fructibus maneat.
Hoc autem bonum ex iustitia intentum eodem modo obligat
post rei acceptionem sicut antea. Ergo sicut iustitia commutativa prohibet, quod alterius res subripiatur ne careat re
sua, ita eodem modo prohibet, quod res iam subrepta re­
tineatur vel destructa non reparetur, propter idem motivum, ne alter careat re sua huiusque fructibus ; secus
bonum aequalitatis non haberetur, sed inaequalitas qua
quis careat re sua.
In ceteris virtutibus non est ita : peracta scii, violatione
virtutis, non amplius permanet per se motivum quod illa virtus
respiciebat, v. g. si laeditur charitas quatenus pauperi in neces­
sitate non succurritur, peracta laesione iam non manet illa neces­

l, Diss. VIII, art. 1.

286

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

sitas pauperis nec proinde obligatio charitatis. Per accidens
obligatio tnanere potest quatenus perdurat necessitas, attamen
charitas tunc non obligat ratione damni illati sed ratione novae
instantis necessitatis ; si vero necessitas cessavit, nulla iam est
obligatio, quia cessavit motivum quod in casu respicit charitas :
sublevamen pauperis. Similiter dicendum est de obedientia et
iustitia legali, et de iustitia distributive : si superior praecipit
ut hero pbedias, vel si ipse debet talia bona communitatis nunc
iuste distribuere, peccatum est si non fiat, non tamen est obligatio
ponendi postea simile opus (nisi per accidens praeceptum per­
severet), quia iam non potest praeceptum datum impleri vel
transacta distributio talium bonorum fieri justa (n. 254), et ideo
non permanet idem motivum virtutis.
Itaque omnibus aliis virtutibus violatis, non urget obligatio
restituendae aequalitatis quia nullum ius strictum completum et
permanens alterius laesum fuit circa rem ipsius, et ideo de
sola iustitia commutativa valet axioma S. Augustini : Non remit­
titur peccatum nisi restituatur ablatum.

280. Differt restitutio : A. a solutione :
t° quia haec non est semper actus iustitiae stricte dictae,
v. g. solvimus etiam quae debemus ex voto vel ex charitate ;
restitutio autem supponit verum ius, et quidem strictum ;
2° quia oportet ut res quae solvitur a) sit diversa a re pro
qua solvitur ; b) nondum possessa fuerit ab eo cui solvitur ;
e contra restitutio postulat a) ut eadem quantum fieri potest
res restituatur ; β) ut, quantum est ex se, in possessione iam
fuerit illius cui restituitur. Unde qui depositum reddit vere
restituit, non solvit ; qui pecuniam dat pro re empta, solvit,
non restituit ;
3° solutio non tam considerat valorem rei quam conventionem
initam ; restitutio attendit valorem rei cui aequivalere debet.
Unde fit quod unus plus solvat quam alter pro re aequalis va­
lons, quod fieri non potest pro restitutione iusta.

B. a satisfactione :
i° quia haec sumitur aliquando in sensu generaliore pro impletione omnis obligationis etiam sine debito iustitiae vel non
ex stricta iustitia ;
20 quia stricte sumpta satisfactio respicit personam cui fit
satis, quamvis non exhibeat aequivalens debito ; restitutio autem
rem quae debet reddi eadem vel, si sit impossibile, saltem
aequivalens ;
3° quia satisfactio est reparatio honoris laesi etiam sine damno
vel cum damno irreparabili ; restitutio vero est reparatio damni
illati reparabilis. Unde potest esse satisfactio sine restitutione
v. g. quando satisfacimus Deo pro peccatis aut petimus veniam
a parentibus offensis ; similiter potest restitutio esse sine satis­
factione ut in restitutione depositi vel mutui ; potest etiam
utraque esse simul, ut cum reddimus rem iniuriose ablatam
et simul humiliter petimus veniam.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

287

281, Materia tractanda. — In sequentibus dicemus :
i° de restitutionis necessitate ;
2° de radicibus restitutionis, scii, a) de iniusta acceptione,
b) de rei acceptae detentione, c) de iniusta acceptione simul
et rei detentione, d) de iniusta cooperatione ;
3° de circumstantiis restitutionis : a) de illo çui est restituen­
dum, b) de ordine eorum quibus est restituendum, c) de modo
quo sit restituendum, d) de loco ubi sit restituendum, e) de
tempore quo sit restituendum ;
4° de causis a restitutione excusantibus, sive a) ad tempus,
sive b) in perpetuum.
QUAESTIO PRIMA.

DE RESTITUTIONIS NECESSITATE.
S. Th. II-II, q. 62, a. 2 et 8.

282. Thesis. Restitutio necessaria est ad salutem
necessitate praecepti, quod per se obligat sub gravi
ad restituendum, in re vel in voto, id quod proximo
ex stricto iure debetur.
Dicitur A. necessaria, et quidem
1) in re vel in voto : in re quoties id moraliter possi­
bile est, si vero impossibile sit pro tempore, saltem mente
concipi debet intentio, i. e. votum seu propositum efficax
restituendi quamprimum ;
2) per se sub gravi : sicut enim iniuria per se est sub
gravi prohibita, ita eius reparatio per se est sub gravi
praecepta ; nisi iniuria damnosa sit levis : tunc enim nonnisi
sub levi potest reparatio esse debita. Unde qui restituendo
retineret partem quae materiam gravem non attingit, non
peccaret graviter eam detinendo ; quamvis tamen etiam
pro iniuria levi aut materia parva, sub levi praescribenda
sit restitutio ;
3) necessitate praecepti, non autem, nec in voto, neces­
sitate medii, quia restitutio nihil positive confert ad salutem,
sed mera conditio est sicut impletio omnis praecepti gravis;
B.ad salutem, ita scii, ut sincera contritio et firmum propo­
situm impossibilia sint sine efficaci voluntate restituendi.

Probatur A. ratione .· ia pars : Iustitia vetat ne iniuria
alicui inferatur vel illata continuetur. Atqui qui non resti­
tuit rem ab altero acceptam aut pro damno illato, quando

288

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

id potest, eo ipso iniuriam causât vel causare non desistit.
Ergo iustitia vetat restitutionem omittere. Nam :
a) Qui iniuste detinet rem alienam, proximum impedit
ab usu rei suae, et sic facit ei iniuriam : detinere scii, id
quod alteri debetur, eamdem rationem nocumenti habet
cum acceptione iniusta estque aequivalentet furari ; —
pariter qui damnum non compensat, illud voluntarie
continuat in effectu, et ius alienum violare non desinit.
b) Qui non restituit nocet proximo, et ita agit contra
praeceptum : Quod vultis ut non faciant vobis homines,
nec vos facite illis.
c) Recta ratio dictat unicuique suum esse reddendum.
Ergo reddendum est illud quod iniuste est acceptum vel
iniuste detinetur.
2a pars : a) Peccatum sine sincera contritione et firmo
proposito remitti non potest. Atqui sincera contritione
caret, qui bonum iniuste possessum vult retinere, quia non
retractat peccatum suum ; — nec firmum habet propo­
situm non peccandi, qui damnum a se iniuste illatum
reparare pertinaciter recusat.
b) Servare iustitiam est de necessitate salutis. Atqui qui
non restituit, cum potest, non seivat iustitiam sed eam
violat, quia non servat aequalitatem. Ergo restitutio est de
necessitate salutis.

B. Quod dicunt Scripturae : a) praeceptum restitutionis
enuntiatur Exod. XXII, 1-5 et sq.: « Si quis furatus fuerit
bovem, aut ovem, et occiderit vel vendiderit, quinque boves
pro uno bovo restituet, et quatuor oves pro una ove... Si
non habueritquod pro furto reddat, ipse venumdabitur... 1
Si laeserit quispiam agrum vel vineam et dimiserit iumentum suum ut depascatur aliena... pro damni aestimatione
restituat...» b) Id autem necessarium est ad condonationem,
Ezech. XXXIII, 14-16 : « Si... egerit poenitentiam a
peccato suo, feceritque iudicium et iustitiam, et pignus
restituerit ille impius, rapinamque reddiderit, vita vivet et
non morietur ». c) Unde qui habebantur sancti, aut ab
i. Hic dicitur plus restituendum esse quam ablatum, sed id per modum
poenae quo effi cacius ludaei a furto deterreantur.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

289

iniustitia sincere volunt redire, valde solliciti inveniuntur
de restitutione, v. g. Tobias, II, 21 ; « Videte ne forte
furtivus sit (haedus) : reddite eum dominis suis, quia non
licet nobis aut edere ex furto aliquid, aut contingere » ;
et Zachaeus, Le. XIX, 8 : « Si quid aliquem defraudavi,
reddo quadruplum ». Unde ait lac. V, 4 : « Ecce merces
operariorum qui messuerunt regiones vestras, quae fraudata
est a vobis, clamat, et clamor eorum in aures Domini
introivit ».
C. Traditio idem enuntiat et in lure solemniter posuit
axioma S. Augustini1 : « Non remittitur peccatum, nisi
restituatur ablatum».

283. Obiicitur : Nemo tenetur restituere rem alienam, si
dominus est irrationabiliter invitus eo quod detentor rem detineat.
Atqui dominus est irrationabiliter invitus, qui praefert bonum
suum temporale saluti spirituali proximi, cum ipse proximus
sit damnandus si non restituat. Ergo.
Resp. : 1) Nego min., quia non tenetur aliquis praeferre salutem
proximi bono temporali proprio, nisi in extrema vel gravi neces­
sitate proximus aliter salvari non posset ; hic autem proximus
salvari potest, et patitur salutis periculum ex sola perversa sua
voluntate.
2) Dist. mai. : si dominus non esse irrationabiliter invitus
teneretur ex iustitia vel stricto debito, cone.; si ad id tene­
retur sola charitate, nego. In casu autem, supposito dominum
ad id teneri, quod est falsum, teneretur tantum ex sola charitate,
et ita iniustitia manet (n. 246).

284. Praeceptum restitutionis secundum formam
et sensum verborum est affirmativum, sed implicat
secundum rem praeceptum negativum quo prohibe­
mur rem alterius detinere (a. 8, ad 1). Et quidem est
primario negativum : praecipit enim reddere rem alterius
eo praecise quod rem eam detinere, seu illum ab ea privare,
est malum et prohibitum. Unde praeceptum negativum
est ratio praecepti affirmativi. Hinc :
1) Restitutio semper obligat et quamprimum fieri debet, secus
enim iniuste privatur dominus usu rei suae ; et ideo qui in
praesenti restituere non potest, tenetur saltem propositum seu
intentionem habere restituendi et simul curare ut quamprimum
obligationi satisfaciat, et si totum restituere non valet, partem
statim restituat.
r. Ep. 54, ad Macedonium.
Summa Theologia Moralia Π. — 19

290

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

2) Qui voluntarie restitutionem omittit, peccat toto omissionis
tempore ; quia transgreditur praeceptum negativum quod singulis
momentis obligat.
3) Attamen qui diuturno tempore rem alienam servat, unüm
numero peccatum committit, dummodo semper in proposito
perseveret non restituendi ; quodsi illud explicite vel implicite
revocet, toties peccat quoties propositum interruptum renovat.
Non tamen confessarius de numero peccatorum nimis curet, sed
interroget poenitentem quanto tempore rem alienam detinuerit,
et utrum in eadem voluntate non restituendi perseveraverit.

285. Corollaria practica exinde a theologis deducuntur
pro confessoriis1 ;
A. Absolvi non potest
1) qui conscius suae obligationis, sine ratione excusante, rem alie­
nam magni pretii restituere non vult : caret enim vera contritione ;
2) qui absque causa restitutionem differt v. g. usque ad mortem,
vel si huic sit proximus et possit commode per seipsum, mandat
haeredibus ut restituant : experientia enim notum est id esse
periculosum ;
3) qui restituere non valet sed restituendi facultatem sibi
comparare pegligit, qualis est qui aere alieno gravatus, inutiles
expensas facit ac debita non solvit : tenetur enim curti parcimonia
vivere, i. e. non solum superfluos sumptus vitare sed et quoti­
dianos, in quantum pro sua conditione possit, minuere ;
4) qui non vult statim, dum commode potest, restituere
notabile debitum totum simul : velle retinere partem notabilem
domino rationabiliter invito est actualiter peccare.
B. Attamen si poeniteris in bona fide versetur, simulque certo
praevideatur monitionem nullo modo esse profuturam, — quod
tamen facile praesumi non debet, — monitio omitti potest et
absolutio concedi.
C. Qui promittit statim moraliter restituturum, prima vice
potest absolvi, nisi ex circumstantiis prudenter timeatur deceptio ;
opportunius tamen plerumque est quod prius restituere cogatur,
si facile fieri possit, ne postea mutet sententiam. — Quod si
iam promiserat, praesertim pluries, regulariter non est iterum
absolvendus ante restitutionem factam, quia dispositio eius est
valde dubia et magnum periculum novae dilationis.
286. De restitutione a moribundo facienda. —
Cum moribundo caute agendum est :
1) Si poenitens videatur in bona fide, nec supersit tempus eum
de sua obligatione prudenter monendi, aut praevideatur non
profutura monitio, omittenda est.
2) Si vero monitio profutura speretur, aut si poenitens versetur
in mala fide seu in ignorantia vincibili, fortiter simul et suaviter
est monendus de sua obligatione et ad illam statim implendam
adiuvandus.
i. Cfr nostrum opusculum : De Variis Peccatis in sacramentali con­
fessione medendis, c. n, § B, q. 4.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

291

3) Si obligatio occulta sit nec statim impleri possit, inducendus
est moribundus ad pecuniam ipsi cpnfessario seu potius alii
viro fideli committendam, ut creditori in secreto remittatur ;
vel, si prudenter fieri possit, ad eam summam in testamento
eidem creditori relinquendam, omissa restitutionis mentione^
4) Si obligatio non sit occulta, nec statim impleri possit,
efficiat confessarius ut certo adimpleatur sive per haeredes, sive
per schedulam creditori tradendam.

287· Animadversio. —« Corrigendus hic est error vulgi
putantis animas tamdiu in purgatorio detineri donec restitutio
reapse ab haeredibus facta fuerit : nemo enim in altera vita
propter haeredum negligentiam poenas subire cogitur.
QUAESTIO SECUNDA.

DE RADICIBUS RESTITUTIONIS.
S. Th. Π-Π, q. 62, a. 4 et 6.

288. Duplex est radix seu titulus ex quo oritur
obligatio restituendi : res aliena accepta, et iniusta
acceptio ; qui tituli de se separatim existunt, quandoque
tamen coniunguntur.
i° Ex solo titulo rei acceptae, seu ratione simplicis
detentionis tenetur restituere qui rem alienam apud se
habet etiam sine culpa, sive altero volente, ut in commodato
vel deposito, et tunc detentio fit iniusta si res suo tempore
non reddatur ; — sive altero invito, ut si fortuito casu vel
facto tertii apud me sit nec sciam esse alienam, et tunc
detentio fit iniusta si res non statim reddatur quando
apparet esse alienam. Res enim clamat ad dominum, et
nullus potest ab altero voluntarie privari re sua contra
suam voluntatem, et ideo quando aliquis « habet ultra
id quod suum est, debet ei subtrahi et dari cui deest » (a. 6).
20 Ex solo titulo iniustae acceptionis tenetur restituere
qui via iniusta rem alienam abstulit, etsi apud ipsum res
non remaneat aut etiam destructa sit ac inde ipse nihil
habeat ; uno verbo qui alteri iniustum damnum intulit et
ita re iniuste privavit : « qui enim damnificat aliquem
videtur auferre id in quo ipsum damnificat » (a. 4). —
Ratio est quia, licet ipse non habeat plus quam debet
habere, alter tamen ex eius iniusta actione habet minus
quam debet habere ; unde violavit iustitiam circa rem
alterius, quod tenetur restitutione auferre (a. 6, ad 1).

29?

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

3° Utroque titulo simul tenetur restituere qui iniuste rem
alienam abstulit et apud se eam habet in se vel in aequivalenti.
Inter quos titulos magna est differentia pro praxi no­
tanda ; nam :
a) Qui tenetur restituere ratione iniustae acceptionis mançt
obligatus ad restitutionem,etiamsi res debita sine eius culpa
pereat (nisi forsan apud dominum eodem tempore certo
periisset), quia semper manet titulus obligationis, scii,
iustitiae violatio, quousque restitutione reparetur ; — e
contra qui tenetur restituere ratione rei acceptae tantum,
quia si res aliqua sine eius culpa pereat, cessat titulus
obligationis, qui est habere rem alienam.
b) Qui tenetur ratione iniustae acceptionis debet restituere
non tantum rem seu eius valorem, sed et omnes fructus
etiam consumptos et omnia damna et detrimenta causata,
quia illorum est causa voluntaria et culpabilis ; -— e
contra qui tenetur ratione rei acceptae tantum, non tenetur
damna reparare quorum causa non est voluntaria, nec
fructus restituere, si fuerint bona fide consumpti, et ex
iis non factus sit dirior.
c) Hinc mensura restitutionis pro iniusta acceptione est
quantitas damni illati (benadeeling), pro re accepta quantitas
possessionis seu quantum ex re aliena quis possidet vel
ditior est factus (bezitting).
Articulus I.

De Iniusta Acceptione.
S. Th. II-II, q. 62, a. 4.

289. Primus titulus restitutionis est iniusta accep­
tio (benadeeling'). — Iniustus acceptor seu damnificator
ille est qui voluntarie damnum alteri infert sine iusta
causa, etiam absque emolumento, sive physice seu imme­
diate per seipsum, sive moraliter et mediate cooperando
alteri. Damnum est detrimentum iniustum proximo alterius
actione illatum, sive actu interno ut iudicio temerario, sive
actione externa ut auferendo, destruendo, detinendo rem
alterius, v. g. furto, fraude, usura, aut non impediendo
quod ex iustitia impedire quis tenetur, aut eidem coo-

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

293

perando.Iamvero «quicumque damnificat aliquem,videtur
ei auferre id in quo ipsum damnificat : damnum enim
dicitur ex eo quod aliquis minus habet quam debet habe­
re... Et ideo homo tenetur ad restitutionem eius in quo
aliquem damnificavit » q. 62, a. 4.

290. Principium generale est : Ut damnificator resti­
tuere teneatur, tres simul requiruntur conditiones, scii, ut
actio (vel omissio) sit vere, efficaciter et formaliter iniusta,
seu ut causa sit 1) iniuste damnosa, quae scii, damnum
rigorose iniustum inferat seu ius strictum laedat, 2) damni
efficax, ac 3) culpabilis.
291. Actio damnificativa debet esse vere iniusta,
i. e. violare ius strictum alterius ac proinde laedere iustitiam
commutativam ; secus non esset iniuria stricte dicta nec
obligationem restituendi afferret. Est autem iniusta :
i° si auferat vel destruat rem in qua alter habet ius in re ;
2° si quovis modo impediat ne res ab altero habeatur ad
quam alter habet ius ad rem;
30 si medio iniusta alterum impediat ab aliquo bono iuste
consequendo ad quod ius strictum non habet, quia uni­
cuique ius strictum est ne iniusto medio a bono con­
sequendo impediatur.In hoc casu, non tam ipsum bonum,
nisi certo obtineretur, damnificator resarcire debet, sed
potius spem illud consequendi quam alteri iniuriose eripuit.
Hinc a) ad restitutionem non tenetur qui, dum utitur iure
suo, aliis nocet, v. g. qui venas aquarum intercipiendo aut iuste
negotiando causa est cur alius minus capiat aut vendat ; qui
meris suasionibus, consiliis, precibus alteri suadet ne legatum
faciat aut munus conferat alteri qui ius strictum ad id non
habet ; qui ab inimicis fugiens alienas segetes conculcat ;
b) e contra, tenetur ille (sive advocatus sive iudex) qui credito­
rem impedit ne solutionem debiti obtineat, aut suasionibus indu­
cit dominum ne salarium famulo solvat ;
c) a fortiori qui mediis iniustis, scii, vi, fraude, deceptione,
calumniis, iniusta secreti divulgatione aut detractione utitur ad
alteri nocendum, v. g. qui vi aut fraude impedit ne avunculus
in gratiam nepotis aut amici testamentum condat aut notarius
illud scribat, qui calumniis divitem prohibet quominus tali
pauperi eleemosynas largiatur aut superiorem ne munus alicui
digno conferat, qui famulum iniuste diffamando a suo servitio
arcet, qui litteras intercipiendo aut calumnias spargendo, in merca­
tura aliis mercatoribus nocet, qui ementito titulo consanguinitatis

294

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

aut servitii praestiti munera, pecunias aut legata extorquet, qui
se pauperem fingens, eleemosynas obtinet : hic tamen ordinarie
poterit, ex intentione domini, aliis pauperibus restituere, nisi
agatur de dono maioris momenti ;
d) nonautem tenetur ille qui mediis sive iustis sive iniustis impedit
aliquem a consecutione boni illiciti, quod scii, nequeat licite con­
ferri aut acceptari, quia ad illud consequendum nullum omnino ius
esse potest, v. g. qui occulta crimina detegendo aut etiam calum­
niando impedit ne munus conferatur inepto aut indigno, qui
prodigum virum avertit a donando illi qui se pauperem fingit.

292. Actio damnificativa debet esse efficaciter
iniusta ; ad quod requiritur damnum de facto secutum,
— et non solum intentum, — et quidem ex actione ut ex sua
causa per se, quae scii, in damnum ex natura sua et vi
propria influat, et ex qua de se necessario sequatur. Non
enim reparare damnum tenetur nisi qui vere sit damni
auctor, i. e. qui physice vel moraliter, per se vel per
alium fuerit vera eius causa efficiens totalis aut partialis.
Ergo non sufficit sola damni intentio, occasio, conditio
aut causa per accidens.
Hinc restituere non tenetur 1) qui intentione nocendi ponit actum
damnosum effectu non secuto: ita quippe aeditur iustitia commutativa affective, non autem effective ius alterius fuit laesum ;
2) qui fuit sola occasio damni, v.g. qui pravis fraudulentiae aut
furti exemplis invenit imitatores ; qui furto vel homicidio com­
misso ansam praebuit suspicandi vel puniendi innocentem, etiam
si id intenderit, cum non ipse sed accusantes et iudices damnantes
sunt vera causa iniustitiae ; ■— nisi tamen aliquem in id exer­
cuerit influxum, ut si ex industria vestibus aut instrumentis
alterius usus sit ut iste accusaretur : tunc enim est causa moralis
positive movens ad hoc ut alter pro reo habeatur ;
3) qui mera fuit conditio sine qua non fuisset iniustitia commissa :
ita qui alteri venenum, arma, instrumenta praebet aut vendit
quibus crimen perpetratur ; — nisi tamen eo fine aliquatenus
manifestato fieret, vel medium determinate traderetur aut pe­
teretur praecise ad actionem iniustam : tunc enim esset
causa partialis cooperans (n. 247,1) ;
4) imo qui solum est causa per accidens, etiamsi damnum
intendat : tunc enim actio agentis non habet sufficientem con­
nexionem cum effectu damnoso, sed iste concursu alterius causae
producitur cui imputari debet. Ita qui vinum ebrioso propinat
ex ebrietate praevidens magnum damnum ; qui leviter vulneravit
aliquem qui ex imperitia medici moritur ; qui veneno inficit
poculum sed illud pomt in loco remotissimo ad quem inimicus
non solet accedere, optans tamen ut bibat, sicuti revera accidit ;
qui ab avaro aufert rem exigui valoris, eo etiam animo ut ille
ex tristitia moriatur : huius enim mortis non furtum vera

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

295

causa est sed avaritia. A fortiori qui ostium nqn clauserit ut
fur vasa argentea auferre possit, dum iste per fenestram intraverit,
quia ex omissione non claudendi ostium non est damnum secu­
tum. Item qui leviter vulneravit aliquem qui ex imperitia medici
moritur, tenetur de vulnere, non de morte. Et qui in loco remoto
accendit ignem quem ventus ex improviso in segetes coniicit,
non est causa per se et responsabilis conflagrationis ; secus si
ignem accenderit orto iam vento et incendium praevidens, quia
esset quasi conspirare cum vento et illo uti tamquam medio
ad nocivum effectum.

293. Actio damnificativa qua talis debet esse for­
maliter iniusta seu culpabilis, — Nemo enim tenetur
de actionibqs suis et earum effectibus, nisi sint voluntariae
et liberae; unde actus non voluntarius per se nullam obliga­
tionem importat. Sed actio damnificativa quae non est
formaliter iniusta et culpabilis, secundum hoc non est
voluntaria et libera. Ergo per se non importat obligationem
restitutionis. Et sane : a) obligatio restituendi oritur ex
re accepta vel ex iniusta acceptione ; sed in casu non est
iniusta acceptio, qüia nemo iniuriam facit nisi volens ;
b) praeterea restitutio ob iniustam acceptionem est ad
instar poenae ; poena autem supponit culpam.
Duplex tamen a moralistis distinguitur culpa : 1) moralis
et in conscientia (ab aliis vocatur theologica et coram
Deo), quae ex deliberatione rationis et libero consensu
voluntatis procedit ; de qua supra locuti sumus ; 2) iuridica
et coram lege, quae oritur ex omissione diligentiae debitae
a lege requisitae; a qua excusant defectus rationis, coactio,
casus fortuitus et aliae causae legales, non tamen simplex
inadvertentia ; et ideo adesse potest sine negligentia vere
culpabili, quo casu dicitur culpa mere iuridica. Lex tamen
maiorem diligentiam ob bonum commune requirens iusta
est et ideo servanda, quia omnibus civibus pariter favet in
securitatem dominiorum, et homines vigilantiores reddit
ne damnum aliis inferant.
Et ideo licet ad obligationem restitutionis inducendam in
conscientia per se requiratur vera culpa moralis, per
accidens aliquando sufficit culpa mere iuridica, nimirum
i) post sententiam iudicis ad restitutionem cogentis :
cum enim restitutio ex culpa mere iuridica sit mera poena,
non obligat nisi postquam fuerit inflicta ;

296

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

2) ex contractu explicite vel implicito, ratione specialis
obligationis quam aliquis in se assumpsit damnum repa­
randi in quocumque casu, etiam sine culpa morali ; tunc
tamen est potius solutio quam stricte dicta restitutio.
HinC a) medicus qui eX errore inculpabili praebuit aegroto reme­
dium nocivum, neque peccavit neque ad restitutionem tenetur ;
b) confessarius, qui ex errore inculpabili, ab obligatione
restitutionis liberavit poenitentem quem de hoc monere non
possit, neque peccavit neque ad reparationem damni tenetur ;
c) homo, qui prorsus fortuito casu sine ulla negligentia
alium occidit, neque peccavit, neque obligatur ad reparationem
damni materialis forsan illati1.

294. Obligatio restitutionis mensuratur gravitati
damni simul et gravitati culpae, — Hinc :
1) Qui ex culpa gravi causavit grave damnum, obligatur
sub gravi ad illud reparandum in quantum ab illo vere
fuit causatum.
2) Qui ex culpa sive levi sive gravi causavit leve damnum,
obligatur sub levi ad reparandum.
3) Qui ex culpa propter inadvertentiam levi causavit grave
damnum, sub levi solum obligatur ad damnum reparandum
partialiter, pro rata culpae ; quia ex actu imperfecte humano
non potest sequi obligatio gravis aut poena gravis, cum
ipsi non sint proportionatae. Ita qui ex ira non plene
deliberata graviter aliquem vulneravit, non sub gravi sed
sub levi tenetur, nec ad reparandum damnum totale.
4) Qui ex culpa levi cum plena advertentia posita causavit
damnum grave quod putat leve, obligatur, saltem sub levi, ad
reparandum totum damnum, quia totum voluntarie intulit
ac proinde ad illud voluntarie se obligavit ; imo sub gravi,
si aliquo modo in confuso periculum gravis damni adver­
terit, quia tunc istud periculum in se suscepit. — Alii tamen
dicunt : semper sub gravi, quia obligatio restituendi ex
actione plene voluntaria mensuratur quantitati damni.
5) Qui ex culpis levibusmultiplicatis causavit plura damna
levia quae simul constituunt unum grave : si ita intulerit
uni personae damnum grave, etiam sub gravi tenetur illud
i. Cfr. Prümmer, Th. Μ. Π, η. 96.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

297

reparare, saltem si aliquo modo adverterit periculum
inferendi damnum grave, ut praesumendum est et fere
semper accidit ; — e contra si intulerit diversis personis
ita ut nulla grave damnum passa fuerit, sub levi tenetur
singula reparare ; nisi magnum bonum a pluribus sublatum
adhuc detineat : tunc enim tenetur ratione rei acceptae,
Bene autem notat Prümmer1 ex Billuart2 : « Quidquid sit de
speculatione huius quaestionis, communiter advertunt cuiusvis
sententiae auctores, raro contingere in praxi, quod causetur
damnum grave ex culpa veniali ; quia, licet inconsideratio
venialis sit frequens in subrepticiis cogitationibus et internis
animi motibus..., raro tamen contingit in operibus externis
gravis momenti, quae ordinarie statim suum periculum ingerunt
et fortius mentem excitant ad sui considerationem, aut saltem
ad confusam periculi cognitionem. Unde, nisi certo constet
inadvertentiam fuisse Venialem, habenda est in praxi pro mortali,
conformis scii, damno, et inculcanda est obligatio restituendi
sub mortali ».

295. Obligatio restitutionis ex violatione iustitiae
legalis aut distributivae non oritur, nisi per ac­
cidens, si simul laedatur iustitia commutativa v. g. si
violetur contractus. Bonum publicum quidem postulat
ut munera ac beneficia dignioribus concedantur ; sed isti
non habent ius strictum et rigorosum nec completum ad
ista obtinenda3.
Aliquando tamen simul laeditur iustitia commutativa cum
onere restitutionis :
i° in distributione officiorum et munerum, si superior prorsus
ineptos aut incapaces eligat, v. g. tamquam medicos exercitus,
et ita causa sit damni pro societate vel et pro membris, quod erit
reparandum : ex contractu tenetur erga societatem ; — non
autem si dignos et aptos eligat, sed digniores praetermittat, nisi
designatio fiat per modum contractus onerosi seu initi concur­
sus stricte dicti ;
2° in distributione beneficiorum quorumcumque, per modum
concursus, scii, a) si concurrens revera dignus iniuste iudicetur
indignus et ita iure suo stricto privetur ; quo casu restituendum
erit pro rata spe quam secus haberet obtinendi beneficium ;
b) e contra si concurrens indignus tamquam dignus admittatur,
et ita propter determinatum numerum admittendorum, alius ex­
cludatur dignus ; quo casu damnum isti causatum est repa­
1. Th. Μ. II, n. 97.
2. Diss. VIII, art. 5.
3. Cfr. Tanquerey, De Iustitia, n. 467-468.

298

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

randum ; c) si, concursu praecise ad hoc instituto ut nominetur
dignior, ipsi praeferatur minus digilus, quo casu distribuens
restituere debet digniori pro illato damno : tunc enim dignior
ius strictum habet ; — non autem si concursus solum institua­
tur ad cognosceridum in genere quinam sint apti et digni ;
3° etiam in distributione onerum, v. g. tributorum : si taxantes
minus gravant aliquos et alios nimis, damnum hisce illatum
reparare tenentur, quia unusquisque ius strictum habet ne
privetur bonis suis ultra debitum, scii, sine necessitate seu iusta
causa.

296. Corollaria. — Ex doctrina exposita deducuntur
sequentia :
A. De causa damni voluntarie aut involuntarie
posita :
1) Qui culpabiliter posuit causam damni alieni, si istud
nondum fuerit secutum, tenetur culpam suam retractare,
et omni modo quo potest impedire ne causa effectum
nocivum producat, secus tenetur restituere ; quodsi causam
physicam a Se ita positam impedire non potuerit, tenetur
nihilominus totum damnum causatum reparare,quia volun­
tarie ponendo causam cuius influxum non sustulit, causa
fuit vere, efficaciter et formaliter iniusta damni, si non ex
actuali, tamen ex praecedenti voluntate.
2) Qui autem causam damni alieni inculpabiliter posuit,
tenetur impedire ne talis causa effectum nocivum producat,
modo fieri possit sine incommodo relative gravi i. e. sine
aequali aut maiori damno ; secus restituere tenetur sub
gravi, quia effectus fit indirecte voluntarius ex omissione
iniuriosa, cum unusquisque, quamdiu possit, debeat
curare ne actio a se posita alteri noceat.
Hinc a) medicus vel pharmacopola qui inadvertenter venenum
praescribit vel praebet, et postea id animadvertit, debet pro viri­
bus effectum praecavere ; — qui inadvertenter ignem in foeni
acervum aut in silvam iniicit tenetur pro posse ignem extinguere ; — qui ex errore famam proximi graviter laedit, aut
nocivum consilium dedit, debet retractare, çtc. ; secus ad repa­
rationem damni tenentur ;
b) qui autem venenum alteri voluntarie propinavit, licet postea
poenitens antidotum praebuerit sed in vanum, vere est causa
mortis ; — qui domum incendere volens ignem domui admovit,
etiamsi postea extinguere conetur, vere est causa combustae
domus ; — qui proximo ex voluntaria calumnia, etiamsi pro
posse retractaverit, damno in temporalibus nocuit, vere est
damni causa : isti omnes ad reparationem tenentur.
I
I

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

299

B. De damno ex errore causato :
1) Ex errore circa gravitatem damni ; qui ex errore invin­
cibili existimat damnum quod causât minus esse quam
sit, tenetur tantum ad restituendum secundum hanc existi­
mationem, quia id solum est voluntarium, nisi tamen
totum damnum aliquatenus indistincte seu in confuso
praeviderit : ita si famulus alienavit aut destruxit gemmam
quam existimat 100 fr. valere dum revera valet 1.000,
debet restituere 100, nisi simul cogitaverit esse rem magni
momenti cuius valor bene determinari non valeat et ita
magni valoris possibilitatem cognoverit.
2) Ex errore circa personam laesam : qui volens damnum
inferre uni, infert alteri, ut qui volens incendere domum
Petri, incendit domum Pauli, huic tenetur restituere, quia
actio eius damnificativa est vere, efficaciter et formaliter
iniusta ; — quidquid aliqui dixerint : pro iniuria formali
erga primum non esse restituendum quia non fuit ipsi
damnosa, nec pro iniuria damnosa alteri illata quia fuit
mere materialis. Id enim est mera subtilitas.
a) Est enim materialis iniuria in Paulum ut Paulum, sed est
formalis in Paulum ut dominum rei destructae ; unde iniuria
est contra hominem in confuso, sed in dominum rei, licet
ignoretur invincibiliter quisnam sit ille dominus. Et quamvis
iniuria personalis fuerit involuntaria, iniuria realis est plene
voluntaria, cum quis voluntarie destruat rem quam novit alienam,
quod ad culpam moralem et formalem injustitiam sufficit.
b) Hinc error non est substantialis, quoad ipsam damnificatiorlem (quod actum a formali injustitiae liberaret), sed mere
accidentalis circa actionis damnificativae circumstantias : agens
quidem errat circa rei dominum, sed simul novit rem esse alienam
quam iustitia auferre vetat, et tamen hanc rem alienam vult
destruere. Ex parte scii, intellectus, licet sit error circa personam
quae sit, perfecta est scientia de eo quod sit seu quod iniuria
ipsi inferatur,— et ideo exparte voluntatis, actus fertur in ob­
iectum malum, laesionem iuris domini cuius res destruitur.
c) Unde non refert dicere damnificatorem ita esse dispositum
ut damnum Paulo non inferret, si rem ad ipsum, non ad Petrum,
pertinere sciret : non enim agitur de eo quod faceret, sed de eo
quod voluntarie fecit. Interpretative voluntate non vellet damnum,
sed de facto illud vult. Nam error actum tantummodo reddit
involuntarium circa personam Pauli qua talem, non circa per­
sonam qua dominum.
Quo<J magis adhuc indubium est : i° si ratio damni inferendi
non fuit persona qua talis, sed eius munus aut officium, ut
si quis ex odio in religionem aut societatem occidere velit sacer­

300

SÜMMA THEOLOGIAE MORALIS

dotem aut iudicem, et solum erret circa personam sacerdotis
aut iudicis ;
2° si sufficiens diligentia ad errorem vitandum non fuit ad­
hibita, et ex negligentia culpabili uni prae altero damnum fuit
illatum : tunc enim in confuso id fuit praevisum.

3) Ex errore circa substantiam rei destructae : qui
volens destruere unam rem, alteram eiusdem domini ex
errore destruit, v. g. qui volens occidere capram inimici,
vaccam eiusdem interficit, saltem restituere tenetur pretium
rei quae est minoris valoris, quia hoc damnum fuit volun­
tarie ex iniuria formali illatum : quamvis enim noluerit oc­
cidere vaccam, voluit tamen rem destruere alienam et ipsi
grave damnum inferre, licet circa eius quantitatem erra­
verit.
C. De damnificatione dubia dubio facti :

i° Si dubium facti actionem praecedat, i. e. si agens
dubitet utrum actio ponenda inferat damnum certo in­
iustum seu laedat ius alterius certum, inquirere debet cum
diligentia gravitati rei proportionata, et si post examen
dubium fundatum perduret, ab actione dubie nociva ab­
stinere debet. Iustitia enim stricte obligat ne aliquid
faciamus ex quo possit sequi damnum iniustum alterius ;
et stricte vetat nos exponere periculo probabiliter damnum
certo iniustum proximo inferendi. In dubio facti tutius
est agendum (n. 90-91).
Ita iudex non potest damnare aliquem, de quo serio
dubitet an sit reus ; nec medicus adhibere remedium quod
probabiliter est nocivum, nisi aliud desit ; nec venator
explodere sclopetum si dubitet an vulneraturus sit belluam
aut hominem.
2° Si dubium actionem sequatur et post diligens examen
dubium fundatum permaneat :
a) Si dubitetur utrum damnum fuerit de facto causatum,
vel utrum causa fuerit iniusta, aut sufficiens ad damnum
inferendum, obligatio restituendi est dubia et stricte im­
poni non potest.
b) Si damnum sit certum et causa damni posita sit
certo sufficiens, sed dubitetur utrum causa fuerit efficax,

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

3OI

— seu utrum ex illa causa et non potius ab alia hoc dam­
num fuerit illatum, — id praesumendum est usquedum
seriae rationes afferantur in contrarium ; quodsi adsint
fundatae rationes dubitandi, obligatio restituendi, utpote
dubia, stricte non potest imponi,
c) Si damnum sit certo illatum, et duplex (vel multiplex)
adsit causa de se efficax sed dubitetur ex quanam effectus
nocivus fuerit secutus, tenentur restituere in solidum si ex
mutua conspiratione vel cum advertentia ad mutuum
concursum egerint : quia tunc incertitudo de auctore
damni ipsis damnificatoribus tribuenda est ; haec autem
incertitudo iam est damnosa in se et praesertim in sequelis
v. g, in privatione restitutionis. E contra si uterque egerit,
de actione alterius omnino inscius, obligatio restituendi
pro unoquoque fit dubia et neutri stricte imponi potest,
quia neuter probatur esse auctor damni.

297. Quaestio : Utrum impotens restituere ex bonis eius­
dem ordinis teneatur restituere ex bonis ordinis diversi ?
Ita v. g. an ille qui damnum mere personale intulit adulterio, con­
tumelia, occisione, vulneratione, etc. teneatur restituere ex bonis
realibus et dare pecuniam si nequeat aliter damnum compensare ?
Affirmat S. Thomas, quia qui non potest totum restituere, tenetur
saltem compensare partem quam potest (a. 2, ad 1 et 2). Negant
multi recentiores cum S. Alphonso : iustitia commutativa enim
obligat ad restitutionem iuxta aequalitatem damni illati; ubi autem
restitutio facienda est in genere diverso, nulla adest aequalitas,
nec ulla unquam erit compensatio possibilis : per quamcumque
pecuniam damnum minime reparatur nec in toto nec in parte.
Ius scii, in unum non est ius in aliud ; unde nexus cum damno,
deficiente obiecto, iam non existit.
lamvero 1) speculative loquendo, sententia S. Thomae videtur
probabilior, quia si quis rem non potest reddere totaliter ad
aequalitatem, saltem quantum potest reddere tenetur, et si non
potest reddere ipsam rem, tenetur reddere in aequivalenti. Licet
enim non sit compensationis aequalitas ex natura rei, est tamen
secundum aestimationem hominum.
2) In praxi certum est a) posse adhiberi alteram sententiam,
nec ullum posse cogi ad restitutionem, propter auctoritatem
magni doctoris qui illud tenet, S. Alphonsi ; — b) restitutionem
tamen esse suadendam, ut omnes djcunt ; —■ c) etiam esse de
praecepto, pro damno reali quod ex damno personali forte sit
secuturum, v. g. pro curatione vulneris ; — d) reparationem
materialem esse praestandam pro damno personali, si index illam
imposuerit.

302

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Articulus II.

De

Rei

acceptae Detentione.
S. Thom. II-II, q. 62, a. 6.

298. Secundus titujus restitutionis est res aliena
açcepta (bezitling). — Quo titulo ad restitutionem tenetur
possessor qui rem alterius detinet, sive in se, sive in aequivalenti in quantum exinde factus est ditior, ut si habeat
pretium rei vel fructus, aut in quantum pepercerit rebus
suis, ut si consumendo rem alienam servaverit propriam
quam secus consumpsisset.Restituere eam debet a momento
quo cognoscat esse rem alterius, et alterum iuste rem suam
reclamare : si enim tempore suo non redderetur, iam
esset iniusta acceptio. Constat ex axiomatibus : res clamat
domino, et recta ratio dictat neminem posse ex re aliena
ditescere (n. 160).
Antequam id noverit ; rem esse alienam et restituendam,
est possessor bonae fidei et inculpabilis et restituere tenetur
solo titulo rei acceptae seu possessionis ; postquam id
noverit, si rem retineat, est culpabilis et possessor malae fi­
dei, et iam duplici titulo restituere tenetur rei acceptae scii,
et iniustae acceptionis (ut in a. seq. dicetur) ; quodsi du­
bitet, est possessor dubiae fidei.
In praesenti dicemus de possessore bonae fidei, qui scii,
rem alienam detinens inculpabiliter putat esse suam.
299. Principium generale est possessorem bonae fidei
ad restitutionem teneri
1) quoties conscius est se rem alienam hic et nunc
detinere sine legitima causa : res clamat domino ;
2) quoties ex re aliena ditior factus est : res fructificat
domino, nec potest quis ditior fieri ex re aliena.
Nam, ut ait S. Thomas, a. 6 : « Quod habet ultra id quod
suum est, debet ei subtrahi, et dari cui deest, secundum
formam iustitiae commutativae ».
Ad quod declarandum successive spectabimus posses­
sorem quoad rem ipsam — quoad rei fructus — et quoad
impensas.
A, Quoad rem ipsam. 1) Possessor bonae fidei, quamdiu

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

303

in bona fide manet, potest uti re aliena ut sua, et elapso
tempore ad praescriptionem requisito, fit dominus, si aliae
conditiones adsint.
2) Detegens rem esse alienam, tenetur eam servare et
quamprimum offerre domino, vel eum saltem monere ut
illam suis expensis auferat ; secus fieret possessor malae
fidei. Res enim clamat domino. Quodsi rem emerit, poterit
pretium repetere a venditore, non autem a domino ante­
quam eam reddat exigere, nisi aliter statuat ius civile.
3) Si, durante bona fide, res aliena perierit vel consumpta
aut amissa fuerit, ad nihil tenetur : non titulo acceptionis
iniustae quae non fuit propter bonam fidem ; non titulo
rei acceptae quae non amplius existit. Res enim perit
domino ; nisi tamen possessor exinde certo ditior factus
fuerit v. g. pretium rei habuerit quale ex venditione
percepit (a. 1380), vel rem donaverit aut consumpserit
secus de suis donaturus aut consumpturus : tunc enim res
existit in aequivalenti.
4) Siremnon ex integro sed ex parte tantum possideat,
partem quam habet restituere debet ; si res deterior etiam
ex culpa sua facta sit, eam restituere sufficit sicuti nunc est,
nisi emolumentum exinde acquisiverit ; si melior effecta
sit, deductis expensis.
B. Quoad fructus. 1) Fructus personales, non rei quidem
sed merae industriae, qui scii, occasione rei, proprio
possessoris labore unice vel praecipue acquisiti sunt, non
sunt restituendi, quia fructus laboris unicuique sunt proprii.
2) Fructus rei sive naturales, sive industriales (seu mixti),
sive civiles, modo extent in se vel in aequivalenti, nec
legitime praescripti fuerint, restitui debent, deductis tamen
expensis quae ad eos colligendos, aut producendos, aut
servandos fuerint necessariae.
3) Attamen iure civili gallico, quod in omnibus fere
regionibus fuit adoptatum1, possessor bonae fidei suos
facit omnes fructus durante bona fide seu nondum cessante
I. Valet in Belgio, Italia (a. 703), Hispania (a. 451), Austria (a. 330),
Neerlandia (a. 604), Helvetia (a. 938) ; iure gennanico si possessor
bonae fidei rem acquisivit titulo gratuito, tenetur reddere fructus, secus
non (a. 988 et 2020).

3°4

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

ignorantia iam perceptos,etiam adhuc extantes (a.549 et 138),
scii, si separati sint a re, quoad naturales et industriales,
et quoad civiles, si obtigerint. Quae lex iusta est utpote
propter bonum commune lata, ut vitentur multae lites et
difficultates inextricabiles, nec possessor ex improvisa resti­
tutione magnum damnum patiatur, sed unusquisque secure
possit impensas suas determinare iuxta suos reditus. Ad
hoc tamen non sufficit bona fides conscientiae, sed etiam
requiritur bona fides iuridica innixa scii, in titulo trans­
lativo proprietatis cuius vitia ignorantur (a. 550) ; quae
si non adsit, ius civile non intervenit, et tunc standum est
soli iuri naturali ut dictum est sub 20,
Hinc a) qui bona fide, cum aliena pecunia v. g. depositi,
negotiando magnas comparavit divitias, has non tenetur domino
restituere, utpote fructus solius industriae, sed solum foenus
usuale, quod est fructus civilis ;
b) item qui picturam artisticam alterius penicillo atque coloribus
confecit, huic non tenetur concedere, sed solum compensationem
pro usu alienae materiae ;
c) qui fructus rei industriales seu mixtos domino restituere
cogitur, potest compensationem pro expensis et labore exigere,
quae iuxta aestimationem viri prudentis est determinanda ; vel
e contra, hac compensatione deducta, pretium fructuum domino
solvere : ita v. g. si segetes colligit, soluto usuali pretio pro
locatione agrorum 5
d) qui bona fide rem furtivam emerit viliori pretio eamque
carius vendiderit, incrementum ut fructum solius industriae
considerare potest si labori et ingenio tribui possit ; e contra
ut fructus rei naturalis, si ex ipsa re procedit, v. g. si vitulus
crescat vel frumentum carius fiat propter annonam.

C. Quoad impensas. Praeter impensas usufructuarias ad
fructus percipiendos necessarias quae solvendae sunt a
domino si obtineat fructus (a. 548), possessor bonae fidei
deducere potest
1. impensas necessarias sine quibus res periisset aut
deterior facta fuisset, uti reparationes tecto factas aut
alimenta animalium : istas enim et dominus facere debuisset;
2. item impensas utiles quae rem meliorem reddunt et
eius valorem augent, uti sunt plantationes et exstructiones,
pro quanto saltem non superent augmentum valoris ;
secus dominus ex re aliena ditesceret ;
3. non tamen mere voluptuarias quae fiunt ornamenti aut

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

305

voluptatis causa, quin rei valor augeatur : uti plerumque
sunt picturae, statuae, fontes, etc. ; potçst tamen ea
auferre, si sine detrimento rei fieri possit (a. 1381, et
1634» et 555).
300. Quid si res aliena ab uno ad alium vel ad
plures successive transierit :
A. Si fiat titulo oneroso et
1) sit locus evictioni, ita ut dominus rem sine recom­
pensatione exigere possit a detentore, et iste non habeat
medium se tuendi : ultimus hic detentor tenetur reddere
domino ; sed recursum habet contra alios, scii, contra
venditorem, et ille contra eum a quo emit, et ita deinceps,
usquedum perveniatur ad primum detentorem iniustum ; —
nisi tamen detentor domino sponte restituerit, inconsulto
venditore, et ita causa fuerit quod iste ab evictione non
possit se tueri (a. 1640 gal., a. 1497 ital.) ;
2) si evictioni non sit locus, quia videlicet dominus rem
suam obtinere omnino non potest (v. g. cum consumpta
fuit, possessor disparuit, aut ex iure civili eam obtinere
non potest nisi solvendo pretium J) : primus venditor te­
netur domino refundere pretium rei quatenus ex eo factus
est ditior, quia id est aequivalens rei ; ceteri autem pos­
sessores ad nihil tenentur quia nec ditiores facti sunt nec
damnum intulerunt .Et idem videtur dicendum si res periit
emptori, quia emendo hoc periculum in se sumpsit1
2, et
venditor negotium veri domini censetur gessisse. Quidam
tamen dicunt, in hoc casu pretium servari posse a venditore
et id tribuendum esse bonae fortunae ; et alii idem dicunt
in casu quo res consumpta fuerit, aut possessor disparuit,
sed id non videtur aequum nec iustum, Nemo ex re alte­
rius cum eius iactura locupletari debet.
1. Ex iure gallico, quod plerumque imitata sunt iura hodierna, do­
minus pretium refundere debet si detentor rem mobilem emerit in
nundinis, publica venditione, vel a mercatore vendente res eiusdem
speciei (a. 2080) ; iure germanico possessor bonae fidei dominium
proprietatis acquirit etiam in quasdam res furto ablatas, nempe pecu­
niam, titulos nummularios et omnes res emptas in publica subhastatione;
non autem in alias res furtivas (a. 985).
2. Nisi perierit ex vitio redhibitorio : tunc pretium esset restituen­
dum emptori, quia venditio esset nulla.
Summa Thaologia· Morali» II. ■— xo

3O6

summa theologiae moralis

B. Si titulo gratuito res ab uno ad alium transmissa
fuerit, v. g. per donationem aut successionem, priores
possessores qui rem alienam bona fide donaverunt ad nihil
tenentur cum ex re aliena ditiores non facti sint (nisi
secus de suis fuissent donaturi), sed ultimus possessor resti­
tuere debet vel rem si existât, vel id unde factus est
ditior si suis pepercerit, nisi res fuerit legitime praescripta.
C. Si prius titulo oneroso et tunc titulo gratuito, ut si
quis rem alienam emptam donaverit, ad nihil tenetur, etsi
alias rem suam donasset, quia non est ditior ; nec donatarius tenetur, quia succedit in iuribus emptoris : tunc
primus venditor debet restitutionem praestare.
Quod etiam hoc modo proponi potest :
A. Rem alienam i) si quis gratis acceperit et donaverit, non
tenetur restituere, nisi secus de suis donasset ; sed restituere
tenetur ultimus possessor ;
2) rem gratis acceptam si postea vendiderit, tenetur restituere
pretium, et quidem domino, si iste ad eam recuperandam solvit
pretium emptori, vel si eam habere non potest aut ipsa Con­
sumpta fuit ; — e contra emptori, si dominus ipsi pretium
non solvit, vel si res periit vitio intrinseco redhibitorio.
B. Rem alienam emptam vel alio titulo oneroso acceptam,
1) si quis vendiderit, non tenetur restituere pretium ; nisi ad
hoc cogatur a iudice, quo casu recursum habet contra illum a
quo emerit. Quodsi obtinuerit pretium maius, id considerari
potest tamquam fructus industriae j nisi tamen valde creverit
ex circumstantiis extrinsecis, quia tunc obveniret domino ;
2) rem emptam si postea gratis donaverit, ad restitutionem
nullatenus tenetur.
In utroque casu restituere tenetur primus venditor.

301. Nonne res licite redditur furi, si necesse sit
ad pretium recuperandum ?
Resp. 1) Si dominus rem suam exigat antequam furi reddatur,
emptor eam restituere tçnetur, nam res clamat domino ; nisi
tamen aliter statutum sit a iure civili.
2) Si res empta nondum fuerit a fure tradita, emptor potest
contractum rescindere et rem furi relinquere. Nondum enim
detinet bonum, nec proinde tenetur de illo curam habere.
3) Si dominus rem suam nondum' exegerit, secundum alios
est domino, non furi, restituenda, quia res clamat domino ;
secundum alios tamen probabiliter potest reddi furi, si difficulter
recuperari pretium possit, quia contractus rescindi potest et
nemo sibi nocere debet ut alteri prosit; tunc tamen emptor tenetur
monere dominum, et quidem, ut videtur, ex iustitia, in quantum
quilibet tenetur impedire ne ex sua actione alteri damnum in,
iustum causetur.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

3O7

4) Si fur contractum rescindere pretiumque reddere nolit,
emptor non potest rem consumere vel alteri vendere, quia non
potest uti re aliena ; sed eam domino restituere tenetur, etiamsi
nullam compensationem sit ab eo accepturus, aut iacturam pecu­
niae sit subiturus, quia res clamat domino. Habet tamen recur­
sum contra furem.
Articulus III.

De Iniusta Acceptione simul et Rei
Detentione.

302. Possessor malae fidei est ille qui culpabiliter
rem quam novit esse alienam detinet. Unde ex duplici
titulo ad restitutionem tenetur, quatenus est rei alienae
iniustus possessor, ratione rei acceptae, et quatenus dam­
num intulit, ratione iniustae acceptionis. Quapropter non
solum rem ipsam cum fructibus restituere debet ; sed
etiam compensare omnia damna ex iniusta sua actione
secuta.

303. Principium generale est : Possessor malae fidei
in tantum tenetur restituere in quantum damnificavit,
unde : mensura restitutionis est quantitas damni illati.
In specie:
A, Quoad rem ipsam : 1) Ut iniustus possessor rei alienae,
rem ipsam, si eam habeat, vel rem aequivalentem, et inde
omne in quo ex ea factus est ditior, domino restituere
debet, et quamprimum moraliter, nisi dominus dilationi
esset irrationabiliter invitus ; quia nemo ex re aliena
iniuste locupletari debet *.
Si autem res aliena a pluribus successive cum mala fide
possessa fuerit, imprimis restitutio fieri debet ab eo qui
rem detinet vel consumpsit vel amisit ; in eius defectu
tenetur raptor ; illis autem deficientibus, tenentur reliqui
iuxta regulas restitutionis in solidum, de quibus art. seq.
2) Ut iniustus damnificator, tenetur omnia detrimenta
reparare quae saltem in confuso praevidit ex iniusta reten­
tione secutura, etiamsi in nihilo factus sit ditior ; quia
horum omnium est causa.
i. Nec datur recursus contra venditorem ad recuperandum pretium
quia emptot scivit rem esse alienam (a. 1629).

'

30S

i!

—■—'-------- :
Hinc a) si res consumpta fuerit aut perierit, etiam sine eius
culpa sed fortuito casu, eius pretium restituere debet, saltem si
res apud dominum eodem tempore non certo periisset ;
b) si res deterior facta fuerit, dum apud dominum integra
mansisset, damnum compensare tenetur ;
c) si damnum emergens aliquale dominus subierit, eo quod
v. g. carius aliam rem emere debuerit, istud quoque est repa­
randum.

Ii
t:

:
1

{i

'jt

*
(
1

1

(
1

t

li
V
I’

>
V
I
1

summa theologiae moralis

B. Quoad fructus, restituere tenetur i) omnes fructus
(naturales, industriales, civiles), deductis expensis, ex re
aliena perceptos, etsi dominus eos non percepisset, etiam si
fuerint consumpti, quamvis ex iis possessor non evaserit
ditior. Res enim fructificat domino :
2) omnes fructus quos dominus legitime percepisset,
quamvis possessor eos non perceperit, quia huius damni
fuit causa iniusta ; quod tamen non integre est reparandum,
sed pro rata probabilitatis lucri cessantis, seu Spei illud
consequendi secundum conditionem personarum et negotiorum (q. 62, a. 4) ;
3) omnes fructus ab aliis perceptos, si isti non restitue­
rint, quia huius damni est causa per cooperationem.
Fructus autem personae seu solius industriae, qui solum
occasione rei fuerunt percepti, non sunt restituendi, utpote fructus
non rei sed proprii laboris. Ita restitui non debent : gallinae
ex ovis alterius, arbores furto ablatae et jn proprio fundo oblatae,
lucrum ex negotiatione vel ludo cum pecunia deposita, quamvis ita agens peccaverit ; sed generarim sufficit solvere pre­
tium ovorum, arbustorum, auctarii legalis, nisi tamen damnum
ultra fuerit causatum.

C. Quoad impensas, deducere potest 1) impensas necessarias et utiles (a.1381); non autem voluptuarias (a. 1635).
Sed ornamenta quae salva rei substantia et sine eius
detrimento tolli possunt, sibi retinere potest.
Ita nisi aliter statuat lex civilis, qualis est in Anglia et in Stat.
Foed. Americae, iuxta quam dominus refundere non debet
expensas a possessore malae fidei factas.

304. Quid si res eodem tempore apud dominum
periisset ?— Resp :
1° Si res certo periisset eodem moraliter tempore et
eadem causa ac perit apud furem, v. g. eodem incendio,
terrae motu, naufragio, hostium incursione, vel ex intrinseco

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

309

rei defectu ut equus e senecta, fur non tenetur ad restitu­
tionem rei, quia non est causa damni efficax, nec peior facta
est conditio domini, quamvis tamen alia damna ex iniusta
detentione secuta sint reparanda.
2° Si res certo periisset eodem tempore sed non eadem
causa naturali, v. g. si duae naves simul pereunt, vel si
res perit incendio apud furem dum periisset aqua eadem
hora apud dominum, probabiliter non est restituendum,
quia nullum exinde damnum quoad rem patitur doniinus ;
sicut nec ille restituere debet qui rem consumpserit eo­
dem loco et circa idem tempus, quo ex causa naturali
sit certe peritura, ut ex incendio, quia nec ille est causa
damni.
30 Si tamen res eodem tempore apud dominum periisset
ex alterius iniustitia, eius pretium fur restituere tenetur,
quia dominus ex furto damnum patitur : re enim non
ablata, alter onus restituendi contraxisset, et ab isto altero
dominus eam recuperare potuisset.
40 Si res non periisset eodem moraliter tempore^ fur ad
restitutionem tenetur, etsi rem a periculo eripuit : tunc
enim res aliquo tempore a fure iniuste detenta fuit. Ita si
quis rem salvat, secus incendio vel aquis perituram,
restituere tenetur ; potuisset non salvare, sed, si eam sal­
vat, salvat non sibi sed domino.
Iure civili gallico (a. 1302, apud multas gentes vigente ; italico,
a. 1298; hispanico, a. 457) possessor malae fidei ad restitutionem
pretii rei tenetur quocumque modo res in eius manibus perierit.
Quae tamen dispositio, quatenus iuri naturali addit, ut poenalis
spectari potest clausula, unde non obligat ante sed solum post
sententiam iudicis.

305. Quid restitui debet,r si res tempore iniustae
detentionis varium habuit valorem?
R. Per se summus valor est restituendus, quod certo est
faciendum si dominus iniuste hoc augmento privatur, scii. 1. si
ipse, cum sit vigilans, rem vendidisset Summo pretio ; 2. si
debuit aliam rem aequivalentem summo pretio emere ; 3. si
iniustus possessor exinde ditior evasit, v. g. quia res in se crevit
ut si vitulus adoleverit, nam res crescit domino ; vel 4. e contra
si res deterior facta est et apud dominum non fuisset.
Practice tamen saepe difficile erit determinare utrum ita sit.
In dubio, solum urgenda est restitutio secundum pretium rei

;i

i
310

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

j

tempore furti, aut secundum pretium maius quo dominus sibi

i

aliam comparare debuit.

I
!
j
!
i

j
j
!
1
I
j

i
Ί

i
!
!
;
1

I

■
1
I

'

306. Possessor dubiae fidei est ille qui ex gravi et vere
probabili ratione dubitat, utrum res quam detinet sit sua
vel aliena ; unde dubium negativum aut valde leve non
reddit possessorem dubiae fidei. Dubia fides potest esse
antecedens, si ipsam acceptionem rei praecessit et possessor
rem dubia fide accepit ; vel superveniens seu subsequens, si
possessor rem bona fide possidere cepit sed post acceptionem rei dubium ortum est.
Debet possessor dubiae fidei rem sedulo investigare, et
secundum quod iuste vel iniuste agit, reducitur ad possessorem bonae vel malae fidei.
307. In casu dubiae fidei antecedentis :
1° si quis rem occupat a nemine hic et nunc occupatam,
de domino tenetur inquirere et facere eodem modo ac
dictum est de rebus amissis ; quodsi inquirere negligat,
fit possessor malâe fidei, et nihil retineri potest sed totum
tradendum causis piis ;
20 si titulo dubio rem aufert et ea spoliat possessorem
qui malae fidei npn est, v. g. probabiliter aestimans se ius
habere ad partem haereditatis, assimilatur possessori malae
fidei et debet rem totam restituere possessori ; quia in
dubio melior est conditio possidentis. In casu debuisset
recurrere ad iudicem ;
30 si titulo legitimo (v. g. donationis aut emptionis) rem
a possessore suspecto acquisivit, dubitans an ille sit vere
dominus, saltem pro rata parte dubii (i. e. secundum
pondus rationum), restituere tenetur domino probabili, et
isto deficiente causae piae : totum retinere nequit quia
possessionem incepit sine bona fide et se exposuit periculo
possidendi rem alienam ; nec probabiliter totum reddere
tenetur, quia certum non est rem esse alienam.
Excipe a) si rem acquisivit a possessore bonae fidei et post debitam inquisitionem dubium insolubile manet : tunc enim, licet
fortasse propter dubiam fidem in acquirendo peccaverit, potest
tamen sese considerare tamquam unum possessorem cum ante­
cessore suo, ita ut possessio in bona fide incepta dici possit, et
dubium consideretur tamquam superveniens ;

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

311

b) si rem emerit aut acceperit animo inquirendi de domino et rem
ipsi reddendi statim ac inveniri potest : tunc enim incipit possi­
dere cum bona fide, et rem detinere potest usquedum dominus
comparcat. Sed si culpabiliter neglexerit de domino inquirere, et
propter neglectam inquisitionem iam impossibile sit dubium
solvere, iam aequiparatur possessori malae fidei, et pro rata dubii
i. e. iuxta pondus rationum restituere debet domino probabili
aut causae piae, eodem modo ac supra dictum est.

308. In casu dubiae fidei subsequentis : orto dubio,
veritatem sedulo investigare ex iustitia tenetur, ea diligentia
quae rei valori et dubii gravitati proportionetur, secus nt
possessor malae fidei. Debet autem
1) ante inquisitionem finitam, rem non alienare nec
consumere sed conservare,
2) facta diligenti inquisitione, a) si certo vel quasi moraliter certo constet rem esse alienam, restituere eam debet
eodem modo ac possessor bonae fidei ; b) si dubium
perseveret, rem potest retinere et de ea disponere, quia
in dubio melior est conditio possidentis. Fit itaque rursus
possessor bonae fidei; unde re uti potest eamque consumere,
sicut pro re amissa dictum fuit, imo Vendere dummodo
emptorem de dubio moneat, ne hic decipiatur ;
3) si inquisitionem ex gravi negligentia omiserit, fit
possessor malae fidei et tenetur deinceps ob damnum forte
oriundum, ideoque
a) si dominus postea invenitur, ei totum reparare debet,
b) si propter neglectam investigationem iam impossibile
sit dubium solvere, restituere tenetur pro rata dubii, dum
dubium erat circa ius quod determinatus aliquis homo
fortasse in eam rem habuerit : tunc enim ille homo sic
privatur probabili aliqua spe rem illam obtinendi ; haec
autem spes, pro maiore vel minore dubio, est pretio
aestimabilis iudicio prudenti.
Generatim S. Alphonsus putat tunc quantitatem restituendam
multo minorem esse dimidio rei valore, siquidem bona fide
fuerit incepta possessio. Quae itaque restitutio illi homini (vel
haeredibus), si cognoscitur, fieri debet ; quodsi cognosci nequit,
pauperjbus vel operi pio est facienda.
Dicitur : si dubium erat circa ius alicuius determinati hominis ;
nam si dubium non erat çirca determinatum sed indeterminate,
peccatum quidem propter neglectam investigationem commissum
est, et communius censent etiam tunc restitutionem faciendam

312
(i
ή
(
ί
!»

fi

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

esse pauperibus ; quod ergo consulendum est, nam possessor aliquatenus est in mala fide. Attamen res non est omnino certa, siquidem aliqui censent tunc non constare de damno effective illato,
cum possessio bona fide incepta fuerit et nemo sit qui possit
contra possessorem contendere de re possessa.
Articulus IV.

£

De Iniusta Cooperatione.

I

S. Th. IMI, q. 62, a. 7.

ÿ

309. Cooperatio iniusta est concursus praestitus actioni
iniustae alterius ; est directa et positiva si fiat actione positiva, indirecta et negativa si fiat omissione actionis illius
qui iniustitiam impedire potest et ad hoc ex iustitia
tenetur. Quae novem modis diversis fieri potest, ut ostendit
S. Thomas, art. 7 :
Ad restitutionem non solum tenetur aliquis ratione rei
alienae acceptae, si rem alienam detinet, sed ratione
iniuriosae acceptionis ; et ideo etiam quicumque est causa
(physice vel moraliter) iniustae acceptionis tenetur ad
restitutionem. Quod quidem contingit... :
A. directe, quando inducit aliquis alium ad accipiendum...
a) sive ex parte acceptionis, movendo ad ipsam acceptionem,
quod fit praecipiendo (1}, consulendo (2), consentiendo
expresse (3), et laudando aliquem de hoc quod alienum
accipiat (4) ; b) sive ex parte accipientis per recursum (5),
quia scii, eum acceptat et auxilium fert ; c) sive ex parte rei
acceptae, quia est particeps et quasi socius iniustitiae (6) ;
B. indirecte quando aliquis non impedit, cum possit et
debeat impedire : vel mutus qui subtrahit praeceptum aut
consilium quod impediret iniustitiam (7) ; vel non obstans
qui subtrahit auxilium quo posset obsistere (8) ; vel non
manifestans qui occultat post factum (9),
Non omnes isti modi aequaliter obligant ad restitu­
tionem : « Sciendum... quod quinque praemissorum semper
obligant ad restitütionem : i° tussio, quia scii, ille qui
iubet est principaliter movens, unde ipse principaliter
tenetur ad restituendum ; 20 consensus, in eo scii, sine
quo rapina fieri non potest; 30 recursus, quando scii,
aliquis est receptator latronum, et eis patrocinium praestat ;

)
j
I

i
!
1
«

i
■
,
I.

!
’

i.

DE IUSTITIA ÇOMMUTATIVA

313

4J participatio, quando scii, aliquis participat in crimine
latrocinii, et in praeda ; 50 tenetur ille qui non obstat,
cum obstare teneatur... In aliis autem casibus enumeratis
non semper obligatur aliquis ad restituendum : non enim
semper consilium, vel adulatio, vel aliquid huiusmodi, est
efficax causa rapinae. Unde tunc solum tenetur consiliator,
aut palpo, i. e. adulator, ad restitutionem, quando proba­
biliter 1 aestimari potest quod ex huiusmodi causis fuerit
iniusta acceptio subsecuta ».
310. Principium I. Coopérantes ad restitutionem te­
nentur in quantum efficaciter influunt in damnum,
quia tota obligatio restituendi oritur ex influxu in damnum
(C. Civ., a. 1382 ; C. Pén., a. 59-63, a. 73) ; et ideo
tenentur ad reparationem omnis et solius damni cuius
aliquando causa fuerunt iniusta, efficax et culpabilis
(prop. 39 damn, ab Inn. XI ; Rom. I, 32). Unde :
1) Ad inducendam restitutionis obligationem, necesse non est actum cooperationis esse conditionem sine
qua non existentiae damni, ita ut, si defuisset cooperatio,
damnum non extitisset, sed sufficit si actio cooperandi
habeat influxum in effectum productum. Ex eo itaque
quod etiam sine aliqua cooperatione damnum fuisset ab
executore illatum, non sequitur cooperatorem eximi ab
obligatione restituendi.
Hinc a) si duo conveniunt in cooperando, tenentur ad restitu­
tionem, etiamsi uno tantum operante fuisset vel non fuisset com­
missa iniustitia ;
b) non excusatur ab obligatione restituendi cooperator qui
reapse influit in iniustitiam, ex eo quod, ipso deflciente, alii
fuissent cooperatores.

2) E contra cooperator ad restitutionem non tenetur, si
de facto non influat in damnum, quamvis per se eius
actio nata sit hunc influxum producere, v. g. si ille cui
consilium furandi dederit nullo modo motus fuerit eo
consilio, quandoquidem iam per se vel per alios determi­
natus ad agendum : tunc enim consilium mere concomii. Intellige in sensu stricte scholastico, pro unice probabili.

ί|

i*
314

I

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

- --------------------------------:--------- --- ■-------

-----

tanter se habet, et licet peccaverit contra iustitiam dans
illud consilium, nullum tamen intulit damnum nec de
facto cooperatus est damno, ideoque ad restituendum
aliquid non tenetur.

,(
p

i

>

y

Ex quibus sequitur : a) si cooperans moveat tantum ad modum
iniustitiae, non tenetur ad restituendum nisi ex hac modalitate novum oriatur damnum ; quo in casu de solo damni
excessu tenetur ;
b) si quis suffragio suo concurrit ad damnum iniuste infe­
rendum, non tenetur ad restituendum si eius suffragium accedat
damno ab aliis iam causato, teneretur autem si non praecessissent sufficientia ceterorum suffragia.

7
[

3) Qui cooperatione sua non ad totum damnum sed ad
partem solum damni, partialitate effectus, concursum
tribuit, ad illam partem restituendam tantum tenetur.

j
.i

Ita qui, aliis iam rapientibus aut domum incendentibus, etiam
aliquid rapit aut aliam partem incendit.

3ii. Mandans (mander ; bevelen of gebiederi) est ille qui
negotium suo nomine gerendum alteri committit ; in casu,
qui suo mandato expresso vel tacito alterum movet ad dam­
num suo nomine inferendum, scii, tn sui i. e. mandantis
gratiam : sive faciat iubendo sive rogando, sive auctori­
tate polleat sive non.
’■

>

t

1

Fieri potest vel explicite : imperio, minis, precibus, spe mer­
cedis, aut alio actu positivo quo alter moveatur ad nocendum
proximo ; vel implicite : quodam signo, dicto aut facto, quo
quis manifestet suam voluntatem, ut si conqueratur quod
nemo factam sibi iniuriam ulciscetur, sicut Henricus II, rex
Angliae, questum movebat se in regno cum uno sacerdote
(quem omnes intelligebarit Thomam Cantuariensem) pacem
habere non posse ; — non autem sufficit ut quis solummodo
ratum habeat damnum iam antea in sui gratiam illatum, aut
alterum ad illud inferendum paratum non impediat, quia vere
mandans et causa positiva efficax damni nullatenus est.

A. Erga dqmnificatum, mandans tenetur omnia damna
reparare quae mandatarius vi mandati proximo intulit, aut
quae cum execuiione mandati moraliter coniuncta et ideo
saltem in confuso praevisa sunt, ut si mutilatio sequatur ex
fustibus, âut si horreo inimici incenso etiam incendatur
horreum vicini. Mandans enim est causa principalis et
primaria, quae damnum patrat per alium ; executor

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

SIS

tantum est causa secundaria et ministerialis quae pro
mandante agit.
Non tamen tenetur mandans de damnis illatis sed non vi
mandati ; scii.
1) si ultra limites mandati fuerunt illata ex malitia mandatarii
aut ex errore, modo error propter rei mandatae difficultatem
non ex ipso mandato quasi sequatur : in his enim mandatarius
nomine proprio, non autem egit nomine mandantis. Ita v. g.
si loco percussionis mortem intulerit, aut loco Petri occiderit
Paulum 1
2) si mandatum serio et efficaciter fuerit revocatum:, ita quod revo­
catio innotuerit mandatario antequam damnum fuerit illatum :
tali enim revocatione mandatum extinguitur, unde mandatarius
damnum inferens iam nomine proprio illud patrat, non autem
nomine mandantis. Et ideo iste restituere iam non tenetur ut
mandans, imo nullo modo, nisi etiam fuerit consulens, aut non
obstans : tunc enim teneretur alia qualitate.
At a) si mandatum iam revocari non possit, tenetur mandans ex
iustitia, cum damno saltem aequali, alio medio uti ad damnum
impediendum, v. g. monendo dominum, quia ex iustitia tenetur
illud impedire quantum potest ,
b) si revocatio non innotuerit aut aliud medium adhiberi
non possit, damnum vere sequitur ex mandato et est reparandum ;
c) si tertius quis revocationem malitiose impediverit, mandanti
compensationem debet restitutionis.

B. Erga mandatarium, mandans per se non tenetur
reparare damna ab eo incursa : qui enim omnino libere
et praesertim pacta mercede aliquod negotium gerendum
suscipit, in se assumit executionis pericula. Per accidens
tenetur mandans de damnis
1) si expresse ad illam indemnitatem praestandam se
obligaverit ;
2) si mandatarium moraliter coegerit vi, metu, fraude,
aut alio medio iniusto, et damna connexionem habeant
cum executione mandati ; exceptis itaque illis damnis quae
ex imprudentia vel temeritate mandatarius incurrit : haec
enim iste sibi imputare debet.
312. Consulens et Palpo. — Consulens (conseiller; raderi)
est ille qui alterum movet ad damnum proprio nomine pro­
ximo inferendum ; unde a mandante per hoc distinguitur
quod alium non movet ad agendum nomine suo : si
enim in sui gratiam id faciat, eo ipso est mandans. Hinc
executor consilii proprio nomine, executor mandati agit

3i6

I
I
'
i

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

nomine alterius ; et ideo, dum mandans est primaria,
consulens est causa secundaria ; unde tantum secundario
ad damna reparanda tenetur.
Consilium, aliud est doctrinale, aliud impulsivum. Doctrinale
seu theoreticum est de veritate aut liçeitate acti?nis, quo scii,
declaratur licitam esse si illicita sit, bonam si mala vel malam si
bona,validam si invalida vel invalidam si valida, etc. Impulsivum
seu practiçum a veritate aut liceitate actionis abstrahit, sed ab
ea praecidendo, imo iniustitia actionis supposita, alium nihilo­
minus ad eam movet qua damnum inferatur.
Utrumque est vestitum seu qualificatum, vel nudum seu simplex.
Primum simul motiva aut media nocendi suggerit : motiva scii,
ex quibus appareat actionem esse licitam, honorabilem, facilem,
excusandam, utilem, necessariam ; aut media quibus damnum
certo, facile, secure inferri possit, quibus v. g. venenum confici­
tur, abortus procuratur, domus invadi valet ; — alterum ad no­
cendum simpliciter inducit suasione, precibus, blanditiis,promis­
sis, aut aliis hortamentis, ad quod ordinario non sufficit merum
exemplum, quod per se solum occasio est et non consilium, nisi
detur ex professo per modum doctrinae vel invitationis.

Palpo (louer ; prijzen) consulenti est aequiparandus : est
ille qui laudando vel vituperando alium incitat ad damnum
proximo inferendum vel non reparandum.
Committitur adulatione, laudatione, ignaviae aut pusillanimi­
tatis exprobratione, contumeliae acceptae exaggeratione, irrisione,
susurratione, etc., dicendo v. g. ignavus es si hoc patiaris, dedecet
statum tuum, amittis honorem si vindictam non sumas. Palpo
eumdem influxum exerçet ac praebens consilium impulsivum ;
ac proinde eodem modo reparare damnum illatum debet ;
attamen qui damnum iam illatum approbat, per se ad restitu­
tionem non tenetur, nisi approbatio ad novas iniurias inducat
aut ab iniuria reparanda efficaciter impediat.

A. Consulens consilio doctrinali:
i) si ratione status vel officii aut alia de causa publice
peritiam profitetur, uti medicus, advocatus, notarius, confessarius, etc. et consilium dat nocivum, sive a) ex
ignorantia vincibili, sive b) ex negligentia graviter culpa­
bili, sive c) ex mala intentione, tenetur reparare omne
damnum inde proveniens tam consultanti quam tertio :
qui enim consilium petit ab eo qui est in officio aut
peritiam profitetur, ius strictum habet ut non decipiatur
consulentis imperitia aut malitia, cum damno sui vel
tertii ; unde in casu consulens est causa iniusta, efficax
et culpabilis utriusque damni ;

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

SI?

2) si mere privatus dat consilium, tenetur reparare
damnum tertio illatum, quia huius est causa voluntaria,
quatenus id in confuso saltem praeviderit ; non autem
tenetur restituere consilium petenti, nisi dolose specialem
peritiam affectet : qui enim consilium petit ab imperito,
sponte se exponit periculo damni et se ipsum decipit,
damnumque si quod patiatur, sibi imputare debet suaeque
imprudentiae ;
3) uterque consilium datum retractare tenetur ex iustitia :
cum gravi quidem incommodo si nocivum consilium dederit
ex gravi culpa, secus absque gravi incommodo ; — quodsi
retractare negligat, ad restitutionem tenetur.

B. Consulens consilio mere impulsivo, aut palpo, reparare
tenetur damnum praevisum quod ex consilio tertiae per­
sonae fuit illatum, quia iniuste illi nocuit ; non vero dam­
num quod consilium petenti obvenit, quia scienti et
consentienti non fit iniuria.
Hinc 1) si iniquum consilium datur ei qui iam sufficienter
determinatus est ad damnum inferendum, nulla est obligatio
restituendi, quia damnum non fuit illatum ex consilio quod
huius efficax causa non fuit.
2) Altero ad damnum inferendum iam determinato, si consulens
solum suadet modum faciendi, aut aliam circumstantiam loci,
temporis, etc., non tenetur ad restitutionem ; — nisi per ac­
cidens, si ita damnum auxerit, ut si modum indicando maius
damnum suaserit, quo casu tenetur de hoc excessu, aut si certius
vel securius illud procuraverit, ut si monuerit citius esse inferen­
dum quod secus impeditum fuisset, quo casu tenetur de toto
damno.
3) Qui consulit minus malum illi qui iam determinatus est ad
maius inferendum, non tenetur ad restitutionem, si damnum
eidem inferatur persanae, quia tunc non est causa efficax illius
damni sed solum eius diminutionis ; — e contra si damnum
minus inferendum dixerit alii personae in particulari deter­
minatae, quia tunc vera causa est quod huic damnum fuerit
illatum, nec licitum est impedire damnum unius cum iniuria
alterius. Neque dicatur illum tali consilio esse irrationabiliter
invitum, nam nemo tenetur cum magno incommodo cedere iure
suo, ad vitandum damnum maius alterius ; et etiam si ad hoc
teneretur, esset ex sola charitate, non ex debito stricto, quod
non sufficit ad rationem iniuriae ab actione auferendam (n.246).
4) Si duo vel plures simul iniquum praebent consilium,
omnes aeque ad restitutionem tenentur in solidum, utpote
efficaciter in damnum influentes.
5) Qui, antequam damnum inferatur, consilium (aut adular

318

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

tionem) efficaciter revocavit ita ut revocatio innotuerit consilium
petenti,
a) non tenetur ad restitutionem, si consilium fuerit simplex,
quod simplici retractatione destruitur ;
b) etiam si consilium fuerit vestitum seu stipatum rationibus,
dummodo motiva contraria aeque efficacia aut validiora attulerit,
uti sunt rationes ex fide petitae : tunc enim si alter hisce motivis
cedere atque mentem mutare nolit, damnum huius malitiae, non
autem consilio revocato tribuendum erit ;
c) si vero consilium fuerit vestitum indicatione modi vel me­
diorum patrandi damnum, consulens ex iustitia. non solum tenetur
consilium revocare, atque validis rationibus inducere alterum ne
utatur consilio ; sed etiam, si istum ab iniusto propositp avertere
nequeat, dominum monere ut sibi caveat, vel alio modo executionem impedire quantum moraliter possit ut dictum est de
mandante ; secus de restitutione ob damnum tenebitur.
Quoad palponem, notetur ex vituperio difficilius removeri
influxum quam ex laude.

313. Consentiens (consentir ; toestemmen of behagen) in
genere est omnis qui approbat factum, sed tunc non influit
in damnum nisi per accidens ; in praesenti autem intelligitur ille qui consensu suo exterius manifestato, verbis
nempe aliisve signis, per se influit in damnificationem
inferendam.
Consensus est etiam favor, approbatio, sententia, vel suffra­
gium sive electionis sive resolutionis ; suffragium autem est
duplex : mere consultativum, quod pertinet ad cooperationem
per consilium ; et decretorium quod vim praecepti vel legis
habet, et constituit modum cooperationis specialem, ut in sena­
toribus vel deputatis suffragio iniquam legem condentibus, in
iudicibus vel iuratis iniquam ferentibus sententiam, in collato­
ribus iniustam officii co’lationem facientibus, in electoribus
promoventibus indignum, qui omnes eodem fere modo agunt
ac mandantes.

Consentiens tenetur ad restitutionem, quando consensus
eius fuit causa efficax et culpabilis damni iniuste illati.
Hinc
1) si plures sunt consentientes, et omnes simul iniustum
suffragium ferunt, sive schedulam ponendo secretam, sive
surgendo, omnes pariter ad damnum concurrunt et ad
restitutionem tenentur ;
2) si mutua ex conspiratione suffragia ferunt iniqua,
pariter tenentur omnes ;

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

319

3) si suffragium dant successive et viva voce, a) certo
tenentur ad restitutionem qui suffragium prius emittunt,
donec compleatur numerus necessarius ad iniquam senten­
tiam, etiamsi praevideant non defuturos qui consensum
praebeant, quia vere influunt in sententiam ac proinde in
damnum ; b) qui vero post completum numerum sufficientem,
edunt votum, etiam tenentur si vota sint revocabilia, quia
damnum nondum est consummatum ; non tenentur pro­
babiliter si vota sint irrevocabilia, quia damnum iam per­
actum est nec proinde sunt eius causa efficax, nisi aliquando
per accidens quatenus causa esse possint, per modum
consulentis, ut decretum facilius execution! mandetur aut
difficilius revocetur ;
4) si, antequam sententia feratur, suffragium iniustum
efficaciter revocent, a restitutione immunes sunt, quia nulla
iam adest efficax cooperatio ;
5) qui dant suffragium de se iniustum, sed in rem non
intrinsece malam, quando est unicum medium impediendi
maius damnum, possunt ab iniustitiâ et a reparando
damno liberari ; praesertim si publice notum sit ita solum
fieri ad maius malum praecavendum.
In dubio an suffragium quis dederit post completum numerum
sufficientem suffragiorum, tenetur restituere, saltem pro rata et
mensura dubii, quia, licet non certo causaverit damnum, certo
tamen çausavit incertitudinem auctoris damni, quatenus effecit
ut, pb excedentem numerum suffragiprum, aliqui non sint certi
qui in solidum restituere teneantur ; et ita iam deteriorem fecit
conditionem illius qui damnum passus est, in ordine ad
damni reparationem.

314. Receptor seu recursum praebens (recéler, verhelen;
protéger; beschermen) est ille qui alteri praebet securitatem,
commoditatem, protectionem, custodiam, ut damnum in­
iustum inferatur vel ne illatum reparetur. Est scii, ille qui
mala fide rem alienam receptando vel damni auctorem, sive
in persona, sive in instrumentis maleficii sui, protegendo,
restitutionem impedit, aut etiam ad nocendum inducit.
Dupliciter ergo quis receptor esse potest, vel recursu
seu patrocinio reali, cum res alienas sublatas recipit, emit
et vendit, custodit aut immutat ; vel recursu seu patro­

320

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

cinio morali, dum refugium aut securitatem praebet male­
factori ut tali : qui enim illum non reciperet ut malefacto­
rem, sed titulo consanguinitatis, amicitiae, misericordiae,
vel ratione officii v. g. cauponis, aut necessitatis ob vitan­
dum incommodum, nec ei auxilium praebere intenderet,
non esset proprie receptor.
Receptans ad restitutionem tenetur, quatenus malefacto­
rem securiorem reddit in damno iniusto inferendo vel
causa est quod bonum iniuste ablatum non restituatur ;
et quidem, si sit iniustus rei possessor, tenetur primo loco
ratione rei acceptae, secus post auctorem damni, quia huius
efficax causa etiam fuit, sed secundaria.
Receptatores sunt et ad restitutionem obligantur :
a) Qui ante factum offerunt malefactoribus domum suam in
asylum, vel post factum ipsos recipiunt, etiam qua tabernarii,
et eos occultant ne capiantur, aut eorum instrumenta et furta
ex industria custodiunt et occultant.
b) Mercatores et caupones qui a filiisfamilias vel famulis
pecunias aut res parentibus aut heris sublatas occultant aut in
pretium acceptant. »
c) Veteramentarii qui promiscue omnia ad ipsos delata vili
pretio emunt, cum tamen facile suspicentur esse res furtivas.
d) Principes et belli duces qui milites aut subditos furta, rapinas,
exactiones, stupra exercentes fovent aut protegunt.
e) Qui auxilium praestant malefactori, observando et admonendo
si forte occurrant qui delictum sint denuntiaturi vel impedituri.
f) Advocati qui causis civilibus manifeste iniustis patrocinantur,
vel iniustis accusatoribus in causa criminali ; non autem qui
malefactores solum defendunt ut a poena vel a tanta poena
liberentur, cum iuxta legem habere defensorem hi possint vel
et debeant.
315. Participans {participer; mededeelen) est vel in re
iniuste accepta, vel solum in actione iniusta seu iniusta
acceptione : primus restituere debet ratione rei acceptae
ac proinde primo loco, eodem modo ac receptor rei alie­
nae ; alter ratione cooperationis physicae et stricte dictae
ad damnum alienum.

Ratione intentionis participatio est formalis, si participans con­
sentit non solum actioni iniustae sed etiam iniustae intentioni
principaliter agentis ; vel materialis, si ex alia intentione ad actio­
nem iniustam concurrit. Ita qui furi tradit claves domus ut
furari possit, formaliter cooperatur ; materialiter autem si id
facit ex solo fine ut damnum sibi evitet.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

321

Ratione modi quo concursus praebetur, participatio est im­
mediata vel mediata. Immediata est si quis cum altero ponit
actionem qua, nulla ajia actione interposita, damnum tertio
inferatur, v.g. si quis ianuam domus cum fure confringit, aut rem
alienam cum ipso portando aufert ; — mediata, si quis ponit
actionem ex qua damnum tertii per alterius actionem subsequentem et per alterius malitiam sequitur, v. g. si quis claves
domus furi tradit aut alia media subministrat alteri quibus hic
abutitur ad iniustitiam patrandam. Quibus positis valent prin­
cipia sequentia :

A. Qui formaliter cum alio participat in actione efficaciter
iniusta, ad restitutionem tenetur : cum enim iniuriam facere
intendat et revera faciat ut coexecutor vel ut mandatarius,
est causa vere iniusta, efficax et culpabilis damni illati.

B. Qui materialiter participat in actione iniusta, excusari
potest, dummodo actio qua cooperatur non sit intrinsece
mala, et adsit causa proportionate gravis,· uti constat ex
doctrina generali de moralitate cooperationis ad malum
(I, n. 489).
Principium per se et regulariter valet de sola cooperatione
mediata, quae proinde ob gravem rationem sat facile licita
esse potest ; non autem de cooperatione immediata, quae
generatim est intrinsece mala. Hinc
1) nunquam licitum est immediate participare in occisione
innocentis, cum talis actio sit intrinsece mala ;
2) non est licitum immediate participare in mutilatione
innocentis, nisi ad sanitatem aut vitam eius servandam,
quia in hoc solo casu mutilatio licita est ;
3) non est licitum immediate participare in calumnia aut
iniusta contumelia positiva, quia actiones sunt intrinsece
malae ;
4) generatim illicitum est immediate participare in alia
actione iniusta, nisi probabiliter ob causam gravissimam,
v. g. ad mortem aut vulnus vitandum, in furto aut iniustitia erga bona externa fortunae : tunc enim dominus in
id censetur consentire,quia non esset rationabiliter invitus.
Quod tamen intelligendum est cum debitis restrictionibus
necessario apponendis1. Etenim :
I. Cfr. Waffelaert, de lustitia, t. II, n. 300 ; Theol. Mechl. Tr. de
n. 45, q. 2.

lure et lustitia,

Summa Theologiae Moralia II. — ar

322

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

a) Non potes sine peccato concurrere ad damnum bonorum
alterius ut in propriis eiusdem ordinis bonis te serves indemnem,
nisi id facias cum intentione damnum compensandi ; alias
dominus esset rationabiliter invitus.
b) Nec ad damnum simpliciter grave vitandum in fama, potes
ad grave damnum alteri in fortuna inferendum cooperari, nisi
sub ea conditione ut possis et velis postea id reparare, aut quod
aequaliter sine te ab auctore principali inferretur idem damnum.
c) Etiamsi agatur de damno inferendo ad vitandam mortem,
mutilationem vel simile malum extremum, npn sequitur ex eo
quod licita sit cooperatio, restitutionem fieri non debere, tran­
sacta necessitate, ab illo cooperatore, quando potest. Etenim illa
quae ad obviandum extremae necessitati sumuntur, sunt resti­
tuenda ab illo qui spe dives est.

316. Cooperatores negativi : mutus, non obstans,
non manifestans. — Mutus (niet berispen) est ille qui,
ante damnum illatum, tacet, cum verbo aut signo, clamando,
reprehendendo, monendo, vetando, illud impedire potest ac
debet, uti dux militum tacens quando a militibus damnum
inferendum videt, custos domus qui, adveniente fure, non
clamat. — Non obstans (niet beletten) est ille qui, dum
damnum infertur, illud non impedit, cum ad id teneatur,
uti satellites qui iniustum aggressorem non prohibent ab
occidendo innocente, custodes qui fures non abigunt,
advocatus qui clientem pro suo officio non defendit,
magistratus qui scelera grassari permittit. — Non mani­
festans (niet overdragen) esi ille qui, post damnum illatum,
non denuntiat malefactorem, dum id praestare potest ac
debet, uti custodes domus qui dominum de furto com­
misso non monent, vectigalium custodes qui nihil dicunt
de iis quae tributa defraudant.
Cooperatores negativi restituere debent, quando 1) ex
iustitia commutativa seu ex officio vel pacto, damnum im­
pedire tenentur, et 2) illud impedire possunt rationabiliter
sine graviore incommodo, et 3) de facto non impediunt.
Necesse est a) ut possint et debeant impedire, secus
cooperatio non est voluntaria et culpabilis ; b) ut cum
possint, de facto non impediant, secus cooperatio non est
efficax ; c) ut teneantur ex iustitia commutativa, et non
ex sola charitate, pietate, aut iustitia legali, secus cooperatio
non est stricte iniusta nec inducit obligationem restituendi

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

323

cum sola iustitia commutativa ad restitutionem obliget.
Haec autem obligatio iustitiae oriri potest ex pacto seu
contractu explicite aut implicito quo eam libere suscepe­
runt, ut apud custodes sylvarum aut tributorum, aut ex
officio suscepto vi cuius damnum prohibere tenentur, ut
apud belli duces, tutores, iudices. Qui tamen regulariter
non tenentur ad damnum impediendum cum graviore
incommodo proprio, puta cum periculo vitae : nemo enim
censetur se velle obligare quando id non potest sine gravi
suo detrimento, nisi id in pactum fuerit deductum explicite
aut implicite, aut nisi ad bonum publicum sit necessarium,
ut apud milites.
Cooperatores negativi sunt et ad restitutionem tenentur :
1) Officiales publici quibus ex speciali officio incumbit publicae
tranquillitati vel indemnitati civium invigilare, quoad damna quae,
ob culpabilem negligentiam, a civibus non avertunt,
2) Tutores et administratores bonorum non impedientes damna
pupillis, minorennibus aliisque instantia, quorum bona admi­
nistrant.
3) Consiliarii, electores, deputati, etc. qui, ex gravi culpa ab­
stinentes a suffragio, non impediunt iniquam sententiam, elec­
tionem, legem, si ex speciali officio teneantur ad damnum inde
sequens praecavendum.
4) Custodes montium, vinearum, sylvarum, agrorum, piscina­
rum, etc. qui ex gravi negligentia damna non impediunt vel
facta non manifestant, nisi sint minoris nlomenti, aut praesumi
possit consensus domini, vel legitima consuetudine in certa
quadam mensura permittantur ; item praepositi tributorum qui
ea defraudari permittunt aut defraudantes non denuntiant, nisi
in rebus minoris momenti, vel in iis pro quibus ex usu recepto
non solet tam rigorose tributum exigi. — Non tamen tenentur
ad solvendas muletas nondum impositas, ad quas damnificantes
aut defraudantes fuissent condemnati, quia fiscus ad illas ius
non habet nisi post sententiam iudicis.
5) Famuli, qui in iis bonis quae speciali eorum committuntur
curae aut custodiae, non impediunt furta aut damna, sive a
domesticis aut cofamulantibus sive ab extraneis inferantur, quia
illa custodire tenentur ex contractu et ideo ex iustitia ; — non
autem quoad alia bona ipsis non specialiter commissa, nam haec
custodire sjve contra cofamulantes, sive etiam contra extraneos
non videntur teneri nisi ex charitate.
6) Domini ex gravi negligentia non impedientes damna ab
animalibus quorum dominium vel custodiam habent illata ; —
at si adsit sola culpa iuridica, non tenentur nisi post sententiam
iudicis.
7) Eodem modo patresfamilias non impedientes damna a filiis
illata qui nondum sunt sui compotes ; — at parentes, magistri,

324

i
i
i
;
y
s
?
[
,
1
I
I
1

,
I

J

i
i
{,

'i

;
I
i
l
(1

(
I

j
;
1

I ,■

superiores non tenentur restituere damna filiorum aut subditorum
qui sufficientem usum rationis habent, quia ex officio iustitiae
non tenentur bona aliorum protegere. Nisi silentium eorum
aequivaleret approbationi vel protectioni et positive moveret ad
damnum inferendum : tunc enim tenerentur ut consentientes
seu consulentes, vel ut patrocinantes seu recursum praebentes.
Quodsi ex iure civili aliquando magis obligentur aut ob culpam
iuridicam, quoad haec non tenentur in conscientia nisi post
sententiam iudicis.
8) Generatim ille qui culpabiliter impedit proximi damnum
legitime avertere volentem, si via iniusta usus sit, aut si alter ex
iustitia damnum avertere debeat ; — non autem confessorius
qui ex gravi negligentia merç omittit monere poenitentem de
restitutione facienda aut de iniuria non inferenda, quia, vi
muneris, ex iustitia tenetur confessarius bono spirituali poenitentis providere, non autem temporale damnum aliorum prae­
cavere, quamvis ad id teneri possit ex charitate. Nisi silentium
in adiunctis positivo consilio aequivaleat, sicut etiam quando
positivum responsum confessarius tradit iniustum : tunc enim
est cooperator positivus et tenetur ut consulens ex officio.
Notetur illum qui ad non denuntiandum accepit pecuniam,
teneri ad restitutionem, tum si pecunia sit furtiva, quo casu est
receptans, tum si denuntiare ex officio debeat, quo casu
est cooperator negativus ; — non autem si denuntiare ex iustitia
non teneatur, quia sicut tacere ob solas preces furis potest
absque iniustitia, idem facere potest ob munera. Nisi tamen ita
maiorem securitatem praeberet damnificanti, uti facilius fieri
potest si pecunia accepta sit antequam damnum inferatur : in
hoc casu enim esset cooperator positivus per modum patrocinantis seu recursum praebentis.

317. Principium II. Cooperatores simul damnum
alicui inferentes, saepe ad restitutionem integram
teneri possunt in solidum seu solidarie, ita ut unus,
defectu alterius, totum restituere debeat. — Haec solidaritas est obligatio singulis cooperatoribus defectu aliorum incumbens totum reparandi damnum quod a pluribus
simul illatum est ; ea tamen lege ut, si reparatio ab uno facta
fuerit, alii non amplius erga laesum teneantur, salvo tamen
recursu restituentis contra illos qui aequaliter vel prius
obligantur. lamvero :

'

Î

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

I. Tenentur singuli cooperatores ad restitutionem in
solidum, quoties in totum damnum influxum habuerunt,
ita ut totum singulis moraliter tribui possit, Unusquisque
enim totum tenetur damnum reparare cuius est causa
vere iniusta, efficax et culpabilis.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

325

Sunt autem :
1) Ille qui totius damni fuit causa principalis, uti mandans,
vel fur qui alios quaesivit socios ad rem furtivam tollendam :
« principaliter, ait S. Thomas, a. 7, ad 2, tenetur restituere ille,
qui est principalis in facto ».
2) Illi quorum unusquisque causa necessaria fuit ad totum
damnum inferendum, uti suffragium dantes sine quo impossibilis
sit iniusta sententia, aut fures duo rem alienam auferentes quam
unus auferre solus non potuisset : physice quidem partialiter
causant, at moraliter totum a singulis procedit. Ita etiam illi
qui totum damnum praecavere debent ex iustitia, et dum possunt,
non impediunt ; quia moraliter reputantur causa necessaria.
3) Illi qui ex communi proprie dicta conspiratione totius damni
causa fuerunt, sive mutua suasione, sive inito consilio, sive
communi abstentione, etc. ut latrones qui consilium ineunt de
occidendo inimico vel de domo diripienda, et ad id se mutuo
incitant, aut custodes qui conveniunt de non impedienda iniu­
ria : sunt enim causa moralis totius damni ; — non autem qui
sine mutuo influxu simul damnum inferunt, v. g. eaindem domum
incendunt, aut navim demergunt, aut eiusdem bona arripiunt,
quia influxus eorum est tantum partialis.
4) Etiam illi quorum unusquisque causa sufficiens fuit totius
damni, ut si duo eodem instanti sclopetum explodentes lethale
vulnus eidem infligant, aut pravum consilium simul dantes
moveant agentem ad damnificationem quam consilium unius
sufficienter provocasset.

II. E contra cooperatores non tenentur in solidum ad
restitutionem, sed solum pro rata influxus, quorum actio
damnificativa a) nec necessaria fuit,b) nec sufficiens, c) nec
ex conspiratione procedens. Sunt enim solum causa partis
damni.
Ita partem damni, quam intulit ipse, solummodo reparare
tenetur ille qui, miles in bello, damnificantibus aliis, etiam
aliquot damna causavit ; aut qui, duobus furtum in domo
patrantibus, accedit tertius et etiam furatur ; aut qui ignem
aedibus subiicit quas alii iam efficaciter incenderunt.

318. Principium III. Ordo inter cooperatores ser­
vandus est, sive eodem gradu, sive gradu diverso dam­
num causarunt. Hinc duplex regula :
I. Si cooperatores eodem gradu ac modo ad damnum
concurrerint, singuli aequaliter et indiscriminatim tenentur
restituere, unusquisque suam partem, et si aliquis non
restituat, qui tenentur in solidum hanc partem proportio­
nate restituere debent.

326

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Ita si ex quinque omnes aeque sint mandantes, aut consulen­
tes, aut participantes, et damnum est 5000 fr., unusquisque
1000 fr. restituere tenetur; uno autem non restituente, alii insu­
per singuli solvere debent 250 fr., sed recursum habent contra
illum qui partem suam non solvit.

II. Si cooperatores diverso gradu ad damnum concur­
rerint, ordinario tenentur hoc ordine : 1. qui rem alienam
nunc detinet; 2. mandans ; 3. exequens ; 4. ceteri coope­
ratores positivi; 5. cooperatores negativi. — Dicitur : or­
dinario, nam exceptionaliter potest ordo aliquatenus inter­
verti. Principium est : ille prius restituere debet qui de
facto principaliter seu magis influit.
Itaque 1» ad restitutionem tenetur qui rem detinet seu par­
ticipans in re : tenetur titulo rei acceptae, quae est obligatio
omnium maxima, quia res clamat domino ; quodsi res iam non
existât, ille censetur detentor, qui prae aliis lucrum ex ea habuit,
aut qui, postquam detinuerit nomine suo, eam iniuste con­
sumpsit ; — 20 mandans, qui est causa principalis comparative
ad exequentes ; cui aequiparatur consulens a) si alterum induxit
in errorem invincibilem, v. g. ipsum mandantem ; b) si damnum
ex consilio secutum sibi consulenti et non exequenti utile fuit ;
— 3° exequens, qui est principalis in facto, et post mandantem
praecipuas partes habet ; quodsi inter exequentes plures unus
principalis sit, qui agit nomine proprio et aliis mandat, prae
ceteris tenetur, non ita si nomine omnium aliorum agit ; —
4° ceteri cooperatores positivi, inter quos de se nullus est ordo
quia nulla causa principalis, ita ut aequaliter teneantur ; nisi
sint per accidens inter se subordinati, v. g. suadens unum ut
alterum suadeat ; — 50 denique cooperatores negativi, qui de se
minus quam alii influere solent ; inter quos tamen forsan ille
prior tenetur, qui damnum avertere strictius obligatur.

Exinde sequitur corollarium : si damnificatores superiores
restituunt, liberantur inferiores ; sed e contra, si inferiores
restituunt, non liberantur superiores ; ita :
a) Si causa principalis restituerit aut condonationem a
legitimo domino obtinuerit, causae secundariae omnes iam
ad nihil tenentur ; — e contra si causa secundaria restituerit
aut condonationem obtinuerit suae partis, non ideo libe­
ratur causa prinqipalis, nec aliae causae secundariae pro
sua parte 1.
i. Vide tamen C. C., art. 1284 et 128$.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

327

b) Si una ex causis secundariis restituerit, causa principalis
illam recompensare tenetur ; et ista deficiente, aliae causae
secundariae illam iuxta ratam partem tenentur compen­
sare.
c) Si una ex negativis causis restituerit, cooperatores
positivi secundum ordinem tenentur totum ipsi restituere ;
quibus deficientibus, tenentur aliae causae negativae suam
partem ei solvere.
Restituente detentore, alii ad nihil tenentur ; — restituente man­
dante, huic restituere debet detentor ; ·— restituente exequente
principali, primum detentor, et eius defectu mandans compen­
sare debent exequentem ; — restituente cooperatore secundario
positivo, primum detentor, tunc mandans, tertio exequens princi­
palis totum restituere tenetur, et eorum defectu, ceteri coopera­
tores positivi pro rata parte ; — restituente cooperatore negativo,
eodem ordine restituant cooperatores positivi ; his vero deficien­
tibus, ceteri negativi suam partem.

319. Animadversiones practicae. — i. signa coniecturalia cooperationis efficacis traduntur in Theol. Mechl.n. 39, q. 5 :
a) si damnum inferens utitur mediis a coopérante suggestis ;
b) si fecit aliqua quae cooperans suggessit et quae alias non facile
fecisset ; c) si cooperatio nata erat movere executorem et damnum
secutum sit, nisi ex circumstantiis eruatur contrarium.
2. Dubitans a) an damni fuerit causa totalis, non tenetur ad
restitutionem in solidum, nisi actione sua rem incertam reddiderit;
— b) an causa principalis restituerit, si facta inquisitione pro­
babile sit restitutionem factam fuisse, ad restitutionem non est
cogendus ; — c) an cooperatores eiusdem gradus restituerint, et
id probabile sit, non est cogendus nisi ad restituendam suam
partem.
3. Practice non semper urgendi sunt cooperatores ad totum resti­
tuendum, etiamsi in solidum teneantur. Ut ait S. Alphonsus,
Th. M., 1. II, n. 579 : « advertendum tamen, quod rudes, etsi
teneantur in solidum, raro expedit obligare ad totum ; cum
difficulter isti sibi persuadeant se teneri ad restituendam partem
a sociis ablatam. Quinimo satis praesumi valet, quod ipsi domini,
quibus debetur restitutio, consentiant, ut illi restituant tantum
partem ab eis ablatam ; cum aliter valde timendum sit, ut nihil
restituant, si obligentur ad totum ». Quibus confessarius dicat
ut restituant quod se debere aestiment iuxta dictamen suae
conscientiae.
4. Aliquando in iure positivo (ut in art. 50 Cod. poen. belgici)
obligatio restituendi in solidum multo generalius statuitur quam
revera in foro conscientiae adest. Haec igitur legis dispositio,
quatenus ultra obligationem iuris naturae se extendit, non obligat
nisi post sententiam iustam et rectam iudicis, et ex iustitia legali
tantum, quia rationem poenae habet.

328

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

QUAESTIO TERTIA.

DE CIRCUMSTANTIIS RESTITUTIONIS.
Articulus I.

De IIIq cui est restituendu m.
S. Th. Π-Π, q. 62, a. 5·

320. Principium generale. — Restitutio per se illi
facienda est cuius strictum ius fuit laesum, eoque defuncto
aut disparente, eius haeredibus aut curam habentibus.
Restitutione enim fit reductio ad aequalitatem iustitiae
commutativae, quae consistit in rerum adaequatione ; atqui
haec haberi nequit nisi ei qui minus habet quam suum
suppleatur quod deest. Ad quod necesse est quod resti­
tutio fiat ei a quo acceptum est (q. 62, a. 5).
Unde si alii facta est restitutio quam personae laesae,
manet obligatio restituendi, nisi res sine delicto erat in
possessione restituentis et transivit.
321. Si persona laesa certo sit nota, generatim
ipsi facienda est restitutio, scii, illi qui rem legitime
possidebat et qui hic et nunc habet ius eam possidendi :
ita quoties sine magno fieri potest incommodo. Res enim
clamat domino ; i. e. non ei qui habet dominium nudum
proprietatis sed qui hic et nunc dominium legitime
exercet, seu legitimo possessori (a. 1239). Unde si res
depositario, locatario aut curatori ablata fuerit, huic
restituenda est cui iniuria facta est, non autem proprietario.
Sunt tamen exceptiones :
1) Si gravis adsit ratio, restitutio alteri fieri potest : ita res
domino reddi potest, quoties eam a possessore nisi aegre aut
difficulter recuperare posset, aut si ipse possessor ea uti vellet
ad nocendum ; et si filiofamilias subrepta fuerit, parentibus
reddi potest ne a filio dissipetur.
2) Si res accepta fuerit a filiofamilias, pupillo, furioso, religioso,
ex iis bonis quorum administratio ipsis non competit, plerumque
restituendum erit patri, tutori, curatori, praelato, etc. (a. 1241).
3) Si persona laesa defuncta fuerit, haeredibus vel curam ha­
bentibus est restituendum ; nec possunt bona erogari pauperibus

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

329

vel in missas pro defuncto1, nisi haeredes consentiant aut nulli
omnino sint.
4) Si dominus cessionem omnium bonorum creditoribus fecerit,
restitutio non ipsi sed bonorum administratori fieri debet, ut
etiam lex civilis praescribit ; nisi pro iis bonis quae necessaria
sunt domino ad sustentationem si sit in gravi necessitate,
5) Si communitas seu societas laesa fuerit, restituendum est
eius administratoribus, non singulis membris, etiam si quosdam
fines accidentales malos societas prosequatur aut bona in malos
usus expendat, quia societas ut talis passa est damnum. Nisi
tamen sit essentialiter mala et nonnisi finem omnino pravum
prosequatur, ut secta massonicavel communitas idololatrica : tunc
non ipsi societati quae ius possidendi nequit habere, sed singulis
membris erit restituendum 2, aut, si id fieri nequeat, pauperibus.
6) Si societati assecurationis damnum fuerit illatum, ipsi resti­
tuendum erit, sive pertineat ad fiscum, sive sit privata societas,
etiam si propter pactum retroassecuratipnis pro maioribus damnis
impossibile sit cognoscere quaenam societas de facto damnum
passa fuerit. In hoc ultimo casu plures theologi dicunt esse
restituendum pauperibus vel causis piis. Sed, ut notat Vermeersch3, haec non est praxis S. Poenitentiariae. Unde Génicot 4 :
« Practice videtur sufficere ut administratoribus restituatur cum
melius detegi nequeat persona laesa, et si ita regulariter fiat,
compensatio quaedam inter varias societates existit ». Non tamen
videtur inquietandus qui bona fide pauperibus iam restituit.

322. Si persona laesa sit dubie nota seu incerta,
imprimis inquisitio fieri debet cum diligentia rei valori
proportionata. Quod si dubium permaneat :
1. Si sit inter paucos, res vel eius pretium inter illos
dividatur meliore quo possit fieri modo, nec dari poterit
pauperibus: ita v. g. pecunia inventa, ab una e quatuor
vel quinque personis amissa aut ablata.
2. Si sit inter multos dissitos vel domicilium facile mu­
tantes uti in magnis civitatibus facile fit, ita ut non adsit
probabilitas quod veris dominis possit restitui, restitutio
facienda est causis piis quibuslibet.
3. Si sit infer plures eiusdem loci, istis, si moraliter fieri
pOssit, est restituendum ; secus autem pauperibus vel piis
operibus illius loci ubi iniustitia commissa est.Ita mercato­
1. S. Poenit,, 7 feb. 1899.
2. S. C, de P. F., 10 feb. 1795 et S. Off. 21 sept. 1842, ad 4.
3. Th. Μ. II, n. 494.
4. Th. Μ. I, n. 658, VII. Praestat tamen plures admonere ex admi­
nistratoribus vel et sociis, ne ab infideli administratore restitutio facta
defraudetur.

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

res fraudantes in pondere, mensura aut qualitate mercium,
restituere debent augendo pondus et mensuram, aut me­
liorando merces vel minuendo pretium si iidem emptores
soleant redire ; secus restituant pauperibus eiusdem loci,
secundum consensum praesumptum dominorum.
Attamen quamvis ex fraude lucrum pervenerit, dummodo
nullus emptor graviter laesus supponi debeat, leviter tantum
peccaret qui totum retribueret pauperibus praesertim eius­
dem loci ; imo etiam a levi excusatur restituens si sic agat ex
rationabili causa, v.g. si sine notabili periculo vel damno proprio
clientibus reddere nequeat,vel si adsint pauperes valde indigentes
quibus sublevandis domini laesi facilius consentire censentur.

323. Si persona laesa sit omnino ignota, etiam
peracta diligenti inquisitione :
1) Si res bona fide accepta fuerit, non est restituenda,
sicut de possessore bonae fidei et de rebus amissis dic­
tum est, nisi domino si ante prescriptionem compareat.
2) Si res mala fide seu ex delicto fuerit accepta, operibus
misericordiae seu causis piis, i. e. pauperibus, bonis operi­
bus, missis pro animabus purgatorii, etc. restituendum est,
quia iuri naturali repugnat ut ex re aliena quis locupletari
possit per iniustitiam ; vel etiam quia damnum quod per
iniustitiam non tantum domino sed et societati humanae
illatum fuit, pro posse reparandum est restituendo bonis
operibus in adiumentum societatis. Quod iure eccle­
siastico pro simoniacis et usurariis est expresse stabilitum,
et consuetudine iuris gentium universim est confirmatum,
ita ut privatus aliter facere nequeat. Hinc :
a) In restitutione debitorum erga ignotos, Pontifices utpote
causarum piarum curatores, gravi de causa condonationem aut
reductjonem concedunt.
b) Ignoto domino post restitutionem pauperibus factam comparente, si restituens cum requisita diligentia dominum quae­
sierit, cum fuerit bonae fidei, probabiliter ad nihil amplius tenetur,
nisi res adhuc existeret apud pauperes, quo casu esset repetenda
et domino tradenda ; si diligens non fuerit, m possessor malae
fidei damnum domino illatum compensare debet.
c) Si debitor ipse pauper sit, proportionalem partem rei alienae
servare poterit si necessarium est ad suam paupertatem suble­
vandam ; ut quidam dicunt de illo qui tam pauper sit et
debitis ita gravetur ut non praevideatur aliter a debitis se posse

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

331

liberare. At id non est extendendum tamquam regula generalis
ad alios casus, quia semper valet ratio generalis quod nemo
ex malitia sua commodum reportare debet. Quod omnino verum
est, si pauper ex industria iniustitias erga ignotos committeret
ut inde ditesceret, vel si in fraudem restitutionem nunc omitteret
ut postea sibi retinere posset. In praxi tamen pauperes saepe
excusantur a restitutione ob impotentiam, si veri pauperes sint ;
nam aliqui paupertatem ut praetextum allegant.

Articulus II.

De

Ordine eorum quibus
restituendum.

est

324. Principia. — 1. Si debitor possit omnibus debitis
certo satisfacere, nullus est ordo servandus, dummodo
solvatur cuique debito tempore.
2. Si non possit omnibus solvere, sed aliqui carere
debent totaliter aut partialiter, et ideo faciat cessionem
bonorum, servandus est ordo a lege praescriptus, a momento
saltem quo cessio sit iuridice declarata :
a) Debita realia praeferenda sunt debitis personalibus
Unde res alienae : furtivae, depositae, locatae, commo­
datae, inventae, etc., si adhuc in se exstant, integre sunt
domino restituendae, quia res clamat domino, qui in illam
habet ius in re absolutum ; e contra si res tantum existât
in aequivalenti.
b) Inter debita personalia, ante omnia veniunt debita
privilegiata quae ex speciali ratione ceteris praeferenda
sunt, v. g. expensae iudiciales et funerales iuxta conditionem
defuncti ; — medicorum stipendia omnesque impensae
in ultimo morbo factae atque famulorum salaria (per an­
num) ; — debita pro alimentis (a sex mensibus), mul­
taque alia secundum ordinem lege statutum1.
c) Tunc veniunt debita hypothecaria ad quae etiam
datur ius in re sed conditionatum ; solvenda sunt iuxta
ordinem inscriptionis ita ut prius veniant quae prius
fuerint inscripta, quod in iure nostro intelligitur secun­
dum diem, iuxta dicenda n. 609.
Res vendita non soluto pretio potest repeti intra 8 dies a traditione,
i.
et si non repetatur, pretium erit privilegiatum (a. 2102 ; a. 20 § 5° leg.
belg. 16 dec. 1851).

332

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

d) Postea omnia debita mere chirographaria et communia
quae iure sunt paria : in quibus tamen prius solvenda
debita ex titulo oneroso quam debita ex titulo gratuito
si commode et absque iniuria tertii fieri potest, item prae­
ferenda certa debitis incertis ; non autem debita pauperibus.
Quae ita intelligenda sunt ut iis qui veniunt primo loco
integre satisfaciendum sit antequam creditores sequentis
ordinis aliquid accipiant ; iis autem qui in eodem ordine
veniunt, singulis pro rata parte debito proportionata sit
solvendum. Unde si alio ordine solutio fiat cum notabili
aliorum creditorum damno, his damnificatis debetur res­
titutio .
3. Ante cessionem bonorum factam, rebus alienis quae
clamant domino semper exceptis, nullus per se est ordo
inter creditores servandus ; possunt tamen praeferri privi­
légiât!, tempore priores, aut prius petentes si legitime
petant.

325. Quaenam circa ordinem debitorum obser­
vanda sunt in conscientia ?
R: 1) Post bonorum cessionem : praescriptiones iuris civilis,
utpote determinativae iuris proprietatis, obligant in conscientia
etiam ante sententiam iudicis.
2) Ante cessionem, in multis regionibus iure civili statuitur
invalidam esse solutionem factam non solum post iuridicam
declarationem cessionis, sed etiam intra paucos dies, ante hanc
declarationem, ne scii, debitor iniuste quibusdam creditoribus
prae aliis faveat. Quod in conscientia etiam valet, saltem post
sententiam iudicis.
Ita iuxta Cod. Gal. et Belg. solutiones factae intra decem dies.
3) Extra casus a lege determinatos, creditor qui novit debitorem
imparem esse omnibus solvendis, potest id quod sibi debetur
legitimis mediis exigere : iura enim vigilantibus prosunt. Nec
prohibetur debitor creditori prius petenti satisfacere, etiamsi
praevideat alios exinde damnum passuros, dummodo iam adsit
tempus praefixum quo debitum sit solvendum : tunc enim cre­
ditor ius strictum habet ad rem debitam.
4) Debitor qui, sciens se esse imparem omnibus solvendi,
sine iusta causa legali vel morali uni offert solutionem integram
vel maiorem illa quam ceteri iure pares habebunt, peccat contra
charitatem, et probabilius contra iustitiam, quia laedit ius cetero­
rum ut sibi saltem pro rata parte satisfiat. Praeterea hic non est
paritas cum casu praecedenti : a) quia creditor postulans non
debet vigilare bonis ceterorum, Sed debitor debet invigilare ut

i
DE IUSTITIA COMMUTATIVA

333

omnes sui creditores accipiant ratam partem ; — b) si res est
iam publica, non debet aliquibus lex favere, quia iam deest
vigilantia.
Articulus III.

De Modo quo sit restituendum.

326. Principium generale. — Restitutio eo facienda
est modo quo iustitia violata ad aequalitatem reparetur, i.e.
modo apto ut res perveniat in manus domini vel creditoris :
tunc enim attingitur finis, nimirum aequalitas. Nullus
itaque modus specialis est praescriptus, sed potest fieri :
a) aperte, vel etiam secreto et inscio domino ; nisi tamen
scandalum sit reparandum per iniuriam datum» scii, si
restitutio debita sit ex delicto publico, vel in restitutione
famae publice laesae et ideo publice reparandae ;
b) immediate per seipsum, vel mediate per alium fide
dignum. Ad quod munus a poenitente aliquando eligitur
confessarius, qui accipere potest modo prudenter agat ne
sigillum laedatur aut alia incommoda oriantur. Ad quod
vitandum poterit mediante alio sacerdote restituere aut ex
alio loco pecuniam transmittere ; atque etiam poenitentem
certiorem reddere aut testimonium obtinere de facta
restitutione, ut ita omnis suspicio vitetur ;
c) directe, sub ipsa forma restitutionis, vel indirecte
sub specie laboris sponte et gratuito in utilitatem domini
suscepti, vel parcimoniae, vel donationis vere utilis, quo
casu tamen debitor caveat ne creditor aliud donum aequalis
fere valoris rependat.

3*7· Quaestiones.—· A. Quid si dominus cui sub specie dona­
tionis restitutio facta est, rursus ipse donum restituenti rependit ?
R: 1) si constat restitutionem factam esse solam causam motivam huius donationis, donum servari nequit, quia nulla est
donatio quae fit ex errore circa praecipuum donationis motivum ;
2) si constat vel merito praesumitur dominum etiam absque
illa restitutione illud donum collaturum fuisse, donum servari
potest quamvis restitutio illa paulisper ad donum impulerit ;
3) quandoque etsi donum per se servari nequeat, ab illo resti­
tuendo excusatur debitor, v. g. si res donata sit exigui valoris
vel sine donatoris offensione reddi nequeat ; generatim tamen
doni valor clam restitui poterit.
B. Si quis debiti immemor aliquid donet creditori, an ipso facto
satisfacit obligationi restitutionis ?

334

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

R. Si quis habeat expresse et omnimode voluntatem donandi,
tunc per donationem obligatio restituendi non extinguitur ;
secus ut praevalens potest considerari voluntas implicite res­
tituendi, quia censetur prius voluisse solvere debita quam
largiri dona, unde et verisimiliter hanc voluntatem explicite
habuisset si Obligationis restituendi conscius fuisset.
Unde, si pauperibus restitutio facienda sit, magna pars elee­
mosynarum factarum ut restitutio haberi potest, modo non
ante sed post contractam obligationem fuerint donatae.

328. Quomodo restitui debent ea quae Statui vel
municipio ablata sunt ?
Si praescribitur modus legalis et sufficienter cautus ita ut
restitutum certo ad aerarium publicum perveniat, est iste modus
adhibendus.
Si autem modus legalis non praescribitur, sed sufficienter sit
cautus, adhiberi potest1. Aut alio modo potest fieri directe per
administratores officiales aut tributorum praepositos, dummodo
ne ipsi sibi retineant satis caveatur, v. g. monendo plures.
Etiam fieri potest indirecte, destruendo titulos debiti publici
a Statu vel municipio emissos, aut tesseras postales, dummodo
ad gubernium pertineant ; non autem destruendo schedulas
bancarias, quia tantum proteguntur a Statu.
^Quidam aiunt restitutionem fieri posse iis qui a potestate
civili in bonis iniuste laesi sunt, uti sunt religiosi vel scholae
catholicae ;— sed istud medium non expedit quia facile illusioni
exponit, et quia talis iniustitia deberet esse omnino indubia
erga determinatum institutum, nec iniustitia fuisse condonata.
Alii dicunt fieri posse pauperibus, quibus subvenire pertinet ad
publicam societatem;—sed id non videter probabile,quia societas
huic obligationi aliis modis satisfacit, nec ad privatos pertinet
de publicis bonis privata auctoritate disponere. Unde hoc medium
non pOsset adhiberi, nisi nulla alia pateat via qua ad publicum
thesaurum restitutio tuto pervenire valeat.
Articulus IV.

De Loco ubi sit restituendum.

329. Principium generale est : Restitutio in loco
facienda est ubi iura creditoris salvantur, absque graviori
debitoris incommodo. Unde :
i. In Belgio modus indicatus fuit, licet non praescriptus, per litteras
ministri rei aerariae, to mart. 1837 : « Les versements (des restitutions
volontaires) seront reçues aux bureaux de l'enregistrement... Le receveur
délivrera à la personne qui opérera le versement une quittance en triple...
Une... sera conservée par la personne qui aura effectué le versement.
Les deux autres seront transmises par elle, l’une au ministère des finan­
ces, la deuxième au Directeur de l’enregistrement >.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

335

i° Possessor bonae fidei rem debet restituere in loco
possessionis, ubi est momento quo cognoscat esse alienam ;
ergo sufficit ut dominum certiorem faciat de re ab eo
accipienda, et non tenetur expensas vel pericula transmis­
sionis subire : non enim innocens tenetur detrimentum
pati ex re aliena.
2° Possessor malae fidei vel iniustus damnificator ex delicto
debet suis sumptibus rem restituere in loco ubi dominus
eam esset possessurus, si ablata non fuisset, deductis tamen
expensis, si sint, quas dominus etiam ipse fecisset asportan­
do : ut damnificator enim tenetur totum reparare quod
dominus passus est damnum.
Si tamen res ablata non posset transmitti sine magnis
expensis, quae valde superent rei valorem, probabiliter suf­
ficeret mittere pretium, nisi res domino esset maxime cara.
330, Quid si res casu vel culpa tertii pereat ante­
quam ad dominum pervenerit?

R. Possessor bonae fidei ad nihil tenetur, quia res perit
domino. Sed possessor malae fidei aut iniustus damni­
ficator nou liberatur ab obligatione, etiam si sequatur
viam in iure praescriptam, sed iterum debet curare ut
dominus reddatur indemnis ; nisi dominus determinaverit
modum transmissionis, ut si ipse vel iudex nuntium desi­
gnaverit cui res sit credenda : tunc enim statim ac nuntio
tradita est in possessionem venit creditoris, et si pereat,
ipsi perit.
331. De restitutione ope confessarii. — Censent
moderni plures a restitutione immunem esse qui pecuniam resti­
tuendam tradidit confessario apud quem casu vel culpa tertii
perit. Id quidem non est secundum rigorem principiorum, quia
confessarius per se non est nuntius a creditore designatus. Forsan
tamen non improbabiliter ita aestimari potest, quia confessarius
ex praesumpto creditoris consensu haberi potest ut nuntius, cum
saepe restitutio alia via tuto fieri non possit absque periculo
infamiae et aliunde sit ex officio nuntius fide dignus. Unde
in praxi, qui ita restituit non est inquietandus. Melius tamen
erit si confessarius petat condonationem, quam in casu non ita
difficulter obtinebit.

336

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Articulus V.

De Tempore quo

sit restituendum.

S. Th. Π-ΙΙ, q. 62, a. 8 et q. 66, a. 3, ad 2.

332. Principium. — Restitutio fieri debet statim, sive
debita sit ex re accepta sive ex iniusta acceptione, nisi
adsit iusta causa differendi aut petatur dilatio ab eo qui
potest usum rei concedere. Ratio est quia dominus ius
habet rem suam possidendi eaque fruendi ; utriusque
autem iuris usu iniuste privatur si restitutio absque causa
differatur : non enim licitum est rem alienam retinere do­
mino rationabiliter invito.
« Detinere, ait S. Thomas, id quod alteri debetur, eamdem
rationem nocumenti habet cum acceptione iniusta ; et ideo sub
iniusta acceptione intelligitur etiam iniusta detentio... Sicut
accipere rem alienam est peccatum mortale contra iustitiam, ita
etiam detinere eam; quia per hoc quod aliquis detinet rem alienam
invito domino, impedit eum ab usu rei, et sic ei facit iniuriam.
Manifestum est autem quod nec per modicum tempus licet in
peccato morari ; sed quilibet tenetur peccatum statim deserere...
Et ideo quilibet tenetur statim restituere, si potest, vel petere
dilationem ab eo qui potest usum rei concedere » q. 66, a. 3,
ad 2, et q. 62, a. 8.

Dicitur : statim, et quidem physice si agatur de proposito
restituendi, quod eo instanti quis debet concipere quo sciat
se restitutioni obnoxium ; quamprimum moraliter autem si
agatur de actu restituendi, scii, prima opportunitate data,
ubi sine nimio incommodo fieri possit, ita tamen ut reparari
debeant omnia damna ex culpabili mora secuta.
333. Dilatio restitutionis constituit peccatum ex
genere suo grave. — Unde a) graviter reus est qui sine
iusta causa notabiliter restitutionem differt : tunc enim
damnum grave pro domino ex natura rei et per se adest ;
b) item qui totum restituere valens, nonnisi per partes
restituere vult ; c) e contra leviter reus est si breviter
differat nec grave damnum creditori inferat.
Qui restitutionem differt :
1) Si culpabiliter, tenetur et compensare damna quae exinde
dominus subit, et quae praevideri poterant, scii, ordinaria damna

DE IUSTITIA COMMUTATI VA

337

communiter in his adiunctis occurrentia; non autem extraordi­
naria. nisi debitor qui est in mora sufficienter admonitus fuerit
vel ea praeviderit.
2) Si restitutio absque culpa differatur (v. g. quia non habet
quis ad restituendum), damna exinde orta per se non sunt
reparanda, saltem quoties restitutionis onus non oritur ex delicto
vel mala fide.
3) Sin autem ex delicto oritur, controvertitur : sententia
communis cum S.Alphonso affirmat,quia tale damnum vere oritur
ex iniusta acceptione quae est causa formaliter iniusta ;— quidam
tamen sententiam excusantem habent ut probabilem, quia, quam­
vis prima causa damni fuit iniusta, dilatio tamen nunc iusta
est et proinde differens non est iniusta causa damni subsequentis.
Quae tamen ratio non valet, quia hüius est causa, si non imme­
diate, tamen mediate iniusta.

334« Quomodo agendum est cum illis qui restitu­
tionem usque ad mortem differre volunt, et nominatim cum aegrotis qui Onere restitutionis gravantur ? —
Resp. Per se graviter peccant nec absolvendi sunt qui, absque
sufficienti ratione, restitutionem usque ad mortem differunt, non
solum propter dilationem restitutionis, sed etiam propter peri­
culum ne haeredes restitutionem omittant ; aut qui dubitantes
an res sit aliena, dubium dirimere usque ad mortem differunt.
Prudenter igitur confessarius hortari debet poenitentes ut ipsi
ante mortem pro posse restituant. In hisce tamen casibus caveat
confessarius ne praesertim aegrotos a bona fide frustra deficiat :
fieri enim potest ut ad illa damna vel pericula non satis atten­
dant, praesertim quando restitutio non ipsis dominis laesis sed
pauperibus vel causis piis facienda est. Quapropter pro aegrotis
1) si sint in bona fide et non supersit tempus monendi pru­
denter, vel non sit spes probabilis boni effectus, tunc absolvantur
sine monitione (haec enim esset actio inutilis pro domino inno­
cente, et damnosa pro moribundis) ;
2) si sint in mala fide, vel si speretur monitionis fructus,
tunc moneantur et iuventur ad statim restituendum ;
3) si restitutio statim fieri nequeat et obligatio occulta sit,
committant pecuniam confessario vel potius alii viro fideli. Si
vero pecunia non habetur, curetur ut restitutio fiat per haeredes,
vel per schedulam creditori transmittendam,

QUAESTIO QUARTA.

DE

CAUSIS A

RESTITUTIONE

EXCUSANTIBUS.

S. Th. II-II, q. 62, a. 5, ad 1 ; a. 8, ad 2.

335. Causae a restitutione excusantes sunt duplicis
generis : 1) aliae sunt ad tempus excusantes, quae obliga­
tionem restituendi suspendunt, ita ut ipsis durantibus
Summa Theologiae Morali» II. — 23

338

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

quasi dormiat, ipsis vero cessantibus, denuo evigilet et
reviviscat ; 2) aliae in perpetuum excusant, quae vere exi­
munt seu deobligant et obligationem restituendi pro
semper extinguunt.
Causae ad tempus excusantes sunt : ignorantia — im­
potentia — damnum proprium — damnum alienum ;
causae vero eximentes sunt, praeter rei interitum, con­
donatio — compensatio — et auctoritas legitima.

I
Articulus I.

i'

De

Causis

ad

tempus excusantibus.

i

i

ί

336. Causae ad tempus excusantes ob quas licite
differri potest restitutio, sunt :
1) Ignorantia inculpabilis,sive sit facti, ut si ignores rem
esse alienam, sive sit iuris, ut si nescias debitum etiam
defuncto creditore esse restituendum haeredibus ; igno­
rantia non excusat a materiali, sed solum a formali peccato.
2) Impotentia stricte dicta seu absoluta, quae in eo sitaest
ut debitor nihil habeat, unde restituat, aut quin ad extre­
mam necessitatem reducatur, v. g. qui domum comburit et
detinetur in carcere : ad impossibile enim nemo tenetur,
et in casu extremae necessitatis unusquisque potest surripere et a fortiori servare ea quae necessaria sunt ad istam
necessitatem sublevandam ; oportet tamen semper adsit
voluntas restituendi in posterum, impotentia cessante.
3) Impotentia moralis scii, grave damnum proprium, seu
gravis necessitas, nisi creditor in eamdem necessitatem inci­
deret.Ita si restitutio fieri non potest: a)absque gravi peri­
culo salutis, vitae, Sanitatis, famae vel libertatis ; b) absque
mutatione status honesti iuste acquisiti ; c) absque damno
in bonis temporalibus propriis gravi et multo maioriquam
sit damnum domini vel creditoris ex dilata restitutione.
4) Grave damnum alienum imminens sive ipsius creditoris
sive tertii : tunc enim creditor non censetur rationabiliter
invitus, et ex charitate tenetur debitor restitutionem differre
si commode fieri possit, v. g. si praevideatur dominus re
sua mox abusurus ad ebrietati vel libidini indulgendum ; —
imo aliquando ex iustitia differre debet, si sine graviori in­

I
DE IUSTITIA COMMUTATIVA

339

commodo fieri possit, quando dominus ope rei restitutae
mox iniustitiam committeret v· g· gladio reddito occideret,
quia tunc restituens reputaretur proxime cooperatus ad
damnum alteri inferendum. Oportet tamen ut dilatio in
casu sit remedium efficax : si enim nullo modo malum
effectum impedire valeat quia creditor aliis mediis facile
uteretur ad peccandum aut nocendum, iam non est ratio
differendi restitutionem.

337. Corollaria. — Hinc a restitutione statim facienda
debitor excusatur :
1) si sit in gravi necessitate temporali, nisi creditor in
eadem necessitate versaretur ; si vero debitor, restituendo,
in extremam aut quasi extremam necessitatem incideret,
dum creditor est solum in gravi, restitutio differri potest,
non tamen si creditor in extremam antea devenerit quia
tunc iniustus possessor non potuit rem sibi appropriate ;
2) si debeat subire damnum altioris ordinis, sive corporis
sive animae, v.g. si ipse vel aliquis ex suis suae deberet
facere iacturam vitae, sanitatis, libertatis, et a fortiori si
exponeretur periculo peccandi, puta si esset lapsurus in
desperationem, aut coniux vel filiae se essent prostituturae,
aut filii se darent latrociniis ;
3) si debeat subire grave damnum in fama, saltem regu­
lariter, quia bonum famae est altioris ordinis quam bonum
fortunae ; unde adultera non debet revelare crimen ne in
divisione bonorum laedantur legitimi filii ;
4) si debeat a proprio statu excidere iuste acquisito,
etiam si propria culpa, ludo, ebrietate hanc necessitatem
incurrerit, v. g. si mercator aut magistratus negotium vel
officium amitteret aut ad famulatum reduceretur.
Attamen a) tunc ipsi incumbit obligatio expensas minuendi et
parce vivendi ac diligenter laborandi, ut quamprimum restituere
valeat ; unde non sunt absolvendi qui nihil in statu immutant ;
b) praedicto privilegio uti non potest qui ex publica aestimatione
statum iniuste acquisivit uti rapina, fraude, usura,supposito testa­
mento, etc., quia restituendo non a statu excidit sed potius ad
iustum statum reducitur.

5) si magnum damnum patiatur in bonis iuste acquisitis,
quod notabiliter (saltem in duplo) excedit damnum quod

L

340

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

patitur creditor ex dilatione, v. g. si dominus aut negotiator
vendere debeat possessiones aut merces suas multo minori
pretio quam valeant, aut operarius se privare instrumento
ad laborandum necessario ; — non tamen sufficit sola
privatio lucri.

338. Cessio bonorum. — Impotens ad omnia debita
solvenda potest facere cessionem bonorum (goederenafstand).Est omnium bonorum derelictio quam debitor solvendo
impar facit suis creditoribus ad suam servandam libertatem 1.
Alia est voluntaria quae sponte offertur et a creditoribus
acceptatur ; alia iudicialis quae a indice imponitur etiam
invitis creditoribus. Porro utraque potest esse culpabilis
aut inculpabilis, prout debitor ex propria culpa aut fraude
vel ex mero infortunio impar solvendis debitis factus est.
lamvero in casu :
1) Debitor omnia bona tradere débet et non potest sibi
retinere nisi ea quae ad suam suorumque honestam sustentatio­
nem necessaria sunt, parce tamen vivendo secundum conditionem:
potest enim licite restitutionem differre ne e statu decidat. Ita
ex iure naturali ; ceterum solet tribunal ipsum huic providere
necessitati, et tunc debitor iam omnia sincere tradere tenetur.
2) Unde graviter peccat contra iustitiam, qui praeter bona
sibi suisque necessaria, alia occultat et creditoribus subtrahit sive
post sive ante cessionem (yerduistering) : sive ea alibi collocando,
sive ea vendendo et pecuniam exinde obtentam in tuto ponendo,
sive ficte vendendo ut iis postea frui valeat, sive omnibus aliis
fraudibus.— Nisi forsan ageretur de rebus familiae quae debitori
ob memoriam parentum vel amicorum valde carae sunt, sed
ab aliis minoris pretii habentur.
3) Ipse debitor ita iniuste agens, et huius defraudationis
cooperatores aut participes, dummodo iniustitiae conscii sint,
ad restitutionem tenentur pro damno creditoribus illato.
4) Existimarunt aliqui iniustitiae reum non esse debitorem, qui
sibi reservaret pauca media quibus aliquod parvum negotium
inchoare postea posset. Sed id tantum permitti potest si creditores
in eo censentur consentire, ut maior sit spes postea obtinendi
integram solutionem ; nam lex id concedere non solet.

339· Animadversio. — An debitor qui restitutionem ob
iustam causam distulit, teneatur compensare lucrum cessans aut
damnum emergens quod exinde passus sit creditor ?
R. 1) debitor bonae fidei non tenetur, si non fuerit in mora
i. C. C., a. 1265-1270 ; C. Com. belg., a. 535.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

341

culpabili, quia non est huius damni causa iniusta et culpabilis ;
attamen, statim ac noverit rem esse alienam, fructus rei non
amplius percipere potest, sed ab hoc momento eos domino
solvere tenetur ;
2) debitor, ex delicto, seu possessor malae fidei vel iniustus
damnificator tenetur compensare omnja, quia damnum est iniustum, cum ex causa iniusta et culpabili proveniat, ut iam
supra dictum est n. 333, 3.
Articulus II.

De

causis

eximentibus

in perpetuum.

340. Causae ab obligatione restituendi definitive
eximentes sunt :
1) Rei in specie debitae interitus absque culpa debitoris
bonae fidei, vel pro debitore malae fidei, si res eodem
tempore naturali causa apud dominum periisset : eximit
scii, a restitutione rei.
2) Condonatio (totalis vel partialis) seu remissio debiti a
creditore facta, sive expressa, sive implicita aut tacita (v. g.
delendo chirographum), sive legitime praesumpta ob posi­
tivum et solidum fundamentum, uti existere potest pro
furtis filiorum et aliquando pro furtulis famulorum, quod
coniici potest ex patris aut domini amore et liberalitate, rei
quantitate et qualitate,aliisque circumstantiis (a. 1282-84).
Porro ad condonationem legitimam tres requiruntur condi­
tiones : a) ut sit perfecte libera, ab errore, fraude, metu
aut vi immunis ; unde non valet si fuerit comminatione extorta,
aut si creditor erret, vel decipiatur circa quantitatem debiti
quam putet multo minorem, vel debitor fingat paupertatem ;
b) ut fiat ab eo qui potestatem, scii, qui sc-.uale rerum dominium
et liberam administrationem habet, un . invalida est condonatio
ab uxore facta de bonis mariti an communitatis ; c) ut lex
non obstet.

3) Compensatio (a. I2C.9 sq.), qua debitum certum
iustitiae utrinque aequa e extmguitur, sive facta sit debitori
ipsi si creditor ei tantumdem debet, sive facta sit credi­
tori per donationem aequiv alentem, sive facta sit creditoris
creditori, ut si Paulus 10O fr. debeat Petro, et Iohannes 100
Paulo, Petrus autem solutionem petat a Iohanne.
Id tamen fieri non potest nisi ex rationabili causa, si creditor
solutionem alii er obtinere nequeat, vel nonnisi difficulter ; qüia

i

342

'
i

laeditur ius
personale et intermittitur ordo iuris quem lex
servare iubet (a. 1239), quod non erit licitum nisi ob proportionatam causam.

i

·;

i

'

J
j
{

!

1
I

1
!
I

i
1
!
;
;
!
!
I

i
w

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

4) Auctoritas legitima superioris, sive a) per praescriptio­
nem; sive b) per sententiam iudicis, dummodo bona fide
et sine mediis iniustis fuerit obtenta, in casu culpae iuridicae vel materiae dubiae : ita fit ut quis retinere valeat
quod forsan debebat, vel alter ob culpam iuridicam ipsi
solvere tenetur ; sive c) per compositionem S.Pontificis, qua
iusta ratione partialiter vel totaliter remittitur restitutio
facienda pro bonis ecclesiasticis ablatis, vel pro debitis
erga ignotos : est enim S. Pontifex bonorum ecclesiastico­
rum, imo et causarum piarum naturalis administrator ;
pars autem quae remittitur, creditori suppleri potest in
utilitate spirituali ex thesauro Ecclesiae.
Quod si postea dominus compareat, probabiliter potest debitor
se existimare ab omni obligatione liberatum.

341. Nonne cessio bonorum eximit ab obligatione
debita integre solvendi? —- Resp. :
1) Cessio bonorum per se talem obligationem non tollit
sed solum ad tempus excusat, propter impotentiam debi­
toris omnia solvendi debita.
2) Unde, si quis culpabiliter aut fraudulenter ad solvendum impotens factus est, aut ex mala fide cessionem
facit, ab obligatione totum restituendi non eximitur, quia
cum sit iniustus damnificator, creditores condonare non
censentur, nec lex id aeque statueret.
3) In casu quo quis ex mero infortunio debitis solvendis
impar factus est, a) si in ipso cessionis contractu creditores
diserte declarant debitorem aut fore liberum aut manere
obligatum, contractus ille servandus est. b) Item servanda
lex, si ipsa obligationem manere declarat, uti fit in lege
belgica (29 iun. 1887, a. 25; C. C., a. 1270; C. Com.,
a. 586) pro concordatis quae mercatores solvendo impares
cum creditoribus ineunt ad praecavendam decoctionem.
c) Seclusa autem expressa creditorum vel legis dispositione,
non extinguitur sed suspenditur tantum obligatio solvendi reliqua.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

343

Attamen si alicubi, contraria persuasio communiter praevaleat,
id admitti vel tolerari potest : refertur ita esse in Anglia, ubi
negotiatores maius pretium percipere solent ob periculum sortis
ex talis iaçturae praevisione, et ideo in earn facilius consentiunt.
Sed in multis regionibus ita non est.

34?« Animadversio.— Qui ingreditur religionem, non ideo
eximitur ab obligatione restituendi, nec tamen religio illam
obligationem contrahit, Sed ipse debet pro posse restituere ex
bonis si quae habet, et postea, de consensu superioris, laborare
et alia facere suo statui convenientia, ut possit solutionem per­
ficere.
Iure autem positivo ecclesiastico sub gravi prohibetur talis
intrare (can. 542). Spectato autem solo iure naturali :
a) si infra breve tempus, v. g. biennium, obligationi restituendi
valeat satisfacere saltem pro magna parte, tenetur ingressum
differre usque ad restitutionem factam ;
b) si autem nulla sit fundata spes ut brevi restituere possit,
cessione bonorum creditoribus facta, intrare potest, praesertim
si ex mora diuturna speciale ipsi immineat periculum salutis :
propter pecuniam enim non potest persona liberi hominis obli­
gari, sed solum res eius (q. 189, a. 6, ad 3).
Sectio B.

DE IUSTITIA ET INIUSTITIA
IN COMMUTATIONIBUS INVOLUNTARIIS.
S. Th„ Π-Π, q. 61, a. 3.

343. Involuntariae commutationes sunt illae quibus
nocumentum alteri infertur contra eius voluntatem. Quod
fit quando aliquis utitur re alterius vel persona vel opere,
eo invito, sive occulte per fraudem, sive manifeste per
violentiam : utraque exercetur vel in personam propriam,
vel in personam coniunctam, vel in quascumque res alterius
tum facto tum verbis.
Quatuor autem sunt genera bonorum circa quae potest
esse iustitia commutativa, et; iniuria quae ipsi opponitur :
bona interna vitae et corporis quantum ad personam pro­
priam sui vel proximi,— bona coniugii, scii, bona interna
personae coniunctae,—bona externa fortunae, — bona
mixta famae et honoris.
Hinc dicendum est de iniuriis quae fiunt
A. facto i° in bonis internis vitae et corporis quantum

344

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

ad personam propriam : tum in bonis spiritualibus
animae—tum in bonis corporis per sui aut proximi occi­
sionem et alia nocumeAta in corporalibus membris ;
2° in bonis coniugii, quantum ad personam coniunctam,
per adulterium, et stuprum;
39 in bonis exterioribus, occulte per furtum, manifeste per
rapinam;
B. verbis, scii. 40 in fama et honore, occulte per detrac­
tionem, manifeste per contumeliam et per alia huiusmodi.

caput

i.

DE INIURIIS IN BONIS INTERNIS VITAE
ET CORPORIS.
S. Th. II-II, q. 64.
QUAESTIO PRIMA.

DE INIURIIS IN BONIS SPIRITUALIBUS

ANIMAE

344. Iniuria fieri potest in bonis spiritualibus. —
Bona spiritualia intelliguntur non solum supernaturalia quae
ad aeternam salutem immediate ordinantur, scii, gratia Dei,
virtutes in usae, ius ad sacramenta, etc. ad quae pertinent
etiam status clericalis et religiosus, sed et naturalia sicut
usus rationis et liberi arbitrii, scientiae naturales, artes et
alia huiusmodi. Circa haec omnia potest esse iniuria, quia
ad haec sibi augenda, usucapienda, comparanda, non omit­
tenda unusquisque potest habere ius stricte dictum, et ideo
potest esse obligatio restituendi, si possibilis sit restitutio
Unde 1) qui medio iniusto (fraude, vi, metu incusso)
alteri infert damnum spirituale vel eum impedit a conse­
cutione boni spiritualis (v. g. ingressûs in religionem),
damnum illatum reparare tenetur quantum sit possibile ;
scii, debet vim, metum, fraudem si adhuc durent tollere,
bona ablata vel impedita si possibile sit reparare, damna
realia inde secuta et saltem in confuso praevisa resarcire :

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

345

quilibet enim ius strictum habet ne medio iniusto sibi
malum inferatur.
Similiter 2) qui ex iustitia, scii, ex officio, stipendio
accepto, contractu, tenetur proximum instruere, monere,
corripere, sacramentis reficere, idque negligit, iniuriae
reus est et tenetur, quantum potest, negligentiam reparare
et damna ex ea secuta resarcire, v. g. parochus qui
fuerit negligens.
E contra 3) qui absque medio iniusto alteri infert spirituale
damnum vel eum impedit a consecutione boni spiritualis
(v.g. malo exemplo, consilio, illicitis precibus), non tenetur
ex iustitia sed solum ex charitate damnum reparare :
scienti enim et consentienti non irrogatur iniuria, et ideo
nulla est obligatio restituendi, nisi tamen quis ex officio
teneatur a malo retrahere.

345. Conclusiones generales ex praedictis facile de­
ducuntur :
A. Generatim quoad omnia bona interna animae :
1) Qui alium non consentientem, veneno, medicamento,
aliisve mediis privat usu rationis, memoriae, liberi arbitrii,
gravis iniuriae reus est et tenetur media adhibere, si sint,
quibus usus recuperetur, et damna inde secuta et saltem
in confuso praevisa reparare.
2) Similiter si quis vi, metu, fraude, a studio litterarum
vel artium aliquem avertit aut scientia vel arte acquisita
uti non sinit.
B. Quantum ad intellectum :
1) Si quis errorem practicuin docet ex quo sequitur alicui
aliquod malum praeter errorem, tenetur ad revocandum
errorem, et ad compensandum totum damnum quod de­
cepto vel tertio exinde ortum est et aliquo modo fuit
praevisum.
2) Si enor sit mere speculativus v.g. circa numerum stel­
larum,per se non adest obligatio restituendi, quia est contra
solam veritatem, non contra iustitiam ; excipitur tamen
a) si error inferat damnum, ut si versetur circa dogmata
fidei, praesertim circa principalia, vel circa prinçipium valde
fundamentale aut universale ex quo multae conclusiones

ii

346

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

falsae oriantur in re magni momenti, quia talis error
intellectum perverteret ;
b) si decipiens sit magister ex officio, vel ex contractu,
imo etiam si absque stipendio et voluntarie assumpserit
munus docendi.
Quibus casibus debet errorem retrahere.

C. Quantum ad voluntatem :
1) Si quis per vim vel fraudem alium inducit ad peccan­
dum Vel retrahit a consecutione boni specialis, v. g. a
professione religiosa, a sacramentorum frequentatione, ex
iustitia tenetur restituere i. e. medium iniustum tollere et
alium revocare ad bonum, si iste per se ad pristinum
statum redire non potest : quamvis enim alter peccando
consenserit, consensus tamen non est plenus quia non
consensit deceptioni et violentiae adhibitae.
2) Qui sine medio iniusto (malo exemplo, suasione,
precibus) inducit ad peccandum, non peccat contra iustitiam, sed contra solam charitatem, quia scienti et consen­
tienti non fit iniuria. Unde nulla habetur obligatio resti­
tuendi, nisi quis ex officio teneatur a malo retrahere (v. g.
superior), aut inducat ad peccandum contra iustitiam, quia
tunc iniustus est, non erga illum quem inducit ad consen­
tiendum, sed erga tertium quem iniuria afficit, cum peccato
coeperetur.
3) Si agatur de peccato materiali ad quod per vim vel
fraudem aliquis alium inducit, non videtur per se esse
peccatum contra iustitiam, quamvis per accidens esse
possit, si grave inferat detrimentum, ut si consuetudinem
peccandi causet aut infamiam.
346. Conclusio specialis quoad statum religiosum.
i° Si quis vi vel dolo alium impediat ab ingressu in religionem,
vel a religione extrahat novitium, tenetur ex iustitia ad restituen­
dum, tollendo vim et dolum, retractando quae falso dixerit,
damna quae orta sint spiritualia vel temporalia compensando ;
ablata autem vi vel fraude obligatio iustitiae nulla existit.
2° Si autem professum vi vel fraude extrahat a religione,
tenetur ad restituendum etiam erga ipsam religionem.
3° Qui novitio absque ullo motive professionem renuunt,
peccant contra iustitiam, quia, admissione in novitiatu, novitius
ius acquirit ad professionem, ex implicito contractu quo religio

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

347

se obligat ad illum admittendum si inveniatur dignus et bene
peragat officia requisita.
4° Novitius qui mala fide, cum intentione scii, postea abeundi
et non profitendi, ingreditur religionem, tenetur exiens ad
compensanda alimenta quae accepit, detracto Valore operum
utilium quae praestitit.

347. Periculum pro usu rationis et libertatis, sicut
pro moribus, natum est oriri ex hypnotismo.
Cuius origo fuit magnetismus animalis, quem prius, anno 1774,
doctrinaliter exposuit Dr Mesmer (f 1815), medicus vindobonensis. Putavit se invenisse mirum medium curationis in fluido
subtili, quod, magneticae vi simile, supponitur ex animalium
corporibus manare, imo prorsus omnia corpora pervadere, et
transmitti posse per media opportuna, eoque sanari morbos.
Effectus sunt : calor dulcis, somnus profundior, generalis
vel partialis insensibilitas, somnambulismus. Producitur manuum
gesticulationibus, magnetizatls substantiis, simplici voluntatis
nutu verbis expresso. Tabulis rotantibus ortum dedit, et paulatim degeneravit in superstitiones diabolicas quibus mulierculae
vident, audiunt, loquuntur, cognoscunt occulta, longinqua, mira
quae ipsis aliter sunt ignota. Hinc per se non est illicitus ; sed
per accidens, quantum ad phenomena praeternaturalia vel super­
stitionem (S. Off., 28 iul. 1847 et 4 aug. 1856). Braid phenomena
producta tribuit suggestioni, et sic natus est hypnotismus12,

Hypnotismus definiri solet : inductio status peculiaris,
somno analogi, qui hypnosis dicitur, in quo statu constitutus
homo mire subit suggestiones hypnotizantis .Inducitur inediis
diversissimis, quae tamen omnia probabiliter reducuntur
ad unum, nempe suggestionem somni ; gradus autem
habet plures a simplici somnolentia ad perfectum somnam­
bulismum *.
1. Est tamen, testante Prümmer, differentia : in magnetismo nunquam
amittitur usus rationis et libertatis, quod in hypnotismo accidit.
2. De hypnotismo inter alia consuli possunt : Mercier, Psychologie;
Bernheim, De la suggestion et de ses applications à la thérapeutique ;
Franco, L’hypnotisme revenu à la mode; Masoin et Lefebvre, Rapport
et discussion sur l’hypnotisme à l’Académie de médecine de Belgique;
Guibert, Essai sur l’hypnotisme ; Moreau, L’Hypnotisme, étude scientifique
et religieuse; Surbled, La morale dans ses rapports avec la médecine;
Lescœur, La science et les faits surnaturels contemporains; Méric, Le
merveilleux et la science; Coconnier, L’Hypnotisme franc ; Imbert, L’Hyp­
notisme et la Stigmatisation; Lapponi, Hypnotispie et Spiritisme; Castelein, Les phénomènes de l’hypnotisme et le surnaturel ; Schneider, Der
Hypnotismus (gall, vers.) ; GraSset, L’Hypnotisme et la Suggestion;
Dr Joire, Manuel d’Hypnotisme (germ, vers.) ; Van Velsen, Hypnotisme,
suggestion, psychothérapie. Inter theologos : Tanquerey, Th. M. funda­
mentalis, n. 133 sq. et 916.

A

348

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Cui tribuuntur effectus triplicis generis :
i° Phenomena clara experientia comprobata quae pro­
ducuntur apud personas sive sanae sive hystericae condi­
tionis : suggestione oriuntur membrorum paralysis et rigi­
ditas, e contra motus indesinens ; insensibilitas, sensuum
exaltatio ; illusiones et hallucinationes, tum positivae quibus
sentiunt quod non est,tum negativae quibus non percipiunt
quod est ; memoriae defectus (partialis vel totalis) et pseudorecordatio eventus ficti ; — et in subiectis prae ceteris
dispositis: suggestiones post longum tempus implendae
et mira cum praecisione impletae ; alienae, duplicis aut
multiplicis personalitatis susceptio ; vesicatio aut paululi
sanguinis exsudatio.
20 Phenomena propria personis hystericis, in quibus
tres status lethargiae, catalepsis et somnambulismi suc­
cessive et regulariter producuntur ac alia quaedam mira,
non quidem suggestione sed mediis physicis.
39 Phenomena omnino mira et extraordinaria : clara
visio obiecti omnino absconditi, transpositio sensuum,
instantanea scientiae vel linguae ignotae acquisitio, cogita­
tionum lectio, occultorum ac futurorum cognitio, etc. Haec
potius producuntur occasione quam vi hypnotismi con­
sueti, unde magis sunt magnetismo, occultismo, aut spiritismo adscribenda.
Iam videtur sciçntifice probabilissimum et moraliter
certum phenomena i1 et 2’ generis esse naturalia, quamvis
de eorum interpretatione eruditi disputent ; de effectibus
31 generis generatim non constat cum certitudine, et non
solent produci a viris artis hypnoticae peritis ; unde vel
sunt ficti, vel fraudulentis artibus producti, vel demum si
aliquando sint reales, pertinent ad Spiritismum : quo casu
ignotis viribus omnes tribui non possunt, sed interventui
daemonis aliqui essent adscribendi.

>
\ '
i. ,

f
(I

348. Praxis hypnotismi estne licita ? — In praesenti
non agimus de effectibus 31 generis (de quibus dicemus
ubi de superstitione et Spiritismo), sed de hypnotismo
consueto et proprie dicto qui in se non est superstitiosus.
Eius praxis tamen saepe erit illicita propter alias rationes,

DE IUSTITÎA COMMUTATIVA

349

quoties nempe iniuste aut sine gravi causa et magna cautela
adhibeatur. Etenim :
a) Hypnotizatus privatur expedito usu rationis (ac dominio
in potentias inferiores), quem ordinario propriis viribus
aegre recuperabit sine nutu hypnOtizantis ; tradit se
arbitrio hypnotizantis a quo sat efficaciter et saepe invin­
cibiliter duci potest ad illicita et iniusta perpetranda, et
ordinarie in eumdem statum etiam reluctans reduci potest \
Talis privatio usus rationis, et abdicatio libertatis de se
grave periculum pro moribus involvens prohibetur, quoties
causa proportionate gravis et cautiones desunt ad periculum
removendum.
b) Hypnotismus, nisi magna prudentia adhibeatur, sani­
tatem animae et corporis gravi nocumento exponit ; unde
requiritur talis periculi remotio, aut saltem spes fundata
maius bonum obtinendi.
c) Quodsi quis per abusum hypnotismi personam non
consentientem suis iussionibus subdit, vel artem exercet
in circumstantiis quibus nociva sit, gravem iniuriam com­
mittit et ex iustitia tenetur istam personam aptis mediis
sui iuris reddere ac damna omnia reparare.
d) Denique alia incommoda accedere possunt ex publica
hypnotismi exhibitione (excitatio nociva nervorum in
aspicientibus, et occasio data hominibus vulgi hypnosim
cognoscendi eaque ad mala abutendi), ex modo inhonesto
inducendi hypnosim, occasione libidinis, etc. Unde merito
spectaculum hypnotismi poenis severis fuit prohibitum
legebelg.30 maii 1892, et exercitium hypnotismi in minorennes et amentes certis limitibus circumstrictum.
Causa sufficiens non est causa recreationis aut solius lucri,
sed aliquando causa scientificae investigationis (S. Off., 26 iul.
1899), dummodo peritus seligat personam cui hypnosis non
nocua sed potius proficua apparet ; — saepius causa medica­
tionis, sive ad sopiendos sensus in chirurgica incisione, sive ad
nervorum morbum aut rhumatismum curandum 1
2 ; -r- etiam
1. Notat tamen P. Vermeersch (Th. Μ. I, η. 101), hanc dependentiam
permanentem vitari posse suggestione libertatis seu independentiae, in
finali imperio superaddita. Ita tamen hypnotizantes agere non solent.
2. Notetur nunc iam magis restringi aut in dubium revocari effectus
salutares hypnotismi.

350

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

causa tollendi vel minuendi malas propensiones (v, g, ad suicidium,
ebrietatem, luxuriam, furtum, etc.) quando casu extraordinario1
libertatem quasi tollunt vel voluntatem extenuant. Tunc quoque
erit cautio adhibenda : non adhibeatur nisi medicus valde peritus
ac prudens et summe fidus, qui nonnisi honestis et innocuis
suggestionibus et solum ad finem intentum utatur ; adjungatur
quoque testis fidus (qui maneat saltem in vicinia) propter bonum
ipsius hypnotizantis, maxime autem hypnotizati.

QUAESTIO SECUNDA.

DE OCCISIONE SUI.
S. Th. II-II, q. 64, a. 5.

349. Occisio sui est actio vel omissio quae mortem
causare nata est ; alia est directa, alia indirecta. Directa
est quae in se intenditur tamquam finis aut medium, sive
explicite, sive implicite, ut dum actio vel omissio ad
nullum alium finem immediate tendere possit ; indirecta
est, quae in se non intenditur, sed praevidetur verisimiliter
secutura ex quadam actione vel omissione : ita miles
praeliaturus praevidet probabiliter mortem e prelio secu­
turam. Aliud profecto est se occidere seu mortem sibi in­
ferre; aliud solum morti vel eius periculo se exponere seu
aliud facere cum periculo mortis,quod mortem scil.secum
trahere potest. lamvero occisionem sui indirectam esse
licitam, datis certis conditionibus et ex causa proportionate
gravi, nemo est qui dubitet ; at etiam fuerunt qui occisionem
sui directam seu ipsum suicidium proprie dictum legitimate
çonati sunt, non solum inter philosophos graecos, prae­
sertim stoiCos aut epicuraeos, illud tamquam virtutis
actum considerantes, aut tamquam medium fugiendi vitae
acerbitates ; sed etiam inter recentiores, maxime inter
positivistas et materialistas. Quo factum est, ut decrescente
fide, suicidium de die in diem invaluerit, eo magis quod
in libris et theatris eius apologia instituatur. Cui contra­
dicit doctrina catholica.
i. Medium enim ordinarium formationis, educationis et dominationis
sui est propriae rationis et libertatis eXercitium.Ceteroquin suggestiones
ordinario magis debilitant voluntatem quam firment.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

351

350. Thesis I. Directa occisio sui, in se et propria
auctoritate intenta, est peccatum de se ex toto genere
grave, utpote non solum individuo, sed et societati
nocivum, et Deo iniuriosum.
Dicitur : a) propria auctoritate, ut casus excludatur tum illius
qui Deo inspirante seipsum occideret, quod certo est licitum,
tum illius qui id façeret propter crimen commissum, mandante
publica auctoritate, quod non auderemus damnare ut certo
illicitum ;
b) de se grave, quia per accidens fieri potest, ut quis bona
fide existimet quaedam esse motiva propter quae licitum sit
propriam tollere vitam 5
c) ex genere toto, utpote... : est enim natura sua semper grave
propter triplex motivum, quia non solum ipsi suicidae, sed et
societati damnosum, ac insuper iuris Dei laesivum. Sub primo
aspectu non est contra iustitiam sed contra charitatem sui, sub
altero directe contra iustitiam legalem, sub tertio contra iustitiam
commutativam.
Prohibetur autem strictissime non solum lege naturali, sed
etiam lege divina et ecclesiastica.

Probatur directe : 1) Est contra legem naturalem.
a) Est enim individuo nocivum.Vita est maximum bonum
temporale et conditio omnium aliorum bonorum non solum
naturalium sed et supernaturalium : conditio meriti pro
vita aeterna, conditio profectus in charitate, conditio poeni­
tentiae, conditio progressus et evolutionis in vita morali et
spirituali ; unde qui occidit seipsum agit contra amorem
sui et contra inclinationem naturalem qua omne ens tendit
ad sui conservationem.
b) Est quoque nocivum societati, quae non habet domi­
nium vitae nostrae sed custodiam in sui utilitatem. Pars
pertinet ad totum, et quaelibet pars, id quod est, est
totius ; quilibet autem homo est pars societatis, cui tam­
quam membrum utile inseritur,et ita quod est, est societatis;
ergo qui se occidit hac sui utilitate privat societatem,
ipsa invita, et ita iniuriam ipsi infert.
c) Denique et maxime est iuris Dei laesivum. Deus enim
est auctor et ideo dominus vitae et corporis nostri, et
istud dominium sibi reservavit, nobisque ad modum de­
positi solum usum iuxta ipsius voluntatem concessit cum
onere vitam custodiendi et conservandi. Vita ergo est

352

Q’

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

quoddam bonum divinitus datum et Dei potestati ac
iudicio subiectum. Unde qui seipsum occidit, ius Dei laedit.
2) Est contra legem divinam, quae a) explicite decernit :
Non occides, quod non solum de proximi sed etiam de
sui occisione est intelligendum, cum homo proximum
diligere debeat sicut seipsum. Unde Augustinus, 1. I de
Civ. Dei, c. 20 : « Rçstat ut de homine intelligamus illud
quod dictum est : Non occides. Non alterum, ergo nec te.
Neque enim aliud quam hominem occidit, qui seipsum
occidit » ; — b) fundamentum quoque innuit praecepti,
Deut.XXXII, 39 : Ego occidam et ego vivere faciam; et
Sap. XVI, 13 : Tu es, Domine, qui vitae et mortis habes
potestatem; — hinc c) concludit : quia quoad vitam et
mortem sub dominio sumus Dei, debemus pro Domino
et vivere et mori, iuxta illud Apostoli, ad Rom. XIV, 7-8 :
« Nemo enim nostrum sibi vivit, et nemo sibi moritur.
Sive enim vivimus, Domino vivimus ; sive morimur,
Domino morimur. Sive ergo vivimus, sive morimur,
Domini sumus ».
3) Est contra legem ecclesiasticam, secundum quam
suicidae privantur sacra sepultura et liturgicis suffragiis
(can. 1240, 3°) ; quae poenae tamen non incurruntur si
illis defuit aut forsan defuit sufficiens usus rationis, si
poenitentiae signa dederunt, si dubium est an mors ex
suicidio sit orta, si crimen fuit prorsus occultum, ne fama
superstitum violetur. Qui autem suicidium tentaverunt,
sunt irregulares ex delicto (can, 985, 50), arcentur ab
actibus legitimis ecclesiasticis, aliasque poenas incurrunt si
sint clerici (can. 2350, § 2).
351. Nulla est causa assignabilis propter quam sit
licitum occidere seipsum, sed omnes quae afferuntur
excusationes sunt vani praetextus.
Non enim valet a) huius vitae praesentis miseria: felicitas ad
quam destinamur solum est in futura vita obtinenda, ad quod
maioris meriti aut poenitentiae occasionem praebet miseria aevi
praesentis ; essetque irrationabile ad miserias minores vitandas,
maximam sibi inferre, scii, mortem. — Nec b) dedecus intolera­
bile subeundum : occisio non est medium aptum famam aut
honorem recuperandi, et propter malum iniuste ab altero illa­
tum non convenit sibi ipsi maiorem poenam infligere. — Nec

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

353

c) virtus, praesertim castitas servanda : integritas camis sane
non est bonum morti proportionatum ; integritati autem animae
aliter subveniri potest, cum tentatione crescente resistentia ex
Dei gratia crescere possit. Ceterum non sunt facienda mala ut
eveniant bona. — Nec d) vita inutilis aut aliis onerosa finienda :
unusquisque laborando, iuvando, bonis exemplis aedificando
aut orando utilis aliis esse potest ; quodsi fuerit privato aut societati
nocivus, vitae honestate scandala aut injustitias reparare portent.
Quae suo tempore iam confutabat S. Thomas, q. 64, a. 5,
ad 3 : « Homo constituitur dominus sui ipsius per liberum arbi­
trium ; et ideo licite potest homo de seipso disponere quantum
ad ea quae pertinent ad hanc vitam, quae hominis libero arbitrio
regitur. Sed transitus de hac vita ad aliam feliciorem non subiacet
libero arbitrio hominis, sed potestati divinae ; et ideo 1) non
licet homini seipsum interficere, ut ad feliciorem transeat vitam.
2) Similiter etiam nec ut quaslibet miserias praesentis vitae
evadat, quia ultimum malorum huius vitae et maxime terribile
est mors... Et ideo inferre sibi mortem ad alias huius vitae miserias
evadendas, est maius malum assumere ad minoris mali vitationem.
3) Similiter etiam non licet seipsum interficere propter aliquod
peccatum commissum, tum quia in hoc sibi maxime nocet quod
sibi adimit necessarium poenitentiae tempus, tum etiam quia
malefactorem occidere non licet, nisi per iudicium publicae
potestatis. 4) Similiter etiam non licet mulieri seipsam occidere,
ne ab alio corrumpatur, quia non debet in se committere crimen
maximum, quod est sui ipsius occisio, ut vitet minus crimen
alienum : non enim est crimen mulieris per violentiam violatae,
si consensus non adsit... Constat autem minus esse peccatuni
fornicationem vel adulterium, quam homicidium, et praecipue
sui ipsius, quod est gravissimum, quia sibi ipsi nocet, cui maxi­
mam dilectionem debet; est etiam periculosissimum, quia non
restat tempus ut per poenitentiam expietur. 5) Similiter etiam
pulli licet seipsum occidere pb timorem ne consentiat in peccatum,
quia non sunt facienda mala ut veniant bona, vel ut vitentur mala,
praesertim minora et minus certa ; incertum enim est an aliquis
in futurum consentiat in peccatum : potens est enim Deus homi­
nem quacumque tentatione superveniente liberare a peccato. »
Ex quibus rursus indirecte confirmatur thesis catholica.

352. Thesis II. Indirecta occisio sui est illicita, nisi
accedente iusta et proportionata causa, i. e. bono
maiore quod immediate ex ipsa actione sequitur et non
mediante occisione.
Probatur. Est enim illicitum actione aut omissione sua
causare effectum malum, nisi quatuor verificentur con­
ditiones : a) ut actio aut omissio in se non sit mala :
b) ut aeque immediate ex ea sequatur etiam effectus bonus,
Summa Theologiae Motali» U. — 43

354

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

et hic non mediante malo obtineatur ; c) ut effectus bonus
sit malo proportionatus ; d) ut solus effectus bonus, non
malus, intendatur. Ergo indirecta occisio sui non erit
licita nisi i) actio aut omissio ex qua sequitur, non sit
mala in se; 2) aeque immediate sequatur alter effectus,
bonus, et iste non mediante occisione procuretur ;
3) bonus effectus maior sit aut aequalis periculo vitae et
ita illud compenset ; unde oportet ut eo maior sit quo
maius, certius, proximius sit istud periculum ; 4) mors
non intendatur sed solus effectus bonus.
Bonum proportionatum compensans est triplex :
1) Bonum publicum, nam bonum commune praestat bono
privato.
Ita etiam cum proximo mortis periculo possunt sacerdotes,
medici aliique quibus incumbit, salutem, vitam aut securitatem
aliorum curare ; milites non deserere locum assignatum, aut incen­
dere navem vel arcem explodere ad submergendos aut delendos
hostes, vel ne hostis ea potiatur cum gravi detrimento reipublicae ;
non autem ad captivitatem vitandam, cum bonum publicum id
non requirat.

2) Bonum spirituale virtutis, aut scientiae et artis, aut
culturae progressus.
Ita aviatores aut navigatores cum periculo vitae nova itinera
quaerentes aut ignotas regiones explorantes. Item fidei causa,
missionarii, etiam cum periculo vitae praedicare Evangelium
possunt, si utilitas inde speretur ; et fideles possunt non solum
mortem fortiter ferre, sed etiam non fugere, imo se judicibus
sistere, si id utile existimetur ad alios in fide firmandos, nisi
tamen maiora timeantur mala. Item ex charitate potest quis
periculo mortis se exponere vel ictui invadentis se offerre, aut
non curare propriam salutem (v.g. tabulam cedere in naufragio),
vel non se defendere, ad vitam parentum, coniugis, amici, proximi,
si speretur, servandam, a fortiori ad salutem eorum aeternam
(imo id potest esse praeceptum) ; non autem se in mare aut flumen
projicere etiam ad infantem baptizandum, quia non sunt facienda
mala ut veniant bona. Item ex amore iustitiae possunt malefactores
se condemnandos et interficiendos offerre : mors enim non est ex
omissione fugae sed ex condicto iudicis. Et ad tuendam castitatem
virgo, cui actu vis infertur, potest fugiendo ex alta rupe aut e
fenestra se praecipitem dare cum solo mortis periculo, dum aliqua
adsit spes evadendi ; non cum certa morte, quia tunc esset directa
occisio quae eligeretur ut medium ad aliud malum Vitandum.
At potest permittere se occidi potius quam violari, licet ad id
non teneatur.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

355

%) Bonum corporale resultans ex eo quod vitetur periculum
mortis certius aut genus crudelius.
Ita licitum est e turri se praecipitem dare ad fugiendam, non
quidem captivitatem, sed certam capitis sententiam aut atrociorem
mortem quam actu illaturi sunt malefactores ; aut e fenestra
desilire ad flammas actu ardentes fugiendas : dummodo tamen
adsit spes evadendi, secus esset directa occisio quae eligeretur
Ut medium ad maius malum vitandum, eodem modo ac sumptio
veneni. Aliud scii, est certo periculo mortis etiam proximo se
exponere, aliud certam mortem incurrere.

353· Corollaria. — Ex doctrina exposita concluditur :
1) ad incurrendum periculum mortis non certum, sed probabile
aut remotum, sufficere causam minorem, semper tamen gravem,
praesertim si necessitas adsit, v. g. licitum est inservire morbo
contagioso laborantibus, imo ex charitate eos invisere, etiam cum
magno periculo luem contrahendi, item periculosam artem exer­
cere (v. g. ascendere tecta) ad sui et suorum sustentationem aut
aliorum utilitatem ;
2) ad incurrendum periculum vitam pluribus etiam annis
indirecte abbreviandi, sufficere rationem minus gravem : ita virtutis
exercendae causa licitum est moderatas poenitentias agere ieiuniis,
vigiliis, macerationibus : refrenatio concupiscentiae enim ex­
hibet compensationem ; item ad propriam sustentationem vel ad
progressum rei industrialis aut mechanicae licitum est operariis
vitrum conflare, metalla inaurare, quotidie ignem versare, aliasque
artes exercere vitam abbreviantes, quamvis pro posse conandum
sit ut minus periculosa reddantur opera artificibus commissa ;
3) attamen ad incurrendum mortis periculum non sufficere
rationem futilem, v. g. propter vanam gloriam pugnare, onera
extraordinaria ferre, deorsum se dimittere, aut ieiunium diutissimum protrahere solius sponsionis causa ;
4) a fortiori licitum non esse aliorum utilitatem aut proprium
lucrum procurare ex quaesito mortis periculo, sed tantum periculo
se exponere, agendo actum aliunde et de se utilem.
Hinc graviter peccant a) qui levibus de causis in discrimen mor­
tis se iniiciunt, uti quicumque temerarii funambuli, gladiatores,
corpus volutantes, taureadores, circulatores qui feras domant
aut venena sumunt, nisi longa experientia aut apta praeparatione
certi sint de sua dexteritate aut remediorum efficacia ;
b) qui graviter nocent sanitati aut mortem notabiliter sibi
accelerant per çrapulam, ebrietatem, immoderatam luxuriae pas­
sionem, per abusum morphii, cocaini, opii, aut per immoderatas
poenitentias ;
c) qui media ordinaria recusant sumere ad sanitatem recupe­
randam vel vitam incolumem conservandam ; non autem qui
media extraordinaria, exquisita, inusitata, pretiosiora, valde dif­
ficilia, adhibere nolunt, uti patriam relinquere et regionem salu­
briorem quaerere, operationem valde laboriosam aut periculosam
subire, vel notabilem amputationem : lex enim vitam protrahendi

356

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

nop obligat cum tanto incommodo. Hodie tamen plures opera­
tiones, quae olim difficiles et periculosae habebantur, facillime et
tuto perficiuntur, ac ita iam facta sunt media ordinaria ;
d) a fortiori qui ab alimentis necessariis sumendis abstinent,
etiam ad optimum finem v g. liberationem patriae. Id enim est
directa occisio nam, ut ait S. Thomas, q. 69, a. 4, ad 2 : « cibum...
non sumere esset seipsum occidere ». Et bonum speratur ex
malo medio ; non autem mala facienda sunt, ut eveniant bona.

354. Animadversiones. — 1» Principia clara sunt et in
iis nulla est difficultas ; sed de facto in applicatione principiorum,
scii, an in casu talis occisio sit directa vel indirecta, locus esse
potest dubio vel et subtili considerationi, quia a priori non semper
facile est id determinare. Varii modi autem apud auctores indicati
(cfr.Tanquerev,n.3O4sq.; Billuart, diss. X, a. 3) possunt haberi ut
sola occisio indirecta, vel saltem non certo probantur esse occisio
directa ; ac proinde in praxi considerari possunt tamquam liciti,
quia probabiliter et ex communi apprehensione hominum sunt
sola ocCisio indirecta. Quodsi alicui evidenter viderentur directa
occisio, exinde non posset extendere principia et occisionem
directam etiam in aliis casibus similibus dicere licitam ; sed
solum concludere posset applicationem principiorum non recte
fieri, et in casu actionem occisivam etiam esSe directam et ideo
esse illicitam.
2a Desiderium propriae mortis non est necessario iniustum
erga Deum, quia qui sibi mortem exoptat, expectare potest eam a
Deo sibi inferendam. Imo tale desiderium potest esse ordinatum et
rationi conforme, si ex motivo oriatur obtinendi bonum quod
vita melius, vel effugiendi malum quod morte peius est. Hinc
desiderium
a) est licitum si oriatur ex motivo boni melioris, v.g. desiderandi
coniunctionem cum Deo, perfectius amandi Deüm, non amplius
peccandi, etc. sicut in Apostolo, Phil. I, 23 ;
b) est illicitum si oriatur ex pravo motivo, v. g. quia cum
rebellione erga voluntatem divinam quis mortem exoptat vel ex
impatientia non vult ordinarias molestias vitae praesentis tolerare.
Quod de se est graviter malum si ex perfecta deliberatione
fiat ; saepe tamen non est sufficienter deliberatum propter
perturbationem vel iram, aut non serio volitum ;
c) de se non est peccaminosum, si quis a gravi malo terreno,
v. g. gravi morbo, dura incarceratione, durissimo vitae statu,
molestis vexationibus et insidiis, ita abhorreat ut malit mortem,
quia, dicente Scriptura (Eccli. XXX, 17), melior est mors quam
vita amara; est tamen imperfectum quia homo, patienter tole­
rando mala gravissima, pretiosam obtinebit mercedem quam
morte praematura amittit.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

357

QUAESTIO TERTIA.

DE OCCISIONE PROXIMI.
S. Th. II-II, q. 64, a. 2, 3, 4, 6, 7, 8.

355. Occisio proximi, sicut occisio sui, distinguitur
directa et indirecta. Directa non est iusta, nisi ex auctoritate
publica, erga malefactores, et erga hostes nocentes in
bello iusto, non autem erga innocentes, nec mere privatis ;
licita tamen esse potest occisio indirecta, etiam mere
privatis, iustae defensionis vel conservationis causa.
Iniusta hominis occisio vocatur homicidium i. e. hominis
caedes ; hoc autem est simplex, vel qualificatum i. e. cir­
cumstantiam specialiter peccaminosam involvens in con­
fessione declarandam, v.g. homicidium sacrilegum (ratione
personae sacrae), parricidium, fratricidium, coniugicidium,
infanticidium seu caedes prol.s, regicidium, latrocinium ex
praedandi voluntate patratum, assassinium seu homicidium
factum ex condicto aut ex insidiis.

356· Thesis I. Ex iure naturali, supposito facto
naturali societatis, potest auctoritas suprema civilis
capitali poena plectere malefactores, gravissimi
criminis plene convictos, quoties id requirit bonum
publicum.
Ita contra Waldenses et Anabaptistes, et contra quosdam
modernos philosophos, istud ius ad crimen seditionis indebite
restringentes vel etiam inutile omnino et iniustum asserentes,
quia aggressor actu quidem iuste occiditur, captus autem amplius
nocere non valet ; aut quia auctoritas ex pacto sociali derivatur,
individui autem ius ad vitam sibi reservant cui renuntiare non
possunt : ita inter alios Cesare Beccaria, leremy Bentham, Ch.
Lucas, Spedalieri, Ahrens, Holtzendorff.
Certum est ex professione fidei ab Innocentio III contra
Waldenses : « De potestate saeculari asserimus quod sine peccato
mortali potest iudicium sanguinis exercere ».

Probatur i° ratione : Potestati soçiali supremae ius est
ac officium sanctionibus efficacibus tuendi leges et efficaciter
malefactores deterrendi a criminibus : id enim necessarium
est bono reipublicae. Sed id plerumque non posset suffi­
cienter praestare, nisi poenam capitalem minaretur eamque
infligeret, uti constat experientia : tum historica ex com-

358

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

muni aestimatione omnium temporum, tum psychologica,
quia multi inveniuntur homines, qui aliis poenis exilii aut
detentionis etiam perpetuae sive laboriosae sive solitariae
non sufficienter moveantur,sed quibus poena mortis unicum
sit remedium quod de se efficaciter ab omni crimine
detineat. Ergo potestati sociali supremae ius est infligendi
poenam capitalem.
Et sane : a) Supposito quod in societate adsit potestas puniendi,
uti negari non potest, requiritur ut ordo moralis in republica
violatus sufficienter reparetur, et crimina proportionatis poenis
puniantur. Sed aliqua crimina tam gravia sunt ut sola poena
capitali et absçissioné a societate humana expiari valeant ; ergo.
b) Recta ratio dictat amputandam esse partem si toti noceat.
Ut docet S. Thomas, q. 64, a. 2 : « Omnis pars ordinatur ad
totum ut imperfectum ad perfectum ; et ideo omnis pars natu­
raliter est propter totum. Et propter hoc videmus quod si saluti
totius corporis humani expediat praecisio alicuius membri, puta
cum est putridum vel corruptivum aliorum membrorum, lau­
dabiliter et salubriter abscinditur. Quaelibet autem persona
singularis comparatur ad totam communitatem sicut pars ad
totum. Et ideo si aliquis homo sit periculosus communitati, et
corruptivus ipsius propter aliquod peccatum, laudabiliter et
salubriter occiditur, ut bonum commune servetur ».

Breviter : experientia docet unicum remedium quod
efficaciter a criminibus retrahit esse poenam capitalem;
sine qua nec crimina satis vindicantur nec societas suf­
ficienter protegitur.
20 Id quoque agnoscit revelatio. Statuit enim lex vetus :
« Maleficos non patieris vivere... Qui percusserit et oc­
ciderit hominem, morte moriatur » (Exod.XXII, 18, Lev.
XXIV, 17), cuius indicatur ratio universalis : « Quicumque
effuderit humanum sanguinem, fundetur sanguis illius »
(Gen. IX, 6). Unde non solum valet de potestate apud
ludaeos instituta in V. Lege, sed etiam in N. T. pro
potestate suprema apud paganos, testante Apostolo (ad
Rom. XIII, 4) : « Si autem malum feceris, time ; non
enim sine causa gladium portat : Dei minister est, vindex
in iram ei qui malum agit ».
Dicitur autem : a) auctoritati sociali supremae competit : nemo
enim praeter publicam potestatem poenam mortis inferre potest,
quia malefactores solum ad bonutn commune licite occidi possunt.
< Occidere malefactores, ait S. Thomas, a. 3, licitum est, in

!
DE IUSTITIA COMMUTATIVA

359

quantum ordinatur ad salutem totius communitatis, et ideo ad
illum solum pertinet cui committitur cura communitatis conser­
vandae ; sicut ad medicum pertinet praecidere membrum pu­
tridum, quando ei commissa fuerit cura salutis totius corporis.
Cura autem communitatis boni commissa est principibus haben­
tibus publicam auctoritatem ; et ideo eis solum licet malefactores
occidere, non autem privatis personis ». Ceterum tunc maiora
mala orirentur pro societate et conflictus perpetui. Unde male­
factores, etiam in ipso momento criminis commissi, ex indigna­
tione occidere, nec populo est licitum (lynching), et patri aut
marito non est ius occidendi adulterum aut filiam vel uxorem
adulteram in flagranti delicto captos ;quodsi lex civilis id aliquando
toleret, non facit licitum esse in conscientia sed solum intendit
non punire in foro iudiciali, testante S. Thoma, IV Sent., d. 37,
q. 2, a. i : « Lex civilis quasi licitum computat quod in ipso
actu (adulterii) eam (uxorem) interficiat, non quasi praecipiens,
sed quasi poenam homicidii non infligens, propter maximum
incitamentum quod habet vir in tali facto ad occisionem uxoris.
Sed Ecclesia in hoc non est adstricta legibus humanis... Et ideo
in nullo casu licet viro interficere uxorem propria auctoritate o1.
b) gravissimi criminis plene convictos. Unde requiritur quod cri­
men sit valde grave, — moraliter certum, ita quidem ut regulari­
ter de ipso iudicialiter constet,—et ut ante mortem detur tempus
reo ut conscientiae et saluti aeternae consulere possit. Satellites
igitur qui criminosum capere aut custodire non valerent, non
possunt ipsurn occidere, quamvis possint explodere sclopetum
in crura fugientis ut capiatur, etsi exinde casualiter possit occidi.
c) in quantum id requirit bonum commune. Hinc non semper
requiritur ut peccatum in se sit valde grave, sufficit ut valde
noceat reipublicae. « Unde, ait Billuart, diss. 10, art. 1, leges
militares non sunt dicendae iniustae, licet poenam mortis decer­
nant pro culpis secundum se levibus, puta, pro brevi somno,
pro deserta statione, neglecta custodia, parva inobedientia, exiguo
furto, quia ex eiusmodi delictis, quantumvis secundum se levibus,
gravissima mala reipublicae sequerentur, si non severissime
cohiberentur ».

357· Corollaria. — 1. Probata necessitate poenae ca­
pitalis, eo ipso probatur Deum tale ius Societati concessisse.
Cum enim sit auctor societatis, consequenter voluit omnia
necessaria ipsi conferre ; et ceteroquin id positive scimus ex
revelatione.
2. Eo ipso quoque probatur quod ius societatis vincit ius
privati ad vitam. In subordinatione iurium praeferendum est ius
societatis iuri individui. Unde cessat ius ad vitam in quibusdam
circumstantiis, et sicut urgente bono communi potest obligare
societas cum periculo mortis, ita et imponere poenam mortis.
i. Hinc prop. damn, ab Alex. VII, 19 : « Non peccat maritus occidens
propria auctoritate uxorem in adulterio deprehensam ».

JÔO

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

3. Non potest infligi poena quae inferat damnum irreparabile,
sicut poena mortis, nisi adsit certitudo delicti. Non tamen ad
hoc requiritur infallibilitas, sed ea certitudo quae sufficit in acti­
bus humanis, ita ut delictum sit moraliter certum, sicut etiam
sufficit ad operationem chirurgicam perficiendam.Ceterum multa
agere solemus quae non excludunt infallibiliter omne periculum
mortis.

4. Nec ad emendationem delinquentis non impediendam, est
poena mortis semper omittenda. Nam, ut notat S. Thomas,
c. Gentes 1. III, c. 146 : « Quod vero mali, quamdiu vivunt,
emendari possunt, non prohibet quin iuste possint occidi ;
quia periculum quod de eorum vita imminet est maius et certius
quam bonum quod de eorum emendatione expectatur. Habent
etiam in ipso mortis articulo facultatem ut per poenitentiam
convertantur ad Deum. Quod si adeo sunt obstinati quod
etiam in mortis periculo cor eorum a malitia non recedat, satis
probabiliter aestimari potest quod nunquam a malitia resipiscant ».
Emendatio est quidem finis secundarius poenarum ; primarius
est bonum commune vindicandum1.
5. Spectari itaque poena potest dupliciter : ante inflictionem,
tn comminatione, et sic influit ad deterrendum a crimine ; —
post inflictionem, in executione, et sic valet ad reparandum
ordinem laesum in malo dato aliis exemplo, et simul ad nova
rei crimina impedienda.

358· Animadversio, —In bello iusto, ex auctoritate sociali
suprema, propter bonum reipublicae, licitum est occidere hostes
ex officio militantes, non tamen iam captos, aut arma deponentes,
nec incolas nisi actus hostilitatis exerceant. Ita ex iustitia legali
(n. 274).
359. Thesis IL Directa occisio innocentis est gravis­
simum peccatum, non solum Deo, et societati, Sed et
proximo iniuriosutn. — Probatur : Nam triplicem iniustitiam ex natura sua continet :
a) contra Deum, cuius dominium violat, cum sit dominus
humanae vitae et corporis humani ; unde nunquam
licitum est innocentem directe occidere, nisi Deus prae­
cipiat ;
b) contra societatem, quam iniuste privat utilitate cuius­
dam suorum membrorum, ipsa invita ;
c) contra proximum, quem invitum privat usu maximi
boni temporalis quod est fundamentum aut conditio omnis
alius borli.
i. Cfr. I-Π, q. 87, a. 3, ad 2 ; q. 95, a. i.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

361

Unde et lege divina prohibetur : Expd. XX, 13 : Non
occides ; vel explicitius ; XXIII, 7 : « Insontem et iustum
non occides, quia aversor impium ».
Hinc iniustum est : 1) occidere lethaliter vulneratos, series,
aegrotos, moribundos, ne diutius patiantur, aut mortem eorum
directe accelerare ; item furiosos interficere, ne aliis noceant,
nisi aliter hic et nunc cohiberi nequeant, nam tunc sunt iniusti
aggressores ; vel etiam in naufragio aliquos consortes in mare
proiicere ut ceteri serventur ;
2) matrem occidere in extremis positam, ut infans baptizari
possit ; sed debet ipsa, si vita eius sperari possit, subire opera­
tionem ut infans baptizetur ;
3) interficere legatos aut obsides, etiamsi hostes qui eos
miserunt fidem datam non servaverint, imo alios obsides inter­
fecerint : sunt enim innocentes ;
4) infantes occidere aut eorum mortem directe accelerare
quocumque ex motivo ;
5) postulare aut peragere punctionem cordis in defunctum, cor
scii, pungere aut arteriam aperire illi qui reputatur defunctus, ne
scii, forsan vivus sepeliatur si mors non sit omnino certa, quia
est se exponere periculo occidendi hominem1.

7360. Thesis III. Indirecta occisio generatim non est
licita, nisi causa iusta et proportionate gravi, i. e.
bono maiori quod immediate ex actione sequatur et non
mediante occisione.
Probatur : Non enim licitum est causare effectum malum :
mortem alterius, nisi causa etiam immediate producat ef­
fectum tam bonum ut malum compenset ; sicut dictum
est qu. 2, n. 352.
Hinc 1) illicitum non est: in bello iusto bellica tormenta dirigere
contra urbem obsessam, quamvis multi innocentes forsan occi­
dantur, dummodo sit medium efficax ad urbem oppugnandam ;
pharmacum dare necessarium matri gravidae, etsi fortasse abortus
et mors foetus sequatur ; transfodere puerum innocentem quem
iniustus aggressor ante se posuit, ne vulneretur, quia iniusta
aggressio redundat in puerum, imo, secundum al’quoS, hoste
persequente fugere per arctam viam cum periculo conculcandi
puerum (si iste sit baptizatus) ; secus autem si periculum mortis
esset ex iusta causa vel ex causa naturali ut incendio.
I. Quaestioni : num licitum sit, ex mandato auctoritatis publicae,
directe occidere eos qui, quamvis nullum crimen morte dignum com­
miserint, tamen ob defectus psychicos vel physicos nationi prodesse iam
non valent, eamque potius gravare, eiusque vigori ac robori obstare cen­
sentur ; S. Officium recenter respondit : Negative, cum sit iuri naturali
ac divino positivo contrarium (27 nov. — 2 dec. 1940).

362

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

2) E contra illicitum est medico, experimenti causa, novo uti
remedio vel periculosani perficere operationem, quando praesto
est remedium magis efficax et minus temerarium ; item proficere
puerum ante lupos insequentes, qui secus plures alios essent
devoraturi, aut proicere aliquos in mare ad allevandam sca­
pham secus mergendam, nisi illos qui ultimi in eam descen­
dentes causa sunt cur mergenda sit : hi enim soli nocentes, ceteri
innocentes sunt,
3) Licitum est ad parcendum civitati, tradere innocentem
cuius vitam tyrannus aut hostis exigit, imo et ipsi praecipere
ut se tradat propter bonum commune ; non autem ipsum
occidere, etiamsi consentiat.

361, Thesis IV. Occisio iniusti aggressoris, saltem
indirecta, licita est ad vitam vel bonum aequivalens
defendendum, servato tamen moderamine inculpa­
tae tutelae.
Dicitur i) licita, et non obligatoria, quia generatim nemo
tenetur seipsum hoc duro modo defendere, sed potest ex motive
virtutis mortem sui permittere, nisi sit valde necessarius familiae
aut bono communi, aut nisi ipse de statu gratiae diffidat
2) occisio aggressoris, i. e. illius qui actu vim infert, aut saltem
aliquo modo cepit opus et moraliter iam est invadens, ut si
signa imminentis aggressionis (ensem stringendo, sclopetum
arripiendo, etc.) exhibeat, aut aggredi omnino determinaverit et
occasionem aggressionis iam nunc quaerat et hoc ex quodam prae­
senti indicio constet; in dubio autem esset locus cautioni aut inter­
pellationi, noti defensioni12. Nam ante aggressionem occidere esset
eam praevenire, non autem contra eam se defendere ; et finita
aggressione, non iam esset defensio, sed vindicta ;
3) iniusti; ergo illicitum est contra iustam actionem ministrorum
iustitiae aut satellitum se defendere, licitum autem contra
aggressionem materialiter iniustain ab ebrio aut amente attenj tatam, nisi iste certo sit in statu peccati et invasus certo in
Astatu gratiae ;
4) saltem indirecta : ita dicimus, quia aliqui, ut Lugo et Waffelaert, existimant in casu licitam ipsam occisionem directam,
dummodo non ut finis intendatur sed eligatur ut medium ;
conformius tamen veritati censemus cum S. Thoma cruentam
defensionem non esse nisi occisionem indirectam ;
5) ad vitam vel bonum aequivalens defendendum sive sui sive
alterius, ita ut adsit effectus bonus proportionatus morti ag­
gressoris ; bonum autem aequivalens eSt integritas membrorum

1
I

1. Ne dicatur ille qui offert vitam pro proximo semper esse in statu
gratiae, quia perficit actum heroicae charitatis ; id enim solummodo
verum est si ita agat ex motive perfecti amoris Dei.
2. Hinc Alex. VII damnavit prop. 18 : «Licet interficere falsum
accusatorem, falsos testes, etiam iudicem, a quo iniqua certo imminet
sententia, si alia via non potest innocens damnum evitare ».

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

363

servanda, sensus aut usus rationis non irreparabiliter amittendus :
an aliud censeri possit aequivalens, relinquitur modo ;
6) cum moderamine inculpatae tutelae, i. e. ut non plus fiat
quam necessarium sit defensioni ; unde illicitum est occidere
si sufficiat vulnerare, illicitum vulnerare si sufficiat clamare, aut
possibile sit fugere sine dedecore, non autem si fieret cum
magno detrimento : fugere sine dedecore non semper potest
miles aut nobilis, potest clericus, vir plebeius, imo miles aut
nobilis coram amente aut ebrioso.

Probatur : Licitum est ponere causam duplicis effectus,
unius boni, alterius mali, datis certis conditionibus (n.352).
Atqui id verificatur in casu. Nam a) indirecta occisio aggres­
soris iniusti est actio non mala, cum nihil sit nisi vim vi
repellere ac iusta defensio ; b) ex ipsa aeque immediate
oritur effectus bonus, scii, conservatio vitae, sicut malus : j
mors aggressoris ; c) effectus bonus est proportionatus
malo, quia vita invasi innocentis valet vitam aggressoris
nocentis, et non est alitet conservanda ; d) solus bonus
effectus in se intenditur, non ita malus, cum si aliter fieri
posset non inferretur. Ergo est licita.
Quod solemniter consecratum fuit a Iure, uti refert
Innocentius III : « Quamvis vim vi repellere omnes leges
et iura permittant, quia tamen id debet fieri cum modera­
mine inculpatae tutelae, non ad sumendam vindictam sed
ad iniuriam propulsandam...»1.
Audiatur S. Thomas, q. 64, a. 7 : « Nihil prohibet unius actus
esse duos effectus, quorum alter solum sit in intentione, alius
vero sit praeter intentionem... Ex actu ergo alicuius seipsum
defendentis duplex effectus sequi potest : unus quidem conser­
vatio propriae vitae ; alius autem occisio invadentis. Actus ergo
huiusmodi, ex hoc quod intenditur conservatio propriae vitae,
non habet rationem illiciti, cum hoc sit cuilibet naturale quod
se conservet in esse quantum potest. Potest tamen aliquis actus
ex bona intentione proveniens, illicitus reddi, si non sit propor­
tionatus fini. Et ideo si aliquis ad defendendam propriam vitam
utatur maiori violentia quam oportet, erit illicitum. Si vero
moderate violentiam repellat, erit licita defensio, nam secundum
iura « vim vi repellere licet cum moderamine inculpatae tutelae ».
Nec est necessarium ad salutem ut hopio actum moderatae tutelae
praetermittat ad evitandam occisionem alterius, quia plus tenetur
homo vitae suae providere quam vitae alienae. Sed quia occidere
hominem non licet, nisi publica auctoritate propter bonum com­
i. Cfr. C. poen. Gal., a. 328; Belg., a. 416: Germ., a. 53 ; item
ius Anglicum.

364

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

mune.., illicitum est quod homo intendat occidere hominem, ut
seipsum defendat, nisi ei qui habet publicam auctoritatem ; qui
intendens hominem occidere ad sui defensionem, refert hoc ad
publicum bonum, ut patet in milite pugnante contra hostes, et in
ministro iudicis pugnante contra latrones, quamvis etiam et isti
peccant, si privata libidine moveantur ».

362. Ad quaenam bona protegenda licita est cruen­
ta defensio ? — Disputarunt theologi an talis indirecta
aggressoris vulneratio aut occisio licita esse possit ad alia
bona minora sui vel alterius defendenda ·. fortunae, pudi­
citiae, famae et honoris. lamvero :
1) Multi id licitum dixerunt pro tuendis bonis fortunae.
Sed id certo non valet a) pro bonis possidendis et iure
ad rem, uti çeteroquin constat ex damn. prop. 32 ab Jnnoc. XI1,
sed ad summum pro bonis actu possessis et iure in re ; b) nec
pro bonis minoris momenti, v.g. olim pro uno alterove aureo1
2,
aut nunc pro 500 lire vel 1.000 fr., etiam valoris aurei, sed ad
summum pro bonis magni valpris ; res autem magni momenti
esset a statu decidere, vel magnum in ipso subire detrimentum,
unde spectanda est non solum absolute sed relatiye ; c) nec
pro illis quae etiam aliter recuperari possent... Pro bonis magni
momenti, iam possessis, quorum amissio esset verisimiliter
irreparabilis, id tamquam probabile sustineri potest, quia ad
securitatem publicam et ad bonum commune pertinet vio­
lentos raptores non posse impune arripere huiusmodi bona,
quin periculum vitae incurrant. Non tamen id certum est, quia
ut alii dicunt : non est licitum ut punitio, quia punitio non
pertinet ad privatos ; nec ut defensio, quia deest proportio inter
fortunam invasi servandam, et ipsam vitam invasoris.

2) A fortiori multi licitum habuerunt pro tuenda pudi­
citia.
$ed id etiam est valde dubium. Integritas enim carnis non
videtur tanti valoris ut possit vitae aequiparari. Integritas autem
animae aliter servari potest, in peccatum non consentiendo.

3) Etiam aliqui id habuerunt licitum pro tuendis fama et
honore, quae plus aestimantur quam bona fortunae, imo
plus quam vita.
Sed hoc ultimum verum est de fundamento honoris, scii, de
virtute, quae plus valet quam vita, non de honore ipso qui est res
1. «Non solum licitum est defendere defensione occisiva quae actu
possidemus, sed etiam ad quae ius inchoatum habemus et quaç nos
possessuros speramus ».
2. Prop. 31 damn, ab Inn. XI : «Regulariter occidere possum furem
pro conservatione unius aurei ·.

'

!

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

365

valde fragilis. Insuper fama et honor laesione aut occisione infa­
mantis vel inhonorantis defendi non possunt. Post factum enim,
non esset defensio sed privata auctoritate vindicta : si enim vir
nobilis qui alapam aut convicium iniuste accepit repercutiat,
non valet sane ad defendendum honorem ita ablatum, sed ad
obtinendum ex vindicta novum falsumque honorem. Ante factum
autem, esset praeventio, non defensio ; nec ista necessaria est
quia amissio honoris et famae non est irreparabilis, cum aliis
mediis servari aut saltem recuperari valeat (v. g, retorsione verbali,
via iudiciali, aut bonitate vitae), et laesio aut occisio invasoris
sit medium de se ineptum ad tale bonum conservandum aut
recuperandum, cum sit potius infamans. Itaque id merito dam­
natum fuit1. Aliunde violenta defensio honoris aut famae, in­
numeris caedibus et inimicitiis praeberet aditum cum magno
detrimento boni communis.
Praedicta omnia intelligenda sunt de istis solis bonis ; at aliter
dicendum esset si simul daretur aggressio personae, praesertim
si in periculo veniret integritas corporalis aut merito timeri
posset aggiessio contra vitam. Potest enim aliquis res proprias
(aut pudicitiam) etiam vi defendere, et si aggressor obsistat,
ac mutilationem aut mortem serio minetur, defensionis neces­
sitate illum occidere. Et si alapa aut fuste percutere unus conatur,
potest alter vi impedire ; et si ille qui percussit iniuriam conti­
nuare paratus sit, invasus vim vi repellere potest (si fugae non
detur locus), etiam cum occisione aggressoris quando iste mortem
minatur.

363. Corollaria. — i. Speciatim illicitae sunt embryotomia et directa procuratio abortus, scii, a) occidere foetum
in utero ad salvandam matrem ; b) foetum ex utero eiicere
ideo brevi moriturum, c) foetum in partes dividere. —
Est enim directe destruere vitam humanam, vel saltem
eam directe impedire in subiecto quod non est iniustus
aggressor2. Quod, propter eamdem rationem, valet de
foetibus ectopicis seu extrauterinis 3.
1. Prop. 30 damn, ab Inn. XI : « Fas est viro honorato occidere
invasorem, qui nititur calumniam inferre, si aliter haec ignominia vitari
nequit ; idem quoque dicendum, si quis impingat alapam vel fuste
percutiat, et post impactam alapam vel ictum fustis fugiat ». Et prop. 17
damn, ab Alex. VII : « Est licitum religioso et clerico calumniatorem
gravia crimina de se vel de sua religione spargere minantem occidere,
quando alius modus defendendi non suppetat ; uti suppetere non videtur
si calumniator sit paratus vel ipsi religioso vel eius religioni publice
et coram gravissimis viris praedicta impingere, nisi occidatur ».
2. S. Off., 19 aug. 1889, 24 iul. 1895, 31 maii 1884.— Cfr. nostrae
Quaestiones de Embryologia A, q. 4 et 5 ; B, q. 2 et 3. Quidam aliquando
licitum existimarunt foeticidium, ut Ballenni, Avahzini, Constantini,
aut abortum, sicut ipse Lehmkuhl.
3. S. Off. 4 maii 1898 et 5 maii 1902. Cfr Quaestiones de Embryologia A,
q. 7 ; et B, q. 4. Quidam responsa S. Off. conantur eludere.

1

366

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Agitur enim de vita innocentis, quae aeque sacra est in
parvo infante ac in matre adulta ; unde nulla adest ratio
cohonestans : nec potestas socialis bonum commune
tuendi contra crimina, — nec legitima contra aggressionem
defensio, — nec extrema necessitas matris.
Ut recentissime sancivit Pius XI, in encycl. Casti connubii,
31 dec. 1930 : « Quae possit unquam causa valere ad ullo modo
excusandam directam innocentis necem ? De hac enim hoc loco
agitur. Sive ea matri infertur sive proli, contra Dei praeceptum
est vocemque naturae : Non occides. Res enim aeque sacra
utriusqUe vita, cuius opprimendae nulla esse unquam poterit
ne publicae quidem auctoritati facultas, a) Ineptissime autem
haec contra innocentes repetitur e iure gladii, quod in solos
reos valet ; b) neque ullum viget hic cruentae defensionis ius
contra iniustum aggressorem, nam quis innocentem parvulum
iniustum aggressorem vocet ? ; c) neque ullum adest extremae
necessitatis ius quod vocant, quodque usque ad innocentis
directam occisionem pervenire possit ».

2. E contra abortus indirecte procuratus potest esse licitus,
si a) adsit in matre morbus lethalis, b) medium adhibitum
immediate valeat ad curandam matrem etiam non praegnan­
tem, c) non aliud remedium adsit, et d) provideatur
Baptismo infantis. A fortiori licita esse potest acceleratio
partus si infans extra sinunt matris vivere possit, et gravis
ratio adsit.
Actio scii, mortis periculum inferens et directe afficiens
ipsum foetum, vel quoddam organum aut elementum ad ipsum
pertinens, ut placentam, membranas ipsum involventes vel
liquorem amnii, nequit légitimât! per hoc quod ad salvandam
matrem sit necessaria, quia immediate tantum nocet proli et
solum mediante malo prolis procurat bonum matris, et sic est
directe nociva et occisiva ; — e contra actio quae non directe
in foetum, nec in aliquod ipsius instrumentum aut elementum
exercetur, sed in matrem aut organum matris, puta in uterum
vel tubam, potest esse licita, dummodo a) directe procuret
bonum matris, b) necessaria sit hic et nunc ad salvandam eius
vitam, c) nec periculum ex solo foetu proveniat.

3. De homicidio casuali docet S, Thoflias, art. 8 : Qui
actionem ponit ex qua casualiter, et non per se, frequenter
et verisimiliter, mors sequatur, non est homicidii reus,
dummodo sollicitudinem adhibuerit ordinariam : ita ve­
nator débitant adhibendo diligentiam, casu interficit
hominem. E contra, per accidens potest esse homicidii

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

367

reus « qui non removet ea ex quibus sequitur homicidium,
si debeat removere ». Quod fit dupliciter : a) si negligentiae
reus est non adhibens diligentiam debitam, v. g. impru­
denter cum sclopeto ludendo, et tunc graviter peccat vel
leviter prout negligentia gravis aut levis est : ita mulie­
res gravidae imprudentes, et medici in curandis aegrotis
négligentes ; b) si actio de se est iniusta et periculum ho­
micidii includit, v. g. percutiendo mulierem praegnan­
tem, vel materias aut machinas periculosas adhibendo
ex quibus vita opificum in magno discrimine ponitur.
364· Animadversiones.— Ia Sicut pro occisione sui, ita
pro occisione innocentis in praxi non semper facile est determi­
nare an sit directa vel indirecta ; unde hic quoque applicanda
venit adnimadversio ia facta art. praec., n. 354, i°.
2a Pro praxi notamus, doctrinam probabilem de occisione
iniusti aggressoris pudicitiae vel bonorum fortunae non esse
publice populo proponendam, propter abusus qui inde facile
sequerentur. De facto rarissime illa doctrina in praxim deduci
potest, quia fur ordinario aliis modis potest repelli, et quia res
rapta saepe via iudiciali repeti potest.
Ceterum Codex poenalis noster (art. 416 et 417) non agnoscit
ius defensionis, nisi aggressio aliquo modo directa existimetur in
personam.
3aNon exigit charitas ut quis ab occisione aggressoris culpabilis
abstineat ad vitandam huius damnationem aeternam. Charitas
sane obligat etiam ad exponendam vitam propriam si proximus
sit in extrema necessitate spirituali. Sed culpabilis aggressor non
est in extrema necessitate, cum voluntarie salutem exponat et,
refundens iniustam aggressionem, incolumis evadere possit.
4a Sicut aliquis potest seipsum cruenta defensione tueri, ita
etiam ex charitate potest pro defensione proximi facere quod iste
potest pro sua ; at non posset ita defendere bona quibus proximus
voluntarie renuntiat, v g. pudicitiam mulieris quae peccato
consentit aut non resistit. Nemo tamen tenetur ita defendere
proximum, nisi ad hoc speciale officium obliget, ut satellites,
aut pietas vel bonum commune urgeat, v.g. pro vita patris aut
personae quae est reipublicae omnino necessaria.
5a Legitimum principem, sed tyrannum ex regimine et op­
pressione, illicitum est occidere, quia nullus potest, quin pu­
blicam habeat auctoritatem, occidere malefactorem quantumvis
insignem ; — nisi populus constituendo regem, hanc potestatem
ita puniendi sibi reservaverit, vel nisi agatur de defensione
necessaria contra actualem aggressionem iniustam.
Usurpator vero seu tyrannus ex titulo, qui nondum factus
est legitimus rex, potest occidi, praeter casum iustae defensionis,
ex auctoritate legitimi principis aut in actu belli reipublicae
contra ipsum, si regnum nondum pacifice possidet ; quodsi iam

368

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

possideat, ex sola auctoritate legitimi principis id praecipientis.
— In praxi tamen licitum non erit, nisi positis certis conditioni­
bus, scii, a) tyrannum certo non habere ius ad regnum ; b) nul­
lum pariter esse superiorem ad quem potest haberi recursus ;
c) tyranni occisioni rempublicam non contradicere ; d) nec ex
eius occisione expectanda esse plura aut maiora mala12
.

QUAESTIO QUARTA,

DE DUELLO.

365. Duellum, apud moralistas, est singulare certamen
(monomachia) inter duos vel plures, ex pacto seu condicto
initum, armis ad occidendum vel graviter vulnerandum
aptis. Unde tria ad illud requiruntur :
a) singulare certamen, quod generatim inter duos, quan­
doque inter plures numero pares initur, quacumque fiat
intentione, sive exercitationis causa, sive vindictae, sive
reparandi honoris, sive fortitudinis ostendendae aut iuris
comprobandi ;
b) ex pacto initum, in quo scii, de tempore, locp et
armis adversarii conveniunt : quodsi duo sub irae
motu statim congrediantur, aut unus alium aggrediatur et
hic se defendat, non est duellum proprie dictum ;
c) arma ad occidendum aut graviter vulnerandum apta,
ita quod minime necesse sit ut de facto mors aut grave
vulnus sequatur, sed sufficiat ut per se infligi grave vulnus
possit, quod scii, materia sit peccati gravis. Itaque pugna
quae pugillo, virga, baculo fiat aut ferro acie retuso, ita
ut de se neuter graviter vulneretur, non est duellum, licet
peccatum mortale esse possit.
Duellum aliud est publicum, quod ex auctoritate publica ob
bonum publicum initur ; aliud privatum, quod nomine privato
suscipitur.
Publicum licitum esse potest si fiat propter bonum commune,
ad debilitandos hostes, aut ad litem aut bellum finiendum
inter duas gentes, cum minore damno, ne sanguis multorum
effundatur; — non tamen semper, sed dummodo communi bono
faveat aut saltem non noceat’ : si enim totus exercitus ad com­
1. Ita Billuart, diss. X, a. 2.
2. Tres casus indicantur apud Billuart, de Charitate, diss. 7, a, 5 :
Primus casus est, si is qui iuste bellum gerit se viribus inferiorem
hosti sentiat, et esse aut confligendum et succumbendum aut du elln-

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

369

mune bonum defendendum potest contra alium exercitum
dimicare, etiam duces convenire possunt ut unus vel pauci
adversus unum vel paucos pugnent. Non tamen propter bonum
particulare ex auctoritate iudicis tale duellum licitum esset ad
iniuriam vindicandam aut veritatem manifestandam, quia non
est medium ad hos fines necessarium, cum alia adsint, nec fit
sicut in priori casu, ad maiorem violentiam impediendam.
Privatum autem duellum semper est grave peccatum, ut tenet
Ecclesiae catholicae doctrina1.

(
•

>
t
I

Apud antiquos non erant duella nisi publica et solemnia inter
duces exercituum aut aliquos milites, ad finem bello imponendum.
Romae quidem extiterunt cruentae gladiatorum pugnae inter
captivos et servos ; sed non erant duella proprie dicta, cum
isti cogerentur ad pugnam, non libere de ea convenirent.
Medio Aevo, erant singularia certamina privata, apud Gallos
et Germanos, ad determinatum ius vel bonum sibi vindicandum ;
ex quo usu orta videntur duella iudicialia seu ordalia, litem finiendi
causa, quae a Germanis et Longobardis mutuata, late diffusa
extitere : quando plena probatio aberat, sub auctoritate iudicis,
duellum inter litigantes in usu erat, ad probationem veritatis,
quae ita iudicio relinquebatur Dei, quem intervenire ponebant
in favorem iustitiae. A duellis autem differebant torneamenta
inter equites habita, non animo hostili quidem, sed exercitatio­
nis causa et fortitudinis ostendendae ; quamvis tamen aliquando
in duella degeneraverint aut cum periculo vitae inita fuerint.
Ex hisce torneamentis et ex suppressione ordalium, saeculo XVI
orta sunt, in Gallia prius et Italia, duella, iuxta modum loquendi
hodiernum, strictius dicta, honoris scii, causa vindicandi habita.
Fama aut honore laesis, censebant nobiles et militiae duces id
nonnisi armis vindicari et sanguine lavari posse : non enim frustra
se gladios gestare existimabant. Qui mos primum apud nobiles
invaluit et milites, dein etiam inter togatos et viros politicos.

366. Principium. Duellum privatum est per se et
intrinsece atque semper graviter malum et iniustum.
— Probatur :
dum, potest et acceptare et offerre duellum ; quia bonum commune eo
meliori modo quo potest defendit et minus periculum eligit. Idem propter
eamdem rationem videtur dicendum, si sit dubius de victoria, nec sit
spes restaurandi exercitum casu quo profligetur.
Secundus casus : si duces, attentis belli incommodis, bonorum detri­
mentis, multorum necibus, etc., utilius reputent reipublicae contro­
versiam duello quam bello dirimere ; tunc enim reputatur a pluribus
duellum licitum ex parte eius qui bellum iustum gerit, modo tamen
non fiat victoria magis dubia quam in bello.
Tertius casus est, si, ex hoc quod duellum ab hoste oblatum non accep­
tetur, fiat hostis audacior et potentior, alter deiectus et timidior, tunc
etiam posse acceptari multorum est opinio. Et videtur in pari casu
David pugnasse contra Goliath.
I. De duello utiliter legi potest M. Gierens, Ehre-Duell urid Mensur.
Summa Theologiae Moralia II. — 24

370

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

A. Ex doctrina et legislatione Ecclesiae duellum ut grave
crimen reprobante atque gravibus poenis puniente· Post
varia Pontificum, episcoporum et conciliorum particularium
decreta, sanctiones in duellum latae fuerunt in Cone. Trid.
sess. 25, c. 19 de reformatione, atque dein a Benedicto XIV
explicatae et a Pio IX renovatae, novo Codice Iuris con­
firmatae inveniuntur.
Can. 2351 : « § 1. Duellum perpetrantes, — aut simpliciter
ad illud provocantes, — vel ipsum acceptantes,
vel quamlibet
operam aut favorem praebentes, — nec non de industria spec­
tantes — illudque permittentes, vel quantum in ipsis est non
prohibentes, cuiuscumque dignitatis sint, subsunt ipso facto
excommunicationi Sedi Apostolicae simpliciter reservatae.
§ 2. Ipsi vero duellantes et qui eorum patrini vocantur sunt
praeterea ipso facto infantes ». Hinc sunt irregulares ex defectu
iuxta canonem 984, 5° 1 quod si mors secuta fuerit aut gravis
mutilatio, duellantes etiam ex delicto (can.985,40 et 50).
Can. 1240 : « Ecclesiastica sepultura privantur, nisi ante mortem
aliqua dederint poenitentiae signa... mortui in duello aut ex
vulnere inde relato ».

B. Ratione: Duellum est intrinsece et graviter malum,
quia duellans temere et sine sufficiente ratione se exponit
tum periculo propriae mortis aut laesionis, tum periculo
occidendi aut laedendi alterum. Hinc includit duellum :
1) suicidii iniustitiam erga Deum vitae auctorem et
dominum ;
2) homicidii iniustitiam, etiam erga alterum;
3) illegalem iniustitiam erga societatem, cum non solum
ipsi familiae duellantis sed etiam natum sit graviter nocere
paci publicae, atque repugnet ordini sociali : non enim
licitum est privata vi manuque ius suum vindicare, extra
casum legitimae defensionis contra actualem et iniustam
aggressionem, in casu urgentis necessitatis, ut supra fuit
expositum.
In casu duelli necessitatem legitimae defensionis non adesse
manifestum est, nam
a) aggressio, si quae fuerit, non est actu existens sed iam
praeterita ;
b) recursus haberi potest ad iudices vel alios prudentes qui
rem componere valeant ;
c) recursus ad arma honorem aut famam vindicare est incapax :
« quamvis enim, ait Leo XIII e certamine Victor decedat qui,

DE IUSTITIA COMMUTATI VA

371

iniuria acceptata, illud indixit, omnium cordatorum hominum
hoc erit iudicium, tali certaminis exitu viribus quidem ad luctan­
dum, aut tractandis armis meliorem lacessentetn probari, non
ideo tamen honestate potiorem ; quodsi idem ipse ceciderit, cui
rursus non inconsulta, non plane absona haec honoris tuendi
ratio videatur? »
d) similiter duellum non est medium aptum ad innocentiam
probandam, aut ius comprobandum vel veritatem asserti ; Dei
autem specialem interventum in favorem veritatis aut iustitiae
in duello supponere est impium, atque id exigere aut expostulare
non est nisi ipsum tentare Deum.

367· Corollaria. — 1. Hinc non excusantur qui duellum
acceptant ut gravissima mala evitent, vel ne segnes aut ignavi
habeantur’. Etiam ad optimum finem, illicitum est adhibere
mala media. Ideo Leo XIII : « Si officia hominum ex falsis
vulgi opinionibus dimetienda essent, non ex aeterna recti rustique
norma, nullum esset naturale ac verum inter honestas actiones
et flagitiose facta discrimen. Ipsi sapientes ethnici et norunt et
tradiderunt, fallacia vulgi iudicia spernenda esse a forti et
constanti viro ». Ceterum potest aliud proponere, scii, officium
charitatis cum periculo mortis suscipiendum.
2. Etiam militibus non sunt duella licita, Ut tali exercitatione
acuatur militaris virtus atque finis imponatur innumeris quae
inter illos oriantur rixis. Nam, ait Leo XIII, « militaris virtutis
incitamenta eo spectant ut civitas sit adversus hostes instructior.
Idne vero effici poterit ope illius consuetudinis, quae suapte
natura eo spectat ut, suborto inter milites dissidio, cuius causae
haud rarae sunt, e singulis partibus defensorum patriae necetur
alteruter? » Ceteroquin alia sunt media ad dissidia componenda,
uti v. g. arbitrorum iudicium.
3. Duella minus periculosa in quibus adversarii a pugnando
sistunt post certum numerum ictuum completum, vel ad primum
leve vulnus inflictum seu, ut aiunt, ad primae sanguinis guttae
effusionem, etiam vera sunt duella, cum fiant armis de se ad
graviter vulnerandum aptis ilee grave periculum excludant,
unde etiam in talibus duellis quandoque accidit infelicior
exitus. Quam ridiculum autem sit talem conditionem pacisci,
leviter cogitanti apparet, cum nulla vis specialis inesse primis
sanguinis guttulis possit ut offensi honorem vindicet. Accedit
quod Clemens VIII etiam prohibuerit duella non fatalia, et quod
genus istud natum sit scandalum creare et fatalibus duellis
praebere occasionem.
4. Duella academica, uti dicuntur, in quibus scholares, certis
partibus corporis bene tectis,in faciem sibi vulnus inferre conantur
1. In litt. ap. Pastoralis officii, 12 sept. 1891, ad episcopos Germaniae
et Austriae-Hungariae.
2. « Vir equestris ad duellum provocatus potest illud acceptare, ne
timiditatis notam apud alios incurrat · prop. 2 damn, ab Alex. VII.

372

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

ensi leviore, in iure ecclesiastico aequiparanda sunt veris duellis,
etiam si periculum gravioris vulnerationis per se non inferant,
uti constat ex declaratione S. C. C., 9 aug. 1890, quae suam
yim retinet novo promulgato codice, ut dictum fuit xp febr.
1923, et rursus confirmata et illustrata fuit 13 iun. 1925.
Sunt enim favor praestitutus duello et ad illud praeparatio,
sicut confirmatio ac propagatio praeiudiciorum quibus duellum
innititur ; unde grave constituunt scandalum. Ceterum etiam
fiunt de se armis ad graviter vulnerandum aptis.

368. Animadversio.—Post recens bellum decrescere feli­
citer cepit usus duelli. In quibusdam tamen regionibus forsan
adhuc fieri posset ut a ducibus aliquando imponatur duellum
militibus. Quamvis generatim doctrina Ecclesiae de duello non
ignoretur, dari tamen possunt milites qui in dictis adiunctis,
inviti bona fide duellum suscipiant, sive poenas adnexas ignorent,
sive falso sibi persuadeant se non posse talem pugnam vitare.
Ad quam bonam fidem erit confessario attendendum, ut in
monendo poenitentem sit prudens, ne omnino inutiliter eius
conscientiam perturbet. Quamvis tamen generatim praestet ut
homines sciant duellum omne damnari ab Ecclesia, atque
cavendum sit scandalum quod ex duello a milite catholico
acceptato resultet.
I»

1
QUAESTIO QUINTA.

I

DE NOCUMENTIS QUAE INFLIGUNTUR MEMBRIS
CORPORIS.

j

S. Th. II-II, q. 65.

I

369. Triplex inferri potest nocumentum corporis
membris ; in bonis corporis enim tria per ordinem considerantur :
i° integritas corporalis substantiae cui detrimentum
affertur, praeter occisionem, per mutilationem, i.e. membri
abscissionem,aut operationem quae usum eius aut organicamfunctionem supprimit ; ad quam prope accedit vulneratio quae est inflictio vulneris seu laesionis in membro ;
2° delectatio vel quies sensus, cui opponitur verberatio
seu percussio, et omne quod sensum dolore afficit ;
3° motus et usus membrorum, qui impeditur per ligatjonem, incarcerationem et quamcumque detentionem.

!
i
)
j
'
i
f
}
)
f
{
i
!

37°· Mutilatio (et vulneratio) sui et proximi, etiam
directa, licita est
1) si sit necessaria ad salutem corporalem totius, quando
aliter toti subveniri non potest, scii, quando membrum

\
?

’
i
j
i

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

373

est toti corpori nocivum (sive ab intrinseco quia est putri­
dum, sive ab extrinseco uti si quis esset comburendus vel
occidendus nisi membrum amputaretur) ; et tunc licitum
est privatae personae illud sibi vel alteri amputare de eius
licentia, imo sine eius licentia si non sit sui iuris, sed
ad alterum pertineat cura de eius salute et amputatio sit
medium ordinarium et praeceptum ;
2) si eam aliquis propter culpam meruit, et tunc licita
est auctoritati publicae, sicut etiam licita est ipsi occisio
malefactoris.
Ratio est quia pars est propter totum, membrum propter
totum corpus, et individuum propter bonum totius com­
munitatis ; et ideo bonum partis vel privatae personae cedit
bono totius corporis vel communitatis.
Extra istos casus mutilatio directa est illicita, etiam ad
bonum vitae spiritualis, aut ad vitandum peccatum, quia
membra ex natura sua non ordinantur immediate nisi ad
bonum corporis, non ad bonum animae, et quia huic aliter
potest subveniri ; et ideo id a Deo non censetur concessum.
Quod principium tamquam catholica doctrina simul atque
rationaliter certa solemniter confirmatur in recenti encyclica
Casti connubii, de matrimonio christiano, a Pio XI edita 31 dec.
1930 :
« Quod ipsi privati homines in sui corporis membra dominatum
alium non habeant quam qui ad eorum naturales fines pertineat,
nec possint ea destruere aut mutilare aut alia via ad naturales
functiones se ineptos reddere, nisi quando bono totius corporis
aliter provideri nequeat, id Christiana doctrina statuit atque ex
ipso humanae rationis lumine omnino constat ».
Hinc intelliguntur casus practici :
a) Operationes chirurgicae licitae sunt si vere utiles sint ad
sanitatem ; quod si sint periculosae oportet eas valde utiles esse,
ad quod cognoscendum expedit non unius tantum, sed duorum
aut plurium capere consilium, cum nonnulli plus aequo, expe­
rimenti aut lucri causa, his operationibus faveant.
b) Illicitum certo est se mutilare ad aliquod lucrum aut com-1
modum sibi comparandum, v. g. ad onus militiae fugiendum,
ad copiosiores eleemosynas obtinendas, ad vocem conservandam
castratione et lucrum ex cantu obtinendum : haec non sunt
necessaria ad salutem totius corporis, nec sunt ratio proportionata.
c) Illicita est eviratio Vel vasectomia ad servandam castitatem :
non enim sunt facienda mala ut eveniant bona, et praesertim
si non sit necessarium ; « saluti autem spirituali semper potest
aliter subveniri quam per membri praecisionem, quia peccatum

374

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

subiacet voluntati. Et ideo in nullo casu licet membrum praescin­
dere propter quodcumque peccatum vitandum » (S. Thom.,
q. 65, a. i, ad 3).
d) Item illicita est vasectomia sicut et oophorectomia ad im­
pediendam generationem. Utraque est mutilatio notabilis et
gravis ; haec enim non solum pensanda est ratione periculi aut
membri dimensionis, sed etiam ratione functionis., si virtute vel
functione magni momenti privat, qualis est functio generative.
Et pariter dicendum est de usu radiorum X ad sterilitatem procu­
randam, eos intensius dirigendo in ovaria vel testiculos. Tales
operationes in hoc solo casu sunt licitae, quando ista organa
sunt infecta, et ideo neçessariae essent ad vitam aut sanitatem
totius corporis *.
e) Item illicitum est auctoritati publicae vasectomiam aut
atrophiam organorum generationi inservientium imponere ad
bonum publicum, sive ad impediendam generationem prolis
infectae aut debilioris, quia societas non habet dominium directum
in vitam, libertatem et membra subditorum innocentium, et
quia non desunt alia media huic obviandi. Quod iam omnino
certum est ex memorata Pii XI encyclica, iuxta quam publici
magistratus in subditorum membra directam potestatem habent
nullam, nec ad futura mala praecavenda ipsis est ius ad corporis
laesionem (dicente S. Thoma, q. 108, a. 4, ad 2) -, sed solum
ad reorum crimina punienda, vel et illorum qui iam rei sunt
nova crimina recidiva praecavenda.
f) Imo ad punienda certa crimina, quantumvis auctoritati
publicae competere possit potestas ea puniendi inflictione vasectomiae aut sterilisationis, — quod punctum a S. Pontifice in
encyclica expresse reservatur, —- generatim tamen non videtur
conveniens, quia non est punitio apta, utpote parum dolorosa,
sensui morali multum repugnans, et a pluribus potius exoptata
ut impune libidini vacare valeant.
g) Mutilatio illicita est peccatum grave, admittit tamen levi­
tatem materiae, ut si quis sibi auferret inutiliter imum dentem.
h) Mutilatio indirecta non est licita nisi propter causam
proportionate gravem.
i) Hinc peccatum est non solum positive mutilare corpus,
sed etiam negative non habere de ipso curam sufficientem.
Corpus est animae instrumentum quod oportet aptum sit deservire
Operationibus animae. Et ideo ad sanitatem et bonam disposi­
tionem corporis obtinendam officium est adhibere media ordi­
naria ; estque peccatum excessibus in cibo et potu aut immoderatis
laboribus, vigiliis, austeritatibus graviter nocere sanitati, vitam
notabiliter abbreviare, aut corpus impar reddere ad animae sub­
serviendum. Moderatae tamen austeritates licitae sunt ad incli­
nationes sensuales domandas et corpus in servitutem redigendum
i. S. Officium generatim declaravit 24 febr. 1940; directa sterilisatio,
sive perpetua sive temporanea, sive viri sive mulieris non est licita et
prohibetur lege naturali.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

375

animae (I Cor. IX, 27), etiam si vita aliquatenus abbrevietur ;
ceterum omnes causas cuiusdam breviationis vitare est homini
impossibile.

371. Verberatio seu percussio moderata absque mutilatione, causa correctionis, disciplinae et punitionis ;
1) licita est unicuique respectu sui, et alteri de eius
licentia ;
2) sine licentia licita est, non privatis (qui potestatem
non habent gubernativam aut coërcitivam in alios), sed
publicae auctoritati ; et etiam auctoritati privatae, scii, patri
respectp filii, domino respectu servi, vel illis quibus hoc
committunt v. g. magistris respectu discipulorum, quia
funguntur potestate paterna ; — non autem domino res­
pectu famuli qui libere conducitur, nec generatim marito
respectu uxoris quae est socia, non serva, nec fratri maiori
respectu aliorum nisi ipsi pater mandavit.
Sicut enim ad coërcendum et puniendum per poenas irrepa­
rabiles requiritur potestas perfecta coercendi, quae est in aucto­
ritate publica, ita et potestas imperfecta puniendi per poenas
leviores reparabiles inest illis qui habent auctoritatem imper­
fectam privatam.

372. Incarceratio simpliciter dicta, ad longum tempus
vel totam vitam, est illicita, nisi fiat a) per potestatem
publicam, quae sola disponit universaliter de actibus et
vita alterius ; b) secundum ordinem iustitiae, in poenam
vel cautelam peccati. Homo scii, qui abutitur potestate
sibi data meretur eam amittere, et ideo illi qui peccando
abusus est libero usu membrorum, convenit incarceratio.
Attamen 1) superiores particulares, ut parentes et magistri,
possunt pro aliquo tempore, domi suae detinere vel recludere libe·,
ros, causa correctionis (cfr. 1. belg. 15 maii 1912, a. 16, 22, 30) ;
2) imo unusquisque privatus potest detinere aliquem ad horam
ab opere illicito statim perpetrando, sicut cum quis detinet
aliquem ne se praecipitet vel ne alium feriat.

373· Corollarium. — Qui praedictas iniurias infert per­
sonae quibusdam aliis coniunctae, uti patrifamilias, vel regi,gravius
peccat, ceteris paribus, quam si inferret personae nulli con­
iunctae, quia talis iniuria in plures redundat. Potest tamen
contingere quod secundum aliquas circumstantias sit gravius
peccatum quod fit contra personam nulli coniunctam, vel propter
dignitatem personae, vel propter magnitudinem nocumenti.

I
376

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

374. Animadversio.
Cum animalia ratione et
personalitate careant et ideo non sint sui ipsius nec subiectum iuris, sed totaliter sint propter hominem qui eorum
est dominus sicut aliarum rerum terrestrium, homo nullam
obligationem erga ea habet, ac proinde non committit
iniuriam si occidendo vel quolibet alio modo iis utitur,
v. g. vivisectione ad promovendam scientiam physiologicam
vel artem medicam. Ex quo tamen non sequitur hominem
semper ea licite occidere, torquere aut vexare, etiam absque
fine honesto vel sine sufficienti ratione, aut plus quam
oportet : agere enim sine sufficienti ratione aut non propter
finem honestum nunquam est licitum.
Quodsi tamen id faciat, non peccat peccato iniustitiae erga
animalia vel erga Deum ; sed peccat erga seipsum, cum
male utatur re sua, et hoc peccatum de se veniale non ex­
cedit (q. 64, a. 1).

QUAESTIO SEXTA.

DE RESTITUTIONE’OB’HOMICIDIUM ET
VULNERATIONEM.

375. Status quaestionis. — Oritur obligatio restituendi
ex homicidio et vulneratione iniuste, efficaciter et culpabili­
ter commissis erga invitum ; hinc :
a) Qui alium occidit vel mutilat de mandato iustitiae
publicae, aut in bello iusto, aut iustae defensionis causa
et cum moderamine inculpatae tutelae, ad nullam restitu­
tionem tenetur.
b) Item probabiliter qui in legitima defensione, iustam
moderationem sat notabiliter excessit, quia invasor censetur
in se suscipere omne damnum quod inde pati potest,
cum sciat quam difficile sit servare moderamen in defen­
sione et scienter se exponat huic periculo. S. Alphonsus
tamen affirmat esse restituendum ; quod certum est casu
quo iudex ad reparationem damnaverit.
c) Qui alterum in duello occidit aut vulneravit, siye pro­
vocatus fuerit, sive ipse provocaverit, sive ambo se provo­
caverint mutuo, non tenetur ad restitutionem, quia alter

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

377

libere duellum acceptavit et ita iure suo cessit, nam scienti
et consentienti non fit iniuria. Tenetur tamen, si vi, auctoritativa iussione, aut gravibus minis alterum ad acceptandum
duellum coegerit quia iniustis mediis usus est ad consen­
sum extorquendum et alter non acceptavit nisi coacte et
invitus ; et extra hunc casum, si iudex civilis ad reparatio­
nem eum damnaverit, at tunc tenetur ex iustitia legali.
Damnum autem ex homicidio vel mutilatione triplex oriri
potest : r. corporale, v. g. amissio vitae vel membrorum J 2. spi­
rituale, quatenus occisus privatur opportunitate poenitentiam
agendi, recipiendi sacramenta vel metendi, aut suffragiis quae
testamento potuisset sibi procurare ; 3. reale in bonis externis,
quod sive ipsi occiso aut mutilato sive aliis, ut membris familiae,
Contingit uti expensae ad curanaum vulnus, lucrum cessans ob
mortem vel mutilationem vel infirmitatem laesi, lamvero quaeritur
quaenam damna homicida vel mutilator iniustus teneatur resti­
tuere.

376. Principia. — I. Damnificator iniustus per se pro­
babiliter non tenetur reparare damna, corporalia, quae non
possunt recompensari in aequivalenti ; nisi agatur de servo
qui est pretio aestimabilis pro domino, aut nisi iudex com­
pensationem imposuerit. Quo casu restituendum est per­
sonae laesae, non coniunctis aut haeredibus, nisi iudex
aliter determinaverit. Obligatio autem per se est personalis
et, casu servi excepto, non transit ad haeredes iniuste
damnificantis.
Quando nulla compensatio imponitur a iudice, de consilii
est confessario ut quandam compensationem imponat, v. g. ir.
eleemosynis aut missis.

II. Damnificator iniustus amnad spiritualia praevisa pro
posse tenetur compensare personae laesae, et quidem in
eodem genere bonorum. Quod fieri potest per orationes,
missas et alia opera spiritualia. Quapropter de hac obli­
gatione confessarius moneat ; imo aliquod opus per modum
poenitentiae sacramentalis imponere poterit. Obligatio est
personalis et non transit ad haeredes.
III. Damnificator iniustus tenetur reparare omnia damna
i. Non ita si mere respectu humano alter motus fiierit, quia provocatio
est occasio respectus humani, non causa.

378

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

realia quae saltem in confuso praeviderit ex actione sua per
se secutura : horum enim iniusta, efficax ac culpabilis est
causa. Et quidem :
a) Quoad personam laesam, compensandum est i. damnum
emergens quod vulneris, mortis, vel mutilationis causa
subiit ipsa, v. g. expensis factis pro eius curatione, non
vero pro funeribus, nisi maiores fuerint quam si laesus
domi mortuus fuisset ; item 2. lucrum cessans sed mortem
antecedens, quod scii, laeso obvenisset pro tempore quod
mortem praecessit, nunc autem v. g. ob cessationem laboris
aut inflictionem vulneris non obvenit. Quod aestimandum
est spectatis omnibus circumstantiis personae, aetatis,
officii ac laboris.
b) Quoad alios, restituendum est pro illorum damno
cuius occisio vel mutilatio fuit causa per se ; nimirum :
1. Haeredibus necessariis i. e. parentibus, filiis et coniugi,
pro eorum congrua sustentatione vel commoditatibus
vitae ; compensatio autem debet esse proportionata ad
statum et spem, sed nulla est facienda si nullum damnum
fuerit illatum ut si aliunde habeant aut recipiant quo se
sustentent, v. g. propter liberalitatem alterius aut novas
initas nuptias. Pro aliis bonis per se nihil est restituendum,
quia ad illa nondum ius habebant, et quia huius damni
homicida est causa per accidens ; tenetur tamen restituere
si iudex ad hoc illum condemnaverit.
2. Haeredibus voluntariis, propinquis et amicis, restitutio
fieri non debet, quia damnorum quae illis obveniunt est
damnificator solum causa per accidens ; — nisi forsan
aliquis eorum in familiam defuncti susceptus et ut filius
habitus fuerit, ita quod ad eius curam gerendam defunctus
stricte se obligaverit ex iustitia.
3. Creditoribus aut societati quae vitam assecuravit, nihil
est restituendum, cum damnum ipsis illatum fuerit per
accidens, cum raro et remote sequatur ex homicidio : per
accidens scii, est quod homo laesus habuerit creditores.
Restitutio ob damna directe illata in bonis personae laesae
primo facienda est ipsi, et post eius mortem, haeredibus
eius quibuscumque, utpote in iura defuncti succedentibus ;
eorum autem defectu, pauperibus vel bonis operibus. Quoad

i

DB IUSTITIA COMMUTATIVA

379

damna aliis illata, restituendum est haeredibus necessariis
et quidem solis. In utroque casu, obligatio restituendi est
realis, et ideo transit ad haeredes damnificatoris.

377· Corollaria. — 1. Maior generatim facienda est
restitutio pro vita ignobilis artificis, quam pro vita nobilis
nullam artem exercentis et magis commodo incumbentis quam
lucro et labori, Nisi tamen nobilis, prudentia, scientia, aut bene­
volentia principis magis fuisset lucraturus quam simplex artifex.
2. Nihil ab homicida restitui debet, si occisus erat senex vel
infirmus, qui nihil amplius arte, opera vel industria sua com­
parare poterat, vel si homo iners et incurius, qui? tunc nullum
revera damnum post mortem secutum est.
3. Casu quo lethaliter vulneratus, sponte ac libere ante mortem,
non solum ipsam iniuriam sed etiam omnia debita realia homi­
cidae remittat, ex stricta iustitia iste ad restitutionem non tenetur,
quia debita extiqguuntur condonatione, et filiis non fit iniuria
in bonis nisi quatenus laeduntur in patre contra eius voluntatem.
Ita, quamvis vulneratus condonando charitatem laeserit, si eius
cognati sustentatione indigeant.
4. Cum saepius difficile sit determinare quantum pro homicidio
sit restituendum, in praxi suadenda est amicabilis compositio.
QUAESTIO SEPTIMA.

DE OBLIGATIONIBUS MEDICORUM,

I
I
'
'

!
>
Î
J
;
i

i

378. Status quaestionis. —· Medicis et chirurgis com­
missum est munus tuendi vitam et sanitatem corporalem.
Unde a) ex iustitia teneri possunt ad curam corporalem
tamquam ex proprio officio aut ex contractu ; — occasione
tamen exercitii huius muneris, b) ex charitate teneri possunt ad curandum bonum spirituale infirmorum aut temporale
aut etiam c) iniuste laedere possunt et damnificare in
rebus temporalibus, ratione expensarum scii, aut nocu­
menti. De quibus iam speciatim est dicendum.
379· Quoad curam corporalem tria a medicis
attendenda sunt principia :
I. Ut sufficientem habeant suae artis peritiam, saltem
ordinariam, pro casibus scii, qui apud eos occurrere solent ;
secus periculo se exponunt irreparabile damnum aegrotis
aut vulneratis inferendi, eaque de causa ad restitutionem
obligari possunt. Ex iustitia illi tenentur ad scientiam et

380

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

peritiam habendam, qui se contractu priore obligaverunt;
alii autem ne sine sufficienti peritia artem suam exerceant,
nisi in casu urgentis necessitatis, deficiente alio.
Hinc 1) medici qui munus suum fideliter adimplere volunt,
studio incumbere non desinant quia scientia medica et ars chirur­
gica multum progrediuntur.
2) In difficilioribus casibus, si de propria peritia dubitent,
medicum peritiorem advocare debent, curando ut aegrotus aut
eius familia in id consentiat ; imo etiam propriis expensis, si
necessarium esset et ipse res ordinaria scientia cognoscendas
ignoraret.
3) Qui scientia sufficienti carent, illam acquirere sub gravi
obligantur, et interea ab exercitio artis pro posse abstinere, aut
consilium doctioris invocare.

II. Ut adhibeant diligentiam proportionatam gravitati rei
quae curae ipsorum committitur. Medicus qui ex contractu
aut stipendio accepto vel promisso conductus est, ex iustitia
tenetur ; alias teneri potest ex charitate, etiam sub gravi,
casu gravis necessitatis, si alius deficiat et ipse sine gravi
incommodo iuyare possit ; at si curam suscipit, iam ex
iustitia tenetur,utpote ex contractu tacite inito. Et quidem:
1) Qui contractu aut stipendio conductus est a) quavis hora
diei aut noctis quamprimum moraliter accurrere debet etiam cum
gravi suo incommodo, nisi certo sciat ex dilatione nullum damnum
infirmo secuturum esse ; b) etiam tempore morbi contagiosi
infirmum deserere non potest.
2) Qui absque praevio contractu infirmi curam suscepit,
a) meliore et certiore modo, quo moraliter potest, tenetur in­
firmum iuvare ; b) nec eum deserere potest, etsi morbus evadat
contagiosus, nisi alius inveniatur qui eius curam gerat.
3) Qui in adhibenda diligentia ordinaria gravitati rei propor­
tionate notabiliter est negligens, contra iustitiam peccat et
tenetur de damnis.

III. Ut non utantur mediis illicitis ad procurandum sani­
tatem. Ex iustitia adhibenda sunt remedia tutiora, scii,
certa si haberi possint ; secus quae verisimilius sunt minus
periculosa et nocitura, et magis aç citius profutura.
Hinc 1) illicitum est, relictis mediis securis, incerta experiri.

2) Deficientibus mediis certis, dubia adhiberi possunt, dum­
modo sint innoxia, atque ea adhiberi debent si desperata sit
salus infirmi.
3) Imo, deficientibus aliis, adhiberi possunt remedia dubie
nocitura sed probabiliter profutura, si desperata sit aegroti stilus ;

DE IUSTITIA COMMUTATI VA

381

secus, ne mors acceleretur, res committenda est naturae quae haud
raro ipsa se sublevat.In his casibus scii, debet esse proportio inter
nocumentum quod timetur et bonum quod speratur ; at etiam
tunc remedium periculosum aut extraordinarium generatim adhi­
bendum non est sine consensu aegroti saltem praesumpto.
4) Illicitum est novum remedium, etiam aliis profuturum,
explorare cum probabili sanitatis aut vitae periculo, ne quidem
cum consensu infirmi : hic enim vitae suae non est dominus,
nec facienda sunt mala ut aliis eveniant bpna. Nisi forsan solum
esset periculum damni levioris quod facile reparari posset, atque
accederet infirmi consensus.
5) Medicus omnino abstinere debet a remediis et operationibus
illicitis, cuiusmodi sunt directa procuratio abortus etiam ad
salvandam matrem, — remedia sterilitatis etiam ad praecavendum
partum periculosum, — craniotomia, — usus morphii, opii,
cocaini, etc. eo modo et gradu quo haec corpori aut menti
nocent, — usus imprudens aut nocivus hypnotismi, —■ operatio
periculosa facta sine ratione proportionate gravi. In tanta procli­
vitate quae hodie existit temere peragendi quascumque opera­
tiones chirurgicas adhibendique remedia dubia et nociva, prae­
sertim in hospitiis pauperum vel infantium, medici facile contra
iustitiam delinquunt, ita ut ad reparanda damna teneantur1.
6) Tandem graviter peccat medicus, qui sine vera necessitate
vel manifesta atilitate inspicit vel tangit organa genitalia, maxime
mulierum, quia abutitur suo munere ; peccat quoque gravius
ille qui dat infirmis consilia quae legi castitatis directe adver­
santur, ut peragendi onanismum, pollutionem, fornicationem.

380. Quoad bonum spirituale infirmorum vel
temporale : Iure naturali et gravi praecepto charitatis,
infirmum in periculo mortis tenetur medicus per se vel per
alium monere de sacramentis tempore opportuno recipiendis
et de rebus temporalibus componendis, saltem si monitio
necessaria sit : ex charitate enim tenetur grave malum
a proximo removere, si absque gravi incommodo possit.
Hinc 1) si alii infirmum monere non possent aut non vellent,
vel si infirmus iis de periculo monentibus non crederet, ipse
medicus per seipsum monere eum tenetur.
2) A monitione tamen excusaretur, si moraliter certo sciret
aegrotum esse in statu gratiae et res temporales iam composuisse,
aut ita in impietate esse obfirmatum ut etiam monitus converti
non vellet : id tantum valde raro cum Certitudine affirmari potest.
3) Familiam quoque monere debet medicus, quo tutius spiri­
tuali et temporali bono moribundi provideatur.
Olim iure ecclesiastico, decreto scii. Conc. Lat. IV (1215),
I. Noldin, Th. Μ. II,

d.

744·

îj
i 'i
i;
1i
,

I

’
I
II
, ;
/
i
i
,
j
: i
i.
;
!
1
,
'
1
i 1

Ih>
: J
i ",
f11 ;
Si
.'

1. ·
'
j
fJ ;■

Ί ;
! ;

382

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

postea a Pio V rursus confirmato (8 mart. 1566), praeceptum fuit
medicis,ut infirmi periculose decumbentis curam non susciperent,
nisi eum monendo de confessione facienda, et intra tres dies non
confessum, a visitando abstinerent. Lex tamen nunquam fuit
ubique recepta, et ubi recepta fuit, iam est abrogata.

381. Quoad expensas : Exiustitia medicus tenetur cavere
ab expensis inutilibus et a stipendiis exigendis excessivis.
Stipendium, secundum iustitiam, non solum sufficiens
esse debet ut secundum suam conditionem vivere possit
medicus qui artem suam exercet atque vires pro maiori
parte curae medicali tribuit; sed potest esse satis
magnum, uti patet ex momento et utilitate eorum de
quibus curam habet, ex amplitudine scientiae et peritiae
requisitae quae nonnisi longiore studio atque magnis expensis acquiritur, ex magna responsabilitate simul et
periculis quibus nonnumquam exponitur. Stipendium
autem augeri potest data accidentali circumstantia : a) ratione maioris distantiae, diuturnioris temporis, multiplicatae visitationis, vel specialis curae aut operationis ;
b) ratione peritiae excellentioris aut extraordinariae, quae
non solet acquiri nisi auctis studiis et expensis; c) ratione
specialis periculi, cui pro casu difficiliore, fama medici
exponitur.
In determinando autem stipendio, duplex per se attendi
potest mensura : vel enim potest aestimatio communis
illud statuere proportionaliter ad servitia praestita secundum ea quae hic tradidimus ; vel etiam posset illud
non habere tamquam compensationem secundum aequalitatem, sed tamquam contributionem ad honestam m edici
sustentationem, ita quod pro eadem cura minus solveretur
a personis minoris conditionis, maius proportionaliter ab
illis qui sunt conditionis melioris. lamvero etiam secur dum
hanc mensuram iuste statuitur stipendium, dummodo
tamen pretium a divitibus non exigatur excessivum, nec
salarium secundum alteram mensuram definiatur a consociatione medicorum vel ab aestimatione communi : nemo
enim censetur velle pretium concedere maius quam sit
consuetum.
Hinc 1) peccat medicus, qui lucri causa inutiles instituit

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

383

visitationes aut superflua praescribit remedia, nisi aegrotus desi­
deret aut necessarium sit ad sanitatem tali suggestione procuran­
dam ; qui sine necessitate alios medicos advocat aut curationem
diutius protrahit ; qui inutiles aut nimis periculosas facit opera­
tiones lucri causa ; vel nimium exigit stipendium.
2) Medicus non potest exigere stipendium ordinario maius,
attentis locorum et personarum circumstantiis. Quod si servitia
extraordinaria ab ipso petantur, ut difficilis operatio chirurgica
quae singularem peritiam supponit, norl potest quodlibet pretium
pro lubitu exigere, sed illud quod ratione habita laboris, difficul­
tatis, etc. proportionem habet cum stipendio quod peritissimi
exigere solent.
3) Ex charitate pauperes in necessitate constitutos gratis curare
debet, scii, in necessitate extrema etiam cum gravi incommodo ;
in gravi necessitate sine gravi incommodo ; in communi neces­
sitate, si commode potest, saltem deficientibus aliis.
Praestat ut medicus ab omnibus abstineat mediis parum dignis
aut minus rectis, quae cupiditatem redolent, atque abusui facile
praebent ansam1.

CAPUT II.

DE INIURIIS IN BONIS CONIUGII.
382. Bona coniugii formaliter spectata et in stricto
sensu sunt coniux et liberi. In quibus aliquis iniuriam pati
potest quatenus eorum pudicitiae nocumentum infertur :
1) in coniuge quidem per adulterium, quod definitur
alieni tori violatio, et est copula carnalis cum alterius
coniuge ;
2) in puellis suis, quarum custodiam habet, per stuprum
stricte dictum, quod est illicita virginis defloratio sub aucto­
ritate paterna viventis. Similiter
3) per stuprum late dictum, quod est copula carnalis cum
muliere soluta aliquo modo invita seu oppressio cuiusvis
mulieris honestae, etiam non virginis aut non minorennis :
iniuria inferri potest huic mulieri ratione coniugii futuri
et ratione prolis forte nascentis.
Quae peccata, utpote luxuriae, explicantur in tr. de
castitate ; quia tamen quamdam iniustitiam continent, sub
i. Qui plura de his argumentis cupit, consulat Salsmans, Geneeskundige Plichtenleer, déontologie medica, apud qtiem varii attenduntur

casus practici.

384

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

hoc respectu in praesenti spectantur in ordine ad restitu­
tionem.
QUAESTIO PRIMA.

DE INIURIA ET RESTITUTIONE EX STUPRO.

383. Stuprum est iniustum vel non, prout media ad­
hibeantur iniusta vel non adhibeantur. In praesenti autem
stuprator iniustus spectatur ille qui medio iniusto oppressit
vel seduxit mulierem honestam invitam. Requiritur
a) ut medio iniusto quocumque, scii, vi, metu, fraude,
dolo, aut deceptione usus sit. Unde his verbis intelliguntur
non solum violenta mulieris oppressio, sive in statu vigiliae
sive in statu somni aut ebrietatis, sed etiam minae iniuste
incussae, preces valde importunae, v. g. superioris, ob
quas ex verecundia non audeat dissentire, tactus et oscula
vi illata etsi postea consentiat, metus infamiae ex eo quod
vir nollet discedere, deceptiones aut fictae promissiones
praesertim matrimonii, et alia huiusmodi quibus mulier
quasi invita ad copulam inducitur ; — non autem blandi­
tiae, munera, merae preces aut suasiones consuetae, quia
nihil iniusti continent ;
b) erga mulierem honestam, sive virgo sit, sive vidua,
sive mere soluta, dummodo publica aestimatione bonam
famam servaverit et casta habeatur ; secus enim nullum
ipsi per se infertur damnum.

384. Principia. — I. Stuprator iniustus
a) ob ipsum stuprum: per se nihil restituere tenetur,
nisi iudex ipsi compensationem imponat ;
b) ob damnum temporale (inhabilitatem aut difficultatem
nubendi, infamationem puellae et inhonorationem paren­
tum, infectionem syphiliticam, etc.), si ab ipso illatum
fuerit :
i. Erga mulierem vel et parentes: ex iustitia tenetur
omnia damna reparare secuta tum mulieri praesertim
virgini, tum huius parentibus, dummodo ex tali actione
per se illis obveniant ac proinde in confuso praevisa cen­
seantur : est enim iniustus damnificator. Reparare autem

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

385

debet, etiam nubendo mulieri, si promiserit etiam ficte,
aut si damnum reparari aliter non possit, nec prudenter
timeantur maiora mala ; — secus illam dotando aut dotem
augendo, curando ut nubere possit secundum sui condi­
tionem, concurrendo ad eius sustentationem, etc., secun­
dum quod damnum fuerit illatum et possibile sit istud
resarcire. Igitur :
a) Ad matrimonium non tenetur 1. ex promissione invalida,
ratione promissionis, sed solum ratione doli auferendi ; 2. nec
ex sponsalibus invalidis ut sic, cum in utroque foro irrita sint
(can. 1017, § 1), sed quatenus fuerint instrumentum fraudis et
deceptionis ; 3. nec si puella iam fuerit inhoneste corrupta,
quia inire matrimonium cum tali femina multo pluris aestimatur
quam id quod stuprator ab ea accepit ; 4. nec si se finxerit
virginem et ipsa deceperit ; 5. nec si ex circumstantiis, ut ex
tenore verborum aut nimia conditionis inaequalitate, intelligere
facile potuerit promissionem non esse seriam, quia tunc deceptio
non adfuit sed ipsa se decepit ; — non tamen propter impedi­
mentum dirimens, in quo dispensari soleat.
b) Cessat obligatio nubendi : 1. si mulier iuri suo libere
renuntiaverit aut iniuriam plene condonaverit ; 2. si fornicata
fuerit cum tertio, quia frangenti fidem fides frangatur eidem ;
3. si ex matrimonio maiora sint mala secutura : inimicitiae,
scandala, infelix exitus.
c) Compensatio non debetur, si mulier de facto nullum
damnum passa sit, nimirum 1. si iam bene secundum statum
nupserit ; 2. si religionem sit ingressa ; 3. si nubere non potuisset
vel noluisset ; 4. si infamata fuerit, quia ipsa stuprum indiscrete
manifestaverit 5 5. si praematura morte iam obierit. — Nisi
tamen pactum iam initum fuerit ; et ideo si corrupta mulier
iam aliquid acceperit, id potest retinere.

2. Erga prolem natam, si sit pater certus, toti susten­
tationi et educationi, secundum conditionem matris, debet
providere ex iustitia, usquedum sibi sufficere proles possit ;
— si pater sit incertus, quia plures copulam habuerint,
pro rata dubii restituere tenetur, saltem si communi con­
silio vel scienter ita egerint, quia causa voluntaria est
incertitudinis patris, quae iam magnum est damnum pro
matre et prole ; secus non est certum quod aliquid resti­
tuere teneatur, cum potius mater sit causa quod de patre
non possit constare.
II. Stuprator non iniustus :
i. Erga puellam vel parentes, per se nihil restituere
Summa Theologiae Moralis Π. — 25

386

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

tenetur : non puellae, quia scienti et consentienti non
fit iniuria ; non parentibus, quia non ex iustitia tenetur
filia hoc damnum a parentibus impedire ; — per accidens
tenetur de damno secuto ex infamia, si ipse manifestaverit
delictum.
2. Erga prolem natam, si pater certus, ad dimidiam sus­
tentationem prolis, iuxta matris conditionem, tenetur ex
pietate, etiamsi ius civile de patre illegitimo quaerere
prohibeat ; tenetur autem in solidum cum matre, ita ut,
ea nihil praestante, de toto providere debeat. Si autem
plures sint patres incerti, ad dimidiam sustentationem tene­
tur pro rata parte, saltem si communi consilio vel scienter
ita egerint ; secus non est certum quod aliquid restituere
teneatur.
Ita spectato solo iure naturali. In quibusdam regionibus lex
civilis, vel iudex civilis rogatus solet determinare quantitatem
alimentationis a patre illegitimo solvendam11 quod tunc valet
in conscientia.

385. Animadversiones. — 1. Ex pietate et charitate
obligatio adest agnoscendi prolem, eamque legitimandi per
matrimonium, nisi graviora obstent incommoda2.
2. Casu quo stuprator damnum pecunia est compensaturus,
expedit ut de quantitate summae cum damnum passis conveniat
summamque totam mox solvat, ne forte periculosum commercium
continuetur aut debiti solutio omittatur.
3. Sapienter monet Vermeersch, Th. Μ. II, n. 633 : « An­
tequam obligationem restituendi declaret vel modum suadeat,...
confeSsarius omnia bene perpendat... Callidae enim feminae
iuvenem inexpertum ita pellicere norunt ut ipse se seductorem
reputet dum mere in laqueum a feminis paratum incidit. Com­
misso autem peccato, se âb illo concepisse conqueruntur, quando
vel nullatenus gravidae sunt vel cum pluribus peccarunt. Pecunia
dein quam quis dederit ad impediendam rei divulgationem vel
ad redimendam accusantium et latrantium vexationem, facile in
argumentum reatus convertitur, ita ut diuturnae servituti occa­
sionem praebeat ».
1. Ita codex Germaniae (a. 1708 sq.) statuit, ut pater illegitimus
teneatur usque ad annum prolis 10 convenientem sustentationem
praebere. Cfr. Cod. Austr., a. 166-171 ; C. Hisp., a. 143 ; C. Helv.,
8. 317-319· Codex Gallicus patri illegitimo nullam obligationem susten­
tationis imponebat, cum prohiberet quaerere de patre illegitimo (a. 340) ;
— sed in Belgio, lege 6 apr. 1908 id aliquatenus fuit mutatum, in Gallia
lege 16 nov. 1912, item in Neerlandia anno 1909 (C. Neerl., a. 344).
2. Cfr. C. C., a. 331 et 334.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

387

QUAESTIO SECUNDA.

DE INIURIA ET RESTITUTIONE EX ADULTERIO.

386. Adulterium, praeter malitiam fornicationis qua
quis accedit ad non suam,
1) importat iniuriam alteri coniugi illatam, ex eo quod
quis accedit ad alienam : haec iniuria et dedecus ac infamia,
quae maritus patitur, satisfactione reparari ex iustitia per se
debet quantum fieri possit, veniam petendo, dolorem
ostendendo, favores praestando, speciatim honorando ;
attamen
a) si id marito gratum non sit, vel si adulterium reman­
serit secretum, melius est hanc satisfactionem praeter­
mittere, ne iurgia aut graviora causentur ;
b) si sit maritus adulter, non videtur esse satisfaciendum
propter dedecus uxoris, quia uxor communiter aestimatur
nullam infamiam nullumque dedecus percipere ex mariti
adulterio ;
2) importat praeterea damnum temporale reparandum,
casu quo etiam proles ex adulterio fuerit certo nata, scii.
a) expensas quas maritus habuit in partu, nutritione et
educatione prolis alienae, nisi haec labore compenset, quia
tunc non est damnum ;
b) dona et haereditatem patris (vel ascendentium) huic
proli tradita, quibus iniuste privantur legitimi filii1 ;
quodsi nulla proles legitima adsit, restitutio fieri debet illis
haeredibus quibus bona mariti secus cederent.—Non tamen
restituenda sunt detrimenta quae mere per accidens pro­
veniunt, ex eo quod alii consanguinei vel amici adulterino
quaedam donent vel relinquant secus filiis legitimis ob­
ventura.
Ita si proles moraliter certo sit adulterina ; nam in dubio,

r.Idem valet per se de haereditate materna, saltem pro parte legitima ;
nisi aliter disponat ius civile. Codex scii. Germ., a. 1705, et Helv.
a. 324 et 461, concedunt proli illegitimae ius capessendi haereditatem
a matre huiusque consanguineis ; codex Austr., a. 754, solam haeredir
tatem a matre. Conformius principiis, codex Gall., a. 762, et Hisp.,
a. 845, prolem adulterinam excludunt ab omni successione haereditaria
legali, et non concedunt ei nisi alimenta.

388

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

proles in matrimonio suscepta ex legitimo marito praesumitur,
iuxta axioma : pater est quem nuptiae demonstrant. Nec est
restituendum quamdiu incertum sit actionem fuisse efficaciter
damnosam. Si autem proles certo fuerit ex adulterio concepta,
quaeritur ad quid teneatur adulter, sive mediis iniustis usus,
sive non usus fuerit.

387. Principia. —I. Adulter qui vi,gravi metu, dolo, aut
alio medio iniusto uxorem ad copulam adduxerit, ex iustitia
tenetur ipse solus ad omnia damna reparanda quae marito
et filiis legitimis exinde per se obveniunt, quia horum est
sola causa vere, efficaciter et formaliter iniusta.
II. Adulter qui non est usus iniusto medio, sed qui con­
sensum ab uxore omnino libere obtinuit, ex iustitia tenetur
in solidum cum uxore ad reparanda damna marito et filiis
illata ; quia ambo simul sunt eorum causa iniusta, efficax
et culpabilis.
III. Adulteri plures qui, ex copula tempore ad conceptio­
nem apto habita, possunt esse pater prolis adulterinae, pro
rata parte dubii ad reparationem tenentur, saltem qui
communi consilio vel cum advertentia sic egerint, quia tunc
sunt causa voluntaria incertitudinis patris ; — secus in­
certum est an restituere teneantur, cum potius mater
causa sit quod de patre non possit constare.
Notetur mulierem adulteram solam aliquando teneri ad repa­
randa damna quae ratione haereditatis contingunt ; nimirum si
filium facile subducere poterat ita ut extra familiam aleretur
v. g. in brephotrophio vel hospitio, et adulter fecerit quidquid
potuit ad id obtinendum : tunc enim ipse causam damni retrac­
tavit nec in familiam peccavit, et sola adultera efficaciter damnum
causavit.

388. Modus restitutionis in praxi saepe est difficilis,
propter periculum suspicionis qua pax familiae turbaretur. Hinc
valde notanda veniunt sequentia :
1. Vir adulter restituere potest laborando familiae, aut marito
vel filiis legitimis donando sive inter vivos sive per testamentum,
iuxta prudentem aestimationem.
2. Mater adultera restituere potest : a) ex bonis propriis si
habeat de quibus absque praeiudicio mariti possit disponere ;
b) ex lucro quod facit e proprio labpre, aut exercendo negotium
vel artem ; c) solitos sumptus minuendo, rem familiarem dili­
gentius curando, et parcius vivendo quantum fieri potest

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

389

iuxta suam conditionem, ad quod, deficiente alio medio,
etiam tenetur ; d) eleemosynas quas secundum statum facere
potest applicando adulterinae proli, vél a marito eleemosynam
petendo pro consanguineo paupere ; e) de bonis, quae ventura
sunt ad filium adulterinum vel iam devenerunt, quantum tuto
poterit, occulte surripiendo iisque filios legitimos compensando ;
f) aut etiam, filio illegitimo prudenter dato consilio vitae religiosae.

3.Si possibile sit prolem adulterinam in hospitio vel brephotrophio educare, quin suspiciones oriantur, curandum est ut ita fiat,
cumita educationis expensae valde limitentur ac vitetur divisio
haereditatis. Nec est obligatio restituendi hospitio, nisi casu
quo solis publicis expensis civitatis sustentetur et exclusive
destinetur infantibus pauperibus, atque parentes vere pauperes
non sint.

4. Non tenetur regulariter, etiamsi necessarium sit ad damna
vitanda aut restituendum, mater suum crimen manifestare : non
tenetur scii, cum periculo vitae, — nec cum periculo gravioris
infamiae, nisi iam suspecta sit et famam partialiter amiserit, —
nec cum periculo magni odii ex parte mariti et consanguineorum
atque gravioris discordiae, — nec sine spe fructus, quando
manifestatio nihil proderit, sive quia filius non credet matri
suae, sive quia non restituet cum praevideatur id non posse aut
non velle. ·— Teneretur tamen si ista pericula mortis, infamiae
gravioris, atque indignationis et scandali abessent, et filius
putaretur matri crediturus et restituturus.
5. Filius illegitimus non tenetur credere matri ortum suum
adulterinum affirmanti, etiam sub iuramento, sed potest se
considerare ut legitimum, nisi ex circumstantiis aut indiciis
testimonium matris talem certitudinem pariat qualis in iudicio
sufficiat, ut si patris putativi absentia tempore conceptionis certo
probetur. Quodsi ita constet, nequit filius paternam haereditatem
retinere, neque dona quae ex errore ipsi obveniant, nisi interea
legitime praescripserit.

6. Damnum quod reapse iam secutum est, quamprimum est
reparandum. Quoad illud quod nondum est illatum sed inferen­
dum» debet reus ita res disponere quod tempore opportuno
restituat, v. g. ut omne quod spurius haereditate iniuste est
acquisiturus reddatur filiis legitimis : non enim tenetur iam nunc
hoc damnum resarcire, quia nondum illatum est et quia accidere
potest ut filius illegitimus moriatur ante patrem putativum, et
tunc nullum damnum oriatur filiis legitimis.
Si tamen adulter morti sit proximus, tenetur statim restituere,
per se vel per alium, pro rata probabilitatis vitae spurii, attentis
aetate ac viribus eius ; — aut, melius forsan, committere confessario vel alii viro fido ut totum damnum restituat ex bonis
ipsi tradendis, ita tamen quod, spurio ante patrem putativum
mortuo, de bonis acceptis aliter disponat prout adulter deter­
minaverit.

390

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

7. Si adultera moribunda vellet confessario committere ut post
mortem declaret prolem spuriam, non potest id acceptare, tum
ne confessio reddatur odiosa, tum quia eius dictis proles fidem
habere non deberet et ita esset manifestario inutilis.

389. Animadversio.— Si maritus in adulterium consenserit,
cessat obligatio restituendi, dummodo haeredes necessarii non
frustrentur parte legitima.
CAPUT III.

DE INIURHS IN BONIS EXTERNIS FORTUNAE.
S. Th. Π-Π, q. 66.

390. Iniuria in bonis externis fortunae committitur
furto. Hoc peccatum supponit res externas a privatis
possideri ut exclusive proprias, ita ut earum dominium non
pertineat sive ad omnes in communi sive ad communitatem
nomine omnium. Hinc dicendum
1) de iure possidendi privatim res externas,
2) de natura et gravitate furti,
3) de causis acceptionem rei alienae excusantibus.
QUAESTIO PRIMA.

DE IURE PRIVATO POSSIDENDI BONA EXTERNA.
S. Th. Π-Π, q. 66, a. 1 et 2.

391. Status quaestionis. — Homo naturaliter est do­
minus rerum externarum, non quidem quoad, naturam
ipsarum, quae non subiacet humanae potestati sed divinae,
cui ad nutum obediunt : homo enim non potest naturam
rerum annihilare nec immediate eam mutare sicut vult,
sed tantum earum viribus uti et sic mediate quamdam
transformationem rerum adducere ; — sed quantum ad
usum rerum possessio est homini naturalis, quia per ratio­
nem et voluntatem iis uti potest ad sui utilitatem, cum
imperfecta sint propter perfectiora .Et sic homo non tan­
tum habet potestatem utendi seu dominium utile, sed
etiam dominium directum seu possessionem sed in
ordine ad potestatem utendi.
Id iam probavimus, ubi de obiecto dominii. Sed exinde
non adhuc demonstratur illud ius dominii esse exercendum

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

391

a privato homine potius quam ab omnibus simul vel a
communitate, ita ut alicui liceat res possidere ut proprias.
Id negant Socialistae. Catholica autem doctrina tenet in
ordine praesenti, post peccatum originale in statu naturae
lapsae, res privatim possidere esse legitimum ac moraliter
necessarium1.

392. Socialismus opponitur individualisme, et ideo
etymologice designat omne regimen quod favet conso­
ciationi et intendit socialium conditionum meliorationem.
Sensu tamen magis restricto sumi nunc solet, et sic est
complexus systematum quae praesentem societatis ordinem
intendunt subvertere eique alium novum substituere ordinem,
in quo dominium bonorum temporalium ab omnibus in communi
vel ab ipsa societate, praecipue si non exclusive, exerceatur :
ita a dominio individual! gradum faciendo ad sociale, in
generalem scii, et non ad solam oeconomicam mundi
renovationem.
Cuius triplex praecipua est forma : i) communismus, in
quo omnia bona temporalia, etiam consummationi desti­
nata, communia sunt et inter cives aequaliter distribuenda ;
— 2) collectivismus, qui duo bonorum genera distinguit :
alia, quae vocantur media productionis vel commutationis,
ut fundi, instrumenta laboris, viae ferreae, etc. et a com­
munitate vel Statu sunt retinenda, unde communiter ad­
ministrandae sunt artes et negotiationes 2; alia sunt media
1. Utiliter inter alia specialia conferri possunt : E. de Laveleye, Le
Socialisme contemporain; Thonissen, Le Socialisme dans le passé;
Schaeffle, Quintessenz des Sozialismus (gall, vers.) ; Capart, La Propriété
individuelle et le Collectivisme ; Castelein, Le Socialisme et le Droit de
Propriété ; Bourdeau, L'Evolution du Socialisme ; Winterer ; Le Socia­
lisme contemporain; Schrijvers, Manuël d’Economie politique; Antoine,
Cours d’Economie sociale; Schwalm, Leçons de Philosoph.e sociale; Vermeersch, Quaestiones de Iustitia; Nicotra, Le Socialisme; Drijvers, Eigendomsrecht ; Garriguet, Introduction à l’étude de la sociologie; La propriété
privée; Deploige, La théorie thomiste de la propriété ; Van Overbergh,
Les caractères généraux du socialisme scientifique, in R. Néo-scolastique,
1898 ; Pottier, De lure et Iustitia ; Cathrein, Der Sozialismus; Biederlack, Die soziale Frage (neerl. vers.); Sertillanges, Socialisme et Christia­
nisme,· Bourguin,Les systèmes socialistes et l’évolution économique; Rütten,
Manuel d’Etudes et d’Action sociales; La Doctrine sociale de l’Église;
Horvath, Eigentumsrecht.
2. Hinc scripsit Schaeffle : Socialism! à et ώ esse suppressionem
capitalis privati, atque substitutionem unius capitalis collectivi.

392

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

consummationis et sub privato dominio mançnt ; — 3) socialismus Status, qui dum privatum dominium etiam quoad
media productionis retinet, interventum Status univer­
salem ac continuum in cunctis negotiis introducit et sic
privatorum activitatem ac iura nimis restringit.
A quibus essentialiter differt anarchismus qui totius
societatis eversionem prosequitur, non transformationem.
Cum enim homo natura sit bonus, et nonnisi societatis
et auctoritatis institutione malus effectus, hinc omnis
auctoritas est abolenda et societas evertenda. Possunt
quidem inire homines liberas et privatas consociationes ;
sed ipsa societas civilis omnibus mediis etiam violentibus
est destruenda1.
Iam in antiquitate vestigia communismi inveniuntur : in
ordine practiço, Spartae tempore Lycurgi ; in ordine speculativo
apud Platonem, qui in opere de Republica ideali et de Legibus
comrnunismum habet ut optimum medium concordiae in civitate
instituendae.
Apud Christianos autem, primis saeculis, Gnostici quidam et
Apostolici ; medio aevo Albigenses et Waldenses bonorum com­
munitatem induxerunt ad exemplar primaevae communitatis
hierosolymitanae ; quod renovarunt Anabaptistae et quidam alii
pauci inter Protestantes.
Saeculo autem XVI Thomas Morus (1478-1535) proposuit
iterum systema Platonis in libro : De nova Insula Utopia (ΐζΐβ),
illud tamen a pluribus vitiis, ut ab uxorum communitate, ex­
pugnando ; item saeculo XVII Campanella in suo opere : Civitas
solis.
Quae tamen systemata vix habuerunt momentum in humani
generis historia. Nunc autem a saeculo XIX Socialismus in
latum propagatus est et innumeros obtinuit asseclas.

393. Causae socialismi hodierni reducuntur ad evo­
lutionem et profundam immutationem in re industriali,
in re philosophico-politica, et in re religiosa.
I. Evolutio in re industriali, quam ita paucis describit
Leo XIII, in encycliça Rerum novarum 15 maii 1891 :
« nova industriae incrementa novisque euntes itineribus
artes ; — mutatae dominorum et mercenariorum rationes
mutuae j — divitiarum in exiguo numero affluentia, in
i. Ita inter alios Bakounine, Kropotkine, E. Reclus, Cipriani, Malato,
Seb. Faure.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

393

multitudine inopia ; — opificum cum de se confidentia
maior, tum inter se necessitudo coniunctior; — praeterea
versi in deteriora mores, effecere, ut certamen erumperet »,
Evolutio circa medium saeculi XVIII coepta est :
1. Inventione perfectiorum instrumentorum in rebus artefactis;
ex qua a) natae sunt industriae maiores et orta est separatio
capitalis et laboris; cum enim soli divites nova inventa comparare
potuerint, mox divisa societas fuit in duos ordines valde distantes :
capitalistas et dominos qui laboris instrumenta possident ; et
proletarios seu opifices qui non sibi sed aliis laborant, b) Insuper
secuta est productio rerum intensior, seu superproductio necessi­
tatibus hominum non amplius mensurata, sed ad abundantiorem
effectionem, plus quam vendi possent, bonorum atque divitiarum
ordinata. Ex quibus factum est ut opifices a dominis penderent
magis, ita quod per totam vitam plerumque in aliorum officinis
operari deberent, ad nutum dominorum possent a labore repelli,
atque propter illimitatam productionem, ad tempus dimitterentur
ad penuriam redacti.
2. Hinc relationes inter dominos et opifices funditus fuerunt
mutatae. Domini qui pluribus centenis vel millibus opificum
praesunt, de singulis eorutnque familiis curare atque paterne
cum singulis agere non valent ; proinde difficultates et dissidia
exorta non tam facile componuntur, eo vel magis quod propter
strictiorem a dominis dependentiam atque peiorem penuriae
conditionem promptiores ad rebellionem operarii facti sint.
3. Etiam distantia inter capitalistarum atque operariorum con­
ditiones multum adaucta est : hi exiguum salarium saepius acci­
pientes, vix se suosque sustentare potuerunt ; illi multorum
opificum laborem conducentes, ditissimi facti sunt atque fastui
indulgentes. Exinde, ait Leo XIII, « divitiarum in exiguo numero
affluentia, in multitudine inopia.., infimae sortis hominum ...cum
pars maxima jn misera calamitosaqua fortuna indigne...versentur ».
Quod « in duas civium classes divisit urbes, immenso inter
utramque discrimine interiecto : ex una parte factio praepotens,
quia praedives,... ex altera inops atque infirma multitudo ».
4. Exinde ad sui defensionem in unum convenerunt opifices.
« Veteribus artificum collegiis superiore saeculo deletis, nulloque
in eorum locum suffecto praesidio,... sensim factum est ut
opifices inhumanitati dominorum effrenataeque competitorum
cupiditati solitarios atque indefensos tempus tradiderit. Malum
auxit usura vorax, quae non semel Ecclesiae iudicio damnata,
tamen ab hominibus avidis et quaestuosis per aliam speciem
exercetur eadem (et a lege civili iam toleratur). Huc accedunt
et conductio operum et rerum omnium commercia fere in
paucorum redacta potestatem, ita ut opulenti ac praedivites
perpauci prope servile iugum infinitae proletariorum multitudini
opposuerint ». Quod iam intelligentes, novas associationes inierunt
operarii, spiritu Christiano orbatas, quibus conditionem meliorari
conantur ordinis socialis radicali transformatione et socialism!

394

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

diffusione. Unde opificum de se confidentia maior, inter se neces­
situdo coniunctior, atque solidaritas intimior.
5. Ex quibus omnibus versi in deteriora mores. Vita operariorum
multum est immutata : ex una parte, ob machinarum industrialium perfectionem, et. laboris ad unum genus coarctati divisionem,
multo minus proprium exercent ingenium ; unde id in multis
est hebetatum, quorum vita intellectualis passa est quamdam
atrophiam ; — ex alia parte vita familiae est labefactata : cum
enim vir, uxor et filii saepe in variis officinis laborare cogantur,
paucis tantum horis cohabitare possunt ; uxor rei domesticae et
filiorum educationi aegre attendere potest, vir sordidam domum
atque oeconomiam domesticam infauste gestam invenit, et ita
vita familialis evertitur, Unde opifices, vita intellectuali carentes
et nullam felicitatem domi invenientes, lares deseruerunt, fre­
quentarunt cauponas ac de ordine sociali cogitant evertendo.

II. Evolutio in re philosophico-politica totam pervasit
Europam. Duce praesertim J, J. Rousseau, a) hominem
habent natura essentialiter bonum, sed praesenti sociali rerum
ordine malum factum ; b) omnes homines natura aequales
iisdemque iuribus donatos ; quod perturbatio gallica ad
ordinem practiçum reduxit, hominis iura, officiis sub
silentio praetermissis, proclamans, atque politicam om­
nium civium aequalitatem instituens, c) Ex quibus prin­
cipes scholae oeconomicae liberalis concluserunt, quoad
modum producendi et prosequendi divitias, ad libertatem
illimitatam tendentiis naturalibus hominum relinquendam,
ex qua necessario per se oritur status oeconomicus socialis,
quo melior hic et nunc non sit possibilis1.
i. Aiunt liberales : 1) Homini inclinatio inest naturalis ad prose­
quendum illimitate bonum suum atque commodum et utilitatem pro­
priam. Atqui bonum est Sequi inclinationem naturae, quae est essen­
tialiter bona.
Resp. Homo inest inclinatio naturalis ad prosequendum suum ultimum
finem, qui naturae convenit rationali, et ad media huic fini necessaria
et utilia ; non autem ad prosequendum illimitate bona materialia et
temporalia, quae finem naturae rationalis constituere nequeunt. Estque
rectum sequi inclinationem naturae ut rationalis ; non autem naturae
animalis et sensibilis,nisi prout subordinetur naturae rationali eiusque fini.
2) Felix est qui sequitur inclinationes suas.
Resp. si consideretur in abstracto et secundum quod est individuum,
transeat : non enim omnes inclinationes sunt bonae ; si consideretur in
concreto, secundum quod est ens sociale, nego : sic enim tendere debet
da sociale bonum, id autem non semper concordat cum bono hominis
in quantum est individuum.
3) Utilitas propria omnibus est unicum motivum agendi.
Resp. Experientia constat alia esse motiva, nempe passiones, bonum
rationale et virtutis, imo abnegationem sui pro nobili causa.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

395

Exinde logice infertur ius proprietatis esse abolendum,
utpote ad hominum inaequalitatem necessario ducens ;
vana enim est aequalitas, vana çt libertas, nisi omnia sint
Communia. Et quidenl eo facilius ita concludebant quod
solam legem civilem habebant, post Hobbes, ut originem
iuris proprietatis privatae, aut etiam cum Kant, ut originem
omnis iuris.
Ita iam Babœuf (1762-1797) volebat omnia bona a Statu
possideri, ■— omnes cives ad laborandum cogi, — fructusque
secundum cuiusque necessitates distribui ; ita post eum socialistae plures. Unde socialismus ex libéralisme ortus est, non
quadam reactione, sed logica evolutione. Nam
a) in ordine speculativo idearum, liberalismus
1) falsificavit notionem ultimi finis quem in felicitate terrena
et materiali ponebat ;
2) falsificavit notionem societatis civilis et auctoritatis, cum
omnem potestatem a populo derivet atque ius fundet in externa vi;
3) falso docuit valorem oeconomicum unice oriri ex labore,
qui solus potest esse fons proprietatis : ita, inter alios, A. Smith,
Ricardo, Bastiat ;
b) in ordine practico factorum,
4) destruxit antiqua collegia opificum et instauravit individualismum oeconomicum, quo opifices solitarii cupiditati domino­
rum relinquerentur ;
5) institutionibus politicis, in plena libertate, aequalitate et
suffragio fundatis, medium condidit efficax organisationis so­
cialis ticae.

ÏH.Evolutio quoque in re religiosa apud multos dominos
et operarios locum habuit. Incredulitas a saeculo XVIII
multorum mentes invasit, et fide in alteram vitam sublata
aut diminuta, paradisum terrestrem in hac vita exoptant
atque Eden voluptatum; ex quo nocivae ortae sunt sequelae :
i. « Domini non pauci, quorum cupiditates iam amplius re­
ligionis freno non moderantur, haud raro opifices ut mancipia,
seu productionis instrumenta spectant, eis utuntur et abutuntur
ad divitias citius comparandas, plus operis imponentes quam
vires ferre queant, et mercedem dantes, quae vix ad victum
sufficiat.
4) Libertas oeconomica iUimitata est optimum medium ad finem
oeconomicum : productionem divitiarum.
Resp, Experientia ostendit defectus multiplices atque mala ex liber­
tate illimitata orta : haec sunt inter causas socialism!, ut dictum est.
Nec finis oeconomiae est sola effectio divitiarum illimitata, sed earum
adaptatio necessitatibus hominum atque aequa partitio

396

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

2. Ex adverso opifices multi, qui iam non expectant aeternam
mercedem, ebrietati et libidini saepe indulgent ; et, cum salarium
ipsis praestitum impar sit ad comparandas quas cupiunt voluptates, capitalistas ut iniustitiae reos redarguunt, eorumque spolia
inter se dividere exoptant »l.

394. Socialisait hodierni evolutio tribus constat
stadiis : praecessit phasis romantica, subsecuta est magis
scientifica, denique advenit politica et practica.
I. Epocha romantica est utopianae excogitationis et
actionis solitariae et localis. Cepit in Gallia.
i° Saint-Simon (1760-1825), pater socialism! moderni, spheram
speculationis non egressus, docuit valorem a labore tamquam a
proprio et unico fonte dimanare, primum locum in societate
occupandum esse ab operariis, atque instituendam esse com­
munem organisationem industriae sub paterno regimine. Cuius
discipuli ius haereditatis, dominium privatum atque matrimonium
abolenda esse dixerunt, unde sequeretur liberam viri et mulieris
unionem fore et fruçtus laboris communes, secundum cuiusque
opera ac merita dividendos.
2° Carolus Fourier {1772-1S37') tenuit principium : inclina­
tionem ad delectationem esse naturalem ac proinde bonam. Ad
communem vero felicitatem et universalem harmoniam excogi­
tavit quamdam communismi formam, in qua familiae in oecono­
micas societates coalescerent, phalanges dictas, quae 2.000 per­
sonarum non excederent et Simul cohabitarent in spatioso aedi­
ficio communi, scii, phalansterio ; complures phalanges efformarent series, et series per orbem multiplicatae sub regimine
supremi praesidis
omniarci, bonum commune humanitatis
procurarent. In qualibet phalange, bona possiderentur in com­
muni, agricultura et artes exercerentur, et omnes, etiam pigri,
necessaria acciperent, indus triosi Vero ultra obtinerent iuxta
cuiusque meritum. At experimentum systematis factum in pago
Condé-sur-Vesgre, infelicem habuit exitum.
30 E. Cabet (1786-1856) Communismum magis radicalem
proposuit in opere : Voyage en Icarie; secundum quod omnia
bona sub dominio reipublicae constituerentur ; singuli cives
amore fraterno ducti, aequali animo laborarent ; fructus operum
aequaliter inter membra communitatis dividerentur. Conatus
reducendi systema ad praxim in regione Texas, post aliquot
menses infelicem exitum habuit.
40 Louis Blanc (1811-1882) mitigatam communismi formam
sectatus est. Cum unicuique homini sit connatum ius ad laborem 2,
1. Tanquerey, Th. Μ. III, De Virtute Iustitiae, n. 53.
2. Ex eo quod homini est ius ad vitam, etùm est ius ad laborem et
facultas laborem quaerendi atque ius ut in ea non impediatur ; — non
autem ius exigendi laborem ab hoc vel illo domino. Et quamvis hic ex
charitate aliquando teneri possit, non tamen ex iustitia.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

397

nationales officinae instituendae sunt, in quibus opus secundum
cuiusque vires, fructus secundum cuiusque necessitates dividan­
tur : ita privata dominia paulatim abolenda sunt et Status
omnium rerum erit dpminus.
5° Proudhon (1809-1365) e contra propugnavit systema haud
dissimile anarchismo.Deçlaravit dominium proprietatis esse furtum,
Statum esse abolendum, omnem auctoritatem de medio tollen­
dam. Cives nihilominus retinere et ad haeredes transmittere
possunt ea omnia quibus personaliter uti valent, ceteris omnibus
derelictis ; fructus autem laboris dividendi sunt secundum
tempus in operando consumptum.
6°RobertOwen(1791-1858) qui proclamabat hominis irresponsabilitatem, in Anglia fuit mitigati communismi fautor, cuius
aliqua tentavit experimenta : societatem quamdam cooperativam
in Scotia sat feliciter instituit, at communistae associationes in
Anglia et America fundatae mox corruerunt.
7° Recentius E. Bellamy, in America, collectivam organisationem ac felicitatem vivide depinxit duobus in operibus : Looking
Backward et Equality.

II. Epocha scientificae synthetisationis et actionis inter­
nationalis ortum habuit in Germania. Ex operibus oeconomistarum et antecessorum aedificarunt systema scientificum cui basim dederunt materialismum historicum,
iuxta quem omnis evolutio humana, etiam intellectualis et
religiosa, fatalis est et dependet ab evolutione oeconomica
et materialix. Hinc de facto sunt athei et solam religionem
habent humanitatis, quamvis systema oeconomicum ab
hac theoria non essentialiter dependeat et sine hac basi
concipi possit et a quibusdam concipiatur.
Magister scholae habetur Jagetzow (1805-1875) qui sub
pseudon. Carolus Rodbertus docebat omnia oeconomica
bona fructum esse laboris, neque pluris aestimanda quam
laborem quo effecta sunt et veluti creata ; ideoque trans­
formandam esse societatem ita quod nullum iam extet
dominium nisi illud quod ex ipso labore ortum habeat.
Systema perfecerunt et propagarunt Marx et Engels qui
anno 1848 ediderunt programma (manifest) factionis communisticae.
Karl Marx (1818-1883) est socialism! doctor praecipuus,
i. Conceptus materialisticus historiae non est huic socialismo proprius,
sed apud alios invenitur, ut apud de Molinari, qui est scholae oeconomicae
liberalis. — Confutatio materialism! historici videri potest apud Vermeersch, Quaestiones de lustitia, n. 181. Cfr. etiam V. Falon, Principes
d’Economie sociale.

398

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

qui in opere Das Kapital (1867) omnia principia in unam
synthesim reduxit. Capitale, ait, seu quidquid ad novam
bonorum productionem servatur, nihil est nisi fructus
laboris ab operariis iniuste ablatus.
Duplex enim distinguitur rerum valor : alter mere personalis
et usualis (Gebrauchswerth; valeur d'usage; bruikwaarde) qui
consistit in rei naturali utilitate ; alter commutativus (Tauschwerth; valeur d’échange;ruilwaarde') qui solus est oeconomicus et
aestimatur pretio rerum. Fundamentum autem iustae commuta­
tionis est aequivalentia inter res commutatas. Sed qualitates rerum
utiles hanc aequivalentiam non constituunt, cum sint diversae
et oppositae. Ergo solus labor est una causa valons rerum oeco­
nomici ; non quidem labor de facto impensus, sed ille qui per
se et generatim est necessarius rei conficiendae, detegendae aut
transvehendae : valor est labor rei incorporatus et veluti crystallisatus.
lamvero capitalistae, operarios conducendo, eorum facultatem
laborandi emunt pro salario determinato, quod non aequivalet
pretio rerum effectarum sed opificum quotidianae sustentationi.
Nam operarii plus producunt quam propriae sustentationi sit
necessarium ; hoc plus valons (Mehrwerth ; plus-value; meerwaarde) a capitalists retinetur ad novam rerum productionem.
Et ita capitale spoliatione proletariorum nascitur et crescit, i. e.
furto saltem materiali.
Has ideas Marx non invenit : notionem valoris mutuatus est
a Smith ; notionem pluris valoris a Thompson, et capitale esse
furtum a Proudhon ; sed ipse eas in novam synthesim ordinavit.
Naturali autem et fatali evolutione, industriae et capitalia
quotidie augentur et in monopolia convertuntur, quo magis
magisque opprimunt multitudinem quae ad maiorem reducitur
paupertatem. Sed extremum malum remedium affert : quando
paucissimi omnia laboris instrumenta atque divitias possederint,
necessaria videbitur istorum expropriatio et adveniet çollectivismus. Evolutionem adiuvare oportet, ut citius fiat nova ordinatio
societatis ; aptum ad hoc medium est Ordinum socialium pugna
quae adducet mutationem oeconomicam.

Socialismum in sua evolutione descripsit Engels (18201895) in libro : Die Entwickelung des Sozialismus ; pro­
pugnavit in populo Lassalle (1825-1864) qui proinde
dicitur socialism! apostolus. Hic, ideis a Ricardo mutuatis,
exponit sic dictam legem aeneam salariorum (eherne Lohngesetz ; loi d'airain ; ijzeren loonwet).
In praesenti ordine oeconomico, ineluctabili necessitate ac
veluti aenea lege, fit ut salarium nunquam diu superet id quod
necessarium est ad propriam sustentationem et humanae speciei
sufficientem propagationem. Nam si augeatur salarium, maior

DE IUSTITIA COMMÜTATIVA

399

.....--------------------- \--------------------------------------------------------- :------.----- —----------

\.

filiorum procreatur numerus, maior proinde erit opificum affluxus, et mox, vi ineluctabili concurrentiae, minus erit pretium
operariis solutum. IJnde systema oeconomicum concurrentiae
ducit ad emigrationemYdepopulationem et neo-malthusianismum,
atque opifices damnat àd statum miseriae in quo nihil habeant
nisi necessaria vitae. Centra quod nullum existit validum aut
utile remedium. Oportet ergo coniungere capitale et laborem,
et ad hoc instituere societates productionis cooperativas, quod
erit primum stadium transformationis.

Ad frangendum capitalistarum imperium et citius ad­
ducendum novum societatis ordinem, instituit Marx socie­
tatem internationaïem operariorum (non politicam), quae ab
anno 1866 internationales celebravit congressus ; sed
anno 1873, propter interna exorta dissidia, fuit dissoluta.
Doctrinam Marx propagarunt Engels, Bebel, Lieb­
knecht, Singer ; quae de lege aenea docuit Lassalle diffi­
culter conciliantur cum doctrina Marx et etiam a socialistis
fuerunt relicta.Principia et systema Marxii crisi subiecerunt
atque emollierunt Bernstein et Vollmar, post bellum
De Man1 ; defenderunt alii inter quos Kautsky et Vandervelde.

III. Epocha politica et practica seu reformationum realisationis atque actionis politicae et nationalis incepit post
annum 1873 et usque in hodiernos dies perdurat. Iam
intelligentes totalem oeconomiae et societatis immuta­
tionem non posse statim obtineri, progressivo conatu eam
praeparant et adducere contendunt ; hinc :
a) Sic dicti Reformistae aptis mediis, etiam potestatis politicae
captione atque legis interventu, meliorem reddere conantur
operariorum conditionem, capitalistarum vero peiorem, ditioribus

t. Zur Psychologie des Sozialismus, lena 1926 ; gall, versum 1927 :
Au delà du Marxisme. Compendium operis fuit confectum a P. Th.
Trinon, O. P., La Liquidation du Marxisme, in collectione : Études
religieuses, 1928. — Duplex itaque tendentia diversa inter discipulos

Marxii invenitur ; nihilominus etiam mitiores luctam classium socialium
retinent et plerumque conservant terminologiam (Wortschatz) sed in
sensu parum mitigato : materialismum historicum, cui iam valor tribui­
tur mere didacticus, temperant atque determinismum et fatalem evolu­
tionem ; reductionem multitudinis ad paupertatem explicant de pauper­
tate relativa quia proportionaliter minus ditescit; concentratio capitalium
minore cum celeritate fiet atque evolutio lentius et magis gradatim
procedet, etc.

400

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

imponere onera progressiva, maiores res industriales atque fodinas
in dominium sociale colligere, associationibus opificum confoe­
deratis dominorum foederationi obsistere, atque theorias suas in
praxim lente deducere.
b) Alii tamen putant nonnisi violentis ntediis opificum meliorem
fieri posse conditionem, omni inter dominos et opifices sublata
distinctione, eamque parare satagunt.
Multae societates cooperativae et syndicales a socialistis erectae
fuerunt, atque celebriores congresses nationales habiti sunt et
internationales.

395. Hodiernae formae Socialism! praecipuae sunt ;
i° Socialismus Status qui collectivum omnium saltem
rerum dominium non admittit, sed nimis universalem ac
continuum Status interventum, ex quo fit quod plus aequo
restringatur civium libertas atque ius privatae proprietatis.
A professoribus universitatum propositus fuit, qui propterea
cathedratici socialistae (Kathedersozialisten) vocati sunt. Conten­
dunt quaestionis socialis hodiçrnae solutionem atque refor­
mationem oeconomicam fere unice a Status interventu esse
expectandam, qui totam activitatem oeconomicam nationis dominetur in omni sphera. Ita quod socialibus organismis inter­
mediis sublatis, Status quadam gaudeat quasi omnipotentia.
Quod contradicit naturali societatis politicae institutioni, cuius
missio non est individuorum et associationum activitatem im­
pedire, sed eorum defectui solum supplere.
Ita multi qui socialismo democratico favebant in Germania ut
A. Wagner et Ebert, et qui dicuntur radicales-socialistae in
Gallia. Nunc vero et illi qui socialistae nationales vocari gloriantur.

2° Socialismus agrarius, primum in Hibernia et Statibus
Americae confoederatis fuit propositus, Praecipuum pa­
tronum habuit H. George : contendebat non omnia
productionis media a Statu esse possidenda, sed solum
terrae fundos, quia terra, sicut mare et aër, non est capax
dominii privati, sed communis omnibus esse debet.
Ne autem ordo turbetur publicus, possessores agrorum non
spoliabuntur, sed taxam solvent quae pretio locationis respondeat
et quae praevidetur sufficiens fore ad omnes solvendas publicas
expensas. Unde cetera tributa, quae sunt iniusta, e medio tol­
luntur.
Hodie systema generatim consideratur ut impar ad quaestionem
socialem solvendam.
Etiam de Laveleye, qui est inter oeconomistas liberales mode­
ratos, admittebat collectivam possessionem terrae.

\
\

\

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

40I

30 Collectivisntus seu Marxismus, iuxta quem : a) Status
vel municipia, aiit consociationes Statui subiectae, in
dominium retinere\debent omnia media productionis :
fundos, officinas, mechanica instrumenta, pecuniam,
etc. b) Horum ususxet administratio penes publicam
erit potestatem, qua Return productio ita sit ordi­
nanda ut nihil inutile fiat, et tamen omnium civium
atque totius societatis necessitatibus provideatur plene
sufficienter, c) Auctoritate publica fructus laboris distri­
buendi sunt inter çives : vel, ut quidam aiunt, secundum
perfectam aequalitatem ; vel, ut aliis aequum videtur,
secundum cuiusque laborem et meritum ; vel, ut alii
malunt, secundum cuiusque necessitates. At bona quae
a quolibet accipiuntur reservantur consummationi, nec
possunt adhiberi ad novas res producendas ; ne sub alia
forma reviviscat capitalismus. d) Pars autem bonorum
reservatur necessitatibus civitatis ad ea quae sunt com­
munis utilitatis ; praeter quod nulla erunt imposita tributa,
e) Cum non erunt commutationes oeconomicae inter cives,
usus pecuniae in hac societate non subsistit ; sed schedulae
tradentur laboris quibus cives poterunt obtinere in publicis
officinis cuncta sibi necessaria.
De modo systema in praxim deducendi non concordant
collectivistae :
Alii Possibilistae seu Reformistae, ac Evolutionistae, violenta
media respuunt et finem legalibus mediis attingere volunt : in
praecipuis industriis monopolio Status, determinatione pretii
opificibus solvendi, assecuratione universali et obligatoria, obli­
gatoria affiliatione collegiis opificum, etc. Qui non multum
differunt ab asseclis socialism! Status ; nisi fine, scii, expropriatione.
E contra Seditiosi publicam auctoritatem obtinendam intendunt,
ut omnia productionis media et fructus auctoritative et publica
vi percipiant et dividant.

4° Syndicalistae seditiosi timent tyrannidem Status sicut
tyrannidem dominorum, et tradi media productionis volunt
collegiis opificum. Huic fini educatio opificum providere
debet, atque peritorum auxilium est obtinendum, ut fiat
eiectio dominorum ex industriis novaque ordinatio rerum.

r

Ad quod consequendum mediis etiam violentis uti oportet,
Summa Theolosiae Moralia II. — 26

402

'

1
i
,

■

i

:
!

!·
I
1
f
?
γ
!
I
(
)
i
i
ί

f

SUMMA

THEOLOGIAE MORALIS

v. g. operistitio etiam generali, quibus praeparetur seditio qua
novus stabilietur ordo. Cessabunt tunc Status et municipia ;
gestio rerum erit apud opifices et consociationes opificum municipales, nationales, internationales. Et ita pecte ordinata productio
erit qua cunctis necessitatibus abunde provideatur, atque felicitas
terrestris.
Ad syndicalismum seditiosum pertinent quoque Bolsievistae,
Marxismi principiis imbuti ; qui tamen, sub praetextu necessitatis
Status, tyrannicam politiae potestatem provisorie instituerunt et
in praxi unam directionem collegiorum opificum reiecerunt ad
tempus.

396. Thesis. Ius dominii privatum, permanens et
exclusivum in bona externa et in ipsam terram,
iustis limitibus circumscriptum, a iure naturali
dimanat, et ideo est legitimum, ac in praesenti statu
moraliter necessarium. — Dicitur :
1) ius dominii privatum, i. e. dominium non solum utile
sed plenum, singulis hominibus independenter a Statu,
non ipsi societati competens : licet enim societas quaedam
bona ut propria possidere possit, ius tamen dominii etiam
privatis, imo primario ipsis convenit ;
2) permanens et exclusivum, ita quod non solum transitorie
sed modo stabili exerceatur et ad alios vel et haeredes
naturales possit transferri ; atque ita sit proprium ut
dominus ceteros omnes a sua possessione valeat excludere ;
3) in bona externa, sive mobilia sive immobilia, sive ad
novam rerum productionem, sive ad usum aut consummationem ordinata ;
4) iustis limitibus circumscriptum: ius illud non est
absolutum, sed, sicut alia iura, fine suo immediato limitatur.Qui finis est ad quem conditae sunt res terrenae, scii,
ut omnes inde vivere possint. Limitatur autem tripliciter :
a) in casu extremae necessitatis, quisque occupare potest
id quod necessarium est ad sui suorumque sustentationem ;
b) ratione boni communis, auctoritas socialis congruas
leges decernere potest ut fini rerum, qui est ut omnes inde
valeant vivere, nullum praeiudicium inferatur ; atque
aliquando dominium privatum restringere, vel partialiter
tollere si necessarium sit ad bonum totius reipublicae, quod
ultimum tamen fieri nequit sine gravi causa, nec regulariter
sine debita compensatione ;

«
\ DE IUSTITIA COMMUTATÏVA
403
------- .-------- \---------------------- ------------------------------- ---------------------- :---- ·—

c) charitas erg\ proximum postulat ut divites ex super­
fluis erogent pauparibus.
Haec est doctrina S»^ Thomae, quam Leo XIII fecit suam :
« Circa rem exteriorem duo competunt homini : quorum unum
est potestas procurandi et dispensandi (dominium), et quantum
ad hoc licitum est quod hpmo propria possideat... ; aliud vero
...circa res exteriores est ustis ipsarum, et quantum ad hoc non
debet homo habere res exteriores ut proprias, sed ut communes,
ut scii, de facili aliquis eas communicet in necessitate aliorum »*.
II-II, q. 66, a. 2.
Quae dominorum obligationes etiam ex debito legali procedere
possunt, in quantum ad bonum commune pertinet non solum quod
in extrema necessitate omnibus subveniatur et nullus necessariis
orbetur, sed etiam quod bonus in societate sit usus superfluorum
et ex superfluis detur indigentibus 12.— Unde lex humana, ob
bonum commune, ad id cogere potest : non enim quis habet
superflua bona nisi ad bonum usum et bonam dispensationem
eorum ; et ideo societas ab eo qui non bene utitur, tamquam
ab indigno, dispensationem auferre posset. « Quapropter, ait
Pius Xlj in encyçl. Quadragesimo anno, 15 maii 1931, quid,
considerata boni communis veritate, eis qui possident liceat,
quid illicitum sit in suorum bonorum usu, publica auctoritas,
lege naturali et divina semper praelucente, sciscere potest ac­
curatius ».

5) a iure naturali dimanat,et ideo est legitimum.Non enim
est ius naturale primarium, quod competit naturae in se
et absolute consideratae ; sed per modum conclusionis ex
consideratione naturae humanae consequitur, et hac ratione
est legitimum3.

t

1. Haec tamen necessitas pauperis non est ius, secus adesset obligatio
iustitiae ; sed est titulus ad obtinendum ut ex superfluis iis subveniatur,
quia superflua naturali ordinatione iis destinantur, taliter ut divites
habeant strictam obligationem ea elargiendi ex charitate.
2. Ita conformiter S. Thomae, q. 118, a. 4, ad 2, et commentariis
Caietani. Quod, dissentientibus eius confratribus, concessit etiam
P. Vermeersch, stante controversia quae orta est occasione libri P. Hor­
vath, O.P. : Eigentumsrecht, et quorumdam ab aliis scriptorum, de quo
vide Theol.-Prakt. Quartalschrift, Linz, 1929.
3. Ius naturae Complectitur ea quae exiguntur a rerum natura. Si
spectetur natura rerum possidendarum in se et absolute, divisio pos­
sessionum non exigitur : non est in eis exigentia ad hoc quod ab uno
vel ab alio possideantur, in communi vel in particulari. Non exigitur
nec excluditur dominium privatum ; unde non est contra naturam.
Tantummodo a rerum natura in se spectata exigitur ut res possidendae
non detorqueantur a suo fine immediato et intrinseco qui est ut
inserviant ad necessitates omnium hominum : terra non cesset, ait
Leo XIII, inservire communi omnium utilitati et nemo sit quin alatur
ex iis quae producit. Unde in casu extremae necessitatis, cessat do-

404

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Cui non obstat secundum S. Thomam multosque scholasticos,
ius dominii privati ex iure gentium oriri. Secundum veteres,
ius naturale designat tantum illud quod exigitur a natura rerum
secundum se et absolute spectata ; ius gentium id quod non
secundum se, sed in ordine ad certum finem, seu in quadam
suppositione derivatur a natura rerum per rationem, secundum
quamdam utilitatem, convenientiam et moralem necessitatem
consequentem, tamquam conclusio necessaria, non valde distans,
ita ut facile in eo gentes consentiant (I-II, q. 95, a. 4). Secundum
recentiores, utrumque vocatur ius naturale, scii, primarium et
secundarium ; et recte, nam secundum S. Thomam, ius gentium
habet aliquid vigoris ex lege naturali (I-II, q. 95, a. 2), et « 'ratio
naturalis illud instituit » (II-II, q. 57, a. 3, ad 3). Unde Eth. V,
1. 2 : « Quidquid ex iusto naturali sequitur quasi conclusio,
est iustum naturale ».

6) in praesenti statu moraliter necessarium. Possibilis est
rerum status, in quo communis possessio in quodam loco
aut in quadam societate, necessitatibus hominum atque
felicitati consuleret satis : ita in statu innocentiae seu
iustitiae originalis, apud tribus pastorales, quando non
multi sunt homines. At in praesenti rerum conditione, in
qua homines cum suis defectibus communiter seipsos solos
quaerunt, et parum de proximo et societate curam habent,
ac dato hodiernae civilisationis statu, in quo homines
vitam pastoralem ducere non possunt sed valde multiplicati
improbo labore indigent ad necessaria sibi comparanda,
privatum dominium iam est moraliter necessarium ad
civium felicitatem et perfectionem atque societatis pacem,
ut ex demonstratione thesis patebit.
Non ergo a lege civili, uti dicebant Hobbes, Bentham, Mon­
tesquieu;— nec a pacto sociali, uti tenebant Gro tius, Puffendorf,
Heineccius, — nec ab institutione mere humana, aut a furto
ut proclamabat Proudhon, divisio bonorum orta est, sed a
naturali necessitate. Unde Leo XIIÏ : « possidere res privatim
ut suas, ius est homini a natura datum » ; dividere autem terram
et possidere privatim « universitas generis humani... in ipsius
lege naturae fundamentum reperit partitionis bonorum, posses­
sionesque privatas, ut quae cum hominum natura pacatoque et
tranquillo convictu maxime congruant, omnium saeculorum usu
consecravit ».
minium privatum et omnia sunt communia : divisio possessionum non
potest praeiudicare tali necessitati, et ex applicatione humana iuris
naturae non potest impediri finis primarius... Sed privatum dominium
est de iure naturae secundum aliquid quod ex natura consequitur et per
ratiocinium concluditur. Ita Pottier, o. c.

\de

iustitia commutativa

405

397. Thesis probatur. Demonstrationes sumuntur ex
Scripturis, ex Traditione et ex ratione : Scripturae
et Traditio ostenduàt dominii privati legitimitatem, ratio
etiam necessitatem ipsius.

A. Scripturae ius dominii privati legitimum esse suppo­
nunt et agnoscunt. Deus,, homines creando, ipsis quidem
indivisim tradidit res terrenas (Gen. I, 28-30), sed ut
possiderentur modo aptiori ad procuranda sibi vitae
necessaria et utilia ; modum autem possidendi per dominia
privata esse legitimum ostendunt :
i° In Vetere Testamento : a) prima divisio bonorum iam apparet
apud filios Adae, cum Abel perhibeatur ut pastor ovium, offerens
Domino de primogenitis gregis sui, Caïn ut agricola, offerens de
fructibus terrae, et postea aedificans civitatem quae sua esset
et quam vocavit nomine proprii filii sui Henoch (Gen. IV, 2,4,17).
b) Tempore Abrahae iam late existebat ius privati dominii :
Abraham dives erat in possessione auri et argenti ; — Lot
fuerunt greges ovium, et armenta, et tabernacula (Gen. XIII,
1-2, 5) ; agri et speluncae sub dominio privato erant, cum Abra­
ham agrum emit Ephronis et duplicem in eo speluncam ut ibi
Saram sepeliret defunctam (XXIII, 1-20), iure quidem stabili
et permanenti, ita ut Abraham, Isaac, Lia et lacob ibi sepulti
fuerint ; sicut loseph in parte agri quam emerat lacob a filiis
Hemor (los. XXIV, 32). Pascua autem erant communia ; at
cum prae multitudine gregum rixa facta est inter pastores Abra­
ham et Lot, divisi sunt alteruter a cognato suo (Gen. ΧΠΐ,γ-ιι).
c) Ius dominii privati tamquam legitimum ipsa divina lege
fuit confirmatum, quae non solum prohibet furtum sed et
ipsam concupiscentiam boni alieni (Ex. XX, 17), quapropter
stricte vetat ne transferantur termini quibus agri circumscribuntur
(Deut. XIX, 14) ; possessiones autem terrenae uniuscuiusque
familiae, quae venditae fuerant, poterant redimi, et anno recur­
rente magni iubilaei ad pristinum possessorem redibant (Ley.
XXV, 23-28).
20 In Novo Testamento : a) Christus legem confirmavit, furtum
damnando ; et solum consilium dedit omnia vendendi et pauperibus
donandi pretium (Mt. V, 3) ; possidentibus autem bonum usum
praecepit bonorum, eleemosynarum largitionibus (XXV, 41-43).
b) Apostoli, consilium Domini applicantes, in primis commu­
nitatibus instituerunt communem bonorum possessionem (Act.IV,
34“35) j possessionum tamen abdicationem esse de consilio solum,
non de praecepto ipse Petrus proclamavit, Ananiam alloquens :
« Nonne manens tibi manebat, et venumdatum in tua erat po­
testate? » (V, 4). Unde multiplicatis discipulis, bonorum com­
munitas non perduravit, et pauperum necessitatibus provisum
est eleemosynarum collectis (XI, 28-30). Hinc Paulus monet
ûon praecipiendum esse divitibus bona relinquere sua, sed « non

4o6

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

sublime sapere, neque sperare in incerto divitiarum, sed in Deo
vivo..., divites fieri in bonis operibus, facile tribuere, com­
municare, thesaurizare sibi fundamentum bonum in futurum »
(I Tim. VI, 17-19).
Ex quibus constat, iuxta Scripturas a) ius proprietatis privatae
qualis existebat esse legitimum; b) quadamtenus tamen limi­
tatum praecepto eleemosynae.

B. Traditio Ecclesiae ius dominii privati agnoscit et
vindicat :
i Ecclesia semper damnavit adversarios dominii privati :
saec. III Apostolicos, qui teste Augustino (1. de haer., 40),
« se hoc nomine arrogantissime vocaverunt, eo quod in
suam communionem non acciperent utentes coniugibus et
res proprias possidentes... Sed ideo isti haeretici sunt,
quoniam se ab Ecclesia separantes, nullam spem putant
eos habere, qui utuntur his rebus » ; — saec. XIII, Waldenses, adversus quos Innocentius III praecepit hanc fidei
professionem : « remanentes in saeculo et sua possidentes,
eleemosynas et cetera beneficia ex rebus suis agentes,
praecepta Domini servantes salvari fatemur et credimus ; »
— saec. XV, Wicleff et Hus qui negabant legitimitatem
possessionum in viris ecclesiasticis (C. Const., sess. 8,
a. 10 ; interrog., a. 34-36) ; — saec. XIX, Socialistas qui
reprobati sunt a Pio IX (encycl. Qui pluribus, 9 nov. 1856),
a Leone XIII proclamante, in encycl. Rerum novarum
(15 maii 1891), eorum doctrinam de expropriatione esse
iniustam, ineptam et ordinis subversivam, et a Pio XI in
encycl. Quadragesimo anno,
2° Patres exponunt divitias malas non esse nec prohi­
bitas, sed a Deo inaequaliter datas ut ditioribus essent
occasio benignitatis et charitatis, pauperibus vero patientiae
atque maioris meriti.
Quodsi celebres saeculi IV1 et V’ praedicatores, uti Basilius,
Chrysostomus, Nyssenus, Ambrosius, etc. bona esse communia
eloquentissime proclament, debitum ex iis esse reddendum pau­
peribus, divitias omnes ex iniquitate descendere, fures esse et
iniuriae reos qui eleemosynas denegent ; — id potius modo
loquendi oratorio est tribuendum.
Nam occasione data iidem Patres ius privati dominii expresse
asserunt1 ; — bona communia volunt destinatione et usu, ita
i. Ita v. g. Basilius : « Num iniustus Deus, qui nobis inaequaliter
vitae necessaria distribuit? Cur, divite te, ille pauper est? An non utique,

Î
!
i*
i

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

407

ut cederent in utilitatem aliorum, non ut ab omnibus posside­
rentur ; ~ eleemosynam habent ut debitum charitatis; — unde
qui eas denegant rei sunt iniuriae in sensu latiore, quatenus
laedunt iustitiam in sensu generali aut metaphorico intellectam
vel etiam iustitiam legalem, eo vel magis quod illis temporibus
pestis, siccitatis, magnaeque calamitatis multi erant pauperes
etiam in urgenti necessitate ; — divitias autem ex iniquitate
esse recte adstruunt quia ex peccato originali ac morum corrup­
tione divisio bonorum necessaria facta est, atque de facto saepe
ex injustitia aç usura ortum habuerunt. Ceterum oratores
saec. XVII in Gallia Similia dixerunt, et tamen certissime legitimitatem admittunt privatarum possessionum.

C. Ratio demonstrat dominii privati legitimitatem simul
et necessitatem. Ad quod ita argui potest :
Forma dominii seu regimen bonorum externorum ad
quod natura hominem valde inclinat, et quod bonum
commune postulat, iure naturali est legitimum imo et
necessarium. Atqui tale est regimen seu forma dominii
privati in praesenti rerum conditione. Ergo.
Probatur minor quoad iam partem : Natura inclinat
hominem ad possessionem rerum externarum, tum ut
seipsum regat et sibi provideat etiam in futurum, tum ut
provideat filiis etiam post mortem suam, tum ut sibi
vindicet fructum sui laboris (uti demonstravimus loquentes
de obiecto dominii, n. 168).
Atqui natura ad hoc impellit hominem individuum et
privatum, non societatem civilem ; nam
a) Homo individuus et familia natura et tempore ante­
riores sunt ipso Statu : « est enim homo quam respublica
senior, ait Leo XIII ; quocirca ius ille suum ad vitam
corpusque tuendum habere natura antea debuit quam
civitas ulla coisset ».
b) Societas non constituta est ut homines individuos et
familias iuribus privet, aut eorum activitatem restringat
ut et tu benignitatis ac fidelis dispensationis mercedem accipias, et ille
magnis patientiae praemiis donetur ?» in illud Lucae : « Destruam »,
n. 7.— Et Chrysostomus : S. Paulus «praeterea novit non prohibitas
esse divitias, si quis eis usus fuerit ut oportet. Sicut enim dixi : non
mala res vinum, sed mala ebrietas : ita non mala res divitiae, sed mala
avaritia, mala cupiditas ». Unde omnia vendere est consilium, non
praeceptum (hom. 2 ad pop. Ant., η. 5). Hinc pastores ecclesiarum
divites non excommunicant, sed urgent eos ad opitulandum egentibus.
Cfr. de hoc argumento Vermeersch, Quaestiones de Iustitia, n. 210.

408

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

ac iis se substituat, Sed ut eorum iura protegat, activitatem
foveat, exercitium promoveat.
Ergo secundum naturam ius dominii primario competit
individuis, non Statui, et ideo dominium privatum est
legitimum.
Probatur 2a pars minoris : Natura postulat et exigit
regimen quod necessarium est ad bonum commune, seu
quod apparet tamquam unicum medium aptum quo
obtineatur finis. Atqui regimen dominii privati moraliter
necessarium est et unicum aptum tum ad excitandum
hominis laborem — tum ad progressum laboris procu­
randum — tum ad pacem socialem servandam.
Ergo regimen dominii privati iure naturali est moraliter
necessarium.
Prob. minor ex S. Thoma q. 66, a. 21 :
« a) Primo quidem quia magis sollicitus est unusquisque
ad procurandum aliquid quod sibi soli competit, quam id
quod est commune omnium vel multorum : quia unusquis­
que laborem fugiens, relinquit alteri quod pertinet ad com­
mune, sicut accidit in multitudine ministrorum.
b) Alio modo, quia ordinatius res humanae tractantur
(et ideo maiori cura et perfectione), si singulis immineat
propria cura alicuius rei procurandae2 ; (unde dominium
privatum est stimulus progressus in labore, quem progres­
sum rursus procurat adducendo laboris divisionem). Esset
autem confusio si quilibet indistincte quaelibet procuraret.
c) Tertio, quia per hoc magis pacificus hominum status
conservaretur, dum unusquisque re sua contentus est.
Unde videmus quod inter eos qui communiter et ex
indiviso aliquid possident, frequentius iurgia oriuntur ».
Dominium ergo privatum ad productionem ampliorem,
ad productionem perfectiorem, et ad pacificam posses­
sionem est moraliter necessarium.
398. Necessitas dominii privati ita quoque ostendi
potest modo hodiernis necessitatibus magis adapta’
(
I

I
j

I

i. Cfr. Aristoteles, Pol., c. V.
2. « Unusquisque magis augebit possessionem suam, insistens ei
tamquam propriae » Pol. II, lect. 4.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

409

to : Regimen dominii privati moraliter necessarium est et
unicum medium quod efficaciter copiosam bonorum pro­
ductionem oeconomicam — horum aequam distributionem
— et legitimam civium libertatem procurat et tuetur
Ergo regimen dominii privati iure naturali est moraliter
necessarium.
Probatur minor : 1. Copia quaedam bonorum necessaria est
ad prosperitatem, ad exercitium virtutis, ad vitandam aegritu­
dinem, tristitiam et invidiam, ad incumbendum operibus intel­
lectualibus scientiarum et artium. Atqui homines, cum laborant
ad proprias opes augendas, easque ad filios vel amicos transmit­
tendas, alacriter et magno studio laborant, ex quo divitiae
augentur civitatis ; ex adverso, quando nullum privatum ex­
pectant lucrum, multi ignavi manent ac segnes, aliorum labori
fidentes, ita quod paulatim opes minuantur et evanescant. Quod
partim etiam provenit ex eo quod administratio bonorum com­
munium totius societatis sit nimis complexa. Unde varia com­
munism! tentamina, licet necessariis subsidiis atque amplo
apparatu oeconomico firmata, membrorum pigritia et internis
dissidiis perierunt.
2. Aequa bonorum distributio, quae scii, iuxta cuiusque meri­
tum et proportionem operis praestiti instituitur, in regimine
dominii privati haberi potest,· sed in regimine collectivi fieri
nequit. Nam a) si fiat iuxta cuiusque merita, ut quibusdam
visum est, inaequalitas quam tollere volunt socialistae, sub alia
forma redit ; nec aequum erit iudicium de aliorum meritis in
societate in qua administratores suffragiis eliguntur atque
vexandi habent maiorem voluntatem ob contraria partium studia.
— b) Si bona distribuantur iuxta cuiusque necessitates et exigentias,
quis iterum de illis aequum dicet iudicium? Et quidem illi
qui magis laborant et minus accipiunt, profecto non iniuste
querentur. — c) Si denique aequaliter omnibus et singulis
dispensetur, iam deerit stimulus ad laborem necessarius atque
multi pigritiae indulgebunt. Ut ait Léo ΧΙΠ : « aditus ad in­
videntiam mutuam, ad obtrectationes et discordias patefieret :
ademptis ingenio singulorum solertiaeque stimulis, ipsi divi­
tiarum fontes necessario exarescerent ; eaque, quam fingunt
cogitatione aequabilitas, aliud revera non esset nisi omnium
hominum aeque misera atque ignobilis, nullo discrimine, con­
ditio »,

3. Legitima civium libertas magnum bonum est quod hominum
dignitati simul ac felicitati necessarium est. Cui sane de se favet
dominium privatum ; in regimine vere collectivo libertas individualis valde minuitur et quasi extinguitur :
a) Libertas professionem eligendi seu conditionem vitae. Haec
i. Cfr. de his Antoine, Schrijvers, Vermeersch et Tanquerey, in o. c.

410

ÿ

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

enim a collectivitate seu Statu pendebit, cum ipse universalis
futurus sit officiorum aC munerum distributor ; ad quod necessaria erit inquisitio in aptitudines singulorum et merita, ut
quisque secundum necessitates vel congruentias communitatis,
arti convenienti applicetur. Cum autem saepius cives genus
laboris perficere cogentur sibi repugnans aut minus placens,
necessario oriundae sunt querelae et invidiae cum magrio
societatis detrimento. Et quia communitas unica rerum omnium
erit domina et gubernatrix, iis qui sorte sua contenti non sunt,
relicta domo quam vendendi aut locandi non habent facultatem,
nihil remanebit nisi fugere in exilium.
b) Libertas determinandi necessitates proprias seu çonsummationem, ac consequenter media sustentationis, habitationis, in­
structionis, aedificationis seu constructionis, etc. Nullus posset
vivere et erudiri secundum aspirationes et exigentias suae
personalitatis ; cum Status eliminaret necessitates quas indicaret
ipse superfluas aut nocivas.
c) Libertas externa praeli et cogitationis, ac proinde scholarum
et filiorum educationis. Cum enim cuncta praela, aedificia aliaque
omnia a communitate possideantur, nullum scriptum poterit
typis mandari, nullus conventus haberi, nulla institutio dari aut
doctrina proponi, nisi accedente communitatis licentia et iuxta
arbitrium et ideas illorum qui detinent potestatem. A fortiori
actum erit de omni externa libertate religiosa.
Cum itaque Status civilis unicus sit omnium dominus et
magister, cunctaque possideat quae ad productionem oecono­
micam inserviunt, Status omnipotentia agnoscenda erit et uni­
versalis providentia, qua tollatur omnis privata civium libertas.
Ergo ad bonum sociale simul et privatum omnino requiritur
ius privati dominii.

l

.
[
i
•i
I

i'
;

I

I
‘
Î
j
1
j

i
•
ί
l
!
'

r
'

f

»
» '

399. Corollarium. — Duplex secundum traditionem
distinguenda est ratio dominii : individualis, prout singulos
respicit individuos atque familias, et socialis, prout bonum
spectat commune universae humanitatis. Unde duplex
scopulus cavendus est : « nam, sicut ex negata vel extenuata
iuris proprietatis indole sociali et publica, in individualismum quem dicunt ruitur aut ad eum acceditur ; ita privata
ac individual! eiusdem iuris indole repulsa vel attenuata,
in collectivismum properetur vel saltem eiusdem placita
attingantur necesse est », ut docet Pius XI, encycl.
Quadr. anno.
lamvero quantum ad aspectum individualem, « possessionum divisionem servare nec... alienum ius invadere,
iustitia iubet... commutativa » ; — quantum ad aspectum
socialem, « dominos re sua non uti nisi honeste, non huius
est iustitiae sed aliarum virtutum ».

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

4II

A. Quoad indolem individualem :
1) « immerito pronuntiant quidam dominium honestum­
que eius usum iisdem contineri limitibus ;
2) multoque magis a veritate abhorret, ipso abusu vel
non usu ius proprietatis perimi aut amitti... ;
3) falluntur et errant qui indolem dominii privati
individualem adeo extenuare contendunt, ut eam de facto
destruant ».

B. Quoad indolem socialem :
Nihilominus « salutare et omni laude dignum opus
agunt quicumque,.· intimam horum officiorum naturam
atque limites definire conantur, quibus vel ipsum ius
proprietatis vel usus seu exercitium dominiorum sint a
socialis convictus necessitatibus circumscripta ». Quod im­
primis pertinet ad rempublicam, quae privata dominia
« cum boni communis necessitatibus componere » debet,
ne « privata bonorum possessio,., intolerabilia gignat in­
commoda », ut in casu quo accumulentur possessiones « in
despoticum quoddam potentatum oeconomicum » : ita
enim « imperium quoddam sociale... contra omne ius do­
minium arripuit et usurpavit ».
Interveniente autem potestate publica, determinatus usus
honestus privati dominii iam potest esse debitus ex debito
legali, non quidem singulis ex iustitia commutativa, sed
reipublicae ex iustitia legali (II-II, q. 118, a. 4, ad 2).

400. — Conclusiones. — i° Regimen privatum dominii
esse licitum clare continetur in Scriptura et Traditione et
ideo pertinet ad fidem catholicam, quia in Decalogo propo­
nitur tamquam expressio iuris naturalis et divini.
20 Qui affirmaret originem mere humanam aut civilem
regiminis vel negaret posse oriri ius illud a natura erraret,
quia aperte doceret contra Pontificem declarantem hac
in re doctrinam Ecclesiae (Leo XIII, encycl. Rerum no­
varum) .
30 Qui affirmaret in praesenti rerum conditione collectivismum permitti posse aut legitime introduci, temerarius
esset quia contradiceret doctrinae communi theologorum

412

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

et S · Pontificis, quae declarat necessitatem dominii privati
ad pacificum hominum convictum et eorum profectum.
Ergo socialismus reficiendus est non tantum ut praesen­
tibus, sed ut omnibus temporibus repugnans, attenta natura
humana post peccatum originale, non tantum propter errores
religiosos adnexos sed quantum ad ipsum regimen oeco­
nomicum.
Quod adhuc, hodiernis temporibus, de mitiori refor­
mistarum socialism! forma verum est, quia, testatur Pius XI,
« ut plurimum sive classium pugnam sive dominii extinctionem non abiiciunt, sed solummodo aliqua ratione
temperant ».
4° At, etiam si « Socialismus ita sit... emendatus, ut
circa haec iam nihil in eo sit reprehendendum,... sive ut
doctrina, sive ut factum historicum, sive ut actio consideretur
socialismus,... componi cum Ecclesiae dogmatibus non
potest, siquidem ipsam societatem fingit a Christiana veri­
tate quammaxime alienam... Sublimis, cum hominis tum
societatis, finis (scii, gloriae Dei atque verae felicitatis
temporalis simul et aeternae) penitus ignarus et incuriosus,
solius commodi causa humanam consortionem autumat esse
institutam ».
« Ex eo enim, quod apta operum divisione efficacius quam
dispertitis singulorum conatibus bona progignantur, socialistae
a) inferunt oeconomicam efficientiam (ad sola bona materialia
abundanter producenda restrictam) socialiter ex necessitate pro­
cedere debere. Qua necessitate
b) ut totos societati se dedant subdantque, ad bonorum effec­
tionem quod attinet, homines adstringi existimant. Imp
c) quam amplissimam possidere copiam rerum, quae huius
vitae commodis inserviant, tanti fit, ut altiora hominis bona,
ipsa libertate minime excepta, sint posthabenda exigentiis efficacissimae bonorum effectionis ».
Quod dicunt fieri ad maius hominis bonum : « Hanc vero
humanae dignitatis iacturam in socializato productionis processu
subeundam, facile repensum iri autumant abundantia bonorum
socialiter procreatorum, quae ad singulos profundantur, ut pro
suo beneplacito commodis et cultui vitae libere ea applicare
Videant ».
De quo systemate hoc grave Pontifex profert iudicium :
« Societas ergo qualem socialismus fingit altera ex parte absque
vi planea nimi nec esse nec concipi potest, ex altera parte haud

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

413

minus falsae libertati indulget, vera sociali auctoritate ab ça
exulante, quippe quae non in temporalibus ac materialibus
commodis innitatur, sed a solo Deo, rerum omnium creatore
atque ultimo fine, descendat ».

50 In statu naturae integrae in quo Adam fuit creatus,
divisio bonorum poterat legitime fieri a iure humano, sed
non erat necessaria, ac proinde probabiliter facta non
fuisset, quia exigua erat cultura terrae, et perfecte ordina­
bantur internae dispositiones hominis. In statu naturae
purae fuisset necessaria, quia in isto adfuissent in homine
concupiscentia et defectus sicut nunc, quamvis forsan in
minore gradu.

6° Quae a Socialises obiiciuntur regimini dominii privati
non opponuntur ipsi principio, sed potius fiunt contra
abusum regiminis, ac proinde non sunt inhaerentia et
essentialia ipsi systemati sed potius extrinseca et acciden­
talia, ac proveniunt ex mala hominum voluntate ; unde,
stante dominio privato, ipsis potest remedium afferri. E
contra, quae a catholicis opponuntur collectivismo, sunt
difficultates et vitia ipsi inhaerentia, et ideo non possunt
vitari.
Ipsi etiam Socialistae sinceri fateri debent1,
a) incompossibilitatem collectivism! cum libera determinatione
ab unoquoque facta suarum necessitatum ;
b) maximam difficultatem individuorum et familiarum neces­
sitates cognoscendi, ac proinde productionem nationalem regu­
landi ne nimis producatur ;
c) maximam difficultatem ordinandi, regendi, inspiciendi,
stimulandi magnum illud opus laborum quo tota societas indiget,
ac consequenter servandi libertatem individualem in electione
professionis, domicilii, laboris, etc.
d) absentiam stimuli sufficientis ad laborem, loco lucri per­
sonalis ;
e) insufficientiam, imo falsitatem doctrinae socialisticae circa
valorem, quae est fundamentum systematis.
Quibus addi potest maxima difficultas directe transeundi de
ordine sociali praesenti ad novum collectivism!.
Hinc cum commoda collectivism! sint valde incerta et diffi­
cultates insuperabiles sint ipsi inhaerentes, irrationabile et illi­
citum esset socialism! tentamen et experimentum facere, quia
esset actio societati nociva. Ita Leo XIII.
i. Cfr. Schaeffle, o. c.

414

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

i. h
7° A natura dicuntur omnia bona esse communia negative,
mera absentia divisionis, quatenus natura non divisit res
inter homines et nullus possessionem privatam ab ipsa
recepit ; non autem positive, prohibitione divisionis, nisi
quantum ad usum, quia res destinantur communi utilitati
omnium et omnes nutriri oportet ex fructibus terrae, non
autem quantum ad dominium seu proprietatem : ac si omnes
per modum unius omnia possiderent et ius naturae dictaret
quod omnia debent esse communia, ac nullus legitime
acquireret dominium privatum (a. 2, ad 1).

8° Socialistarum placitum est utopia, quia reputant
homines bonos ex se et perfectos, ac in infinitum perfectibiles, cum tamen sine donis supernaturalibus natura
humana obnoxia sit variis defectibus et concupiscentiae,
maxime post peccatum originale.

401. Obiiciunt. — 1. Probavit E. de Laveleye1 origi­
nariam possessionem fundorum apud omnes gentes fuisse
collectivam, satis sero et paulatim factam fuisse individualem ratione intensioris culturae ob multiplicatos homines
necessariae, et iure romano introductum fuisse dominium
privatum, quod exinde in tota Europa praevaluit. Ergo
non ex iure naturali sed ex positiva consuetudine et lege
introductum fuit, ac proinde eadem positiva hominum
voluntate potest abrogari.

Resp. Non probavit sufficienter assertum. Ostendit qui­
dem apud quasdam gentes (Ruthenos, lavanenses, antiquos
Germanos, Helvetas), quaedam collective fuisse possessa
a tribu vel communitate, sed ideo non semper et ubique
ita fuigse concludi potest. E contra historia potius contra­
dicit theoriae, quia demonstrat collectivam possessionem
communitatum paulatim decrevisse et, hominibus auctis
atque fundis intensius cultis, viam ubique paravisse privato
dominio ; quod huius necessitatem in societate evoluta
ostendit.
I. De la Propriété et de ses fontes primitives.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

415

Sane in possessione fundorum, triplex distingui potest stadium :
a) primum est vitae pastoralis, in quo pecora, tentoria aliaque
mobilia exclusive et privatim, pascua vero collective ab ipsa
tribu possidentur, ut melius et efficacius repellerentur hostilium
tribuum invasiones. Quod regimen durare potuit, quamdiu herba
sponte in pascuis crescens ad pecora nutrienda sufficiebat. At
ubi, multiplicatis hominibus, pascuorum usus non potest ab
uno percipi quin apud alios minuatur, fit divisio, uti etiam
narratur in Scripturis, v. g. de Abraham et Lot (Gen. XIII,
1-9). b) Secundum est incipientis culturae : Ob hominum et
pecorum multiplicationem, necessarium fuit terram excolere, quo
uberiores producat fructus. Unde agri iam possidentur privatim
et exclusive ab illis qui eos excoluerunt, nondum tamen permanenter, sed tempore inter serendum et metendum currente, quia
cultura parum intensa erat et singulis annis agri de novo divide­
bantur. c) Tertium est culturae intensioris, quae improbos labores
exigit et agros multo fecundiores reddit. Hinc agri naturaliter
facti sunt dominium permanens illorum qui eos meliorarunt. Ita
non solum in imperio Romano, sed apud antiquissimos populos :
Aegyptios, Assyrios, Chaldaeos, Sinenses, atque omnes gentes
excultas.
Quodsi apud aliquas, ratione specialium adiunctorum, sat diu
quaedam communis possessio permanserit, una cum iure dominii
privati existebat, illudque minime excludebat.

2. Demonstravit Marx capitale et capitalistarum lucrum
oriri ex furto, cum labor sit unicus fons valoris oeconomici.
Resp. Valor oeconomicus non est a solo labore sed etiam
ab utilitate intrinseca rei ; commodum enim rei et vo­
luptas, sicut qualitates et excellentia materiae ex qtla con­
fecta sit, magnum influxum exercent in aestimando valore
et determinando pretio. Ita vena aurea vel fons petrolei
magnum valorem habent etsi parvo labore detecta fuerint.
Nec obstat qualitates rerum, utpote oppositas non esse
aequivalentes, ac proinde non tribuere valorem commutativum : licet enim in se non sint aequales, possunt tamen
esse aequivalentes in utilitate, quia eiusdem momenti pro
hominibus.
Capitali autem lucrum debetur, quia est causa, non solum
conditio, in productione bonorum. Triplex scii, est causa :
efficiens principalis est labor tum manualis, tum praesertim
intellectualis utpote directivus ; efficiens instrumentalis est capi­
tale quod instrumenta praebet et officinas industriae et artibus
necessarias ; materialis ex qua conficiuntur res, sunt materiae
primae transformandae atque terra, quae viribus nativis coope­
rantur. Hinc dominis materiarum aut instrumentorum non

J

416

1
J

solum debetur indemnitas pretii pro materiis concessis, aut pro
instrumentis acquirendis atque reficiendis et renovandis, sed
etiam pars lucri tribuenda est, cuius causa et ipsi extitere. Cum
autem hodie soleant capitalistae et praebere materias atque
instrumenta laboris, et labore intellectuali industrias regere,
nihil mirum est si magna pars lucri ipsis obvenire possit, eo
magis quod periculum industriae in se suscipiant et ita utilitatem
ipsis operariis conferant ; ut fusius ostendetur ubi de contractu
locationis operum·

j
5
<

J
ί
ii
j
ή

'

SUMMA THEOLQGIAE MORALIS

3. Capitalistarum divitiae de facto sunt iniuste acquisitae,
Resp. a) id non sequitur per se ex regimine dominii
privati ; — b) in casibus quibus ita fuerit, est restituendum,
nisi praescriptione possessio facta sit legitima, data bona
fide in iis qui acquisierunt, vel saltem in eorum successoribus ; — c) collectivismus non unum est medium, sed
alia sunt ad iustam bonorum distributionem obtinendam.

4. Inalienabile est ius ad fructum laboris. Atqui operarii
non percipiunt omnem fructum. Ergo.
Resp. Dist. : inalienabile est ius ad fructum laboris,
ita ut possint illud ius vendere aut locare, conc.; ita ut
id non possint, nego.
5. Illa tantum possumus legitime possidere quae labore
acquirimus ; ergo agri non possunt legitime possideri, quia
non sunt fructus laboris. Et sane, census seu reditus qui
solvitur pro terra, causam habet ipsam societatem. Ita
H. George.

■'

0

Resp. Labor est legitimus modus acquirendi dominium
sed non est unicus nec semper primus quia hic plerumque
est occupatio, ut supra diximus, n. 212. Et quamvis ipsa
terra non sit laboris fructus, eius melioratio tamen a labore
provenit. Quod si dicatur : census causam habet societatem,
resp. : causam habet multos privatos qui pertinent ad
societatem, dist.: interdum, conc.; sempçr, nego ; causam
habet ipsam rempublicam, nego.

6. Fundorum valor quotidie crescit non tam ex hominis
industria quam ex ipso societatis profectu :
In civitatibus enim aut earum vicinia, aut prope vias ferreas,

i . -

’ l

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

417

pretium praediorum paucis annis decies vel vigesies vel etiam
plus augetur, eo quod ibi maior numerus civium congregatur ;
hoc autem incrementum non debetur privatis praediorum domi­
nis, sed civibus collective sumptis et ipsi civitati.

Resp. factum nec semper nec ubique velificari.
a) Solum verificatur ubi multi coadunantur incolae ; alibi
autem praediorum valor fere idem manet, aut etiam de­
crescit. Non est igitur factum universale, ob quod regimen
universale dominiorum est immutandum. — b) Factum non
debetur soli civitati ut tali, sed etiam ipsis privatis hominibus
qui in loco determinato aggregantur.
c) Est res de se aleatoria,
quae prodesse aut nocere potest, cum ante eventum generatim
non sciant certo valorem huius vel illius praedii esse augendum ;
iniustum autem non est incrementum obvenire illis qui proba­
biliter praeviderunt, aut etiam aliis ex bona fortuna, si ita eXceptionaliter fiat. — d) Nihil prohibet civitatem in casu speciales
taxas imponere dominis, ut pars aucti valoris societati et ita
omnibus prosit.

7. Omnibus inest aequale et inviolabile ius vivendi ;
tale ius autem est inane, nisi omnes sint de facto aequales,
ac proinde nisi communia sint bona quae natura omnibus
profert, uti aër, et mare, ipsa terra ac fundi.
Resp. Omnes homines secundum essentiam suae naturae
sunt aequales, ac proinde debet esse accessus omnium ad
necessarios fontes vitae et in Omnibus vita inviolata, et
ideo in extrema necessitate omnes sibi necessaria sumere
possunt. Sed ad fontes non necessarios vitae non oportet
idem sit accessus, unde fundi non debent ab omnibus
possideri, nam qui illos non habent, in aliorum fundis
laborare possunt vel quaestuosas artes exercere, quibus
agrorum fructus et alia necessaria sibi acquirant.
Natura scii, homines secundum accidentales qualitates et con­
ditiones fecit omnino inaequales, et ideo iura ab iis acquisita
sunt valde diversa, ita ut non debeant esse omnes eiusdem con­
ditionis et familiae : sic v. g. non omnes praetendere possunt
culturae superiori.
Comparatio autem allata cum aëre et mari non valet : haec
efficaciter occupari non valent et eorum usus est inexhaustus ;
dum fundi appropriari valent, et facile exhauriuntur nec fructus
efferunt nisi excolantur. Unde commune bonüm exigit ut aër et
mare communia maneant, sed ut fundi privatim occupentur quo
melius excolantur
Summa Theologiae Moralia Π. — »7

4l8

summa theologiae moralis

8. Negari nequit secundum conditiones oeconomicas
hodiernas esse tendentiam ad collectiva dominia instauran­
da, uti patet ex societatibus anonymis et monopoliis
multiplicatis ; haec autem viam parant uni universali mo­
nopolio totius collectivitatis.
Resp. Tendentia est ad quamdam proprietatem collec­
tivam, propter specialem necessitatem aut convenientiam
in quibusdam industriis aut negotiis ; sed inde non sequitur
hanc transformationem ad omnia extensum iri, quia non
ubique adest talis necçssitas.
a) Ceterum praedicta dominia collectiva sunt tamen privata,
nam a privatis ad proprium lucrum et ad opes suas efficaciter
augendas, constituuntur, et quidem iuxta capitalistarum, non
iuxta collectivistarum methodum, Collectivitas autem communi­
tatis, si constituatur, lucra inter omnes dividit, et stimulum
efficacem laborandi aufert. — b) Monopolia nimis universalia
videntur minus feliciter progredi, quia iam nimis complexa fit
eorum administratio.

9. Saltem catholicis non licet communismum impugnare,
cum communitatem bonorum in ordinibus religiosis magni
habeant.
Resp. Triplex adest differentia : a) communitas bonorum
possibilis est in parvis coetibus hominum» nec nocet si
exceptionaliter existât in humana societate, b) Homines
qui communitates religiosas constituunt sunt inter alios
electi, qui intendunt esse perfectiores, vitam simplicem et
humilem ducunt, atque propriis commodis et propriae
voluntati, sicut et coniugio, valedicunt. — c) Nec admi­
nistratio bonorum apud illos semper est in exemplum
boni regiminis oeconomici.

402. Remedia in Socialismum eius que causae propo­
nuntur a Leone XIII. Afferenda sunt ab Ecclesia, a Statu et a
privatis dominis simul et opificibus.
t° Ecclesia remedium praebet a) sua doctrina de necessaria
conditionum humanarum inaequalitate, de necessitate ardui
laboris in poenam peccati, imprimis originalis, et de aeterna
post hanc vitam felicitate ; b) praeceptis moralibus de iustitia
et charitate ; c) institutis socialibus in bonum spirituale hominum
et temporale.
2° Status intervenire debet ut oeconomicis socialism! causis
remedium praebeatur : prosperitatem publicam fovendo, iura

1

'

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

419

proletariorum tuendo et simul dominium privatum tutando,
abusus in regimine laboris aut industriae reprimendo, aequiorem
bonorum partitionem prosequendo, atque generali quadam dis­
positione obtinendo ut ortmibus facilior pateat aditus ad privatas
possessiones. Qui possident, facile a doctrinis Socialism! aver­
tuntur.
3° Domini et operarii sese invicem mutuo cum suis aspira­
tionibus intelligere satagant. Domini magis paterne et charitative
tractent operarios suos atque dignitatem et iura hominis in iis
respiciant ; operarii vero necessitates industriarum atque in
industriis directionem attendant. Ad quod perutiles sunt tum
operariorum tum dominorum societates quibus iura sua defen­
dant, atque harmonice inter se de conditionibus operarum
conveniant, lites vero pacifice dirimant aut prudentum arbitrio
subiicere disponantur.

QUAESTIO SECUNDA.

DE FURTO.
S. Th. II-II, q. 66, a. 3-6 et 8-9.

403. Furtum generice sumptum est iniusta acceptio rei
alienae, lucri causa, domino rationabiliter invito. Dicitur :
1) iniusta acceptio seu usurpatio, i. e. sive ablatio, sive
voluntaria detentio, siquidem detinere est aequivalenter
accipere, et qui detinet dum potest et debet reddere
moraliter accipit : « detinere, ait S. Thomas, a. 3, id quod
alteri debetur, eamdem rationem nocumenti habet cum
acceptione iniusta » ; et sic ad furtum reducuntur : non
solvere debita, fraude vel dolo aliquid surripere, rem
inventam non restituere ;
2) rei alienae, iure dominii sive perfecti sive imperfecti
ad alium pertinentis ; unde furtum committitur etiam
contra depositarium, commodatarium, conductorem, etc.
si ab eis auferas rem depositam, commodatam, conductam;
3) lucri causa, i. e. cum animo rem retinendi et lucrum
percipiendi sive sibi sive alteri : si enim fieret animo rem
domino reddendi aut tuto servandi, aut eam destruendi vel
commodandi, non esset proprie furtum ; et sic distin­
guitur a simplici acceptione iniusta seu damnificatione,
qua nullum lucrum obtinetur sed bonum alterius destruitur
absque emolumento ;

420

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

4) domino rationabiliter invito, quod additur maioris
explicationis causa, quia iam includitur in voce : iniusta.
Si enim dominus non esset invitus, vel si invitus esset sed
non rationabiliter, quia est iusta causa auferendi, nulla
esset iniustitia, nec furtum stricte dictum : ita si pauper
in extrema necessitate auferat, vel ancilla ei det ; aut si
quis acceptet titulo compensationis, vel gladium aut librum
sumat ab eo qui nunc est abusurus ; aut si uxor sumat ad
honestam sui sustentationem vel ne maritus ludis aut
comessationibus dissipet.

Duplex distinguitur species furti : 1) furtum simpliciter
seu stricte dictum (vol; diefstal), occulta rei alienae accep­
tio, absente aut nesciente domino vel illo qui rem custo­
dit : id domino est negative involuntarium per ignorantiam ;

2) rapina (roof), seu aperta et violenta acceptio rei
alienae, praesente et vidente et quantum est in se renitente
etreluctante domino : id dominoest positive involuntarium
propter violentiam, sive physicam et proprie dictam, sive
moralem et improprie dictam seu metum gravem injuste
incussum, ut si latro minetur mortem ad pecuniam extor­
quendam. Haec specie differt a simplici furto, quia novam
addit malitiam specie diversam : non solum adest iniuria
realis in bona, sed etiam iniuria personalis erga personam
eiusque honorem vel libertatem, cui violentia infertur vel
metus .Hinc potest quis mortaliter peccare in specie rapinae,
et venialiter in specie furti, ut si a viro illustri praesenti
et graviter renitente tollas rem exiguam ; et vice versa.
Porro furtum, idem dic de rapina, potest esse simplex, — vel
qualificatum cui adiungitur quaedam circumstantia, sive
a) mutans speciem, ratione religionis, scii, furtum sacrilegum,
sive res sit sacra (sacrilegium reale), sive auferatur e loco sacro
dummodo fuerit huius custodiae tradita (sacrilegium locale), sive
auferatur res sacra e suo loco sacro (sacrilegium reale simul
et locale) ; sive
b) notabiliter aggravans. Ita olim in iure distinguebant pecu­
latum, qui surripit a bonis publicis, quo spectat falsificatio
monetae ; plagiatum, qui hominem abducit in servitute con­
stitutum ; abigeatum, quo quis furatur pecora in pascuis. In
iure hodierno aliae fiunt utiliter distinctiones in ordine ad
diversas poenas

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

421

404. Principium I. Furtum est peçcatum contra
iustitiam mortale ex genere suo. — Etenim :
i°Per se et immediate est contra legem naturalem et adver­
satur iustitiae commutativae, atque in decalogo (Exod.XX,
15) ponitur ubi enuntiantur praecepta gravia (Mt. XIX,
18). Ius enim dominii in bona externa a lege naturae de­
rivatur estque legitimum, imo tum individuo tum societati
necessarium ; hoc autem ius furto aperte violatur, cum
res aliena domino rationabiliter invito auferatur.
2° Mediate et consequenter opponitur a) charitati, quatenus
proximo bonum aufert et tristitiam infert, atque natum
est pacem turbare, rixas, contentiones et odia inducere ;
b) etiam bono communitatis et iustitiae legali, cum eo
tendat ut graviter turbet tranquillitatem civium et pacem
publicam, ad bonum commune societatis necessariam : « si
passim homines sibi invicem furarentur, ait S. Thomas,
a. 6, periret humana societas ».
Hinc ait Apostolus, I Cor. VI, 10 : « Neque fures...
neque rapaces regnum Dei possidebunt ».
Admittit tamen furtum materiae levitatem, si materia est
divisibilis et suscipit maius et minus : qui enim aliquot centesimos
surripit, ius privatum non graviter offendit, nec pacem publicam
multum disturbat, nec dominus est rationabiliter multum invitus
aut solum contra modum auferendi ; — et similiter ille qui
rem maioris momenti aufert a domino qui de illa non multum
curat seu qui de facto cognoscitur non multum esse invitus.

405. Principium II. Furtum per se grave constituit
illa quantitas seu valor cuius ablatio, de se graviter
damnosa, fit domino rationabiliter et graviter in­
vito, seu quae per se apta est gravem animi dolorem
vel indignationem causare, et cui proinde etiam
graviter invita est societas, eo quod nata sit nocere
paci publicae.
Materia de se seu ex damno intrinseco gravis, non solum
ex valore seu quantitate rei ablatae est aestimanda, ita
ut quantitas ad materiam gravem requisita sit eadem, sive
diviti sive non diviti auferatur, uti dixerunt Bannez, Maldonatus, Dicastillo, Billuart, Carrière, Gousset aliique,
statuentes illam quae stipendio diurno honesti operarii
moraliter aequivaleat aut saltem illud quod necessarium

422

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

est ad sustentationem unius diei viro honesto. Sed iuxta
sententiam quam S. Alphonsus iam dicit communem,
materiae gravitas probabiliter determinanda est e valore rei
simul ac conditione et circumstantiis personae cui aufertur.
Ratio est quia furtum essentialiter consistit in ablatione
rei alienae, non veluti in abstracto, sed in concreto spectata,
quatenus nocet domino et coniungitur cum rationabili
dissensu domini. Ergo materia furti et gravitas desumi
debet partim per ordinem ad rem ablatam, partim ad
rationabilem voluntatem eius cui aufertur. « Peccata, ait
S. Thomas, a. 3, quae committuntur in proximum, sunt
pensanda per se quidem secundum nocumenta quae
proximo inferuntur ; quia ex hoc habent rationem culpae >:.
Sed rei ablatio quae graviter nocet uni, non ideo graviter
est damnosa generatim et omnibus. Unde conditio personae
non est, extrinseca furto spectato in ratione damni, et ius
in bonum possessum a paupere, secundum utilitatem et
necessitatem, plus valet habenti. Ergo licet furtum sit
materialiter aequale, non ita est formaliter.
Hinc duplex a modernis distinguitur materia gravis :
absolute gravis ex solo valore rei ablatae, ratione non habita
conditionis personae, et relative gravis ex valore rei et
ex conditione domini desumpta. Gravitas enim materiae,
aiunt, determinanda est ex gravitate detrimenti quod per
furtum infertur fini ob quem dominium rerum servari
debet. Atqui hic finis est duplex : bonum singulorum
quibus istud dominium est gratum, utile et necessarium ;
et bonum totius societatis in qua sine dominio rerum
privato pax et securitas publica laborisque debitum incita­
mentum haberi nequeunt. Unde distinguitur furtum rela­
tive et absolute grave, secundum quod grave detrimentum
directe inferatur vel ipsi possessori vel bono societatis.
a) Quantitas relative gravis ad variam personae fortunam
et necessitatem, est damnum de se notabile licet res non
sit valde notabilis ; scii, id quod data conditione domini,
per se grave nocumentum affert. Hoc generatim censetur
id quod pro una die alicui sufficit ad sui vel et suorum
sustentationem ; unde pro operario est valor aliquatenus
minor salario diurno, et pro vero paupere adhuc paulo

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

423

minus. Differt itaque multum pro variis gentibus atque
diversis hominum conditionibus, pro magnis urbibus et
ruralibus regionibus dissitis.
b) Quantitas absolute gravis est res notabilis in se quae
magnum de se commodum procurat, etsi eius ablatio
cuidam, v. g. ditissimo, non sit graviter damnosa, uti sunt
bos, equus, ovis, centum nummi aurei. Licet enim tale
furtum non multum noceat domino, graviter tamen nocet
societati, tranquillitati publicae et securitati, eo quod si
non prohiberentur haec furta sub gravi, frequentissima
fierent et sic maximum detrimentum omnibus ac pertur­
batio pacis et securitatis toti societati immineret. Unde
potestas publica et tota communitas merito graviter est
invita quod talia committantur in suo territorio ; et ideo
ipse dominus rationabiliter est multum invitus tali furto,
etiamsi exinde grave damnum directe non subeat ipse.
Materia gravis, expressa in pecunia, a valore relativo pecuniae
pendet, a maiori vel minori abundantia pecuniae et rerum, et ab
aestimatione communi. Ita v. g. in America et Anglia materia
gravis non est nisi summa maior quam in Belgio, propter
minorem pecuniae valorem et maiorem abundantiam. Hinc :
1. Valore pecuniae decrescente, etiam crescit summa requisita
ad materiam gravem.
2. Non tamen semper crescit eadem ratione proportionata :
res enim pendet etiam ab aliis factoribus, uti sunt circumstantiae
oeconomicae difficiliores, relativa egestas, et aestimatio communis.
Nec subito fit adaptatio in mentibus et moribus ad novum va­
lorem pecuniae. Et etiam decrescente pecunia, furta illa erunt
gravia quae, in datis circumstantiis, nata sunt repercussionem
habere in communem securitatem, quia tunc grave est nocu­
mentum societatis.
3. Quibus omnibus spectatis, in Belgio ante bellum europeanum anni 1914-18, materia absoluta gravis ab auctoribus cen­
sebatur 25-30 fr. vel aliquanto plus1. Post bellum vero, valore
pecuniae valde diminuto, multis visum est posse extendi ad
. i. Bulot dicit 25-30 fr. ; Tanquerey 20 vel 30 fr., in Stat, foed Arnericae 7-8 dol. ; Noldin 30 fr. ; sed ista in praesentibus adiunctis sunt
aliquatenus augenda. Unde Ferreres qui pro variis regionibus inter 30
et 40 fr. ponit, id iam duplicandum permittit ; Arregui vero statuit
inter 40 et 50 fr.; Vermeersch 50 fr.,sed in regione ubi moneta extra usum
/«cfn est, usque ad 150-200 fr. Ante bellum Palmieri pro regionibus
ditioribus probabilem computum habebat 100 fr. ; sed Garriepy americanus id nimis benignum putat et ponit 8-10 dol. Ab aestimationibus
laxioribus est abstinendum, qualis videtur illa quam proposuit Arendt
in fi. N. Th. 1926.

424

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

150-200 vel etiam plus. In circumstantiis oeconomicis incertis
vigentibus post secundum bellum universale anni 1940-45, potius
provisorie a computatione abstinendum est, quia nulla statui
potest definitiva.
4. Haec confessariis in ministerio sint adiutorium ; sed non
ex professo proponenda sunt poenitentibus, nec a fortiori fide­
libus in concione : facile enim male intelligerentur ac fierent
stimulus ad furandum1.
5. In praxi, res non est tanti momenti. Nam a) veri fures
etiam plus furantur, vel furari intendunt aut parati sunt, quam
materiam stricte gravem ; b) subiective materia gravis est id
quod fur putavit esse grave ; et obiective, id quod in regione
generatim censetur peccatum mortale a bonis fidelibus. Nec
talis opinio çommunis, si sit satis stricta, est reformanda ;
quia stimulare esset ad furta et sic noceret bono communi.
Itaque c) ante factum, rigorosius est loquendum, ut aver­
tantur fideles a furto, v. g. interrogando : nonne tu esses
graviter invitus? aut dicendo imprudens esse se exponere,
actibus quae forsan sunt gravis iniustitia ; — post factum, ne
imponatur obligatio restituendi sub gravi, nisi sit certa, d) In
hac re tamen ordinario attendendum erit ad materiam relative
gravem.

406. Principium III. Furtum de se leve per accidens
potest es$e grave ob magnum nocumentum extrinsecum ; et e contra furtum de se grave per accidens
potest esse leve ob dispositionem domini, si non sit
multum invitus.
Sicut datur materia absolute gravis, ita est quantitas
absolute levis, scii, id quod moraliter minus est ac susten­
tatio diurna ; et tamen, ratione specialis circumstantiae,
potest furtum materiae absolute levis esse grave peccatum,
vel ex adverso furtum materiae de se gravis esse solum
peccatum leve ; nam :
i. Furtum materiae absolute levis, quod alteri gravem
tristitiam vel molestiam infert aut notabile damnum, per
accidens est peccatum grave contra charitatem proximi vel
et contra iustitiam. Ita si quis auferat rem exigui valorjs
quae domino est valde cara ; aut instrumentum, v. g. acum
sartori, dum aliud haberi nequeat, ita ut medio privetur
ad sustentationem vel ad lucrum faciendum necessario ;
aut parvam monetam illi qui ea egeat ne reducatur in
I. Id notavit Tanquerey, o. c., n. 436, et Vermeersch, Th. Μ. II,
n. 639.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

425

extremam necessitatem.At hisce in casibus peccatum grave
non est in ratione furti, sed in ratione offensae vel iniuriae
seu damnificationis.
2. Furtum materiae de se gravis, per accidens potest
esse leve, si dominus non sit graviter invitus. Cum enim
oppositio domini sit essentialis conditio iniustitiae, ad dis­
positionem personae laesae oportet attendere in determinanda gravitate furti, quod eo gravius erit vel levius
quo dominus est rationabiliter magis vel minus invitus.
Hinc furta de se gravia sed inter domesticos commissa,
vel inter propinque cognatos aut valde amicos, facile
possunt esse levia, si dominus sit vel rationabiliter debeat
esse non multum invitus. Speciatim :
a. Furta coniugum.Piopter mutuam coniunctionem et quamdam,
saltem in usu, bonorum communitatem, coniux coniugi minus
invitus censetur quam aliis ; unde materia ad grave furtum
requisita maior est pro coniugibus quam pro extraneis, maior
pro bonis communibus quam pro bonis propriis : ita secundum
prudentem aestimationem S. Alphonsi quam multi sequuntur,
quantitas duplo maior requiritur et aliquando plus. Imo fieri
potest ut surreptiones uxoris non sint furta, si merito praesumi
possit viri licentia ; non tamen semper, ut si notabilem pecuniam
expendat in emendis ornamentis prorsus superfluis.

b. Furta filiorum e bonis parentum. Propter intimam coniunctionem et communem bonorum destinationem, parentes recte
censentur minus inviti ; et iuxta S. Alphonsi aestimationem, pro
materia gravi requiritur quantitas duplo maior illa quae in
similibus conditionibus secus esset requisita. In praxi pro escu­
lentis aut tabacco parentes non sunt inviti nisi de modo quo
auferantur clandestino, nisi ageretur de omnino pretiosis ; pro
pecuniis inviti sunt de modo, quod clam, et de fine, quod lusu
et voluptatibus consumantur, nisi essent summae maiores.
c. Furta religiosorum e bonis communitatis. A pluribus dicitur
quod religiosi considerandi sunt tamquam filii, et ideo exigitur
quantitas duplo maior pro furto gravi, nisi tamen magnum
detrimentum inferretur pauperi monasterio. Sed id aliis nimis
laxum merito videtur, cum sit dispar Conditio, tum quia religio­
sus non est, sicut filius, haeres bonorum necessarius, tum quia
superiores religiosi multo magis sunt inviti quam parentes,
propter detrimentum spirituale subditorum. Maior tamen quan­
titas requiritur quam in aliis furtis. At semper adest, in illis
peccatis malitia contra religionem, propter voti paupertatis
violationem.

426

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

d. Furta famulorum e bonis quibusdam dominorum.Pro alimentis
communibus enim vel rebus minoris momenti quae non caute
custodiuntur, dummodo non vendantur aut aliis tradantur aut
e domo educantur, sed ab ipsis famulis consumantur, domini
non sunt multum inviti vel solum de modo. At pro rebus sedulo
custoditis, pro esculentis exquisitis et valde pretiosis aut rebus
extraordinariis aut magni valoris, pro pecuniis non minutis,
quantitas ad grave furtum sufficiens videtur esse eadem ac pro
extraneis, quia domini non minus solent esse inviti ; praesertim
pro rebus famulorum custodiae speciatim commissis, quod etiam
reputari possit gravius utpote fidei abusus aut negatio debitae
fidelitatis.

e. Furta operariorum in officinis domini. De iis per analogiam
est iudicandum siçut pro furtulis famulorum ; speciatim autem
attendendum videtur ad damnum reapse causatum et forsan ad
consuetudines in officina existentes.Si enim dominus aliqualiter
consuetudinem cognoscat nec valde contradicat, sane censendus
est minus invitus ; nisi tamen ex metu maioris mali contradicere
non auderet.
f. Furta domesticorum generatim secundum praedictas regulas
aestimari possunt, nisi aliud constet. In praxi res etiam pendet
a fortuna et dispositione personali possessoris et a consuetudine
locorum aut familiarum. Ita minus praesumitur invitus esse
dives, liberalis, indulgens, amicus, quam pauper, avarus, severus,
vel parum amans; minus etiam quoad esculenta quam quoad alia ;
minus si quid modicum et raro, quam si quid magnum et
frequenter sumant ; minus si simpliciter surripiendo quam effrin­
gendo aut debita nomine eius contrahendo J minus si domestici
furentur ad proprios usus, quam si ad dandum vel vendendum
aliis ; minus si domesticus sit valde utilis, industrius, quam si
negligens, ignavus ; minus si unus sit filius, quam si sint plures
aut multi.

A praedictis tamen furtulis omnes quotquot sunt sedulo sunt
deterrendi quia naturali honestati repugnant, et quia facile
proximum inducunt periculum injustitiae graviter malae.

407. Principium IV. Furta minuta moraliter uniri
et coalescere possunt, tum ratione intentionis in
unam iniustitiam gravem, tum ratione coniunctionis
moralis in unam graviter iniustam damnificationem,
tum ratione coniunctionis physicae in unam graviter
iniustam detentionem.
i° Ratione intentionis, si quis minuta committit sive
erga unam, sive erga plures personas, cum intentione ad
summam notabilem perveniendi, vel notabiliter ditescendi,

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

427

aut grave damnum inferendi. Iste, propter intentionem inde
a primo furto peccat graviter, et unum tantum peccatum
mortale committit, nisi intentionem revocet eamque postea
renovet.
Ita qui ducentos nummos intendens furari, quo securius
propositum exequatur, iterum atque iterum duos vel tres nummos
subripit 5 qui falsis utitur ponderibus, quamvis singulis vicibus
parum defraudet ; qui, ementito praetextu, magnam pecuniae
summam successive a variis personis emendicat. Idem valet de
caupone qui solet modicum aquae admiscere vino, nisi generalis
adsit consuetudo ; — de sartoribus qui sibi retinent aut vendunt
panni fragmenta, dominis adhuc utilia, quae supersunt, nisi
alicubi vigeat consuetudo vel minus solvatur dum fragmenta
sartori remaneant, aut nisi constet dominos opulentos non velle
fragmenta sibi restitui vel de illis parum curare ; — et simile
quid de molitoribus valet qui modicam partem frumenti vel
farinae sibi retinent.

2° Ratione coniunctionis moralis et iniustae damnificationis,
si quis plura furta levia commisit sine intentione ad
gravem materiam perveniendi, — quam ceteroquin accu­
mulando non servavit sed successive dissipando consumpsit,
— postea tamen furtum addendo, de facto ad quantitatem
pervenit graviter damnosam ; dummodo a) furta non sint
nimis distantia ita ut moraliter in unum coalescere neque­
ant ; b) singula furta non fuerint efficaciter revocata seu
restituta ; c) et fur animadvertat materiam relative gravem
compleri. Iste singulis vicibus peccat venialiter, sed ultimo
actu quo grave perficit damnum peccat mortaliter, quia
tunc scienter et volenter notabile damnum infligit. Ita
si gravis quantitas ab eodem domino auferatur ; nam si
a diversis fiat, nulli damnum grave infertur et non com­
mittuntur nisi furta levia, nisi tam frequentissima essent
ut exinde magnum damnum immineret bono communi et
securitati publicae.
In praxi : moraliter uniri censentur illa solum quae brevi
committuntur intervallo, v. g. infra bimensem ; et pro valde
minutis, etiam minus exigitur tempus. Sat notabilia saepius
repetita tandem aliquando coalescunt, quia vix possibile est ut
desit intentio perveniendi ad summam notabilem ; e contra
pro minimis.

428

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

3° Ratione coniunctionis physicae et iniustae detentionis,
si quis, sciens et volens, magnam boni alieni quantitatem
in se vel in aequivalenti retinet etsi a pluribus per levia
furta ablatam. Iste peccat mortaliter, etiamsi nulla adsit
moralis unio inter furtula commissa, quia retentio rei
alienae in magna quantitate, non minus ac ablatio, magnum
detrimentum infert societati. Sicut enim inordinatum est
iniuste ditescere, ita graviter inordinatum, ex iniustitia
ditescere notabiliter. Unde Innocentius damnavit propo­
sitionem 38 : « Non tenetur quis sub poena peccati mortalis
restituere quod ablatum est per pauca furta, quantumcumque sit magna summa totalis ».
Furta levia, materiam gravem iam completam subsequentia,
non constituunt novum peccatum mortale, nisi rursus pertingant
ad novam quantitatem gravem, vel nisi considerentur ut unum
quid cum materia gravi praecedente, quia tunc includunt huius
approbationem (Ï, n. 550).
Addunt plures : etiam ratione conspirationis ; sed hoc pertinet
ad aliam quaestionem, de cooperatione sçil. ad peccata aliena
(n. 317).

408. Animadversiones.—i.Concedunt omnes ad peccatum
grave furtis minutis constituendum coalescentibus, maiorem
requiri quantitatem quam si simul et semel surripiatur res magni
valoris ; quia damnum non adeo sentitur nec aeque gravem
tristitiam et displicentiam affert ; — nisi tamen parum temporis
intercedat v. g. unus vel alter dies : tunc enim eadem quantitas
sufficit, quia una censetur esse ablatio et dominus aequaliter
esse invitus,
2. Maior illa quantitas solum determinari potest ex prudentum
aestimatione spectatis omnibus circumstantiis. In ordinariis
adiunctis, prudens servari potest aestimatio S. Alphonsi, iuxta
quem si furta per intervalla eidem domino fiant, requiritur
quantitas dimidio maior, si diversis dominis, quantitas duplo
maior quam alias exigeretur in iisdem circumstantiis.

3. Etiam si minuta furta non attingant grave peccatum,
restitutio quaedam est sub levi imponenda, ne poenitentes a
minutis ad maiora furta gradum faciant, et ne multiplicando
minuta materiam gravem dein attingant.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

429

QUAESTIO TERTIA.

DE CAUSIS ACCEPTIONEM REI ALIENAE
EXCUSANTIBUS.

409. Status quaestionis. — Furtum est rei alienae
acceptio iniusta ; ac proinde nunquam potest honestari
aut excusari. Sunt tamen causae quae faciunt acceptio­
nem rei alienae non amplius esse iniustam sed licitam,
quaeque hac ratione a theologis vocantur causae excu­
santes. Quae sunt duae : urgens necessitas et occulta com­
pensatio (uiterste nood en heimelijke vergoeding).
Articulus I.

De urgenti necessitate.
S. Th. II-II, q. 66, a. 7·

410. Notiones. — Ex tractatu de chatitate (I, n. 905)
recolamus triplicem distingui in rebus temporalibus neces­
sitatem :

1) Extrema est illa in qua desunt necessaria vitae, ve
periculum certum imminet in perpetuum amittendi bonum
vitae aequale quod natura vult esse omnibus commune,
v. g. valetudinem, usum rationis, libertatem, integritatem
membrorum, sensum corporis. Cui moraliter aequiparatur
necessitas quasi extrema, quae est in valde probabili et
fere certo periculo amittendi bona praedicta, quia affert
periculum proximum incidendi in extremam necessitatem
v. g. morbus lethalis. Ut ait S. Thomas, est evidens et
urgens necessitas.
2) Gravis necessitas adest in duplici casu : a) quoad
bona externa, quando imminet notabilis iactura bonorum,
ut amissio status, officii, dignitatis, aut famae, uno verbo
bonorum quae natura noluit esse omnibus communia, et
ad quae conservanda proinde noluit media esse communia ;
b) quoad vitam et bona personae moraliter aequivalentia,
quando periculum non est imminens,sed tantum probabile,
quod scii, sine magna difficultate vitari nequit.
3) Communis necessitas illa est in qua versantur pauperes

430

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

ordinarii mendicantes qui, nisi iuventur, molestam vitam
ducunt, necessaria tamen sibi providere valent.
411. Principia. I. Qui versatur in extrema vel quasi
extrema necessitate, potest, et per se debet, e bonis
alienis, domino etiam invito, tantum accipere quan­
tum ipsi ad hanc necessitatem evadendam necessa­
rium est ; nisi tamen dominus in eadem necessitate
versetur.

Etenim iuxta ordinem Creatoris et ius naturale, res
temporales primaria naturae intentione institutae sunt ad
subveniendum omnium hominum necessitatibus ; secun­
daria intentione ut in privatas possessiones dividantur et
ita melius, ordinatius, atque pacifice gerantur. Atqui ius
naturae secundarium non potest derogare iuri primario,
et ea quae sunt secundariae intentionis non possunt
nocere intentioni primariae. Ergo divisio possessionum non
potest impedire quin hominum necessitatibus subveniatur,
lamvero si homo in extrema necessitate non posset sumere
e rebus alienis quantum requiratur ad necessitatem eva­
dendam, ordo Creatoris in primaria intentione frustraretur
et factum humanum exequens secundariam intentionem
praevaleret fini primario. Ergo.
Et sane a) ius ad vitam, corporis integritatem, usum
rationis aut libertatem, praevalet iuri proprietatis quod ad
illa conservanda ordinatur ;
b) hinc in extrema necessitate dicuntur omnia bona
esse communia, non quidem Omnino omnia, sed necessaria,
nec semper quoad dominium, sed saltem quod usum,
quatenus scii, requiruntur ad vitam aut sanitatem aut
integritatem servandam ;
c) unde dominus non potest impedire quin necessitatibus
urgentibus e bonis suis subveniatur, et si id conetur vi,
est iniustus aggressor ;
d) nisi tamen ipse dominus sit in eadem necessitate vel
ablatione rei in eamdem incideret, quia in pari causa
melior est conditio possidentis, et ideo ius domini praevalet.
Unde in incendio illicitum est eripere scalam alterius ad

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

431

se salvandum, si ipse sine ea est periturps ; in naufragio
tabulam ab alio iam arreptam qua ipse indiget.
Hinc 1) in extrema aut quasi-extrema necessitate, licitum non
est plus auferre quam necessarium sit : cum enim ius auferendi
tribuat urgens necessitas, hac cessante çessat illud ; unde si
usus rei sufficiat, v.g. equi ad fugiendum, sclopeti ad sui defen­
sionem, transacta necessitate res ipsa, prout adhuc exstat, domino
est reddenda. Et si alia via rem obtinere quis possit, v.g. commo­
dando vel eleemosynam petendo, regulariter non potest eam
sumere.
2) In casu necessitatis si ipsa consumptio rei necessaria fuerit,
nihilominus cessante necessitate, res est restituenda in aequivalenti ab illo qui alia possidet bona vel spem seu potentiam propin­
quam habet ea possidendi, quia solum mutuum rei, non
dominium erat ipsi necessarium ; — e contra ab illo qui tum
re tum spe indigens est, saltem si res non sit valde notabilis.
3) Paupere in extrema necessitate existente, potest etiam alius
rem alienam auferre ad necessitatem sublevandam, dummodp
ex propriis pauperi subvenire non teneatur : quod enim quis
facere posset per se, per alium etiam fieri potest qui tunc agit
loco indigentis ; unde mater non habens nutrimentum potest
auferre lac pro puero fame perituro. — Excipitur custos rerum,
qui solum res domini auferre potest si dominus tenetur dare.
4) In casu necessitatis, etiam rem maximi valoris surripere
licitum est, dummodo sit apta ad necessitatem auferendam atque
pro posse, quamprimum moraliter fieri valeat, reddatur. Nullo
tamen modo, nec ex charitate tenetur dominus talem rem tradere ;
quia nemo tenetur alteri subvenire, sicut nec propriam vitam ser­
vare, maximis expensis aut extraordinariis et exquisitis mediis.

II. In necessitate simpliciter gravi, aut communi,
rem alienam auferre est illicitum et iniustum.
Nam rationes quae valent pro extrema necessitate non
adsunt :
a) non pro bonis externis custodiendis, quia natura non
confert ius absolutum nisi ad necessaria vitae et integritati ;
b) non pro vita conservanda vel bonis personalibus
aequivalentibus, quia eorum periculum stricte vitari potest,
licet cum magna difficultate ;
c) non ratione boni communis, quin e contra bonum
commune postulat ut res alienae non auferantur in neces­
sitate gravi, quia facile orirentur abusus contra bonum
commune. Cum enim huiusmodi casus sint frequentes, si

432

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

in iis licite sumerentur aliena, via pateret innumeris furtis,
rixis et pugnis, foverentur otium, inertia et dilapidatio
bonorum, ipsaque tranquillitas publica turbaretur.
d) Unde Innocentius XI damnavit propositionem 36 :
«Permissum est furari, non solum in extrema necessitate
sed etiam in gravi ».
Hinc 1) errant qui in gravi necessitate facile arripiunt de bonis
alienis, nisi ex specialibus adiunctis consensus domini possit
praesumi ;
2) quamvis gravis necessitas non excuset a furto, gravitatem
tamen eius minuit ; unde excusat a tanto, non a toto ;
3) potest tamen gravis necessitas esse ratio sufficiens restitu­
tionem differendi ;
4) in praxi, ante factum, severius est agendum, ne fideles
casus necessitatis indebite extendant, et imprudenter se exponant
periculo committendi graves spoliationes et iniustitias ; post
factum subreptionis benignius, quaerendo an non adfuerint
circumstantiae excusantes, bona fides, vel et domini consensus
aut condonatio. Nec obligatio restituendi imponatur nisi
sit certa.

412. Animadversiones.— 1. Pauperes qui petendo neces­
sitatem suam evadere possunt, nisi necessitas vere extrema et
instans sit, tenentur regulariter petere sibi necessaria, quia ille
non censetur esse in extrema necessitate qui petendo potest
vitam suam sustentare. Excipit S. Alphonsus virum honestum
qui mallet mori potilis quam mendicare. Si vero pauper petendo
rem necessariam non obtinet, vel Si hic et nunc indiget re aliqua
speciali quam dominus dare omnino tenetur, non peccat rem
arripiendo.
2. Pauperibus in gravi necessitate est subveniendum ex charitate, vel et ex iustitia legali ratione boni communis, non tamen
ex iustitia commutativa. Et idem videtur dicendum in necessitate
extrema, quia haec necessitas non facit pauperem dominum rei
alienae sed solum tribuit ius ad eam sibi occupandam ; unde
ex iustitia commutativa dominus solum tenetur non impedire
quominus pauper necessaria sibi sumat. Hinc qui extreme
indigenti succurrere negligit peccat solum cohtra charitatem vel
et iustitiam legalem, non contra iustitiam commutativam ; si
vero vi aut minis pauperem impediat a re sibi necessaria sumenda,
etiam iustitiam laedit commutativam, et de damnis secutis
tenetur.
3. Ex dictis facile intelligitur falsam esse regulam a quibusdam
propositam : in necessitate constituto licitum esse absque iniuria
auferre ea quae dominus ex charitate ei tenetur largiri. Vidimus
enim auferri ppsse aliquando, quae dominus largiri nqn debet ;
et vicissim auferri certe nequeunt ea omnia, quae dominus
largiri tenetur ex charitate, siquidem praeceptum eleemosynae
obligat etiam in necessitate gravi, imo et in communi.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

433

Articulus II.

De

occulta compensatione.

S. Th. II-II, q. 66, a. 3, ad 3 ; a. 5, ad 3.

413. Compensatio in praesenti non intelligitur proprie
dicta seu legalis qua mutua duorum debitorum obligatio
iuridice extinguitur (C. C., a. 1289) ; sed extralegalis et
improprie dicta qua creditor ex bonis debitoris aufert vel
retinet id quod sibi debetur, seu ad quod habet ius ad rem.
Haec definiri potest : recuperatio debiti quam facit is qui
nihil debet suo debitori.
Haec est manifesta si fiat recurrendo ad iudicem ; vel
occulta si fiat absque recursu ad iiidicem, et etiam per se
et regulariter inscio debitore.
414. Principia. I. Occulta compensatio generatim
est illicita. — Nam si propria iura, quae ab aliis laesa
fuisse viderentur, cuique licitum esset vindicare sine
recursu ad iudices, furtis via lata aperiretur, cum homines
nati sint iura sua exaggerare, aliena extenuare. Unde
bonum commune exigit, ad praecavendas inordinationes,
quae ex occulta compensatione facile orirentur, ut creditor
per iudices debita sua recuperare regulariter studeat. Secus
peccaret contra iustitiam legalem, quia violat ordinem iuris.
II. Exceptionaliter compensatio occulta admitti
potest in quibusdam’adiunctis et sub debitis con­
ditionibus.
Ita scii, quando recursus ad iudices est moraliter im­
possibilis. Tunc enim non laeditur iustitia commutativa
et ius proximi, cum ex alienis bonis solum id auferatur
quod ex stricta iustitia debetur. Nec laeditur iustitia legalis
aut turbatur ordo publicus, si id fiat exceptionaliter, ex
gravi causa, quando alia via deest propria bona recuperandi.

415. Conditiones ad compensationem occultam
requisitae enumerantur quinque sequentes :
Summa Theologiae Moralis Π· — 21

434

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

1) Ut sit verum debitum ex stricta iustitia, non vero ex
sola charitate, gratitudine, religione, fidelitate vel quadam
morali convenientia : compensatio enim fit ad recuperan­
dum id quod alter stricte debet restituere ex delicto vel
solvere ex contractu ; nemo autem ita tenetur alteri solvere
vel resti tuere nisi quod dçbitum est ex iustitia. Hinc qui
alteri dedit titulo amicitiae, consanguinitatis vel paupertatis,
non potest ab eo, si postmodum fit locupletior, aliquid in
compensationem sumere ; pauperes non possunt surripere
ab eo qui ipsis dare voverit, quia ex voto illis debetur
ex sola religione, non autem ius strictum/ est acquisitum ;
famulus cui herus ex gratitudine promiserat pecuniae
summam aut legatum in testamento, üon habet ius ad
compensationem, sicut nec haeres non necessarius, qui
nullam in testamento partem habet.
2) Ut factum (v. g. damnum illatum) sit moraliter
certum; nam in dubio melior est conditio possidentis, et
unicuique ius est conservandi rem possessam nisi constet
esse alienam; secus propter periculum hallucinationis,
cum homines proni sint ad propria iura exaggeranda, lata
via spoliationibus aperiretur et iniustitiis.

3) Ut compensatio fiat ad aequalitatem, ita ut non plus
accipiatur quam debeatur ; unde res quae aufertur eiusdem
valoris sit ac res debita, et si fieri commode possit, eiusdem
naturae ac speciei.
4) Ut debitum aliter recuperari non possit absque gravi
incommodo, v. g. absque multis expensis, rixis, periculo
inimicitiarum, aut si petitio praevideatur inutilis. Id videtur
etiam valere de debito proxime futuro, si sit morale peri­
culum quod debitor suo tempore non solvat. Tunc enim
compensatio est quasi defensio iusta, quae licita est non
solum quando malum infertur, sed etiam quando moraliter
instat. Cavendum tamen est ne, ex anticipata solutione,
damnum debitoris oriatur ; unde v. g. minus sumi deberet
pro rata damni emergentis et lucri cessantis, ut intelligitur
ex conditione sequenti.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

435

5) Ut damnum spirituale et temporale debitoris vel tertii,
si sine gravi incommodo possit, praecaveatur: debitoris
quidem, media adhibendo ne bis solvat, onus maius subeat,
aut in mala fide maneat, existimans debitum non fuisse
solutum, ad quod expedire potest ficta condonatio ; tertii,
vitando ne alius v. g. famulus furti insimuletur, vel ne
res a tertio deposita auferatur.
Tres priores conditiones requiruntur ex iustitia commutativa ;
quarta ex iustitia legali ; quinta plerumque ex sola charitate.
Cum autem conditiones omnes non facile adsint in praxi, ideo
raro exercenda est occulta compensatio utpote periculis illusionis
et perturbationis plena ; rarius adhuc consulenda.

<

416. Applicationes. — 1. Famuli et operarii, qui
libere de mercede pacti sunt, nequeunt uti compensatione sub
praetextu quod opus praestitum maius sit salario promisso :
contractui standum est nisi sit evidenter iniustus nec compensetur
aliter, e.g. mensa lautiore, occasione strenas accipiendi, vestibus
in donum datis, etc. Unde damnata fuit ab Innoc. XI pro­
positio 37 : « Famuli et famulae domesticae possunt occulte
heris suis surripere ad compensandam operam suam, quam
maiorem iudicant salario quod recipiunt ». — Possunt tamen,
si dominus non solvat salarium ; — vel si de eo aliquid sub­
trahat iniuste, v. g. propter vas sine culpa fractum, nisi ita
fuisset statutum ; — vel quia vi aut metu compulsi de salario
convenerunt quod sit iusto minus, aut necessitate, nisi dominus
ex sola misericordia eos excepisset.
2. Famulus qui debitas operas sponte auget,nec ius ad maiorem
mercedem nec proinde ad compensationem acquirit, quia cen­
setur id facere gratis ad sibi conciliandum domini favorem, v.g.
quia secus dominus indignaretur vel minus benevole tractaret.
Si vero ita faciat ex voluntate domini expressa vel tacita, maiorem
mercedem meretur ; ac proinde si famulus ipsa non soluta sibi
compensaverit, ad restitutionem non obligatur.
3. Mercatores qui libere certo et definito pretio infra legitimum
vendunt, non possunt se compensare occulte, iniquo pondere
vel mensura ; — possunt si infra iustum pretium vendere iniuste
coacti sunt,
vel per errorem infra pretium vendiderunt, —
vel solutionem debiti certi absque gravi incommodo sibi procurare
non possunt.

436

SUMMA THEOLOGIAE moralis

CAPUT IV.

DE INIURIIS VERBORUM IN BONIS

FAMAE ET HONORIS.
417. Notiones· — Bona fama proprie est communis
existimatio de alicuius excellentia ; ad eam tamen singu­
lorum existimatio concurrit tamquam pars opinionis com­
munis qua fama constituitur alterius excellentiae ; —■ honor
autem est huius excellentiae testificatio externa. Quae duo
laedi possunt verbis sive internis et mentalibus, scii.
iudicio et suspicione temerariis, sive externis et vocalibus
aut signis aequivalentibus : fama nimirum detractione,
honor contumelia; ad quae plura alia peccata reduci
possunt. Haec tribus in articulis sumus explicaturi, quibus
adiiciendus est quartus : de restitutione famae et honoris.
QUAESTIO PRIMA.

DE IUDICIO ET SUSPICIONE TEMERARIIS.
S. Th., ΙΙ-Π, q, 60, a. 2, 3 et 4.

418. Indicium temerarium (vermetel oordeel) seu sus­
piciosum est illud quod aliquis circa ea quae sunt dubia vel
occulta pronuntiat propter aliquas leves contecturas; unde
in materia iustitiae est illud quo ex levibus et insufficienti­
bus motivis malum de altero iudicamus.
Ad iudicium temerarium per varios suspicionis gradus potest
fieri ascensus mentis : iuS est dubium de proximi honestate,
quando de eius probitate deliberate suspendimus iudicium ex
insufficientibus motivis ; non est merum dubium seu absentia
adhaesionis, mera suspensio iudicii de malo alterius, sed actus
positivus quo scii, volumus dubitare et iudicamus esse dubi­
tandum;— 2US est suspicio qua ex levibus motivis et cum magna
errandi formidine inclinamur ad iudicandum proximum aliquid
mali egisse ; — 3U8 est opinio qua non certo sed verisimiliter et
cum formidine, ex insufficientibus motivis iudicamus proximum
aliquid mali egisse : eSt itaque assensus iudicii sed non firmus
de malo alterius ;—4US sequitur iudicium temerarium stricte dictum
seu firmus et certus assensus de malo proximi sine ratione
sufficiente datus. Quo modo autem ex insufficienti motivo
possit haberi iudicium certum, ex eo intelligitur quod sermo

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

437

non sit de certitudine proprie dicta seu de assensu absolute
certo ex evidenti motive, sed de assensu moraliter certo qui
oritur ex impulsu voluntatis ; haec autem potest movere
intellectum ad assensum temerarium, flectendo illum ad assentiendum sine sufficientibus motivis obiectivis, etiam determi­
nando eum ad inhaerendum firmiter propter motiva levia,
posthabitis motivis gravioribus (n. 73).
In omnibus gradibus praedictis, temeritas seu imprudentia
ex eo oritur quod quis sine sufficienti motive, male de proximo
iudicat ; si vero iuxta probata et allegata iudicaret, dubitans
quando adest sufficiens ratio dubitandi, opinans quando gravis
ratio adest quamvis mere probabilis et non certa, aut certo
pronuntians, quando rationes sunt moraliter certae, iudicium
esset prudens, non temerarium nec peccaminosum.

419. Causae ex quibus iudicium temerarium pro­
cedit indicantur a S. Thoma, q. 60, a. 3 : Contingit ex
tribus ; « uno quidem modo ex hoc quod aliquis in seipso malus
est; et ex hoc ipso, quasi conscius suae malitiae, faciliter de aliis
malum opinatur... Alio modo provenit ex hoc quod aliquis
male afficitur ad alterum : cum enim aliquis contemnit vel
odit aliquem, aut irascitur vel invidet ei, ex levibus signis opinatur
mala de ipso, quia unusquisque faciliter credit quod appetit.
Tertio modo provenit ex longa experientia ; unde Philosophus
dicit quod « senes sunt maxime suspiciosi, quia multoties experti
sunt aliorum defectus ». Primae autem duae suspicionis causae
manifeste pertinent ad perversitatem affectus ; tertia vero dimi­
nuit rationem suspicionis, in quantum experientia ad certitudinem
proficit, quae est contra rationem suspicionis ».

420. Thesis. Iudicium temerarium stricte dictum
est peccatum contra iustitiam ex genere suo grave. —
Dicitur :
iudicium stricte dictum, i. e. assensus firmus et mo­
raliter certus : dubium enim aut suspicio ex genere suo
non est peccatum grave sed leve ;
2) temerarium, i. e. scienter et deliberate prolatum cum
advertentia ad motivorum levitatem et insufficientiam ;
3) est peccatum contra iustitiam, quia est via iniuste agendi
contra proximum. Nam actus internus etiam iustitiam
respicit, quatenus ex se ordinatur ad res et operationes
externas iustas aut iniustas, uti voluntas furandi vel
restituendi. Ita iudicium temerarium internum ordinatur
ad iudicium externum contra famam et honorem (a. 3 ad 3);
4) grave ex genere suo : potest enim esse leve non solum
ex indeliberatione aut levitate sed etiam ex materiae parvi­
tate, scii, ex parva temeritate.

ί
)

j
I

I
<

}
'
1
!
■
i

438

SUMMA theologiae moralis

Peccatum mortale scii, non est nisi magna temeritas, ad quam
tres requiruntur conditiones :
a) perfecta deliberatio seu plena advertentia saltem in confuso
ad rei gravitatem et motivorum insufficientiam ; unde si iudicium sit omnino repentinum aut potius ex levitate quam ex malitia
conceptum, peccatum erit leve, ut saepe fit apud homines timoratae conscientiae qui talibus judiciis non solent consentire ;
b) plena temeritas seu notabilis disproportio inter rationes et
assensum, ita ut motivjs omnino levibus certus detur assen­
sus ; unde leve est peccatum si sufficientia non sint sed ad
sufficientiam accedant. De quo in praxi judicandum est spec­
tatis omnibus adiunctis :
Ita si juvenis lascivus cum puella clam et in loco subobscuro
colloquens aut colludens videatur, indicium sufficiens est indicate
aliquid mali esse ; e contra si idem iuvenis aut vir probus in
loco patenti media die cum puella conversatus videatur. Si
quis ignotus clam et noctu aedes alienas ingreditur, non temerarie
iudicatur pravam intentionem ei inesse, secus si aperte per
diem, aut persona nota etiam nocte ;
c) materiae gravitas, quae attendenda est ex nocumento illato,
quia attenta personarum et facti qualitate est valde probrosum
ac notabiliter nocivüm honori, famae ac bonae aestimationi
proximi. Hinc ancillam mendacem haberi sine ratione, grave
peccatum non est, e contra episcopum ; militem ignotum haberi
fornicarium grave non est, e contra sacerdotem.

Probatur : 1) Unusquisque ius habet strictum ad bonam
famam seu bonam aestimationem aliorum quamdiu certo
moraliter non probatur malus. Sed illud ius violatur per
iudicium temerarium, quod de se est grave, quia importat
contemptum proximi et parit inhonorationem. Nam qui
male de alio iudicat, advertens non adesse motivum ita indi­
candi, illum malitiose contemnit. Quod ait S. Thomas :
« Si sit de aliquo gravi est peccatum mortale, in quantum
non est sine contemptu proximi » (a. 3) ; « ex hoc ipso quod
aliquis malam opinionem habet de alio, sine causa sufficienti,
indebite contemnit ipsum, et ideo iniuriatur ei » (ib. ad 2).
Unde Lugo : sicut peccamus contra iustitiam, famam proximi
apud alios tollendo per detractionem, ita apud nos ipsos per
iudicium temerarium. Et sic a detractione illud specie differt.

2) Ad iudicium iuste ferendum tria requiruntur : aucto­
ritas indicantis, recta ratio prudentiae seu accurata causae
cognitio, perfecta integritas (S. Th., a. 2). Haec autem
tria in iudicio temerario desunt : a) deest auctoritas, cum
a privato pronuntietur sine munere, et in adiunctis in

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

439

quibus sine ulla necessitate aut officio debito fiat ; b) deest
accurata rei cognitio, cum ex hypothesi iudicium sit teme­
rarium, non ex obiectiva consideratione rei sed ex insuffi­
cienti motivo prolatum ; c) deest saepius integritas, cum
plerumque pronuntietur ex praeiudicio, invidia, odio, aut
ex propria perversitate, non ex inclinatione iustitiae.

3) Unde Scriptura saepius prohibet ne proximum indice­
mus ; quod saltem de iudicio infundato et temerario est
intelligendum (Mt. VII, 1-2 ; Le. VI, 37 ; Rom. II,
i ; lac. IV, 11).
421. Suspicio temeraria (lichtvaardig vermoeden, ongegronde verdenking) s quo nomine apud theologos etiam venit sive
dubitatio sive opinio temeraria, per se et regulariter non est nisi
peccatum veniale, quia non est quid plenum in ratione iudicii et
contemptus, sed incompletum.
Exceptionaliter tamen et per accidens potest esse mortalis :
1) si deliberate et sine ullo probabili fundamento fiat de peccato
gravissimo (incestu, sodomia, bestialitate) quantum ad viros om­
nino probos, ut si sacerdos pius dubitaretur esse haereticus : sus­
picio enim de tali peccato potest esse magis iniuriosa quam
certa affirmatio de peccato ordinario ; sed ita solum est propter
speciales cirçumstantias adiunctas ; 2) si ex invidia aut odio
gravi procedat : tunc enim gravis est propter affectum ex quo
oritur.
422. Monita practica. — 1. Licet, si adsit seria ratio
dubitandi de bonitate proximi, non possimus male de ipso
iudicare aut opinari, non tamen tenemur positive illum aesti­
mare bonum (id est maioris charitatis) nisi vere constet de
bonitate, sed possumus iudicium suspendere.
2. In externa agendi ratione minime prohibemur, ad pro­
prium aut alienum damnum praecavendum, debitas adhibere
cautelas, perinde ac si proximus esset improbus ; v. g. pecunias
in arca occludere ne a famulis aut ignotis hospitibus subripiantur.
Id enim est prudentiae. Licitum est iudicare de aliquo quod
possit fieri malus, ac proinde attenta communi fragilitate, re­
medium applicare ne malus fiat, et ita praecavere damnum,
quin tamen de probitate alicuius in particulari absque ratione
positive dubitetur.
3. ludicia temeraria, quamvis circa diversum obiectum ver­
santur, probabiliter sunt eiusdem speciei, quia idem ius violant
proximi ; ac proinde non sunt illa obiecta in confessione decla­
randa, sed sufficit materiae gravitatem indicare aut levitatem.

440

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS
QUAESTIO SECUNDA.

DE DETRACTIONE.
S. Th., II-II, q. 73 et 74.

423. Detractio seu diffamatio (diffamation, médisance;
achterklap, kwaadsprekerij) est iniusta denigratio famae
alienae per verba occulta. Dicitur :
i° iniusta : non enim est detractio, si fama laedatur ex
iusta et rationabili causa ;
2° denigratio: sicut enim homo bona fama clarescit,
ita diffamatione nigrescit et obscuratur, licet non’semper
bona fama totaliter tollatur ;
3° famae: sic distinguitur detractio a contumelia et
furto, quae privant honore aut divitiis ;
40 alienae : nemo enim contra seipsum in propria fama
iniustitiam committere potest;
5° per verba occulta, i. e. absente illo qui infamatur :
si enim fieret ipso praesente, iam esset Contumelia quia
primo, per se et formaliter privaret honore, fama vero
solum materialiter et ex consequenti.

424. Detractio vario modo dividitur :
A. ex parte materiae, alia est detractio simplex, alia calumnia flat­
ter), prout vitium occultum proximi sine iusta causa manifestet,
vel falsum crimen aut vitium ipsi imputet; calumnia itaque addit
detractioni simplici mendacium, et quidem perniciosum, utpote
damnum iniustum inferens.
B. ex parte modi seu efficaciae actus exterioris, alia est directa
si vitium clare narretur, alia indirecta si vitium tacendo insinuetur
aut bona qualitas negetur aut minuatur. Octo diversis modis
detractio contingit : « directe quidem quadruplici ter, ait S. Tho­
mas, q. 73, a. i, ad 3 : i° uno modo, quando falsum imponit
alteri ; 2° quando peccatum adauget suis verbis ; 30 quando
occultum revelat ; 40 quando id quod est bonum dicit mala
intentione factum. Indirecte autem, vel 50 negando bonum
alterius ; vel 6° malitiose reticendo » ; vel (addunt alii) 70 mi­
nuendo ; vel 8° laudando remisse, quae tamen duo facile redu­
cuntur ad 5m et 6m.
Modi indirecti loquendi aut reticendi, aliquando malitiosiores
quam directi, uti v. g. : Non omnia dico. Sunt alia eiusdem
gesta de quibus satis est silere ! Si omnia dicere possem quae
scio. Haec certe praeclara sunt ; utinam se talem semper prae­
buerit ; sed quid iuvat praeterita recordari ! Haec persona pia
est, sed!... Possem eius erubescentiam provocare. Quaedam scio
quae nullus de ea suspicaretur, etc. Aliquando sufficit silentium
ex proposito servare et a fortiori subridere aut agere gestum.

DE IUSTITIA COMMUTATÏVA

441

C. ex parte intentionis seu actus interioris voluntatis, alia est
formalis quae fit ex intentione explicita famam laedendi ; alia
materialis quae fit ex alio motivo non necessario levitatis, irreflexionis, loquacitatis, utilitatis, absque intentione diffamationis
sed cum huius praevisione.

425. Thesis I. Detractio sive simplex sive calum­
niosa est peccatum contra iustitiam ex genere suo
mortale, minus grave quam homicidium et adulterium,
gravius quam furtum.
Thesis intelligenda est non solum de detractione formali,
ex intentione prolata laedendi famam proximi, sed etiam
de detractione materiali facta cum plena aut sufficiente
ad hoc advertentia. Probatur:
i° Est contra iustitiam commutativam: Auferre a pro­
ximo invito bonum notabile ad quod ius strictum ha­
bet est peccatum grave contra iustitiam. Atqui detrac­
tione aufertur a proximo invito bonum notabile, ad quod
ius strictum habet, scii, fama, quod maius bonum est
quam divitiae. Ergo. Prob. min. : a) evidens est quando
agitur de calumnia quae innocentem privat fama debita,
ad quam ius habet ratione virtutis,’ b) etiam valet de de­
tractione simplici quae delinquentem occultum privat fama
ad quam ius habet ratione possessionis : possidet bonum
valde utile quo eget et quo proinde spoliari non debet,
quoadusque fiat nocivum, et interea ius servat ut in
societate non reputetur malus quamdiu nihil mali
palam fecerit. — Neque dicas : propter peccata fama iuste
spoliari meretur. Nam de delictis et poenis indicare per­
tinet ad Deum vel ad iudicem nomine Dei constitutum ;
qui autem privata auctoritate,^absque sufficienti ratione
famam aufert, iura Dei et auctoritatis iudicialis indebite
sibi usurpat.
2° Est contra iustitiam legalem et bono societatis valde
nocet : bonum enim publicum postulat ut mala aliorum
non revelentur sine sufficienti motivo, nam si omnibus
licitum esset manifestare occulta proximi peccata, undique
exurgerent contentiones, rixae, invidiae ac odia, atque pax
et tranquillitas familiarum totiusque societatis perturba­
retur.
3° Etiam est contra charitatem, nam Ut ait S. Thomas,

442

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

q. 74, a. 2, ad 2 : « fama est dispositio ad amicitiam et
infamia ad inimicitiam », et « ille qui detrahit fratri in
tantum videtur detrahere legi in quantum contemnit
praeceptum de dilectione proximi » (ib. ad 3).
Hinc a) Scriptura detractores et maledicos Deo et
hominibus odibiles habet eosque assimilât iis qui a regno
coelorum excludunturJ; quod ad minus valet de calumniantibus; et b) Patres illud vitium ut abominationem et
opus diabolicum habent. Meminisse iuvat S. Bernardum de
detractore dixisse illum lethaliter tres inficere animas
flatu tino : occidit se, audientem, et eum cui detrahitur
Porro «inter peccata quae committuntur in proximum,homici­
dium gravius est, per quod tollitur vita proximi iam actu existens;
consequenter autem adulterium, quod est contra debitum ordi­
nem generationis humanae, per quam est introitus ad vitam.
Consequenter autem sunt exteriora bona, inter quae fama
praeeminet divitiis, eo quod propinquior est spiritualibus bonis,
unde dicitur, Prov. XXII, 1 : Melius est nomen bonum quam
divitiae multae. Et ideo detractio secundum suum genus est
maius peccatum quam furtum ; minus tamen quam homicidium
et adulterium. Potest tamen esse alius ordo propter circumstan­
tias aggravantes vel minuentes » (a. 3).

426. Quantum sit ius ad famam. — Ut melius
intelligantur tum ius ad famam, tum malitia detractionis,
tum rationes ab ea excusantes, notentur sequentia :
A. Unicuique competit ius ad bonam existimationem
ordinariam seu bonum nomen ; quamvis ius ad aestima­
tionem qua ipsi speciales virtutes tribuuntur per se nemo
habeat, ius tamen unicuique est exigendi ut in commercio
humano tractetur tamquam aliquis cui virtutes inter ho­
mines probos communes competant : unusquisque, ex eo
quod videatur recte agere, et quamdiu nihil mali publice
fecerit, habendus est bonus donec probetur malus.
Porro ius est ad hanc famam non solum veram quae
in vera bonitate et excellentia fundatur, sed et ad falsam
quae in apparenti tantum et existimata bonitate nititur :
1) Ius in famam veram potest quis habere directe et
per se : est enim haec fama bonum ex propriis actibus
positive acquisitum, in quod proinde plenum ius et
1. Cfr. Prov. XXIV, 9 ; Rom. I, 29-30
2. Serm. XVII, De Diversis, n. 4-5.

I Cor. VI, 10.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

443

dominium exercet ; unde et hoc ius est absolutum et
universale, quod postulat ut unusquisque bonus ab omni­
bus habeatur qualis revera est.
Existit scii, nexus inter personam et famam veram, qui
nexus a nemine, nisi licentia ipsius domini, iuste violari
potest. Ergo haec fama nunquam licite aufertur et calumnia
semper iniuria est ; — nec licite repetitur calumnia publica,
quia est cooperatio ad malum : confirmat falsam opinionem.
2) Ius in famam falsam non positive et directe ex ipsa
probitate interna et excellentia hominis oritur, sed negative
est ex actibus, quatenus nihil mali in illis publice apparet, et
indirecte ex inconvenientibus quae contra bonum privatum
et commune orirentur, si passim occulti aliorum defectus
publicari possent.
Fundatur itaque positive in necessitate publica et privata :
a) in necessitate publica, nam ex revelatione criminum proximus
officio suo utiliter fungi non posset, omnem auctoritatem amit­
teret, bono conversationis careret ac proxime coniuncti igno­
minia afficerentur, et ita undique exsurgerent contentiones,
rixae, invidiae ac odia quibus pax et tranquillitas in societate
turbarentur. Et hoc adhuc magis constat quia
b) etiam fundatur in necessitate privata : qui enim fama caret,
magno praesidio contra maiora vitia privatur ; e contra metus
amittendi famam saepe ipsos malos cohibet, dum ille qui famam
amisit, nullo freno cohiberi potest ; insuper quamdiu crimen
non est publicum, conversio facilior est cum minus metuendus
sit timor humanus. Unde, ait S. Thomas, q. 73, a. 2 : « auferre
alicui famam valde grave est, quia inter res temporales videtur
fama esse pretiosior, per cuius defectum impeditur homo a mul­
tis bene agendis ; propter quod diçit Eccli. XLI, 15 : Curam
habe de bono nomine : hoc enim magis permanebit tibi quam
mille thesauri magni et pretiosi. Et ideo detractio per se loquendo
est peccatum mortale ».

Ius illud non est absolutum, sed conditionatum bono
privato et publico, et per illud limitatum; ac proinde
cessat quando notabile bonum sive revelantis, sive ipsius
delinquentis, sive aliorum, sive societatis potius exigit ut
occulti defectus revelentur. Et ideo nemo privari potest
hac sua fama falsa, nisi ex fama non ablata privato homini
vel communitati damnum proportionale sequatur sive in
iure habito sive in iure habendo.
B. Nemo per se habet ius ad famam extraordinariam

444

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

quae fundatur in donis et talentis singularibus, v.g.insignis
theologi, oratoris, medici, sancti : ad talem famam ius
pon habet si haec reapse non possideat. Quocirca mani­
festatio erroris quo fama extraordinaria nititur, non est
contra iustitiam ; — nec contra charitatem, modo adsit
motivum rationabile illud manifestandi.
C. Quae praecedunt non solum de privatis personis,
sed etiam de personis moralibus valent propter rationes
similes. Imo etiam de mortuis, in quibus subiectum iuris
ad famam perseverat, scii, anima immortalis, quod non
verificatur pro bonis fortunae, quorum ius nititur in
necessitatibus vitae corporalis ; insuper fama qua inter
homines vivunt, est magnum bonum quod proinde aesti­
mant et retinere cupiunt.

’

Valet tamen de mortuis in minore gradu quia minus fama
indigent ac viventes, et ideo minus inviti sunt in violatione
iuris, unde eo minus peccatum est calumnia ; et quoad detrac­
tionem, iqs commune in veritatem historicam cognoscendam
praevalere solet, dummodo personis adhuc viventibus vel institutis adhuc existentibus simul non inferatur notabile damnum.

427, Gravitas detractionis desumitur non tam ex
gravitate criminis propalati quam ex gravitate nocumenti
infamiae seu damni quod laesus patitur in fama. Quod
damnum non solum in se spectandum est, sed etiam quan­
tum ad personam laesam, et ad efficaciam detractionis.
Attendendum itaque est :
i° Ad imputatum defectum in se : si defectus sit gravis,
ordinarie notabiliter, si levis, ordinarie leviter famam laedit.
I

i'
i,
1

)

*

1
,

l

ί

Hinc a) detractio spectans honestatem vitae, multo gravior est
illa quae spectat defectus naturales corporis vel animae (v. g.
quod aliquis sit imprudens aut indoctus), quia hi famam notabiliter minuere non solent, et facile iuris publici fiunt ; — b) si
tamen defectus naturalis valde probrosus sit et magnam laeso tristitiam afferat, grave peccatum esse poterit, v. g. si de viro praeclaro
dicitur quod sit filius naturalis, de aliquo quod sit filius sacerdotis ;
— c) in genere aliquem vocare superbum, iracundum, pigrum, etc.
non est tam grave quam facta particularia narrare ex quibus
isti defectus actu manifestantur: talis modus generalis loquendi,
potius quam personalem culpam gravem, denotat naturales
propensiones aut defectus veniales, quae natura sua publica
esse solent ; e contra aliquem luxuriosum dicere aut iniustum,
quia indicat habitum ; — d) grave non est de illo qui peccato

DE lUSTITIA COMMÜTATIVA

445

iam diffamatus est aliquid referre cum illo delicto connexum,
V. g. de adultero noto dicere quod misit litteras amatorias, de
marito qui noscitur ebriosus, quod cum uxore sit rixatus ; secus
si factum sit omnino dissimile, v. g. si dicatur eum qui amisit
famam in doctrina aut fide esse moribus perditum aut vice
versa : qui enim famam amisit in una re, non ideo amisit in re
prorsus diversa. Nullum autem peccatum diffamationis est si
fingas meretricem adolescenti insidias struxisse, quia nullum in
fama patitur detrimentum, cum id sit in meretricio inclusum

2° Ad personam laesi eiusque conditionem et dignitatem.
Nam gravitas defectus qui manifestatur multum pendet a
conditione personae, et qui integra fama gaudet et eget ad
munus vel negotium exercendum, gravius damnum patitur
quam ille qui ea non gaudet nec eget.
Hinc a) accusatio magnae ambitionis, hypocrisis, aut luxuriae,
plus et graviter nocet sacerdoti vel monacho pio quam laico ;
item accusatio impudicitiae magis puellae quam militi ; e contra
insimulatio ignaviae maius detrimentum affert militi quam puellae.
Regulariter grave non est de levi et mundano iuvene dicere
quod sit amans puellarum ; e contra episcopum dicere menda­
cem, negotiatorem improbum, medicum inscium, natum est
graviter nocere in fama vel et in bonis temporalibus1 ; — b) de
familia àut communitate detrahere est illicitum, quia dedecus
in totam communitatem redundat, v. g. in tali monasterio
quosdam religiosos tali vitio indulgere, aut regularem disciplinam
non servari, aut tale crimen v. g. fornicationis fuisse commissum;
in tali civitate omnes fere infectos, omnes puellas corruptas,
omnes mercatores depraedatores ; — secus si modo generali dice­
retur in monasteriis non deesse aliquos qui"graviter peccant, in
magna civitate multos esse iniustos, multas puellas corruptas

3° Ad efficaciam detractionis, quae pendet tum a quali­
tate detractoris, tum a numero, affectu et qualitate audien­
tium.
a) A qualitate detractoris : vir qui habetur ut gravis, prudens
ac veridicus plus nocet quam levis, garrulus et mendax, et qui
refert aliquid ut visum, magis nocet quam si referat ut auditum
a personis incertae auctoritatis ; si tamen rem gravem narret
ut auditam a persona fide digna, aut si praevideat ex circum­
stantiis audientes id credituros, aut si referat rem adeo enor­
mem ut sola illius suspicio graviter infamet,ut sodomiam a sacer­
dote commissam, graviter peccat.
r. Fieri potest ut laesio famae per se exigua sit, sed apta ad grave
damnum iri bonis alius generis inferendum, ut si quis narraret garrulum
eum esse quem audiens ad munus secretarii assumere vellet. Tunc
peccato levi detractionis adderetur gravis laesio charitatis vel iustitiae
in bonis temporalibus.

440

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

b) A numero, affectu et qualitate audientium : Ceteris paribus,
peior est detractio coram loquacibus rem divulgaturis quam
coram viris secreti tenacibus, coram multis prolata quam in
aure unius. Imo aestimant plures manifestationem uni viro
prudenti sine ratione factam qui rem non sit divulgaturus,
nunquam esse peccatum grave ; quod si fieret iusta consilii
aut solatii causa, nullum sane esset peccatum, quia adest ratio
proportionate gravis.
Ex quibus sequitur illum qui narrat crimen occultum de
indeterminata persona, sive non nominando eam, sive nominando
in regione ubi ignota est et nunquam cognoscenda, non com­
mittere detractionem, si noverit audientes personam cognoscere
non posse ; e contra si praevideat eam cognosci posse.

428. Detractionis species moralis est formaliter
una et eadem, quia detractiones omnes laedunt unum et
idem ius famae. Hinc :
1) Detractio simplex et calumnia sub ratione detractionis
sunt eiusdem speciei, quia respiciunt idem bonum famae
et laedunt idem ius, quamvis calumnia etiam speciem men­
dacii contineat, sed haec differentia est materialis quantum
ad iniuriam illatam famae. Ceterum mendacium de se est
veniale 5 et licet in çasu sit perniciosum et ideo grave,
tamen perniciosum non est nisi quia famam laedit et in
hoc convenit cum detractione. Unde circumstantia
calumniae est tantum aggravans et ideo non est in con­
fessione declaranda, nisi ratione reparationis et restitutionis
diverso modo iniungendae.
2) Detractiones diversa crimina (v. g. adulterium, furtum,
sacrilegium) imputantes sunt peccata eiusdem speciei, quia
haec differentia est mere materialis, sicut pecunia et vestis
pro furto : famam scii, eodem modo laedunt, Unde in
confessione non sunt specifiçandâ.
3) Detractiones coram pluribus aut diversis personis
factae, licet exinde aggraventur, non tamen specie aut
numero multiplicantur, quia ius ad famam est unicum
apud omnes, non autem multiplex ; ergo numerus aut
qualitas audientium non est declaranda, sed sufficit
confiteri : detraxi coram pluribus.

429. Thesis II. Licitum est ob rationem propor­
tionate gravem manifestare occultos aliorum de-

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

447

fectus. — Ratio est quia licitum est, sub debitis condi­
tionibus ponere causam effectus mali. Atqui in casu i° est
actio de se non mala sed indifferens : manifestatio seu
narratio defectus qui revera existit ; 20 ex illa aeque
immediate sequitur duplex effectus : unus malus scii,
infamia proximi,alius bonus,scii, notitia valde utilis alteri
qui ex ea bonum procurat vel malum praecavet. Ergo
licitum est occultos aliorum defectus manifestare, dummodo
adsint aliae duae conditiones requisitae : 30 intentio non
nocendi sed obtinendi effectum bonum, unde non plus
nec pluribus potest revelari de defectu quam necesse sit
ad vitandum malum aut bonum consequendum ; 40 ratio
revelandi proportionate gravis respectu diffamationis, scii,
notabile damnum vitandum aut magnum bonum obtinen­
dum pro notabili diffamatione.
Ut autem advertit Billuart, diss. XV, a. 2, § III : « non est
necesse quod bonum assequendum praeponderet aUt etiam
aequivaleat bono famae... quia nocens et innocens non sunt
iure pares ; et alias sequeretur quod pro damno temporali v. g.
furto cavendo non liceret revelare domino furta domesticorum...
quod tamen nemo admittet ». Servare scii, ius, quod est maius,
innocentis ad bonum notabile ordinis minoris, scii, divitiarum,
moraliter aequivalet minori iuri nocentis ad bonum maius, scii,
famam.

Speciales autem rationes ob quas fama alterius laedi
licite possit aut debeat, oriri possunt
i° ex religione, v. g. si superioribus revelentur vitia
ordinandi qui Ecclesiae scandalo et detrimento futurus
esset ;
2° ex iustitia, si quis ex offiçio çrimen alterius detegere
et denuntiare debeat ;
3° ex charitate, ad praecavendum damnum narrantis,
delinquentis, tertii vel societatis.
Sufficit ergo :
a. Bonum commune societatis, quando revelatio delicti necessaria
est ad impediendum grave damnum quod societati imminet.
Ita ne munus publicum conferatur indigno vel incapaci possunt
occulta eius vitia revelari superiori, si toti communitati nocitura
sint ; pariter qui occulte doctrinam spargunt; fidei aut moribus
nocivam superioribus denuntiandi sunt 5 ac ephemeridum re­
dactors vitia detegere possunt candidatorum qui dignitates aut

448

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

munera publica ambiunt, si haec notitia ad bonum publicum
conferat.
b. Bonum delinquentis, quoties absque ipsius diffamatione
procurari nequeat. Ita parentibus aut superioribus manifestari
possunt secreta vitia filiorum aut subditorum ad eorum emen­
dationem ; et occultum impedimentum manifestandum est si
ab invalido matrimonio contrahendo quis arceri nequeat.

c. Bonum revelantis, si, solatii, consilii aut defensionis causa,
cuidam amico narret iniurias occultas sibi illatas, aut confessario,
vel alii prudenti consiliario, aut iudici ad testimonium alterius
infringendum. Cavendum tamen ne pluribus dicatur vel ne
apertius nominetur persona quant necesse sit ad solatium aut
consilium.
d. Bonum tertii, ne scii, improbi noceant aut innocentes ab
illis decipiantur et seducantur. Ita monere aliquem possumus ut
vitet consortium perversi hominis ne pervertatur ; manifestare
furem iis quibuscum habitet ; et si inquiratur de honestate
famuli, de peritia medici, de moribus iuvenis nuptias inituri,
etc. secundum veritatem respondere.
Notetur tamen in hisce casibus : i) revelationem faciendam
esse cum minimo nocentis damno, ita quod solum manifestemur
id quod vere utile sit ad malum avertendum, iliisque solis quibus
oportet ; — 2) nunquam licite imponi crimen falsum, etiam ad
vitandum proprium aut alienum damnum, sed id esse grave
malum, ut constat ex prop. 43 et 44 damn, ab Innoç. XI ;
— 3) illicitum esse crimen occultum manifestare, cuius notitia
iniuste acquisita fuerit, alienas litteras v. g. iniuste legendo ;
nisi in praesentibus adjunctis iam aliquis haberet ius tali medio
utendi, in casu privatas litteras aperiendi,

;
<
ί
I’ ,
b ,
..· 1
l',
l·
t
r. ;
r
l· ;

430. Crimen publicum seu notorium aliis manifes­
tare id ignorantibus generatim et per se non est contra
iustitiam, quia ius ad famam est amissum ; quamvis possit
esse contra charitatem. Notorium Seu publicum est quod
nulla potest tergiversatione celari, vel ut ait Caietanus,
quod per se habet ut in communem notitiam deveniat.
Aliud est notorium iure, de quo per sententiam iudicis
constat ; aliud facto, quod palam multis praesentibus factum est vel iam ad multorum aures pervenit. lamvero :

1) Delictum notorium notarietate iuris seu vi legitimae
sententiae iudicialis publice promulgatae,manifestari potest
etiam sine causa, in regione ubi ita denuntiatum est, quia
iudex reum privavit iure ad famam in hac materia et
licentiam concessit divulgandi.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

449

Attamen illicitum est id manifestare : a) in alia regione ubi
sententia iudicialis non habet vim, quia ibi iure ad famam reus
non fuit privatus, et ideo id est contra iustitiam ; b) si reus se
emendaverit aut delictum oblivione iam sit deletum ; quod est
contra charitatem, si inde alii eum putarent non penitus emen­
datum, — non tamen contra iustitiam quia facultas data a iudice
vim suam iugiter exserit, et ideo non est iniustum instaurare
memoriam condemnationis, nisi tamen lex perfectam rehabilitationem concederet.

2) Delictum notorium sola notorietate facti, quod propter
numerum et qualitatem testium iam celari non valet,
manifestari potest in loco ubi notorium est, quia ius ad
famam est ibi de facto amissum ; — nisi iam emendatum
et oblivione deletum sit : tunc enim illud sine ratione in
memoriam revocare esset iniustum: quia delinquens ius ad
famam recuperavit.
3) Delictum in uno loco notorium notorietate facti mani­
festari sine iniustitia non potest in alio loco dissito, quia
delinquens ius ad famam ibi non amisit; — nisi prae­
videatur brevi in illo loco esse legitime notificandum, aut
nisi merito timeatur ne delinquens in illo loco aliis noceat.
431. De detractione per ephemerides et diaria. —
Pro hisce, hac in re, per se valent eaedem leges et principia ac
pro personis privatis ; at applicationes variae et diversae esse
possunt secundum circumstantias. Plus enim in publicis scripto­
ribus quam in privatis valet communis utilitas. Sunt enim folia
publica essentialis conditio vitae modernae atque necessitas
nostri temporis ; magnum quoque exercent influxum in vitam
politicam et socialem. Unde catholicis scriptoribus tam ampla
facultas est facienda quam lex moralis sinat, si seria adsit ex
parte acatholicorum concurrentia.
Id facile fiet pro foliis maioribus. Sed a) non fam facile est
admittendum pro minoribus et localibus, aut pro periodicis ;
— b) nec semper folia adversa sunt revera timenda ; — c) atque
etiam non semper necessarium erit indicare personarum nomina :
possunt enim facta narrari omissis nominibus, aut solis eorum
litteris initialibus indicatis, si timeatur crimen divulgandum ubi
nondum sit notum; atque ita faciendum est, nisi tamen certo
ab aliis sit divulgatum.
Quibus praenotatis, sequentes statui possunt regulae :
1) Publica facta narrare est licitum, sed cum cautelis supra
notatis.
2) Occulta indagare aut divulgare non est licitum nisi ratione
magni boni communis, aut ob magnum bonum tertii ; ad quod
diiudicandum magna discretione opus est.
3) Res publicae possunt publice diiudicari, uti convenit
Summa Theologiae Moralis II. — 29

45°

SUMMA theologiae moralis

societatibus modernis democraticis : ita v. g. defectus et iniusti
actus in magistratibus aut in eorum functionibus ; nisi tamen
maius sit malum timendum. Bonum enim est quod officiales
tale iudicium timeant, et quod catholici scriptores defectus
eorum et iniquitates denuntiare audeant.
4) De candidatis eligendis ad functiones publicas, occulta
crimina et defectus qui candidatum indignum reddunt mani­
festare est licitum, tum ratione boni communis, tum ratione
consuetudinis qua candidati id tolerant.
Notetur autem pro tertia et quarta regula, non posse crimina
manifestari, quorum manifestatio nihil confert ad bonum com­
mune, et quidem eo minus quo altiore munere quis fungatur.
Ad quod omnino attendant oportet, cum facile et saepe exaggerent
diariorum scriptores.

432. An licite et iuste violari potest fama cui infa­
matus renuntjaverit ? — R. i° Posita iusta causa licitum
est propriae famae detrahere et permittere ut ab aliis detra­
hatur : homo enim per se famae suae dominium habet,
adeoque de ea disponere potest ex iusta causa, v. g. ad
salvandam vitam, ad reprimendam superbiam, ad sui
humiliationem et divinae misericordiae exaltationem.
20 Absque iusta causa non est licitum (Eccli. XLI, 15) :
id tamen per se non est nisi peccatum prodigalitatis et
defectus charitatis erga seipsum ; per accidens potest esse
contra iustitiam et charitatem proximo debitam.
Fama nostra enim tripliciter potest esse proximo necessaria ;
a) quando ex fama nostra pendet fama aliorum : ita fama
monachi aut sacerdotis ;
b) quando fama nostra est necessaria ut praestemus proximo
officium stricto iure debitum,v.g. fama parochi aut magistratus;
c) quando non ex iustitia sed ex charitate tenemur proximo
prodesse et per infamiam ad hoc reducimur inepti.
In primo et altero casu infamatio sui est contra iustitiam ;
in tertio casu contra charitatem peccat ille qui se infamat, sicut
contra charitatem peccat qui pecuniam abiicit qua pauperibus
prodesse poterat.

433. Coopérantes detractioni, alii directe in ea con­
sentiunt, sive quia inducunt detractorem ad proximum
denigrandum, sive quia voluntarie de eo gaudent ; alii
indirecte, solummodo detractionem non impediunt.
1) Qui ad detrahendum inducunt, de defectibus proximi
inquirendo, aut eum ita laudando ut alios ad detrahendum
moveant, vel eorum narrationem approbando, peccant

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

451

eodem modo ac ipsi detrahentes : contra charitatem scii, ac
contra iustitiam, et quidem externe : formaliter enim cooperantur actioni iniustae, ac scandalum praebent directum,
alios ad id provocando. Unde ad reparationem tenentur
in solidum cum detractore.
2) Qui interne gaudent de detractione, quin ipsi formaliter
cooperentur, non solum contra charitatem peccant quia de
malo proximi gaudent, sed etiam affectu iniusto, quia sibi
complacent in actione iniusta detractionis : graviter si ex
odio, invidia aut vindicta fecerint et materia sit gravis ;
leviter si ex curiositate aut de modo narrandi leviter
peccaminoso.
3) Qui detractionem mere non impediunt, peccant, nisi
aliqua ratione excusentur, contra solam charitatem, quia non
impediunt malum infamati, nec peccatum detrahentis ;
non autem contra iustitiam, quia non tenentur ex iustitia
duplex illud malum avertere. Ita praesertim superiores,
qui ex iustitia aut officio subditos tenentur corrigere, non
tamen ex iustitia, vi muneris sui, famae aliorum invi­
gilare debent.
Obligatio impediendi detractionem est per se gravis in
materia gravi, nisi aliqua ratio excuset. Ad peccatum
mortale tamen requiritur : a) alter certo iniuste detrahens ;
b) fundata spes detractionem impediendi ; c) absque
incommodo relative gravi, v, g. rixae aut convitii.
Unde docet S. Alphonsus : quia in hac materia difficillime
constare potest correctionem proficere, et aliunde facillime
offenduntur detrahentes coram aliis correcti, rationabiliter susti­
neri potest sententia excusans ordinario audientes a mortali, si
correctionem omittant. Excusantur etiam a veniali si, advertendo
detractionem, discedunt vel sermonem divertunt, etc. quia istae
actiones sunt verae correptiones. Strictius tamen tenetur su­
perior quam privatus homo, propter rationes allatas.

Obligatio impediendi detractionem impleri potest :
a) compescendo per auctoritatem, si audiens eam habeat ;
b) fraterne corripiendo inter aequales ;
c) convincendo falsitatis si possit fieri, vel aliter efficiendo
ut detractori fides non adhibeatur ;
d) ostendendo vultum tristem cum displicentia vel indigna­
tione, divertendo sermonem ad aliud, referendo bona de dif­
famato, eum excusando vel laudabiliter interpretando.

452

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

432. Susurratio (oorblazerij) est oblocutio mala et
secreta de proximo ad dissolvendam veram amicitiam, seu
manifestatio aliçuius dicti aut facti alieni ad pacem et
amicitiam turbandam inter familias vel amicos. Specie
differt a detractione, ratione finis, quia proprie non
intendit denigrationem proximi sed discordiae seminatio­
nem, quamvis plerumque detractionem contineat.
Est peccatum contra charitatem et contra iustitiam, non
solum quando mediis iniustis utitur ut saepe fit, sed
semper, quia ab alio aufert bonum amicitiae, ad quod
servandum, semel amicitia inita, ille ius habet strictum
ratione possessionis.
Est autem peccatum grave ex genere suo, quia ex se
tendit ad destruendam amicitiam et pacem, quod est
maximum bonum, teste Scriptura (Eccli. VI, 14-16) :
« Amicus fidelis, protectio fortis : qui autem invenit illum,
invenit thesaurum ; amico fideli nulla est comparatio...
amicus fidelis, medicamentum vitae et immortalitatis ».
« Et ideo, ait S. Thomas, q. 74, a. 2, susurratio est maius
peccatum quam detractio, et etiam quam contumelia ; quia
amicus est melior quam honor et amari quam honorificari ».
Susurratio enim maiori bono privat et maius nocumentum infert.
Hinc in Scripturis illud peccatum dicitur Deo et hominibus
odibile (Eccli. XXI, 31 ; XXVIII, 15 ; Prov. VI, 16-19), ac
morte dignum (Rom. I, 29, 32).
Hinc a) eo gravius est quo intimior aut magis necessaria sit
amicitia quae dissolvitur, et quo peiores exinde timeantur ef­
fectus : ita valde grave est si seminatur discordia inter coniuges,
inter parentes et filios, inter catholicae fidei defensores aut si
maxima praevideantur dissidia ;
b) e contra non est peccatum amicitiam non veram sed nocivam
aut periculosam tollere, qualis habetur inter fures aut ad con­
cubinam.
QUAESTIO TERTIA.

DE CONTUMELIA.
S. Th. II-II, q. 72 ; q· 73> a. I ; q. 75 « 76 ; q. 103, a. 1.

435. Notiones. —■ Sicut fama laeditur detractione, ita
honor contumelia (beleediging). Honor est alterius excellen­
tiae externa testificatio, verbis aut signis aequivalentibus
facta. Fieri potest verbis laudatoriis quae alterius excellen-

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

453

tiam pronuntiant, Vocando v.g. dominum, eximium, sapientissimum, — factis seu actionibus uti inclinatione, obviatione, cessione loci,— aut rebus exterioribus, uti muneribus,
statuae erectione, imaginis institutione, etc. ; quae omnia
adhibentur ex honorantis intentione significandi alterius
excellentiam seu eius superioritatem quoad se, sub aliquo
respectu, vel quoad alios.
Fundamentum honoris sunt qualitates aut dotes, cuiuscumque
generis, internae et externae, naturales aut supernaturales, quibus
aliquis excellit, maxime virtus,quae est vera excellentia hominis.
Procedit honor ut primo motivo ex reverentia, in quantum
aliquis ex reverentia quam habet ad aliquem eum honorat ; et
simul tendit ad reverentiam ut ad finem, in quantum eum ho­
norat ut in reverentia habeatur ab aliis. Effectum autem habet
gloriam, quae est clara notitia excellentiae apud alios. Differt
autem a bona fama : a) fama potissimum consistit in opinione
interna multorum, honor est in externo testimonio ; b) fama
fertur de absente, honor exhibetur praesenti, sive per se, sive
per aliud quod ipsum repraesentat ut legatus aut imago ; c) fama
est de quadam perfectione simpliciter, honor vero de excellentia
seu superioritate in perfectione.

436. Definitio contumeliae. — Contumelia directe
opponitur honori ; unde est iniusta inhonoratio personae
praesentis. Dicitur :

i° inhonoratio, i. e. non sola negativa absentia honoris
etiam debiti, sed actus positivus contrarius qui contemptum
exprimit, quod praecipue fit per verba prolata aut scripta,
etiam per facta quatenus sunt signa aequivalentia quae
vim habent verborum, v. g. per aspectum vel gestum
despectivum, per picturam infamantem, per alapam im­
pactam, per fractionem imaginis aut deturpationem ianuae.
Unde privativa omissio honoris debiti non est contumelia,
nisi propter speciales circumstantias aequivaleat actui
positivo contemptus, ut si omnibus salutatis unus consulto
negligatur ;
20 iniusta, quia etiam esse posset iusta delicti punitio ;
30 personae praesentis saltem aliquo modo, sive per se,
sive in legato aut in imagine, sive ita ut iniuria ipsi nota
fiat per nuntium vel per litteras. Etenim « qui verba
contra aliquem profert in occulto, videtur eum vereri

454

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

magis quam parvipendere, unde non directe infert detri­
mentum honori» q. 73, a. 1. Hinc ad contumeliam
necessarium non est ut fiat coram aliis ; nam « si aliquis
alicui defectum suum... ei soli dicat, potest esse contu­
melia in quantum ipse qui loquitur, iniuste contra reve­
rentiam audientis agit» q. 72, a. 1, ad 1.
437. Contumelia fit ex intentione inhonorandi et
per hoc ab aliis peccatis differt. — Finis eius est
exterius manifestare contemptum erga hominem dehonorandum ; proinde :
1) Differt realiter a detractione a) ratione obiecti seu
finis, quia directe honorem, non famam laedit ; b) ratione
modi, quia fit praesenti, dum detractio de se fit de absente.
Quodsi contumelia fiat coram aliis ita ut delictum sive
falsum sive ignotum alteri imputetur ipso praesente, tunc
cum detractione coniungitur sed formaliter est contu­
melia
Audiatur S. Thomas, q. 73, a. 1 : « SiCut facto aliquis nocet
alteri dupliciter : manifeste quidem sicut in rapina,... occulte
autem sicut in furto... ; ita etiam verbo aliquis dupliciter aliquem
laedit : uno modo in manifesto, et hoc fit per contumeliam,... alio
modo occulte, et hoc fit per detractionem. Ex hoc autem quod
aliquis manifeste verba contra alium profert, videtur eum parvi­
pendere ; unde ex hoc ipso dehonoratur, et ideo contumelia
detrimentum affert honori eius in quem profertur. Sed qui
verba contra aliquem profert in occulto, videtur eum vereri
magis quam parvipendere ; unde non directe infert detrimentum
honori, sed famae, in quantum huiusmodi verba occulte pro­
ferens quantum in ipso est, eos qui audiunt, facit malam opinio­
nem habere de eo contra quem loquitur : hoc enim intendere
videtur, et ad hoc conatur detrahens, ut eius verbis credatur.
Unde patet quod detractio differt a contumelia dupliciter : uno
modo quantum ad modum proponendi verba, quia scii, con­
tumeliosus manifeste contra aliquem (i. e. in faciem eius) loquitur,
detractor autem occulte ; alio modo quantum ad finem, sive
quantum ad nocumentum illatum, quia scii, contumeliosus
derogat honori, detractor famae ».

2) Differt quoque realiter ab irrisione aut subsan­
natione, qua defectus proximi in risum vertuntur, sive
verbis, sive gestibus ut rugato naso, vel factis, ad eius
erubescentiam, turbationem et confusionem illegitimam.
Irrisio ergo habet finem diversum a contumelia : procurare

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

455

erubescentiam, quae non est dehonoratio sed timor dehonorationis (q. 75, a. 1).
3) Differt etiam sub aliquo respectu a convicio et im­
properio (versmading), quo generatim vitium quodcumque,
seu defectus culpae vel poenae aut mere naturalis, alicui
probrose obiicitur in detrimentum honoris, aut minoratio
seu indigentia, dum contumelia stricte dicta obiiçit culpam
(q. 72, a. i, ad 3).

438. Principium. Contumelia est peccatum contra
iustitiam ex genere suo grave. — Nam a proximo
aufert bonum notabile quod plus aestimari solet quam
divitiae, imo in bonis externis primarium locum tenet,
« tum quia propinquissimum est virtuti, utpote testificatio
quaedam existens de virtute alicuius ; tum etiam quia
Deo et optimis exhibetur ; tum etiam quia homines
propter honorem consequendum et vituperium vitandum
omnia postponunt » (q. 129, a. 1). Tale autem bonum
auferre est contra iustitiam, quia fit invito proximo qui
ad illud ius habet propter qualitates et dotes naturales
aut supernaturales, maxime propter honestatem et virtutem.
Unde Christus, Mt. V, 22 : « Qui autem dixerit fratri
suo raca, reus erit consilio : qui autem dixerit, fatue
(i. e. insanis), reus erit gehennae ignis ». Et Apostolus
monet Christianos ut sint « honore invicem praevenientes »
(ad Rom. XII, io), et « in humilitate superiores sibi
invicem arbitrantes » (Phil. II, 3).
Potest tamen esse veniale a) ex parte agentis, si fiat ex inadvertentja, indeliberatione, subita ira, aut ex intentione non graviter
laedendi honorem, ut si quis ioco aut non ita serio loquatur ;
b) ex parte materiae, si non adsit gravis laesio honoris. Unde
verba contumeliosa quae proferuntur a parentibus in filios, et
convicia quibus viri infimae conditionis aut mulierculae rixantes
se invicem impugnant, et quidquid occurrit evomunt, facile
a peccato gravi excusantur, quia considerari solent ut minoris
momenti aut etiam non serio proferuntur.

Γ 439« Gravitas peccati contumeliae pensanda est non
solum absolute ex ipsa re seu contumelia prolata secundum
se, sed etiam respective

456

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

x° ad dignitatem personae offensae : ini uria enim men­
suratur ex dignitate personae offensae ad quam terminatur;
unde eadem contumelia illata patri, episcopo, regi valde
gravior est ac si inferatur aequali ;
2° etiam ad personam offendentem eiusque dispositiones :
ita gravior est offensa quae ex odio, invidia vel contemptu,
quam illa quae ex ira vel levitate nascatur, maior si a
persona magnae auctoritatis quam a viro vilioris conditio­
nis proferatur ;
3° ad effectus ex ea secuturos : maius est peccatum si fiat
coram pluribus aut coram illis qui ex hoc scandalum acci­
piunt, aut si praevideantur rixae, contentiones, inimicitiae.
440. Irrisio (beschimping, bespotting) cum contumelia
convenit in materia ; differt autem in modo et fine, ac
proinde diversae est speciei ; habetur enim quando quis
alteri defectum vel culpam objicit modo iocoso, ut alter
erubescat seu pudefiat (Mt. XXVII, 41-44; Le. XXIII, 36).
Vocatur subsannatio quandp quis ludibrio exponitur non
verbis sed gestibus aut motibus corporis (Mt. XXVII, 40).
Vocatur illusio quando idem fit mediante aliqua deceptione
(Mt. XXVI, 68; XXVII, 29; Lc. XXlI, 63). Cfr.
S. Thom., q. 75. '
Gravissimum peccatum est irrisio Dei et eorum quae
Dei sunt (Is. XXXVII, 23), quia est et blasphemia contra
religionem ; secundum locum tenet irrisio parentum quia
est et contra pietatem (Prov. XXX, 17) ; tertio loco derisio
iustorum gravis est quatenus deridetur virtus et simplicitas
iusti (lob XII, 4), quae derisio valde nociva est quia per
hoc homines a bene agendo impediuntur. Praeterea derisio
erit peccatum grave contra iustitiam, si proximum nota­
biliter offendit et pudefacit, vel gravia damna et peccata
causât (Prov. XXII, 10).
Derisio autem de levi malo vel defectu, aut non satis deliberata,
est peccatum veniale, imo nullum, si fiat moderate et cum iusta
causa, v. g. ut derisus a defectu vel peccato abstineat vel ut
foveatur honesta recreatio. Attamen etiam amici sobrie, pruden­
ter, nec diutius irrideant, praesertim si proximus exinde prae­
videatur non leviter commovendus, quare sapienter monet
S. Thomas (q. 72, a. 2, ad D: « Ad eutrapeliam pertinet dicere

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

457

aliquod leve convicium, non ad dehonorationem vel contrista­
tionem eius in quem dicitur, sed magis causa delectationis et
ioci ; hoc potest esse sine peccato, si debitae circumstantiae
observentur. Si vero aliquis non reformidet contristare eum in
quem profertur hujusmodi iocosum convicium, dummodo aliis
risum excitet, hoc est vitiosum ».

441. Maledictio, de qua agit S.Thomas post derisionem
(q. 76), tripliciter intelligi potest :
i° alia est mere enuntiativa qua quis malum alterius
refert, et haeç non est nisi detractio ;
20 alia est causativa seu imperativa qua quis alios movet
per imperium ad malum alteri inferendum ; et haeç est
primus ex novem modis cooperationis, de quibus supra
diximus (n. 309) ;
30 alia est optativa qua quis malum affectum seu desi­
derium exprimit et malum alteri exoptat (verwensching).
Haec definiri potest : inhonoratio quo quis imprecatur alicui
malum in quantum est malum, et ita est contra iustitiam ;
insuper continet peccatum odii contra charitatem, si ex
corde malum exoptatur.
Maledictio optativa, sicut et imperativa, est peccatum
si quis intendit malum alterius in quantum est malum ;
sed non est peccatum si quis intendit malum alterius sub
ratione boni, quia tunc intentio dicentis non refertur ad
malum sed ad bonum, sive quia est iustum (v. g. desiderare
iustam punitionem), sive quia est utile (v. g. ad emenda­
tionem). Quod tamen intelligendum est, dummodo fiat
secundum ordinem charitatis : ita peccaret qui vellet
mortem patris propter haereditatem.
Maledictio est peccatum mortale ex genere suo, quia est
contra charitatem ; potest tamen esse venialis sive ob
parvitatem mali quod quis alteri exoptat, sive ob imper­
fectionem affectus quia non ex corde fit sed ex indeliberatione vel sine animo desiderantis, v. g. ex subito motu
irae vel ex consuetudine. Et tamen maledictiones etiam
de se leves possunt ex circumstantiis esse mortales, sive
ratione personae in quam fiunt, v. g. si fiant in Deum,
in parentes, in superiores praesertim praesentes, sive
ratione scandali.
Est peccatum tanto gravius quanto personam cui male-

458

SUMMA theologiae moralis

dicimus magis amare et revereri debeamus et quanto
graviora mala exoptemus. Unde
1) gravissimum est maledicere Deo, quod est etiam
blasphemia contra religionem;
2) deinde maledicere parentibus, quod est etiam contra
pietatem ;
3) deinde maledicere superioribus, quod est etiam contra
observantiam ;
4) deinde contra alios proximos secundum gravitatem
mali optati ; quodsi simplici affectu malo etiam diversa
optentur sub ratione generali mali, quia sunt malum,
peccatum est contra charitatem in quantum malum desi­
deratur, et contra iustitiam in quantum, illud proferendo,
proximus inhonoratur ; si autem desiderio efficaci diversa
mala desideret quis alteri inferre, peccata sunt specie
diversa contra iustitiam secundum diversa mala optata ;
5) maledicere creaturis irrationalibus : a) si spectentur
secundum se, non est peccatum mortale, quia non sunt
subiectum iuris et iniuriae, sed est otiosum et vanum, et
ideo veniale ; b) in quantum respectum habent ad malum,
nullum est peccatum quia est maledicere ipsi malo ;
c) in quantum sunt creaturae Dei, est blasphemia contra
Deum ; d) in quantum sunt utiles homini, idem est ac
maledicere homini.
De comparativa detractionis gravitate atque maledictionis
docet S. Thomas, q. 77, a. 4 : « Enuntiatio culpae peccatum
est, in quantum aliquod nocumentum ex hoc proximo infertur ;
gravius autem est nocumentum inferre, quam nocumentum
desiderare, ceteris paribus. Unde detractio secundum communem
rationem gravius peccatum est quam maledictio simplex desi­
derium exprimens. — Maledictio vero quae fit per modum
imperii, cum habeat rationem causae, potest esse detractione
gravior, si maius nocumentum inferat quam sit denigratio
famae ; vel levior, si minus ».

442. Animadversio t De patientia in tolerandis contumeliis.
— Ex patientia tenemur contumelias sustinere in praeparatione
animi, non vero semper id facere actu. Ut dilucide exponit
S. Thomas, q. 72, a. 3 : « Est praeceptum Domini : si quis per­
cussit te in una maxilla, praebe ei et aliam, ut scii, homo sit paratus
hoc facere si opus fuerit ; non tamen hoc semper tenetur facere
actu, quia nec ipse Dominus hoc fecit, sed cum suscepisset
alapam, dixit : Quid me caedis?... Quandoque oportet ut contu-

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

459

meliam illatam repellamus, maxime propter duo : i) propter
bonum ejus qui contumeliam infert, ut eius audacia reprimatur, et
de cetefo talia non attentet ; 2) alio modo propter bonum multo­
rum, quorum profectus impeditur propter contumelias nobis illa­
tas. Unde Gregorius dicit : hi quorum vita exemplo imitationis est
posita, debent si possunt detrahentium sibi verba compescere ».

QUAESTIO QUARTA.

DE RESTITUTIONE FAMAE ET HONORIS,

443. Status quaestionis. — Sicut bona externa fortunae
iniuste ablata sunt restituenda et damnum iniustum in iis
causatum est reparandum, ita a fortiori pro fama et honore
est tenendum quae sunt bona maioris momenti. Quorum
restitutio tamen non semper est commoda, sed saepius
praebet speciales difficultates. Quare sedulo examinandum
quis restituere ea teneatur ; quid, quando, cui, quomodo,
apud quosnam restituere debeat ; et quaenam sint causae
ab illis restituendis excusantes.
444. Principium I. Qui iniuste alterius famam quo­
cumque modo laedit, ex iustitia tenetur eam resti­
tuere quamprimum, atque omnia damna materialia
reparare, in confuso saltem praevisa, quae efficaciter
et culpabiliter ex diffamatione secuta sunt. — Dicitur :
a) qui iniuste famam laedit : ubi enim non est violatio
iuris, nec potest esse locus reparationi; unde si quis
crimen alterius ex necessitate vel iusta causa revelaverit,
ad restitutionem non tenetur ;
b) quocumque modo, sive interne apud seipsum, proprio
mentis iudicio, sive externe apud alios, sive simplici
detractione sive calumnia, sive ipse detraxerit sive detra­
henti iniuste cooperatus sit, sive positive id fecerit man­
dando, consulendo, consentiendo, etc. sive negative, non
impediendo cum posset et ex iustitia deberet impedire ;
c) restituere famam tenetur : reddi enim debet iniuste
ablatum.Haec obligatio per se est personalis ideOque solum
diffamantem spectat, non autem haeredes, nisi per accidens
si dominus promiserit pecuniariam recompensationem ;
d) quamprimum; secus enim gravamen continuatur

460

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

infamati, atque periculum est ne detractio longius propa­
getur aut alios malos effectus producat ;
e) atque omnia damna materialia reparare quae efficaciter et
culpabiliter secuta sunt, damna scii, realia quae vere causavit,
uti si detractor alterum impediverit a lucro, officio, bene­
ficio, aut a convenienti matrimonio, vel causa fuerit cur
alter ab officio dimittatur aut minore stipendio laborare
cogatur ; non autem ea quae alteri iuste obveniunt aut
solum occasione detractionis, uti si inde contingat ut a
iudice in carcerem iuste mittatur, aut si infamatus prae
tristitia se occidat vel aliud malum sibi aut suis inferat,
quia haec se habent per accidens relative ad diffamationem.
Haec obligatio est realis, ac proinde transit ad haeredes,
tum laedentis, non tamen ultra vires haereditatis, tum laesi.
Probatur: Omnis qui scienter et volenter ius strictum
violat alterius, tenetur illud reparare. Atqui i) homo ius
strictum habet ad famam, quae tamen laedi iniuste potest ;
ergo qui famam alterius laedit iniuste tenetur illam repa­
rare ; — 2) homo etiam ius strictum habet ne in bonis
fortunae damnum iniuste inferatur, quod tamen ex famae
laesione saepius advenit ; ergo et ad haec damna reparanda
tenetur diffamator iniustus.
Utraque obligatio gravis est, si diffamatio fuerit gra­
viter culpabilis.
Hinc 1° ille qui graviter peccavit alium diffamando, etiam
cum gravi suo incpmmodo famam tenetur reparare, nam obligatio
gravis ligat cum incommodo proportionate.
2° Qui ex levi culpa aut ex inadvertentia aut imprudentia
famam alterius laeserit, tenetur reparare sed absque gravi in­
commodo : tenetur enim pro posse impedire ne dictum suum
ulteriores effectus producat, alias infamia quae ulterius sequitur
ipsi etiam sub gravi imputaretur.
30 Si non ex loquente, sed ex audientibus tota sit culpa, quia
verba loquentis sinistre interpretati sunt, non ex iustitia sed
ex sola charitate tenetur loquens errorem corrigere.
40 Si levis infamia grave damnum in bonis fortunae induxerit,
ut si munus secretarii quis amiserit quia ut garrulus fuit ex­
hibitus, gravis adest obligatio illud damnum reparandi, si prae­
visum fuerit, quia tunc diffamatio est gravis, non ratione
infamiae, sed ratione damni.
5° Qui laeserit alterius famam iudicio vel suspicione temerariis,
tenetur illa deponere et bonam existimationem concipere.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

461

445. Modus reparandi famam. — Generatim fama
reparanda est eo modo quo infamia proximo illata vere
tollatur, ideoque iniustus damnificator eligere debet mo­
dum, qui non sibi videtur facilior, sed qui, attentis cir­
cumstantiis, vere sit efficax. Proinde in praxi distinguendum
erit utrum infamia provenerit ex calumnia vel detractione,
utrum secreta manserit vel publica evaserit.
A. Si agitur de calumnia, haec aperte est retractanda,
etiam cum iactura propriae famae vel alterius boni aequivalentis ; nam in pari causa melior est conditio innocentis
quam rei .Hinc, si id ad efficacem retractationem requiritur,
calumniator fateri debet se mentitum esse ; quandoque
tamen, consideratis adiunctis, iustitiae satisfit dicendo, se
errasse vel deceptum fuisse ; et si retractatio efficax non
esset nisi iuramentum addatur vel testes adhibeantur, haec
media adhibenda forent, quia non apparent nimis difficilia.
Tunc tantum proportionate excusatur calumniator, si fama
ipsius necessaria sit ad bonum publicum, ut si magistratus
calumniaverit, vel si damnum, quod diffamator restituendo pati
deberet, multum excederet damnum diffamati : sic diffamatio
non est reparanda cum periculo vitae, nisi et ipsi diffamato
mors immineat ex diffamatione.

B. Si de simplici diffamatione agitur, specialis difficultas
exinde est quod crimen iniuste manifestatum sit verum.
Proinde nequit detractor declarare se falsum dixisse ; id
enim esset mendacium, mendacium autem nunquam est
licitum. Debet ergo alio modo famam laesam reparare, sive
formaliter et directe, sive aequivalenter et indirecte.
r° Forrnaliter et directe, si ita diffamato prosit : dicendo se
iniuste et male locutum esse, se iniuriam alteri fecisse, imo,
utendo amphibologia, se errasse, se non dixisse rem prout
dicenda erat ; caute tamen agat, ne audientes, ambiguitatem in­
telligentes, magis in sua sinistra opinione confirmentur.
2° Aequivalenter et indirecte, si directe apud astutos audientes
nihil efficere potest : honorifice loquendo de diffamato, ipsum
data occasione in materia praesertim simili laudando vel excu­
sando, variisque modis famam eius bonam promovendo. Hic
reparandi modus saepe tutior et efficacior est quam ille, qui
restrictionem mentalem redolet1.
i, ■ Aliquis potest alicui famam tripliciter auferre : uno modo verum
dicendo et iuste, puta cum aliquis crimen alicuius prodit ordine debito
servato, et tunc non tenetur ad restitutionem famae ; alio modo falsum

462

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

C. Si diffamatio publica et late sparsa fuerit, reparatio
etiam publica esse debet, ut sit efficax in quantum esse
potest ; hinc :
1° Diffamatio scripto et typis edita, eodem modo convenienter
reparatur et ordinario ita reparanda est ; imo etiam diffamatio
oretenus facta illo publico modo saepe congrue reparatur,
praesertim si iam late diffusa sit, et ignoretur ad quos pervenerit ;
2° secus vero imprimis coram auditoribus immediatis ipsa
retractanda est, quia apud eos infamans fuit causa immediata
infamiae ;
3° deinde etiam coram auditoribus mediatis, in quantum
diffusio verti debet culpae diffamantis et reparatio possibilis est :
a) ita per se, si directa intentione crimen detexerit, ut audientes
illud divulgarent, vel eos iussu aut suasu ad hoc moverit ; vel
etiam si leviculis et garrulis dixerit quos praevidebat illud facile
evulgaturos, saltem si fecerit sine secreti stipulatione : tunc
enim damnum ulterioris diffamationis praevisum est et volun­
tarium ;
b) e contra si narraverit sub secreto, aut talibus quos pru­
denter iudicabat rem ultra non evulgaturos : tunc enim infamia
ulterior est ipsi involuntaria, et malitiae auditorum est impu
tanda ;
c) in praxi, reparatio apud mediatos auditores saepe est mo­
raliter impossibilis ; quo casu sufficit retractare apud immediatos,
ipsos simul adhortando ut idem faciant data opportunitate, coram
illis quibus crimen manifestaverint.

Casu quo diffamatio ex parte saltem sit irreparabilis, consuli
poterit aliqualis reparatio per pecuniam, nominatim in casu quo
diffamator est dives, diffamatus autem pauper et eiusmodi com­
pensationem libenter accepturus.

446. Causae a restitutione famae excusantes recen­
sentur plures :
i° Absentia damni, scii, si diffamatio non fuerit efficax,
quia v. g. auditores non intellexerunt, aut detrahenti non
praestituerunt fidem, aut rem aliunde sciebant, aut alius,
detrahentem corrigendo, malum effectum impedivit.
2° Cessatio damni, scii, si infamia iam sublata sit, sive
quia fama per bonam vitain fuit recuperata, sive quia
dicendo et iniuste, et tunc tenetur restituere famam, dicendo se
falsum dixisse ; tertio modo verum dicendo, sed iniuste, puta cum aliquis
prodit crimen alterius contra ordinem debitum, et tunc tenetur ad
restitutionem famae, quantum potest, sine mendacio tamen, utpote
quod dicat se male dixisse, vel quod iniuste eum diffamaverit ; vel si
non possit famam restituere, debet ei aliter recompensare > Π-Π,
q. 62, a. 2, ad 2.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

463

falsitas calumniae publice agnita fuit, aut diffamatio
decursu temporis oblivione deleta : tunc enim omnino
cavendum ne inopportuna retractatione diffamatio revi­
viscat.
3C Impotentia, qua scii, reparatio sit physice vel moraliter
impossibilis, ut si detractionis auditores ignoti sint, vel
adiri nequeant ; si delictum alia via publicum evaserit ;
aut fama aliena reparari non possit sine damno proprio
longe graviori : tunc censetur diffamatus iuri suo renun­
tiare.
40 Remissio seu condonatio laesi, sive expressa, sive tacita,
modo potestatem habeat perfecte condonandi, et aliunde
bonum publicum non obstet ; nam si infamia in alios
redundet, aut alios scandalizet, vel obstet officio rite
obeundo uti magistratus vel sacerdotis, qui bono nomine
indiget ad munus suum exercendum, perfecta condonatio
fieri nequit : tunc enim diffamatio etiam statum laedit.
5° Mutua compensatio, dummodo iniuriae utrimque sint
aequales, nec inde patiatur tertius. Compensatio non eo
sensu intelligenda est quod diffamatus possit diffamare
suum diffamatorem : esset enim mera vindicta ; sed quia,
si diffamatus ipse famam detrahentis laeserit nec velit
iniuriam reparare, reparatio differri possit donec alter
famam resarcire paratus sit.
Ita censentur plebaei tacite sibi invicem remittere iniurias,
cum sciant saepissime ab aliis detrahi nec tamen restitui ; unde
nec isti restitutionem exigere praesumuntur, aut certe uti velle
mutua compensatione in non restituendo.

447. Principium II. Qui honorem alicui debitum
iniuste laedit, ex iustitia tenetur honorem restituere,
atque omnia reparare materialia damna efficaciter
et culpabiliter exinde secuta.
Homo enim ad honorem ius strictum habet sicut ad
famam, ideoque huius iuris violatio reparari debet, sive
contumelia fuerit publica, sive mere occulta. Cfr. Mt. V,
23-24.
Modus honorem reparandi requiritur et sufficit ille qui,
spectatis gravitate iniuriae, conditione personarum, omni-

464

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

busqué adiunctis necnon consuetudinibus loci, aptus sit ad
significandam aequam offensi aestimationem et sic ad
damnum illatum reparandum, ita ut rationabiliter plus
exigi non possit. Unde alio modo contumelia publica, alio
privata reparatur ; alio modo superiori, alio aequali vel
subdito satisfactio exhibetur.
Hinc : i. Honor publice ablatus reparandus est reparatione
publica, i· e. coram illis praestita qui testes fuerunt contumeliae
vel saltem eo modo quo satisfactio ipsis innotescat.
2. Contumelia occulta per occultam reparationem satis com­
pensatur, v. g. offenso privatim exhibendo signa doloris.
3. Si superior subditum offendit, plerumque sufficit amica
salutatio vel exhibitio benevolentiae, quae ex ipsa qualitate
exhibentis maius pretium habet maioremque significationem;
raro necessaria erit veniae postulatio, « ne, ut ait Augustinus,
dum nimia servatur humilitas, regendi frangatur auctoritas »,
licet aliquando utilis etiam sit ad aedificationem.
4. Aequali offenso signa honoris solito maiora ostendantur :
locum honorificum ei cedendo, invitando ad mensam, propinando
in sanitatem, procurando favorem, etc. ; aut, si iniuria sit gravior,
venia petatur. In quibusdam regionibus tamen, aut apud personas
certae conditionis, non est usus veniam petendi.
5. Si inferior offendit superiorem, saepe necessaria erit veniae
deprecatio humilis directa aut indirecta.
Aliquando tamen, si offensus sumpserit vindictam, per illa­
tionem reciprocae iniuriae, v. g. percutiendo, vulnerando, etc.
non tenetur alter ad ulteriorem satisfactionem : tunc enim
ulciscens videtur vindictam, quam sumit, acceptare pro satis­
factione sibi debita, uti censet communis hominum persuasio.
Sic quoque a restitutione honoris eximuntur plebaei, si inter
ipsos facta fuerint aequalia convitia ; quia statim adfuit com­
pensatio.
Notetur : a) per veniae petitionem omnem iniuriam de se suffi­
cienter reparari, etiam nobilissimo viro illatam; qua satisfactione
si contentus non sit, ad iudicem remitti potest ;
b) iudicem tamen non esse adeundum ad maiorem satis­
factionem obtinendam, nisi honor et fama, quibus indiget aliquis
ad bonum commune vel familiae, alia via sufficienter servari
nequeant ;
c) honorem ipsum non reparari solutione pecuniae ; aliquando
tamen imponi mulctam solvendam, v. g. pro pauperibus aut
causis piis.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

46.5

Sectio C.

DE IUSTITIA ET INIUSTITIA IN VOLUNTARIIS

COMMUTATIONIBUS SEU CONTRACTIBUS.
S. Th. II-II, q. 61, a. 3.

448. Voluntariae commutationes dicuntur quando
aliquis voluntarie transfert rem suam in alterum. Quod
fieri potest multipliciter : potest enim transferre
sive 1° ipsam rem simpliciter :
aut a) gratis, absque debito, ut in donatione et successione,
aut b) pro recompensatione alterius rei aequivalentis, ut
in emptione et venditione, ad quam reducuntur census et
cambium ;
sive 2° rem suam ut recuperandam, quia creditam ad
merum usum, concedens scii, usum rei cum debito recu­
perandi rem :
aut a) gratis, vel in rebus non fungibilibus aut non con~
sumptibilibus, et tunc est commodatum; vel in rebus fungibilibus et consUmptibilibus, et tunc est mutuum; vel in
rebus frugiferis, et tunc est ususfructus;
aut b) non gratis, et tunc est locatio et conductio rerum
aut operum ;
sive 30 rem suam ut recuperandam, non ratione usus sed
ratione conservationis, νΛ in deposito et sequestro; vel ratione
obligationis, ut in pignore et fideiussione, « cum quis rem
suam pignori obligat seu cum aliquis pro alio fideiubet».
Quae omnia, sicut plura alia, dicuntur contractus, quorum
necessitas oritur ex ipsa sociali natura et indigentia hominis.
Cum enim homo non possit felicitatem acquirere sine auxilio
aliorum, eo ipso non solum tendit ad vivendum in societate,
sed etiam ad paciscendum cum aliis. Orta bonorum divisione,
non omnis omnia possidet, et cum humanae vires sint limitatae,
facile quisque intelligit se non posse simul agriculturae et variis
artibus operam dare ; imo, etiamsi posset, id non expedire,
cum uni arti vacando, peritior in ea fiat ac multo plura eaque
perfectiora efficiat : divisione siquidem laboris ili immensum
crçscunt res artefactae. Si vero res unius generis efficiat, plures
habebit quam sibi necessariae sunt, et ex alia parte pluribus
indiget quas proprio labore sibi efficere nequit unde necesse
Summa Theologiae Moralia II. — 30

)

466

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

esr uf, commutando illas quas abundantius habet contra eas
quas non habet, istas cum aliis pasciscendo assequatur.
Itaque cum omnia quae sibi necessaria aut utilia sunt, homo
possidere aut propria arte sibi facere non semper valeat, ab
aliis eadem comparare satagit, permutatione videlicet, emptione
et venditione, locatione atque aliis pactis seu contractibus. Unde
alienandi et contrahendi facultas eo probatur, quia sine rerum
commercio et permutationibus homines non caperent ex iure
dominii dias omnes utilitates ob quas praecise est a natura con­
cessum.

449. Principium generale in contractibus attenden­
dum. — Ex dictis intelligitur contractus strictius dictos,
ad differentiam actus gratuiti aut beneficentiae, ob com­
munem utilitatem utriusque partis institutos, regula iusti­
tiae regi quae omni consensione partium est anterior atque
superior, lege scii, aequivalentiae dati et accepti. Quod
principium regit totam materiam. Id notat S. Thomas pro
contractu emptionis et venditionis, in quo manifestius
verificantur notae pacti perfecte bilateralis :
« Emptio et venditio videtur esse introducta pro communi
utilitate utriusque, dum scii, unus indiget re alterius, et e con­
verso... Quod autem pro communi utilitate inductum est, non
debet esse magis in gravamen unius quam alterius ; et ideo
debet secundum aequalitatem rei inter eos contractus institui.
Quantitas autem rei, quae in usum hominis venit, mensuratur
secundum pretium datum... Et ideo si vel pretium excedat
quantitatem valoris rei, vel e converso res excedat pretium,
tollitur iustitiae aequalitas » q. 77, a, 1.
Hinc 1) principium illud valet de omnibus contractibus
strictius dictis, pro utilitate utriusque partis introductis, uti
sunt locatio et conductio mercium et operarum, societas, cam­
bium, census, etiam ludus, sponsio, bursae speculationes, etc. ;
2) in quantum aliquis liberrime velit a dicta regula aequivalentiae deficere in favorem alterius, contractus habet characte­
rem gratuitae beneficentiae vel amicitiae ;
3) si praeter voluntatem alicuius laeditur aequalitas, contractus
fit eo ipso iniustus ;
4) qui ignorantia alterius abuteretur, vel fraudulentis mediis
uteretur aut violentis, ut alter renuntiaret dictae aequalitati aut
consentiret in inaequalitatem, hoc ipso peccaret contra iustitiam,
faciens contractum iniquum.

450. Materia tractanda. — S. Thomas de natura et
speciebus contractus non tractat, sed haec supponit nota ex
Iure et consuetudine sui temporis, et ex principiis generalibus
actuum humanorum ; sed agit solum de duobus peccatis spe­
cialibus quae in solis contractibus committi possunt, scjl. de

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

467

fraudulentia, quae fit in emptione-verlditione et in contractibus
similibus ; et de usura, qiiae fit in mutuo et in contractibus
similibus ; quia, ut ait, « circa alias voluntarias commutationes
non invenitur alia (nova) species peccati quae distinguitur à
furto et rapina », de quibus iam dictum est.

Nobis erit agere de praecipuis contractibus in genere
et in specie ; scii.
A. De contractibus in genere : I. de notione et divisione
contractus ; — 2. de consensu ad contractum requisito ;
— 3. de obiecto seu materia contractus ; — 4· de subiecto
contractus ; — 5. de effectu seu obligatione contractus.
B. De contractibus unilateralibus : 1. de promissione;
— 2. de donatione ; — 3. de testamento ; — 4. de prin­
cipiis donationi et testamento communibus ; — 5. de
successione legali.
C. De contractibus bilateralibus onerosis commutatoriis,
scii. i. de emptione et venditione; — 2. de locatione
et conductione ; — 3. de contractu societatis ; — 4. de
censu et cambio.
D. De contractibus bilateralibus gratuitis : I. de con­
tractu crediti, seu de commodato et mutuo ; — 2. de
deposito et sequestro ; — 3. de mandato et negotiorum
gestione.
E. De contractibus aleatoriis : 1. de assecuratione ; —
2. de ludo, sponsione et loteria ; — 3. de speculationibus
Bursae.
F. De contractibus subsidiariis : fideiussione, pignore,
et hypotheca.
CAPUT i.

DE CONTRACTIBUS IN GENERE.
QUAESTIO PRIMA.

DE NOTIONE ET DIVISIONE CONTRACTUS.

451. Contractus sensu latiore idem sonat ac pactum
(verdrag') ; sed sensu stricto est species pacti, scii, pactum
inferens obligationem pro utraque parte contrahente. Si
una tantum pars obligatur, stricte erit merum pactum,
v. g. gratuita promissio, aut donatio, quae obligat tantum

468

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

donantem j unde potius vocatur actus quam contractus
Nihilominus in praesenti tractatu sumimus vocem sensu
generaliore.
Itaque contractus definitur : conventio qua una vel plures
personae se obligant erga unam vel plures alias ad aliquid
dandum, faciendum vel non faciendum (a. iioi). Dicitur:
1) conventio, nam contractus est species conventionis ;
conventio autem est duorum pluriumve in unum idem
placitum consensus. Haec est causa formalis contractus :
mutuus consensus, ita ut si unius consensus vel accep­
tatio desit, contractus eo ipso non existât ;
2) quo unus vel plures : hi sunt subiectum conventionis ;
3) se obligant erga unum vel plures: illa obligatio non
constituit contractum sed est conventionis effectus ;
4) ad aliquid dandum,faciendum vel nonfaciendum : est obiec­
tum seu materia contractus, id in quod consentire debent.
Igitur conventio quae ducit ad obligationem erga alterum est
contractus ; obligatio autem intelligitur vera, et quidem stricta,
quae scii, ex iustitia commutativa derivatur. Unde ex obligatione
suscepta transfertur ius, scii, ius in re, aut ius ad rem. Hinc
etiam definiri potest contractus : duorum vel plurium de iure
transferendo consensus. Itaque ;
i° Contractus est conventio inter duos vel plures, qua obligatio
quaedam producitur et consequenter ius aliquod transfertur ;
quod fit sive directe collatione iuris, sive indirecte extinctione
obligationis.
20 A contrahentium deliberata voluntate potissimum dependet,
adeo ut contractus sine voluntate contrahentium non subsistat
et ultra eorum voluntatem per se non obliget.
3° Est veluti privata lex quam sibi voluntarie imponunt, ex
qua tamquam effectus oritur obligatio seu vinculum morale, quo
uterque vel unus saltem contrahentium se adstringit morali
necessitati alicuius rei solvendae, faciendae aut omittendae.
4° Unde necessario duas saltem personas supponit, cum nemo
secum contrahere possit, vel ius alteri nescienti aut non acceptanti
conferre.
5° Quorum unus pollicitator seu proponens (promettant ; toezegger) offert et promittit tamquam debitor, alter stipulator
(stipulant; bedinger, bepaler) promissionem vel ius acquirit.

452. Elementa contractus. — In contractu distin­
guuntur tria :
i. C. C., a. 894-895.

DE IUSTITIA COMMÜTATIVA

469

i° Essentialia seu substantialia sine quibus nec esse nec
concipi potest contractus vel talis contractus. Sunt tria :
a) consensus partium de aliquo iure transferendo ; b) ob­
iectum circa quod versari potest consensus, et quidem
obiectum proprium tali contractui (v. g. merx et pecunia
in emptione) ; c) subiectum seu personae ad contrahendum
habiles.
2° Naturalia sunt clausulae quae ex lege, consuetudine
aut aequitate solent apponi et tacite includuntur, ac inesse
praesumuntur nisi explicita conventione excludantur, v.g.
assecurratio contra evictionem aut defectus occultos in
emptione et venditione (a. 1160).
3° Accidentalia sunt quae adiungi possunt, sed adiecta
non censentur nisi ex speciali pacto, v. g. solutio in deter­
minata pecunia, vel solutionis dilatio ultra tempus lege vel
consuetudine statutum.
453. Contractus multipliciter dividitur :
A. et praecipue ratione effectus seu obligationis :
Alius est unilateralis (eenzijdig, eenerzijdsch) qui in uno
tantum contrahentium obligationem parit, ut promissio et
donatio (a. 1103) ; 2) alius bilateralis seu synallagmaticus
(troeezijdig, wederzijdscli), quando obligationes in utroque
contrahentium parit (a. 1102), sive immediate et tunc est
perfecte bilateralis (v. g. emptio et venditio), sive in
altera parte solum mediate et occasionaliter et tunc est
imperfecte bilateralis (v. g. commodatum).
Bilateralis perfectus sensu strictiore est contractus cuius
notio plenius in ipso verificatur ; eius duplex est species :
a) contractus certi eventus seu commutatorius (ruilverdrag}
quando uterque censetur dare aut accipere aliquod aequivalens et certum ; b) contractus aleatorius seu incerti
eventus (kans- of toevalsverdrag') in quo aequivalens est
incertum scii, spes alterius rei obtinendae : lucri faciendi
vel damni vitandi, seu quando res praestanda a fortuito
eventu pendet aut saltem rei quantitas ut in ludo, assecuratipne, speculationibus (a. 1104 et 1964).
B. Ratione causae seu motivi: a) alius est gratuitus
(de bienfaisance ; weldadigheidsverdrag') qui fit ex intentione

470

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

benefaciendi, in solam gratiam et utilitatem unius, quando
quis alteri tradit ius gratis seu absque proprio emolu­
mento (a. 1105) ; b) alius onerosus (d titre onéreux; onder
bezwarenden titel) qui fit in utilitatem utriusque, quando
uterque aliquod commodum et aliquod onus accipit, ut
in venditione aut locatione (a. 1106 ; c) alius mixtus qui
partim est gratuitus et partim onerosus, simpliciter tamen
onerosus, ut in venditione rei pro dimidio sui valoris, aut
in donatione sub conditione onerosa.
Omnis contractus onerosus est bilateralis cum onus
ideoque obligationem in utroque pariat ; e contra bilateralis
imperfectus non est necessario onerosus sed de se est gra­
tuitus, ut mutuum, commodatum, depositum : quamvis
uterque ad aliquid obligetur, unus tamen solum com­
modum suscipit1,

C. Ratione modi seu formae alius est proprie dictus,
explicitus seu formalis, qui initur verbis, scriptis, signis,
factis expresse consensum manifestantibus ; 2) alius est
improprie dictus, implicitus et virtualis,q\ii tacito consensu
initur assumendo officium iudicis, pastoris, magistri, etc. :
eo ipso implicite et vi quasi contractus suscipitur obligatio
recte implendi officia adnexa 2.
Explicitus a) alius est consensualis qui solo consensu perfi­
citur (bij enkel overeenstemming'), et hic est simplex (eenvoudig) si absque formalitate speciali contrahitur (venditio,
locatio), sive sit scriptus sive non scriptus ;vd. solemnis(j>lechtig) si absque formalitatibus valide contrahi nequit (matrimonium, donatio rei immobilis, testamentum, hypotheca) ;
b) alius realis (zakelijK) qui non solo consensu sed rei
traditione perficitur, v. g. commodatum, mutuum, pignus,
depositum.
1. Alii modo contrario loquuntur : bilaterales vocant solos contractus
onerosos, qui unilaterales dividunt in gratuitos et onerosos.
2. In iure civili gallico quasi contractus sumitur sensu diverso : est
contractus quem lex fingit, contractus praesumptus (a. 1371), factum
hominis voluntarium et solitarium ex quo erga alterum obligatur et
aliquando duo inter se obligantur. Codex solummodo indicat 2 species :
factum quo quis voluntarie gerit bona alterius sive iste sciat sive
nesciat (a. 1372 sq.), et factum quo quis sciens vel nesciens suscipit
ab alio quod sibi non debetur (a. 1376 sq.).

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

471

D. Ratione consensus i) contractus est absolutus vel
conditionatus ; 2) potest esse purus, cui nulla specialis
circumstantia accidentalis adiicitur, aut qualificatus, qui ad­
nexam habet accidentalem qualitatem aut modificationem,
v. g. contractus ad diem, ad demonstrationem, ad causam,
sub modo (a. 1168 sq.). Hinc contractus conditionatus
differt a contractu modificato, quia conditio suspendit
obligationem vel resolutionem contractus donec sit impleta ;
modus non suspendit sed imponit solam obligationem
observandi modum, et ipso non servato contractus tamen
non revocatur.

E. Ratione denominationis, est 1) nominatus (benoemd)
qui proprium nomen in iure habet ; vel 2) innominatus
(pnbenoemd) qui proprio nomine caret (a. 1107), quales
sunt multi bilaterales, qui tunc ad quatuor categorias
revocantur : do ut des, do ut facias, facio ut facias, facio
ut des, vel modis oppositis : do ut non faciam, etc. Ita
v. g. do vestem ut non exigas debitum ; non exigo debi­
tum ut pro me labores.
F. Ratione subsistentiae, est principalis qui per se subsistit;
et accessorius seu subsidiarius, qui ad alterum principalem
accedit, ab eo pendet et eum corroborat, v. g. pignus,
hypotheca.
G. Denique ratione habitudinis ad legem humanam, con­
tractus est nudus vel vestitus prout a lege civili non agno­
scatur vel munitus sit eius patrocinio.

454. Lex humana praesertim civilis regit contractUS, ac proinde definit obligationes et iura contrahen­
tium, modum ineundi contractus, eorum effectus, imo condi­
tiones actus ad firmitatem et effectum yel et ad validitatem
requisitas. Hoc ultimo respectu lex humana 5 modis contractus
attingere potest ;
1) Aliquando eos non prohibet nec approbat, sed non agnoscit
nec ullam vim iis tribuit in foro externo ; ita v. g. contractus
ludi (a. 1965 : contractus nudus non vestitus).
2) Aliquando ad hoc quod agnoscat, probationem exigit
specialem, v. g. per scriptum, testes, praesumptiones (a. 1316).
Ita v. g. exigitur scriptio quando contractus excedit valorem
1500 fr. (a. 1341 mod. lege belg. 21 apr. 1938) : in venditione
(a. 1582), in locatione (a. 1715), in transactione (a. 2044).

472

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

3) Aliquando contractus non declaratur per se nullus cum a
lege non annullatur, sed decernitur annullari posse v. g. a iudice,
et tunc fit invalidus (etiam in foro conscientiae) a momento
sententiae ; v. g. aliquando contractus minorenniutn.
In iure gallico dicitur rescindibilis (rescindable; verbreekbaar),
revocabilis (révocable; herroepelijk') vel etiam nullus (nui) sine addito.

4) Aliquando invalidus ipso iure declaratur. Quando scii,
desunt conditiones simpliciter requisitae ad validitatem, est
invalidus ex lege ; sed ista lex debet applicari per sententiam
iudicis ; unde manet validus ante sententiam, sed post sententiam
est invalidus (etiam in foro conscientiae), non quidem a momento
sententiae, sed censetur nunquam fuisse positus.
Tunc dicitur in iure : nullus ex iure (nul de droit, nul de plein
droit) vel simpliciter nullus (simplement nul ; cngeldig).

5) Denique est omnino invalidus (et in foro consceintiae)
etiam ante sententiam iudicis. Quando scii, conditiones desunt
essentiales ad naturam, obiectum vel existentiam actus et ita ad
validitatem eius omnino requisitae ut sine ipsis nec concipi posset.
Bonum publicum tunc postulat ut habeatur nullus etiam ante
interventum iudicis. Tunc dicitur in iure : nullus ipso facto
(nul par le fait même), radicaliter nullus (radicalement nul),
inexistens (non avenu; nietig, onbestaandé) ; v. g. contractus de
re illicita (a. 1131 et 1133). Quodsi res dubia sit, expectanda est
sententia iudicis.

455. Ad contractum requiritur (a. 1108) : consensus
legitimus, — subtectum capax seu persona habilis, — materia
apta, — causa licita seu ratio legitima in obligatione, quae tamen
intelligenda est obiectiva et proxima seu finis operis quo immediate
moveatur contrahens ad obligationem sumendam. Hinc dicemus
de tribus : de consensu, de subiecto, de obiecto seu materia
contractus ; quibus datis sequitur quartum, nempe obligatio qui
est effectus contractus.

QUAESTIO SECUNDA.

DE CONSENSU AD CONTRACTUM REQUISITO.

456. Conditiones ex parte consensus ad contractum
requisitae sunt tres, ut scii, consensus sit internus,externe
manifestatus, et mutuus :

i° Internus, scii, verus, deliberatus ac liber, quia consensus
est actus deliberatae voluntatis, i. e. cum illa advertentia
intellectus et libertate voluntatis positus quae ad actum per-

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

473

fecte humanum (ut est peccatum mortale) requiruntur, cum
intentione sese obligandi. Proinde excluditur
a) consensus fictus, qui revera est nullus, pariter consen­
sus iocose datus, aut mere praesumptus ;
b) consensus indeliberatus, qui non est actus vere huma­
nus, v. g. consensus datus ab amente. ebrio, hypnotizato,
semifatuo ;
c) consensus coactus, per vim aut metum extortus.
Etenim contractus est consensus voluntatum quo obli­
gatio moralis suscipitur et ius transfertur. Atqui nullus
datur voluntatis consensus, si non sit internus : obligatio
moralis enim suscipi non potest nec ius transferri, nisi
libera intentione seu actu humano.
Hinc i) qui ficte consentit, quamvis externe verba serio
proferre videatur, in foro externo praesumitur vere consensisse;
sed revera contractum non perficit nec contrahit obligationem ;
tenetur tamen injustitiam alteri illatam ex iustitia reparare, et
si aliter reparari nequeat, etiam tenetur implere quod ficte
promisit ;
2) qui init contractum cum intentione se obligandi, valide
contrahit et obligatur, etiam si habeat positivam voluntatem non
implendi, quia inter ambas intentiones non existit contradictio;
nisi tamen externe manifestaret intentionem rion implendi, v.g.
promitto horologium sed nunquam habebis : id enim esset
signum quod nolit serio contrahere ;
3) qui vero duas intentiones habet vere contradictorias, v. g.
contrahendi et tamen non se obligandi, nullum facit contractum ;
4) qui tamen intendit inire contractum sicut fieri solet, quin
habeat notitiam distinctam obligationis, valide contrahit, quia
in obligationem implicite consentit.

2° Externus, i. e. alteri manifestatus signo quo ipsi
innotescat internus consensus; secus enim consensum co­
gnoscere non valet. Ergo requiritur a) consensus signis
sensibilibus expressus, b) alteri parti ab una saltem intimatus,
ita ut manifestetur ex voluntate unius ad hoc ut alteri
innotescat, secus enim consensus habebitur ut merum
propositum. Unde manifestatio consensus debet fieri alteri
parti sive per ipsum contrahentem, sive per alium ad hoc
deputatum ; ergo non sufficeret quod Petrus narraret Paulo
se velle vendere equurh Iohanni, quamvis Ioh annes a Paulo
monitus venditionem acceptaret.

474

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Ad consensum exprimendum sufhcit quodlibet signum exter­
num ad hoc idoneum, quo mens clare manifestatur, nec ad hoc
necessario requiruntur verba, imo potest sufficere taciturnitas,
si ex adiunctis assensus sufficienter pateat, quod facile fit in
contractibus gratuitis ut in donatione, quia in favorabilibus
silentium ut acceptatio haberi potest ; non ita in onerosis.

3° Mutuus seu reciprocus, ab utroque contrahentium
de eodem obiecto praestitus, i. e. ab uno datus et ab altero
saltem implicite acceptatus. Oportet scii, ut unus in obliga­
tionem consentiat, et alter consensum acceptet, quia ante
acceptationem non habetur conventio plurium in idem.
Nequit enim unus sua voluntate alteri acquirere ius eumque
sibi obligare, nisi ipse velit et consentiat.
Hinc consensus aliquo modo debet esse simultaneus, non
quidem simultanée eodem tempore elicitus, sed simul existens,
quatenus consensus unius virtualité! seu moraliter perseverat
non revocatus, quando alter consensum suum exprimit. Unde
contractus inter absentes per procuratorem aut litteras, vel telegraphi et telephonii ope perfici potest.

457. Corollaria. — Exinde facile intelligitur :
1) Illum qui rem obtulit, ab oblatione recedere posse, quamdiu
ab altero acceptata non fuerit, nam mera oblatio non ligat, nisi
postquam acceptata fuerit ;
{2) item posse determinare tempus intra quod alter consentire
debet (v. g. per litteras), ita ut elapso tempore consensus re­
tractetur, cum iam velit eum non perseverare ;
3) consensum, si nullum sit tempus praefixum, censeri perseve­
rare usquedum revocetur, vel secundum quod lex aut consuetudo
statuerit ;
4) contractum unilateralem per se perfici statim ac signo
externo manifestetur acceptatio, etiamsi nondum offerenti sit
intimata ac cognita, quia iam habetur voluntatum consensus ;
— nisi per accidens ex iure positivo requiratur acceptatio
intimata, ut in donation? solemni ;
5) e contra in contractu bilaterali connaturaliter et per se
requiri mutuum consensum mutuo intimatum : obligatio enim
non contrahitur neque ius ceditur nisi alteri intimetur ; ergo
ubi mutua est obligatio debet mutuo intimari et innotescere.
Nam sicut consensus offerentis eum non obligat nisi alteri
contrahenti innotescat, ita consensus acceptantis eum non obligat
nisi offerenti notus sit ; quia in contractu bilaterali acceptans
etiam offert. Unde quamdiu offerens consensum non noverit,
adhuc oblationem retractare potest ; per accidens tamen potest
lege aut contrahentium voluntate statui ut contractus valeat a
momento acceptationis.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

475

458. Deliberationi intellectus opponitur error et
dolus. — Error est iudicium falsum ; speculative differt
ab ignorantia quae est mera carentia notitiae debitae, sed
practice in quaestione praesenti sunt aequivalentia, nam
quoad effectum in contractibus idem de utroque est di­
cendum. Error multipliciter distinguitur :
A. Alius est antecedens, si est causa contractus ; alius
mere concomitans seu incidens qui non est causa contractus.

B. Est substantialis, vel accidentalis:
1) Substantialis versatur circa substantiam contractus, i. e.
circa id in quod praecipue fertur consensus, sive a) circa
naturam seu speciem contractus v. g. si sumas locationem aut
commodatum pro venditione ; sive b) circa substantiam rei
seu obiecti v.g. aurum pro cupro, gemma pro vitro, equum
pro bove, vinum pro oleo ; sive c) circa motivum finale
primarium, quod principaliter intenditur ; sive d) circa
qualitatem substantialem (quae redundat in substantiam),
cui consensus alligatur, ita ut sit conditio sine qua non
et consensum limitans, v. g. si quis emat vinum novum
pro vetere, equam annosam loco iunioris ad foetum,
et intendat : emo si ita sit et non emo nisi sit vetus,
aut iunior.
2) Accidentalis versatur circa accessoria contractus, scii,
a) circa motivum secundarium seu impellens, aut b) circa
qualitatem accidentalem cui non alligatur consensus. Quae
tamen potest esse motivum contractus, si propter illam
initur, quin ipsa sit conditio sine qua non consensus ; et
tunc est causa contractus i. e. movet ad contractum, at
non principaliter intenditur, sed secundario : v. g. si quis
emat equum quia putat esse album, aut vinum quia censet
esse burdigalense, quin dicat : non emo nisi sit albus aut
burdigalense. Tunc error est antecedens ; si autem nullo
modo est causa contractus est mere concomitans.
C. Est erranti proprius et a nullo alio causatus, et tunc
simpliciter est error, vel ab alio inductus et tunc dicitur
dolus.

459. Principia de contractu inito cum errore. —

476

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

1. Error substantialis etiam mere concomitans reddit
contractum invalidum, quia in casu errans non praebet
consensum de re circa quam est contractus (a. mO).
Unde si emas oleum pro vino, non valet contractus, etiam
si Sciens esse oleum, emisses.
2. Error accidentalis qui non est causa contractus seu
mere concomitans non reddit invalidum, quia nullum in­
fluxum habet in contractum.
3. Error accidentalis antecedens, i. e. qui de facto dat
causam contractui, invalidum reddit saltem in foro con­
scientiae contractum gratuitum : hic enim postulat maiorem
plenitudinem voluntarii, neque bonum commune obstat
quominus facile rescindatur. Ita v. g. donatio facta alicui
quia putatur pauper, vel consanguineus.
In praxi tamen etiam ad dispositionem contrahentis atten­
dendum est, v. g. aliquis pauperi parvam eleemosynam elargitur
quia eum sobrium et pium putat et secus non elargiretur; post
factum tamen ille generatim non vult donationem esse irritam,
etiamsi pauper sit impius et ebriosus.

4. Error accidentalis qui dat causam contractui, non
invalidai contractum onerosum. Ratio est quia in contractu
oneroso, cum favores et onera sint mutua, propter errorem
accidentalem unius alter non debet damnum pati ; — et
praeterea id postulat bonum commune, securitas com­
mercii : cum enim isti contractus sint frequentissimi, si
propter errorem accidentalem possent rescindi, totus ordo
subverteretur et lites in infinitum multiplicarentur.
Addunt tamen plures : pro foro conscientiae, si res adhuc
integra est, deceptus non tenetur ad contractum implendum,
dummodo alteram partem indemnem faciat, quia tacita mens
contrahentium est se non obligare ad contractum exequendum
si decepti fuerint. Sed haec ratio non valet, quia contrahentes
propter necessitatem boni communis et securitatem commercii
censentur velle consentire et renuntiare rescissioni contractus,
si soli adsint errores accidentales qui omnes attendi non possunt.
Ceteroquin ita est in foro externo.

Hinc : a) Error circa qualitatem per se est accidentalis,
nisi qualitas intendatur tamquam conditio sine qua non,
cui alligatur consensus.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

477

Qui emit equum rufum, quia putat album, valide emit, nisi
dixerit : non emo nisi sit albus ; e contra sacerdos ad vestem talarem
emens pannum caeruleum quem putat nigrum, facit emptionem
nullam.

b) Error circa personam per se est substantialis in gratuitis
contractibus, in quibus primario attenditur persona cui
beneficium confertur, et ceteroquin requiritur libertas
maior.
Dico : per se, quia de facto etiam attendi debet voluntas gratuito
conferentis, nominatim in rebus minoris momenti, in parvis
eleemosynis, in quibus saepe absolute dare intendunt vel saltem
restitui nolunt. F. contra in contractibus onerosis error circa perso­
nam generatim est accidentalis, v. g. si emas librum apud Petrum
putans esse apud Paulum : tunc enim praecipue attenditur com­
modum proprium ex contractu percipiendum ; nisi persona sit
qualitas substantialis ut in emptione picturae a celebri pictore
confectae. A fortiori error erit substantialis in matrimonio, in quo
persona est ipsa materia contractus (a. ilio).

c) Error circa motivum impellens contractus est acci­
dentalis ; e contra si sit circa motivum finale, est sub­
stantialis.
Ita si quis emit equum, falso putans suum interiisse, valet
contractus ; e contra si emat sub conditione quod mortuus sit.

460. Principia de contractu cum dolo inito. —
Dolus est dictum vel factum ad alterum decipiendum
adhibitum, quod potest fieri Calliditate, fraudibus, machi­
nationibus, fallaciis, sive positive mentiendo, sive negative
tacendo vel occultando defectum occultum qui revelari
debet. Unde est actio vel omissio posita ut alter in errorem
inducatur. Et ideo includit errorem, et addit iniuriam
deceptionis quae libertatem minuit ; nam si alter fallaciam
detegens non decipiatur, et nihilominus contrahat, nullo
modo vitiatur consensus. lamvero :
i° Dolus substantialis eodem modo ac error invalidât
contractum, et insuper obligat ad damnum injuste decepto
illatum reparandum, v. g. vendens vestes detritas pro novis.
2° Dolus accidentalis qui non est causa contractus non
reddit invalidum.

Μ
478

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

> i'

π

ί
ΐ :

Π

3° Dolus accidentalis qui est causa contractus gratuiti
invalidât.
4° Dolus accidentalis qui est causa contractus onerosi
dissolubilis, et ab altero contrahente adhibitus non reddit
invalidum contractum, quia voluntarium consensum non
tollit, sed facit illum rescindibilem ad nutum decepti (a.
ii 16-1117), quia fraus nulli patrocinari debet.
5° Dolus accidentalis adhibitus a tertio non facit contractum
rescindibilem, nisi contrahens doli particeps fuerit; deci­
piens tamen obligatur ad reparandum damnum iniuste
causatum.

461. Libertati opponitur violentia et metus. —
Violentia physica et absoluta quam subiectum subire
cogitur et cui omnino repugnat, cum reddat actum omnino
involuntarium, contractum reddit nullum ; sed est casus
quasi metaphysicus, quod manus alicuius physice cogatur
contractum subscribere contra eius voluntatem. Si autem
violentia non sit absoluta et perfecta, tunc reducitur ad
metum seu violentiam moralem. Est autem metus trepi­
datio mentis instantis aut futuri mali vel periculi causa.
Raro et per accidens ita perturbat mentem ut auferat
usum rationis ; sed per se et ordinario non impedit.
Metus a) potest esse gravis, absolute vel relative, si
timeatur damnum grave (absolute vel relative) et imminens ;
aut levis si solum damnum leve timeatur, aut grave sed
non imminens ;
b) potest esse a causa naturali necessaria ; aut a causa
libera, et tunc est aut iuste incussus, aut e contra iniuste
incussus; incutitur autem ad extorquendum consensum vel
non ad extorquendum, sive a comparte sive a tertio. Nihil
autem refert utrum ille qui metum incutit, malum minetur
ipsi contrahenti an personae contrahenti arcte coniunçtae
(a. 1113).

462. Principia de contractu cum metu inito. —
I. Metus quicumque ita perturbans rationis usum ut a
gravi culpa excuset irritat contractum, quia destruit con­
sensum.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

479

2. Metus non iniustus nec invalidum nec rescindibilem
reddit contractum, nisi tollat usum rationis. Valet donatio
pecuniae in incendio aut naufragio facta alteri ut
a periculo donantem liberet, aut ex metu poenae ne alter
offensam ad iudicem deferat.
3. Metus gravis iniuste incussus, sive a tertio ad extor­
quendum consensum sive ab altero contrahente quacumque
ratione, irritat contractus gratuitos, quia ad eos requiritur
perfectior libertas. Ita si filius minetur patri ut det pe­
cuniam.
4. Metus gravis iniuste incussus, sive ab altero contrahente,
sive a tertio sed ad extorquendum consensum, contractum
onerosum non reddit invalidum, quia consensus manet liber,
sed reddit rescindibilem, quia consensus est fructus iniustitiae (a. 1109, 1111 et ΧΙΙ7)> videtur tamen, ex iure
naturae, invalidate contractum indissolubilem, qui totam
vitam liget, uti matrimonium, et professionem religiosam
solemnem.
Hinc valet emptio gladii ex metu hostis, et promissio
pecuniae intuitu protectionis contra hostem facta ; e contra
venditio equi ex minatione mortis, vel promissio calum­
niatori facta ut a diffamatione abstineat, potest rescindi.
5. Metus levis in foro externo non rescindit contractum,
quia non censetur fuisse causa contractus (a. 1114) ; in
foro autem interno, si metus levis iniuste incussus ad extor­
quendum consensum fuerit unica causa contractus, probabiliter
reddit invalidos contractus gratuitos, rescindibiles onerosos.463
*
463. Animadversiones. — i° In iure civili error, dolus,
metus debent stricte probari antequam contractus annulletur.
Unde non dant locum nisi rescissioni (a. 1117).
2° Ex iure positivo aliqui actus aut contractus qui ex lege
naturali sunt validi aut rescindibiles possunt esse invalidi.
3° Breviter Codex iuris, can. 104 : « Error actum irritum reddit
si versetur circa id quod constituit substantiam actus vel recidat
in conditionem sine qua non; secus valet nisi aliud a iure caveatur ;
sed in contractibus error locum dare potest actioni rescissoriae
ad normam iuris ».
Can. 103 : « 1. Actus, quos persona sive physica sive moralis
ponit ex vi extrinseca, cui reniti non possit, pro infectis habentur.
2. Actus positi ex metu gravi et iniuste incusso, vel ex dolo,

480

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

valent, nisi aliud iure caveatur; sed possunt... per iudicis sen­
tentiam rescindi, sive ad petitionem partis laesae sive ex officio »
(cfr. can 1684-1689).

QUAESTIO TERTIA.

DE OBIECTO SEU MATERIA CONTRACTUS.

464. Conditiones ad contractum requisitae ex parte
materiae. — Materia contractus generarim est obiectum
iuris, i. e. omne, sive res, sive actio, sive omissio (a. 1126),
in quod acquiri potest ius in re vel ius ad rem, seu omne
quod ab homine potest dari, fieri aut omitti ; in specie
debet esse materia :
1) Possibilis, nam ad impossibile nemo se obligare potest,
v. g. ad transmigrandum in lunam vel ad omnia fortuita
vitanda ; unde :
a) Si materia est impossibilis relative ad contrahentes, contractus
est nullus ;
b) si partim sit possibilis, partim impossibilis, et materia sit
indivisibilis in se vel in intentione contrahentium, contractus est
nullus ; e contra si sit divisibilis in se et in intentione contrahen­
tium, est validus quoad partem possibilem ;
c) si materia sit moraliter impossibilis, contractus per se valet,
sed nemo se obligare velle censetur, nisi explicite dixerit ;
d) si ex impraevisa circumstantia evadat contrahenti impossi­
bilis, contractus manet validus si per alium idem praestare valeat
absque gravi incommodo ;
e) si contrahens propria culpa reddiderit impossibilem, dam­
num alteri contrahenti illatum reparare tenetur ; secus si omnino
inculpabilis fuerit.

2) Existons in re vel in spe, i. e. saltem in futurum
extitura certo vel probabiliter, v. g. fructus in agro nondum
maturi, lucrum ex tali negotiatione speratum. Spes enim
boni futuri vel res sperata est pretio aestimabilis (a. 1130).
E contra contractus non potest ferri in aliquod quod nec est
nec erit, quod est nihil ; nam dominium transferri nequit nec
ius acquiri in rem quae non existit nec unquam erit. Ita contractus
de re combusta est invalidus (a. 1601).
Si autem materia iuxta partem existit et iuxta aliam non existit,
est in arbitrio emptoris vel rescindere contractum vel contractui
stare exigendo imminutionem prq parte destructa, quod intelligendum est : si pars destructa sit notabilis (a. 1636-38).

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

481

3° Aliquo modo pretio aestimabilis, i. e. ad usus humanos
utilis et valorem praebens. Inde a) non sit nullius pretii:
res enim nullius pietii non potest esse obiectum beneficii
aut oneris, et propterea contractus circa ipsam sive gra­
tuitus sive onerosus est nullus ; b) neque exsuperet omne
pretium temporale, seu res mere spiritualis, in illis con­
tractibus in quibus commutatio fiat cum re pretio tem­
porali aestimabili : id enim est simonia, sed nihil prohibet
rem spiritualem donare aut cum alia re spirituali com­
mutare, nisi tamen ab Ecclesia prohibeatur.
Potest autem esse rei spirituali temporalis adnexa, sive antecedenter quando res temporalis ordine naturae est prior, v. g.
templum, calix, ornamenta sacra ; sive concomitanter quando una
sine altera nequit, existere vel per se, ut labor subeundus in
celebratione missae aut administratione sacramenti, vel per
accidens, ut labor maior propter horam tardiorem atit longius
iter ; sive consequenter quando ordine naturae prior est res
spiritualis, v. g. beneficium ecclesiasticum. lamverp de ia re
valet contractus, dummodo pretium non augeatur propter
spiritualem ; de 3a non valet, quia res temporalis necessario
dependet a spirituali ; de 2a non valet si res temporalis est
adnexa per se, valet si solum per accidens.

4° In commercio posita (a. 1128), i. e. alienationi et
acquisitioni obnoxia,
Unde excluduntur a) res quae occupari nequeunt ut aër,
oceanus, etc. b) res quae pertinent ad dominium pubicum, ut
viae publicae, officia et munera publica.

5° Determinata saltem secundum speciem, et saltem
determinabilis secundum quantitatem,secus contractus esset
incertus et illusorius (a. 1129).
Quantitas aliquando mathematice definitur v. g. si vendantur
decem librae caffaei; aliquando moraliter v. g. si praeberi debeat
frumentum necessarium ad alicuius familiae sustentationem per
totum annum ; imo potest esse hic et nunc incerta modo sit
determinabilis v. g. totus acervus lapidum aut ligni qui adest.

6° Propria contrahentis : nemo enim in alium transferre
potest ius quod ipse nullo modo, nec in re nec in spe,
habet, nec in praesenti nec in futuro ; hinc venditio aut
legatum dç re aliena sunt nulla (a. 1599 et 1021). Res
autem futurae quae habentur in spe ppssunt esse obiectum
Summi Theologiae Moralis II» — 31

482

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

contractus (a. 1130) ; attamen leges positivae contractum
de haereditate, quae a persona adhuc superstite expectatur, etiam de eius consensu initum, generatim irritant, ad
impediendum scii, ne mors huius personae exoptetur aut
procuretur1 (a. 1130 et 1600).
Hinc a) generatim quisque promittere solum potest quod
a se, non autem quod a tertio est praestandum (a. 1119);
b) potest tamen seipsum quasi pignus facti alterius constituere,
et promittere non solum se esse curaturum sed esse effecturum ut
tertius reapse consentiat ; ita tamen ut, tertio non consentiente,
alterum contrahentem indemnem praestet (a. 1120);
c) potest stipulare in gratiam seu favorem alterius (a. 1121).

7° Alteri nondum debita ex stricta iustitia (a. 1021 et 1599) :
secus enim non est propria.Ita iudex non potest contractum
inire ad aliquid accipiendum pro iusta sententia quam ex
officio ferre tenetur, cum ad nihil novi se obliget.
E contra a) contractus de re debita ex alia virtute, v.g. charitate
aut gratitudiné, quamvis possit esse illicitus, est tamen validus,
quia ita se obligat aliquis ad aliquid novum, scii, ad faciendum ex
strictiore obligatione. Unde medicus qui ex charitate cuidam
pauperi curam gratis praestare debet, valide cum eo pacisci de
mercede accipienda potest ;
b) imo nihil prohibet quominus de te alteri ex iustitia debita,
iterum fiat contractus cum tertio cui nihil ex iustitia debetur.
Ita conductus a Petro ut nuntium afferat Romam, potest iterum
pro eodem itinere exigere salarium a Paulo cuius negotium
simul peraget.
8° Honesta et licita, i. e. nulla lege prohibita sit, etiam
extra contractum, ita ut sit honesta in se : nemo enim ad
aliquid malum se obligare potest, nec postulare ut res
illicita fiat.

Valet tamen contractus, si materia solum inhonesta sit propter
intentionem contrahentis (v. g. emptio gladii ad occidendum),
aut propter prohibitionem contractus (v. g. matrimonium contra
sponsalia initum) : tunc enim materia non est in se inhonesta.
i. Exceptio tamen fit pro contractu matrimoniali : potest enim fieri
contractus circa successionem futuram in favorem coniugis aut filiorum
qui nascuntur (a. 1082). Et potest per contractum determinari utrum
successiones futurae partem communitatis constituturae sint (a. 1526).

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

483

465. De contractu turpi quaeritur : utrum post
impletionem operis turpis fiat validus ita ut altera
pars iam suum praestare debeat ? — Respondetur : tria
bene distinguenda sunt :
1) contractus illicitus, v. g. donatio prodiga ;
2) contractus sub conditione illicita, v. g. dabo tibi
1.000 fr si occidas inimicum;
3) contractus ex causa illicita seu de re illicita, v. g. do
tibi 1.000 fr. ut occidas ; vel si mutuo initur : promitto
tibi 1.000 fr. pro occidione, promitto tibi occisionem pro
I.000 fr.
lamvero :
ius contractus est validus, quia non est de re illicita.
2US contractus est de re licita praestanda scii, de solvendo
pretio, sed initus est sub conditione suspensiva ; et ideo
ante impletionem conditionis scii, operis mali est invalidus,
post impletionem operis mali validus. Quod nullo modo
speciale est tali contractui, sed commune omni contractui
inito sub conditione suspensiva. Quandoque tamen a iure
civili declaratur nullus (a. 1172), sed eo sensu quod sit
rescindibilis, et ideo non est nullus ante sententiam iudi­
cis ; at in contractibus gratuitis talis conditio censetur
non adiecta (a. 900).
3»8 contractus est invalidus, etiam ante sententiam iudicis,
utpote de re illicita et ex sola causa turpi initus (a. 1131).
Unde a) antequam opus malum patratum fuerit, neuter ad
contractum implendum tenetur, sed uterque ab eo recedere
tenetur. Et si pretium pro opere turpi iam solutum fuerit,
erit restituendum ; quia deest titulus ad illud servandum.
Nam opus turpe nequit esse obiectum obligationis, et ante
impletum opus nullus est titulus in accipiente pretium
nisi obligatio suscepta ponendi opus turpe.
b) Quod si contractus sit de opere malo ab utraque
parte praestando, v.g. adulterium promitto pro occisione,
— homicidium promitto pro adulterio, nulla unquam
obligatio adesse poterit,etiam si unus opus suum patraverit,
quia nulla unquam obligatio erit ad malum faciendum.

484

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

c) Si autem contractus sit de opere malo praestando
propter pretium temporale, censent quidam moderni etiam
post opus malum patratum nullam esse obligationem sol­
vendi pretium, sub praetextu : non firmari tractu temporis
contractum qui, utpote invalidus, ab initio non existit ; et
ceteroquin bonum commune postulare contractuum de re
illicita perfectam nullitatem. — Videtur tamen cum magnis
doctoribus1 omnino aflirmandum : post patratum opus
malum per se adesse obligationem solvendi pretium, quod
alter potest exigere et retinere.
Ratio est 1. quia tertio contractui inhonesto et nulli quo quis
promittat rem turpem, semper includitur implicite alius con­
tractus innominatus, scii, secundus : de re honesta sub conditione
turpi : do ut facias, qui vim obtinet postquam opus secutum
fuit, ut ostensum est supra. Revera quamvis illud opus sit illicitum
et omittendum, tamen ex aestimatione contrahentium affert
periculum et onus quae pretio aestimabilia sunt, et eiusmodi
periculi aestimatio non est intrinsece mala potestque esse materia
contractus innominati : do ut facias. Quando tunc alter periculum
subiit, pretium pro periculo aut onere solvendum est, nisi forte :
a) sit pretium omnino prodigum, quod esset reducendum ; vel
b) lege aliqua positiva executor pretio sceleris privetur, sed
talis dispositio, Utpote inflictio poenae, non valet nisi post sen­
tentiam iudicis.
Itaque voluntas unius permanet retribuendi alterum si praestet
opus ; unde opere praestito eo ipso perficitur contractus seu
consensus voluntatum. Et ideo obligatio non oritur ex contractu
nullo ; sed occasione huius, ex altero contractu valido.
2. Ex incommodis quae ex sententia opposita derivantur :
secus enim, v. g. iuvenis qui puellam sub promissione matrimonii
defloravit, non obligaretur ad eam matrimonio ducendam, neque
solvi deberet pretium pro opere illicito diei dominicae ; quod
nemo admittit — Respondent : tenetur iuvenis ex damno quod
puella non possit aliud matrimonium favorabile inire. — Hoc
sane est titulus iustus, sed plus videtur exigi, secus divites offer­
rent pecuniam et sic posset puella nubere matrimonio favorabili.
Hinc etiam si talis titulus damni non existit per pecuniam
compensandi, iustitia tamen semper obligat ad nubendum propter
promissionem et ita iudicat aestimatio publica.

Igitur obiectum est licitum : solutio rei indifferentis ; —
causa est factum, non qua turpe sed qua pretio aestimabile ;
i. S. Thomas II-II, q. 32, a. 7 ; q. 62, a. 5, ad 2 ; q. 87, a. 2, ad 2
IV Sent., d. 15, q. 2, a. 4, qc. 2 ; S. BonaVentura ; S. Antoninus
S. Alphonsus, Th. Μ. III, n. 712.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

485

—consectaria non sunt mala, nam delicto iamfacto, iam dici
nequit legem ipsi favere , quodsi spes beneficii moveat
ad scelus oatrandum, spes nihil solvendi moveret ad
suadendum delictum et ad decipiendum simplices ; et
ita favor tribueretur illi qui magis est reus \

466. Corollaria practica. — Exinde deducuntur se­
quentia :
1. Qui opus turpe perfecit, pretium conventum exigere potest
et retinere, ut ceteroquin constat pro meretricibus ex resp.
S. Poen. 22 apr. 1822 ; et pro superstitioso officio ex resp. S. Off.
14 ian. 1846.
2. Nihilominus potest alter iudicem adire et petere obligationis
annullationem, compensatis tamen aliis damnis si adessent;
quamvis minus honestum videatur. Ceteroquin ab eo facile
retineri potest periculo infamiae.
3. Qui sine ullo pacto dona acceperit quae spectatis circumstan­
tiis eo fine dantur ut donatarius ad opus malum inducatur,
non tenetur ea restituere quamvis sit consulendum, sed ex stricta
iustitia ea servare potest, quia absolute sine obligatione fuerunt
data.
quaestio

Quarta.

DE SUBIECTO CONTRACTUS.

467. Conditiones ad contractum requisitae ex parte
subiecti. — Spectato solo iure naturali, omnes et soli qui
usum rationis habent valide contrahunt, sive personae
physicae, sive etiam personae morales legitime constitutae :
ad validum enim contractum ex parte subiecti nihil aliud
requiritur nisi consensus deliberatus et liber quo ius
transferri et obligatio suscipi valeat. Unde ad contrahen­
dum omnino inhabiles sunt : a) infantes et pueri qui rationis
usum nondum attigerunt, non autem impuberes qui iam
sufficienti usu rationis gaudent ; b) perpetuo amentes ;
c) ebrii, furiosi et perfecte hypnotizati, eo tempore quo
mentis non sunt compotes ; — minus habiles vero semifatui omnesque alii qui aliquo, non pleno, rationis usu
fruuntur, quibus proinde convenit ut non contrahere
i. Vermeersch, Quaestiones de Iustitia, n. 294.

486

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

valeant sine curatore qui iis consilium praestet et adiutorium.
Iure autem positivo habiles ad contrahendum sunt, qui
naturaliter capaces sunt nec per legem declarantur in­
habiles (a. 1123) : lex humana potest ob bonum commune
ius privatorum limitare et contractus eo fine infirmare, ut
damnum spirituale aut temporale a personis specialiter
protegendis excludatur, atque familiarum paci et morum
honestati consulatur. Ita a) lege ecclesiastica quidam in­
habiles esse possunt ad quosdam contractus, ut religiosi,
de quibus dicitur in Iure canonico ; — b) lege civili
sed varia pro variis gentibus, generatim inhabiles plus
minusve sunt minores, interdicti, et, in pluribus adhuc
legibus, uxores in quibusdam casibus iure determinatis ;
atque speciatim illi quibus prohibentur quidam contractus
(a. 1124) ; sjcut etiam personae morales in quibus facultas
contrahendi solet restringi.
468. Dispositiones Iuris positivi. — I. Minores aut
non sunt emancipati, et tunç sunt sub potestate pa­
terna vel sub tutela ; aut sunt emancipati, et tunc sunt
sub curatela.
A. Minores nondum emancipati, sub potestate paterna
versantur, quando nec patre legitimo nec matre orbantur ;
sub tutela ordinaria1 sunt qui uno saltem e parentibus
legitimis privantur : tutela ordinaria est munus iubente
aut permittente lege alicui impositum ad personam et
bona minorennis gratuito administranda.
Iure gallico et belgico haec tutela est a) vel legalis, quando
ipsa lege defertur : mortuo uno parente, superstiti defertur
pleno iure tutela (a. 390) ; mater tamen potest renuntiare tutelae
(a.394),— quod patri non conceditur,—et si novum ineat matri­
monium, tutelam amittit, nisi convocet consilium familiae quod
decernet utrum tutela sit apud ipsam mansura (a. 395) ; quodsi
eam servet, maritus est ipso facto cptutor (a. 396). Si deficiant
pater et mater, et ultimus superstes non designaverit tutorem,
tutela pleno iure defertur ascendenti proximiori (a. 402) ; quodsi
plures sint eiusdem gradus, designandus est consilio familiae(4O4).
i. Tutela duplex in iure distinguitur : officiosa est obligatio sponte
suscepta miriorem educandi eiusque personam ac bona administrandi.
Potest existere haec tutela vivente patre et matre, quorum tamen
consensus requiritur (a. 361).

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

487

b) vel testamentaria, quae a superstite patre vel matre, paterna
auctoritate legitime fruente, alicui post mortem deferentis exer­
cenda defertur (a. 397) per testamentum vel per actum coram
notario (398 et 392).
c) vel dativa seu nominativa, quae a consilio familiae alicui
defertur, deficiente tutela legali aut testamentaria (a. 405 sq.) :
unus tantum tutor nominari potest.
In omni tutela designandus est subrogatus tutor (a. 420), cuius
officium est defendere minorem, si opus sit, contra tutoris
administrationem quoties in conflictu veniant commoda tutoris
et pupilli.
Minores, sub potestate patris aut tutoris constituti, nihil agere
possunt proprio nomine, etiam de consensu tutoris, sed in omnibus
pactis patri subiiciuntur aut tutori qui eorum nomine agit,
eorumque bona administrat tamquam bonus paterfamilias. —
Tutor vero 1) actus merae administrationis solus perficere potest,
v. g. locationem, venditionem bonorum quae Vendenda statuit
consilium familiae, acceptionem redituum, solutionem debitorum
(45O sq.) ; 2) actus vero maioris momenti, nonnisi accedente
concursu consilii familiae, v. g. successionem accipere etiam
sub beneficio inventarii (a. 461) ; 3) aut tribunalis, v. g. sumere
mutuum, vel constituere hypothecam, alienare immobilia, par­
titionem peragere bonorum aut transactionem (a. 457-458 ;
466-467) ; imo 4) quosdam actus peragere omnino prohibetur,
v. g. emere bona pupilli et accipere cessionem iuris seu crediti
contra suum pupillum (a. 450).
In quibusdam tamen iuribus permittitur minoribus bona
accipere sine obligatione (in austriaco, helvetico, germanico, anglico) ;
vel ut proprias pecunias deponant in publica arca
parsimoniae, aut operas suas certo modo locare possint.

B. Minores emancipati, qui patris potestate vel tutoris
auctoritate exempti, ius regendi se et bona sua admini­
strandi habent, constituuntur sub curatela.
Hi agunt proprio nomine, et quosdam contractus merae administrationis inire possunt (a. 481), sed in rebus maiqris momenti
indigent assistentia Curatoris, consilii familiae, aut iudicis, se­
cundum varia legis praescripta (a. 482-484). — At, si de consensu
parentum aut consilii familiae, negotiatoris officium assumunt,
omnia quae ad negotium spectant soli peragere valent, excepta
alienatione immobilium (a. 487).

lamvero : 1) Actus a minoribus initi cum omnibus
legalibus formis praescriptis validi et firmi sunt.
2) Actus facti sine forma communi requisita i. e. sine
assistentia tutoris vel curatoris, sunt validi, sed rescindibiles,
dummodo constet minorem fuisse laesum, sed ex contractu
(a. 1305), non autem ex fortuito casu (a. 1306) aut ex
delicto eius vel quasi delicto (a. 1310).

488

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

3) Actus facti sine foi malitatibus specialibus requisitis,
ut est consensus consilii familiae vel tribunalis, etiam independenter a laesione sunt rescindibiles, sed solum ad
nutum minoris eiusque causam habentium.
Quodsi post maioritatem fuerint confirmati, rescindi non
possunt (a. 1311). Decennium autem post maioritatem
conceditur ad petendam rescissionem1.
Iure italico, austriaco, hispanico, germanico, minor solus,
exceptis quibusdam supra indicatis, nullam civilem obligationem
contrahere potest ; unde rescindere potest contractus, etiam si
non fuerit laesus.
Iure germanico, etiam rescindibiles sunt ab altera parte contra­
hente, si consensus defectum vel minorennitatem ignoraverit
(a. 108).

II. Interdicti. — Interdictio (pntzegging) est iudicis
sententia qua quis declaratur incapax suam personam
regendi et bona sua administrandi. Alia est iudicialis quae
ob statum habitualem imbecillitatis vel amentiae, suppositis
etiam lucidis intervallis, pronuntiatur (a. 489) contra
maiorem vel etiam contra minorem; alia legalis, qua
durante poena damnati ad mortem aut ad coacta opera,
et quandoque ad detentionem seu reclusionem tempora­
lem, habilitate contrahendi privantur (a. 20-24 et 29
C. Poen. belg.).
Interdicti iudicialiter sub tutore constituuntur. Haec tutela
geritur eodem modo ac tutela minorum (a. 509). Cessante
causa interdictionis, cessat et interdictio, non tamen pleno iure
sed ex sententia iudicis cum iisdem solemnitatibus quibuscum
fuit declarata.

lamvero : 1) Omnes contractus interdictorum sunt saltem
rescindibiles (a. 502)5 et declaratio nullitatis postulari
potest adhuc per decennium post cessationem interdic­
tionis (a. 1304), ab ipsis interdictis aut eorum haeredibus
et habentibus causam,
2) Contractus initi ante interdictionem sunt validi, sed
rescindibiles per sententiam iudicis si causa interdictionis
iam manifeste extiterit (a. 503).
3) Contractus dementis iam defuncti rescindi non posi. In Italia et Lusitania, datur quinquennium.
ί
i

I

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

489

sunt, nisi ante ipsius mortem interdictio postulata fuerit,
vel dementia colligatur ex ipso contractu, vel agatur de
contractu Dure gratuito scii, donatione aut testamento
(a. 504 et 901).
Interdictis similes sunt ii qui iuridice sunt subiecti consilio
iudiciario. Sunt illi qui vei propter causam eiusdem generis ac
ea quae provocat interdictionem, sed non satis gravem ad eam
pronuntiandam (a. 499), vel propter prodigalitatem reguntur in
administratione bonorum suorum a consilio iudicialiter designato
(a. 513) ; a. v. sunt semifatui aut prodigi qui bona sua prudenter
gerere nequeunt.
Contractus initi ante dictam subiectionem rescindi nequeunt,
in quocumque casu. Tempore subtectionis, capacitas contrahendi
est restricta : sub auctoritate consilii judiciarii cadunt lites,
transactiones, mutuum sumendum, credita percipienda, bona
alienanda, oppignOranda et hypothecae subiicienda : isti scii,
contractus sine assistentia praefati consilii iudiciarii non valent ;
et si nihilominus ineantur, sunt rescindibiles ; alii autem con­
tractus valent.

IIL Uxores, absque consensu mariti, certe non possunt
disponere de bonis quorum maritus habet usumfructum
aut administrationem ; sed :
1) Generatim habent perfectam libertatem disponendi
de bonis, si quae habent, paraphernalibus, aut separatis.
2) In quocumque regimine, etiam communitatis bono­
rum, a) si de consensu mariti aut tribunalis, publicam
mercaturam separatam exerceant, valide se obligare pos­
sunt, absque speciali consensu mariti, in iis quae ad
commercium suum spectant, ita ut, si adsit communitas,
iam obligari possit maritus (a. 220 ; C. Coin., a. 9-11) ;
b) item possunt obligari uxores ratione delicti aut quasi
delicti (a. 216 et 1424) ; c) item ratione impensarum
domesticarum ad sustentationem familiae, ob consensum
praesumptum mariti, nisi contrarium constet’; d) denique
possunt conficere testamentum (a. 226).
3) Extra hos casus, in iure gallico, belgico, neerlandicp,
hispanico, lusitano, etc. laborant uxores generali quadam
incapacitate contrahendi absque consensu mariti ; unde
non possunt absque speciali consensu mariti, bona sua
donare inter vivos (donatione solemni), aut oppignerare
vel hypothecae subiicere, aut immobilia quocumque sub

490

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

regimine alienare, aut etiam donationes vel successiones
acceptare. — Quando vero iudicaliter sunt toro separatae,
lege belgica et gallica iam plenam libertatem habent et
suspenditur auctoritas maritalis.
Contractus ab uxore initi contra praedictas dispositiones
sunt rescindibiles ad nutum mariti, ipsius uxoris eorumque
haeredum, et quidem per decennium, etiam absque lae­
sione.; — nisi tamen confirmati fuerint ab uxore, consen­
tiente marito (a. 225).
In iure austriaco, helvetico, italico, germanico, anglico, iam
nulla est specialis inçapacitas contrahendi uxorum ; quod si
disponant de bonis quorum maritus habet administrationern aut
usumfructum, actus invalidus aut infirmus esse poterit ratione
materiae, quia disponunt de re non sua, at non erit infirmus
ratione subiecti, quia inhabilis est contrahens.

IV. Personae morales seu societates quae iuridicam capa­
citatem obtinuerunt, praesertim instituta publicae utilitatis,
sâepe habent capacitatem contrahendi restrictam : consi­
derantur enim ista ut personae minores,et ideo ad agendum
saepe indigent speciali licentia competentis auctoritatis ;
sed etiam aliae societates non possunt contractus inire nisi
secundum praescripta legis. Ut itaque earum actus validi
aut firmi esse possint, saltem in foro externo, secundum
speciales formalitates a lege praescriptas iniri debent.

469. Principia moralia de obligatione contractuum
a minoribus, interdictis, uxoribus initorum.
I. Contractus minorum, interdictorum, uxorum, ex pri­
vilegio rescindibiles etiam in conscientia rescindi possunt,
etiam si promiserint contrarium, cum promissio ista sit
invalida, bono communi et legi adversa ; — dummodo
absque fraude vel alio medio iniusto fuerint initi.
Cum enim lex propter bonum commune lata sit in specialem
illorum protectionem, etiam beneficio legis uti possunt ; aliunde
qui cum iis contrahunt, sibi imputare debent damnum illatum,
cum lege moneantur ne cum his paciscantur nisi sub condi­
tionibus legaliter definitis.

II. Qui mala fide fraudibus aut aliis mediis iniustis in
contrahendo usi sunt, rescissionem prosequi in conscientia
non possunt.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

491

Intentio enim legislatoris est infirmos protegere, non eorum
fraudibus patrocinari. Ita y. g. minores fingentes (non simpliciter
affirmantes) se esse capaces.

III. Contractu resolutos qui sine fraudibus contraxerunt
nihil tenentur restituere, nisi res adhuc exstet in se aut
in aequivalenti, ita ut facti sint ditiores.
Tunc tegentur non ex contractu nullo, sed ex alio titulo, scii,
ratione rei acceptae. Legislator enim non intendit ut minorennis
aut uxor ditior evadat sed ut servetur indemnis.

IV. Qui fraude deceperit aut iniusto medio damnificaverit, contractu etiam resoluto, tenetur damnum iniuste
illatum compensare.
Tunc tenetur alio titulo praeter contractum, scii, ratione
iniustae acceptionis.

Hinc intelliguntur resolutiones sequentes :
i° Minor, iam maturae indolis, qui falso se fingit esse maiorem
natu et pecuniam mutuatur, eam reddere debet quia ficte con­
trahit; pariter solvere debet, qui studiorum causa a domo paterna
abest et ea comparat quae sibi necessaria sunt ad honestam sus­
tentationem, quia ita agit de mandato patris.
20 Uxor quae emit aut pecuniam mutuatur ad sui suorumque
necessitatibus subveniendum, reddere debet, quia censetur agere
de mandato mariti.
3° Filius minorennis qui multa debita contraxit atque pecuniam
acceptam dilapidavit, nihil ex iustitia tenetur solvere, — nec
parentes ad aliquid tenentur, — dummodo filius nullam fraudem
adhibuerit erga creditores, nec ex debitis factus fuerit ditior.
4” Filius minorennis qui a ditissimo ludaeo mutuatus est
10.000 fr., promittens foenus quotanne 50 % et insuper iurans
se nunquam beneficio legis esse usurum, fecit contractum
rescindibilem, et postquam legitimam dispensationem obtinuerit
super iuramento, rescissionem a iudice postulare potest.
5° Filius minorennis absque consensu patris aut legis aliquid
emens, contractum rescindere potest, et cogere potest venditorem
ut reddat pretium acceptum et recipiat rem venditam.
6° Uxor, absque consensu mariti et legis, emens domum,
potest consulere marito ut hic emptionem rescindat, licet Venditor
inde damnum patiatur.
Attamen, si ita agere iustitia non vetat, aliquando aequitas
aliud postulare potest, praesertim quando alter contrahens fuit
in bona fide et sat magnum damnum est subiturus.

492

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

QUAESTIO QUINTA.

DE EFFECTU SEU OBLIGATIONE CONTRACTUS.

470. Contractus efficit a) in debitore obligatio­
nem duplicem :
1) directe, exequendi contractum seu praestandi id de
quo pactum est ;
2) indirecte, compensandi damna ex non executione
pacti secuta ;
b) in creditore ius utrique obligationi correspondens,
scii, exigendi quod sibi debetur.
Porro utraque obligatio, sicut et ius in altero correspondens,
potest esse 1) mere naturalis, quae ligat ex ipsa natura contractus
sed in conscientia tantum, at nullam dat actionem in foro
externo, ut est solvendum debitum quod iuridice probari nequit ;
2) mere civilis, quae oritur ex lege civili et actionem parit in foro
civili, sed non obligat in conscientia, ut si quis erronee damnetur
ad mulctam et non suppetat via ad inculpabilitatem probandam ;
3) mixta, quae obligat in utroque foro: haec autem oriri potest
etiam ex sola lege civili iusta.

471. Effectus directus est obligatio ex iustitia commutativa aliquid dandi, faciendi aut omittendi. Contractus
scii, validus
1) parit veram obligationem in conscientia, quia intentio
se obligandi est de essentia contractus, et iste se habet ad
instar legis particularis quoad ipsos contrahentes (a. 1134);
2) parit obligationem quae secundum naturam et exten­
sionem pendet ab intentione contrahentium, et ideo contrac­
tus sunt bona fide implendi (a. 1134), et obligant non solum
ad ea quae formaliter in iis exprimuntur sed ad ea quae
fuerunt in contrahentium explicita aut implicita inten­
tione, prout colligitur ex verbis adhibitis, ex indole et
dispositionibus personarum, ex consuetudine locorum aut
legibus civilibus, et ad omnia quae, attenta contractus
natura, postulant aequitas, lex aut usus1 (a. 1135);
3) non habet vim obligatoriam nisi inter ipsos contrahentes
et eos qui eorum tenent locum, v.g. haeredes vel mandantes
i. Regulae interpretationis traduntur, a. 1156-1164.

DE lUSTXTIA COMMUTATIVA

493

et Creditores ; inde nemini alteri prodesse vel nocere
possunt (a. 1165-1166) : nemo enim obligationem ex pacto
alterius incurrit aut beneficium, nisi consenserit ;
4) obligat, si sit rescindibilis, donec ille qui ius habet
rescissionem postulet.
Evadit autem definitive firmus a) si intra tempus a lege prae­
finitum reicissionem non postulaverit ; b) si iuri petendi rescis­
sionem renuntiaverit, dum rescissio conceditur tantum in eius
privatum bonum. Nam si concedatur etiam propter bonum
publicum, iuri suo renuntiare non potest : ita minor non potest
renuntiare iguando ad renuntiandum iuri suo induceretur ab
alio contrahente, quia bonum publicum exigit ne homines per­
versi habeant tam facile medium excludendi imprudentes iuvenes
a beneficio rescissionis.

In specie a) obligatio dandi duo complectitur : obligationem
rem tradendi (a. 1136), et rem servandi eiusque conservationi
invigilandi sicut decet bonum patremfamilias (a. 1137);
b) obligatio faciendi non adimpleta importat compensationem
praestandam omnium damnorum inde alteri obvenientium
(a. 1142). Quodsi unus noluerit facere et alter potuerit, potest
hic alter facere expensis primi, petita etiam compensatione pro
mora adhibita (a. 1143-1144)5
c) item obligatio de re non facienda : si non obstante contractu
facta sit, alter potest expensis primi opus destruere (a.1143) et
exigere compensationem pro damnis (a. 1145).

472. Effectus indirectus est obligatio compensandi
damnum obveniens ex non servato contractu. Violatio
autem contractus evenire potest ex culpa morali, ex culpa
mere iuridica, et ex casu fortuito. lamvero :
1) si adsit culpa moralis plene deliberata, adest obligatio
damnum compensandi exinde secutum, quia adest damnificatio vere, efficaciter et formaliter iniusta.
2) si adsit culpa mere iuridica, saltem adest obligatio
compensandi post sententiam indicis, vel etiam ad petitio­
nem laesi.
3) in casu fortuito, non datur obligatio damni compen­
sandi (a. 1148). Excipitur a) si debitor in se susceperit
casus fortuitos ; b) si sit in culpa cur res fuerit casu fortuito
impedita ; c) si fuerit culpabiliter in mora, nisi tamen res
pariter apud creditorem periisset (a. 1302).
Debitor constituitur in mora culpabili 1) eo momento quo facit
aliquid ex contractu non faciendum ; 2) quando non facit tem-

H
I

:

*
■

494
•

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

pore utili quod tunc erat faciendum ; 3) quando non facit tempore
ex conventione determinato, i. e. si faciat ante tempus praefixum
ad incipiendum vel post tempus praefixum ad finiendum ;
4) quando lex agnoscit pleno iure moram incurri ; 5) quando
debitor fuit iuridice vel legaliter interpellatus.
'
Quantitas compensationis praestanda est illa quae in conventione
fuit determinata (a. 1152), nisi modificetur a iudice (a. 1231-1232).
Quodsi nulla fuit determinata, aestimanda erit iuxta flaturalem
aequitatem (a. 1149), et quidem ita ut si absit dolug, compen­
sanda sint damna praevisa vel quae praevisa praesumantur
(a. 1150); e contra si fuerit dolus, compensanda sint damna
praevisa et ea quae immediate consequantur ex rion impleto
contractu (a. 1151). Attamen si materia contractus; sit pecunia
solvenda, compensatio generatim non potest excedere taxam
foenoris legalis (a. 1153).
i

473. Contractus conditionatus in obligationibus pen­
det ab impletione conditionis.
A. Contractus sub conditione de praesenti vel de praeterito
initus statim obligat vel non, prout ex parte rei existit
vel non existit conditio. Et idem valet pro conditione de
futuro certo et in causa necessaria iam cognito ut tali :
talis conditio censetur non adiecta.
B. Contractus sub conditione de futuro incerto initus
solum obligat aut obligare cessat post impletionem conditionis. Est enim duplex conditio (a. 1168) : alia est
suspensiva (vertragende) quae assensum praebendum sus­
pendit ita ut existentia obligationis ab impleta conditione
pendeat, v. g. emo domum si uxor absens consentiat ; alia
resolutoria (pntbindende, opschorsende} quae assensum datum
solvit ita ut cessatio obligationis ab impletione conditio­
nis pendeat, v. g. emo domum nisi uxor contradicat ;
vendo equum nisi infra mensem egeo. lamvero :
1) Conditio suspensiva a) ante eventum suspendit obliga­
tionem principalem, sed inducit obligationem expectandi
rei eventum ; unde debitor rei dominium servat,
creditor solum habet ius conditionatum (a. 1182). b)
Impleta conditione, contractus absque novo consensu
transit in absolutum, imo generatim obligatio censetur
existere a die initi contractus (a. 1179). c) Deficiente
conditione, contractus (nisi debitor conditionem impe­
diverit, a. 1178) nullus est imo ab initio censetur nullus

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

495

fuiSsè, et ideo si res iam tradita fuisset, cum fructibus
perceptis restitui deberet (a. 1181-82).
Contiactus factus sub conditione mere potestativa, cuius
impletiol a sola voluntate debitoris pendet, est ab initio nullus
(a. 1174). v. g. donabo tibi librum si voluero.

2) Conditio resolutoria a) ante evectum, non suspendit
obligationem, sed contractum relinquit validum, ita ut
debitor hic et nunc iisdem obligationibus teneatur et
creditor eadem habeat iura ac si contractus esset firmus ;
unde res promissa est creditori tradenda, b) Impleta
conditione, contractus eo ipso dissolvitur absque sententia
iudicis, ita ut obligatio nunquam censeatur extitisse ; et
ideo res redit ad priorem dominum in eodem statu ac
si nunquam extitisset contractus, c) Deficiente conditione,
contractus fit simpliciter irrevocabilis, cum iisdem obliga­
tionibus ac si nulla unquam apposita fuisset conditio
(a. 1183).
In contractibus synallagmaticis semper subintelligitur conditio
resolutoria : nisi alter promissis non steterit; sed huius impletio
non resolvit contractum nisi ex decreto iudicis (a. 1184).

474. Contractus modificatus seu qualificatus jn
obligatione pendet e natura adiectae clausulae. — Modales
contractus praecipui sunt :
1) Contractus in diem, cuius scii, executio quodam tempore
adimplenda statuitur. Obligatio ex hoc contractu : in creditore,
in eo est ut non possit exigere executionem ante praefixum
tempus, quamvis statim habeat ius ad debitum postea solvendum.
Excipitur tamen in lege civili ; a) casus in quo debitor bonis
suis cedit sive coacte sive absque coactione (C. C., a. 1188;
C. Com., a. 450) ; b) casus in quo per factum suum debitor
minuit cautiones datas creditori per solutionem (a. 1188); — in
debitore : hic non potest solvere ante tempus statutum, quoties
hoc tempus est constitutum in gratiam creditoris ; secus vero si
ingratiam debitoris (a. 1186). Generatim, nisi contrarium probetur,
terminus censetur determinatus in favorem debitoris (a. 1187).
2) Contractus sub causa est ille cui additur ratio propter
quam contrahitur. Ratio est vel finalis vel impulsive, et de ea
dicenda sunt quae diximus de errore circa motivum con­
tractus,
3) Contractus sub demonstratione est ille in quo apponitur
aliquod signum indicans rem circa quam vel personam quaçum
contrahitur. Non valet contractus hic, si error circa signum
vertitur in errorem substantialem ; secus valet.

496

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

4) Contractus sub poena ille est in quo ad firmandam contractus
executionem poena statuitur solvenda si contractus effectu suo
careat. In hoc contractu duae sunt obligationes : una prirtcipalis
et absoluta ; altera secundaria et aliquatenus condicionalis.
Poenalis conventio ex omnium consensu est accessoria pr/ncipali ;
inde a) non subsistit si principalis nulla sit ; principalis vero
non perimitur per adiectionem clausulae poenalis
1327) ;
b) creditor potest principalem obligationem urgere neglecta
poenali (a. 1228), sed non potest principalem exigere simul et
poenalem, nisi poena propter moram fuerit adiecta/(a. 1229);
c) si debitor in mora inceperit obligationem principalem exequi,
poena potest minui a iudice (a. 1231).
/
5) Contractus sub disiunctione ille est quo quis tenetur ad
unum ex duobus vel pluribus dandum, vel faciendam vel omit­
tendum. Alterutra obligatione satisfit contractui (a. 1189); —
electio relinquitur debitori, nisi expresse fuerit concessa creditori.

475. Iuramentum contractui adiectum non mutat
obligationem ipsius contractus, sed solam extrinsece addit
obligationem religionis. Hinc :
1) Si contractus sit validus et firmus, iuramentum promissorium non extendit eius obligationem, sed aliam addit
religionis ita ut quis ad idem iam teneatur duplici titulo,
iustitiae simul et religionis. Unde cessante obligatione
contractus, etiam cessat obligatio iuramenti, quia acces­
sorium sequitur principale ; nisi itirans ulterius se obligare
intenderit.
2) Si contractus sit invalidus ratione materiae illicitae ex
iure naturali, aut divino, vel ex iure humano sed directe
ob bonum commune, non fit validus ex iuramento ; nec
ipsum iuramentum promissorium est validum quia acces­
sorium sequitur principale, et quia iurans non potest se
obligare ad illicitum, aut bono communi nocivum ; utpote
bonis moribus contrarium, Ita nullius roboris sunt pacta
iurata de usuris, de prostitutione corporis, aut contrac­
tus matrimonialis iuratus cum impedimento dirimente
initus.
3) Si contractus ex iure humano sit invalidus aut rescindibilis sed principaliter in favorem contrahentis privati,
contractus inde non evadit firmus, sed iuramentum pro­
missorium est validum et iûducit obligationem religionis.
Unde minorennis aut uxpr qui iuramento promisit se
non rescissurum contractum aliunde iustum, tenetur ex

I
DE IUSTITIA COMMUTATIVA

497

religione non rescindere ; si tamen rescissionem petit,
valida \est, sed peccavit contra religionem, nisi prius ob­
tenta fiderit juramenti dispensatio,
4) Si\contractus est invalidus ex errore substantiali, nec
ipse contractus fit validus ex iuramento, nec ipsum iura­
mentum promissorium validum est, quia accessorium
sequitur principale et quia jurans non intendit iurare de
re circa quam non consentit.
5) Si contractus confirmatus fuerit iuramento ex metu
gravi extorta, contractus et iuramentum sunt valida, quia
metus non tollit voluntarium, nec actum humanum. Hinc
si quis metij mortis iurat daturum se latroni summam
pecuniae, tenetur dare ; potest tamen petere dispensatio­
nem iuramenti et rescissionem contractus, aut punitionem
latropis.

476. Cessat obligatio contractus (a. 1234) :
1) solutione debiti seu executione illius de quo erat con­
ventum ;
2) novatione seu substitutione novi debiti, debitoris aut
creditoris, qua debitum praecedens extinguitur vel debitor
liberatur (a. 1271) ;
3) condonatione qua creditor remittit debitum ;
4) compensatione legali quae locum obtinet quoties ambo
contrahentes eamdem quantitatem pecuniae aut rerum
fungibilium sibi invicem debent ;
5) confusione quando obligatio debitoris et ius creditoris
in eamdem personam conveniunt, ut si debitor haeres fit
creditoris ;
6) interitu rei debitae (a. 1302) absque culpa aut mora
debitoris, vel casu fortuito ;
7) contractus rescissione aut annulatione prout auctoritate
iudicis dissolvitur aut invalidus declaratur ;
8) eventu conditionis resolutoriae (a. 1183) ;
9) praescriptione liberativa, ut dictum est supra (n.233).

mma Theologiae Morali· Π. — 3a

!

498

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

CAPUT II.

DE CONTRACTIBUS UNILATERALIBUS.
!

I

QUAESTIO PRIMA.

'

DE PROMISSIONE.

i

I
i

1

'
i
!
■

I,
\

477. Promissio omnibus aliis contractibfis praesupponitur, et in omnibus includitur ; potest tanien esse per
se stans, et tunc est promissio simplex. Haec autem definitur : liberalis, deliberata ac spontanea fidei obligatio
alteri facta et acceptata de re licita et possibili praestanda
in favorem alterius. Dicitur
1) liberalis, ut distinguatur a promissione mutua et
onerosa quae contractum bilateralem ac onerosum intrare
potest, quo scii, quis promittit et se obligat ad aliquid
praestandum, si alter obligationem vel onus in se suscipit;
2) deliberata ac spontanea, i. e. ab omni errore, dolo,
metu ac vi perfecte immunis, sicut decet contractui
gratuito qui ex mera liberalitate debet procedere ac proinde
plenam requirit libertatem ; quod tamen non deberet
eodem titulo verificari in promissione mutua onerosa ;
3) obligatio : ita. distinguitur a mero proposito quod non
includit novam obligationem erga alterum ; unde qui
propositum non servat sine ratione, inconstantiae est reus
erga seipsum, sed nec fidelitatem nec iustitiam offendit
erga alterum ;
4) fidei : ita distinguitur a donatione, quae non est fidei
sed rei datio, in qua res ipsa donatur, dum in promissione
datur fides ac suscipitur obligatio in futurum rem praes­
tandi. Donatio scii, dat ius in re, non ita promissio quae
ad summum tribuit ius ad rem ;
5) alteri facta et ab eo acceptata : oportet scii, promissio
sit exterius manifestata et a promissario acceptata ; secus
non esset plurium in idem consensus voluntatum, nec
contractus. Non enim potest in altero oriri aliquale ius
ad obligationem meam nisi alter voluerit ; unde requiritur
acceptatio, quae debet fieri per factum externum, etiam tacite

f
DE IUSTITIA COMMUTATIVA

499

si promissio fiat praesenti et tacenti, quo casu acceptatio
praesumitur ;
6) de re licita et possibili... ; secus promissio esset invalida.
Ad promissionem ergo requiruntur tres conditiones :
1) animus se obligandi, 2) voluntas deliberata et spontanea,
3) manifestatio voluntatis et acceptatio ab altero.
\
478. Obligatio promissionis.
1) Promissio gratuita et unilateralis per se videtur tantum
obligare ex fidelitate, qua homo in consortio cum aliis
debet facta conformare verbis ; dicente S. Thoma II-II,
q. 88, a. 3, ad i : « secundum honestatem (quod est debitum
morale, non legale) ex qualibet promissione homo homini
obligatur » ; per accidens tamen obligare potest ex iustitia,
si ipsi accedat intentio se obligandi ex stricto debito, quo
casu in altero oritur verum ius ad rem. Cum enim con­
tractus sit lex particularis, quam promittens libere sibi
imponit, potest etiam obligationem sibi imponere ex
iustitia. In hoc casu, non in priore, est verus contractus.
2) Promissio bilateralis et onerosa, facta sub conditione
quod alter obligationem suscipiat vel onus sustineat ad
rem promissam consequendam, per se ex iustitia obligat, ac
proinde sub gravi ex genere suo : est siquidem contractus
perfectus seu onerosus. Obligatio enim onerosa mutuo
suscepta inter aequales connaturaliter est iustitiae, et solet
ita intelligi et assumi. Non tamen omnino impossibile
videtur quod duo exceptionaliter intendant se non obligare
nisi ex fidelitate ; at id non est praesumendum, sed probari
debet.
3) Obligatio merae fidelitatis, etiam in materia gravi, est
per se levis, per accidens potest accedere gravis obligatio
iustitiae, ratione damni ex violatione promissionis secuturi,
v. g. si quis promittat dare mutuum et promissarius ideo
non sibi provideat aliunde, aut si medicus promiserit aegro­
to subvenire et hic tali promissioni innixus nullum alium
medicum advocaverit, aut si frater fratri promiserit dimi­
diam partem expensarum solvere pro educatione nepotis
si collegium ingrediatur, aut si secretum promissum aliquis
non servaverit : at tuijc obligatio non oritur ex contractu,

500

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

sed ex eo quod quis non removet causam damni volun­
tariam.
4) Obligatio iustitiae, quando habetur, est gravis ex
genere suo; attamen ad peccatum mortale requiritur maior
quantitas quam in furto. S. Alphonsus post alios statuit
materiam quadruplo maiorem illa quae ad grave furtum
relative ad promissarium requiritur. Quod est consenta­
neum rationi, quia tantum habet ius ad rem, non in re,
et ius erga personam quae promittit omnino gratuito.
479. Cessat obligatio promissionis:
1) si promissarius renuntiet iuri suo aut sponte con­
donet ;
2) si rei promissae traditio fiat impossibilis, vel illicita,
vel inutilis aut damnosa promissario ;
3) si superveniat vel innotescat notabilis mutatio adiunctorum, talis ut prudenter quis non censeretur se
voluisse obligare pro tali eventu : non enim obligatactus
ultra intentionem promittentis ;
4) in casu promissionis mutuae : si alter promissis non
steterit, quia frangenti fidem non est fides servanda.
Mortuo promissario ante executionem, promittens ad
nihil tenetur, nisi certo constet promissionem factam fuisse
unice vel praecipue intuitu familiae promissarii vel ipsius
haeredum. — Mortuo promittente, promissio personalis
non transit ad haeredes, sed extinguitur ; reaiis transit,
nisi ex adiunctis manifestum sit promittentem voluisse
tantum se obligare personaliter.
480.
practica. — 1. Promissiones simplices, sicut
saepius fiunt inter homines, obligant ex mera fidelitate et non ex
iustitia. Satis raro intelligunt promittentes se obligare ex iustitia.
Propterea, nisi de contrario constet, iudicandum est obligatio­
nem non esse ex iustitia.
2. Imo ea quae secundum formam externam videntur promis­
siones, saepe non sunt nisi proposita, quia verbum promittere, in
intentione pronuntiantis, non semper significat obligationem.
3. Adest obligatio iustitiae quando promittens ius verum
transferre intendit et promissarius ius iride credit sibi acquisitum.
De hoc constare potest non solum ex promittentis expressa
declaratione, sed etiam ex variis adiunctis, ut si se obligaverit
quantum potest, iureiurando addito aut chirographo aut alio

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

5OÏ

per scriptum instrumento, coram testibus ad hoc vocatis, vel
coram notario cum solemnitate, aut ex communi aestimatione.
4. Ob promissionem non est licitum se occulte compensare,
nisi certo constet non esse merum propositum sed veram promissionertj, et quidem obligantem ex iustitia. Ut fieri potest si
ob insolita obsequia praestita facta fuerit, quo casu titulus
mercedis intervenit (contractus implicitus). At etiam tunc merintentio datidi expressa non est confundenda cum vera promis­
sione ; ac sententia iudicis hac in quaestione per se valeret.

QUAESTIO SECUNDA.

DE DONATIONE.

481, Donatio (schenking) est typus contractus unilatera­
lis et gratuiti. Etymologice est quasi doni datio seu liberalis
datio alicuius propriae rei alteri acceptanti. Datio est actio
donantis natura sua sufficiens ad dominium transferendum,
quae fit vel traditione rei, vel verborum officio. Unde
donatio definiri potest : actus gratuitus et liberalis quo
quis absque obligatione seu debito iustitiae dominium rei suae
transfert alteri acceptanti ; hoc ipso enim quod ipse accepta­
verit, perficitur contractus unilateralis et gratuitus. Dicitur
1) actus, ex una parte praestitus ; unde non fit contractus
nisi accedat acceptatio alterius ;
2) gratuitus i. e. absque obligatione et onere pro alio ;
nam si quaedam obligatio adderetur, donatio per accidens
esset aliquatenus onerosa, et ideo donatio mixta ;
3) liberalis, absque obligatione seu debito iustitiae i. e.
nullo iure cogente ; unde excluditur debitum strictum,
et quidem tale quod non ex liberalitate v. g. ex contractu
promissionis sit ortum, non autem excluditur debitum
morale ex obligatione charitatis aut pietatis, imo nec
gratitudinis, quamvis tunc donatio non sit plene liberalis.
Et ita distinguitur donatio mere liberalis, et antidoralis
(i. e. contra donatio) seu remuneratoria quae fit ex gratitu­
dine, ob meritum donatarii ;
4) dominium rei suae transfert, sive sit dominium plenum,
sive directum, sive utile : ita ius in re alteri concedit, et
quidem de se hic et nunc ;
5) alteri acceptanti, secus non esset contractus ; hic vero

502

SIJMMA THEOLOGIAE MORALIS

ex ipsa acceptatione alterius perficitur, unde est contractus
consensualis 1 (a. 938).
Triplex igitur ad donationem requiritur conditio : ex
parte donatoris liberalitas, ex parte rei translatae pro­
prietas, ex parte donatarii acceptatio.

!
J

b
(f
I

i,.

I

</
. s
! i

482. Donatio triplici modo fieri potest : inter vivos
(pnder levenden), causa mortis (ter zake des doods), et per
testamentum (bij uitersten wil). In 1° casu translatio domi­
nii fit actualiter et irrevocabiliter, in 2° actualiter et
revocabiliter, 3um dominium transfert in futurum pro
tempore quod mortem testatoris sequitur, et simul revo­
cabiliter. Quibus accedit donatio praesumpta, per haereditatem.
483. Donatio inter vivos est actus quo donator se
exuit seu privat actualiter et irrevocabiliter re donata in
favorem donatarii acceptantis (a. 894) ; a. v. actus quo
donator gratuito transfert actualiter et irrevocabiliter do­
minium plenum vel utile.
Ad quam tria requiruntur :
1) translatio alicuius boni, scii, rei sive corporalis sive
incorporalis seu iuris, ita ut alter acquirat ius in re,
2) gratuita, et ita distinguitur a commutatione aut ven­
ditione ; quod si aliquid oneris imponatur, habetur con­
tractus mixtus, partim gratuitus, partim onerosus,
3) actualis et ex natura sua irrevocabilis, quatenus bona
vel iura statim transferuntur et per se irrevocabiliter, ita
ut revocari nequeant nisi solis in casibus a iure expressis.
Sic distinguitur a promissione qua non transferuntur actua­
liter iura in re, et a testamento quo nec actualiter nec
irrevocabiliter iura transferuntur, et a mutuo quo res trans­
fertur cum obligatione eam restituendi.

484. Conditiones ad donationis validitatem requi­
sitae ex natura rei sunt : capacitas dandi in donante, quae
I. Ita et codex italicus, a. 1062 ; Hispanicus, a. 623 ; neerlandicus, a.
1703.— In iure romano erat, et in iure germanico, a 929, adhuc
est contractus realis qui non perficitur nisi traditione rei ; ante eam
solum datur ius ad rem.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

503

exigit ut ipse habeat dominium simul et liberam administrationem suorum bonorum ; et capacitas accipiendi in
acceptante seu capacitas dominii, ad quod saltem requiritur
quod iam sit conceptus ; at aliae conditiones insuper ex
iure positivo requiruntur (a. 901, sq.). Ita hodierno iure,
donatio saepe est contractus solemnis, ad cuius validi­
tatem specialis forma requiritur ut de ea certo constare
possit, eiusque irrevocabilitas in tuto ponatur : sic codex
gallicus et belgicus (a. 931) ; italicus (a. 1056), neer­
landicus (a. 1719) ; hispanicus (a. 633) ; austriacus (a. 943) ;
germanicus (a. 518).
Speciatim secundum ius gallicum et belgicum :
A. Duae conditiones pro qualibet solemni donatione necessariae
sunt ad validitatem, si scii, actus solemnis fiat aut fieri debeat ad
donationem in tuto ponendam : 1) ut fiat coram duobus notariis,
aut coram uno notario et duobus testibus, et protocollum (la
minute') penes notarium servetur (a. 931) ; — 2) ut acceptatio
eodem modo detur explicite, ita ut donatio non valeat nisi a
die acceptationis, vel notificationis donatori factae (a. 932).
B. Praeterea duae requiruntur conditiones pro quibusdam
donationibus, scii. 1) pro rebus mobilibus, ad validitatem requiritur
index omnium quae donantur aestimatorius,singulas res earunlque
pretium describens, atque a donatore et donatario subsignatus
(a. 948) ; — 2) pro immobilibus, quae hypothecae subiici possunt,
actus donationis et acceptationis transcribi debent apud conser­
vatorem hypothecarum (a. 939), ita tamen ut defectus transcrip­
tionis donationem non reddat invalidam, sed solum rescindibilem ;
rescissio autem peti nequit ab ipso donatore aut ab iis qui
transcriptionem efficere debebant, sed ab iis quorum iura per
donationem laesa fuerunt (a. 941).
C. A praedictis formalitatibus quaedam tamen donationes sunt
immunes :
1) Donationes manuales, quae sola traditione rei perficiuntur ;
ut resultat ex a. 852-868, 2279 x. Valent scii, pro rebus mobilibus
corporalibus et pro titillis ad latorem, dummodo fiant a persona
capaci: tuncscil.non applicatur a.931; non autem pro aliis, v.g .pro
incorporalibus aut pro illis quae donantur sine actuali traditione.
2) Donationes sub specie contractus onerosi, n. g. emptionis
simulatae, ut si quis rem vendat certo pretio et eodem actu
condonationem faciat pretii aut partis eius : valet dummodo
donator sit capax dandi, donatarius capax accipiendi, et con­
tractus fiat in propria legali forma. Ita quoque si quis in charta
scribat, sub forma contractus onerosi : « agnosco me debere
Petro centum libellas » ; — non autem si scriberet : « valeat
pro centum libellis », quia est forma contractus gratuiti.
I. Ita quoque Codex austriacus, a. 943 ; neerlandicus, a. 1724 ;
italicus vero pro solis mobilibus modici valoris.

504

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

3) Donationes accessoriae, quae scii, accedunt contractui
oneroso in favorem tertii ; ut si Petrus domum vendat Paulo
pro 50.000 fr., ita ut Paulus 10.000 det Iohanni : in casu valet
actus donationis sicut venditionis, quia accessorium sequitur
principale (a. 1973).
4) Donationes quae fiunt per modum renuntiationis gratuitae,
ut si creditor debitum remittat, aut dominus renuntiet cuidam
servituti, vel legatarius legato : valent, dummodo fiant modo a
lege definito, ut si chirographum destruatur in quo habetur
debiti probatio.
Tribus ultimis casibus, non requiritur specialis actus solemnis, quia etiam sine illo finis legis obtinetur, scii, quod donatio
certo noscatur et eius irrevocabilitas in tuto ponatur.

485· Revocatio donationis.,— Quamvis donatio per se
et ex natura sit irrevocabilis, in triplici casu tamen, iuxta
legem, merito revocari potest (a. 953) :
a) si donatarius erga donantem insignis ingratitudinis
reus iudicatus est, ut si donatoris caedem molitus sit,
saevitiis apt gravibus iniuriis eum affecerit, vel alimenta
ei negaverit in egestate (a. 955) ;
b) si donatori, qui tempore donationis prole carebat,
postea nascatur filius, etiam si iam fuerat momento dona­
tionis conceptus (a. 960-961) ;
c) si in donatione onerosa, conditiones donatario im­
positae, minime adimpletae fuerint (a. 954).
In secundo casu, donatio est pleno iure nulla (a. 960) ;
primo et tertio, revocabilis (a. 956).
Accedit casus quo apponatur tamquam conditio resolutoria : si donatarius moriatur ante ipsum donatorem
(a. 951), et haec conditio verificetur \

486. De valore donationis informis in conscientia.
— Donationes ex natura rei validae, sed nullae ex solo
defectu legalium formarum, ex dispositione iuris positivi
possunt esse omnino nullae etiam ante sententiam iudicis,
si sciL forma essentialiter requiratur ad ipsam existentiam donationis, ut haec sine ea nec concipi possit ; et
talis forsan est intentio iuris gallici (a. 893). Attamen
quia id certum non est, possunt donationes haberi ut
validae, donec interveniat sententia iudicis ita statuentis ;
I, Codice Germaniae (a.528) admittitur insuper superveniens indigen­
tia rei familiaris ; sed non admittitur tamquam causa nativitas prolis.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

505

quae omnino necessaria est casu quo, propter defectum
alius requisitae conditionis, actus tantum sit simpliciter
nullus aut rescindibilis (n. 454).
Post sententiam iudicis autem, iam sunt nullae etiam
in foro conscientiae, si agitur de causis profanis ; pro
causis piis, probabilius manent validae, propter can. 1513
qui videtur ad donationes inter vivos extendendus sicut
ad testamenta1 ; alii tamen non improbabiliter applicant
can. 1529 et dicunt donationes, ad differentiam testamen­
torum, in casu esse nullas2.
487. Quaestio ; Quid si donator donatione sua laedit ius
alterius cui aliquid debetur ex iustitia, v. g. si quis non
potest solvere debita sua neque praevidet se probabiliter
solvere posse ? — Respondetur :
i° Donator tunc valide donat quia disponit de rebus
suis : ius dominii enim pertinet adhuc ad eum ; unde
in hoc non est iniustitia ; — sed voluntarie se iniicit
in impossibilitatem moralem reddendi et sic iniuriam facit
creditoribus, quia violatur eorum ius strictum ut debitor
ex bonis suis solvat.
2° Pariter iniustitiae particeps est donatarius qui talem
impotentiam cognoscens, inducit ad dona sibi tribuenda ;
ideoque ipse secundario restituere tenetur.
3° Imo, secundum plures, idem valet si donatarius,
istius impotentiae conscius, non quidem ad donationem
compellit sed eam acceptat, quia est cooperatio remota,
cum non possit accipere nisi id de quo alter libere disponere
potest. Sed alii negant, quia donatarius non est causa
quod debitor velit donare, et nihil facit nisi uti iure suo,
scii, accipere rem de qua alter valide disponit ; unde
1. Can. 1513 : « § i. Qui ex iure naturae et ecclesiastico libere valet de
suis bonis statuere, potest ad causas pias, sive per actum inter vivos
sive per actum mortis causa, bona relinquere.
§ 2. In ultimis voluntatibus in bonum Ecclesiae serventur, si fieri
possit, solemnitates iuris civilis ; hae si omissae fuerint, haeredes
moneantur ut testatoris voluntatem adimpleant ».
2. Cfr. Kiselstein, in Rev. Red. de Liège, XI, n. 2, — Can. 1529
ita sonat : « Quae ius civile in territorio statuit de contractibus tam in
genere, quam in specie, sive nominatis sive innominatis, et de solutionibus,
eadem in iure canonico in materia ecclesiastica iisdem cum effectibus
serventur, nisi iuri divino contraria sint aut aliud iure canonico caveatur ».

h

!
V
j
I
'
j

j

*;■

5°6

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

damni creditorum non est nisi causa permissiva aut per
accidens, cum non constet illum ex iustitia teneri hoc
damnum impedire.
4° Tandem si donatarius istam impotentiam ignoret,
probabiliter nihil restituere debet ex iustitia, quia propter
bonam fidem sine iniustitia accipit id quod donator valide
donat ; quamvis tamen aliqui dicant eum ad restitutionem
teneri, si res donata adhuc existât vel exinde ipse sit
ditior factus.
In praxi, pro 30 et 40 casu, quia res, ad quam aliquo
modo concurrit, est inhonesta, consulenda est restitutio
bonorum quae proveniunt ex donatore impotente.

488. Animadversio : de donatione mortis causa.
Hoc nomine venit contractus gratuitus qui fit intuitu et condi­
tione mortis : quo scii, alteri aliquid actu donatur ita tamen ut do­
natio revocari possit usque ad mortem donatoris. Hinc differt a
donatione inter vivos, quae revocari nequit nisi in casibus a
lege determinatis ; et a testamento quo ius actu non transfertur,
sed tantum post mortem. Unde medium tenet inter utrumque :
dum enim donatio inter vivos actu confert ius in re absolu­
tum, testamentum in futurum concedit ius, et quidem ius ad
rem, ipsa vero actu confert ius in re licet conditionatum, quatenus
fit sub conditione quod valeat, si ante mortem donatoris non
revocetur : hic et nunc tibi do 1.000 fr. post mortem habendos,
nisi aliter eguero.
Hodie in multis iuribus non agnoscitur : gallicum et belgicum
(a. 893, 944 et 946), italicum (a. 1050), neerlandicum (a. 1703)
eam omnino excludunt ; austriacum (a. 956), germanicum
(a. 230X), hispanicum (a. 620), lusitanum (a. 1457) eam legato
assimilant dum easdem conditiones impleat ; helveticum eam
silentio praetermittit ; — e contra iure anglico et americano Stat.
Foed. admittitur. Iure canonico pro causis piis explicite agnosci­
tur, ac valet can. 1513.
Valide tamen fieri potest donatio sub conditione quae non
pendet a voluntate donantis, sive resolutoria : nisi donatarius
(vel et haeredes) ante donatorem moriatur (a- 951) > sive suspensiva : si donator periculum mortis non evadat.

489. Dispositiones Iuris canonici, — Notentur canones:
1535 : * Praelati et rectores de bonis mobilibus suarum eccle­
siarum donationes, praeterquam parvas et modicas secundum
legitimam loci consuetudinem, facere ne praesumant, nisi iusta
interveniente causa remunerationis aut pietatis aut Christianae
charitatis ; secus donatio a successoribus revocari poterit ».
1536 : « i. Nisi contrarium probetur, praesumendum ea quae
donantur rectoribus ecclesiarum, etiam religiosorum, esse çcclesiae donata.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

SO?

2. Donatio facta ecclesiae, ab eius rectore seu superiore
repudiari nequit sine licentia Ordinarii.
3. Repudiata illegitime donatione, ob damna quae inde obve­
nerint actio datur restitutionis in integrum vel indemnitatis.
4. Donatio ecclesiae facta et ab eadem legitime acceptata,
propter ingratum praelati vel rectoris animum revocari nequit ».

QUAESTIO TERTIA.

DË TESTAMENTO.

490. Testamentum est actus essentialiter revocabilis
quo testator de bonis suis disponit aut de certa illorum
parte, pro tempore mortem ipsius secuturo1 (a. 895).Dicitur
1) actus, quia stricte non est contractus: non enim est
testatorem inter et legatarium conventio, quae requirit
duplicem actum, sed unus actus quo solus testator suam
voluntatem exprimit, independenter a qualibet accepta­
tione alterius, ita ut sola vis sit a testatore ;
2) essentialiter revocabilis usque ad mortem, dum donatio
inter vivos est de se irrevocabilis ;
3) quo testator, scii, ipsa persona testatoris, et non
ipsius delegatus ; imo de se persona singularis : si enim
eodem actu a pluribus fieret iam esset testamentum irritum,
quia suppressum est a iure hodierno testamentum coniunctum et mutuum2 (a. 968);
4) de bonis suis vel de parte eorum disponit : consideratur
1. Ius romanum atque plura adhuc iura moderna distinguunt inter
testamentum, codicillum et legatum. Testamentum est actus seu ultimae
voluntatis dispositio qua quis haeredem instituit bonorum. Codicillus
est declaratio ultimae voluntatis, qua sine haeredis institutione, aliquid
circa successionem decernit, praesertim dispositio secundaria, additio
explicativa vel mutativa testamento iam condito directe adiuncta. Le­
gatum est ultima dispositio qua testator ex bonis universae haereditatis
aliquid alteri directe relinquit ab haerede ipsi tradendum vel praestandum.
At in iure gallico (a. 895) generatim omnis dispositio de bonis propriis
indiscriminatim vocatur testamentum.
2. Sunt tamen exceptiones. Codex germanicus (a. 2274) et helveticus
(a. 512) pacta mutua permittunt in testamento authentico; et codex
austriacus (a. 602) inter solos coniuges, sicut etiam permittit quod
parentes testamentum condant pro filiis minorennibus quoad bona
quae ipsi filiis relinquunt (a. 609'1 ; codex vero lusitantis (a. 1589) substi­
tutionem parentum admittit generalem in locum filiorum.
Admittuntur tamen generatim mutua pacta coniugum in ipso con­
tractu matrimoniali.

508

summa theologiae moralis

enim in praesenti ultima testatoris voluntas in ordine ad
dominium, usum et administrationem bonorum suorum ;
5) pro tempore mortem ipsius secuturo : testamentum enim
ius et dominium non transfert actu, hic et nunc, sed
solum post mortem testatoris.
Differt itaque testamentum a donatione : a) illud est actus,
haec est contractus ; b) illud est revocabile, haec irrevocabilis ;
c) illud ius et dominium non transfert actu sed solum pro
tempore mortem subsecuturo, haec ea actu transfert in praesenti.
Et nihilominus testamentum merito reducitur ad donationem,
quia gratuito transfert dominium, et quia per consensum lega­
tarii acceptari debet dum voluntas defuncti non fuit revocata.

491. De origine iuris testandi multiplex fuit opinio,
lamvero :
i° Certum est aliquod ius haereditarium per se fundari in
natura, scii, illud quo filii, parentes, aut etiam proxime coniuncti
succedunt in bonis defuncti (nisi legitime ab eo exclusi fuerint),
quia dominium privatum non tantum necessarium est individuis,
sed et ad familiam et propter stabilitatem bonorum familiae :
Si filius et haeres, ait Ap.ad Gal. IV,7. Unde bona, destinatione,
iam pertinent ad familiam, quo fit ut iam existât speciale vin­
culum quo nascitur ius occupandi bona defuncti ; secus nexus
et perpetuitas familiae periclitaretur.
Id agnoscit S. Thomas, c. Gent. Ill, 123 ; et in IV Sent.,
d. 33, q. 2, a. I ; atque ad minus est admittendum, quia, ut
ait Pius XI in encycl. Quadragesimo anno : « Semper enim ipsum
naturale ius et possidendi privatim et hereditate transmittendi
bona intactum inviolatumque maneat oportet, quippe quod
respublica auferre nequeat ».
2° Probabile est ius testandi illimitatwn seu perfecte dispo­
nendi de bonis post mortem, in iure naturali fundari, propter
rationes similes ac dominium privatum, cuius videtur esse
complementum. Dominium enim hominis privati ex una parte
est exclusivum et permanens, praesertim in rebus a se effectis
aut amelioratis ; ex altera parte, ratio ob quam necessaria fuit
divisio possessionum, ut nempe sit stimulus laboris sufficiens,
atque maior cura et progressus in labore, etiam aliquatenus
valet pro iure de bonis disponendi post mortem, ut magis
efficaciter ista procurentur.
Sed id non est omninO certum, quia non clare apparet quomodo
aliquis possit de bonis suis disponere post mortem, seu pro
tempore quo non amplius habet dominium. Unde aliqui hoc
ius derivant a lege humana ; certum tamen est naturam ius
testandi saltem suadere ut convenientissimum.
3° Attamen multa quoad illud ex solo iure naturali manent
indeterminata et incerta, nominatim quoad modum illud ius
exercendi, et quoad limites quibus est circumscriptum ne in detri­
mentum societatis, civilis vel familiaris, vergat. Undç certissime

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

509

agnoscenda est legislatori civili potestas illud ius determinandi
et eius limites statuendi, etiam sub poena nullitatis testamen­
torum in foro conscientiae.

492. Conditiones ad valorem testamenti requisitae
determinantur a iure civili. — In iure solet distingui
testamentum in forma externa extraordinaria, et in forma
ordinaria,
A. Testamentum informa extraordinaria est illud quod,
ratione privilegii, etiam absque formis legalibus conditum
valet : ita testamenta militantium, trans mare navigantium,
et tempore luis1 (a. 981-998). At ista testamenta debent,
cessante necessitate, intra breve tempus forma ordinaria
vestiri.
B. Testamentum in forma ordinaria distinguitur triplex :
olographum, solemne et mysticum.
i° Olographum (eigenhandig), sicut vox indicat, est illud
quod manu testatoris integre fuit scriptum cum adnotatione
diei, mensis et anni quo confectum est, et subscriptione
testatoris2 (a. 970).
Unde ad eius validitatem, tria essentialiter requiruntur :
a) Ut integre manu testatoris scriptum fuerit, nullo verbo
excepto. Interscriptiones propria manu additae non vitiant testa­
mentum ; alienae vitiant si unum corpus cum testamento effi­
ciunt, ut constaret v. g. ex approbatione testatoris. Additiones
marginales validae sunt, etiamsi subsignatae non fuerint, si
eodem tempore ac ipsum testamentum scriptae fuerint ; si vero
postea, novasque dispositiones contineant, subsignari debent cum
inscriptione diei, mensis et anni. Liturae quas manu testatoris
factas esse constat, quia eas approbat vel quia testamentum in
eius possessione invenitur sigillo subsignatum, solum irritant
dispositiones deletas.
b) Ut recte designetur dies, mensis et annus, quo testamentum
confectum est, initio aut fine documenti, quod requiritur ut
cognoscatur utrum scriptum fuerit tempore quo testator capax
erat testandi et quodnam e variis testamentis sit validum. Debent
autem ista notari, antequam proprium nomen signetur, ita ut
subscriptio scriptoris sit testamenti conclusio, secus facile esset

1. Ius helveticum id etiam permittit quando, propter defectum officialis
publici et impedimentum aegroti forma ordinaria servari nequit (a. 506) ;
et similiter ius austriacum admittens testamentum privatum nuncupa­
tivum coram 3 testibus simul praesentibus (a. 585).
2. Testamentum olographum admittitur in iure gallico, belgico,
neerlandico, italico, hispanico, austriaco, germanico, helvetico etc.

K
5IO

R
: r,
ïî

î'

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

dubium. Designatio vero loçi non est necessaria, nam ubique
testamentum fieri potest12(a. 999).
c) Ut testator propria manu nomen suum apponat* in fine
documenti, etiam per nomen familiae integris litteris expressum ;
posset tamen praenomen sufficere si sufficienter indicaret per­
sonam, uti v. g. pro episcopis.
Ut consequatur suum effectum, saepius exigitur ut testamentum
exhibeatur tribunali, vel deponatur apud notarium. Consulendum
quoque est, ne subducatur aut deleatur, ut duo eius exem­
plaria scribantur, quorum Unum haeredi vel legatario, alterum
notario tradatur.

2° Testamentum publicum seu solemne (par acte public;
plechtig), est illud quod actu authentico seu publico con­
ficitur a notario vel officiali competente coram testibus,
dum testator ore declarat vel dictat suas ultimas disposi­
tiones ; unde et vocatur nuncupativum (C. Germ., a. 2250 ;
mondeling).
Forma in diversis regionibus est diversa. Iure gallico a duobus
notariis excipitur coram duobus testibus ; vel ab uno notario
coram quatuor testibus ; dictatur a testatore, scribitur ab uno
notario et signatur ab isto notario, 2 saltem testibus et testatore
(a. 971-975)·
In Belgio, ex lege 16 dec. 1922 modificante codicem civilem
iam sufficiunt duo notarii vel unus notarius cum duobus testibus ;
conditiones autem ut validum sit testamentum solemne requirun­
tur : a) ut dictetur a testatore, b) ut scribatur ab uno notario sicut
dictatum fuit, c) Ut praelegatur testatori, et quidem coram duobus
testibus si ab uno notario excipitur; d) ut horum omnium mentio
fiat ; e) ut signetur a testatore, et si id facere non possit, expresse
id in actu declaretur simul cum causa quae subsignationem
impediverit ; f) ut etiam subsignetur a testibus, casu quo ab
uno tantum notario excipiatur ; g) testes non possunt esse
legatarii, nec horum coniuges, neque eorum consanguinei vel
affines (usque ad 4m gradum inclusive), nec uxor, scribae aut
inservientes notarii. — Oportet autem esse Belgas et maiores,
et possunt esse utriusque sexus, ita tamen ut maritus et uxor
non simul sint testes in eodem testamento (a. 980).

30 Testamentum mysticum seu secretum (geheim^ besloten,
verzegeld) est illud quo testator secreto de bonis suis
1. Iure tamen germanico (a. 2231), et helvetico (a. 505) requiritur
indicatio loci, e contra iure austriaco nec exigitur indicatio datae (a. 578).
2. Iure anglico potest etiam esse subsignatum ab alio, sed sub ductu
testatoris. Subscriptio autem a testatore fiat aut agnoscatur coram saltem
duobus testibus, simul praesentibus, qui, coram testatore, testamentum
subscribant.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

511

disponit, quodque clausum et sigillatum notario vel officiali
publico offert coram testibus.
Iure gallico, requiritur ut testator illud offerat notario coram
sex testibus, declarando hoc esse suum testamentum propria
manu scriptum et subscriptum, vel ab alio exaratum et a se
subscriptum ; — cuius declarationis conficitur actus authen­
ticus ab omnibus subsignandus (a. 976-979). Quod in Belgio,
lege 16 dec. 1922, aliquatenus fuit modificatum, ita quod offerri
debeat duobus notariis, vel uni notario atque duobus testibus.

493. De valore testamenti informis seu formis
legalibus carentis, valent principia :
1) Si testamentum spectet causas profanas, ut validum
haberi potest a legatario, donec a iudice declaretur nullum,
quia plures existimant huiusmodi testamentum non esse
legaliter inexistens sed solummodo invalidum ; eodem
modo ac diximus de donatione informi.
2) Haeres tamen naturalis annullationem testamenti
petere potest ; — nisi testatori explicite promiserit se
testamentum non impugnaturum^ et testator, huic pro­
missioni innixus, a mutando testamento abstinuerit : tunc
enim impugnando, iniusta fraude privaret legatarium iute
quod ipse secus legitime fuisset consecutus.
3) Legatarius vero nulla fraude ad decipiendum iudicem
uti potest, e. c. supplendo designationem diei aut anni
omissam, aut apponendo nomen testatoris qui subscribere
morte impeditus fuit ; quod si fraude aut alio medio
iniusto usus fuerit, ad restitutionem tenetur erga haeredes
qui ius habent prosequendi testamenti annullationem.
4) Si testamentum autem spectet causas pias, certo vali­
dum est in conscientia ex can. 1513, § 1 : « In ultimis vo­
luntatibus in bonum Ecclesiae serventur, si fieri possit,
solemnitates iuris civilis ; hae si omissae fuerint, haeredes
moneantur ut testatoris voluntatem adimpleant » (Cfr.
can. 2348).
Et quamvis non explicite dicatur : moneantur de obligatione,
tamen sufficienter id indicatur implicite quia monitio non fit
de consiliis sed de praeceptis ; quod iam omnino certum est ex
declaratione authentica comm. interpr., 17 feb. 1930. Quae
declaratio ceteroquin confirmat jurisprudentiam traditionalem

512
l

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

romanam(Alex. Ill, Decr. 1. Ill, tit. 26, c. 2; S. Poen. 23 iun.
1844 et 19 ian. 19Q1).
Si legata pia nimis onerosa proximis videantur defuncti,
possunt adire S. Sedem ad reductionem obtinendam aut com­
positionem ; in casu vero necessitatis, aut si testator ita dis­
posuerit, etiam Ordinarius est competens (can. 15x7).

494. Iura et onera legatariorum, — In iure distingui
solent haeres, legatarius et executor testamentarius.
Haeres est ille qui in bona defuncti naturaliter seu legaliter succedit etiam sine testamento; unde vocatur haeres ab
intestato (bij versterf) ; legatarius est qui ex defuncti bonis
recipit vi legati seu testamenti ; executor testamentarius est
mandatarius cuius testamenti execution! est invigilare.
Nihilominus, in iure hodierno, haeres etiam vocatur ille
qui ex testamento succedit, sed titulo universali, non lega­
tarius particularis : ita Codex italiens (a. 760), germanicus
(a. 2087), hispanicus (a. 668) ; at in iure gallico (a. 1002),
belgico et neerlandico, nulla fit distinctio inter haeredes
testamentarios et legatarios omnesque vocantur legatarii.
Distinguuntur itaque : haeredes seu legatarii universales,
— haeredes seu legatarii titulo universali, — legatarii
particulares, — exeeutores testamentarii.
Sequuntur dispositiones iuris gallici et belgici :
A. Haeres seu legatarius universalis (eenige erfgenaam of algemeene legataris) dicitur ille cui donatur universalitas bonorum
defuncti. Testator unum legatarium universalem seligere potest,
aut plures coniunctim ; at si plures sint, necesse est ut nulla pars
inter eos assignetur. Legatario universali : a) Ius est, deficientibus
haeredibus necessariis, statim obtinendi dominium bonorum
defuncti et possessionem (la saisine ; bezitrecht) ; — si vero adsint
haeredes necessarii, hi possessionem consequuntur, et legatarius
ab ipsis bonorum traditionem (la délivrance ; de uitlevering of
overhandiging) postulare debet, b) Officium autem est : si solus
haereditatem accipiat, solvendi omnia legata et debita, etiam
ultra vires haereditates, nisi haereditatem acceperit sub beneficio
inventarii ; si vere concurrat cum haerede necessario, solvendi
omnia legata, debita vero nonnisi proportionate ad partem
haereditatis (a. 1003-1009).
B. Legatarii titulo universali ii sunt quibus testator donat
quotam partem bonorum suorum, v. g. tertiam vel quartam
partem, vel omnia mobilia aut immobilia. lamvero a) ius non
habent ad possessionem, sed bona sibi donata ab haeredibus
necessariis vel a legatario universali postulare debent ; b) of­
ficium autem iis est debita et legata particularia solvendi pro
rata parte haereditatis quam accipiunt (a. 1010-10x3).

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

513

C. Legatarii titulo particulari illi sunt quibus testator rem
determinatam donat : a) ius habent ad bona sibi legata statim
post mortem testatoris, sed possessionem inire vel fructus exigere
generatim nequeunt nisi a die qua petierunt bonorum traditionem,
vel haec voluntarie ab haeredibus fuit concessa ; b) officium
autem non habent debita et onera successionis solvendi, nisi
explicite id declaraverit testator, vel bona ipsis donata hypothecis
sint onerata (a. 1014-1024).
D. Executor testamentarius (uitvoerder) est mandatarius ab ipso
testatore selectus eo fine ut dispositionum testamentalium execu­
tion! fideliter invigilet. Potest testator etiam designare plures ;
quod si nullum designaverit, executor erit haeres. Iura et officia
executoris, cuius munus non transit ad haeredes, pendent partim
ab intentione testatoris, partim a dispositione legis : haec postulat
a) ut curet apponi sigilla, si inter haeredes sint minores, interdicti
vel absentes ; — inventarium confici, praesente vel rite vocato
haerede proximo ; — Vendi res mobiles si pecunia ad solvenda
legata deficiat ; — atque testamentum exequi ; — b) impensae
vero ab executore in implendo suo munere factae, ex rebus
haereditariis solvi debent (a. 1031-1034).
Patet simul concurrere posse legatarios diversae speciei.

495. Cessare testamentum potest triplici modo :
revocatione, caducitate, et rescissione.
i. Revocatione (herroeping) : testamentum enim natura
sua est revocabile, et homo voluntatem suam mutare
potest usque ad mortemx. Revocatur autem testamentum
(a. 1035-1038) :
A. explicite, per testamentum novum in quo praecedens formaliter rescinditur, aut integre, aut quoad aliquas dispositiones,
vel per actum coram notario, quo declaratur mutatio voluntatis ;
B. implicite seu tacite : a) novum condendo testamentum, in
quo nihil de priore dicitur, sed continentur dispositiones contrariae
iis quae in illo habebantur (tegenstrijdige schikking);
b) quacumque alienatione rei legatae (yervreemding'), etsi
alienatio nulla sit aut testator postea rem recuperaverit : alienatio
enim mutationem mentis clare significat ;
c) laceratione, obliteratione aut destructione testamenti (yersçheuring of vernietiging'), ab ipso testatore aut eius iussu peracta.
Si testator sub voto vel sub fide iuramenti proposuerit vel pro­
miserit alteri acceptanti se non revocaturum testamentum, et
nihilominus illud sine legitima ratione revocet, peccat contra
religionem; sed non contra iustitiam, quia votum aut iuramentum
nequit mutare naturam testamenti quod est essentialiter revoI. Id tamen non valet de mutuis pactis, ubi admittuntur : haec non
possunt revocari nisi mutuo consensu.
Summa Theologiae Moralis Π — 33

514

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

cabile. Valet itaque in hoc casu revocatio ; eo magis quod simplex
promissio non revocandi sit invalida ex a. 1130.

2. Caducitate (vervai), quae^verificatur quando dispo­
sitiones ab initio validae, suum effectum, ob superveniens
impedimentum, obtinere nequeant (a. 1039-1043) :
a) Si legatarius moriatur ante testatorem : donatio testamen­
taria fit enim intuitu personae, et ideo ad haeredes non transit.
b) Si legatarius moriatur antequam impleatur conditio eventus
incerti a qua pendebat legatum.
c) Si res legata totaliter perierit vivente testatore ; aut post
eius mortem, sed absque ulla haeredis culpa : tunc enim res
perit domino.
d) Si legatarius legato renuntiat post mortem testatoris, aut
inhabilis fit ad illud recipiendum.

Rescissione Vel annullatione (verbreking^quam haeredes
petere possunt ob triplicem causam (a. 1046-1047) :

,1

a) Si legatarius conditiones a testatore impositas non exequatur
(a· 954)·
b) Ob gravem legatarii erga testatorem ingratitudinem, ut si
vitae testatoris insidiatus fuerit, saevitiarum, delicti aut gravis
iniuriae contra eum reus fuerit, gravem iniuriam eius memoriae
intulerit (a. 955, 1047 et 727 sq.).
c) Si quaedam sit nullitatis causa ex carentia formarum lega­
lium aut partium inhabilitate (a. 893).

QUAESTIO QUARTA.

DE PRINCIPIIS
DONATIONI ET TESTAMENTO

COMMUNIBUS.

496. Limitatur facultas donandi :
1) incapacitate donandi aut accipiendi in certis personis,
sive absoluta sive relativa ;
2) quibusdam donandi certis modis lege prohibitis;
3) reservatione legali quoad certa bona.
497. Incapacitas donandi (pnbevoegdheid). — Per se
donandi capaces sunt omnes qui ad contrahendum sunt
idonei (n. 467) ; iure autem civili vario modo facultas
donandi restringitur propter bonum publicum, in minorennibus scii., uxoribus, amentibus aut interdictis, bo­
norum cessoribus, et damnatis ad poenas.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

SIS

i° Minorennes, etiam emancipati, donare nequeunt nisi
in casibus a lege determinatis.
Iure gallico et belgico a) post annum aetatis decimum sextum,
donare possunt per testamentum, sine assistentia tutoris, dimidiam
partem bonorum quae maiorennes dare valerent ; quodsi plus
disponant, testamentum est reducibile ; b) nuptias contrahentes,
in contractu matrimoniali dare possunt quidquid maiorennes
dare valent ; c) parvas donationes manuales facere possunt
(a. 903-904 et 1095).
Iure italico testari nequit qui nondum 18 annos compleverit ;
his completis sicut ceteri omnes (a. 762-763) ; τ iure austriaco
testari nequeunt impuberes ; post pubertatem et ante 18 annos
completos, solum oretenus et coram iudice (a. 569) ; — iure
hispanico testari possunt minores post annum 14 completum
(a. 663) ; — iure germanico testari solum possunt post annos 16,
et tantum oretenus coram notario (a. 2229) ; — iure anglico
minores testari prohibentur.

2° Uxores donare inter vivos nequeunt sine consensu
mariti vel auctoritate iudicis, nisi donationes manuales;
at per testamentum de bonis suis disponere possunt ;
testamentum enim non valet nisi pro tempore quo iam
cessat auctoritas mariti (a. 905).
Ita, conformiter ad naturam rerum, in iure gallico, belgico,
neerlandico, hispanico, lusitano, rumeno, etc, — In iure autem
austriaco, helvetico, italico, germanico, anglico iam habent
plenam aut fere plenam potestatem, sed quoad bona propria illa
de quibus, iuxta regimen matrimonii, disponere possunt.

3° Amentes et interdicti nullo modo donare possunt.
Imo, post interdictum, etiam annullari possunt actus anteriores
facti dum causa interdicti iam existebat notorie (a. 502-503).
Illi vero qui sub consilio iudiciario sunt constituti, bona alienare
inter vivos sine huius consilii assistentia nequeurlt, sed testa­
mentum condere valent (a. 513).

40 Bonorum cessares donare non possunt ; imo saepius
statuitur in iure donationes intra paucos dies ante cessionem
factas esse invalidas.
Sic iure gallico statuitur eos donare non posse intra decem
dies quae praecedunt iudicialem declarationem eorum status ;
et donationes antea factae irritari possunt, si probetur eas factas
in fraudem creditorum (a. 1x67 ; c. corn. belg. a. 445 sq.)

5l6

summa theologiae moralis

5° Damnati ad poenas perpetuas seu legaliter interdicti
donare non valent, nisi auctoritas civilis ab hac inhabilitate
dispenset.
In Belgio tamen possunt condere testamentum (C. Poefc., a. 22).

De capacitate religiosorum dicitur in Iure canonico, ubi de
religiosis.

498. Incapacitas accipiendi est absoluta vel relativa,
secundum quod sit ad omnem, vel ad determinatam
personam.
A. Absolute incapaces sunt :
i° Infantes nondum concepti tempore quo fit donatio
aut quo moritur testator ; censetur autem tempore op­
portuno conceptus qui nascitur 300 diebus post mortem
testatoris (a. 312 et 315), dummodo tamen nascatur vivus
et vitalis (a. 906).
2° Minores nihil per se recipere possunt, sed parentes
vel tutores nomine ipsorum ; emancipati accipere non
possunt sine assistentia curatoris.
3° Uxores acceptare nequeunt absque consensu mariti
vel auctoritate iudicis ; — nisi in regionibus in quibus
iam obtinuerunt potestatem quoad propria bona de quibus,
iuxta regimen matrimonii, disponere possunt, ut dictum
est n. praec.
40 Interdicti accipere nequeunt sine consensu curatoris
et consilii familiae.
50 Damnati ad poenas perpetuas.
In Belgio tamen curator pro ipsis recipere valet, sed ipsis
nihil remitti potest (C. Poen., a. 23-24).

6° Societates quae non sunt legaliter agnitae, saltem coram
lege civili, nequeunt accipere, bene tamen singula membra,
sed eodem modo ac ceteri cives.
70 Instituta legaliter agnita non possunt accipere sine
approbatione auctoritatis civilis ; v. g. Seminaria, con­
gregationes, xenodochia, Universitates, etc.
Ita in Belgio requiritur approbatio deputationis permanentis
provincialis pro summis modicis quae non superant 5.000 fr. ;
pro maioribus, approbatio gubernii (a. 910 ; leg. com., a. 76).

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

517

— Prohibitio tanlen non tam respicit habilitatem quam formam
donationis ; unde non spectat donationes manuales, quae non
subiiciuntur fprmis pro donatione praescriptis.
De religiosis dicitur in Iure canonico.

B. Relative incapaces, saltem in multis regionibus,sunt :
1° Tutor quoad minorem, usquedum iste maioritatem
attigerit eique redditae sint tutelae rationes (a. 907).
Ita ne videlicet tutor sua auctoritate abutatur in pupilli detri­
mentum. Si tamen tutor sit ex ascendentibus pupilli, ex iure
gallico, ab eo aliquid accipere potest.

2° Coniuges ad invicem (a. 1096-1099).
Agitur evidenter de solis donationibus in forma legali.

3° Medici, chirurgi, pharmacopolae et ministri cultus
(cuiuscumque etiam acatholici), qui alicui aegroto, in ultimo
morbo, artis aut ministerii sui operam praestiterunt, nihil
ab eo titulo gratuito recipere valent per donationem, etiam
testamentariam, durante illo morbo factam ; nisi sint
haeredes directi, vel istis deficientibus, collaterales saltem
in quarto gradu (a. 909).
Ratio est quia praedicti, in datis circumstantiis, in mentem
aegroti nimium exercere possunt imperium. Excipiuntur dona­
tiones remuneratoriae, factae titulo particulari, modo sint
proportionatae facultati donantis et officiis praestitis ; item
donationes factae sacerdoti ut missas celebret.
Inhabiles vero non sunt : medicus qui vocatur solum consilii
causa, pharmacopola qui medicamenta vendidit quin operam
suam praestaret ; nec minister catholicus qui non fuit confessarius, sed solummodo extremam unctionem aut sacram com­
munionem praebuit, aut ut amicus aegrotum invisit.

40 Filii illegitimi, etiam legaliter agniti, minorem tantum
haereditatis partem accipiunt quam legitimi (a. 908 et 757) ;
quodsi legaliter agniti non fuerint, tamquam extranei
habentur.— Incestuosi autem et adulterini, quando legaliter
ut tales demonstrantur, quod raro evenit, nonnisi pensio­
nem alimentariam accipere possunt (a. 762).

499. Modi donandi prohibiti sunt interpositio, sub­
stitutio, et conditio illicita.

518

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

I. Interpositio (schijnoverdracht, tusschenerfstelling') vetita
est ilia qua donatio fit personae habili, cum obligatione
rem tradendi personae quae legaliter est incapax accipiendi,
ita ut donatio fiat in fraudem legis.
Intçrpositio ab eo qui validitatem donationis impugnat probari
generatim debet, ostendendo paetum saltem tacite initum fuisse
quo donatarius se obligaverit ad rem tradendam incapaci, aut
donatorem id iussisse : non enim sufficit ut merum desiderium
manifestaverit, quia desiderium obligationem non inducit. Lex
tamen interpositionem aliquando praesumit apud certas personas :
ita pater et mater, descendentes et coniux personae incapacis
praesumuntur interpositae (a. 911) ; quae praesumptio est iuris
et de iure ita ut probatio in contrarium non admittatur.

II. Substitutio (pnderschuiving, ondererfstelling), est dis­
positio qua donator duplicem designat personam : unam
quae immediate, alteram quae defectu prioris aut post eam
dona aut legata est acceptura. Est autem duplex substitutio :
1) Improprie dicta, directa, seu vulgaris (gewone, rechtstreeksche, aangeduide), designat personam quae donum
vel legatum consequetur, si donatarius vel legatarius non
velit aut non possit illud consequi, v. g. domum tribuo
Petro, huius autem defectu Paulo. Haec nihil est nisi
donatio conditionata, quae valida est (a. 898).
2) Proprie dicta,indirecta s&ifideicommissaria(vertrouwde}
rei dominium (non usumfructum) alteri tradit cum onere
rem donatam per certum tempus vel usque ad mortem
servandi, eamque postea liberaliter transmittendi tertio ;
hinc alter dicitur gravatus seu fiduciarius, tertius vero
fideicommissarius seu vocatus. Haec iure hodierno, in
odium manus mortuae vel et stabilitatis bonorum apud
nobiles, prohiberi solet ut civium aequalitati, liberae
bonorum translationi et agriculturae noxia, et quidem
ita plerumque ut non solum substitutio, sed ipsa donatio
irritetur ; ac proinde fiduciarius bona donata nec sibi
retinere nec alteri tradere possit. Quae lex non videtur
certo iniusta. Sic in iure gallico et belgico (a. 896 et 899),
et neerlandico (a. 926). — Iure italico (a. 899-900) et
lusitano (a. 1869) manet dispositio principalis, sed irritatur
substitutio.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

519

Duplex tamen substitutio lege civili etiam gallica permittitur,
ne prodigi bona sibi legata dissipent : a) pater et mater bona
quorum liberam habent dispositionem uni vel pluribus ex filiis
suis dare possunt cum onere ea reddendi omnibus liberis ex ipsis
natis vel nascituris, absque ulla distinctione, et in primo gradu
tantum ; b) qui nullos habent descendentes, bona de quibus
libere disponere valent, fratribus aut sororibus relinquere possunt
cum onere ea reddendi omnibus liberis ex ipsis natis aut nascituris,
et in primo gradu tantum (a, 1048-1051).

III. Conditio impossibilis aut illicita donationi aut testa­
mento adnexa, licet illicite apponatur, ea tamen non
infirmat nisi voluntate praedominante donator velit ut
donatio a conditione pendeat. Unde actum plerumque non
reddit invalidum, sed (ad differentiam contractus onerosi)
conditio habetur non scripta) ita ut donatarius eam implere
non teneatur (a. 900) ; invalida tamen esset donatio, si
conditio illicita esset vera et sola Causa contractus, quia tunc
consensus tali conditioni esset alligatus et vere ab ea de­
penderet (a. 1131 et 1172).
Ita ius gallicum et belgicum. Iure italico, conditiones istae
in testamento seu legato ut non scriptae habentur (a. 849),
at donationem infirmant (a. 1065) ; iure helvetico illicitae in­
firmant legatum, aliae pro non scriptis habentur (a. 482) ; iure
austriacO) legatum sub conditione suspensiva impossibili vel
illicita est nullum, si vero sit conditio resolutoria, haec pro
non scripta habetur (a. 698) ; iure germanico modus impossibilis
tunc solum infirmat legatum quando constat liberalitatem non
futuram fuisse sine tali onere (a. 2195).

500. De^valore interdictionum legis civilis, idem
dicendum est quod de valore testamentorum informium
diximus (n. 493). — Quando de causis piis agitur, valet
Ius canonicum, in quo substitutio non prohibetur, v. g.
Petrus legat domum suam Iohanni sub ea conditione ut
Iohannes eam relinquat post mortem ecclesiae parochiali.
Quid itaque si, petente haerede, donatio illa a iudice
civili irritetur et domus tradatur haeredi ? R : Haeres non
tenebitur domum Iohanni relinquere quia sub hoc respectu
agitur de causa profana ; sed debet curare ut ecclesia
parochialis accipiat id quod testamento Petri statutum est,
quia sub hoc respectu est causa pia. Poterit itaque haeres,
vivente Iohanne, domum retinere, dummodo curet ut post

520

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

mortem suam domus tradatur causae piae, vel si id im­
possibile aut periculosum sit, tradatur res aequivalens.

501. Legalis reservatio bonorum haereditatis {wettig
voorbehoud') est illa pars quae ad haeredes naturales ipso
iure devolvitur secundum proportionem a lege definitam.
Opponitur parti seu quotae disponibili {beschikbaar deel),
de qua dominus ad libitum disponere potest, dum de
parte reservata seu legitima (voorbehouden of onbeschikbaar
deel) gratuito disponere nequit sed solum titulo oneroso.
In Anglia, excepta transmissione quorumdam fundorum, et
in Statibus Americae Foederatis generarim plena viget testandi
libertas ; at in multis Europae regionibus limitatur : ita in Italia
(a. 805 sq.) et Austria (a. 765 sq.), dimidia pars haereditatis debetur
descendentibus, tertia ascendentibus defectu descendentium ;
in Germania (a. 2303) dimidia pars bonorum est disponibilis et
altera est reservata filiis, parentibus, coniugi ; in Hispania tertia
pars bonorum est disponibilis, tertia pars inter filios aequaliter
distribuenda, ultima vero libere donari potest cuilibet e filiis, non
autem alienis (a. 808 sq).
Iure autem gallico-belgico (a. 913-914), neerlandico (a. 960 sq.) :
1) Pars disponibilis a numero filiorum pendet : si unus sit filius,
parentes de dimidia parte bonorum libere disponere valent ; si
duo filii supersint, de tertia parte disponere possunt, si tres aut
plures, quarta pars est disponibilis. Nomine autem filiorum veniunt
etiam filii légitimât! et adoptati et nepotes ( kleinkinderen ) eorumque
descendentes, eo tamen sensu quod omnes ex uno filio geniti pro
uno tantum filio computantur quem repraesentant.
Si supersint filii naturales legaliter agniti, at non légitimât!,
iis reservatur quota pars sed minor quam si essent legitimi.
Secundum ius belgicum, sunt tantum haeredes patris et
matris (a. 756) : iis confertur i/3m portionis quam legitimi obti­
nuissent, si alii filii legitimi adsint ; 1/2m si defunctus habeat
fratres, sorores aut ascendentes ; 3/4“ si alios saltem habeat haere­
des (a. 757). Non succedunt in integram haereditatem nisi alius
non supersit haeres (a. 758). — In Gallia, ex lege 25 mart. 1896,
i/2m portionis filii legitimi, si alii sint legitimi ; 3/4“ si defunctus
habeat fratres, sorores aut ascendentes; secus tota haereditas.
2) Deficientibus posteris, si supersint ascendentes in utraque
linea, paterna et materna, iis reservatur dimidia pars bonorum ;
si in una linea, quarta pars reservatur (a. 915).
3) Nulla est reservatio in collateralium gratiam1 ; in praxi
tamen, si collaterales pauperes conquerantur de eo quod legata
facta fuerint plura cum nimio suo detrimento, solet auctoritas
publica haec legata reducere ; et merito : pietas enim, postulat

i. Proprium est iuri helveticp quod fratres et sorores sint haeredes
necessarii (a. 470-471).

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

521

ut cognatis in necessitate, praesertim fratribus et sororibus,
quaedam relinquantur.
4) Coniugi superstiti non conceditur reservatio proprie dicta,
sed ius ad usumfructum cuiusdam partis bonorum (a. 767) ;
quae varia est pro variis legibus.
Ex lege belgica 20 nov. 1896, coniux toro non separatus,
ius habet ad usumfructum, sive portionis filii legitimi (quae non
excedat 4™ partem bonorum), si defunctus habet filios ex alio
coniugio ; sive totalitatis, si defunctus non habet haeredes, nisi
collaterales alios ac fratres aut sorores vel horum descendentes ;
sive dimidiae partis bonorum, in aliis casibus. In Gallia ex lege
9 mart. 1896, ususfructus ipsi tribuitur 1/4 partis bonorum, si
adsint filii legitimi ; y2 partis si alii sint haeredes.
Notetur donationes inter vivos aut testamentarias partem disponibilem excedentes non esse absolute irritas, sed reduci posse
(a. 920) si haeredes id postulent reservatarii eorumve successores
aut causam habentes (a. 921). In hoc casu, primo reducuntur
dispositiones testamentariae pro rata parte valoris ; deinde, si
legata non sufficiant ad partem reservatam solvendam, reducuntur
donationes, non quidem pro rata parte, sed ordine chronologico,
incipiendo a novissima et retro ascendendo usque ad primam
(a. 923 sq.).

502. Quid de reservatione legali valet pro foro
conscientiae? — Resp. Ius civile longius procedit lege
naturali ; cumque statuat materiam solo iure naturali non
satis determinatam, per se obligat in conscientia. Quaeri
autem potest qualem et quantam obligationem conscientiae
producat? Itaque illi qui donationibus vel testamentis
legalem haeredum necessariorum portionem laedunt :
1) Non videntur peccare contra iustitiam commutativam,
quia testator disponit de re sua et haeres nonnisi post
mortem testatoris habet ius strictum in illam rem. Excipitur
casus quo quis mediis iniustis et fraudulentis v. g.
venditione ficta uteretur ad impediendum ne haeres neces­
sarius suum ius prosequatur.
2) Generarim peccant contra iustitiam legalem vel obedientiam, cum violent legem iustam et bono communi
quasi necessariam, v. g. ne liberi legitimi, ex primis nuptiis
Orti, postea propter nimium amorem patris erga secundam
uxorem eiusque liberos ab omni haereditate excludantur.
Peccatum istud per se est leve, per accidens potest esse
grave, Si haeres necessarius exinde in egestatem saltem
relativam coniiceretur.

522

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

3) Quandoque nullatenus peccat talis testator, praesertim
a) si favet uni filio ob iustam causam, ad bonum maius
scii, procurandum, vel maius malum vitandum ; v. g. si
nonnisi violando legalem filiorum partem aliquis posset
officium pietatis, charitatis, vel iustitiae implere, ut provi­
dendi educationi filii illegitimi vel sustinendi parentes in
gravi necessitate : tunc enim lex naturalis praevalet.
Pariter b) si observantia legis quae in bonum familiae
lata est, in eiusdem detrimentum vergeret : tunc enim lex
cessat contrarie, quia fit nociva ; ut si propter servatam
legalem aequalitatem nullus filiorum iam posset paternum
commercium vel agriculturam prosequi, Vel si unus filius
praevideatur brevi omnia dissipaturus dum frater, cui plus
tribuitur quam lex permittit, merito speratur etiam fratri
prodigo eiusque liberis provisurus. Quod facile evenire
potest in nostris regionibus, in quibus arcte restricta est
libertas prudenti patrifamilias competens.

5®3· Quaestiones. — I. An licitum sit laedere legitimas
haeredum necessariorum partes per donationes vel legata ad causas
pias, v. g. fundationibus ?
Resp. Id probabiliter est licitum, vel saltem non est iniustum,
dummodo haeredes necessarii obtineant id quod iure naturae
ipsis ad honestam sustentationem et statum competit. Attamen
haeredes quorum pars legitima laesa fuit, non videntur peccare
si cum iustis mediis coram tribunali reclamant, quia lex civilis
habet ius determinandi partem legitimam. In casu enim non
directe declarat nullum legatum Ecclesiae factum (quod facere
non valeret), sed directe statuit legitimam portionem filiorum,
ex quo tunc indirecte sequitur nüllitas alterius legati1. Aliter
esset dicendum de donationibus et legatis piis extra partem
legitimam factis, quia lex civilis non habet ius impediendi
directe aut generatim omnes donationes pias, sicut nec impe­
diendi ius Ecclesiae possidendi bona.
II. Quid si aliquis ex odio vel affectu inordinato vellet solam
partem legitimam filiis relinquere; vel si absque iusta causa uni
filio favet ex parte disponibili ?
R. Iste sub gravi obligatur deponere odium vel affectum
inordinatum, et hortandus est ut filiis quid amplius relinquat.
Seposito odio et affectu graviter inordinato partialitatis, si uni
i. Notetur iam olim sub iure romano sententiam probabilem id
concessisse ; quod a fortiori valet nunc, quia pars disponibilis multo
minor est. Ceterum multi, etiam veteres theologi, docent donationes
inofficiosas probabiliter reduci posse ad partem disponibilem.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

523

filio prae aliis favét absque iusta causa, qualis esse potest si plus
mereatur virtute aut obsequio, si plus fecerit, si plus egere
videatur, v. g. ad sustentationem vel ad studium, non peccat
graviter, nisi forsan per accidens si propterea odia et dissensiones
graves oriantur, et ista non sint potius tribuenda malitiae et
avaritiae haeredum quam patri qui utitur iure suo. Quod prae­
sertim verum, si pater propriis laboribus bona acquisierit ; si
vero non proprio labore acquisierat, melius est ut aequaliter
dividantur inter omnes filios, nisi adsint speciales circumstantiae
de quibus dictum est. Cfr. etiam n. 502, 3).
III. An testator tenetur ad providendum etiam haeredibus qui~
busdam non necessariis ?
R. 1) Est obligatio gravis ut fratribus et sororibus relinqua­
tur id quod sufficiat ad gravem illorum inopiam sublevandam ;
quod lex civilis etiam aliquatenus agnoscit. Ita C. C., a. 767
lege belgica modificatus.
2) Est obligatio levis ut prospiciatur necessitati ceterorum
cognatorum graviter indigentium.
Istae omnes sunt obligationes pietatis sub gravi vel sub levi
obligantes pro gradu necessitatis et gradu propinquitatis : quae
obligationes indirecte bona defuncti afficiunt, ideoque cum illis
ad haeredes transeunt.
QUAESTIO QUINTA.

DE SUCCESSIONE LEGALI.

504. Successio legalis, seu ab intestato, est transmissio
bonorum defuncti ad unum vel plures secundum ordinem
a lege definitum. Cum enim aliquis de rebus suis per
donationem aut testamentum non integre disponit, bona
quae supersunt ad haeredes transeunt naturales via suc­
cessionis lege firmatae aut statutae. Quae successio tamen
reducitur ad donationem et testamentum : adest enim per
se donatio praesumpta quam lex supponit et agnoscit.
505. Successores legales certo ordine ad haereditatem vocantur. — Distinguendi imprimis sunt haeredes
regulares, qui ipso facto personae defuncti succedunt et
statim omnia illius iura acquirunt, dummodo onera suc­
cessionis in se suscipiant ; et irregulares, qui a indicé in
possessionem bonorum mittuntur.
Regulares autem triplici modo succedere possunt : in
capita (par tête; hoofdsgemjze), in stirpes (par souche;
staaksgewijze); et in lineas (par ligne; stamsgewijze). Sue-

524

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

cedunt autem iure proprio i.e. propter personalem gradum
consanguinitatis, aut iure repraesentationis, quia obtinuerunt
ius defuncti sui parentis. Quinque vero sunt regularium
ordines; ita ut ab uno ordine ad alium non fiat transitus,
nisi omnino deficiant haeredes ordinis anterioris.
A. Tamquam regulares successores ad successionem vo­
cantur :
1. Descendentes defuncti, videlicet : filii legitimi aut
legitimati (a. 331-333), vel naturales recogniti (a. 756), aut
adoptivi (a.350), et quidem in capita; deinde nepotes, etc.
sed in stirpes (a. 745).
Iure gallico et belgico, filii legitimi aequaliter inter se dividunt
haereditatem, quia succedunt in capita. Si unus ex iis mortuus
fuerit, posteri ad haereditatem vocantur repraesentatione et
succedunt in stirpes (a. 745). Filii illegitimi recogniti nonnisi
partem haereditatis consequuntur a lege determinatam (a. 756761) si supersint legitimi haeredes, sicut dictum est n. 501.
Filius adoptivus recipit partem legitimi (a. 350).

2. Deficientibus descendentibus, vocantur pater et mater
defuncti simul cum fratribus eius et sororibus, secundum
proportionem a lege definitam.
Iure gallico et belgico % pars cedit parentibus, altera fratribus
et sororibus ; si supervivat tantum pater aut mater, 1 /4 pars
huic cedit, 3/4 fratribus et sororibus (a. 748-752).

3. Deficientibus descendentibus, parentibus, fratres et
sorores defuncti integram haereditatem inter se dividunt
modo a lege definito.
Iure gallico et belgico succedunt in capita si eiusdem tori
sunt; secus in lineas ita ut germani participent de utraque
linea (a. 750 et 752).

4. Si deficiant descendentes, parentes, atque fratres et
sorores, successio devolvitur ad ascendentes, et quidem in
lineas, ita ut dimidiam partem inter se dividant propiores
ascendentes paterni, alteram vero inter se dividant pro­
piores ascendentes materni (a. 746-749).
Si vero una e duabus lineis ascendentium extincta fuerit,
l/2 pars inter ascendentes dividitur, altera inter collaterales
alterius lineae (a. 753).

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

525

5. Si deficiant descendentes, fratres et sorores, necnon
ascendentes, haereditas transit ad collaterales ia. 750 et 755)
usque ad gradum a lege praefinitum L
Ex lege belgica n oct. 1919, a. 47, consanguinei ultra 4“ gra­
dum non succedunt, nisi vocentur repraesentatione ; repraesenta­
tio autem admittitur in linea recta in indefinitum, in linea vero
collaterali pro descendentibus tum fratrum et sororum defuncti,
tum ejus patrui aut avunculi, amitae aut materterae (C. C., a. 742
modif.). — Lex gallica 31 dec. 1919 collaterales ultra sextum
gradum a successione excludit, nisi fratris vel sororis sint descen­
dentes : tunc successio pertingit usque ad gradum I2m. Fere
idem statuit lex neerlandico 17 feb. 1923. Iure italico collaterales
non admittuntur ultra gradum ip“.

B. Irregulares successores sunt duo :
1. Coniux superstes, dummodo iudicialiter non sit ab
alio coniuge toro separatus, deficientibus supradictis
haeredibus, totam haereditatem consequitur ; si autem non
obtineat integram haereditatem, usumfructum acquirit
cuiusdam portionis bonorum (a, 767) ; sicut dictum est
Q; 501·
Iure Italico, coniux, deficientibus filiis, ius habet ad 4“ aut
3m partem haereditatis ; deficientibus etiam parentibus ascen­
dentibus, fratribus et sororibus, ad 2/3 partes, imo ad totam
si cognati sint sexto gradu remotiores (a. 754). Iure anglico,
uxor accipit 1/3“partembonorum mariti intestati,si hic relinquat
descendentes; secus
12. Iure germanico (a. 1924-1931), coniux
superstes in i° casu solum i/4“ partem accipit, in secundo y2m
haereditatis et supellectile; deficientibus ascendentibus totum.

2. Status seu fiscus, qui, defectu aliorum haeredum,
1. Ordines paulo aliter distinguuntur in iure germanico (a. 1924 sq.),
scii. i. descendentes defuncti ; — 2. parentes, ita ut locum defunctorum
vel alterutrius defuncti, eorum descendentes teneant; — 3. avi et
aviae ; aut similiter eorum descendentes, quibus tamen praeferetur
coniux superstes ; — 4. proavi et proaviae, eodem modo ac dictum
est in 3 ; aut in eorum defectu proxime cum defuncto cognati ; —
5. abavi et abaviae, eodem modo ac dictum est in 4.
2. In singulis Statibus Americae foederatis ius diversum est. Iure
anglico, distinguuntur proprietates immobiles atque mobiles. Immobilis,
si nulla sit proles, proximo haeredi masculino defertur ; si vero proles
habetur, tribuitur filio natu maiori vel, si obierit, eius filio ; deficiente
omni prole masculina, dominium coniuncte omnibus filiabus addicitur.
— Mobiles, defectu testamenti, ita dividuntur ut tertia pars viduae,
ambae reliquae partes filiis sine sexus distinctione obtingant. — Si ipsa
uxor sine testamento moriatur, eius patrimonium tribuitur marito, vel
si is obierit, progeniei.

526

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

naturalium aut insuturorum, omnia bona consequitur
(a. 768).

506. Ab haereditate excluduntur :
1) ratione incapacitatis et quidem ipso facto, dummodo
existât momento quo successio inceperit : a) nondum
concepti ; b) qui nascuntur non vitales ; c) qui tempore
quo successio incepit iam mortui sunt (a. 725) ;
2) ratione indignitatis: a) qui damnati fuerunt propter
patratam aut attentatam defuncti interfectionem ; b) qui
contra defunctum tulerunt accusationem capitalem calum­
niosam, quae ut talis iudicialiter declarata est ; c) maiores
natu, qui sibi notam defuncti interfectionem (non inter­
fectorem) iudicibus non denuntiaverunt, nisi tamen a
denuntiatione excusentur ut interfectoris cognati aut affines
(a. 727-728). Non tamen excluduntur indignorum filii,
nisi succedant repraesentatione (a. 730).
Omnes praedicti non ipso facto, sed solum post sen­
tentiam iudicis exhaeredantur.
507. Optio acceptandi et repudiandi successionem,
-r- Nemo tenetur successionem acceptare sed potest eam
repudiare : nemo enim est haeres nisi volens ; unde
nemo succedit nisi postquam acceptaverit. Potest autem
successionem acceptare sive simpliciter, sive sub beneficio
inventarii, vel eam repudiare (a. 774).
A. Qui simpliciter acceptat, sive explicite, nomen haeredis
assumendo in actu authentico vel etiam privato ita tamen
ut clare constet eum successionem acceptasse, sive implicite,
actum ponendo qui necessario voluntatem acceptandi
importet (a. 778-780) :
1) statim acquirit omnia iura defuncti et de iis disponere
valet (a. 777) ;
2) omnia onera in se suscipit, etiam ultra vires haereditatis, ita ut debita solvere teneatur non solum ex bonis
successionis sed etiam ex propriis. Hoc ultimum tamen
non videtur valere in foro conscientiae, saltem ante sen­
tentiam iudicis ; quae in casu nititur in falsa praesumptione
fraudis ;

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

527

3) irrevocabiliter acceptat, nisi in casibus a lege exceptis,
scii, quando acceptatio obtenta fuit dolo, vel quando
haereditas plus quam dimidia parte imminuitur ob inven­
tionem testamenti tempore acceptationis incogniti (a. 783).

B. Qui acceptat sub beneficio inventarii, id expresse
declarare debet atque declarationem inscriptam habere in
tabulario tribunalis (a. 793) :
1) solam administrationem accipit bonorum, donec res
in liquido positae fuerint, et oneribus sit satisfactum (a.803);
2) curare debet ut inventarium conficiatur (a. 794) ;
ad quod conficiendum tres conceduntur menses,ac insuper
40 dies ad deliberandum pro acceptatione vel non (a. 795) ;
3) inventario facto, non tenetur onera solvere ultra vires
haereditatis ; imo ab omni obligatione se liberare potest,
cuncta bona relinquendo creditoribus et legatariis, ac ius
habet exigendi solutionem omnium quae sibi debentur a
successione (a. 802).
C. Qui repudiat successionem, quod non praesumitur
sed expresse declarari debet eodem modo ac acceptatio
sub beneficio inventarii (a* 784) :
1) censetur nunquam fuisse haeres, unde eius portio
accrescit cohaeredibus eiusdem ordinis, et his deficientibus,
ad gradum subsequentem devolvitur (a. 785-786) ;
2) a debitis solvendis liberatur, sed creditores inde laesi
a iudice obtinere possunt ut successionem acceptent eius
loco ; quo casu renuntiatio tantum invalidatur in gratiam
creditorum et eo solo fine ut solvantur quae ipsis sunt
debita (a. 788) ;
3) retinere potest dona et legata sibi facta, si partem
disponibilem non excedant (a. 845).
Simpliciter acceptare aliquando expedit, quando certo moraliter constat successionem non gravari ultra vires haereditatis :
ita enim multae vitantur expensae. In dubio, melius est acceptare
sub beneficio inventarii. Denique repudiare convenit, si moraliter
certo constet haereditatem gravari oneribus quae superent opes,
vel si donatio magni valoris antea facta, amittenda sit aut nota­
biliter minuenda eo quod referri debeat ad massam communem.

508. Partitio haereditatis et bonorum collatio.

528

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Partitio, ad lites vitandas, fieri potest ab ipsis ascenden­
tibus in eorum vita, sub forma donationis aut testamenti
(a. 1075-1080), dummodo serventur regulae iuris de
reservatione et de successione. Quod si nulla partitio ab
ipsis parentibus facta sit, post mortem eorum est in­
stituenda, nisi cohaeredes conveniant de ea ad tempus
differenda ; quod iuxta ius gallicum non potest excedere
quinquennium, ita tamen ut hoc elapso, conventio renovari
possit. Deficiente vero tali conventione, nullus cohaeres
cogi potest ad manendum in indivisione (a. 815).
Ut autem aequalitas relativa servetur inter haeredes,
nonnunquam a iure praescribitur ut fiat bonorum collatio
(a. 843 sq : rapport; wederinbreng). Consistit in eo, quod
unqsquisque ad massam communem haereditatis referre
debet quaecumque a defuncto accepit ipse per donationem
aut testamentum, nisi tamen donator explicite dixerit ea
non esse referenda atque simul partem disponibilem noti
excedant ia. 844 et 846), aut ipsa lex aliter disposuerit.
Est igitur ipse haeres seu legatarius qui tenetur ad collationem,
non filius eius, non pater, non coniux, nisi isti agant repraesen­
tatione (a. 847-849). Lex autem a collatione eximit 1) impensas
educationis (a. 852), quae scii, necessariae sunt ad artem vel
mercaturam addiscendam, vel sumptus nuptiales aut consueta
munera ; non autem expensas factas ad procurandum aliquod
munus seu vitae statum (frais d’établissement, a. 851), aut ad
debita solvenda (a. 851) ; — 2) fructus et foenora rei donatae,
quae ante mortem donatoris fuerunt percepta (a. 856) ; —■ 3) res
immobiles quae absque culpa donatarii perierunt (a. 855).

509. Num obligatio collationis quae lege civili
imponitur valeat in conscientia? — Respondetur :
1) Pro iis quae donator voluit absolute dare, remissa
explicite vel implicite obligatione collationis et salva
legitima haeredum necessariorum portione, non exis­
tit obligatio collationis ante sententiam iudicis, v· g·
si defunctus tribuerit magnam pecuniae summam sed
commendando ne unquam haec donatio aliis familiae
membris manifestetur. Post sententiam iudicis qua collatio
talium bonorum imponitur, habetur obligatio iustitiae
etiam in foro conscientiae, quia donatio invalida declaratur

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

529

2) Si de donatoris voluntate remittendi obligationem
collationis nulla probabili ratione constet, collatio fieri
debet petentibus haeredibus etiam ante sententiam iudicis :
lex enim civilis hoc ius tribuit ; si haeredes non petant,
collatio fieri non debet, nisi tamen donatarius se expresse
ad eam faciendam obligaverit.

3) Quandoque parentes cum suis liberis ineunt con­
tractum ut collationi subiiciatur id quod vi solius legis
civilis eidem non subiacet, v. g. expensae pro educatione
quae sunt vere extraordinariae respectu aliorum filiorum.
Istiusmodi contractus per se validus est ; attamen minores
illo non definitive ligantur, nisi, maioritatem adepti, illum
ratum habuerint. Ita ex, g. de expensis pro studiis in Semi­
nario vel Universitate.

5IO· Animadversiones. — 1. Rescissio partitionis (verbreking). Partitio semel facta rescindi potest a) propter vim et do­
lum ; 2) quando una pars laeditur saltem notabiliter : iuxta cod.
gall, requiritur ut laesio excedat quartam partem portionis quae
tribui debuisset, secundum valorem tempore partitionis (a. 887).
In foro conscientiae, omnis laesio iniusta reparari debet.
2. Assecuratio partitionis (garantie des lofs; vrijwaring'). Ad
aequalitatem servandam statuit ius, ut si unus ex haeredibus
totaliter vel partialiter evictionem patiatur bonorum quae ipsi
obtigerant, vel in eorum fruitione turbetur, ceteri haeredes te­
neantur eum indemnem praestare, dummodo a) causa evictionis
fuerit partitioni praevia, nec culpae haeredis evicti sit tribuenda ;
b) haec evictio non fuerit per explicitant clausulam actus par­
titionis ab assecuratione exempta (a. 884).
3. Proportio servanda in solutione debitorum. Ex iure naturali
atque civili, debet haeres omnis concurrere ad solutionem de­
bitorum defuncti secundum proportionem eorum quae ex haereditate accepit (a. 870).
Casu quo unus fundum acceperit hypothecae subiectum,
creditores cogere illum possunt ad totum debitum solvendum
quo fundus gravatur ; at tunc ipse recursum habet contra ceteros
haeredes ad repetendam partem ab ipsis debitam (a. 874).

Summa Theologiae Moralia II — 34

530

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

CAPUT III.

DE CONTRACTIBUS BILATERALIBUS
ONEROSIS COMMUTATORIIS.
QUAESTIO PRIMA.

DE EMPTIONE ET VENDITIONE.
S. Th. II-II, q. 77.

5I1. Emptio-venditio (achat et vente ; koop en verkoop) est typus contractus onerosi. — Emptio est pactio
pretii pro merce, venditio pactio mercis pro pretio.
Sunt duo contractus partiales correlativi unum inte­
grum conficientes. Definitur emptio-venditio contractus
bilateralis onerosus quo transfertur dominium alicuius rei pro
pretio determinato, vel contractus mutuo consensu constitu­
tus in dominium tradendi mercem pro pretio determinato,
et pretium pro merce (a. 1582). Dicitur
1) contractus bilateralis, et sic distinguitur a donatione,
2) onerosus, ut distinguatur a mutuo et commodato,
3) quo transfertur dominium : ita distinguitur tum a
promissione venditionis, qua nullum transfertur dominium
seu ius in re, tum a locatione-conductione, qua non
transfertur nisi solus usus,
4) alicuius rei seu mercis, ut distinguatur a cambio
quo datur pecunia pro alia pecunia diversa,
5) pro pretio determinato : sic distinguitur a permutatione
qua merx cum merce commutatur. Oportet autem pretium
sit determinatum : si enim relinquitur determinandum
ab emptore, contractus est nullus.
Tres itaque conditiones ad essentiam huius contractus requi­
runtur :
a) mutuus consensus unius qui emit et alterius qui vendit, in
translationem dominii ;
b) res determinata tamquam merx, i. e. res pretio aestimabilis,
sive mobilis, sive immobilis, et ita venditio distinguitur a cambio
in quo unum pecuniae genus pro alio genere pecuniae permutatur,
puta gallica pro anglica, argentea pro aurea ;
c) pecunia determinata tamquam mercis pretium determinatum,
et ita emptio distinguitur a simplici permutatione, in qua merx
pro merce datur, v. g. equus aut bos pro ovibus.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

531

Pecunia ex universali conventione constituta est communis
mensura valoris rerum et ita medium aptum ad res inter se com­
parandas easque permutandas. Hodie constat nummis seu mone­
tis aureis, argenteis, etc. vel syngraphis bancariis eas repraesen­
tantibus ; primis temporibus autem multis aliis rebus, uti pellibus,
ebore, conchis, piscibus, pecoribus. Hinc nomen pecuniae a pecus
desumptum est ; et nummi apud quasdam gentes pecudis capite
signabantur.

512. Venditio ex natura sua est contractus consensualis, qui absolvitur solo consensu partium (a. 1583),
ita ut statim valeat contractus, antequam res fuerit tradita
aut pretium solutum. Ideo a momento mutui consensus
dominium et periculum rei sunt apud emptorem ; et res
perit emptori, nisi pereat vitio intrinseco (a. 1647), vel
nisi fiat ex mora culpabili venditoris quia non fuerit
tempestive tradita (a. 1138-1141).
Exceptionaliter tamen venditio non absolvitur consensu par­
tium :
a) si ita explicite stipuletur in contractu ;
b) quando res non acervatim venduntur, sed iuxta pondus,
numerum et mensuram, ad degustationem aut probationem :
tunc contractus non erit perfectus nisi postquam res fuerint
ponderatae, numeratae, mensuratae, gustatae et probatae (a. 15851588);
c) si ius positivum ita generatim statuat : sic olim ius romanum,
hodie autem id non obtinet nisi in iure germanico et austriaco.
Tunc scii, non perficitur venditio nisi postquam res fuerit tradita.
In hisce casibus, quamdiu venditio perfecta non fuerit, do­
minium rei et periculum sunt apud venditorem, et res perit
venditori.

Articulus I.
De Emptione et Venditione ingenerali.

513. Materia venditionis est merx pro pretio. Merx
est omne id quod pretio pecuniae mensurari et alienari
potest. Unde hoc nomine veniunt omnes res quae in
commercio positae sunt (a. 1598), et legibus particularibus
vendi non prohibentur, sive bona corporea, sive etiam iura
incorporea utj credita, chirographa, iura in tertium, vel
ius in haereditatem apertam (i. e. post mortem defuncti),
iura etiam litigiosa pro rata probabilitatis rei obtinendae
(a. 1689-1701); non tamen ius solius usus et habitationis
(a. 631 et 634).

532

j
i
>,

1

{,'
/'
I·

j' I
i

K
j
(i

U

ii,
A'
E
l·
■
'
,

’

I'
i
;
I
i
I

i
I

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Sed a) in iure moderno venditio declaratur nulla:
1) si venditur haereditas viventis etiam consentientis (a. 1600),
ne scii, abusus, fraudes, neces consequantur, vel et desiderium
mortis ;
2) si res vendita erat aliena, non venditoris. In hoc casu, si
venditor scivit, emptor vero ignoravit rem esse alienam, prior
ob dolum tenebitur reparare damnum illatum (a. 1599) ;
3) si res momento venditionis tota perierat. Quodsi partim
perierat, potest emptor pro libitu yel contractum resilire, vel
partem rei superstitem postulare pro pretio ad ratam integri
pretii determinando (a. 1601).
Illae regulae valent in foro conscientiae.
b) Insuper ex iure naturali nequit vendi res sacra ut sacra,
seu res spiritualis ut talis : sic enim non est pretio temporali
aestimabilis. Quod peccatum vocatur simonia.

514. Aiateria emptionis est pretium pro merce. Pretium est valor rei pecunia expressus, Seu expressio valoris
venalis per pecuniae summam, ac proinde est mensura
quantitatis valoris ipsius mercis. Pretium itaque iustum
est illud quod est adaequatum rei seu valori eius commensuratum ; quo efficitur obiectiva aequivalentia inter datum
et acceptum. Tanti enim nec pluris nec minoris valet res
quanti est iustum eius pretium.
Valor alius est usualis, alius oeconomicus seu venalis. Valor
venalis supponit usualem, qui est diversus in diversis rebus et
non habet mensuram univocam.Usualis scil.est ex dignitate intrinseca rei et intensitate necessitatis individualis ; venalis autem est
aptitudo quam habet res ut in commercio cum aliis permutetur
(ruilwaardé), seu aestimabilitas utilitatis et facilitatis quam res
habet satisfaciendi indigentiis, i. e. appetitui et desideriis communibus voluptatis, utilitatis, necessitatis : aptitudo ad satisfaciendum necessitatibus communibus1.
Valor ac proinde pretium non pendet a subiectiva aestimatione
venditoris (cum non debeat esse iudex in propria causa), liée a
subiectiva commoditate huius vel illius emptoris in particulari,
nec a perfectione intrinseca seu naturali dignitate ipsius rei
I. Disputant oeçonomistae de causis valoris. Alii, ut plures liberales,
valorem ut mere subiectivum habent, ex utilitate scii» et aestimatione
contrahentium.Alii ex ipsa intrinseca rei utilitate vel absoluta vel relativa
ad emptorem desumunt, attenta simul abundantia vel penuria mercium
et pecuniae, ac proportione inter res oblatas et petitas. Alii, ut plures
socialistae, valorem rei reputant ex solo labore per se necessario in ea
conficienda, conservanda, vel et transferenda.
Alii denique, ut plures catholici, existimant valorem pendere ab
intrinseca rei utilitate simul et labore, ac insuper ex desiderio plus miniusve vehementi emptorum rem sibi comparandi propter eius utilitatem, voluptatem, aut necessitatem.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

533

secundum se, nam carius venditur triticum quam mures, aurum
quam canis, gemma quam fulices, domus quam equus aut
etiam quam servus. Sed ab obiectiva utilitate rei quoad usus
humanos, et quidem non absolute, sed secundum quod homines
illum usum valent aestimare et haec utilitas aestimatione com­
muni taxatur et mensuratur : nam gemma ad ornamentum plus
valet quam magna tritici quantitas ad consumendum. — Funda­
mentum totius rei videtur esse realitas ordinis socialis. Necessitas
autem commutandi res, bona et servitia secundum certas et
determinatas qualitates, est obiectiva ratio aequalitatis et valoris
oeconomici.
Pendet valor ab utilitate rei, i.e. ab idoneitate ad usus humanos
commoditatis, voluptatis, necessitatis, quae plus minusve aesti­
matur a) ex erogato labore, sumptibus, industria et periculis,
per se et communiter necessariis ad producendas, conservandas
et transformandas res ; b) ex copia et inopia rerum, et emptorum
aut venditorum frequentia vel raritate ; et c) ex intensitate desi­
derii communis seu communis voluntatis acquirendi et vendendi.
Unde variari pretium potest et augeri vel minui variis ex causis
a) ex parte mercium, propter abundantiam quae minuit, et
penuriam quae auget mercium valorem: id enim pluris aestimatur
quod a pluribus quaeritur quodque difficilius vel minori copia
invenitur, minoris autem id cuius maior est copia et quod minus
quaeritpr ;
2) ex parte ementium : a) ex eorum frequentia. Si multi sint,
carius venduntur merces, quam si sint rari : quanto enim plures
habentur emptores, tanto plus aestimantur res, nam frequentia
emptorum inducit penuriam mercium ; b) ex eorum capacitate
et quantitate pecuniae de qua disponere possunt ;
3) ex parte vendentium, nam carius vendunt qui ex officio
vendunt quam qui per accidens. Est enim pretio aestimabile
quod aliqui assidue curent de rebus conquirendis, conservandis
et distribuendis, et alias lucrandi rationes omittere cogantur.
Et similiter expensae, pericula et damna quae communiter oc­
currunt pretium augent : communiter, inquam, nam ex eo quod
unus mercator singulare damnum patiatur in suis mercibus, v. g.
naufragio aut incendio, non ideo iuste pro ipso augetur pretium ;
4) ex modo vendendi. Nam carius venduntur aut e contra
viliori pretio, prout venduntur a) ex officio, aut per accidens;
b) minutim, aut simul in magna multitudine : hoc enim liberat
mercatores a multis curis et expeditos facit ad nova comparanda ;
c) in propria officina, aut sub hasta, publica auctione; d) in officina
quaesita, vel libera oblatione allata : merces enim ultronee oblatae
vilescunt, nam hic modus vendendi indicat modicam utilitatem
et facultatem emptorum.
Quibus omnibus potest iustum pretium determinari.
Ex his intelligi potest : 1. Falsum esse principium : res tanti
valet quanti vendi potest, seu quanti haberi potest ab emptoribus.
Id solum verum est intra latitudinem aestimationis iusti pretii,
ita scii, ut quaeri possit usque ad summum pretium iustum,
non autem ultra summum.
2. «Falsas esse eas mercatorum regulas quibus mercium suarum

i

534

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

pretia justificare solent, quod tanti emerint, quod tantas expen­
sas fecerint, quod pericula subierint, nisi eiusmodi sint quae in
emptione talium mercium communiter accidunt. Sunt enim et
stulti et imprudentes, ac temerarii quidam mercatores, qui aut
se facile decipi patiuntur, aut sumptus inutiles faciunt, aut
periculis temere se obiiciunt. Accedit quod etiamsi mercator
recte processerit, ob supervenientem tamen earumdem mercium
abundantiam, contingat pretium minui, ideoque non possit
vendere quanti sibi constiterunt : sicut etiam quando insperato
supervenit inopia, pretium crescit, potestque pluris vendere
quam emerit » (Sylvius, in q. 77, a. 1, qr 2).
c) Non posse,ex eo quod singulare damnum patitur in mercibus
per infortunium, furtum, fraudem, mercatorem singularem etiam
supra summum pretium iustum exigere : res enim tanti valet
quanti communiter aestimatur, non vero quanti privato constitit.
Quodsi infortunium esset commune multis mercatoribus, ita ut
induceret mercium iacturam, tunc cresceret pretium.
d) Iniquam de se essç praxim mercatorum qui infimo pretio vel
infra vendentes, non tradunt mensuram integram aut merces
non integras sed adulteratas. Quod nec ad occultam compen­
sationem licitum dici potest erga emptores, quia venditoribus
non nocuerunt, nisi iniuste compellerint ad vendendum viliori
aut infimo pretio.
e) Iniustos esse illos qui solent munera dare famulis, postea
autem se occulte compensant adaugendo pretium ultra summum
iustum ; nisi tamen dominis praxis sit nota quin contradicant.
f) Si quae res apud barbaras gentes plurimi aestimentur, ibi
non est iniustum eas plurimi vendere : communis aestimatio
in aliqua regione reddit pretium iustum.

515. Principium I. Venditio iusta est si adest aequa­
litas inter mercem et pretium, seu si pretium est
iustum ; ita quod carius vendere et vilius emere rem
quam valet, est secundum se iniustum et restitutioni
obnoxium.
Probatur : 1) ex S. Thoma, q. 77, a. 1 : « Emptio et
venditio videtur esse introducta pro communi utilitate
utriusque, dum scii, unus indiget re alterius et e converso.
Quod autem pro communi utilitate inductum est, non
debet esse magis in gravamen unius quam alterius, et ideo
debet secundum aequalitatem rei inter eos contractus
institui. Quantitas autem rei, quae in usum hominis venit,
mensuratur secundum pretium datum ; ad quod est in­
ventum numisma. Et ideo si vel pretium excedat quan­
titatem valoris rei, vel e converso res excedat pretium,
tolletur iustitiae aequalitas. Et ideo carius vendere vel

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

535

vilius emere rem quam valeat, est secundum se iniustum
et illicitum » ;
2) ex libertate contractus : Venditor aliquo modo est
rationabiliter invitus ne viliori pretio, et emptor similiter
ne maiori pretio res aestimetur quam sit iustum. Et ideo
compartem adigere ad contractum inaequalem eumque
quasi obtrudere, est iniustum, quia in id revera non
consentit nisi coactus aut deceptus.

516. Principium II. Per accidens licitum est vendere
pretio maiori aut emere viliori quam sit pretium
iustum. Ita propter titulos extrinsecos, quorum tres recen­
sentur ex parte venditoris et tres ex parte emptoris.
A. Ex parte venditoris rationes augendi pretium sunt :
1) damnum emergens, ut si farinam qua eget vendat aut
instrumentum ad artem exercendam utile, dum ipse postea
nonnisi carius emere possit ;
2) lucrum cessans, ut si in gratiam emptoris vendat
mercem quam servare volebat in tempus quo carior fuisset,
aut solutionem differre diutius permittat ;
3) specialis ad rem affectus propter speciale commodum
aut iucunditatem quam ipsi affert, quia Carentia rei spe­
cialiter amatae est quid pretio aestimabile.
De his tamen oportet praemonere emptorem.
B. Ex parte emptoris rationes minuendi pretium sunt :
1. emptio in gratiam venditoris facta, cum emptoris
damno, lucro cessante aut incommodo, v. g. si quis in
gratiam venditoris iam nunc emat rem qua tantum indiget
tempore quo minoris erit pretii. De quo tamen monendus
est venditor ;
2. ultronea oblatio, nam res ultro oblatae vilescunt : id
enim arguit vel paucitatem emptorum et abundantiam
mercium, vel periculum defectus latentis aut palliatae
praestantiae ;
3. anticipata solutio, in circumstantiis oeconomicis ho­
diernis, quia ita venditori praebetur commodum quod est
pretio aestimabile.
517. Triplex distinguitur pretium : legale, vulgare et
conventionale.

536

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

a) Legale (wettelijke prijs} eSt illud quod potestate publica
ob bonum commune est taxatum, ut cupiditati et fraudibus
vendentium et ementium obvietur et pauperum expila­
tiones impediantur1 : ita in quibusdam civitatibus, aucto­
ritate magistratuum definitur pretium panis, carnis, aut
aliorum ciborum quotidianae necessitatis.
Solet illud pretium adhiberi e. g. in schedulis viae ferreae,
in signis postalibus, in cibis quae ministrantur in quibusdam
locis publicis, in medicinis quae venduntur a pharmacopolis, in
locatione curruum publicorum, in aliquibus monopoliis guber­
nii, etc-

b) Vulgare (gewone of gemeene prijs} est illud quod,
independenter ab omni coactione, communi hominum aesti­
matione,pro locorum et temporum varietate, determinatur.
Et quia varii homines non omnino similiter de iisdem
rebus iudicant, pretium vulgare non consistit in indivisibili,
sed quamdam habet latitudinem ; unde distingui solet
triplex : supremum supra quod probi mercatores vendere
non solent ; infimum, infra quod probi emptores generatim
non emunt ; medium quod inter utrumque consistit.
In rebus ad vitam necessariis, de quibus saepe contrahitur,
generatim pretium infimum non multum a supremo distat in
eadem regione, et pretium medium omnibus facile notum est,
per id quod dicitur pretium currens ; — in superfluis vero,
praesertim quando raro venduntur, maior est latitudo, et rarius
invenitur pretium currens bene determinatum.

c) Conventionale {prix convenu; overeengekomen of afgesproken prijs} est illud quod libera emptoris et venditoris
conventione determinatur.
Solet conventione pretium statui rerum quae sunt extra
commercium usuale ordinarium et ideo pretium vulgare non
habent ; uti sunt opera eximiae artis, gemmae pretiosae extra­
ordinariae magnitudinis, valde antiqua manuscripta, aliaque
huiusmodi quae rarissime venduntur ; sicut etiam res viles et
usu attritae quae'a veteramentariis venduntur.

Quibus positis dicimus :
I. Dato pretio legali, ipsi standum est in conscientia,
i. Bannez optime iustificat pretium legale.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

537

quia statuitur ab auctoritate in bonum commune, et ita
certior est regula ; — nisi tamen sit manifeste iniustum
(quod vix accidit) aut, rebus notabiliter mutatis, evadat
iniustum ; aut a maiore parte populi non servetur et in
desuetudinem abierit ; aut merx pretiosior notabiliter
sit vel deterior, quod est titulus extrinsecus. Qui ergo
sine ratione speciali atque iusta illud pretium excedit,
initistitiam committit et ad restitutionem tenetur erga
emptores ; imo erga alios venditores, si pretium imminuit
et istud non tantum in ementium, sed etiam in vendentium
favorem fuerit statutum.

II. Deficiente pretio legali omnino standum est pretio
vulgari, ita ut vendere supra supremum et emere infra
infimum sit iniustum, nisi specialis sit ratio tituli extrinseci.
Aestimatio communis certior est regula quam aestimatio
privata, eo vel magis quod pretium exprimit valorem rei
quoad communes usus et necessitates, qui proinde men­
surandus est communi aestimatione ; unde et contrahentes
communiter intendunt secundum illud pretium pacisci :
non enim solent homines, in contractibus onerosis, ultra
summum pretium emere aut infra imum vendere, nisi for­
san decepti aut necessitate coacti. Quodsi aliter fieret, non
servaretur aequalitas rei ad pretium, nec proinde iustitia.
III. Deficiente pretio legali simul et vulgari, conven­
tionale pretium haberi potest ut iustum, dummodo absque
fraude, vi, metu aliisque mediis iniustis libere et moderate
statuatur. Ratio est quia tunc nulla alia adest via pretium
determinandi. Ita quoad res quarum pretium ambo contra­
hentes omnino ignorant, quando uterque incertitudini et
periculo errandi aequali modo omnino voluntarie se ex­
ponit : tunc enim contractus est aleatorius ; aut quoad
illas quae rarissime venduntur et pretium vulgare non
habent : dummodo tamen pretium conventionale non sit
extra omnem proportionem et excessivae magnitudinis
aut vilitatis, sed moderate determinetur et rationabiliter,
ita ut aestimatio aliquo modo, quantum sit possibile, fiat
per comparationem ad alias res quae habent quamdam
similitudinem.

538

SUMMA

theologiae moralis

518. Quaestio i Specialis utilitas emptoris estne titulus ad
augendum pretium? — Id veteres communiter negant, probante
S. Thoma, a. 1 : « utilitas quae alteri accrescit, non est ex ven­
dente, sedex conditioneementis; nullus autem debet vendere alteri
quod non est suum ». Aliqui tamen theologi moderni illum ti­
tulum habent legitimum, dummodo venditor emptoris necessitate
non abutatur ; quia pretium etiam determinatur partim ex rei
utilitate extrinseca et relativa, atque ex desiderio vehementiori
eam habendi, ut ipsa sentit aestimatio communis; — verum gene­
ralis utilitas et commune desiderium augere pretium possunt,
non ita utilitas mere privata et desiderium particulare.
Distingui forsan possunt : utilitas ex conditione subiectiva
emptoris, et utilitas ex conditione relativa fundi, quia v. g.
fundus prope est domum vel 'agrum emptoris. In hoc casu
pretium augeri forsan potest, quia aestimatio maior provenit
ex obiectivo situ respectivo ipsius fundi ad domum ; at non
potest augeri pretium in primo casu. Si enim opifex indiget
aliquo instrumento quod sibi maiorem utilitatem affert propter
suam scientiam, ut possit conficere rem suo ingenio inventam,
non potest ideo venditor augere pretium, quia maior utilitas
tota ex scientia emptoris est ; — pariter nequit augeri ob neces­
sitatem emptoris : mera huius indigentia non est pretio aesti­
mabilis.
In praxi, qui bona fide hoc modo agunt, non sunt inquietandi,
nisi pretium ita augeant ut sit exorbitans. Nihilominus, etiam
cum apposita dicta limitatione, sententia modernorum non est
secura ; doctrina S. Thomae est longe probabilior, si non certa1.
i. Id quoque fatetur P. Vermeersch, in Quaest. de Iustitia ; ubi affert
pro sententia S. Thomae duo argumenta directa :
1) Specialis alicuius utilitas non auget rei valorem, cum non sit com­
muniter aestimata. Ergo non ingreditur iustum pretium, nec potest
computari nisi agatur de damno praecavendo vel sarciendo. Damnum
nullum est ubi utilitas emptoris. Ergo.
b) Pretium est solvendum quatenus res pertinet ad vendentem. Res
autçm pertinet ad vendentem secundum valorem et secundum utilitatem
sibi peculiarem, minime vero secundum utilitatem quae primum exoritur
apud ementem.
Alteram autem sententiam impugnat ob absurda consectaria :
1) Pretium iustum non tantum exigi potest sed solvi debet. Si ergo
specialis emptoris utilitas rationem mutet pretii iusti, emptor vel ultra
augere debuerit pretium, vel saltem indicare suam utilitatem, ut venditor
iure suo augendi pretii uti possit. Nemo tamen sic dixerit ; emptores
ad varias confugiunt artes ut haec utilitas ignoretur.
2) Sicut res specialiter utilis esse potest emptori, ita non raro pecunia
speciale affert venditori commodum quaestus. Non ideo tamen is existimet
se obligatum ad aliquid de pretio distrahendum, etiam si conatur com­
putare specialem emptoris utilitatem. Nonne haec sunt omnino arbitraria ?
3) Ut iam arguit Molina, de Iustitia, c. 2, d. 348, n. 6, fas tunc foret
carius vendere pauperi quam diviti. Specialis enim indigentia nonne
prodit specialem utilitatem ? Gratis ergo casum necessitatis quem nolunt
a venditore considerari, adversarii ipsi distinguunt ab utilitate quaestuosa
vel affectionis Neque opponant eum qui necessitate prematur carere

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

539

519. Animadversiones de insto pretio. — i) Com­
munis aestimatio pretium facit iustum etsi illa videatur imprudens;
hinc apud incultas gentes aurum vel ebur iuste permutari possunt
pro vitro vel pro pannis : commune enim iudicium rebus quae
alibi minimi valoris sunt, apud illas gentes magnum tribuit
valorem, E contra aestimatio privata; hinc illicitum est ignoranti
vendere vitreum coloratum magno pondere auri, vel vili pretio
emere rem communiter aestimatam pretiosam quam venditor
ignorat esse talem, v. g. gemmam pretiosam.
2) Fieri potest ut pretium, quod summum non excedit, sit
iniustum :
a) si semel facta conventione de pretio medio aut infimo,
quis occulte sibi comparet summum, decipiendo emptorem in
numeratione pecuniae aut in pondere vel mensura,
b) si ante factam conventionem dolose inducat emptorem ad
maius pretium dandum quam secus iuste dedisset : quivis enim
ius habet exigendi ne fraudibus vel aliis mediis iniustis impediatur
quominus emat iusto pretio, quale est mediocre vel infimum
quod dare voluisset.

3) Attamen pura mendacia (vel iuramenta) quibus mercatores
pretium exaggerant, aut affirmant rem venalem sibi tanti com­
parasse vel tanti aliis vendidisse, sicut illa quibus emptores
affirmant se alibi minoris emere posse vel potuisse, plerumque
non sunt habenda ut verae fraudes : nullus enim hisce multum
fidere solet, quae adhiberi Consueverunt ut ad moderatum
pretium perveniatur. Unde sunt peccatum contra veritatem (vel
et religionem), non contra iustitiam, dummodo pretium non sit
supra summum, vel infra infimum. Excipiendus foret casus
quo emptor, ob specialem fiduciam quam in vendentis persona
collocaret vel ob extraordinarias sinceritatis protestationes (v. g.
falsa documenta) ab altera parte emissas, nullatenus ab errore
cavere posset.
4) Quaerit S. Alphonsus, 1. III, n. 822 : « An excusatur (ab
iniustitia) qui utitur mensura diminuta ut consequatur pretium
iustum, alias non consecuturus ob iniustam taxam legalem, vel
iniustum monopolium ementium? Valde probabiliter affirmant...
quia tunc iste vexationem suam iuste redimit ». Circa quae
notat Prümmer, II, n. 294, esse intelligenda cum grano salis et
nostris temporibus rarissime posse in praxim deduci : « Dicitur
in Scriptura : Statera dolosa abominatio est apud Dominum
(Prov. XI, 1). Praesertim non est sufficiens excusatio saepe a
mercatoribus prolata, scii, se non posse sustinere « concurren­
dam » si non diminuant pondus et mensuram. Nam nulla iniuria
illis infertur ab emptoribus. Neque dicant pondus etiam sic
libertate. Ambo enim, et qui convalere vult propriae necessitati, et qui
lucri captae cupit occasionem^ premuntur necessitate finis seu boni
intenti, ad quod una patet via : rei comparatio. Variare inde potest obligatio
charitatis, non iustitiae.

540

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

respondere iusto pretio. Nam licet id verum sit absolute, tamen
id falsum est, postquam semel est legitime conventum de tali
pretio et de tali pondere (Biljuart, diss. 3, a. 3). Possunt autem
se defendere contra alios « competitores », accusando illos de
illicitis machinationibus. — Talis diminutio ponderis aut men­
surae licita solummodo est a) si ita fert consuetudo universalis,
atque hoc facile agnosci potest ab emptoribus ; b) si emptores
iniustis mediis (v. g. sic dictis syndicatis Boykott) cogunt
venditores ad pretium vere iniustum ; quia tunc venditores
possunt se defendere » ad compensandum Se, si desit alia via.
Quae non sunt in oppositionem dicta ad doctrinam S. Alphonsi ;
sed quia saepe diversus est casus.
5) Cavendum est confessario, ne peccata materialia in formalia
sine utilitate mutentur. Saepe enim homines bona fide existimant
iustum esse omne pretium quod libere et sine fraude inter partes
statuitur. Quod tamen falsum est ; nam etiam ille qui bona
fide, pretio vendit iusto maiore vel minore emit, tenetur restituere
id in quo factus est ditior. Hanc bonam fidem non debet turbare
confessarius, nisi error sit evidens et fructus monitionis sit
probabilis.
6) Sunt fere innumerae fraudes quae in venditione rerum
committi solent. In tanta autem varietate casuum confessarius
non multum a recto aberrabit, si ad id maxime attendit quod
apud viros vere honestos fieri in tali casu consuevit (nisi tamen
ratio gravis adsit dubitandi). Ut vero discernat utrum in praxi
oriatur gravis obligatio restitutionis, attendat ad tria : a) utrum
damnificatio sit vere, formaliter et efficaciter iniusta, idque in
materia gravi, b) utrum res vendita sit saltem moraliter eadem
quam emptor putavit acquirere, c) quaenam sit consuetudo
vigens in tali venditione. Ne tamen consuetudo recepta dicatur
modus agendi iniquus quorumdam mercatorum.

520. Casus. — I. Quandoque mercatores infra pretium
vulgare vendunt ad alliciendos emptores, et ita aliis venditoribus
inferunt damnum.
Resp. Per se isti non laedunt iustitiam, quia viliori pretio
merces vendendo, utuntur iure suo ; — per accidens autem,
nempe si mendaciis et fraudibus emptores alliciant, pretium
simulando vulgari inferius, atque simul merces adulterando aut
pondera minuendo vel mensuras, iniustitiam committunt erga
alios venditores, quos mediis iniustis a lucro faciendo impediunt ;
imo per se etiam erga emptores, ut dictum est n. 519, 2, non
tamen semper si ita faciant quod res dignosci valeat atque pretium
minuant in eadem proportione aç qualitatem aut quantitatem
mercium, nisi extraordinariae sinceritatis protestationes fiant, ita
Ut emptor nullatenus ab errore cavere posset.
II. Contrahentes ex privata notitia sciunt pretium alicuius
mercis brevi augendum esse aut minuendum, et nihilominus
emunt aut vendunt pretio vulgari actualiser currente.
Resp. Si sciant augendum aut minuendum esse pretium ob

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

-

54I

causam rei intrinsecam, est iniustum, quia tunc ipsa res in se plus
vel minus est valoris venalis, v. g. si quis sciat equum suum esse
moriturum ex morbo occulto, aut vinum esse corrumpendum.
Si vero praevideatur ob causam extrinsecam, v. g. ob inopiam
aut copiam rerum vel ob alios eventus, non est iniustum, dum­
modo caveatur ab omni vi, dolo aut fraude. Nemo enim tenetur
aliis suam privatam notitiam communicare, sed in sui commodum
ea potest uti, nam iura vigilantibus prosunt ; aliunde qui hic
et nunc contrahunt, ad futurum valorem respicere non tenentur
sed ad praesentem. Unde S. Thomas, a. 3, ad 4 : « Venditor,
qui vendit rem secundum pretium quod invenit, non videtur
contra iustitiam facere, si quod futurum est, non exponat ».
Quamvis possit peccare contra charitatem, si magnum omnino
damnum alteri obveniret, ut si emens magnam quantitatem
reduceretur ad magnam miseriam, aut si venditor posset mercem
vendere pluribus et venderet uni, vel cum posset vendere illi
qui statim aliis tradat rem consumpturis, venderet alteri rem
servaturo usque ad tempus pretii diminuti.
Qui vero notitiam acquisiverint vi officii sui, iniuste agunt si
eamdem prius manifestent paucis amicis quam aliis civibus, vel
si notitiam publici iuris facere de industria differant ut exinde
magnum lucrum percipere valeant : ita enim publico munere
abutuntur et sibi vel aliis iniuste favent in detrimentum aliorum.
Non autem demonstrantur certo iniusti, si solum ea notitia ante
eius devulgationem utantur in proprium suum commodum,
etiam si indirecte sequatur quoddam detrimentum aliorum ; —
nisi tamen talis usus iis sit positive prohibitus.

III. Fieri quandoque potest ut pretium currens sit iniustum,
sive ob mendacia et fraudes, sive ob monopolia quae a praecipuis
venditoribus cuiusdam mercis fuerunt instituta, ut pretium in­
iuste augeant vel deprimant.
Resp. In casu mendaciorum et monopolii fautores contra iusti­
tiam peccant; alii vero mercatores ab iniustitia possunt esse immu­
nes, non semper, sed si fraudibus istis mere decipiantur, aut
pretiis iniustis stare cogantur ne foro cedant et ruinam patiantur.
IV. Aliquando emptores viliori pretio emunt quam venditores
melius scientes concederent, petendo a venditoribus ut in pretium
omnino voluntarie consentiant.
Resp. Emptor peccat contra iustitiam, si scienter emat infra
pretium infimum, petendo a venditore ignorante ut cedat quod
amplius valet ; quia talis condonatio, cum procedat ex ignorantia,
nulla est. — Secus vero, si interrogatus circa valorem rei, sim­
pliciter taceat, atque pretium infimum solvat, quia sic nec vim
nec dolum adhibet.

>

V. Fieri potest ut res pretiosa inter communes exponatur et
viliore pretio acquiratur.
Resp. I. Si uterque contrahens rei specialem valorem ignoret,
pretium ab iis libere conventum haberi potest legitimum, quia
uterque aequale periculum damni incurrit et aequalem spem
lucrandi : in casu scii, adest contractus aleatorius.

542

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

2. Si emptor solus rei valorem cognoscit, venditor ignorat,
iterum distinguendum est :
a) Vel res apud veteramentarium exponitur aut alium merca­
torem qui vi officii sui censetur cognoscere verum valorem ac
pretium ; et tunc pretium stipulatum non videtur iniustum, quia
nulla fit iniuria venditori cum vi muneris sui possit ac debeat
cognoscere pretium rerum oblatarum, atque ita fert aestimatio
communis : tales enim res venales publice expositae iam minoris
aestimantur et maximam recipiunt latitudinçm pretii, ita quod
adjudicari soleant pro pretio oblato aut convento.
b) Vel res apud privatum emitur, qui sua simplicitate ignorat
verum valorem, et tunc pretium est iniustum, quia est abuti
ignorantia vendentis et simplicitate, et inter rem et pretium
nulla est proportio aequalitatis : in casu scii, habetur cui standum
est pretium vulgare communis aestimationis peritorum.
Excipitur tamen si valor rei sit ita occultus ut vix ullus sit
in loco qui eum cognoscere possit, atque singulari peritiae
emptor debeat quod eum detegerit : tunc enim deest communis
aestimatio determinata pretii vulgaris atque iustum fit pretium
conventionale ; quod si istud sit vilius, id haberi debet ut fructus
industriae emptoris.
Quodsi res pretiosa lateat in altera, tunc ut res derelicta aut
amissa erit habenda, atque datis conditionibus, fieri potest primi
occupantis.

521. Officia venditoris. — Venditor debet 1) rem
eiusdem speciei, qualitatis et quantitatis conferre ac sit
conventum ; 2) rei defectus manifestare ; 3) ipsam rem
venditam tradere ; atque 4) eam contra evictionem assecurare.

I. Venditor debet eamdem rem conferre ac ea quae
fuit petita, non solum quoad quantitatem ; sed etiam quoad
speciem et qualitates, saltem moraliter. Si enim res vendita
physice differat a re petita, sed moraliter seu commercialiter sit eadem, emptori aeque ufilis et ad finem intentum
apta, contractus valet ; secus autem est invalidus et de
se iniustus, quia non est in unum et idem consensus, cum
venditor tradat rem quae in communi aestimatione sub­
stantialiter differat ab ea quam petiit emptor.
Igitur a) pçr se illicitum est rei naturali ab emptore petitae
substituere artificialem, v. g. vinum chimice, non ex vite, con­
fectum ; aut margarinam loco butyri.
b) Attamçn si merx arte facta'quae pro naturali venditur
non est noxia, sed aequaliter fere utilis, si eius venditio in societate
communiter toleratur et aliunde pretium solutum sit rei valori
aequiyalens (margarinae scii., non puri butyri), tunc contractus

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

543

valet ; dummodo emptor non explicite determinaverit se nonnisi
rem omnino naturalem emere velle, v. g. si quis tendat ad mer­
catorem qui publice nuntiet se vendere tantum res naturales,
nullatenus arte factas, et ita declaret ut fides ipsi debeatur.
c) Si autem res substituta sit et ipsa naturalis, v. g. si pisci
petito substituitur prorsus similis, per se valet contractus, cum
res sit moraliter eadem ; attamen facile tunc iniustitia committi
potest, si valor rei venditae minor est quam rei petitae : id non
voluit emptor, unde deficit consensus, v. g. si pro carne bubula
venditur caro equina.
d) Pariter de se illicitum est res ab emptore petitas adulterare,
aut miscere cum aliis vilioris qualitatis ; sic iniuste agit qui
ita merces adulterat aut miscet ut emptores eas tali pretio com­
parare nollent, si id ipsis notum fieret.
e) Si vero mixtiones tales sint quales fieti generatim solent
a mercatoribus, nec sanitati noceant, et aliunde pretium proportionaliter minuatur, non adest iniustitia stricte dicta, nec
proinde obligatio restituendi.
Undead ususcommuniterreceptos licitum est se accommodare;
sed iniustitia committitur : i. si res adulteratae vitio substantiali
infectae sint ; 2. si ex contractu specialis obligatio rei purae
suscepta est ; 3. si pretium iniquum postulatur.
Ne tamen existimetur pretium semper iniquum esse, si res
viliori mixta vendatur pretio currente. Ita quidem est per se ;
non tamen accedentibus certis circumstantiis : a) Si admixtio
substantiae sit modica fiatque ob necessitatem, utilitatem vel
communem consuetudinem, b) Si merx proportione pretii sit
adhuç satis idonea ad usum consuetum vel ab emptore intentum,
c) Quando merx est bonitatis extraordinariae et excedentis alias
communiter taxatas, et ita reducatur ad statum aequalitatis cum
aliis, d) Si merx, secundum se deterior, ita per industriam
admisceatur, ut res melius temperetur, e) Si ob pretium iniuste
taxatum, aut nimias exactiones, aut iniquitatem ementium, vel
communem consuetudinem, venditores cogantur minoris vendere
quam iustum sit, et res puras vendendo non possent iustum
pretium accipere : tunc enim poterunt, usque ad aequalitatem
iusti pretii, aliquid vilius admiscere merci aut in mensura dimi­
nuere.

II. Venditor debet rei vitia et defectus emptori
manifestare, tum 1) substantiales, qui scii, afficiunt sub­
stantiam rei et eam noxiam reddunt aut ineptam ad
notum finem emptoris ; secus enim deest consensus emp­
toris, cum nemo intendat rem nocivam emere aut plane
inutilem (a. 1641 sq.) ; tum 2) etiam accidentales alicuius
momenti, sed occultos, qui scii, tantum spectant rei qua­
litatem
a) si emptor de iis specialiter interroget vel consensum
suum expresse alliget qualitati : tacendo dum loqui deberet

544

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

venditor dolo et fraude uteretur et ita iustitiam laederet,
ac contractus foret rescindibilis ; quod a fortiori verificaretur si positive verbis aut factis emptorem falleret utendo
malis artibus ut merces videantur meliores ;
b) si ex vitio immineat periculum gravis damni, ut si
vendatur equus furiosus vel asthmaticus, aut domus
ruinosa : tale vitium qualitatis in substantiam redundat ;
c) si exinde res inutilis fiat ad finem emptoris, v. g.
vendendo pharmacum evanidum.
Non tamen tenetur manifestare defectus, quamvis non
possit positivis artificiis circa illos decipere :
1) si sint manifesti et patentes (a. 1642), v. g. quod
equus sit monoculus ; nisi emptor sit imperitus qui per
se non posset defectum agnoscere ;
2) si res aeque inserviat ad finem emptoris, etiam si
de defectibus interrogetur in generali;
3) si defectus sit circa quantitatem, puta circa mensuram
et pondus.
Quid igitur de praxi illorum qui omnes defectus occultare solent ?
R. Iuxta supradicta, si talis venditor de defectibus non interro­
getur, et ipse defectus sit accidentalis et occultus, non tenetur
illum manifestare, dummodo res adhuc digna sit tali pretio et
emptor non directe significet se intendere usum specialem, qui
propter defectum haberi nequit, v. g. si quis vendit vinum
quod diu conservari nequit, dum emptor manifestat intentionem
conservandi diu. Ceteroquin charitas interdum obligat ad decla­
randum defectum, saltem post venditionem, dummodo commode
fieri possit. — Si vero defectus talis positive occultetur (saltem
modo non consueto), habetur dolus iniustus, v. g. si in officina
piscaria, ubi pisces recenter capti communiter venduntur,
obtrudantur pisces sale conditi.
In praxi tamen etiam spectanda venit legislatio civilis : ob
bonum enim commune, propter securitatem commercii, et ad
tollendas lites, lex potest quosdam contractus de se rescindibiles
habere validos et firmos ; qui tunc etiam iusti erunt, dummodo
non exigatur ultra pretium iustum.
A. Iure galli co et belgico agnoscuntur vitia redhibitoria, quae
permittunt redhibere i. e. repetere pretium (vices rédhibitoires;
koopvernietigende gebrekeri) : quando adsunt, potest emptor rem
reddere et pretii restitutionem exigere, aut rem servare et partem
pretii recuperare iuxta peritorum aestimationem (a. 1644). Ad
vitia redhibitoria quatuor requiruntur conditiones : a) ut vitia
sint occulta ; b) emptori ignota, secus censetur rem voluisse
comparare non obstante defectu ; c) tempore venditionis existentia saltem virtualiter, nam venditione peracta res fit emptoris ;

de iustitia commutativa

545

d) utilitatem rei impedientia, aut ita minuentia ut emptor non
emisset, si defectus novisset (a. 1641-1642). Hisce verificatis,
tenetur venditor de vitiis redhibitoriis, sive ea cognoverit,
sive non (a. 1645-1646). Attamen, si bonae sit fidei, speciali
pacto se eximere potest ab omni obligatione quoad defectus,
declarando se vendere periculo emptoris (a. 1643) ; si id non
fecerit, tenetur tantum restituere pretium rei et expensas ex
contractu ortas (a. 1646) ; si vero sit malae fidei, insuper omnia
damna emptpri illata compensare tenetur (a. 1645). Quodsi res
vepdita perierit ex vitio redhibitorio, venditor pretium reddere
et damna compensare tenetur ; secus si perierit casu fortuito
aut culpa emptoris (a. 1647).
B. Imo quando agitur de nundinis publicis, aut de iis quae
in nundinis vendi et emi solent, aliquando, ad lites vitandas,
consuetudines adhuc latiores cohonestari possunt, dummodo
tamen mercatores non vendant ultra pretium iustum.
Ita in Belgio, pro venditione animalium domesticorum, e.g.
equorum, asinorurp, vaccarum, ovjum, nulla admittuntur vitia
ut redhibitoria, nisi quae enumerantur in edicto regio 3 sept. 1885
completo 3 iul. 1894, ex lege 25 aug. 1885.

III. Venditor tenetur rem venditam emptori tra­
dere, i. e. in eius potestatem et possessionem transferre (1604);
et quidem in eo statu in quo erat tempore venditionis, cum
omnibus fructibus quos a die initi contractus percepit
(a. 1614), accessoriis, et omnibus quae ad eius usum
perpetuum destinata sunt (a. 1615) — nisi contrarium sit
stipulatum aut consuetudine receptum, — tempore, et modo
praefinitis, et deficiente pacto, secundum praescripta legis
aut consuetudinem receptam, et loco ubi res erat tempore
venditionis, nisi aliter sit statutum (a. 1609). Secus emptor
habet actionem personalem contra venditorem et realem
circa rem venditam: potest scii.exigere rescissionem ven­
ditionis aut immediatam rei possessionem, atque repara­
tionem damni ex dilatione causati (a. 1610-1611).
Notetur a) traditionem fieri diversis modis pro rerum diver­
sitate : traditione reali de manu ad manum, nisi res iam sit
apud emptorem v. g. deposita aut commodata, quo casu solus
sufficit consensus ; designatione rei praesenti^ vel obsignatione
ut in arboribus vel ovibus ; traditione clavium ; traditione scrip­
turae vel instrumenti quo constet de titulo et iure (a. 1606) ;
b) venditorem teneri, tamquam depositarium, ad rem fideliter
custodiendam, usquedum tradatur ; unde si ipsius culpa pereat
aut detrimentum patiatur, damnum reparare tenetur ; e
contra si ex casu fortuito, quia tunc damnum subit dominus,
qui ordinario est emptor etiam ante traditionem ;
Summa Theologiae Moralis II — 35

546

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

c) venditorem non teneri ad rem tradendam, si emptor pretium
non solvat tempore praefixo, aut in statum incidat decoctionis
(a. 1612-1613) ;
d) a rei traditione {la délivrance; de uitlevering) differre aspor­
tationem {l’enlèvement, de oplichting) : illa fit expensis venditoris,
haec vero expensis emptoris, nisi aliter conventione aut consue­
tudine fuerit statutum (a. 1608).

Quid autem in casu quo, antequam res tradatur, ea iterum
vendatur alteri ? R. Quamdiu res tradita non fuit secundo emptori,
integrum manet ius prioris emptoris. Si vero res iam tradita est
secundo emptori, distinguendum est prout hic bona vel mala
fide egit. Si rem obtinuit bona fide, censetur dominus rei (a. 1141
et I599)j et venditor indemnem facere debet primum emptorem:
ita ad lites praecavendas ; si vero obtinuit mala fide, manet ius
prioris emptoris.

IV. Venditor tenetur rem contra evictionem assecurare, sicut contra vitia occulta, seu praestare securi­
tatem de tranquilla rei possessione (a. 1625). Evincere est
rem vincendo auferre ; unde in casu evictio est deturbatio
legitima emptoris a possessione rei quam emit, ita ut
iuridice cogatur rem emptam alteri tradere sive integre
sive ex parte, quia v. g. creditor hypothecarius eam vindicat.
Cum autem emptor rei possessionem obtinere intendat,
per se tenetur venditor ipsi securitatem praestare huius
possessionis ; sub poena reparationis damnorum (a. 1626).
Venditor nihilominus ab hac assecuratione excusabitur : a) si
expresse dixerit se nolle securitatem praestare contra evictionem,
dummodo sit bonae fidei (a. 1627-1628) ; b) si emptor tempore
venditionis periculum evictionis noverit aut in se susceperit
illud periculum (a. 1629) ; c) si causa evictionis nonnisi post
venditionem orta sit, v. g. ob praescriptionem quam emptor,
quamvis hac de re monitus, non interrupit (a. 1640), aut si
propria culpa evincatur emptor.

Quaeritur autem quid in conscientia tenetur restituere
venditor in casu evictionis?
R. 1) In casu evictionis totalis : a) Si fuit malae fidei,
restituere debet pretium rei, omne damnum quod patitur
emptor, v.g. sumptus initi contractus et actionis iudicialis,
fructus quos emptor domino rei forte restituere debet
(deductis iis quae ex emptione lucratus sit), etc. (a. 1630 sq.).
Alia addita in iure civili non obligant nisi post sen­
tentiam iudicis.
b) Si fuit bonae fidei, restituere debet pretium post

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

547

sententiam iudicis, imo etiam ante sententiam si certo
constaret rem pertinere ad tertium.
2) In casu evictionis partialis, videndum est an pars
talis sit ut absque ea emptor rem emere voluisset aut
noluisset :
a) si noluisset, potest contractus rescissionem obtinere
(a. 1636) et eadem iura habet ac supra ;
b) si voluisset, potest evictae partis pretium exigere
secundum aestimationem valoris tempore evictionis
(a. 1637).
Quae autem statuuntur de evictione partiali applicantur casui
quo fundus venditus gravetur servitutibus non apparentibus,
quae non fuerunt declaratae (a. 1638).

522. Officia emptoris post venditionem sunt : pretium
solvere, — rem tollere, — atque securitatem praestare
monetae qua pretium solvit.
I. Emptor debet pretium solvere loco et tempore
praefixis (a. 1650) ; et, si nihil speciale fuerit conventum,
loco et tempore quo res traditur aut tradi debebat (a. 1651) :
si enim res casu fortuito perierit, contractu iam perfecto,
emptor a pretio solvendo non liberatur, quia res perit
ipsi utpote domino.
Si ultra praefixum tempus differatur solutio, auctarium legale
debetur si a) ita conventum fuerit ; aut b) solutio expresse
requisita ; vel c) res sit frugifera ; — secus enim damnum
infertur domino (a. 1652). Et si emptor nullo modo pretium
solvat, venditor petere potest contractus rescissionem, ne alias
eius iura laedantur (a. 1654).

II. Emptor debet rem tollere tempore determinato ;
et, si nihil statutum fuerit, quamprimum moraliter, ne ex
dilatione venditor patiatur damnum.
Si emptor rem tollere neglexerit, venditor non amplius tenetur
rem custodire ; et si eam servaverit, impensas hac de causa
factas repetere potest. Imo, iure gallico, quando agitur de rebus
mobilibus, resolvitur contractus in gratiam venditoris, si res post
praefixum tempus sublata non fuerit (a. 1657).

III. Emptor debet securitatem praestare monetae
qua pretium solvit. — Sicut enim venditor securitatem

548

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

assecutare debet rei emptae, ita et emptor securitatem
pretii aequivalentis ; secus deest aequalitas ; unde et deberet
manifestare vitia pretii casu quo pecunia esset hic et
nunc dubii valoris.
Quid igitur si in solutione pretii venditor ab emptore falsam
monetam acceperit ?
Resp. Nemo falsam monetam acceptam adhibere potest ad
debitum solvendum : si enim ipse deceptus fuit, non ideo habet
ius decipiendi alterum. Unde qui eam tradidit alteri in pretium
venditionis, repetere eam debet aut illum indemnem facere. —
Idem valet de moneta iam antiquata (vel extranea), cuius^valor
multo inferior est valori correspondentis pecuniae legitimae.
Imo regulariter falsam monetam aliis donare non est licitum,
ne iniustitiae incitamentum praebeatur.
Si quis autem bona fide pecuniam falsam accepit et expendit,
neque inde ditior factus est, probabilius non tenetur ad iteratam
solutionem quando ille cui tradidit nullum inde detrimentum
passus est, v. g. quia ipse rursus istam pecuniam aliis ignotis
tradidit.

523. Quibus de causis emptio-venditio dissolvi
potest? — Resp. iuxta art. 1658 :
a) per mutuum consensum, rebus adhuc integris ; —
b) ob dolum, errorem, metum ut explicatum fuit supra ; —
c) ob defectum rei venditae ; — d) impletione conditionis
resolutoriae, si sub ea contractus initus fuit, v. g. pro
casu mortis ; — e) si res multo viliori quam iustum
est pretio vendita fuit : tunc enim venditor censetur
deceptus circa valorem rei venditae. Haec rescissio iure
civili nostro conceditur pro solis rebus immobilibus, et
quidem non emptori (a. 1683), sed soli venditori si laesus
fuerit ultra septem duodecimas (7-12) partes pretii (12.0005.000 fr.), etiamsi renuntiaverit iuri suo (a. 1674 sq.).
Aliis in casibus ius civile denegat actionem pro rescissione
contractus vel pro reparatione damni, ad vitandum ne lites nimis
multiplicentur ; ne exinde concludatur pretium esse iustum in
foro conscientiae. In conscientia enim omnis iniusta laesio
notabilis reparari debet, nam, ut ait S. Thomas (a. 1, ad 1) :
« lex hurjiana populo datur in quo sunt multi a virtute deficientes ;
non autem datur solis virtuosis. Et ideo lex humana non potuit
prohibere quidquid est contra virtutem ; sed ei sufficit ut pro­
hibeat ea quae destruunt hominum convictum ; alia vero habet
quasi licita, non quia ea approbat, sed quia ea non punit. Sic
ergo habet quasi licitum, poenam non inducens, si absque fraude

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

549

venditor rem suam supervendat, aut emptor vilius emat, nisi
sit nimius excessus, quia tunc lex humana cogit ad restituendum...
Sed lex divina nil impunitum relinquit quod sit virtuti contrarium.
Unde secundum divinam legem illicitum reputatur, si in emp­
tione et venditione non sit aequalitas iustitiae observata ; et
tenetur ille qui plus habet recompensare ei qui damnificatus
est, si sit notabile damnum. Quod ideo dico : quia iustum pretium
rerum non est punctualiter determinatum, sed magis in quadam
aestimatione consistit ; ita quod modica additio vel minutio non
videatur tollere aequalitatem iustitiae ».
Hinc, quamvis actio pro rescissione ob laesionem a iure con­
ceditur soli venditori, iustitia tamen naturalis postulat ut etiam
emptor graviter laesus reparationem damni, vel et forsan con­
tractus rescissionem, in conscientia exigere possit.

524. Animadversiones.— A. Ex iure nostro, ad hoc quod
possit exigi pretium rei venditae, requiritur actus coram notario
vel sub privato chirographo (sows seing privé), ut coram iudice
constet de obligatione solvendi summam ultra 1500 fr. (a. 1341
modif.), secus non admittit probationem ; — nisi agatur de con­
ventionibus commercialibus (C. Com., a. 25) pro quibus omnis
probatio valet. Talis actus evidenter non requiritur pro obliga­
tione conscientiae inducenda, adeoque iniuste agit qui contractus
conditiones non adimplet eo quod nulla scriptura de eo proferri
potest.
B. Ius canonicum quaedam specialia statuit pro alienatione,
mutatione, et venditione bonorum ecclesiasticorum.
Can. 1530 : 1. Salvo praescripto can. 1281 (de reliquiis et
pretiosis imaginibus non alienandis), ad alienandas res eccle­
siasticas, immobiles aut mobiles, quae servando servari possunt,
requiritur : i° aestimatio rei a probis peritis scripto facta ;
20 iusta causa, i. e. urgens necessitas, vel evidens utilitas eccle­
siae, vel pietas ; 30 licentia legitimi superioris, sine qua alienatio
invalida est.
2. Aliae quoque opportunae cautelae, ab ipsomet superiore
pro diversis adiunctis'praescribendae, ne omittantur, ut ecclesiae
damnum vitetur.
Can. 1531 : 1. Res alienari minore pretio non debet quam
quod in aestimatione indicatur.
2. Alienatio fiat per publicam licitationem aut saltem nota
reddatur, nisi aliud circumstantiae suadeant ; et res ei conce­
datur qui, omnibus perpensis, plus obtulerit.
3. Pecunia ex alienatione percepta caute, tuto et utiliter in
commodum ecclesiae collocetur.
Can. 1534: i. Ecclesiae competit actio personalis contra eum qui
sine debitis solemnitatibus bona ecclesiastica alienaverit et contra
eius haeredes ; realis vero, si alienatio nulla fuerit, contra quem­
libet possessorem, salvo iure emptoris contra male alienantem.
2. Contra invalidam rerum ecclesiasticarum alienationem agere
possunt qui rem alienavit, eius superior, utriusque successor in
officio, tandem quilibet clejcus illi ecclesiae adscriptus, quae
damnum passa sit.

550

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Can. 1539 : i. In venditione aut permutatione rerum sacrarum
nulla ratio consecrationis vel benedictionis in pretii aestimatione
habeatur.
2. Administratores possunt titulos ad latorem, quos vocant,
commutare in alios titulos magis aut saltem aeque tutos ac
frugiferos, exclusa qualibet commercii vel negotiationis specie,
ac de consensu Ordinarii, dipecesani consilii aliorumque quorum
intersit.
Can. 1540 : Bona ecclesiae immobilia propriis administrato­
ribus eorumque coniunctis in primo aut secundo consanguinitatis
vel affinitatis gradu non sunt vendenda aut locanda sine speciali
Ordinarii loci licentia.

Articulus II.

De Venditione per Proxenetas.

525. Venditio, aut emptio, per proxenetas est illa,
quae non fit immediate ab eo ad quem res vendenda
pertinet aut qui eam sibi acquirere intendit, sed ex eius
mandato aut commissione fit ab aliis, qui proxenetae
dicuntur i. e. negotiatores intermedii, sive sint legaliter
constituti, sive simplices mandatarii.
Proxenetae ergo seu factores sunt ii omnes qui pro alio
rei emendae vel vendendae curam suscipiunt ; seu quibus
aliqqid committitur vendendum aut emendum nomine
committentis, et qui alterius nomine aliquid emunt vel
vendunt. Unde sunt veluti mandatarii eorum quorum
nomine agunt, ideoque mandatariorum obligationes habent
implendas *. Variis nominibus vocantur courtiers, commis­
sionnaires, entremetteurs, commis voyageurs, représentants de
commerce, — makelaars, zaakvoerders, bemiddelaars, reizendbedienden, etc.

526. Principia de proxenetarum obligationibus et
iuribus. — I. Proxenetae negotium sibi commissum fideliter
gerere debent, ea diligentia quam in propriis negotiis
eiusdem generis adhibere solent,
Ad hunc enim finem seliguntur et adhibentur atque
stipendium recipiunt ut mandantis negotia fideliter gerant,
atque emptio vel venditio fiat modo ipsi magis proficuo.
i. De quibus cfr. C. C., a. 1984 sq. et C. com. belg. I, t. V et VII.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

551

Quapropter reparare tenentur damna mandanti illata ob
culpabilem illorum in negotio gerendo negligentiam.
II. Proxenetae qua tales, per se et regulariter, ius habent
ad solum stipendium sui laboris (nisi gratis agere velint),
non autem ad partem beneficii. Non enim agunt nomine
proprio, sed nomine domini a quo salarium accipiunt, ac
proinde quidquid negotiando lucrantur non sibi sed domino
acquirunt. Omne igitur lucrum quod percipiunt in gerendo
negotio tradere debent mandanti, et nihil sibi retinere
possunt, etiam si emant infra vel vendant supra pretium
statutum.
Per accidens tamen partem lucri sibi retinere possunt : a) si
ita specialis ferat conventio, qua v. g. quinque per centum iis
concedatur ; b) si extraordinaria diligentia ad quam vi officii
non tenebantur, carius vendiderint aut vilius emerint quam a
domino praestitutum fuerat, si id certum sit : id enim non prae­
sumitur ; atque hac in re maxime cavendum est ab illusionibus
facile orituris ; c) si explicite dominus consentiat declarando se
nihil ultra pretium statutum exigere, aut si consentiat implicite,
ut si noscat id fieri regulariter et taceat, modo non taceat ex metu.

III. Proxenetae per se possunt munera sibi retinere quae
sibi in meram ipsorum gratiam a mercatoribus conceduntur.
Haec enim a mercatoribus conceduntur ut eorum potius
quam aliorum officinas frequentent, et dominis ipsis
ementibus aut vendentibus non tribuerentur ; quod etiam
valet de diminutione pretii si eam in gratiam proxene­
tarum fieri certum sit, v.g. ex vigenti consuetudine. Ita
professor musicae ab alio rogatus ut emat instrumentum
valoris 5.000 fr., quod tamen ipse emit pretio remisso
4.500 fr. (pretium artificis) lucrum sibi retinere potest,
sic et sartores pannum ementes pro cliente retinere possunt
pretii imminutionem gratis a vendente sibi datam, ex
statuto pro ipsis « pretio sartoris ».
Non tamen possent proxenetae ea sibi retinere, si mercatores
ideo vendant pretio cariori aut merces viliores et ita dominus
plus solvere cogatur ; — sicut nec illa quae darentur ipsis ad
male aut minus vigilanter gerenda domini negotia.

527· Applicationes.— t. Quaeritur an proxeneta possit rem
statuto pretio vendendam sibi emere, et postea rem eamdem tamquam

552

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

suam maiori pretio vendere ? — Resp. a) regulariter non est lici­
tum, utpote contra intentionem domini mandantis, qui proxene­
tam praecise sumit ut meliori quo fieri potest modo negotia sua
gerat ; — b) aliquando lege civili specialiter prohibetur sub
poena nullitatis (a. 1596), scii, tutoribus circa bona pupillorum,
mandatants pro bonis quae ex mandato vendere debent, ad­
ministratoribus bonorum communium vel instituti publici,
officialibus publicis quorum ministerio venduntur bona nationalia ; — c) praeter illa, in casu determinato, si post adhibitam dili­
gentiam, proxeneta non potuerit emptorem invenire qui plus
offerat, potest rem sibi acquirere, dummodo id non ficte sed
vere faciat, ita ut rei periculum in se suscipiat, et detrimentum
passus, rem domino non reddat, sed quidquid acciderit, pretium
statutum domino persolvat.

2. Quid censendum de praxi famulorum, qui ementes pro domino,
munuscula a mercatoribus accipiunt, aut lucrum ex imminutione
pretii sibi retinent ? —: Resp. Ex iisdem principiis est quaestio
solvenda ; et quidem :

1) Res est periculosa, nam a) iniuste agunt mercatores (et
famuli ipsis coopérantes) qui, ut famulos alliciant, dominis
iniuste detrahunt quod famulis concedunt ; b) iniuste agunt
famuli (et mercatores ipsis coopérantes) qui maius pretium,
licet non ultra summum, domino indicant, Connivente mercatore,
et sibi aliquid retinent.
2) Nihilominus si moraliter certum sit a mercatoribus aliquid,
quin inde detrimentum inferatur dominis, in meram gratiam
famulorum concedi, hi profecto sibi retinere possunt ; quod a) de
munusculis facile admittitur, nisi darentur ut famulus negotia
domini negligenter gereret ; b) de imminutione pretii aegre
admitti potest : cum enim famuli salarium accipiant, nec
multa emant sicut proxenetae, talis imminutio non censetur
ipsorum intuitu facta et per se accrescit domino ; atque valde
timendum est ne mercatores maius pretium inscribant et dominis
imponant, ut exinde, sub praetextu minuendi pretium, aliquid
famulis solvant, ç) Si tamen constet, sine iniustitia erga dominos,
id famulis concedi, possunt isti accipere, aut si alicubi sit uni­
versalis consuetudo, vel si domini praxim sciant et consentiant ;
non tamen si eam inviti subeant.

Articulus III.

De Venditione

sub Hasta.

528. Venditio sub hasta seu publica (vente aux enchères ;
openbare verkoop of veiling) illa est qua res venalis publice
exposita per praeconem proclamatur et adiudicatur maius
pretium offerenti. Quae voluntaria aut iudiciaria esse

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

553

potest, prout sponte fit a domino, vel a lege statuitur
aut a iudice imponitur v. g. ad solvenda debita L
Nomen suum accepit, ex eo quod iudiciaria auctoritate iudicis
olim fiebat sub aliqua hasta ; vocatur quoque auctio publica
(d la hausse; bij opbod of hooger aanbod), quia posterior adauget
pretium prioris ascendendo ; etiam licitatio, quia licitando i. e.
certando inter plures pretium determinatur.

Huic igitur venditioni proprium est quod iustum pretium
non ex communi aestimatione diiudicetur, sed conven­
tionale sit ex hoilesta inter licitantes concertatione obten­
tum ; unde contractus est essentialiter aleatorius, in quo
vendens et emens aequali periculo ac spei se committunt,
seu aequale suscipiunt periculum perdendi ac spem lu­
crandi. Proinde, dummodo ex utraque parte absit fraus,
pretium erit legitimum.
Duplici autem modo, talis venditio fieri potest :
1) Per se, inspecta sola rei natura, modus est plene
aleatorius, quo venditor statuit ut pretium, absque ullo in­
terventu, sola ementium licitatione determinetur, et res
non retrahatur, sed plus offerenti tradatur.
In hoc contractu : a) illicitum est venditori fictos mittere licita­
tores qui, sine animo emendi, rei pretium augeant (sic enim im­
pediret quod statuerat : rem plus offerenti esse tradendam) ;
et etiamsi pretium offeratur infra vulgare, rem cedere tenetur.
b) Ex altera parte, emptores non possunt metu, fraude, vel
aliis mediis iniustis (bene vero precibus et suasionibus) alios
a licitando seu plus offerendo impedire, nec inter se pacisci de
non licitando ultra tale pretium vel quoad talem rem : ita enim
iniuste agunt erga venditorem qui maiori lucro privatur, et erga
licitatores qui privantur spe rem sibi comparandi. Haec scii,
omnia repugnant indoli perfecte aleatorio contractus.

2) Per accidens, ob consuetudinem, modus non est plene
aleatorius, et contractus est mixtus, quo venditor sibi
servat ius pretium per se vel per alios augendi, et rem
sibi retinendi, si nemo maius pretium offerat.
In hoc casu a) venditor falsos licitatores adhibere poterit, et
rem retrahere, si pretium infra infimum offeratur.
I. Cfr. C. C., a. 826-827 ; 1686-1688 ; 2204-2218 ; C. iud., a. 673677; 945-985·

554

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

b) Ex altera parte, emptores sua tueri possunt iura et simul
cum quibusdam aliis1 pacisci de non licitando ultra tale pretium
determinatum.
Quibus industriis, cum aliae aliis respondeant, aequalitas
constituitur. — Non tamen possent licitatores vi, metu aut
fraude alios emptores a licitando avertere, cum haec media sint
iniusta.

529. Principia de iustitia et iniustitia auctionis
publicae.
1. Venditor laedit iustitiam, si rem adiudicatam non tra­
dat ; aut si rem unam exponat et alteram minoris pretii
tradat.
2. Praecones iustitiam laedunt, si mediis iniustis venditori
aut quibusdam emptoribus damnum inferant, sive inci­
piendo ante tempus, sive auctionem instituendo tempore
quo praevident paucos futuros esse licitatores, sive rem
citius aut tardius adiudicando ut amicis faveant.
3. Licitatores iustitiam laedunt si mediis iniustis alios
impediunt emptores ne pretium augeant.
4. Venditor securitatem praestat quoad rei evictionem ;
non autem quoad vitia etiam redhibitoria : vendit enim
rem sicuti est exposita ; nisi tamen aliter lege aut pacto
fuerit statutum.
530. Quaestio : An auctione licitum sit res proprias
redimere per se vel per alium?
Resp. Si licitatio est coacta, id certo est licitum, cum creditores
potius quam dominus vendant et certe non sit licitatio ficta.
Si licitatio est libera, tunc hodie licitum est per se vel per alios
curare ne res infra pretium infimum vendantur : id emptores de­
bent scire, praesertim quod consuetudo iam permittit rem omnino
detrahere ; — non vero licitum est fictos licitatores eo tantum
fine mittere ut pretium immodice augeatur, et decipiantur
emptores.

Articulus IV.

De

Retrovenditione.

531. Retrovenditio seu venditio cum pacto redimendi
(avec faculté de rachat ou de réméré ; met recht van vuederi. Cum quibusdam; si enim fieret inter omnes, haberetur mono­
polium, de quo infra.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

555

inkoop) est ilia in qua venditor sibi reservat facultatem
intra aliquod tempus rem recuperandi.
Spectato iure naturali, talis venditio fieri potest :
a) in gratiam venditoris i. e. ea conditione ut si vendi­
tori placuerit, emptor teneatur rem revendere venditori,
b) in gratiam emptoris i. e. ea conditione ut si emptori
placuerit, venditor teneatur rem rursus emere,
c) in favorem tertii ita ut si venditori placuerit, tertius
aliquis habeat ius emendi rem de qua agitur.
Huiusmodi pactum per se nihil iniusti continet, dummodo
in statuto pretio habeatur ratio oneris impositi, quod
pretio aestimabile est, et debita servetur aequalitas ; unde
pretium minui debet si pactum redimendi fiat in favorem
venditoris vel tertii, quia onus imponitur emptori ; e
contra augeri debet si pactum fiat in gratiam emptoris ;
si in gratiam utriusque, media servanda est aequalitas
pretii. Quo posito, pactum est licitum : venditor enim
quando rem suam alienat, quamcumque conditionem ho­
nestam quamvis onerosam adiicere potest. Ita per se, et
secluso interventu iuris positivi.
Attamen retrovenditio in gratiam emptoris est contractus
periculosus, in praxi non admittendus. Favet usurariis, quando
emptor ex tali emptione intendit lucrari, ut si cogit venditorem
redimere maiori pretio quam ipse emit, aut eodem pretio, sed
interim percipiendo fructus.

532. Dispositiones Iuris civilis. — Ius civile hodier­
num, quamvis omnes conditiones honestas in contractibus
permittat, de his tamen non expresse agit, sed de sola
retrovenditione in favorem venditoris, quam non vocat
retrovenditionem sed reemptionem (a. 1659-73). Retentus
ille contractus fuit ut personae, modo coactae bona sua
vendere ob adversam fortunam, habeant spem ea postea
recuperandi. Quem contractum lex non eodem modo
intelligit ac theologi, ac si revera esset nova emptio, sed
eum habet tamquam contractum unum, venditionem unam
sub conditione resolutoria. Et sic adveniente Conditione
non fit novus venditionis contractus, sed prima venditio
annihilatur atque omnia in integrum restituuntur ac si
venditio non intercesserit (a. 1183). Unde venditor debet

556

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

restituere pretium sine auctario, solvere expensas et re­
sarcire damna secuta ac quidquid emptor in rem impendit
necessario vel utiliter (a. 1673) > recuperat vero rem suam
a quovis onere (v. g. hypotheca) per emptorem imposito
liberam, excepta locatione quam sustinere debet si in
venditoris fraudem inita non fuerit ab emptore (a. 1673).
Ius nostrum statuit ut tempus ad resiliendum contractum
non extendatur ultra quinquennium (a. 1660).

533· Animadversio. — Sub specie retrovenditipnis latere
potest contractus usurarius ab Innoc. XI damnatus S qui his­
panico nomine vocatur mohatra. Est quaedam retrovenditio
in instanti facta cum usura ex parte vendentis ; contractus quo
aliquis loco mutui vendit mercem suam summo pretio ex inten­
tione ut emptor statim revendat infimo vel medio pretio. Con­
tractus Scii, consistit in hoc quod res quaedam pretio summo
(1.000 fr. v. g.) venditur ei qui pecunia indiget, sed venditur
illa conditione ut eadem res statim minori pretio (800 fr.) priori
venditori retrovendatur. Tunc venditor prior solvit hanc summam
minorem, emptor vero obligatus manet etiam pro differentia
quae inter utrumque pretium existit (scii. 200 fr.). Patet agi
de venditione ficta, non vere intenta, et de machinatione fraudu­
lenta ad immodicam usuram extorquendam. Unde est contractus
iniustus.
Articulus V.

De Monopolio.

534. Monopolium venditionis, quasi singularis nego­
tiatio seu unius venditio (alleenhandeF), generatim est
potestas exclusive certas merces vendendi penes unum vel
paucos exis tens. Distinguitur monopolium privatum seu
facti, et monopolium publicum et legale seu iuris, prout ex
facto oritur privatorum vel ab auctoritate publica vindicatur.
x° Monopolium legale est exclusiva potestas certas merces
vendendi ab auctoritate publica facta, vel ipsi fisco qui sibi
reservat fabricationem et venditionem aliquarum mercium
et ita communitati imponit tributum indirectum, vel uni
aut paucis privatis, quibus datur privilegium certas merces
vendendi cum exclusione aliorum (v. g. pharmacopolis),
i. « Contractu mohatra licitus est,etiam respectu eiusdem personae,
et cum contractu etrovenditionis praevie inito cum intentione lucri »,
prop. 40.

DE lUSTÎTIA COMMUTATI VA

557

sive privilegium illud vehdendo sive gratis tribuendo.
2° Monopolium privatum existit quando pauci homines
a) variis mediis emunt omnes\fere merces, et ita efficiunt
ut ipsi soli certum genus mercium vendant carius, pretio
sibi placito : monopolium captionis directae; aut b) cum
aliis venditoribus paciscuntur de certa merce non vendenda
infra determinatum pretium : monopolium conventionale
seu pretii ; aut c) impediunt ne aliae merces advehantur,
ut ipsi suas maiori pretio vendant : monopolium captionis
indirectae. Triplici ergo modo constituitur.
Quandoque monopolia eo solum tendunt qt coneurrentiae
excessus corrigatur ; quandoque praesertim ut pretium iusto
maius emptoribus imponatur. Variis autem modis instituuntur :
aliquando venditores aut venditorum societates totam rei administrationem paucis committunt qui omnia ad rei productionem
et venditionem spectantia ordinent, quo casu institutum solet
vocari trust aut syndikat, quod in Britannia maiore et praesertim in
Statibus Americae foederatis late habet diffusionem; — aut ad
hunc fipem creant societatem quamdam regitivam, quae maiorem
numerum actionum possidet singularum societatum consociata­
rum, quod dicitur holding ;— vel, solum paciscuntur de limitanda
productione aut venditione alicuius mercis, relicta libertate in aliis,
et hoc vocari solet Kartell, quod praesertim in Germania vel et in
Gallia usu venit ; et si fiat mere occasionaliter et ad tempus,
dicitur pool ; — quandoque denique communi consilio maximas
emunt determinatae mercis quantitates, ut pretium servare aut
augere valeant et ita magnum percipere lucrum, quod apud
varias gentes venit sub nominibus comer aut ring1.
Non tamen semper sensus istorum nominum est ita perfecte
distinctus.

535. Principia in monopoliis attendenda. — I. Mo­
nopolia, etiam privata, quae eo fine instituuntur ut ef­
frenatae coneurrentiae excessibus remedium praebeant,
illumque finem legitimis prosequuntur mediis atque iustum
non excedunt pretium, non sunt per se illicita aut iniusta.
Nec enim finis nec media ahquid illiciti continent.
II. E contra, iniusta sunt illa monopolia privata quae
instituuntur ut, deleta penitus concurrentia, pretia empto­
ribus imponantur ad nutum venditorum, aut iniustis
utuntur mediis ad alios venditores evincendos. In primo
I. Tanquerey, Th. M., De Virt. Iustitiae, n. 775 et seq., ubi plura
utilia de monopoliis notantur.

558

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

casu damnum iniuste infertur emptoribus, in altero ceteris
venditoribus.
III. Monopolium legale Status seu fisci, ob causam
proportionatam, infra certos limites est legitimum, etiamsi
pretium legale statutum sit vulgari maius. Est enim unum
ex mediis quibus Status sibi comparat pecuniam necessa­
riam ad res publicas gerendas; ergo, dummodo pecunia ad
bonum commune adhibeatur, et taxatio iustos non excedat
limites, excessus in pretio non est nisi tributum indirectum.

Magis, determinate : A.In monopolio privato :
1) quando fit primo modo supra indicato (n. 534), pec­
cant contra iustitiam, si vendunt ultra summum pretium
quod fuisset si monopolium non fecissent, attenta quan­
titate merciuin et frequentia maiore vel minore emptorum :
abundantia enim mercium tanta est quanta si monopolium
non praecessisset, item et necessitas emendi. — Et etiam
alii mercatores non possunt absque injustitia vendere
merces pretio iniusto quod per monopolium inductum
est, quia est iniustum pro omnibus, nisi forte et ipsi pre­
tium nimium in iis acquirendis subire coacti fuerint ;
2) quando fit secundo modo, peccant contra iustitiam, si
pretium esset ultra summum. Exigendo autem pretium
summum, contra charitatem graviter peccare possunt, si
agitur de rebus quae non sunt voluptuariae vel paucis
utiles, sed quibus multi indigent ; nam charitas, etsi non
obliget ad vendendum infra pretium summum, obligat
tamen ne alii impediantur quominus vendant minori pretio ;
sicut etiam, quando non praecipit eleemosynam, vetat ne
alii ab ea danda impediantur. Imo contra iustitiam peccant
si alios mercatores mediis iniustis impediunt quominus
minoris vendant ;
3) quando fit tertio modo, iniustitiam committunt tum
erga concives, tum erga extraneos mercatores, si impediant
advectionem iniustis mediis (v.g. fraudibus, dolo, etc.),
quia unusquisque habet ius strictum ne mediis iniustis
impediatur consequi commodum ; si vero impediant iustis
mediis, potest esse licitum, modo pretium non sit ultra
summum.

DE lUSTi^IA COMMUTATIVA

559

In omnibus praedictis monopoliis facile tamen peccare
possunt contra iustitiam legalem et charitatem erga pro­
priam patriam vel civitatem .\
B. Monopolium legale est licitum, modo fiat cum iusto
pretio et rationabili causa concedatur, v. g.
i° quia sunt quaedam merces ad quas conficiendas
requiruntur magni sumptus quos sine tali privilegio
nemo facile suscipiet ;
2° in remunerationem inventoribus aut perfectoribus
alicuius artis : id per se iustum est quia confert ad bonum
commune quatenus dat stimulum privatorum industriae ;
nisi tamen ultra omnem rationabilem limitem pretium
augeatur ;
3° per modum tributi, ad comparandas pecunias quibus
gubernium indiget. Hoc etiam per se iustum est, ut
diximus ; per accidens tamen adversari potest iustitiae
commutativae, si in eo non servarentur conditiones ad
iustitiam tributorum requisitae, v. g. si notabiliter auge­
retur pretium eorum quae ad victum necessaria sint, vel
gravamen nimis inaequale sit inter subditos.
536. Animadversiones. — 1. Possunt habere monopolia
suas utilitates et commoda, tum ad minuendas in rebus produ­
cendis et distribuendis expensas, sive perfectiorum instrumen­
torum usu sive meliori laboris divisione ; tum etiam ad immo­
deratam aemulationem aut nimiam rerum abundantiam coer­
cendas, atque abusus inde nascentes compescendos damnaque
vitanda. Iis itaque inesse potest ratio çuiusdam defensionis, qua
securior herorum fiat et opificum conditio.
2. At etiam sunt monopoliorum incommoda, ut notat Vermeersch,
Th. Μ. II, n. 467 : si venditores pretium exigunt sine ulla pro­
portione cum labore et expensis, aut illud, quantum possint,
augent, dum tamen illius quod ipsi solverunt rationem habere
deberent ; — si opificum mercedes indebite deprimunt vel illas
relative imminuunt, cum multo magis augeantur pretia quin ullus
dominis accesserit titulus lucri, v. g. Si salaria 5 p. c. augeantur
dum pretia crescunt 10 p.c.;—si studiosis venditionibus et coemp­
tionibus aestimatio communis in Bursis vitiatur, et obtinetur
ut tituli societatum supra vel infra rerum valorem aestimentur.
3. Quare lucra ingentia per se suspecta sunt iniustitiae ;
quandoque tamen speciali ratione explicari possunt, sive a) Vendi­
tione in alia regione, ubi propter cambii inaequalitatem vel aliam
Causam multo carius venduntur merces ; sive b) quadam inven­
tione qua quis pretio longe minore conficere valet res quam com?
muniter conficiuntur; sive c) speciali arte et industria, qua v. g.
propter accumulate coemptas merces, multis sumptibus parcitur.

560

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

4. Hinc ob boûum commune tuendum et alios cives defen­
dendos, oportet monopolia regantur publica potestate, ne scii,
nimia prosequantur lucra, ne pretia rerum plus aequo augeant
cum proletariorum ac pauperum damno, ne potestatem nimis
extendant atque, in detrimentum ipsius auctoritatis socialis,
quemdam potentatum in republica obtineant oeconomicum, ita
quod officiales et magistratus ab ipsis dependeant, aut leges,
privato ipsorum bono proficuae ferantur, bono publico noxiae.
5. Haec intuens Pius XI, in recenti ençycl. Quadragesimo anno,
conqueritur : « Nonnulli conscientiae stimulis ita obduruerunt,
ut in eam devenerint sententiam sibi licitum esse et lucra sua
quoquo modo augere, et opes magno conatu studioque partas
per fas et nefas contra repentinos fortunae casus tueri. Facilia
emolumenta, quae cuilibet in mercatu omni lege soluto obveniunt,
permultos ad merces permutandas distrahendasque alliciunt,
qui, id unum inhiantes, ut minimo interiecto labore expedita
sibi lucra comparent, effrena negotiatione, mercium pretia pro
arbitrio et aviditate tam crebro augent vel minuunt ut prudentes
fabricatorum praevisiones pessumdent. Quae lege sunt statuta ad
foederatos quaestus provehendos, dum rerum agendarum pericu­
lum dividunt ac finiunt, foedissimae licentiae ansam praebuerunt.
Cernimus enim ab hac extenuata rationum reddendarum obliga­
tione animos modice tangi ; insuper in tutamine çommunis
cuiusdam nominis delitescendo, pessimas perpatrari iniurias et
circumscriptiones ; tandem oeconomicarum consociationum cu­
ratores, muneris sui oblitos, eorum prodere iura, quorum com­
pendia administranda susceperant ».
Articulus VI.

De Permutatione et Negotiatione.
S. Th. II-II, q. 77, a. 4,

537. Permutatio (échange, troc; ruiling} est contractus
consensualis quo contrahentes rem aliquam, scii, mercem,
sibi invicem dant ad aliam habendam (a. 1702 et 1703).
Differt a venditione : in hac enim datur pecunia pro merce,
in illa merx pro merce. Iisdem legibus regitur quibus
venditio (a. 1707) ; non tamen conceditur rescissio ob
causam laesionis (a. 1706).
538. Negotiatio est actio qua quis sibi merces comparat
ex animo eas cum lucro vendendi. Distinguitur late et
stricte dicta, prout res comparantur ut transformatae seu
mutatae, vel integrae sine ulla mutatione carius vendantur
(C. Com., a. 2). Haec, aiente S. Thoma (a. 4), est dena­
riorum ad denarios (cambium), vel rerum ad denarios
propter lucrum quaerendum, ita ut denarius ac lucrum sit
finis Commutationis.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

561

Negotiatio stricte dicta de\se non honesta est, nec illicita
quia non importat aliquid vitiosum, sed indifferens, quam­
vis male sonans et vituperabili^ ; quia quantum est de se
deservit cupiditati lucri et quaimdam turpitudinem habet
in quantum non importat finem honestum. Unde ut sit
licita debet cohonestari, ordinando lucrum ad finem ho­
nestum v. g. ad domus sustentationem, sublevationem indi­
gentium, publicam utilitatem ne res necessariae patriae
desint. Est tamen periculosa, quia facile quis solum lucrum
ut finem intendit, et saepe est occasio dolo, fraudi et
iniustitiae.
Nec dicatur esse contra iustitiam, quia quis carius vendit quam
emerit, vel vilius emit ut rem carius vendat quam valeat. Nam
« non quicumque carius vendit aliquid quam emerit, negotiatur,
sed solum qui ad hoc emit ut carius vendat. Si autem emit rem,
non ut vendat, sed ut teneat, et postmodum propter aliquam
causam eam vendere velit, non est negotiatio (stricte dicta),
quamvis carius vendat. Potest enim hoc licite facere, vel quia
in aliquo rem melioravit, vel quia pretium rei est mutatum secun­
dum diversitatem loci vel temporis, vel propter periculum cui
se exponit, transferendo rem de loco ad locum vel etiam ferri
faciendo. Et secundum hoc nec emptio nec venditio est iniusta »
(ad 2).
Attendendi hic sunt abusus quos recenter denuntiavit Pius XI,
uti notavimus n. 536, 4.

539· Animadversio. — Notetur clericis et religiosis interdici
negotiationem stricte dictam, quia abstinere debent ab his quae
habent speciem mali, et quia negotiatio implicat saecularibus
curis et ita a spiritualibus retrahit (can. 142 et 592).
QUAESTIO SECUNDA.

DE LOCATIONE ET CONDUCTIONE.

540. Locatio (louage; huurverdrag) in genere est contrac­
tus bilateralis onerosus quo quis operam vel rem suam
alteri concedit ad usum pro certa mercede, seu quo utilitas
rei vel personae traditur et a conductore suscipitur ad
certum tempus pro pretio determinato ; conductio est
idem contractus ex parte accipientis. Unde locatio (verhuring') et conductio (huring} sunt duo contractus partiales
unum integrum conficientes. Definiri autem potest :
contractus bilateralis onerosus quo usus vel fructus rei mobilis
Summa Theologiae Moralis II —r 36

562

'■

{

\i
ii
I
;
i'

I
f
i
ij
i"'
j

I'
|

’

1

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

vel immobilis, aut quaedam opera personae ad tempus deter­
minatum promittitur pro certo pretio, seu quo ad usum vel
ad fructum res vel persona pretio conceditur ia. 1708-1710).
Dicitqr :
1) contractus bilateralis, et sic distinguitur a donatione ;
2) onerosus, et sic distinguitur a commodato quo usus
rei conceditur alteri gratis;
3) quo ad usum vel fructum: ita distinguitur a venditione
qua ipsum dominium rei transfertur, dum hic conceditur
sola utilitas ; utilitas autem quaecumque per se locari
potest, nisi a lege prohibeatur, ut factum est pro iure
usus et habitationis (a. 631 et 634) quod nec locari nec
vendi potest ;
4) res vel persona : cum agatur de usu pretio aestimabili,
intelligenda est res cuius usus non est ipsa consumptio,
qualis etiam est persona ; et ita locatio distinguitur a
mutuo quod est rei primo usu consumptibilis ;
5) ad determinatum tempus : si enim res concederetur
ad usum perpetuum, fere nullius Valoris esset dominium ; si
opera personae conceditur in perpetuum, est servitus,
quae iure positivo prohibetur (a. 1780) ;
6) pro pretio determinato, quod ut sit iustum iuxta
communem aestimationem est determinandum ad aequalitatem dati et accepti (n. 449 et 514) ; pretium autem non
est necessario pecunia (a. 1763 et 1818), nisi in particulari­
bus circumstantiis id a lege exigatur, uti pro operariis in
fabricis (leg. belg., 16 aug. 1887, a. 1 et 2) ;
7) promittitur : locatio enim est contractus consensualis,
qui perficitur solo partium consensu nec ullam formam
externam per se exigit. Potest fieri scripto vel verbis
(a. 1714). Si tamen solis verbis fiat, probatio per testes
non admittitur in iure nostro, nisi executio iam incepta
fuerit ; sed deferri potest iuramentum ei qui locationem
negat (a. 1715).
Duplex itaque est locationis species : locatio rerum, et
locatio operum seu industriae et activitatis humanae, haec
iterum duplex est : locatio operarum seu laboris ; et susceptio
operis, quod est laboris effectus. De quibus iam dicendum
est singulatim.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

563

Artiindus I.
. \

De Locatione Reru m.
\

541. Locatio rerum est contractus quo aliquis se
obligat ad alteri praestandum alicuius rei usum vel fruitio­
nem per aliquod tempus pro certo pretio (a. 1709).
Cuius plures distingui possunt species : locatio aedium
et mobilium (bail à loyer ; huis- of meubelverhuring) ; —
locatio bonorum (bail à ferme; huurpacht of verpachting
van land en goederen) ; — locatio animalium (bail à cheptel;
veepachf)·,—locatio navium (charte-partie, louage maritime;
scheepsvervrachting"), etc. De his conferri potest codex civilis
aut commercialis ; prinçipia tamen generalia omnibus
sunt communia quae hic trademus, sive quoad locatorem
sive quoad conductorem.
542. Obligationes locatoris (bailleur ou loueur ; verhuurder of verpachter). — Ipse debet :
1. Rem tradere conductori, et quidem statuto tempore
ita ut teneatur reparare damnum ex mora culpabili ortum,
ac in bono statu ita ut res apta sit ad usum cui destina­
tur (a. 1719).
Cum autem in bono statu oporteat esse ad usum apto, hinc illa
vitia occulta rei locandae quae conductori nocere vel usum im­
pedire possunt locator manifestare debet, sicut de venditione
dictum est ; v. g. quod equus onera excutere soleat dum quaeritur
ad transportandum merces ; quod ineptus sit ad laborandum ;
quod domus sit infectuosa. Ex iure civili ad compensationem
tenetur, etiam si eiusmodi vitia ignoraverit (a. 1721) ; si tamen
abest culpa moralis, in conscientia non obligatur ante sententiam
iudicis, post sententiam vero tenetur ratione boni publiçi, imo
si res sit nimis clara, charitas obligare potest ad reparandum
ante sententiam iudicis ut alteri evitentur expensae inutiles.

2. Rem in eo statu servare in quo apta permaneat usui
ad quam locata fuit ; unde locator a) perficere debet
maiores reparationes necessarias ad rei conservationem
(a. 1720), non autem modicas seu, ut dicitur, locativas
quae a locatario praestari debent ; b) formam rei locatae
immutare nequit (a. 1723) nec aliud facere ex quo mi­
nuatur conductoris fruitio ; c) tributa realia solvere debet
pro dominio rei imposita, nisi aliter sit conventum.

564

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Quaenam sint reparationes maiores aut modicae, ex codicibus
et usu locorum determinandum est. Quod si pereat res ipsa,
contractus eo ipso dissolvitur ; si pereat pars rei, potest locatarius
diminutionem pretii vel dissolutionem contractus petere (a. 1722).

3. Rei tranquillam fruitionem praestare, ideoque con­
ductorem indemnem praestare contra vitia occulta quae
rei usum impediunt, eumque tueri contra evictionem aut
perturbationem iuris a tertio illatam (a. 1725-1727).
543. Obligationes conductoris (preneur, locataire,
fermier ; huurder, pachter). — Ipse debet :
i. Re locata uti tamquam bonus paterfamilias, et quidem
in illum tantum usum ad quem fuit locata, sive explicite,
sive implicite quatenus ex circumstantiis legitime prae­
sumitur consensus (a. 1728).
Hinc a) si re locata abuteretur vel aliter uteretur contra volun­
tatem domini, ad reparationem damni illati tenetur, atque con­
tractus rescindi potest (a. 1729). b) Rem tamen sublocare potest
ayt ipsam locationem alteri, qui sit ita i doneus, cedere ad eumdetn
finem, nisi haec facultas speciali pacto interdicta fuerit (a. 1717),
aut lex positiva prohibeat uti Codex Germaniae (a, 49). c) Re­
parationes minores et usuales seu locativas facere debet (a. 1754) ;
atque solvere tributa personalia pro usu rei imposita, nisi aliter
fuerit conventum.

2. Pactam mercedem solvere statuto tempore (a. 1728),
modo quidem praefixo aut in regione consuetuo.
Si tempore statuto non solvat, locator quaedam mobilia
conductoris servare potest ut de solutione securus sit. Quod si
contractus cesset, partem pretii locatarius solvere debet pro rata
temporis quo in usu rei non fuit impeditus.

3. Finito locationis tempore et non antea, rem locatam
reddere in eo statu in quo tradita fuit ; iisque exceptis quae
vetustate, legitimo usu aut fortuito fuerunt collapsa aut
deteriora facta (a. 173O et 1731).
Damnum illatum sive ab ipso conductore, sive a domesticis
aut commensalibus qui sub eius cura sunt, vel sublocatoribus
compensare debet (a. 17352, nisi probet id sine ipsius culpa
accidisse : ita ius gallicum (a. 1732) ; vel saltem postquam
culpa iuridica fuit probata : ita ius germanicum. — In conscientia
statim reparare debet damna ex culpa morali orta ; nonnisi

1

!

\
\
DE IUSTITIA COMMUTATIVA

------------------ -

------------- _

565

--

post sententiam iudicis ea quae ex culpa iuridica oriuntur,
ut ex non vigilantia vel ex arte periculosa exercita.
Addit ius gallicum (a. 1733 et 1734) : si domus incendio
perierit de incendio tenetur, nisi probet illud accidisse citra
culpam suam ; quod si plures sint locatarii in hac domo degentes,
omnes partem damni proportionate ad pretium locationis solvere
debent, nisi probent incendium in cubiculo alterius excitatum
fuisse, aut non potuisse in suo loco excitari.
Haec dispositio naturali aequitati contraria, non obligat in
conscientia illos qui optime sciunt ignem non fuisse excitatum
sua culpa sajtem iuridica, aut culpa eorum quorum curam habent.
Potest tamen locator uti beneficio legis, quoties non sufficienter
constet conductores fuisse satis vigilantes ; si autem de hoc
constaret, non posset, qüia sententia iudicialis in falsa prae­
sumptione fundaretur facti.

544· Animadversiones. — i) In locatione agrorum aliquid
particulare habetur in iure romano et moderno, scii, aliqua
pretii locationis pars remittitur quando, propter infortunium
subitum v. g. grandinem, agri magna ex parte fructibus caruerunt;
quod naturali aequitati omnino consentaneum est, siquidem
agrorum fructus magis quam alia quasi per se aleatorii sunt.
Ih iure nostro (a. 1769-1773) ista remissio non conceditur, nisi
quando saltem dimidia pars messis ordinariae amissa fuit, et
non adest compensatio ex praecedentibus annis ; praeterea con­
ductor per expressam clausulam huic iuri renuntiare potest.
Sed etiam extra istum casum legalem et generatim, hac in re
servandae sunt normae Charitatis et aequitatis naturalis, ita ut
de pretio locationis facile aliquid remittatur, vel dilatio solu­
tionis concedatur.
Ex alia parte, ex iustitia requiritur ut communiter pretium
locationis statuatur quod sinat conductorem in ordinariis adiunctis ex fructu laboris sui cum familia vivere, quod generatim
obtinet si pretium non excedit id quod communiter in tali
regione a christiano domino postulatur : aestimatio enim com­
munis solet huic conformari.

2) Specialis locatio ad longum tepapus est emphyteiisis (erfpacht).
Est contractus quo dominus rei immobilis dominium utile seu
plenam fruitionem ad longum tempus transfert in alium, retento
dominio directo, et sub onere pensionis sibi annuae solvendae.
In patria nostra regitur lege 10 ian. 1824 et non potest iniri
ad tempus infra 27 annos aut ultra 99 ; in aliis regionibus diver­
sae legislationi subiicitur ut dictum est n. 164, not. 1.

3) Notandae sunt quaedam dispositiones iuris civilis hodierni :
a) Locatio rerum non solvitur morte contrahentium sed transit
ad haeredes (a. 1742), saltem si inita fuerit per actum authenti­
cum ; — aliquando tamen exceptio admittitur pro locatione agro­
rum, defuncto locatario, in gratiam haeredum, ut ex lege belg.
7 mart. 1929, quae permittit ut renuntient infra annum.

566

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

b) Si locator rem donaverit, vendiderit vel ipse occupare
velit, non potest expellere locatarium, sed terminus constitutus
est expectandus (a. 174.3).
c) In quibusdam regionibus, usus est locandi fundos rusticos
ea lege ut fructus inter locatorem et conductorem dividantur ;
de qua pactione cfr. a. 1763 sq. (Cod. ital., a. 1647 sq.). Item
usus est locandi armenta et greges sub eadem conditione dividendi
lucri, aut sub aliis conditionibus specialibus ; de quo cfr. a. iSoosq.
(Cod. ital., a. 1665 sq.).
d) Recentiore tempore in pluribus legislationibus novae factae
sunt stipulationes de locatione agrorum (Ze bail à ferme; de
landpacht) ; quae tunc attendendae et etiam per se valent in
conscientia. Ita lex belgica 7 mart. 1929.
4) Etiam ius canonicum plura statuit de locatione rerum :
Can· *540 : Bona ecclesiae immobilia propriis administratoribus
eorumque coniunctis in primo aut secundo consanguinitatis vel
affinitatis gradu non sunt vendenda aut locanda sine speciali
Ordinarii loci licentia.
Can. 1541 : Contractus loccationis alicuius fundi eclesiastici
ne fiant, nisi ad normam can. 1531, § 2 (i. e. publica licitatione
vel saltem nota reddita locatione) ; et in iis addantur semper
conditiones de limitibus custodiendis, de bona cultione, de rite
solvendo canone, de opportuna cautela pro conditionibus im­
plendis.
Can. 1542 : 1. In emphyteusi bonorum ecclesiasticorum
emphyteuta nequit canonem redimere sine licentia legitimi
superioris ecclesiastici de quo in can. 1532 ; quodsi redemerit,
eam saltem pecuniae vim ecclesiae dare debet, quae canoni
respondeat.
2. Ab emphyteuta congrua exigatur cautio prosolutione canonis
et conditionibus implendis ; in ipso instrumento pacti emphy­
teutic! forum ecclesiasticum arbiter statuatur ad dirimendas
controversias inter partes forte exorituras et expresse declaretur
meliorationes solo cedere.

Articulus II.

De Locatione seu Susceptione
Conficiendi Operis.

i
ii
(
'i'

545. Locatio operis (contrat d’entreprise; aanneming)
est contractus quo architecta aut opifex seu commissarius
conducitur a domino ad certum opus industria vel labore
pro determinato pretio efficiendum, v. g. ad domum aedi­
ficandam, vestem conficiendam, viam ferream construendam (a. 1710). Quod duplici modo fieri potest : ita scii.
ut opifex operam suam tantum praestet qua opus conficiat
integrum ; vel operam simul et materiam (a. 1711 et 1787).

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

567

In hoc contractu : 1) dominus qui opus construendum concedit
est locator, opifex conductor ; e contra in locatione operarum
operarius locator est, dominus conductor ;
2) pretium statuitur pro opere confecto, ita ut non debeatur
nisi postquam conductor opus compleverit, nisi aliter conventum
sit ; in magnis tamen operibus solet solvi pretium per partes,
post confectionem diversarum partium operis (a. 1791) ;
3) hinc apud conductorem manet periculum operis, donec
fuerit confectum et traditum (a. 1788) ; nisi pereat sine eius
Culpa et ex vitio materiae si haec pertinet ad dominum (a. 17891790) ;
4) opus perficiendum saepe publice denuntiatur, exponeqdo
quid sit conficiendum, quanam ratione, ex quanam materia,
intra quodnam tempus, etc. ita quod varii conductores ad con­
currendum invitentur, opus conficiendum adjudicatione com­
mittatur ei qui, omnibus perpensis, melius et pro minore pretio
illud perficere spoponderit {adjudication; aanbesteding) Vel Saltem
cum maiori securitate. Ad quod ex utraque parte omnino requi­
ritur bona fides : in conductore, ut sincere intendat opus per­
ficere sub determinatis conditionibus pro pretio indicato ; in
locatore, ut opus committat ei qui minus pretium petit, dummodo
tamen idoneus sit ad rem bene perficiendam.

546. Obligationes conductoris sunt :

1) Ex iustitia obligatur eo modo opus perficere qui
conventus fuit, v. g. servando materiae qualitatem, formam
praescriptam, debitam soliditatem, tempus statutum, dili­
gentiam debitam, etc.
2) Ex iustitia operariis a se conductis obligatur sufficiens
salarium solvere, illudque imminuere nequit ut opus
minore pretio perficiat.
3) Statuto pretio contentus esse debet, nam propter
hoc obtinuit opus, pretio excludendo alios.
Si conductor conqueritur se non posse statuto pretio opus
perficere, videndum est ex qua causa illud impensarum incre­
mentum provenerit : ex communi consuetudine quae plurimum
attendi debet, conductor in se suscipit pericula ordinaria, non
vero prorsus extraordinaria, v.g. ex casu omnino improviso ut est
sol mobile, inundatio aquarum extraordinaria vi inter fundamenta
erumpentium. In tali casu compensatio ex iustitia debetur, non
vero si v. g. mutantur rerum pretia vel augentur operariorum
salaria : tunc nihil debetur ex stricta iustitia siquidem contractus
semper est aliquatenus aleatorius (a. 1793). Potest tamen quan­
doque aliquid deberi ex aequitate, v. g. si dominus magnum
emolumentum inde habet et conductor grave damnum subit ;
dominus autem querelas conductoris non facile credere tenetur,
sed exigere potest certam damni probationem.

568

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Tandem si in expensis computandis conductor erraverit, ut
ex oblivione cuiusdam, v. g. muri, portae, etc., dominus proba­
bilius nihil ex stricta iustitia addere debet, quia est contractus
aliquatenus aleatorius et pro pretio initus quod in globo per
modum unius statutum fuit : oblivio quidem accidere potest,
Sed etiam adest praesumptio qucd fuerit negligentia ex parte
conductoris.

Contra iustitiam est peccatum et obligationem restitu­
tionis per se inducit :
a) si conductor materiam notabiliter viliorem adhibet
aut minorem diligentiam, praesertim quando exinde minui­
tur operis soliditas : tunc enim restituenda est pars mer­
cedis indebite lucrata et reparandum damnum ;
b) si conductor ex propria culpa tardius compleverit
opus quant fuerit stipulatum : damnum exinde illatum
compensare tenetur ;
c) si inspectores vel invigilantes operi sint négligentes :
sic enim possunt negative cooperari iniustitiae conductoris,
et tunc pro ea tenentur restituere secundo loco ; at proprio
nomine restituere debent eam mercedis suae partem
quam immerito perceperunt pro vigilantia non adhibita.
547. Obligationes locatoris seu domini sunt :
1) Statutum pretium praefixo tempore solvere debet.
2) Postulans ut res alio modo fiat ac fuerat conventum
vel ut quaedam operi addantur, compensare debet maiores
expensas exinde natas.
3) Absolutum opus mora culpabili acceptare negligens,
damnum conductori exinde illatum, reparare tenetur.

548· Animadversiones.— I. Apud conductores quandoque
existit haec praxis : Concurrentes ad publicam aedificii con­
struendi locationem, inter se conveniunt ut quisque aestima­
tionem suam certa pecuniae summa augeat, quae, adiudicato
opere, a susceptore inter ceteros concurrentes dividatur. Vel
alio modo, communi consilio pretium operis suscipiendi praesti­
tuunt, et deinde susceptorem sorte vel aliter designant qui,
adiudicato opere, determinatam quamdam summam inter reliquos
concurrentes dividat.
De qua praxi notat Aertnijs, Th, Μ. I, n. 964 : « Videri
potest iniusta; etenim in mente concurrentium memorata summa
non habet rationem pretii operis suscipiendi, sed stipendii ad
compensandas itineris expensas aliorum concurrentium ; porro

569

DE IUSTITIA COMMUTATI VA

stipendium istud solvere cogitui locator, qui ad id nullatenus
tenetur. Praeterea in posteriori modo, per medium iniquum
impediunt locatorem quominus minori pretio locare queat ».
Nihilominus ipse dictam praxim iniustam non habet, dummodo
pretium iustum sit, nimirum pretium summum non excedat. « Etenim
usus, quem susceptores concurrentes dictae summae praefiniunt,
ad rem non attinet... Deinde, de exposita agendi ratione videtur
idem dicendum, quod... de monopolio venditionis,... et de pacto
inter licitatores in auctione, cum casus sint similes... Accedit,
quod pretii augendi iustum titulum habere videantur, qui etiam
a peccato contra charitatem eos excusat, nimirum ut hac ratione
indemnes seipSos servent pro expensis itinerum, temporis iactura,
et labore, ad quae tenentur susceptores operum, ut concurrant
in variis locis, et quae saepe frustra peragunt. Tandem, locatores
ex eo non nimis gravari exinde patet quod publica operis aedi­
ficandi locatio communiter aestimetur ceu compendiosior aedi­
ficandi modus ».

2. Conductores aliquam pecuniae summam inspectoribus
tribuendo ad captandam eorum benevolentiam, peccant contra
iustitiam si id faciant ad eos corrumpendos ut materiam viliorem
aut opus vitiosum approbent aut non recusent ; — non autem
peccant si ita agant ad iniquam vexationem redimendam, quando
nempe praevident inspectores secus inique eos esse vexaturos.
3. Plures notare expedit dispositiones iuris civilis. Secundum
plures codices :
a) Morte conductoris contractus dissolvitur, ita ut locator
tantum pro rata solvere debeat quod ipsi incepto opere utile
sit. Ita v. g. ius gallicum, belgicum, italicUm, neerlandicum,
helveticum, lusitanum.
b) Locator operi renuntiare potest,dummodo impensas refundat
et solvat conductori quantum intersit pro labore praestito et
lucro cessante : ita v. g. ius gallicum, belgicum, italicum, hispanicum, neerlandicum, germanicum.
c) Constructores aedificii debent securitatem qualitatis praestare
per plures annos, qui sunt decem in iure gallico, belgico, italico,
hispaniço et neerlandico.
d) Ad conductionem operis revocatur etiam locatio vectorum,
de qua speciatim agit C. Civ., a. 1782-1786.
Articulus III.

De Locatione Operarum seu
Contractu Laboris.

de

549. Locatio operarum et conductio operariorum seu
contractus laboris (louage de services et de travail, contrat
de travail; dienstverhuring, arbeidsovereenkomst, loonverdrag'')
est contractus in quo pro certo labore solvitur iustum

570

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

pretium, seu contractus quo opifices se obligant ad certum
laborem in gratiam alterius praestandum ad tempus, pro
pretio determinato (a. 1710 ; 1779-1780). Qui contractus
essentialiter differt a locatione operis :
1) ratione obiecti, quod non est res producta sed ipse
labor personalis praestandus, seu potius vis operativa et
activitas quam unus alteri locat pro determinato tempore ;
dum in locatione operis obiectum est ipsum opus pro­
ducendum quod est laboris effectus ;
2) ratione ipsius locationis, quae fit de opifice ad dominum,
cum opifex laborem suum offert et locat quem dominus
conducit ; dum e contra in susceptione operis, locatio fit
de domino ad opificem, cum dominus offert et locat opus
conficiendum quod opifex suscipit et conducit i.
De natura contractus laboris aliquando fuit dubitatum :
A. Quidam oeconomistae illud habuerunt ut emptionemvenditionem, qua opifex suas operas seu propriae activitatis exer­
citium pro aliquo tempore vendit.
Id tamen admitti nequit; nam 1. obiectum venditionis est
merx ; labor autem humanus proprio sensu non est merx ; —
2. venditione transfertur res et rei dominium ; sed contractu
laboris non transfertur potestas operandi aut dominium in illam,
sed solum promittitur ipsius usus. Non ergo est venditio, sed
locatio. — Neque dicas vendi posse fructum laboris seu partem
suam quam operarius habet in effectu producto : id enim est
proprium obiectum locationis operis, quo praecise differt a
locatione operarum.
i. De contractu laboris inter alios conferri possunt oeconomistae ut
Liberatore, Perin, Brants, Cauwès, Antoine, Falon ; — philosophi et
iuris naturalis cultores Ut Meyer, Cathrein, Castelein, Rothe, Schwalm ;
— sociologi ut Weiss, Soziale Frage und Soziale Ordnung, et Biederlack,
Die Soziale Frage; — theologi, ut de Gryse, De contractu conductionis;
Lehmkuhl, Le Contrat entre patrons et ouvriers et les grèves; Venneersch,
in Quaestiones de Iustitia, q. 10; Mgr. Doutreloux, Lettre Pastorale sur la
Question ouvrière ; Card. Zigliara, Epist. ad Card. Goossens 1891 1
Pottier, De lure et Iustitia ; et La morale catholique et les questions socia­
les d’aujourd’hui ; Waffelaert, in Coll. Brug., jan. 1901 ; — etiam
dissertationes aut opera specialia, ut Bruin, Het Arbeidsloon, in
Studiën, 1892 ; Pesch, Lohnvertrag und gerechte Lohn, in Stimmen,
1897 > Périn, Étude sur le juste salaire; Beauregard, Essai sur la théorie
des Salaires; Garriguet, Le Contrat de Travail; Le Salaire; A. Verhaegen, Le minimum de salaire, 1892 ; Vliebergh, in Belfort, 1913 ;
Bus, Relatief Gezinslqon, cum adnot. Aangenent in De Katholiek, 1922 ;
Gougnard, Le problème du juste salaire, 1293 ; Koénraadt, Rechtvaardig
sociales Arbeidsloon, 1929; Rutten, La Doctrine sociale de ΓÉglise; —
leges etiam apud diversas gentes latae, ut lex belg. 10 mart. 1900
de contractu laboris, et 7 aug. 1922 de contractu famulatus et ministerii
professionalis.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

S?!

B. Alii volunt, aut potius vellent, esse contractum societatis,
vi cuius dominus suum capitale et operarii suas operas conferunt
ad commune opus perficiendum, atque lucrum exinde perceptum
inter se dividendum ; quod melius congruit, aiunt, opificum
dignitati, atque aequiori lucrorum partitioni.
Concipi posset contractus societatis dominos inter et ope­
rarios initus, optandumque foret talem contractum in futurum
latius esse diffundendum ; ad factum tamen quod pertinet, res
ita non se habet in praesenti rerum statu, imo talis contractus
generatim est impossibilis. Nam a) ex una parte, domini con­
tendunt felicem industriae exitum maxime pendete a sapienti
unius supremi rectoris gestione, ideoque operarios in socios
habere nolunt, ne eorum consilia capessere cogantur; b) ex altera
parte, operarii non possunt in se suscipere pericula industriae,
ut est essentiale contractui societatis : quotidiano enim ac certo
salario ad victum indigentes, expectare nequeunt donec lucri et
damni quantitas determinetur et aeque dividatur. Domini igitur
duplex in se suscipiunt periculum ; et contra illud duplex
periculum operarii praestantur securi : 1. statim iis solvitur
pretium, antequam res confectae vendantur ; 2. determinatum
solvitur pretium, sive felix sive infelix sit exitus venditionis.
Unde iustum est ut non totum iis solvatur quod produxerint,
sed ut pretium proportionaliter diminuatur : renuntiant scii,
operarii maiori beneficio ut praeserventur a damno h c) Ceterum
iri quibusdam circumstantiis impossibilis est contractus societatis,
et contractus locationis solus possibilis, casu nempe quo non
ineatur ad negotia lucrativa, ut in famulatu vel in opere con­
struendo V. g. domo.
C. Pauci alii putant contractum laboris esse innominatum :
ex parte operarii facio ut des, ex parte heri do ut facias, quatenus
opifices se obligant ad aliquid faciendum pro certo pretio.
Id quamdam speciem habet veritatis, propter specialem na­
turam et dignitatem laboris humani. Nihilominus ius romanum
atque moderni codices, sicut theologi et iurisperiti, contractum
habent ut veram locationem, quia scii, in ipso usus cuiusdam
rei repromittitur et conceditur pro certo pretio ; quod est ipsa
definitio locationis,

Contractus ergo laboris est vera locatio. Homo enim
habet dominium plenum sui laboris seu exercitii et usus
suarum facultatum (n. 167). Ergo potest illum usum
concedere alteri seu locare pro pretio, imo etiam alienare,
i. Bene notat Prümmer, Th. Μ. Π, η. 306 : « Domini non tantum
pecuniam conferunt, sed etiam intelligentiam (communiter saltem
Superiorem) et complures operas. Praeterea coguntur exponere maximis
periculis propriam fortunam et saepe per sat longum tempus laborant
sine omni emolumento, imo cum damno. E contra opifices nullum
periculum incurrunt et quotidianum salarium recipere debent. Esset
igitur iniquum, si in rebus secundis haberent partem proportionatam
lucri ; in rebus vero adversis dominus solus deberet praestare totum
damnum ».

572

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

et quidem de se in perpetuum, ut in servitute ; quamvis
id hodie non valeat, utpote positive prohibitum in omni
iure hodierno (a. 1780).
Est quidem, ratione obiecti, locatio specialis indolis,
cum humanae operae non sint communes merces, sed
aliquid humani prae se ferant ideoque aliis legibus regi
debeant ac res mere commerciales. At, quamvis labor
humanus ordinem oeconomicum longe superet, nec sim­
pliciter ut merx sit habendus, si spectetur qua actio
humana; tamen considerari potest ut causans utilitatem
oeconomicam et sub hoc respectu de ea pro mercede
pacisci potest (I-Π, q. 114, a. 1). Et licet de labore, ut
est actio humana, libere omnino disponere ipse operarius
possit, non tamen semper si in ipso spectetur utilitas oeco­
nomica, quae posset ipsi necessaria esse ad sustentationem.
Qui aspectus non sunt seiungendi, ut bene notat Leo XIII,
iii encycl. Rerum novarum.
« Itaque duas velut notas habet in homine labor natura insitas,
nimirum ut personalis sit, quia vis agens adhaerens personae,
atque eius omnino est propria, a quo exercetur, et cuius est
utilitati nata ; deinde ut sit necessarius, ob hanc causam, quod
fructus laborum est homini opus ad vitam tuendam : Vitam
autem tueri ipsa rerum, cui maxime parendum, natura iubet.
lamvero, si ex ea dumtaxat parte spectetur quod personalis
sit, non est dubium quin integrum opifici sit pactae mercedis
angustius finire modum : quemadmodum enim operas dat ille
voluntate, sic operarum mercede vel tenui vel plane nulla con­
tentus esse voluntate potest. Sed longe aliter iudicandum si
cum ratione personalitatis ratio coniungitur necessitatis, cogita­
tione quidem, non re, ab illa separabilis. Reapse manere in vita
commune singulis officium est, cui scelus est deesse. Hinc ius
reperiendarum rerum quibus vita sustentatur, necessario nascitur;
quarum rerum facultatem infimo cuique nonnisi quaesita labore
merces suppeditat. Esto igitur, ut opifex atque herus libere
in idem placitum, ac nominatim in salarii modum consentiant,
subest tamen semper aliquid ex iustitia naturali, idque libera
paciscentium voluntate maius et antiquius, scii, alendo opifici
frugi quidem et bene morato, haud imparem esse mercedem
oportere ».

Constat igitur laborem non unice habendum esse mercem
sine ulla relatione ad personam eiusque conditiones, sed
ut legitimum, et saepe unicum, medium quo opifex sibi,
vel et suis, vitam tueri possit.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

573

550. Operariorum officia iustitiae indicantur a
Leone XIII :
« i. Quod libere et cum aequitate pactum operae sit, id integre
et fideliter reddere ; — 2. non rei ullo modo nocere ; — 3. non
personam violare dominorum ; — 4. in ipsis tuendis rationibus
suis abstinere a vi, nec seditionem inducere unquam, nec com­
misceri cum hominibus flagitiosis » ; — 5. quibus verbis etiam
prohibetur operistitium iniustum.

Debent ergo operarii :

1. Integre et fideliter praestare id operae quod libere et
cum aequitate est pactum; et ideo a) praefixo tempore opus
determinatum peragere ; b) illud perficere cum diligentia
debita quae ex pacto, lege aut consuetudine requiritur ;
haec generatim sufficit communis et ordinaria, aliquando
tamen ex natura rei, aut ratione pacti et maioris stipendii,
specialis debetur cura ; c) proinde obedire domini praeceptis
circa laborem datis in ordine ad executionem contractus1.
Obligationes sunt iustitiae, utpote ex ipso contractu defluentes
bilaterali oneroso : non enim suum facit salarium opifex, qui
non integre, fideliter et convenienter adimpleat opus quod prae­
stare promiserit. Unde contra iustitiam peccat si ex incuria apt
negligentia culpabili tempus inutiliter terit, aut defectuose opus
suum praestat ; cuius peccati gravitas pendet ex gravitate damni
illati.

2. Non rei nocere ullo modo, i. e. nullum damnum inferre
sive materiis prodige utendo, sive machinas destruendo,
sive instrumenta deteriorando aut non restituendo, sive
vitiosas merces producendo, sive secretum fabricationis
revelando : huiusmodi enim mediis iniuria infertur domino
vel et emptoribus.
Gravitas peccati pendet a gravitate damni illati ; quod etiam
civili lege prohibetur ac mulctis aliquando punitur. Quodsi
damnum ex casu fortuito oriatur, illud compensare non tenetur
opifex, nec propterea ius ad pactum amittit stipendium2.

3. Non personam violare dominorum, i, e. nullam iniuriam
ipsis dominis inferre, sive laedendo, sive calumniando,
sive attristando conviciis aut comminationibus.
1. Cfr. lex belg. 10 mart. 1900 de contractu laboris, a. 7-10.

2. Ib., a. 9.

574

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

De gravitate iniuriae diiudicandum est ex dictis de injustitia
per involuntarias commutationes, notando etiam inesse specialem
malitiam contra observantiam dominis a suis operariis debitam·

4. In iuribus tuendis abstinere a vi, seditione, atque com­
mixtione cum hominibus flagitiosis. Fas quidem operariis
est legitimis mediis iura sua prosequi, consociationes in­
eundo, dominis vota sua exponendo, ad magistratus et
deputatos in comitiis publicis recurrendo ; sed a seditione
atque violentis aut iniustis mediis abstinere oportet1.
Ita agentes plerumque non solum dominis sed sibi nocent,
cum industriae ruina plus detrimenta his quam illis afferre nata
sit. Unde monet Pontifex « non commisceri cum hominibus flagi­
tiosis, immodicas spes et promissa ingentia artificiose iactantibus,
quod fere habet poenitentiam inutilem et fortunarum ruinam
consequentes ».

5. Abstinere ab operistitio iniusto, scii, non cessare labore
ante praefixum tempus, nisi gravis sit ratio ; et si indeter­
minatum sit, tempore debito praemonere : secus tenentur
de damnis2. De quo argumento latius dicetur infra.
551. Dominorum officia iustitiae ab eodem Leone
XIII fuerunt definita :
« Ista vero ad divites spectant ac dominos : 1. non habendos
mancipiorum loco opifices; vereri in eis aequum esse dignitatem
personae, ubique nobilitatam ab eo, character Christianus qui
dicitur... Illud vere turpe et inhumanum abuti hominibus pro
rebus ad quaestum, nec facere eos pluris, quam quantum nervis
polleant viribusque. — 2. Similiter praecipitur, religionis et
bqnorum animi habere rationem in proletariis oportere. Quare
dominorum partes esse, efficere ut idoneo temporis spatio
pietati vacet opifex ; non hominem dare obvium lenociniis
corruptelarum illecebrisque peccandi ; neque ullo pacto a cura
domestica parcimoniaeque studio abducere. — 3. Item non plus
imponere operis, quam vires ferre queant, nec id genus, quod
cum aetate sexuque dissideat. — 4. In maximis autem officiis
dominorum illud eminet, iusta unicuique praebere... Fraudare
vero quemquam mercede debita grande piaculum est, quod iras
e coelo ultrices clamore devocat. Ecce merces operariorum...
quae fraudata est a vobis, clamat : et clamor eorum in aures
Domini Sabaoth introivit (lac. V, 4). — 5. Postremo religiose
cavendum est locupletibus ne proletariorum compendiis quid1. Ib.; a. 15.
2. Ib., a. 16 sq.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

575

quam noceant nec vi, nec dolo, nec fenebribus artibus ; ideoque
vel magis quod non satis illi sunt contra iniurias atque impoten­
tiam muniti, eorumque res, quo exilior, hoc sanctior habenda ».
Inter quae nocumenta etiam consideranda iniusta ex opere
dimissio.

Debent ergo domini :
1. Vereri in operariis dignitatem personae humanam,
religiosam, christianam, nec eos habere ut mancipia, aut
tamquam mera effectionis instrumenta, quibus non alius
inest valor quam id quod producunt1.
Hinc a) operarii obedientiam dominis praestare solum debent
in iis quae ad pactum opus spectant et quidem durante laboris
praestandi tempore j b) eo tempore expleto liberi manent, nec
dominis inest ius aliquid contra eorum conscientiam aut liber­
tatem praecipiendi ; c) imo in praecipiendis iis quae operam
spectant, ab iis abstinere debent quae dignitati humanae repugnent
aut minus omnino conveniant.

2. Rationem habere bonorum animi in proletariis, atque
idoneum temporis spatium ipsis concedere ut tamquam
homines vivere possint, i. e. ut religiosis et moralibus et
familiaribus vacare possint officiis.
Curandum est a) ut requies concedatur in diebus dominicis et
festis, nisi obstante vera necessitate ; iisque opificibus qui saepius
die dominica laborare ex necessitate debeant, saltem tribuatur
tempus ad officia religiosa adimplenda necessarium2 ;
b) ut operarii non exponantur lenociniis corruptelarum ille­
cebrisque peccandi ; praesertim ne occasiones peccandi oriantur
ex promiscuitate sexuum, ne impiis aut libidinosis sermonibus
scandalum praebeatur, ne praepositi auctoritate abutantur ad
aliquid bonis repugnans moribus extorquendum ;
c) ut tempus concedatur viris, atque praesertim mulieribus,
necessarium ad vitam domesticam recte instituendam atque bene
educandam prolem.

3. Rationem habere virium corporis in imponendo opere,
atque diversae aetatis aut sexus ; atque ab operariis,
quantum possit, avertere damna et pericula vitae, inte­
gritatis et valetudinis.
1. Ib., a. 15.
2. Hinc lex belg. 17 iul. 1905, de quiescendo die dominica.

11

I ■'
/i

λ.

576

t
,
i
j
I
(
ί
'J

£

Hinc a) in operibus aut industriis periculosis, cautiones adhibendae sunt quibus periculum removeatur pro vita, securitate
aut sanitate1 ;
b) si periculum totaliter avertere sit impossibile, pro periculi
probabilitate erit salarium augendum, aut damnum illatum aeque
compensandum ;
c) pericula ex ipso labore provenientia dominus in se suscipere
debet, et adversus illa operarios assecurare ; excepto casu gravioris culpae in operariis2 aut pravae intentionis ;
d) quotidianus labor nimis protrahi non debet, ne vires opificis
exhauriantur, « hebescat animus labore nimio, unaque corpus defa­
tigationi succumbat,... intervalla vero quiescendi esse oportet3 » ;
e) mulieribus ne imponatur labor qui earum vires excedat
aut sexum non deceat, uti sunt multa in officinis peragenda, dum
ipsae potius natae sint ad domestica opera4 ;
f) nec pueris committenda opera ad quae peragenda nondum
pares existunt : ita praesertim in debiliore aetate, grandioribus
vero destinentur potius leviora.

I

4. Salarium iustum solvere et quidem tempore statuto56.

•
j
t

ç

j

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

'

Quod est praecipuum officium, de quo speciatim est dicendum.

f ’
ι

5. Denique cavere ab omni nocumento iniusto ; βρε­
ciatim ab iniusta ex opere dimissione.

j
(
<

Non potest dominus operarios ante tempus praefixum eiicere
sine gravi ratione ; quodsi tempus sit indefinitum, eos debet
tempore debito praemonere. Secus tenetur de damnis6.

V
I

552. De iusto salario. — Ad determinandam iusti
salarii normam, triplex praecipue distinguitur systema :
liberalium oeconomistarum, socialistarum, atque catho­
licum.

'i

A. Systema oeconomistarum liberalium totum regitur duplici lege oeconomica : lege oblati et quaesiti, et lege liberi
certaminis seu, ut dicunt, concurrentiae, quibus pretium
1. Cfr. lex belg. 20 iul. 1899.
2. Cfr. lex belg. 24 dec. 1903. Haec lex extendit ius naturale, ita ut
dominus etiam teneatur in casu gravioris culpae ex parte operarii, nisi
tamen hic egerit ex intentione provocandi noxam ; sed ista dipositio
legis in conscientia tantum obligat post sententiam iridicis.
3. Hinc lex de labore per 8 horas, 14 iun. 1921.
4. Cfr. lex belg. 13 dec. 1889 et 10 aug. 1911, 14 iun. 1921.
5. Cfr. lex belg. 10 mart. 1900, a. 11 sq.
6. Ib., a. 16 sq.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

577

omnium mercium determinatur. Negant valorem obiectivum, et dicunt salarium pendere a sola et libera subiectiva
conventione inter opificem et herum, ideoque iustum haberi
debet illud quod libere offert herus et libere acceptat opifex.
Hinc in praxi regulatur lege concurrentiae, vi cuius augentur
aut minuuntur salaria prout domjni plus minusve indigent
labore opificum. Ex una parte, herus aestimat utilitatem quae
ipsi provenit ex usu operativae facultatis opificum, et huius
raritatem aut frequentiam ; — ex altera parte, opifex aestimat
ea quae sibi ad honestam sustentationem requiruntur, et si,
vere liber sit, operam suam non promittit nisi ei qui honestae
sustentationi necessaria rependit. Quod de facto fere ubique
verificatur, salarium in usu esse illud quod viribus operariorum
reficiendis atque recreandis sufficiat.

lamvero eventus comprobavit individualem libertatem,
sub lege illimitatae concurrentiae sibi relictam, esse in­
capacem operariis praestandi securitatem congruae susten­
tationis, eamque, et necessario, non semper posse definire
salarium iustum ; oportet igitur quaestio regatur altioribus
principiis. Speciatim :
a) Falsum est fundamentum systematis liberalium : la­
borem non esse nisi mercem.
b) Theoria aperit ianuam tyrapnidi, nam non raro
accidit operarios in acceptando stipendio minime esse vere
liberos : cum enim fructuose laborare nequeant sine
machinis aut instrumentis quae penes dominos existant,
et aliunde labore quotidiano ad quotidianam sustentationem
omnino indigeant, conditiones sibi impositas saepe accep­
tare coguntur nisi fame tabescere velint. In quibus adiunçtis pretium non libere acceptatur, sed opifici extor­
quetur ; nec proinde ut iustum haberi potest.
c) Etiam dato quod opifices libere de iure suo cederent
et salarium acceptarent honestae sustentationi insufficiens,
contractus iustus non esset, quia non possunt, in ordinariis
adiunctis, valide renuntiare iis quae ad honeste vivendum
sibi sunt necessaria.
Quapropter liberalismum oeconomicum reprobavit Leo ΧΙΠ :
< Esto igitur, ut opifex atque herus libere in idem placitum, ac
nominatim in salarii modum consentiant, subest tamen semper
Summa Theologiae Moralia II — 37

578

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

aliquid ex iustitia naturali, idque libera paciscentium voluntate
maius et antiquius, scii, alendo opifici, frugi quidem et bene
morato, haud imparem esse mercedem oportere. Quodsi neces­
sitate opifex coactus, aut mali peioris metu permotus duriorem
conditionem accipiat, quae, etiamsi nolit, accipienda sit, quod
a domino vel redemptore operum imponitur, istud quidem est
subire vim, cui iustitia reclamat ».

B. Systema Socialistarum oritur ex absurdis et iniustis
Marxismi principiis iuxta quae omne capitale esc furtivum,
ac proinde nihil ei debetur in partitione lucri. Contendunt
nimirum Socialistae opificibus ex iustitia deberi integrum
laboris fructum, iis tantum demptis quae capitali reficiendo
et recreando sint satis : deductis scii, expensis factis pro
pretio materiarum, usu officinarum et instrumentorum
atque eorum renovatione. Labori intellectuali eorum qui
rerum productioni praesunt et opera dirigunt quamdam
sane partem denegare nequeunt ; illum tamen non magis
aestimandum censent quam operam manuum.
lamvero, aiunt, res ita non se habere manifestum est. Domini
sibi retinent maiorem lucri partem sub praetextu foenoris pro
pecunia percipiendi, pretii pro utilitate ex materia et instrumentis
procurata, et praemii pro periculo sortis ; imo capitale sunt
divitiae furtivae ex parcimonia reservatae ad novas opes produ­
cendas. Sic opifices privantur maiori fructuum parte, et, vi
aeneae legis salariorum, in miseriam prolabuntur, vix habentes
alimenta ad propriam sustentationem necessaria. Oportet igitur
operarios esse cooperatores herorum per contractum societatis,
atque ita maiorem obtinere lucri partem, sicut debitum est
labori qui sola est causa divitiarum.

Quod systema a) habet falsum fundamentum, nimirum
capitale de se esse furtivum, et laborem esse unicum
valoris fontem (n. 401,2).
b) Capitale non solum est conditio sed vera causa produc­
tionis oeconomicae. Tres scii, causae in ipsa concurrunt :
efficiens principalis, quae est labor, tum intellectualis
eorum qui opera dirigunt, tum manualis eorum qui exequuntur ; efficiens instrumentalis est capitale, seu com­
plexus machinarum, instrumentorum ; materialis est ma­
teria cum suis viribus, ex quibus res efficiuntur : hisce
tribus causis singulis pars lucri ex iustitia est tribuenda,
lamvero illi qui detinent capitale et instrumenta opificibus

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

579

praebent, etiam materias conferre solent, imo subsidium
positivum praestant per suas pecunias quibus opificibus
salaria solvunt antequam res effectae divendantur. Mirum
igitur non est, si propter multiplices utilitates collatas sat
magnam partem lucri obtineant.
c) Praeterea capitalistae in se suscipiunt periculum sortis.
Quod periculum, licet annis prosperis non semper valde
magnum, durante crisi industrial! ingens esse saepius
contingit : revera non pauci in negotiis infelicem conse­
quuntur exitum, et magnam partem pecuniae inceptis
commissae haud raro deperdunt. Cum autem nemo periculo
se exponit, nisi magnum exinde speret emolumentum,
propter periculum sortis quod heri suscipiunt, possunt,
lucro dato,huius partem ipsis debitam augere, dum operarii,
pro lucro incerto, minus sed certum percipiunt.
d) Capitalistae, in hodiernis industriae adiunctis, etiam
solent, per se vel per mandatarios, praebere laborem
intellectualem, industriarum directivum. Labor autem
intellectualis praestat manuali, atque primas partes in
productione oeconomica habet, utpote causa prima Om­
nes alias movens. Sane, felix exitus, aut infelix, maxime
pendet a solertia et labore improbo eorum qui rebus
industrialibus praesunt, quibusque tota sollicitudo incum­
bit. Hisce itaque pars lucri, suo labori proportionata,
est tribuenda.

Quibus circumstantiis, quales nunc generatim existunt,
suppositis, iniustitiae per se argui nequit systema locationis
operarum, uti hodie viget, seu salariatus, ut explicite
pronuntiavit Pius XI in enc. Quadragesimo anno; quamvis
optare liceat atque conari ut, mutatis iam circumstantiis,
alius contractus, societatis scii, saltem mitigatae, inter
operarios et heros iniri possit, tamquam humanae opificum
dignitati magis conveniens.
C. Catholica doctrina. Inter liberalism! et socialism!
extrema systemata incedit doctrina catholica a Leone XIII
exposita, iuxta quam ex iustitia debetur opificibus saltem
salarium illud quod honesto opifici necessarium est ad

580

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

integram sustentationem1, ad quam scii, labor primo et
principaliter ordinatur2, atque id debetur etiamsi talis non
esset aestimatio communis 3. Norma autem practica huius
salarii est communis prudentum aestimatio. Dicitur :
1) Ex iustitia debetur, quae a Leone XIII vocatur
iustitia naturalis, i. e. ius naturae fundatum in ipsa rerum
natura antecedenter ad privatum et liberum contractum.
Opponitur enim iustitiae quae oritur ex ipso contractu.
Ergo est iustitia independens a positiva voluntate homi­
num, et derivatur ex intrinseca rerum constitutione.
Non autem expresse declaratur ex quanam virtute illa obligatio
oritur, an ex iustitia commutativa, an ex iustitia legali, an ex
virtute adnexa iustitiae ; per se tamen intelligenda est iustitia
commutativa :
a) saltem si operarii salarium minus ex necessitate subire co­
gantur, et iusto salario valide renuntiare non possint, praeter
illud nil possidentes ; et ita esset ordinario et regulariter si
minus salarium solveretur ;
b) imo semper et ex ipsa natura rerum : labor enim valorem
intrinsecum habet id quod necessarium est ad vires deperditas
reparandas ; unde ille qui dat totum laborem debet recipere
quod necessarium est ad integram sustentationem.

2) Debetur saltem salarium ipsi opifici sufficiens ; quare
ex una partç hic abstrahitur a quaestione controversa
utrum ex iustitia debetur salarium individuale aut familiale
(quae controversia exponitur n. seq.) ; ex altera parte
affirmatur salarium illud deberi, etiamsi operarius nullam
specialem peritiam ampliore pretio dignam a natura vel
arte teneat. Quodsi operarius praestet aliquid amplius,
debetur illi salarium maius, scii, aequivalens pretio oeco­
nomico operis praestiti.
3) Per se debetur salarium necessarium ad opificis
sustentationem, dummodo ex una parte opifex communi
solertia et activitate laborare queat, et ex altera parte
habeatur normalis status industriae et commercii.
1. Quae includere videtur assecurationem contra pericula laboris,
infirmitates ordinarias et senectutem.
2. S. Thomas Π-Π, q. 187, a. 3.
3. Aestimatio communis est critérium proximum, determinans pretium
laboris ; ipsa tamen, ut non sit vitiata sed recta, fundari debet in aliis
criteriis remotis quorum ultimum est necessitas, ius et officium opificis
ad sustentationem.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

581

Tempore enim crisis generalis, exceptionaliter, de consensu
saltem operariorum, posset salarium esse justo minus ; quod in
casu a dominis non iniuste imponitur, sed potius a circumstantiis
extrinsecis resultat, quas domini non imponunt sed potius
subeunt, ita v. g. quod, dando salarium maius, a suo statu
decidere debeant.

553. Disputatio inter catholicos de salario familiali.
— Disputant autem an salarium individuale aut etiam
familiale debeatur ex iustitia. Contra salarium familiale
ex iustitia debitum proponuntur haec argumenta :
a) Iustitia commutativa intendit aequalitatem, hic scii, aequa­
litatem inter salarium et opus praestitum. Atqui labor seu opus
praestitum est labor personalis unius hominis, non familiae.
Ergo ex iustitia commutativa salarium debet sufficere susten­
tationi hominis, non familiae.
b) Officium alendi seipsum cui respondet obligatio elargiendi
sufficiens salarium individuale est quaedam necessitas ipsi labori
intrinseca et essentialis, scii, necessitas reparandi operi traditas
vires labore deperditas, ideoque, in aestimanda laboris mercede,
per se attendi debet ; — e contra officium alendi uxorem liberosque
est quaedam necessitas labori extrinseca, ideoque in aestimando
labore per se attendi non debet.
c) Officium alendi familiam est hypotheticum, scii, si operarius
sit paterfamilias, est officium libere susceptum siquidem lex
ineundi matrimonium nullum determinatum hominem obligat,
tandem est officium varium pro variis familiis : debet sustentare
prolem plus minusve numerosam, et aliquando patrem, matrem,
fratres. Atqui si tale officium in aestimando laboris pretio
attendi deberet, ex iustitia exigeretur salarium relativum et
varium iuxta liberam opificis electionem numerumque perso­
narum quas sustentat.

Argumenta pro salario familiali ex iustitia debito, sic
proponi possunt* :
a) Iustitia commutativa intendit quidem aequalitatem inter
Salarium et opus praestitum, sed attenta personalitate et neces­
sitate operantis. Atqui opus seu labor praestitus non est labor
unius hominis abstracte et stricte individualiter sumpti, sed est
labor hominis prout de facto existit in concreto et existere debet
iuxta generalem ordinationem naturae legemque moralem, uno
verbo est labor opificis patrisfamilias. Ergo salarium sufficere
debet subveniendae conditioni patrisfamilias.
i. Nostri non est modus argumenta proponendi, sed ea desumpsimus
ab egregio et doctissimo viro qui, respondendo simul adversariorum
dictis, magna cum dexteritate ita salarium familiale defendebat.

582

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

b) Obligatio elargiendi salarium sufficiens, non tam fundatur
in necessitate providendi ipsi labori physico, quam in necessitate
morali et dignitate personali agentis, cui salarium labore partum
generatim est unicum medium sustentandae familiae. Atqui haec
dignitas personae, haec moralis necessitas non est quid operanti
extrinsecum, sed est intrinsecum operanti et operi personali.
Ergo in aestimando iusti salarii pretio negligi nequit. — Praeterea
ex ipsa necessitate providendi labori physico et physicis viribus
operantis iam oritur necessitas salarii familialis, nam procreatio
filiorum necessaria est ad prosequendas res industriales, ipseque
operarius validus indiguit sustentatione curisque familiae per
longum tempus. Unde, sicut heri partem lucri reponunt ad novas
machinas tempore opportuno comparandas, ita a fortiori quam­
dam lucri partem sub nomine salarii opificibus praestare debent,
ut tempore opportuno habeantur brachia et manus quibus
machinae moveri et dirigi valeant.
c) Officium alendi familiam est quidem hypotheticum, sed
illa hypothesis verificatur communiter et per se iuxta naturae
motum, legemque moralem ; iustitia autem spectat ea quae
contingunt per se communiter, non ea quae fiunt raro et per
accidens, quod scii, opifices adulti manent coelibes. — Praeterea
officium alendi familiam est quidem libere susceptum, attamen
iuxta motum ipsius naturae et saepe iuxta obligationem moralem,
oritur etiam ex usu iuris naturalis primarii, quod nulla lege
humana nulloque contractu legitime impediri potest ; si autem
operarii ius habent ad matrimonium et familiam, eo ipso ius
habent ad unicum medium sustentandae familiae. — Tandem
salarium familiale non ideo varium esse debet pro variis neces­
sitatibus cuiusque familiae, sicut nec salarium individuale varium
est pro variis necessitatibus cuiusque individui, sed, ut iam
dictum est, pretium laboris aestimari debet iuxta ea quae fiunt
communiter1 ; necessitatibus autem specialibus providere, id
pertinet ad aequitatem naturalem et charitatem.

Salarium itaque familiale non intelligitur relativum, quod
proportionate ad numerum filiorum esset augendum :
illud nimirum quod requiritur ad sustentationem familiae
in circumstantiis extraordinariis, e. g. si uxor est infirma
et nullo modo conferre potest ad reditus familiae augendos,
si proles est valde numerosa aut infirmitatibus oppressa,
si extraordinariae expensae sunt necessariae. Sed intelligendum est absolutum : tale scii, stipendium cuilibet opifici
praebendum est, ut, quando nubit et ita familiam constituit,
i. S. Thomas, alia occasione, enuntiat principium : » Rectitudo
naturalis non est secundum ea quae per accidens contingunt in uno
individuo, sed secundum ea quae totam speciem consequuntur » c. G. III,
c. 122; cfr. c. 136.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

583

possit suam familiam sustentare, dummodo tamen 1. uxor
illud operis genus suscipiat quod cum eius officiis consistere
valeat ; 2. pariterque filii, tempore opportuno, laborare
incipiant modo ipsorum viribus proportionato ; 3. atque
filiorum numerus non sit extraordinarius. Casibus istis
extraordinariis, praesertim prolis valde numerosae, bonum
sociale postulat ut societates beneficentiae vel et ipsa
respublica speciale talibus familiis praestent iuvamen.

554. Conclusio disputationis. — i° Sufficienter non
videtur probari posse finem immediatum laboris (ad quem
primo, per se et principaliter ordinatur) eiusque valo­
rem intrinsecum seu « ipsius aequivalens » esse salarium
familiale, ac proinde illud semper et per se ex iustitia
deberi : salarium enim immediate non fundatur in neces­
sitatibus opificis sed in valore laboris.
2° Nihilominus salarium familiale per se debetur non
solum ex charitate; sed saltem ex aequitate vel honestate
naturali, quae exigit tum ut opifices labore suo familiam
alere valeant ex uno medio laboris quod habent, tum ut
dominus, si ex operariis magnum beneficium percipiat, id
per supererogationes compenset ; imo et ex iustitia legali
quia id requirit bonum commune.
30 Etiam ex iustitia commutativa, in ordinariis adiunctis
et conditione normali industriae. Nam aestimatio communis
in determinando pretio laboris huic attendere debet : opi­
fices scii, generatim, ad officium erga familiam implendum,
non aliud praeter laborem habere medium, quod non
intendunt locare nisi pro salario familiali ; unde in statu
normali ordinis oeconomici, operarii generatim non habent
intentionem huic salario renuntiandi imo nec etiam renun­
tiare possunt, et domini non possunt operarios impedire
ut isto solo medio utantur ad officium erga familiam im­
plendum1. Et ideo aestimatio communis salarium famil. Duplex igitur est modus diversus statuendi salarium familiale :
1) ita ut immediate innitatur intrinseco valori laboris humani ; Quem
modum, licet eum proponi audivimus a clarissimo Pottier, nobis non
constat esse sufficienter probatum ; — 2) ita ut immediate innitatur
generali conditioni opificum, qui, in adiunctis industriae normalibus, non
intendunt nec libere possunt intendere locare operam nisi pro salario

584

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

liale tamquam minimum habebit. Quod si domini
mediis iniustis cogant operarios, vel eorum necessitate
abutantur aut operariorum abundantia, ut salarium minus
imponant, peccant contra iustitiam commutativam, quia
impediunt opifices ne ius suum exerceant.
Diximus : a) in ordinariis adiunctis, quia si in quadam regione,
operarji sat multi haberent aliud medium sustentationis, v. g. ex
parva agri vel horti cultura, aut ex aliquot animalibus : gallinis,
capris, vacca, etc., libere possent salario pro parte renuntiare ;
b) in Conditione normali industriae, quia si generalis conditio
sit infelix, non domini illam imponerent operariis, sed aeque ac
operarii eam inviti paterentur. Quare isti salarium insufficiens
possent praeferre» potius quam habere nullum.

40 Aliquando ex iustitia commutativa debetur salarium
maius quam salarium familiale, quando scii, labor praestitus
communiter aestimatur magis valere, et quidem ex triplici
causa, prout productio erit abundantior aut perfectior,
minor copia operariorum, vel prosperitas maior industriae.

5° Quodsi de theoretica huius quaestionis controversia
deveniatur ad praxim, iam in praxi conveniunt catholici
omnes salarium familiale ad bonum societatis totius esse
maximopere optandum et quovis honesto modo procu­
randum, quo sensu etiam recenter locutus est ipse Pius XI ;
item in omni societate Christiana iustitiae legibus obtem­
perante neque universali inopia laborante, de facto existere
salarium familiale per aestimationem communem spontaneo
herorum et operariorum consensu ; quod ubi in usum
communem devenit, salarium familiale iuxta omnes etiam
ex iustitia commutativa tribui debet, nisi quis ob particu­
lares rationes ab hac obligatione excusetur.
Excusationes esse possunt : a) si conducit ex mera charitate vel sine
utilitate proportionata : tunc enim non conducit propter lucrum;
b) si labor operarii non est labor normalis, sed labor iunioris,
senioris, debilioris, ineptioris : tunc minus debet salarium quia
non accipit utilitatem ordinariam ;
c) si in aliqua regione condjtio generalis rerum ita sit ut ipsa
industria faciat fructus minores, exiguos, praesertim si domini
cum detrimento proprio industriam sat diu prosequantur meliora
tempora expectantes; sed id non debet sumi nimis rigorose, v.g. si
familiali ; qui modus videtur proponi ab Ill. Waffelaert, Em. Van Roey
et aliis.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

585

aliquot tantum mensibus detrimentum patiantur, quia aliquando
habent etiam lucrum extraordinarium et sic adest compensatio !.
Ex altera parte, modo generali, domini satisfaciunt, si solvant
salaria consueta talis regionis : aestimatio communis potest
quidem esse vana, sed supponitur obedire legibus iustitiae, nisi
de contrario moraliter certo constet. Fieri quidem potest ut
per accidens propter speciales rationes illud salarium sit iusto
minus, et per se dandum foret salarium maius. At vero, si
habentur Causae excusantes, ut supponitur, raro erit in potestate
singulorum illas causas supprimere, v. g. vix ab uno alterove
domino pretium laboris et proinde pretium mercedis augeri
potest, quin propter aliorum concurrendam a suis clientibus
deseratur. — Aliud tamen esset si aliquis haberet industriam
specialem in regione, vel si lucrum magnum faceret. Iniustitia
vero committeretur semper si, ex quadam dominorum ad lucrum
faciendum conspiratione, statueretur salarium usitato aut iusto
minus, praesertim dum operarii absque gravi onere alium
laborem invenire vel locum mutare nequeant.

555. Media quibus regimen contractus salarii
meliorari possit plura fuerunt excogitata, nimirum :
1) Praemio, illis opificibus concessa qui melius laborant seu
qui diligenter tempore praefixo incipiunt opus aut diutius in
eadem officina manent, vel intra idem tempus plura conficiunt
aut perfectius, vel etiam parcius utuntur materiis : hisce enim
in casibus maius lucrum accrescit domino, qui proinde maius
stipendium absque detrimento solvere valet {sursalaire). Quod
systema proinde tum dominis tum operariis prodest, dummodo
prudenter et aeque applicetur, ita ut non fiat medium quo labor
arduus aut intensus nimis operariis imponatur.
2) Pariter augmentum salariorum concessum, vel et imminutio,
secundum scalam mobilem, in officinis affixam, et respondentem
quantitati et pretio rei venditae.
3) Participatio quaedam lucrorum vi cuius operarii, praeter
usuale stipendium, quolibet anno vel semestri, quotam partem
accipiunt lucrorum quae fecit dominus.
Supposito contractu locationis operarum, iura stricta opificum,
iusto salario tributo, extinguuntur, nec titulum ullum habent
ex iustitia ad participandum in lucro ab heris faciendo. Attamen
si lucra ingentia sint, decet ut operarii ab iis non omnino ex­
cludantur, et aequum esse potest ut seposita lucri parte ad se
tuendum contra adversa, alteram inter se et opifices dominus
distribuat. Quo facto operarii strictius devinciuntur rei industrial!,
atque relationes ad dominos magis amicabiles redduntur ac
pacificae.
Hodie participatio fieri potest per distributiones actionum

I. Sedulo adverte istam regulam intelligi de norma generali industriae,
ita ut non applicari queat in individuo, uni particulari industriae unius
domini. Valet de industria in genere non de una. Nam si aliquis industriam
incipit, ipse suscipit opus (entreprise) et omnes expensas et pericula,
inter quae sunt salaria iusta operariorum, sicut etiam suscipit lucra
et commoda ac beneficia probabilia.

586

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

laboris, sive individuates, sive collective possidendas (actionnariat
ouvrier ou de travail collectif).
4) Participatio quaedam gestionis videtur esse connaturale
corollarium participationis lucrorum. Si enim operarii portiones
detinent capitalis, quae actiones vocantur nomine, possunt etiam
repraesentari in consilio administrativo officinae, a quo res in­
dustrials est gerenda atque lucrum perceptum dividendum. Haec
tamen forma huiusque non multum fuit deducta in praxim.
5) Subsidia pecuniaria atque supplementa aut allocationes opera­
riis concessa (subventions patronales), quibus domini, sub forma
subsidii debito maioris, aliquid lucrorum conferunt variis
institutis in beneficium erectis opificum, et ab istis vel saltem
cum ipsorum concursu gerendis : contra fortuitos casus, in­
voluntariam ab opere cessationem, morbos, senectutem aut
praematuram laborandi incapacitatem ; pro fovenda professionali
institutione, salubribus comparandis domibus, certis negotiis
cooperatione faciendis, familiis numerosa prole oneratis speciali
modo iuvandis, etc.
Speciatim quoad supplementarias pecunias seu allocationes
numerosis familiis faciendas (allocations familiales), possent illae
ab ipsa concedi republica ; etiam propter bonum publicum
statui lege posset ut ex summa salariorum reservaretur portio
familiis numerosis tribuenda, quae lex non esset iniusta praesertim
si coelibatus multorum aut violatio legum matrjmonalium occasio
foret cur magnis familiis conditio fieret deterior ; — tegis autem
defectu, domini possunt ex lucris perceptis alere arcas quibus
subsidia familiaria distribuantur.
Ut peropportuna media descripta in praxim’ magis deducantur
desiderari potest :

A. Moderatus reipublicae interventus, non quidem auctoritative
definiendo salaria universaliter solvenda ; sed 1) exemplum prae­
bendo, quatenus gubernium, administratio provinciae, aut muni­
cipium, dum operarios conducant, salarium praebeant decenti
eorum sustentationi plene sufficiens ; 2) aut executoribus pu­
blicorum operum imponendo quotam salarii minimam opificibus
solvendam ; atque modo generali curando ut salaria definiantur
a conciliis mixtis, in quibus delegati a dominis et operariis com­
muni voto rem aeque perpendent.
Praesertim interventus a collegiis opificum,quibus recta promo­
vetur opificum institutio tum moralis tum professionalis in sua
arte, conditiones aequiores pro ipsis obtinentur a dominis, atque
faciliores redduntur inter utrosque relationes amicabiles. Horum
collegiorum delegati cum heris aut detegatis herorum collegii
opportune congrediuntur 1) ad exponenda mutua eorum vota eaque
examini benevolo subiicienda ; 2) ad collectivum contractum
laboris statuendum i. e. idealem contractum cui, tamquam normae,
pro posse conformandi erunt omnes contractus qui de facto in
regione sunt ineundi ; 3) ad aliquod permanens consilium officinae
instituendum, in quo herorum atque operariorum delegati de
omni conferant quod ad rem industrialem eiusque prosperitatem
interest.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

587

556.Operistitium(^rèüe; werkstaking, strijken) est com­
munis multorum operariorum secessio ex condicto ad quaedam
emolumenta ab heris consequenda. Unde est quasi bellum
oeconomicum ; de cuius liceitate aut iustitia specialis esse
potest difficultas.
Inito contractu laboris explicite definitur aut implicite
quamdiu durare debeat ; et iniuste agunt opifices, aut
domini, qui sine gravi ratione a legitima conventione
recedunt, ideoque damnum exinde illatum compensare
tenentur1. At a) si contractus ab initio fuerit aut postea
evaserit iniustus,vtt si coacte fuerit initus,aut dein a domino
iniuste mutatus, vel periculum afferat imminens damni
temporalis vel spiritualis, iniustitiam non committunt qui,
propter laesionem quam patiuntur, a contractu desistunt :
id enim est legitima defensio2. Item b) tempore elapso,
aut praemonitione facta, sine iniuria erga dominum operarii
denuntiare possunt contractum etiam absque ulla ratione :
ipsi enim iuste aliis possunt operam suam locare aut etiam
ab opere quiescere ; quamvis ita peccare possint contra
charitatem v, g. erga suos, ob quam minus malum quan­
doque erit subeundum ad maius vitandum, c) Id etiam
valet de dominis erga operarios, quamvis peccare possint
contra charitatem si ita faciant sine ratione sufficienti, v.g.
quia operarii sunt consociati ; e contra si fieret quia ope­
rarii periculum sunt pro aliis sub respectu religionis aut
moralitatis.
At in praesenti quaeritur utrum opifices possint turmatim ex condicto cessare ab opere, eo quidem fine ut
meliores conditiones ab heris obtineant aut extorqueant3.
Duplex autem distinguitur operistitium. Aliud defensivum
instituitur ab operariis qui iniuste opprimuntur ab heris, e. g.
quando solvitur salarium vere insufficiens aut non satis consulitur
sanitati aut moralitati operariorum ; aliud meliorativum, ad maius
salarium aut ad breviorem facilioremque laborem obtinendum,
licet salarium hucusque acceptum non sit prorsus insufficiens
nec labor excessivus. Primum non est de se illicitum, dummodo
non praesto sit aliud medium ad se licite defendendum contra
iniustitias domini : licitum enim est se defendere cum moderamine
1. Cfr. lex belgi 10 mart. 1900, a. 16 sq.
2. Ib., a. 20 sq.
3. De hoc argumento legi meretur Kiselstein, La légitimité de la
grève, in Rev. Eccl. de Liège, 1923.

588

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

inculpatae tutelae. Alterum a quibusdam habitum fuit illicitum
utpote seditiosum ; nihilominus sat communiter existimatur ali­
quando licitum esse posse, dummodo adsit causa proportionate
gravis et non adhibeantur media iniusta. At in praxi, spectatis
concretis circumstantiis, operistitium etiam defensivum non
facile est licitum, propter multa et gravia cum materialia tum
moralia quae solet importare damna tam operariis quam dominis
atque ipsi communitati.
Quae mala describuntur a Tanquerey1 : toto tempore operistitii « a) opifices nullum salarium percipiunt, sed b) pecuniam
diuturna parcimonia thesaurizatam, ad sui suaeque familiae
sustentationem expendunt ; c) domini autem non solum nullum
faciunt lucrum, sed d) expensas saepe onerosas incurrunt ad
sua aedificia laborisque instrumenta tuenda et reficienda, e) op­
portunitatem amittunt merces suas vendendi non solum pro
praesenti, sed f) saepe etiam pro futuro tempore, cum non
pauci emptores ad alios fabricatores recurrere soleant, et hanc
consuetudinem saepe postea retineant. Insuper g) viae ferreae
necnon quaedam aliae officinae, quae ab illis pendent a quibus
cessavit opus, haud modica damna exinde patiuntur ; h) quan­
doque totius provinciae industria et commercium intricatis
difficultatibus involvuntur, numerusque pauperum in tota regione
valde augetur, i) Nec tacenda sunt mala ordinis moralis quae
inde exsurgunt, odia nempe quae cives dissociant, morum cor­
ruptio quae ex diuturna otiositate naturaliter fluit, blasphemiae
contra religionem, actus violenti et iniusti quibus personae aut
reS impugnantur, aliaque huiusmodi ».
Merito itaque Leo XIII : « Genus illud cessationis non heros
dumtaxat, atque opifices ipsos (eorumque familiam) afficit
damno, sed mercaturis obest reique publicae utilitatibus, cumque
haud procul esse a vi turbisque soleat, saepenumero tranquilli­
tatem publicam in discrimen adducit ». Cum autem licitum non
sit causam ponere malorum effectuum, nisi datis conditionibus
inter quas imprimis est illa quod exinde exsurgat bonum com­
pensatorium, hinc attentenda veniunt quoad operistitium sequen­
tia principia.

I. Communis cessatio ab opere ex condicto non est
licita, nisi i. ob finem legitimum fundata spe consequen­
dum, 2. iusta existente causa proportionate gravi, 3. dum
alia desit via, 4. nec adhibeantur media iniusta.
Requiritur 1) finis legitimus fundata spe consequendus :
deficiente fine legitimo, quia conditiones postulatae sunt
iniustae, operistitium est intrinsece malum ; deficiente
fundata spe, est graviter temerarium propter nocivas
quibus exponit consequentias absque verisimili compen­
satione ;
I. Th. M. De Virtute Iustitiae, n. 845.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

589

2) iusta causa proportionate gravis : cum enim ex operistitio multa mala nata sunt oriri, requiritur ratio magni
momenti, quae eo gravior esse debet quo maiora etiam
timeri possint mala. Ordinario non sufficit causa politica
v. g. ius suffragii consequendum, nec a fortiori exclusio
opificum non consociatorum obtinenda, quia omnibus
datur libertas laborandi ;
3) absentia alterius viae suavioris aut melioris : persua­
sionis, pacificae conventionis, intercessionis gubernii, ap­
pellationis ad arbitros, etc. ; secus enim operistitium non
esset necessarium ;
4) abstinentia a mediis iniustis, quia non possunt fieri
mala ut eveniant bona.
Hinc in praxi non est ab opere ex condicto cessandum, nisi
post maturam deliberationem, exhaustis aliis mediis et cona­
tibus pacificis, atque omnibus commodis et incommodis sedulo
perpensis : si enim de conditionibus supra dictis ac proinde de
liceitate rei non 'constet, potius est ab ea abstinendum. At,
quando verificantur conditiones, operistitium est licitum, quia
est actus de se indifferens, ex quo in casu duplex est secuturus
effectus, ita quod bonus effectus intentus praevideatur malum
superaturus. Quod si in his circumstantiis tale ius denegaretur
opificibus, vix alio modo sua iura tueri possent ; e contra ope­
ristitium maturo consilio initum esse medium efficax experientia
comprobavit.

II. Speciatim in operistitio est abstinendum ab omnibus
mediis iniustis, sive ad damnum heris inferendum, sive
ad alios a laborando deterrendos. Iniustis enim, sive vio­
lentis, sive fraudulentis uti mediis illicitum est, etiam
ad bonum finem prosequendum.
Unde iniuste agunt a) qui anticipata cessatione contractum
sine iusta ratione violant, aut damnum rebus dominorum inferunt
v. g. domos aut merces comburendo vel invadendo, aut ipsos
dominos, etiam si rei sint, laedunt : non enim licitum est auctori­
tate privata sumere vindictam ;
b) item qui alios operarios vi aut alio medio iniusto cogunt
ad opus cessandum verberando, persequendo, calumniando, et
a fortiori percutiendo aut vulnerando ; an autem idem dicendum
sit de illis qui, ob manifestam iniustitiam in commune opera­
riorum damnum redundantem, alios mediis mere moralibus ad
non laborandum cogant, v.g. expellendo a consociatione absque
damno, disputari forsan potest ;
c) item qui consilio aut communi conspiratione hisce iniustitiis
cooperantur ; non autem qui ad non laborandum coguntur inviti.

590

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

III. Operistitium in servitiis publicis, v.g. viae ferreae,
rarissime est licitum. A gubernio enim saepius prohibetur
in ipsis stipulationibus contractus ; atque rarissime com­
moda speranda compensant damna quae directe bono
publico nocent.
Unde non videtur esse licitum nisi sit vere defensivum ;
neque semper,sed solum ad intolerabilem iniustitiam repellendam,
secus enim, cum bonum publicum praevalere debeat bono
privato, huic operarii renuntiare debent.

557’ Animadversio. — Eadem principia valent ex op­
posito de dimissione operariorum ex condicto facta (lock-out;
uitsluiting). Etenim si operarii possunt declarare « bellum oeco­
nomicum » dominis, isti, in similibus conditionibus, bellare
possunt contra operarios. Requiritur autem vere gravis causa,
uti est gravis culpa operariorum ; quia secus culpabilis crudelitas
committeretur, cum operarii sic dimissi iam nullibi in tali
regione admitterentur ad laborandum, et cogerentur aut ad
emigrandum, aut ad aliam vocationem amplectendum, aut ad
mendicandum1.
QUAESTIO TERTIA.

DE CONTRACTU SOCIETATIS.

558. Societas (maatschap, vennootschap) est contractus
quo duo vel plures conveniunt de re in commune ponenda
ad quaestum vel usum communem, v.g. librorum, equorum,
frumentorum, machinae ad agros colendos, etc. In iure
tamen hodierno solet restringi ad finem mere oeconomicum
seu quaestuosum2, et ideo definitur : conventio quo duo
vel plures aliquid in commune conferunt ad lucrum inde
percipiendum et aequa proportione inter se dividendum
(a. 1832). Dicitur
1) conventio, quia si quis sine conventione conferret
aliquid, puta laborem, non haberet ius participandi lucro,
sed ad summum illi deberetur stipendium laboris ;
2) quo duo vel plures aliquid in commune conferunt quod
sjt pretio aestimabile, quodque potest esse diversum et
inaequale : vel pecuniam, vel bonum mobile aut immobile,
i. Prümmer, Th. Μ. II, η. 309·
2 lure germanico et helvetico latior est definitio, et includit quem­
cumque finem communem.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

591

vel instrumenta, vel operam aut industriam, vel etiam
creditum commerciale, sive singuli de omnibus aliquid
conferant, sive alii aliud, et quidem aequaliter vel inae­
qualiter (a. 1833) ;
3) ad lucrum inde percipiendum et aequa proportione inter
se dividendum.Communitas in lucro est elementum essen­
tiale, nam si determinata summa alicui solvenda statuitur,
hic non est socius, sed mutuans vel operam locans, sicut
sunt administratores cum stipendio. Nam finis intentus
est ut emolumentum in communi sit percipiendum ac inter
socios proportionaliter dividendum ; quod potest esse sive
industria, sive pecunia, sive usus alicuius rei, sive creditum,
sive intellectuale aut morale beneficium, v. g. nomen ipsius.
Nec requiritur ut de facto aliquod lucrum percipiatur,
sed sufficit ut probabili spe percipi possit ; at si damna
adsint, aeque pariter inter socios sunt proportionaliter
distribuenda (Cfr. a. 1855).
Societas est contractus consensualis non solemnis, scriptionem
non requirens nisi ad probationem (a. 1834)1 ; exceptis tamen
quibusdam societatibus commercialibus quae solemnes sunt,
v. g. societates anonymae2.
Contractus iste est licitus et iustus, modo 1) habeat obiectum
licitum ; 2) singuli conferant aliquid pretio aestimabile, quod
tamen potest esse diversum et inaequale, ut diximus ; 3) lucrum
et consequenter damnum sint communia ; quod ita est essentiale
ut secus non esset contractus societatis sed alius ; 4) lucrum et
damnum dividantur proportionate ad partem quam quisque
contribuit : id enim exigit aequalitas iustitiae servanda.

559. Diversae species societatis. — A. Societas, ratione
extensionis, potest esse a) universalis sive omnium bonorum
praesentium, sive omnium quaestuum postea faciendorum
(a. 1835 sq.) ; aut b) particularis ad determinatas res aut
determinatam susceptionem operis (a. 1841-1842).
B. Ratione finis, societates distinguuntur a) civiles seu
acquisitionis (burgerlijke maatschap of tot burgerlijke aanroerving), quae constituuntur quidem ad lucrum faciendum
sed alio modo quam negotiatione ; v. g. ad praedia emenda
1. Iure belgico requiritur scriptio ad probationem, si obiectum excedat
valorem 1500 fr.
2. Cfr lex belg. 18 mart. 1873, a. 4, et 9 iul. 1935, a. 1.

592

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

et excolenda, domos aedificandas, collegia instituenda et
administranda, etc. : in iure nostro non sunt personae
iuridicae distinctae, ita ut ipsa societas possidere valeat,
sed socii in communi possident bona, qui proinde per
se non sunt solidarii ; — et b) commerciales seu mercatoriae
quae negotiationi dant operam (C. Com., tit. 9, a. 2 et 3) :
hae in iure nostro sunt personae iuridicae distinctae, ita
ut ipsa societas seu persona moralis coram iure possideat
bona in commune posita aut ex iis acquisita ; unde in
ipsis per se viget solidaritas.
C. Ratione diversae constitutionis et obligationis·, commer­
ciales in iure hodierno distinguuntur quinque diversae1.
Potest enim constitui :
a) societas personarum :
1. sive omnes personaliter et in solidum teneantur de
omnibus debitis societatis, et tunc habetur societas col­
lectivo nomine quae designatur sub nomine sociali (société
en nom collectif, sous raison sociale; onder gemeenschappelijken naam of onder firma) v. g. Desclée De Brouwer
et socii2;
2. sive aliqui in solidum obligationem suscipiant, et alii
pecunias determinatas ad societatem subministrent et ita
obligationes suas limitent, et tunc est societas commendataria
quae etiam initur sub nomine sociali (société en commandite
— ou en délégation — simple ; stille gezelschap bij wijze
van enkele geldschieting of handelsvereeniging} ;
b) etiam societas pecuniarum ita
3) ut socii (saltem 7) ad determinatam summam con­
ferendam se obligent, et non ultra hanc summam teneantur
de debitis, sed tamen in solidum : est societas anonyma
quae constituitur portionibus capitalis anonymis, actiones
vocari solitis, et nomen sociale non habet (société
anonyme, par actions; naamlooze vemootschap, op aandeeleri) v. g. Banque de France, Brouwerij de Palmboom;
4) aut etiam socii, sive in solidum sive divisim, sive
1. Cfr. Cod. Coni, belg., 1.1, tit. IX.
2. In Anglia socii non solent infinite obligari ; attamen in partner­
ships, general partners infinite, limited partners pro contributione obli­
gantur.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

593

indefinite sive ad certam summam obligati, partes suas
quae variari possunt tertiis cedere nequeant : est societas
cooperativa cuius capitale non est anonymum sed visibile
(société coopérative ; samemuerkende maatschappij}, ad quam
accedunt uniones ad creditum ;
c) vel societas mixta, scii.
5) partim personarum quae se obligant in solidum, et
partim pecuniarum quae sunt limitatae : est societas com­
mendatoria per actiones (société en commandite par actions ;
bij zvijze van geldschieting met aandeelen).
Ad contractum societatis qualiter fuit definitus, et ad societates
supra descriptas non pertinent aliae consociationes (C.Com,, a. 3)
in finem utilem qui non sit lucrum, v. g. uniones professionales,
vel consociationes sine fine lucrativo, aut congregationes quae
ad ludos constituuntur.

560. Obligationes sociorum erga societatem et
inter se. — Obligationes generatim definiri debent ex
lege civili et ex specialibus statutis cuiuslibet societatis ;
speciatim in re commerciali attendendum est i) ad con­
ventionem partium et ad leges commercii, 2) ad usus
commerciales, constantes et publicos, 3) horum defectu
ad leges civiles K — Ut autem obligationes adesse possint,
finis societatis debet esse licitus non solum in conscientia
sed etiam in foro civili (a. 1833) ; nisi lex civilis adversaretur
legi naturali, divinae, aut ecclesiasticae. Si finis sit illicitus,
v. g. pravas vendere ephemerides, nulla ex contractu
exstat obligatio ; sed solvi debet iis qui contractum implent ;
si iniustus est finis, socii damnum illatum reparare tenentur
et saepe in solidum.
Contractu autem licito et iusto inito, nascuntur :
A. Obligationes sociorum erga societatem (a. 1845 sq.) :
i. Socii honeste et integre societati afferre debent omnia
quae promiserunt, sive sit pecunia, sive sint res, sive
industria aut opera ; — secus iniustitiam committunt et
damnum exinde illatum reparare debent ; quodsi quis,
promissa pecunia, sit in mora solvendi, insuper debetur
auctarium legale.
i. Cfr. lex belg. i8maii 1873, a. 1 ; quae lex modificata fuit 22 maii
1886, 22 iul. 1913 et 30 oct. 1919 et inserta in C. Com.
Summa Theologiae Moralis II — 38

594

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

2. Soçii non possunt nomine ipsius societatis agere eamque
obligare, nisi sub conditionibus lege, statuto, aut con­
suetudine determinatis ; nec uti rebus societati propriis nisi
modo praefinito (a. 1859) ; — quodsi contra leges et statuta,
societatis administrationi se immisceant, proprio nomine
agunt et seipsos, non societatem, obligant.
3. Administratores gerere res societatis debent tamquam
proprias, communi saltem diligentia ; unde damnum ex
incuria culpabili ortum tenentur compensare.
B. Obligationes sociorum inter se :
1. Socii partitionem lucrorum instituere debent secun­
dum leges aequitatis, i. e. in geometrica proportione ad ea
quae unusquisque societati contulit, attentis scii, tum
a) pecuniis collatis et rebus, tum b) industria et opera
praestitis, tum c) periculis quibus se exponit (a. 1853 sq.).
Notetur a) proportionem iuxta quam instituenda sit partitio,
generatim determinari lege et statutis particularibus ; cui in
conscientia standum est, nisi sit manifeste iniusta (a. 1854) ;
b) lucra computanda esse deductis impensis ; quare etiam
façienda est inter socios proportionata partitio damnorum, etiam
si haec superent lucra ; at in pluribus societatibus, damna limi­
tantur ad partem quae in communi collata est aut promissa, ut
in societatibus anonymis ;
c) iniquam esse societatem qua unus e sociis omnino excludatur
a lucro, vel etiam a damno ; — attamen cum exclusione damni
posset alius contractus iniri locationis, etiam cum quadam parte
aleatoria in lucro temperatae (a. 1855).

2. Socii non possunt in proprios usus convertere communem
pecuniam: haec enim ad ipsam societatem pertinet vel
ad omnes simul, non autem ad singulos, ante partitionem
(a. 1859 et i860).
Igitur a) lucrum e fundo communi ablatum absque mora est
restituendum cum auctario legali (a. 1846) ;
b) praeterea compensanda sunt damna exinde illata societati
aut aliis consociis (a. 1850).

561. Modi quibus in societatibus iniustitia com­
mittitur. — Hodie contractus societatis est frequentissimus.
Multiformis autem iniustitia in eo committi potest :
A. in instituenda societate : 1. non afferendo rem promissam;
— 2. partem in fundatione habitam exaggerando et ita lucrum
excessivum sibi tribuendo, v. g. reservando sibi titulos, uti dicunt,
fundatoris ultra meritum ; — 3. societatem constituendo cum
capitali ad prosperam gestionem insufficienti ; — 4. titulos

■SÛT
I ;

DE IUSTITIA COMMUTATXVA

595

emittendo et vendendo supra valorem realem, et tali emissioni
sive nomine dato, sive consilio aut opere praestito, sive deceptivis
nuntiis cooperando.
B. in gerenda societate : i. societatem obligando contra modum
in statutis determinatum ; — 2. res societatis sine diligentia
gerendo aut cum imperitia gestionem suscipiendo ; — 3. lucra
et damna non aequa proportione dividendo ; — 4. rem vel
pecuniam societatis in usum privatum convertendo ; — 5. ca­
pitale augendo ita ut partem augmenti sibi reservent, vel quin
beneficia augeri possint proportionaliter1 ; — 6. uni societati,
dum plures administrent, prae aliis iniuste favendo ; — 7. fictive
rerum gestarum expositione lucrum quod sociis debetur mi­
nuendo, aut indebite augendo ita ut societas brevi pereat.
C. in societate dissolvenda : 1. dissolvendo societatem sine
ratione sufficienti cum damno sociorum ; — 2. titulos in maiore
numero pro viliore pretio vendendo, ita ut nova societas a se
constituta possit eos comparare et inde prospere lucrari, cum
ruina prioris societatis et detrimento eorum qui pecunias huic
contulerunt.
QUAESTIO QUARTA.

DE CENSU ET CAMBIO.
Articulus I.

De Censu et Contractu censuali.

562. Census {rente; inkomsf) dicitur a censendo seu
aestimando, quia olim bona et reditus civium aestimabantur
ut tributa ab unoquoque solvenda determinarentur ; unde
significat :
1) reditum annuum (sic dicitur quis de cenSjbus suis
vivere), speciatim tributum directum (Mt. XXII, 17) ;
strictissime autem reditum ex ipsis viribus terrae, non ex
industria humana melioratis, sed nativis et intrinsecis.
Sic sumitur apud oeconomistas qui triplicem distinguunt
causam divitiarum : laborem seu industriam qui eas
producit et cui debetur merces seu salarium; capitale seu
media et instrumenta quibus producuntur (hic spectat
melioratio terrae), et huic debetur interesse seu foenus ;
terrain ex cuius viribus producuntur et huic debetur census;
2) significat ius ad reditum annuum;
I. Id in America solet vocari : Watering the stock, mettre de l'eau
dans le capital, quasi diluere capitale.

596

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

3) contractum quo ius istud constituitur (a. 1968-69 :
constitution, établissement de rente; vestiging van renté} ;
id autem fieri potest duplici modo : a) titulo gratuito per
donationem vel testamentum ; b) ίΐίμΐο oneroso per emp­
tionem et venditionem, et tunc proprie est contractus
censualis.
563. Contractus censualis est contractus^quo emitur et
venditur ius percipiendi reditum, seu contractus realis quo quis
(creditor, censualista) soluto pretio quod repetere non potest,
ab altero (debitore, censuario) acquirit ius percipiendi redi­
tum ex re vel persona alterius frugifera (a. 1909). Dicitur :
1) contractus realis, quia non perficitur solo consensu
partium sed ipsa solutione pretii qua obtinetur ius ad
censum ;
2) quo soluto pretio quod repetere non potest, quia est
species emptionis-venditionis, in qua censualista est emp­
tor, censuarius est venditor : sic distinguitur a mutuo et
locatione ;
3) quis acquirit ius percipiendi reditum seu pensionem
annuam : haec est differentia specifica qua distinguitur ab
aliis venditionibus, quia scii, ius ad pensionem est merx.
In iure romano et canonico ipse reditus seu pensio vocatur
canon ; quae pensio potest esse vel pecuniaria vel fructifera
prout in pecunia vel in fructibus erit solvenda, certa si
pensio est omnino determinata, vel incerta si solum aliquota
pars est solvenda. Qui acquirit ius ad reditum vocatur
censualista (rentier, crédi-rentier ; renteheffer} ;
4) ex re vel persona, quia non emitur et venditur ipsa
res vel persona, nec personae labor vel industria, sed ius
ad pensionem inde percipiendam ;
5) alterius, quia nemo dicitur habere censum in rem
propriam, licet ex ea pensionem percipiat. Alter qui
pensionem solvere debet vocatur censuarius (débiteur;
rentschuldigé) ;
6) frugifera : si enim ipsa sterilis esset, census foret
fictitius et nullus, cum ex re vel persona sterili nihil possit
percipi, ac frustra emeretur ius percipiendi reditum ex re
vel persona quae ipsum producere et solvere non posset.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

597

564. Diversae census species. — Census i) alius est
reservativus (rente foncière; grondrent), quem quis sibi reser­
vavit dum rem suam in alterius dominium (directum et utile)
sive donando sive vendendo transtulit, v. g. vendit agrum sub
conditione ut pensio annua aut annue decem modii tritici sibi
solvantur ; — alius est consignations (rente constituée; gevestigde
rente'), quem quis retento dominio super persona vel bonis suis
alteri consignavit, concessit, aut vendit mediante pecunia ab
eo accepta, v. g. acceptis 10.000 francis se obligat ad reditum
annuum 700 francorum solvendum. — Aliis verbis : census est
reservativus quando quis rei suae dominium tradit vel vendit
alteri pro reditu quotannis sibi solvendo ; consignativus quando
quis tradit vel vendit alteri ius percipiendi reditum a se quotannis
solvendum, v.g. si quis pro 1.000 fr. concedit ius percipiendi 70 fr.
2) Census, praesertim consignativus, dividitur in a) realetn qui
constituitur immediate super re frugifera, v. g. domo, praedio
et ita ut rei inhaereat eamque comitetur ad quamcumque per­
sonam devenerit, et pereat seu extinguatur si res ipsa sine
culpa censuarii pereat ;
b) personalem qui immediate constituitur super personam quae
seipsam obligat ad annuam pensionem ex arte sua vel labore
praestandam : haec obligatio transit ad haeredes sicut alia debita ;
c) mixtum qui immediate rem et personam simul afficit, ita
ut immediate obligetur tam persona quam res super quibus
constituitur, et ideo, pereunte re,ex lucris personae, et, pereunte
persona, census ex re solvi debet, in cuiuscumque marius deve­
nerit. Tales census ordinario creantur, imo censualistae ad
maiorem securitatem exigere solent ut vel res ipsa vel alia in
hypothecam tradatur, et eiusmodi census vocantur hypothecarii.

N. B. Olim census realis habebatur ut fractio dominii (un
démembrement du droit de propriété') et ideo ut bonum immobile ;
nunc autem quilibet census computatur inter bona mobilia
(C. C., a. 529), et ideo censualista est merus creditor qui habet
ius ad rem et non ius in re ; et censuarius est debitor qui
plerumque se liberare potest sola redemptione.
3) Census tum reservativus tum consignativus est redimibilis
(rachetable; aflegbaar) vel irredimibilis, prout potest vel non
redimi ad nutum alterutrius vel utriusque ; item est perpetuus,
vel temporalis, vel vitalitius (rente viagère; lijfrent) prout con­
stituitur vel in perpetuum, vel ad tempus determinatum, v. g.
20 annos, vel ad vitam hominis (a. 1910).
Ex iure çivili nostro omnis census perpetuus (ex titulo gratuito
vel oneroso) est essentialiter redimibilis ita ut debitor, cum voluerit,
se liberare queat, creditori sortem retribuendo. Sed creditori
licet stipulare censum non esse redimendum nisi post 10 annos,
si traditur res fungibilis (a. 1911), vel nisi post 30 annos, si
traditur res immobilis (a. 530). Ipse tamen regulariter solutionem
capitalis exigere nequit, et sic differt census a mutup, cum
mutuum supponat rem post tempus reddendam esse et ideo

598

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

post elapsum tempus repeti posse; — e contra creditor non pote­
rit redditionem exigere nisi in triplici casu : a) si per biennium
debitor pensionem non solvat ; b) si iste assecurationem in
contractu promissam non praestet ; c) si incidit in statum
decoctionis (déconfiture) (a. 1912 çt 1913 ; 1188 ; 1183). —
Census vero vitalitius est irredimibilis, tum ex parte creditoris
si debitor fuerit in mora solvendi, tum ex parte debitoris, si
forte hic plus aequo eo onerari poterit. At creditor contractus
rescissionem petere potest si debitor non praestet assecurationem
promissam (a. 1977), et agere ut bona debitoris vendantur si
iste pensionis solutionem omiserit (a. 1978).

565. Contractus censualis per se est licitus et
iustus, modo servetur aequalitas pretii. Etenim nihil aliud
est quam venditionis aut commutationis contractus, quo
unus cedit alicui fundum vel pecuniam et alter concedit
ius ad pensionem annuam, quod ius in aestimatione com­
muni aequivalet rei traditae 1.
Nec potest dici esse mutuum virtuale quod usuram
dissimulat, etiam si census sit redimibilis ab emptore.
Nam 1) dum in mutuo nil emitur, in censu emitur ius
percipiendi fructum ; 2) dum in mutuo principalis obligatio
est ad reddendam sortem, ita ut teneatur mutuatarius
reddere eamdem sortem ; in censu principalis est ad
pensionem solvendam, nulla per se ad sortem reddendam :
capitale enim fit demortuum et tantum reddi potest, ad
arbitrium venditoris, aut etiam emptoris.
566. Animadversiones.— 1. Non est confundendus census
vitalitius cum contractu quem vocant pactum alimentationis
(contrat d’alimentation ou bail à nourriture), quo quis pecuniae
summa ius acquirit ad habitationem, victum et vestitum usque
ad finem vitae : hic enim non est census vitalitius nec huius
regulis regitur, quia non dat ius ad summam vel quantitatem
determinatam fructuum.
2. Census vitalitius titulo gratuito non est contractus onerosus,
sed gratuitus solemnis (a. 1969 ; cfr. a. 1971-73), nisi donatio
sit accessoria aut simulata. Unde a. 1912 C. C. non applicatur
censui gratuito, sed censibus constitutis ante C. C., quia executio
contractus ordinanda est iuxta leges temporis in quo fit executio.
3. Pensio annua praescribitur in iure nostro per 5 annos ; et
titulus census per 30 annos, unde est renovandus.
i. Non refert quod tractu temporis pensiones percipiendae excedant
pretium solutum : id etiam in venditione rei frugiferae contingit, quam
tamen nemo illicitam dixerit

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

599

Articulus Π.

De Cambio.

1

567. Cambium {change; wissel) est contractus in quo
permutatur pecunia pro pecunia aliquo modo diversa,
cum lucro illius (campsoris, changeur, wisselagent) qui
in gratiam alterius permutat.
Dicitur : aliquo modo diversa, quia in eo consistit essentia
et utilitas cambii, atque inde provenit quod campsor iuste
lucrum percipiat. Ista vero diversitas consistere potest in
quantitate, ut si detur minor moneta {divisionnaire') pro
maiori ; in qualitate, ut si dentur nummi novi pro veteribus,
currentes pro obsoletis (non reprobatis); ratione speciei, ut
si loco monetae argenteae detur aurea ; ratione loci, ut si
pecunia detur Lovanii et reddantur litterae quibus altera
pecunia Romae recipiatur. Quae litterae vocantur litterae
cambiales {lettre de change ; wisselbrief, postwisseÏ).
Differt cambium
1) ab emptione-venditione : in hac permutatur merx contra pe­
cuniam, in càmbio pecunia contra alteram pecuniam ;
2) a deposito, locatione, commodato, in quibus non transfertur
dominium, dum in cambio transfertur ;
3) a mutuo : a) mutuum fieri potest in pecunia et in aliis
rebus, cambium in sola pecunia ;
b) mütuum fit ad aliquod tempus, cambium potest fieri de
praesenti ;
c) mutuum perficitur sola traditione sortis cum obligatione
reddendi, cambium traditione mutua ;
d) in mutuo redditur res eiusdem valoris, in cambio res minoris
valoris et ideo ut fiat aequalitas campsor debet dare utilitatem.

568. Species cambii. — Cambium
A. aliud est reale seu verum, dum reipsa una pecunia pro
alia quoad rem vel locum commutatur, estque duplex :
1) minutum seu manuale, quando in eodem loco quasi de
manu ad manum permutatur pecunia praesens cum alia
praesente diversi generis, v. g. patria cum extranea, aurea
cum argentea. Qui hoc officium exercent, diversas pecunias
expositas offerentes, proprie dicuntur campsares, chan­
geurs, wisselaars ;
2) locale seu per litteras seu traiectitium, quando permu­
tatur pecunia praesens in uno loco accepta cum absente,

6θθ

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

in alio loco solvenda, ut si des hic alicui pecuniam et
iste det tibi litteras quarum ope eamdem summam tu
(vel alius cui concedis ius) accipies Romae (à son ordre,
par une banque'). Quod officium exercent bancarii. Id
autem duplici modo fieri potest : vel a) pecunia solvenda
est ab eo qui eam accepit et tunc dicitur cambium personale,
scriptumque vocatur : billet à ordre, billet à domicile;
betaal-orderbriefje ; vel b) solvenda pecunia est a tertio et
scriptum dicitur : traite, lettre de change, vel mandat à
ordre; wisselbrief (cfr. lex belg. 20 maii 1872, et 20 iun.
1873, et 31 mai 1919).
B. Aliud est fictum (change sec; prêt dissimulé), quod
habet solam speciem cambii, quia non fit translatio pecu­
niae, sed in se est mutuum cum usura dissimulatum ;
de quo valent dicenda de mutuo. Tale est cambium
temporaneum (change à terme), quo datur pecunia post
certum tempus reddenda in eodem loco, cum auctario eo
maiore vel minore quo pecunia interim pluris vel minoris
valuerit, v. g. si quis a campsore accipit centum aureos
ibidem postea solvendos cum pretio cambii solito dari
pro locis distantibus.
569. Cambium reale est licitum et iustum, modo
servetur iustum pretium determinatum a lege vel aestima­
tione communi locorum, imo valde commodum et utile
est ac commercio quasi necessarium. Campsori sane titulus
est iusti lucri, quia non tenetur gratis pecunias sive in
eodem loco sive in alio comparare cum labore, expensis et
periculo, pro quibus omnibus compensatio debetur. Quod
etiam valet de cambio locali, in quo fit virtualiter translatio
pecuniae de uno loco in alium,cum assecuratione; quod est
pretio aestimabile, et non minus quam realis translatio
postulat industriam, nec fit sine expensis et periculo.
Nec obstat pecuniam formaliter ut talem habere pretium
legale. Hic enim spectatur materialiter prout ex diversis materiis
et monetis constet et una moneta sit altera pretiosior, commodior,
ad plures usus aptior, in pluribus regionibus recepta, et sic est
merx quae non habet nisi pretium vulgare. Pretium illud deter­
minatur non tantum ex parte campsoris, sed ex abundantia
pecuniae in aliquam urbem mittendae, vel retrahendae, ex facili­
tate commercii cum tali urbe, ex periculis, ex diversitate mone-

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

6oi

tarum in diversis regnis earumque valpre intrinseco, ex divitiis
et debitis diversarum nationum (cours du change), unde ex variis
circumstantiis frequenter mutatur. Exinde concludunt theologi
1) a campsore lucrum ex communi aestimatione ordinario
posse percipi, etiamsi ipsi nulla fuerunt expensae aut damna,
imo si utilius sit campsori pecuniam hic recipere, quia secus
debuisset eam huc transferendam curare : id enim est per
accidens et tribuendum bonae fortunae ;
2) eodem modo fieri potest ut per accidens in cambio locali
ipse campsarius quandoque lucrum faciat ;
3) imo etiam homo privatus qui non exercet munus campsoris
et unam pecuniam contra aliam permutat, videtur posse lucrum
inde sumere, quia potest pecuniam vendere pretio vulgari aesti­
matione communi statuto, nam pecunia est merx iusto pretio
a quocumque vendibilis.

57®· Animadversiones. — I° Cambium, Utpote negotia­
tionis species, prohibetur clericis.
2° De recambio (rechange; herwissel) vide art.72-81 in lege Cod.
Com.— Non potest exigere impensas qui reipsa non pertulerit,
cum nonnisi titulo indemnitatis ei tribuantur.

3° Banca, seu mensa nummularia, vocatur illud institutum in
quo disponuntur et debite ordinantur, atque coadunantur
omnes operationes crediti. Quae operationes reducuntur ad tres
principales categorias :
a) Depositum, et quae ad illud referuntur operationes, nempe
rationum et computationum ad creditorem translationem, ad
alterum transcriptionem, recuperationem, compensationem (clea­
ring), syngraphas translationis mandatarias (checks'), rationes seu
computationes currentes, et emissiones monetae papyraceae.
b) Commercium monetarum ac vices gerentium, quod compre­
hendit negotiationem metalli pretiosi, cambium monetarum,cambi­
um proprius dictum scil.monetae papyraceae, titulorum emptionem
et venditionem, ac capitalium decessionem (escompte, disconto).
c) Mutuationum emissiones, quod consistit emissione titu­
lorum crediti.
In se consideratae et mere principialiter, praedictae operationes
bancariae nullatenus videntur illegitimae ; cum non sint nisi
servitia onerosa praestita et mutuationes ad foenus sub varia
forma, quibus, hodie saltem, ordinario debetur iusta retributio.
At infelicius ! bancarii quandoque Relinquunt honestas sui muneris
praxes et nonnunquam se tradunt speculationibus plus minusve
usurariis, uti saepius fit in mutuationibus emittendis.
Amplarum mutuationum procuratio concreditur bancariis sive
solitariis, sive foederatis, quod sane nihil illegitimi habet. Hisce
tamen operationibus fieri potest quod provisiones metallicae bancarum debilitentur, vel et numerata quae circumfertur earum
pecunia, nimiam patiatur contractionem mercatui nocivam. At
incommoda graviora saepius comitantur mutuationum vel titu­
lorum negotiationes.

602

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Mutuationes vel tituli mercatui subiiciuntur infra pretium
indicatum, ratione cuiusdam foenoris fictivi. Gratis aut minore
pretio ceduntur quidam tituli seu « actiones » nonnullis personis
ut vellent emptionem publice commendare. Titulis emissis, hi
avide quaeruntur, ea ratione quia bancarii proprias studiose
reëmunt actiones. Hinc pretium titulorum celeriter crescit et
valorum elationem adducit ; quare extraneae personae, magnum
conspicientes favorem quo tituli gaudent, et ipsae ferventer
emunt. At, ultimis titulis devenditis, incipit depressio ac aeque
celeriter pretium decrescit, ita ut posteriores emptores tardius se
deceptos esse videant atque fraudulenter spoliatos.
Magni momenti est bancariorum responsabilitas :
a) Bancarius, qui magna deposita habet ingentis valoris, eo
de facili inclinatur ad iis utendum in speculationibus Bursae
etaleatoriis operationibus periculosis, cum tamen naufragium ipsius
et occasum secumferat depositorum.
b) Si multa concedat mutua cum insufficienti securitate,
occasus quorumdam sui creditorum ipsius bancae conditionem
potest notabiliter imminuere vel et evertere.
c) Inter capitalia depositis ipsi concredita, et capitalia çum
quadam decessione aliis mutuata, semper haec adest differentia,
quod illa possint exigi restituenda sine dilatione, dum haec non
sint reddenda nisi post determinatum tempus : quae differentia
sufficit ad exitium adducendum, si provisiones pecuniariae sint
insufficientes, aut si multi deponentes, quodam pavore moti,
simul deposita sua retrahant.
Quibus consideratis, necessaria dicenda est invigilantia potesta­
tis publicae super bancis, quae, hodiernis in adjunctis, est saepius
insufficiens ita ut securitas desit. Et tamen frequenti bancarum
exitio, multae dilapidantur pecuniae labore aut parsimonia civium
sedulo collectae, ac ipsis deperduntur!

CAPUT IV.

DE CONTRACTIBUS BILATERALIBUS
GRATUITIS.
QUAESTIO PRIMA.

DE CONTRACTU CREDITI.

571. Creditum (credere alicui, fidem habere in aliquo ;
handelsvertrouwen) indicat fidem alicui datam seu fiduciam
in eius veritate et honestate ; unde significat rem cuius
usus conceditur et concreditur alteri seu rem permutatam
contra alterius promissionem illam reddendi. Contractus
crediti itaque (toevertrouwing') est contractus realis quo res
alicui traditur sub obligatione eam reddendi postea, sive

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

603

in individuo eamdem, sive in specie aequivalentem, seu
conventio qua unus rei suae usum concredit alteri qui post
aliquod tempus illam restituere tenetur.
Ratione fundamenti, aliud est reale si fiducia fundatur
in rebus alterius scii, debitoris, quae in securitatem rei
traditae adducuntur (crédit garanti; gewaarborgd vertrouwen
of krediet') ; aliud personale si fiducia fundatur tantum in
qualitatibus personalibus debitoris.
Ratione obiecti specificatur secundum diversam naturam
rei creditae, quae potest esse primo usu non consumptibilis
et non fungibilis, cuius solus usus conceditur sed dominium
reservatur quaeque in individuo reddi debet ; et tunc
vocatur commodatum;
vel res fungibilis et primo usu
consumptibilis cuius usus non est sine alienatione dominii,
quod proinde cum illa conceditur, unde in specie reddi
debet, et tunc est mutuum (a. 1874).
Articulus I.
De

Commodato.

572. Commodatum (prêt à usage; bruikleening') est rei
alicuius quoad solum usum ad certum tempus gratuita
concessio (a, 1875-1878). Dicitur :
1) rei quoad solum usum concessio : sic distinguitur a
deposito in quo per se nec usus rei conceditur, et a mutuo
in quo conceditur usus simul et dominium. Unde com­
modari tantum potest res non fungibilis et non primo
usu consumptibilis ; non autem res primo usu consumpti­
bilis aut fungibilis qua talis, licet haec commodari potest
ad finem et usum quemdam secundarium secundum quem
non consumitur, v. g. ad ostentationem, tamquam pi­
gnus, etc., sed tunc sub hoc respectu iam non est primo
usu consumptibilis ;
2) gratuita, quia si quid pro usu exigeretur, foret locatio ;
3) ad certum tempus, quia si conceditur non ad determina­
tum tempus sed ad nutum concedentis, vocatur precarium
(précaire; leening tot wederopzeggen, of naar goeddunken).
573. Obligationes ex commodato ortae iure naturae
simul et civili determinantur :

6o4

summa theologiae moralis

A. in commodatore sunt: i"non repetere rem ante tempus
explicite vel implicite praefixum, nisi superveniat urgens
necessitas non praevisa ;
2° extraordinarias expensas subire ad conservationem
rei necessarias, v. g. ad curandum equum absque culpa
commodatarii laesum ;
3° revelare vitia alteri nociva, secus si ea noverit tenetur
de damnis quae commodatario inde orirentur (C. C.,
a. 1888-1891).
B. in commodatario sunt : i° rem ea diligentia custodire
quam adhibet bonus paterfamilias in rebus suis ; et ideo
ea non uti nisi ad usum sibi concessum aut cui dominus
consentiret, secus damna teneretur reparare ;
20 expensas ordinarias ad rei conservationem necessarias
sufferre, v. g. equum alere ;
3° statuto tempore suis expensis, rem in individuo
eamdem salvam et integram restituere (C. C., a. 1880-87).
Iura et obligationes commodatoris transeunt ad eius haeredes ;
item pro haeredibus commodatarii nisi res ob peculiarem ra­
tionem soli personae defuncti concessa fuit, quo casu eam retinere
non possunt (a. 1879). Destructio rei aut detrimenta casu fortuito
enata obveniunt commodanti utpote rei domino, seclusis tamen
commodatarii mora, culpa (v. g. usus prohibitus, vel si potuisset
rem subducere etiam substituendo suam : ex a. 1882), aut
pacto speciali quo ad id se obligaverit ; — at si desit culpa
theologica, non tenetur reparare nisi post sententiam iudicis.

Articulus II.

De Mutuo.
S. Th. II-II, q. 78; I-II, q. 105, a. 3, ad 3 ; III Sent., d. 37, a. 6 ;
Q. D. de Malo 13, a. 4.

574. Mutuum1 {prêt de consommation, simple prêt; verbruikleening, leening tot verbruiking of in verbruiksartikelen)
est concessio ad tempus rei fungibilis aut primo usu coni. Immensa est litteratura de mutuo et usura apud theologos, philo­
sophos, iuristas et oeçonomistas ; apud catholicos, protestantes, iansenianos, rationalistes, socialistes,etc. Indicamus tantum quaedam scripta
specialia, quae sacerdotibus possunt esse utiliora : Alb. Weiss, Soziale
Frage und soziale Ordnung; Pesch, Zinsgrund und Zinsgrenze; A. Vermeersçh, in Quaestiones de Iustitia; E. Van Roey, De iusto auctario
ex contractu crediti; A. Rijcken, De Leer en de Praktijk der Kerk in
zake leenrente; J. De Wit, Het Renteverbod in de middeleeuwsche economic.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

605

sumptibilis (a. 1892) ; un de ad eius essentiam requiruntur
tria :
1) res fungibilis, primo usu consumptibilis, qua aliquis
uti nequit nisi abutendo vel naturaliter, scii, destruendo,
v. g. cibus et potus, vel moraliter, scii, alienando, v. g.
pecunia quam si solveris tibi perit ;
2) traditio illius rei : est enim contractus realis ;
3) obligatio eam restituendi in eadem specie, qualitate
et quantitate post aliquod tempus.
Hinc mutuum differt : i° a commodato, locato et deposito
a) quia in mutuo res debet esse fungibilis, secus in aliis ; b) quia
res non in individuo reddenda est ; c) quia mutuo transfertur
rei dominium et non in aliis ; et ideo d) in mutuo res perit
accipienti, in aliis tradenti (a. 1893) ;
20 a donatione in qua res traditur alteri absque ulla obligatione
eam restituendi ;
3° a venditione et permutatione in quibus res non in eodem
sed in alio genere reddenda est ;
40 a cambio in quo una pecunia pro altera diversa, v. g. aurum
pro argento statim donatur.

575. Obligationes ex mutuo ortae sunt :

A. pro mutuatore; i° rem bonam et integram tradere ;
quodsi res vitio laboret nocivo, istud manifestare debet,
secus si id noverit tenetur de damnis, v. g. si tradit
vinum quod brevi acescit ;
2° rem non repetere ante tempus statutum, vel iudicio
prudentum definitum ;
30 secundum se et seclusis specialibus adiunctis, non
plus exigere quam valebat res mutuata (a. 1898-1901).
B. pro mutuatario : i° rem mutuo acceptam loco et
tempore statuto vel iudicio prudentum definito reddere in
eadem specie, qualitate et quantitate, sive pretium creverit
sive decreverit, et ideo pro pecunia sufficit dare eamdem
numerice summam (a. 1895) ;
20 quod si sit impossibile reddere in eadem specie,
restituere debet valorem prp tempore et loco quo res est
reddenda ;
30 si rem eiusve valorem non reddat tempore debito,
taxam foenoris legalis tenetur solvere a die summationis
seu iuridicae petitionis (a. 1895-97 ; 1902-04).

6o6

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

576. Usura (woéker), ab usu, generatim designat usum
cuiuscumque rei bonae vel malae ; sed in scientia morali
et in iure sumitur in malam partem pro pretio usus rei
quae nullum habet usum praeter sui consumptionem, ac
proinde cuius usus non habet valorem distinctum a re.
Est itaque pretium usus rei mutuatae seu lucrum ex mutuo
tamquam debitum vi mutui. Dicitur :
t° lucrum;, i. e. aliquid pretio aestimabile ultra sortem,
sive pecunia sit sive quodcumque aliud, v. g. munera,
onera, protectio, civilis obligatio aliquid faciendi, uti fre­
quentare officinam, non extollere aedificium, non aperire
fenestram, recommendare, litem cessare iustam ; — non
autem cessare iniustam ;
2° ex mutuo, quia si est ex alio contractu, non est in­
justitia, vel non est usura ;
3° tamquam debitum vi mutui (alleenlijk om het leenen),
quia si lucrum in mutuo non provenit immediate ex vi
et ratione mutui seu ex titulo intrinseco, sed occasione
mutui ratione tituli extrinseci accedentis (v. g. lucri ces­
santis aut damni emergentis), non est usura ; et similiter
si non percipitur tamquam debitum, sed omnino volun­
tarie, ex mera gratitudine, sine ulla obligatione conceditur.
Aliquando tamen sumitur vox usura sensu generaliore et
designat quodcumque auctarium ultra sortem a mutuatario
solvendum, et sic complectitur omne foenus ; et tunc distinguitur
in usuram lucratoriam quae lucrum quaerit ex vi mutui, compen­
satoriam quae datur pro damno compensando, et punitoriam
quae est poena negligentiae in solvendo.
Hodie, cum generatim moderatum foenus sit licitum ob titulos
extrinsecos, distingui solet foenus {intérêt; kroos) ab usura (usure;
woeker). Foenus dicitur a foetu more Graecorum quibus τόκος,
partus, est eo quod per usum pecunia suos fructus parit ; foenus
autepi nunc sumitur in bonam partem pro auctario licito, dum
usura iam intelligitur foenus exaggeratum seu iniustum : quod
enim sumitur ultra id quod permittit titulus extrinsecus ex ipsa
vi mutui sumi videtur.
lamvero quaeritur utrum : sicut in commodanda re possit
percipi aliquod lucrum pro usu rei, quo casu iam non est com­
modatum sed locatio, ita et in re mutuanda aliquid percipi
possit, non aliquando et per accidens, sed per se, semper et
vi tituli intrinseci, ex ipsa vi mutui. De quo sunt tres asser­
tiones sequentes.

577. Principium I. Omne foenus supra sortem seu

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

607

usura etiam minima vi mutui percepta per se est
prohibita iure naturae, et iniusta.
Probatur 1) argumento generali: Ex ipso iure naturae
contra iustitiam est bis vendere idem, vel vendere quod
non est aut quod non est suum : sic enim manifeste con­
stituitur inaequalitas quae iustitiae contrariatur. Atqui
alterutrum facit usurarius. Ergo. — Prob. minor: Vel
accipit lucrum pro ipsa re mutuata, et tunc vendit idem
bis, seu accipit duplex pretium pro eadem re, nempe
rem restitutam, et auctarium. — Vel accipit lucrum pro
usu rei mutuatae, et tunc vendit quod non est, quia si
agitur de rebus ipso suo usu consumptibilibus, usus non
computatur seorsum a re, quia est ipsa rei consumptio1 ;
aut vendit quod non est suum, quia vendit usum rei quae
non est sua, utpote cuius plenum dominium tam utile
quam directum transtulit in mutuatarium2. Ergo semper
iniustitiam committit, si non tantum redditur res aequalis
sed insuper additur foenus, quia redditur plus quam dedit.
«Si quis, ait S. Thomas, seorsum vellet vendere vinum et
usum vini, venderet eamdem rem bis, vel venderet id quod
non est. Unde manifeste per iniustitiam peccaret. Et simili
ratione iniustitiam committit, qui mutuat vinum aut triticum,
petens sibi dare duas recompensationes, unam quoad restitu­
tionem aequalis rei, aliam vero pretium usus quod usura dicitur ».

2) argumento speciali pro pecunia : Pecunia ut pecunia
non est nisi mensura utilitatis aliarum rerum, quae secun­
dum valorem comparantur ad invicem, et ideo usus eius
proprius et principalis propter quem facta est, totus est
in commutatione qua consumitur et amittitur illi qui
eam cum quadam re commutat (elle n’est rien qu’un in­
strument d’échangé). Unde pecunia de se est sterilis et
infructuosa ac nullam utilitatem habet quam repraesen­
tandi omnes res, nullum fructum seu utilitatem distinctam
ab eius consumptione. Et ideo ex natura sua est res primo
usu consumptibilis, ac proinde usus pecuniae qua talis
non distinguitur ab ipsa pecunia ; ergo usus pecuniae
seorsum vendi aut locari iuste nequit.
I. Ita in II-II, q. 78, a. 1.
z. Ita in III Sent., d. 37, a. 6

A

il

■ί
■7

6o8

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Hinç intelligitur definitio peccati usurae allegata in Cone.
Lat. V : « ea est propria usurarum interpretatio, quando
videlicet ex usu rei quae non germinat, nullo labore,
nullo sumptu, nullove periculo lucrum foetusque conquiri
studeatur». Cfr. Ben. XIV, encycl. Vix pervenit1; item
prop. damn. 42 ab Alex. VII, 41 et 42 ab Innoc. XI2.

b

I
'i
;'i

■'

Usurae igitur specifica malitia non est in oppressione pauperis
quia usura etiam contra divites exerceri potest3 ; attamen
oppressio pauperum saepe accedit, et tunc praeter malitiam
essentialem habetur nova malitia sive iniustitiae sive laesae
•
charitatis prout pauper opprimitur in illis ad quae ius strictum
-habet vel non habet.
i>

578, Principium II. Per accidens licitum et iustum
esse potest supra sortem percipere aliquid propter
titulos extraneos, qui non habentur vi ipsius mutui
ideoque non necessario et universim, sed qui contractui
mutui de facto accedere possunt et accedunt. Tales tituli
ad moderatum foenus a theologis et ab Ecclesia (v. g.
S. Cong. P, F. 1873) fuerunt agniti : damnum emergens,
post S. Raymundum de Pennafort, iam a S. Thoma, dicente
a. 2, ad i : « hoc enim non est vendere usum pecuniae
sed damnum vitare » ; lucrum cessans, cui non videtur
S. Thomas (ibid.) favere4, quamvis ex eius principiis
posset legitime deduci (q. 62, a. 4), postmodum,atque alii
tituli decursu temporis ab omnibus et ab Ecclesia fuerunt
agniti. Sunt autem quinque :

.
;*
d

I
i
'■
1
'

'
'

‘ ;
;
i '·

1 i
:
\
l
,
,
;
{
i
;
’

;
I
t
!
'
;

j ‘

i. «Peccati genus illud, quod usura vocatur,... in eo repositum est
quod quis ex ipsomet mutuo, quod suapte natura tantumdern dumtaxat
reddi postulat quantum receptum est, plus sibi reddi velit, quam est
reception, ideoque ultra sortem lucrum aliquod, ipsius ratione mutui,
sibi deberi contendat... ; quod illicitum et usurarium est » prop. x.
2. « Licitum est mutuanti aliquid ultra sortem exigere, si se obliget
ad non repetendam sortem usque ad certum tempus » prop. 42 ab
Alex. VII damn.
« Cum nqmerata pecunia pretiosior sit numeranda, et nullus sit,
qui non maioris faciat pecuniam praesentem quam futuram ; potest
creditor aliquid ultra sortem a mutuatario exigere et eo titulo ab usura
excusari » prop. 41 ab Inn. XI damn.
« Usura non est, dum ultra sortem aliquid exigitur tamquam ex
benevolentia et gratitudine debitum, sed solum si exigatur tamquam
ex iustitia debitum » prop. 42.
3. Ita Benedictus XIV : « Neque ad illam labem (usurae) purgandam
ullum accessiri subsidium poterit ex eo, ... quod is, a quo id lucrum
solius causa mutui deposcitur, non pauper sed dives existât... » prop. 2.
4· Quidam tamen intelligunt S. Thomam de lucro non probabili;
vel de lucro recompensando totaliter : agens de restitutione, in q. 62,
a. 4, admittit enim pro spe lucri aliquid esse restituendum.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

609

1) Damnum emergens seu positivum detrimentum quod
creditor patitur in rebus iam acquisitis, v.g. si defectu pecu­
niae vel tritici, quod mutuo tradit, cogatur merces aut census
viliore pretio vendere, vel domum fatiscentem reparare ne­
queat, aut emere rem carius postea debeat v. g. triticum.
2) Lucrum cessans, seu iactura pretii quod mutuans
lucratus fuisset si rem in alio contractu vel negotio ad­
hibuisset, i. e. lucrum legitime ac probabiliter speratum
quo se privat creditor pecuniam suam alteri mutuando,
uti impossibilitas faciendi negotiationem fructuosam quam
secus probabiliter fecisset1. Quod potest dupliciter in
pactum deducere : a) conditionate solum, scii, si postea
deprehendat lucrum alias factum fuisse, et tunc totum
debet compensari ; b) absolute, scii, si ab initio spes lucri
adsit, quae aeque potest compensari, minus tamen ac
ipsum lucrum.
3) Periculum sortis speciale et extraordinarium, i. e.
serium periculum sortem non recuperandi aut nonnisi
difficulter, cum laboribus et expensis ; distinctum scii, a
periculo communi quod etiam penes dominum incurritur.
Quod pretio aestimabile est et aeque compensatur si foenus
proportionetur periculo, ita ut eo maius sit quo periculum
magis immineat.
4) Poena conventionalis, i. e. clausula qua mutuatarius
se obligat ad aliquod auctarium solvendum per modum
poenae, si tempore praefixo srtemd non reddiderit, ut
aequum est, dummodo auctarium dilationi proportionetur
et dilatio sit culpabilis ; ad quo sufficit culpa iuridica.
5) Titulus legis civilis, quando lex permittit moderatum
foenus accipere ad fovendum commercium et bonum
commune. At iste non videtur esse titulus per se distinctus,
sed potius fundatur in praesumptione trium priorum.
579. Principium III. In conditionibus oeconomicis
hodiernis in quibus ordinario adsunt tituli extrinseci, semper licitum est percipere auctarium mode­
ratum, etiamsi in quodam particulari casu praefati tituli
adesse non demonstrantur.
i. Theologi saeculi XVIII nimis rigorose videntur applicasse recta
principia, non satis faciles in admittendo lucro cessante praesumpto.
Summa Theologi*· Moralia II — 39

6lO

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Etenim fluctuatio et permutatio rerum etiam frugife­
rarum nostro tempore facta est facillima et continua ;
industriae, negotiationes et societates industriales sunt
quasi innumerae, ita ut qui velit, semper possit cum pro­
babili spe lucri partem habere in negotiis lucrosis. Unde
si pecunia mutuo detur, etiam oritur titulus lucri cessantis.
Et istam conditionem rerum respiciens, Ius nostrum
postquam de mutuo mere gratuito locutum est, etiam
permittit stipulationem foenoris adiicere contractui mutui
et quidem generatim (sive pro pecunia sive pro aliis rebus)
et sine restrictione, quia praesumit istas conditiones semper
verificari (a. 1905-1908).
Et ita contractus mutui, per se gratuitus, iam per accidens,
ob speciales rationes, communiter accedentes, nostris diebus
evadit onerosus ; unde etiam Ecclesia, postquam per plura
saecula omnem damnavit usuram, uti constat ex damn. prop. 42
Alex. VII, et 41-42 Inn. XI, et ex encycl. Ben. XIV, a saec. XIX
iam respondit « non esse inquietandos confessarios, et poenitentes qui in quaestione mutui sese conformant legi civili vel
communi praxi»1. Quod et Codex iuris canonici authentice
publicavit, quia praesumptio adest legem civilem esse iustam
(can. 1543). Haec praxis erit licita, quamdiu conditiones oeco­
nomicae maneant eaedem ; quod non necessarium esse recens
bellum demonstravit.
Totam doctrinam, quoad principia simul et solutionem prac­
ticam summatim proponit Codex, in dicto can. 1543 : « Si res
fungibilis ita alicui detur ut eius fiat et postea tantumdem in
eodem genere restituatur, nihil lucri ratione ipsius contractus
(ium principium) percipi potest ; sed in praestatione rei
fungibilis non est per se illicitum de lucro legali pacisci, nisi
constet ipsum esse immoderatum (3um principium), aut etiam
de lucro maiori, si iustus ac proportionatus titulus suffragetur
(2um principium) ».

580. Animadversiones. — Quamvis Scholastici lucrum
ex pecunia mutuata seu ex usu proprio et principali pecu­
niae mutuatae ut Usurarium habeant, non ideo tamen omne
lucrum ex pecunia factum tamquam illegitimum2 habent.
1. Ita varia decreta : S. Off. 18 aug. 1830, et 17 ian. 1838 ; S. Poen·
16 sept. 1830 et n nov. 1831.
2. Ita ipse Benedictus XIV, prop. 3 : « Neque negatur, posse multoties pecuniam ab unoquoque suam per alios diversae prorsus naturae
a mutui natura contractus recte collocari et impendi, sive ad proventus
sibi annuos conquirendos, sive etiam ad licitam mercaturam et negoZiationem exercendam honestaque indidem lucra percipienda » ; et
prop. 4 : « Dubitandum non est, quin multiplex in iisdem contractibus
tiçitus modus et ratio suppetat humana commercia et fructuosam ipsam
negotiationem ad publicuin commodum conservandi et frequentandi *.

DE IUSTITIA COMMUTATI VA

6ll

Et quidem aliquod lucrum ex pecunia percipi valet :
a) Si quis concederet pecuniam signatam ad ostenta­
tionem vel ad ponendum loco pignoris, et talem usum pe­
cuniae licite homo vendere potest secundum ipsum
S. Thomam, q. 78, a. I, ad 6. Tunc enim pecunia non
destinatur ad consumptionem, sed ad alium usum, ex quo
lucrum legitime accipitur. Est usus secundarius pecuniae
et proprius, sed sub hoc respectu pecunia non est res
mere consumptibilis primo usu.
b) Pecunia habet usum cum aliis rebus communem,
quando spectatur non formaliter ut pecunia, sed mate­
rialiter tamquam res, ratione materiae ex qua confecta
est, vel figurae, vel commoditatis aut distantiae, etc. :
et sic consideratur, non secundum valorem legalem et
normalem, sed secundum valorem naturalem et realem qui
diversus est a priore et varius in variis regionibus. Sic pe­
cunia, sicut omnis alia res, potest esse merx quae vendi vel
commutari potest et praesertim cum alia pecunia compa­
rari, uti fit in contractu cambii, qui a S. Thoma vocatur :
«commutationis species denariorum ad denarios » (q.77,a .4).
c) « Qui committit pecuniam suam vel mercatori vel
artifici per modum societatis cuiusdam, non transfert domi­
nium pecuniae suae in illum sed remanet eius, ita quod
cum periculo ipsius mercator de eo negotiatur vel artifex
operatur, et ideo sic licite potest partem lucri inde pro­
venientis expetere tamquam de re sua », ait S. Thomas,
q. 78, a. 2, ad 5. A. v. qui contractum societatis init çum
mercatore vel artifice, tribuens pecuniam ut hic cum ea
negotietur vel operetur, aliquod lucrum licite percipit, quia
retinet dominium pecuniae atque subit periculum Sortis.
d) Insuper, tractu temporis, permissum fuit moderatum
lucrum percipi ex institutis montibus pietatis, et ex censu
in pecunia tradita consignato redimibili; quod mutationem
disciplinae circa usuras adduxit.
a) Montes pietatis sunt aeraria publica in quibus colligebantur
pecuniae aliaeque res fiingibiles quae pauperibus, ad defendendos
illos contra usurarios, mutuo tradebantur mediante pignore
cuius ministri periculum in se suscipiunt, et moderato auctario
ob sumptus ad mercedem ministrorum domusque administra-

6l2

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

tionem necessarios1. lamvero Leo X, in Cone. Later. V (a. 1515)
solemniter declaravit licitos et meritorios hos montes « in quibus
pro eorum impensis et indemnitate aliquid moderatum ad solas
ministrorum impensas et aliarum rerum ad illorum conservatio­
nem, ut praefertur, pertinentium, pro eorum indemnitate dum­
taxat, ultra sortem absque lucro eorumdem Montium accipitur ».
Non itaque vi mutui, sed ratione laboris qui meretur mercedem ;
non ad lucrum sed ad compensandam operam et ceteras expensas,imo forsan ad facilius colligendam pecuniam necessariam, sed
hoc ultimum esse legitimum in dicto Concilio non fuit affirmatum.
Ex approbatione Leonis X factum est ut opulenti mercatores,
praesertim Lombardi, a principibus obtinuerint licentiam mode­
ratum lucrum ex mutuo percipiendi, prout fiebat in Montibus
pietatis : ita pauperum necessitatibus cautum est.
b) Contractus censualis circa idem tempus magis in usu venit,
vi cuius acquirebatur ius percipiendae annuae pensionis, non
solum ex re frugifera alienata sed etiam ex pecunia alteri tradita.
Contractus ille a mutuo quidem essentialiter differt, quia in
perpetuum pecunia alteri traditur sub conditione quod census
solvatur annuus ; at postquam stipulatum fuit censum posse
redimibilem fieri, practice iam non multum a mutuo oneroso
distinguebatur. Quare a Pio V (a. 1569) prohibitus fuit lege posi­
tiva, non tamen declaratus intrinsece iniustus contra legem
naturalem ; ideo prohibitio non duravit, et census redimibilis
a non paucis theologis legitimus habitus est, sed sub quibusdam
conditionibus, ut notatum est n. 565.
c) Trinus contractus pariter agnitus est ut probabiliter licitus,
qui, ut nomen indicat, triplex est contractus coniunctus : societatis
scii., assecurationis sortis et assecurationis lucri. Sit exemplum :
Petrus et Andreas societatem ineunt negotiationis, in quam
Petrus confert 10.000 fr. et Andreas suas operas, ex quo Petrus
sperat 2.000 fr. lucrari : en primus contractus, scii, societatis.
Petrus autem qui non vult sortem periclitari, Andreae offert
500 fr. ut sortem assecuret : en alter contractus, assecurationis
sortis. Quia vero lucrum certum minus praefert lucro maiori
incerto, postea spem lucrandi 2.000 fr. Andreae vendit pro
1.000 fr. : en tertius contractus, scii assecurationis lucri. Finita
igitur negotiatione, Petrus accipiet 500 fr. Hac autem agendi
ratione de facto accipit pro pecunia foenus 5 %.
lamvero iste contractus, triplici contractu non iniusto constans,
de se est licitus2, non tamen semper sed dummodo lucrum
faciendum sit vere probabile : tunc autem foenus non iam est
usura, quia adest lucrum cessans, ergo titulus extrinsecus iustus.
Istis aliisque circumstantiis factum est quod frequentiores
fierent casus in quibus occurrerent tituli extrinseci, et ita paulatim
1. Alii sunt italici, ex eleemosynis et legatis pjis collecti, qui ortum
habuerunt Perusii, medio saec. XV ; alii, ex pecuniis ad censuin acceptis,
belgici, anno 1618 ab auctoritate permissi ; alii mixti.— Solet esse legis­
latio civilis de montibus pietatis : ita lex belg. 30 apr. 1848.
2. Sixtus V non damnavit contractum sed iniustos modos et iniustum
pretium.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

613

adduxerunt mitigationem, non quidem in doctrina Ecclesiae,
sed in practica circa usuras disciplina.

581. Corollaria. — Ad explicandam contradictionem
apparentem inter antiquam doctrinam Ecclesiae omnem
usuram rigorose damnantem, et recentiorem praxim seu
tolerantiam foenoris moderati, alii diversam ac nos ingressi
sunt viam, non tamen feliciorem.
1) Alii distinxerunt mutuum consumptionis et mutuum
negotiationis, prout pecunia mutuata inservire debeat ad
cibum et potum emendum, vel ad negotiationem facien­
dum; primum esse gratuitum,alterum onerosum dixerunt1.
Sed Benedictus XIV usuram in utroque damnavit2.
Insuper finis extrinsecus ad quem contractus ordinatur
non mutat eius naturam, nam semper pecunia in quantum
ad commutationem inservit, alteri traditur ut pro arbitrio
consumatur.
2) Alii dixerunt duplicem fieri posse contractum circa
pecuniam, sicut circa res non consumptibiles : alterum
gratuitum, mutuum ; alterum onerosum, locationem pecuniae,
in quo pretium datur pro usu rei quem dominus concedit
et quo se privat pro determinato tempore, dum tamen
valorem pecuniae retineat3. lamvero plus valet praesens
usus pecuniae quam futurus. — Sed
a) in rebus primo usu consumptibilibus usus rei non
est distinctus a re (qua tantum semel uti possumus), ac
proinde non est pretio aestimabilis nec locari potest ; et
ideo carentia pecuniae infructuosae per se, si sit sine
detrimento extrinseco, non plus valet quam res nec proinde
seorsum est pretio aestimabilis ; — b) usus et dominium
conceduntur et similiter redduntur, et sic est aequalitas
(S. Th., q. 78, a. i, ad 5 ; a. 2, ad 2 et 4) ; — c) per se
non valet plus pecunia praesens quam futura, si in prae­
senti non sit probabilis spes lucri ; et ceteroquin parvum
1. Ita Le Correur presbyter Parisiensis s. XVIII ; Rarnboud ; Card,
de la Luzerne ; Cl. Jannet.
2. Peccatum usurae non cessat « ex eo, quod is a quo id lucrum solius
causa mutui deposcitur, non pauper sed dives existât, nec datam sibi
mutuo summam relicturus otiosam, sed ad fortunas suas amplificandas
vel novis coëmendis praediis vel quaestuosis agitandis negotiis utilissime
sit impensurus · prop. 2.

3. Ita inter alios s. XIX Mastrofini et A. Ballerini,

6l4

'

i
f

f

;
j
j
i
]
li

‘l
J
!
■
:

i
ή
j’
i'i
ή
[
i
’
1}
ii
I

1
i

summa theologiae moralis

incommodum consistens in privatione facultatis utendi
pecunia compensatur securitate maiori cum periculum
sortis sit apud mutuatarium1 ; — d) valor non conser­
vatur sed conceditur mutuatario : ad quid enim ipsi in­
serviret pecunia pine valore ? ; unde mutuator habet solum
ius ad rem; — e) sententia opponitur encycl. Ben. XIV2.
3) Alii pecuniam habent ut virtualiter fecundam et instru­
mentum negotiationis aut productionis, et quidem semper
in praesentibus conditionibus oeconomicis3. Unde qui dat
pecuniam, utilitatem alteri concedit quae potest pretio
aestimari et compensari.
Resp.: Pecunia non est frugifera in se interna fertilitate
proprie et immediate, sed tantum improprie et mediate
dicitur fecunda, in quantum quis ope pecuniae emit
merces ex quarum venditione aut transformatione lucrum
facit. Unde pecunia non est reale instrumentum negotiationis vel productionis, sed, in quantum consumitur et
commutatur, inservit negotiationi et productioni, et sic
medium est acquirendi realia instrumenta. Pecunia scii.
non est causa in productione divitiarum, sed solum
conditio4. Utilitas autem frugifera quae nascitur mutuatario non est ex ipsa pecunia, sed ex eius labore et industria,
i. S. Thomas negat pecuniam praesentem plus valere quam futuram,
a. 2, ad 7. Unde dilatio solutionis est aequivalenter usura, 1. c. Item
S. Antoninus, Sum. Theol., p. 2, t. I, c. 7, § 7. Sola possibilitas lucri
ergo non sufficit ad foenus exigendum, quia est solum remota potentia ;
sed requiritur vera probabilitas. — Ceterum obligatio non repetendi
non est stricta obligatio personalis Sed est mera observantia iuris realis
concessi, sicut obligatio non repetendi rem donatam aut venditam non
est specialis obligatio personalis sed est ipsa donatio et venditio. Atqui
non potest aliquod exigi pretium ad satisfaciendum obligationi iustitiae
iam susceptae. Ergo.
2. « Illud diligenter advertendum est, falso sibi quemquam et nonnisi
temere persuasurum, reperiri semper ac praesto ubique esse vel una
cum mutuo titulos alios legitimos, vel, secluso etiam mutuo, contractus
alios iustos, quorum vel titulorum vel contractuum praesidio, quotiescumque pecunia, frumentum aliudve id generis alteri cuicumque
creditur, toties semper liceat auctarium moderatum ultra sortem in­
tegram salvamque recipere. Neminem id enim saltem latere potest,
quod multis in circumstantiis, praeter unum mutuum, alteri nulli vero
iustoque contractui locus esse possit » prop. 5.
3. Ita plures oeconomistae ut Maffei, P. Leroy-Beaulieu, Say, etc.,
et etiam quidam theologi qui ita famam videntur prosequi bene intelligendi adiuncta vitae modernae, uti Lehmkuhl, Pesch, Antoine, etc.
4. Capitale reale seu instrumenta sunt realis causa efficiens instrumentalis, ac proinde res frugifera; non ita capitale conventionale seu
pecunia, quae est primo usu consumptibiiis.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

615

et ideo non est ipsi vendenda ; alia utilitas, qua medium
est acquirendi res frugiferas, redditur, reddendo pecuniam.
Si vero pecuniam solum vocarent virtualiter fecundam,
quia ope pecuniae, in hodiernis circumstantiis, fere sem­
per quis societatem lucrosam inire vel negotiationem
instituere valeat ad lucrum faciendum, verum dicerent :
modus quidem loquendi non esset proprius, sed revera
non affirmarent nisi quod nos diximus : solum titulum
extrinsecum lucri cessantis semper adesse.
4) Alii denique ad legem civilem ut ad titulum per se
sufficientem confugiunt, quia lex, vi alti dominii, intendit
dominium transferre eodem modo ac in praescriptione,
et ita, in utilitatem commercii, cives ad facile mutuandum
incitat.
Sed a) sententia nimis videtur extendere dominium
altum Status, nam valde dubitari potest an Status talem
potestatem habeat, et ad bonum commune tale quid
exigere possit, nisi in conditionibus oeconomicis quae
usuram iam reddunt legitimam1.
b) Non satis constat de intentione legislatoris, eum id
facere voluisse, praesertim in regionibus, ubi lex civilis
auctarium statuit pro certis dumtaxat casibus, et pro plerisque relinquit integram libertatem. Ita apud nos. Ceterum
lex nostra civilis supponit mutuum esse contractum gra­
tuitum, et tantum permittit ut statuatur foenus (a. 1905).
582, Evolutio doctrinae moralis de mutuo et usura.
— Cum quaestio de moralitate mutui et usurae, spectatis prae­
sertim specialibus adiunctis, sit satis intricata, mirum non est
si doctrina catholica, hac in re, non semper eadem cum certi­
tudine et evidentia omnibus et cunctis temporibus innotuerit.
A. In Sacra Scriptura:
i)Apud Hebraeos, usura stricte prohibebatur erga concives (Ex.
XXII,25,-Lev.XXV, 35-37, Deut.XXIII, 19-20;XV,7-10); quae
lex non fuit semper accurate servata, ita ut Prophetae usuras re­
probare pluries debuerint, atque laudaverint eos qui pecuniam
suam non dederint ad usuram (Ps. XIV,5;LXXI,I4 ; Ez. XVIII,
5-20 ; Neh. V, 7, 9). — Tolerabatur autem usura quoad extraneos
(Deut. XXIII, 19-20) ; ex quo tamen non sequitur usuram
ex solo iure positivo erga fratres esse prohibitam : dici enim
I. S. Thomas hanc potestatem auctoritati civili videtur denegare,
q. 78, a. i, ad 3.

6ι6

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

potest quod erga alienos sola affirmabatur tolerantia legis, non
positiva liceitas.
2) In nova lege, Christus, praeceptum charitatis exponens,
nulla distinctione facta inter ludaeos et alienos, mutuum gra­
tuitum expostulat : « Diligite inimicos vestros ; benefacite, et
mutuum date nihil inde sperantes ; et erit merces vestra multa »
(Le. VI, 35) ; atque ad mutuum facile concedendum hortatur :
» Qui petit a te da ei ; et volenti mutuari a te, ne avertaris »
(Mt. V, 42)· Ex quibus tamen stricte colligi non potest, usuram
quoque prohiberi ex iustitia; sicut nec ex parabola talentorum
inferri esse licitam, ubi Dominus sic alloquitur servum pigrum
qui acceptum talentum absconderat : « Oportuit ergo te com­
mittere pecuniam meam nutnmulariis, et veniens ego recepissem
utique quod meum est cum usura » (Mt. XXV, 27). Christus
enim mere exponit quid suo tempore agere consueverint, quin
agendi rationem comprobare aut reprobare velit, quia id ad
finem parobolae non referebat, qui erat ostendere illos solum esse
praemiandos qui talentis a Deo acceptis fructuose usi fuerint.
B. Apud gentes, Graecos scii, et Romanos, usura immodica
vigebat. Haec a legibus pluries fuit prohibita, ut apud Solonem ;
at leges permittebant fcenus moderatum, v. g. decem aut duo­
decim per centum ; postea regnantibus Christianis imperatoribus,
praevaluit sex per centum. — Philosophi autem maioris nominis,
omnem usuram damnabant ut a natura alienam : ita Plato ut
civium aequalitati contrariam (de Leg. V, 742) ; Aristoteles vero,
quia pecunia ex se sterilis est (Pol. I, c. 3, n. 23), quem secuti
sunt Cicero (de Off.II, in fine) et Seneca (de Benef. VII, 10).
C. Initio Ecclesiae, scientia moralis Christiana nondum erat
perfecte formata. Non omnibus, sed principiis insistebant atque
causis maioris momenti. Praeterea Ecclesia non habebat in­
fluxum in vita publica et sociali Imperii. Unde mirum non est,
si dpctrina de iniustitia foenoris non fuerit explicite proposita,
et a fortiori, si leges iuxta eam non fuerint immutatae, sed
etiam inveniamus Christianos ab usurariis pecunias esse mutuatos,
ut testantur Basilius, Chrysostomus, Hieronymus.
1) Primis temporibus, Patres praeceptum charitatis urgebant
de mutuo gratuito : ita iam Clemens Alexandrinus (Stom. II, 18),
Cyprianus (de Lapsis, 6), Tertullianus (adv. Marc. IV, 17) ;
postea, saec. IV et V non solum vehementius in usurarios agunt,
ut Basilius (P. G. XXIX, 263-280),verum etiam usuram dicunt
iniustam, quia iniustum est ditescere cum detrimento proximi :
ita v. g. Chrysostomus (in Mt. hom. 56) et Leo M, (serm. 17,
al. 16) ; aut quia pecunia sterilis est : ita Gregorius Nys. (P. G.
XLVI, 443-452), Ambrosius (1. de Tobia, P. L. XIV, 762-794),
Augustinus (in Ps. XXXVI, P. L. XXXVI, 386).
2) Hinc apud Concilia, tendentia de die in dies accrescens
omnem usuram reprehendendi atque prohibendi et quidem
omnibus, ita ut a legislatoribus civilibus etiam postularent im­
mutationem legum quae usuram moderatam permittebant.
Primum quidem stricte prohibuerunt clericis ne usuras acci­
perent : ita canones apostolorum s. IV, can. 44 ; postea prohi-

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

617

bitionem nonnunquam extenderunt ad laicos, ut Cone. Eleberitanum (a. 305) et Carthaginense V (a. 419 circ.).
Stante tamen legislatione Imperii, concilia oecumenica non
prohibuerunt usuras nisi clericis : ita Cone. Nicoenum I (à. 325),
cum Constantinus imperator paulo antea foenus duodecim per
centum permiserat, quod postea confirmavit Theodosius (a. 506)
atque a Gothis occidentalibus admissum fuit in Hispania (a. 693).
Et huic facto alludunt qui tamquam opus misericordiae laudant
eos qui usuras condonant quas possunt exigere, scii, iuxta legem,
aut legitimas, i. e. legales remittunt : ita Sidonius Apollinaris
(ep. 24) s, V, Gregorius M. (ep. 38), Gregorius Turonensis
(Hist. Franc. Ill, 4) s. VI.
Nihilominus, paulatim communis evasit usurae prohibitio etiam
quoad laicos : sic Cone. Aquisgranense (a. 787), Parisiense
(a. 829), Meldense (a. 845) ; et quidem ita ut aliquando restitu­
tionem exigant usurarum ; atque lex civilis tempore Caroli Magni
eamdem prohibitionem pro omnibus tulit.
Ό. A tempore Gratiani (tcirc.1150) usura universim in Ecclesia
prohibita fuit. Ipse enim in suo Decreto (p. II, c. 14) illas
sententias Patrum atque canones inseruit quibus usurae generatim reprobantur Gregorius IX vero in Decretalibus promul­
gavit titulum de Usuris (1. V, tit. 18), in quo contra clericos
usurarios suspensio, contra laicos decernitur excommunicatio.
Eodem tempore, quasi communis apud Scholasticos evasit doc­
trina S.Thomae de mutui essentiali gratuitate ac de iniustitia omnis
usurae. Argumenta quibus innititur iam inveniuntur proposita
a Gulielmo Altissiodorensi et S. Raymundo de Pennafort.
Cum autem medio aevo saepius ingens grassaretur usura,
Concilia et Pontifices prohibitionem strictius urgent, et quidem
usurae cuiuscumque : ita Lateranense III (a, 1179), Lugdu­
nense II <a. 1274), Viennense (a. 1311), Lateranense V (a.
1550), Sixtus V (a. 1586).
E. Modernis temporibus, propter renascentiam culturae paganae,
introductionem liberi examinis a Protestantibus et mutationem in
rebus oeconomicis, conati sunt plures doctrinae catholicae rigorem
infringere. Protestantes, ut Calvinus et Molinaeus, docuerunt
liceitatem usurae, nisi exerceatur in pauperes aut sit immodica;
Grotius contendit moderatam iure naturali permitti, iure divino
prohiberi, Pufendorf autem licitam esse etiam iure divino ;
Salmasius denique pecuniam locari posse eiusque usum esse
vendibilem quia humana industria redditur fertilis. luristae
plures et Oeconomistae eam dixerunt ad res commerciales
necessariam atque ob bonum publicum legitimam. Imo non
solum oeconomistae, sed aliqui quoque theologi novas contrac­
tuum formas exquirere ceperunt in quibus iuste perciperetur
aliquod ex pecuniis auctarium.
Retinuit nihilominus Ecclesia catholica receptam Scholasti­
corum doctrinam, eamque denuo proposuit et confirmavit
Benedictus XIV, in encycl. Vix pervenit (a. 1745).
Quamvis in praxi postea mitigatio disciplinae supervenerit, id
tribuatur adiunctis oeconomicis multum mutatis atque valde
multiplicatis titulis extrinsecis, uti supra fuit elucidatum. Doc-

6l8

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

trina vero traditionalis fideliter fuit retenta, uti nuper testatus
est Codex iuris, qui eam accuratissime enuntiavit atque rursus
proclamavit in can. 1543.

583. Conclusiones practicae. — A. Sicut tempore
Christi (Mt. V, 42), ita et nostris diebus, charitas exigere
potest ut proximo, in gravi necessitate constituto, suc­
curramus mutuo gratuito, quando scii, auctarium solvere
ipse nequit, et id facere possumus sine grâvi incommodo.
Ordinario tamen non tenentur divites magnas pecuniarum
summas pauperibus mutuo tradere, propter periculum scii,
amittendi sortem, sed saepius sufficiunt si pauperibus etiam
mutuo petentibus pafvarn pecuniae summam donent. —
Extra hos autem casus, licitum est ex credita pecunia
moderatum foenus accipere ; imo non per se prohibetur
anatocismus seu conventio qua foenus debitum et nondum
solutum producat novum auctarium {capitalisation des
intérêts) ; nisi id lege alicubi prohibeatur. Foenus autem
est moderatum, si proportionetur periculo sortis, lucro
cessanti, damno emergenti aliisque locorum et temporum
circumstantiis, iuxta prudentem proborum aestimationem.
B. Quoad iustam foenoris taxam notamus : i° In illis
regionibus in quibus lex civilis determinat aliquam mutui
taxam quam transgredi non licet, talis taxa per se obligat
in conscientia, et transgressor restituere tenetur nisi ob
rationes extraordinarias excusetur. In nostra patria con­
trahentibus ipsis conceditur facultas taxam auctarii sta­
tuendi. Usurae scelus apud nos punitur tantum, quando
usurarius habitualiter proponit foenus supra taxam legalem
et simul debilitate vel passionibus mutuatarii abusus est
(C. Poen., a. 494). Itaque auctarium nostrum legale (in
materia civili 4% et in materia negotiationis 5%, ex decr.
reg. 18 nov. 1935, — ac 6 % pro tributis directis tempestive
non solutis ex lege 2 iul. 1930, reductum ad 4 % ex decr.
reg. 22 àug. 1934) non est taxa universim praescripta, sed
tantum indicat quid solvendum veniat quando lex ipse
aliquod foenus, de quo conventum non erat, solvi iubeat,
v. g. ex debitore moroso ; — insuper pro foro conscientiae
considerari potest tamquam tuta agendi norma.
20 Non licet ideo auctarium augere quia mutuatarius

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

619

versatur in maiori necessitate vel quia maius lucrum
ex pecunia mutuo accepta facturus est (cuius pecunia est
conditio, non causa) : haec enim nihil conferunt ad aequa­
litatem dati vel accepti.
30 In ordinariis adiunctjs eam taxam exigere licet quae
ex praxi communi statuitur in determinato loco et tempore,
etiamsi quis alias pecuniam servasset prorsus otiosam : in
his enim limitibus oritur semper titulus lucri cessantis
quod probabiliter fuisset consecutus, si voluisset.
40 In adiunctis extraordinariis augeri aliquantulum potest
taxa praedicta propter titulos speciales, v. g. magnum
periculum vel lucrum extraordinarium cessans.
5° Negari nequit, nostris diebus, sub variis formis
aliquando iniri contractus mutui cum foenore immoderato ;
quod inter causas crisis socialis enumerat encycl. Rerum
Novarum : «. malum auxit usura vorax quae non semel
Ecclesiae judicio damnata, tamen ab hominibus avidis et
quaestuosis per aliam speciem exercetur eadem».lamvero
qui foenus immoderatum exigit, peccat contra iustitiam
commutativam et excessum restituere tenetur.
In praxi saepe difficillimum est determinare mensuram foenoris
iusti. Sic Sa Poenitentiaria, 18 apr. 1889, monuit periculosum esse
regula generali taxare foenus, remisitque ad praxim communem,
servatam ab hominibus timoratae conscientiae respectivis in locis
et temporibus. Pariter olim respondit S. C. de Prop. F., a. 1873,
non esse inquietandos illos qui percipiunt foenus valde magnum,
dummodo habeatur ratio qualitatis periculi et probabilitatis
eiusdem. Contra hodie ubi generatim maior securitas est sortis,
recte statuitur auctarium vere modicum : 3, 4, 5 % ante bellum,
postea 5 et 6 aut etiam usque 7 aut aliquando 8 % ; nunc vero
rursus minus.

QUAESTIO SECUNDA.

DE DEPOSITO ET SEQUESTRO.

584. Depositum in genere {dépôt; bewaargeving, a. 1915)
est actus quo quis alterius rem accipit custodiendam et in
natura reddendam ; depositum autem proprie dictum est
contractus quo res alteri custodienda traditur ut eadem
gratis et integra reddatur ad nutum deponentis. Hinc
1) est contractus essentialiter gratuitus (a. 1917) : si

620

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

enim pro custodia aliquid solvi debet, non manet merum
depositum sed est quasi locatio ;
2) ut obiectum habere potest sola mobilia (a. 1918) ;
3) est contractus realis qui non perficitur nisi aut rçali,
aut supposita traditione rei quae iam alio titulo possi­
debatur (a. 1919).
Depositum aliud est voluntarium quod perficitur mutuo et ex­
presso consensu deponentis et depositarii (a. 1921) ; aliud neces­
sarium, quando, non omnino sponte eligitur depositarius, uti
fit in duplici casu : a) in casu incendii vel ruinae vel naufragii
(a. 1949), et hinc vocatur depositum miserabile; b) quando a
viatoribus quaedam obiecta Committuntur cauponibus aut eorum
famulis, stabulariis, nautis et similibus, qui omnes tenentur de
furto vel alio quocumque detrimento rerum ad viatores perti­
nentium (a. 1953), nisi vis armata vel alia vis maior intercesserit
(a. 1954)·

585. Obligationes depositarii sunt :
1) Rem depositam diligenter servare et custodire ea fide
et cura quibus res proprias servare soleat (a. 1927) ; unde
si illa pereat vel deterior fiat ex dolo vel alia culpa theo­
logica gravi, tenetur eam compensare.
Quae regula, iuxta a. 1928 rigidius applicanda est, ita ut
tunc exigatur diligentia quam adhibet bonus paterfamilias in
rebus suis custodiendis : a) si depositarius seipsum obtulerit
ad recipiendum depositum ; b) si conventio intercesserit quod
is de quavis culpa teneatur ; c) si mercedem pro custodia rei
stipulatus sit ; d) si depositum in commodum solius depositarii
factum sit. Nunquam tamen tenetur depositarius, si quid vi
maiori praevalente contingat, nisi iam antea rem a deponente
postulatam distulerit (a. 1929).

2) Non uti re deposita absque expressa vel saltem rationa­
biliter praesumpta domini licentia, secus tenebitur de
damno secuto (a. 1930).
3) Rem identice eamdem sine mora reddere, quampri­
mum a deponente repetatur (a. 1932) ; nisi per accidens
iste repetat ut noceat sibi vel aliis, vel res sit furtiva eamque
dominus repetat (a. 1938), vel nisi depositarius iustam
causam habeat retentionis, v. g. si expensae pro conser­
vatione factae nondum sint restitutae (a. 1948).
4) Rem depositam reddere in eo tantum statu in quo
reperitur tempore restitutionis (a. 1933). Unde si fuerit
vi sublata, tenetur reddere quod eius loco acceperit ; si

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

021

fructus produxit, hos etiam restituere debet ; sed nullum
foenus pecuniae depositae debet deponenti, nisi a die quo
fuerit in mora restituendi (a. 1933 sq.).
586. Obligationes depositoris sunt :
1) Aperire vitium rei ex quo potest damnum depositario
obvenire, v. g. morbum contagiosum equi.
2) Solvere expensas si quae sint faciendae vel reparare
damna si sint secuta in servando vel reddendo deposito,
v. g. solvere pro nutrimento equi (a. 1947).
3) Rem depositam recipere post lapsum statuti temporis,
vel etiam citius, si depositarius rem amplius retinere
nequeat.

587. Sequestrum (sequestratie) est species depositi.
Quod est contractus quo res inter plures controversa,
vel iudiçialiter apprehensa, apud tertium deponitur, qui
dicitur sequester, eo fine ut post sententiam iudicis vel
arbitri tradatur illi qui causam evicerit (a. 1956) ; notetur
autem sequestro non tantum res mobiles sed etiam
immobiles supiici posse (a. 1959).
Aliud est conventionale quod fit mutua conventione seu sola
partium voluntate ; aliud iudiciarium, quod sententia iudicis
decernitur (a. 1955 sq.). Primum, si sjt gratuitum, iisdem subiacet regulis ac depositum proprie dictum (a. 1958) ; si non sit
gratuitum, habetur ut operae conductio et eius regulis regitur.
Alterum, quod relinquitur arbitrio iudicis praescribendum, non
est ex natura sua gratuitum, sed salarium determinatur ab ipsa
lege sequestri solvendum (a. 1962).
Depositarius autem, cui res custodienda tradita fuit, a rei
custodia, antequam lis fuerit dirempta, liberari nequit, nisi
omnes, quorum interest, consenserint, aut alia legitima ratio
detur (a. i960).
QUAESTIO TERTIA.

DE MANDATO ET NEGOTIORUM GESTIONE.

588. Mandatum (mandat, prqcuration ; lastgeving') est
actus quo negotium aliquod alicui gratis gerendum com­
mittitur ; quodsi ab ipso suscipitur, perficitur contractus
(a. 1984). Unde est contractus quo unus alteri suo nomine
aliquid agendum committit et alter istud gratis gerendum
suscipit. Hinc mandatum ex natura sua est contractus

622

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

gratuitus, quia connaturale est mandato ut negotium
gratuito suscipiatur et geratur ; nisi tamen contrarium
stipuletur (a. 1986), quo casu est locatio operae.
Aliud est speciale quo mandans unum tantum vel plura negotia
designata committit ; aliud generale quo omnia negotia sua mandatario committit (a.1987). Hoc tamen generalibus verbis conceptum
ad solos actus administrationis pertinet ; quare ad alienationem,
vel hypothecam concedendam, vel ad alios quoscumque actus
dominii, mandatum expressum seu speciale requiritur (a. 1988).

589. Obligationes mandatarii sunt (a. 1991 sq.) :
1) Negotia sibi commissa diligenter et utiliter gerere ac
veluti propria ; unde tenetur de defectibus in gestione
commissis et de damnis inde secutis.
2) Negotium inceptum perficere, etiam defuncto man­
dante, si periculum sit in mora.
3) Non excedere limites mandati, v.g. maiorem summam
impendere quam mandans praescripserit.
4) Reddere rationem executionis mandati sibi commissi,
et restituere lucrum quod percepit ex mandato, nisi per
accidens lucrum sequatur ex speciali industria vel labore
indebito.
5) Non exigere mercedem, nisi promissa fuerit.
590. Obligationes mandatoris sunt (a- 1998 sq.) :
1) Adimplere obligationes suo nomine a mandatario
contractas et mandato consentaneas ; non autem quod
ultra mandatum confectum est, nisi expresse vel tacite
illud ratum habitum fuerit (a. 1998).
2) Mandatario refundere expensas pro executione man­
dati factas, et stipendium solvere si promissum fuerit,
etiamsi res prosperum successum non habuerit (a. 1999).
3) Indemnem facere mandatarium circa damna quae,
praecisa culpabili imprudentia, occasione mandati passus
est (a, 2000).

591. Mandatum solvitur :
1) revocatione mandatarii facta a mandante : hic enim quovis
tempore mandatum revocare potest ;
2) renuntiatione mandatarii : hic enim cogi non potest ut onus
gratuito susceptum invitus supportare pergat ;
3) morte naturali, interdictione et bonorum subversione [décon­
fiture) tum mandantis tum mandatarii (a. 2003 sq.).

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

623

592. Negotiorum gestio. — Mandato affinis est nego­
tiorum gestio (zaakwaarneming'), qua absentis, etiam ignorantis,
negotia utiliter gerenda quis suscipit, velut ex commissione eius
rationabiliter praesumpta. Unde est quasi contractus ortus ex
facto illius qui negotia alterius spontanee gerit, eo inscio vel
non inscio (a. 1372).
Negotii gestor tenetur (a. 1372-74) : 1) illud diligenter ad­
ministrare ; 2) Semel coeptum perficere j 3) reddere rationem
eorum quae gessit.
Ille cuius negotium bene geritur, tenetur 1) servare conven­
tiones eius nomine initas a gestore ; — 2) ipsum servare indemnem
pro omnibus obligationibus personalibus quas suscepit ;— 3) ipsi
refundere omnes impensas utiles aut necessarias, quas fecit,
etiam si res male successerit (a. 1375).
CAPUT V.

DE CONTRACTIBUS ALEATORIIS.
593. Contractus essentialiter aleatorii, sic dicti ab
alea i. e. incerto eventu, a quo essentialiter pendent (in
aliis enim etiam alea esse potest), ii sunt quibus incertum
lucrum quaeritur aut damnum incertum avertitur pretio
certo dato (a. 1964). Haec incertitude lucri aut damni
non solum ex parte utriusque contrahentis, sed etiam
oportet ut sit fere aequalis ; secus committitur iniustitia.
Hinc ut liciti sint, requiritur 1) ut alea sit moraliter ae­
qualis, 2) ut nulla adsit fraus, 3) nec ullum scandalum
aut prohibitio legis positivae.
Contractus aleatorius diversus esse potest :
A. ex parte incertitudinis rei praestandae ; prout a) ex
una parte tantum sit incerta, ut in assecuratione in qua
unus rem certam solvit dum alter ad incertum damnum
reparandum obligatur ; vel b) ex utraque parte sit incerta,
ut in ludo et sponsione.
Ex quo intelligitur contractum aleatorium multum differre
a contractu conditionato, sub conditione suspensiva inito :
hic enim non existit nisi conditione impleta, ille firmus
est et absolutus, sed solummodo incertum manet utruui
aut quisnam e contrahentibus aliquid praestare debeat.
B. ex parte obiecti; quod potest esse 1) damnum incertum
praecavendum, ut in assecuratione j — vel 2) lucrum
incertum obtinendum, ut in loteria, et ludo gratuito —

624

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

vel 3) lucrum aut damnum, sive a) determinatum ab eventu
ignoto ut in sponsione, aut ab eventu/atwro ut in ludo oneroso;
sive b) indeterminatum, ut in speculationibus Bursae.
Dicemus : 1. de assecuratione.
2. de ludo, sponsione et loteria.
3. de speculationibus Bursae.
QUAESTIO PRIMA.

DE ASSECURATIONE.

594. Assecuratio (assurance; verzekering} est alieni
periculi in se susceptio ; unde contractus assecurationis
est ille quo quis alienae rei vel personae periculum in
se suscipit, obligando se pro pretio determinato ad eam
compensandam, si casu perierit. Hinc definiri potest :
contractus realis aleatorius quo unus, pro certo pretio soluto,
se obligat ad compensanda damna quae alter ob casum
fortuitum aut vim praevalentem pati potestx.
Hinc a) obiectum huius contractus est periculum damni
susceptum pretio aestimabile ; unde b) materia circa quam
versatur est quidquid, sive res sive persona, periculo
subiacet simulque est pretio aestimabile : ita assecurari
solent naves et merces contra periculum maris, aedificia
et mobilia contra periculum incendii, segetes contra
periculum grandinis, fragilia contra periculum fractionis,
pretiosa contra latrones, etiam personae contra mortem,
militiam, infirmitatem, etc. sive singulatim sive collective,
sive ut veniunt sub tali nomine, sive quatenus ad hunc
vel illum ordinem pertinent socialem, c) Periculum autem
aestimatur pretio determinato : licet enim gratuito fieri possit
assecuratio, non tamen solet aliquis rei periculum et com­
pensationem in se suscipere, et ita aliquid pretio aestima­
bile alteri praestare, nisi pro pretio aequivalenti. Unde con­
tractus est de se onerosus, et reducitur ad venditionem.
Antiquitus fere ignotus, modernis temporibus apud omnes
gentes contractus iste late invaluit. Saec. XIV refertur primum
inductus quoad merces per mare transvehendas ; saec. XVII
prima fundata Londini fuit societas assecurationis contra in­
cendia; saec. XIX iam innumerae prodierunt societates huiusmodi
i. Cfr. lex belg. 11 iun. 1874 in Cod. Com., 1.1, tit. X.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

625

quoad res cuiuscumque generis, unde est contractus magni
momenti. Qui profecto non caret sociali utilitate : ad bonum
enim publicum et privatum refert ut praevideantur et praeca­
veantur damna ex fortuito casu oritura atque ruina hominum me­
diocris fortunae ; secus a) industria et commercium saepe retarda­
rentur ; b) saepe etiam domini et opifices ad extremum inopiae
et egestatis deducerentur ; c) nunc autem singulorum promo­
vetur providentia et parsimonia in maiorem eorum securitatem.

Licitus est contractus, dummodo
1) uterque contrahentium de rei periculo sit incertus,
secus enim adesset dolus ; unde nullus esset contractus
si quis vellet assecurare navim, quam certo cognoscit iam
periisse aut iam esse in portu ;
2) pretium sit iustum pro valore rerum et gravitate
periculi : oportet enim adsit aequalitas pretii et periculi ;
3) assecurans sit par solvendo quod promiserit, et assecuratus servet omnes conditiones et nihil agat unde periculum
sit maius vel spes minor ac expectare debuerit assecurans,
spectatis conventione, consuetudine vel circumstantiis.
595, Principia moralia quae assecurationem regunt
atque obligationes ex ipsa oriundas. — Obligationes
pertinentes ad contractum assecurationis determinari solent
legibus et specialibus societatum statutis ; quibus standum
est, nisi manifeste sint iniusta. Sunt autem aliae obligationes
utrique contrahenti communes, nempe quoad iustum
pretium ; aliae vero assecurato aut assecuranti speciales.
I. Obligationes communes de iusto pretio. Pretium assecurationis respondere debet servitio praestito, ac proinde
gravitati et probabilitati periculi aut spei proportionari
habita ratione expensarum ; quod non ex eventu sed ex
periculo tempore contractus initi, iudicio prudentum, est
determinandum. In hoc scii, sita est aequalitas iustitiae in
isto contractu, quod, omnibus sedulo perpensis, aequa sit
proportio inter probabilitatem extensionemque periculi et
pretium quod ab assecurato est solvendum, ita ut, ex
communiter contingentibus, societas assecurans post omnia
damna compensata, aliquod moderatum lucrum percipiat
pro labore et expensis atque utilitate procurata.
Proportio hodie determinari solet iuxta statisticas computa­
tiones, quae nunc satis accuratae instituuntur ; unde contractus
iam est minus aleatorius. Cum autem multae sint societates
Summa Theologia· Moralis II. — 40

626

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

concurrentes, etiam internationales, generatim pretium currens
est legitimum : si enim sit immodicum, brevi aliae exsurgent
societates, aut ab ipsis assecuratis instituentur, quae minori
pretio eiusdem periculi assecurationem praestabunt ;— nisi tatnen
omnes fere societates monopolium constituerent atque de pretio
non minuendo convenirent.
Non tamen lucrum, ex eo quod sit satis magnum, statim ut
iniustum haberi debet: examinandum enim prius est, an non
proveniat ex magno numero assecuratorum, aut ex administra­
torum peritia qui acceptam pecuniam in usus frugiferos solerter
adhibuerunt, et utrum periculum non sit omnia lucra amittendi
si communis occurrat calamitas.

II. Obligationes speciales asseoirait. Ipse tenetur ex iustitia
1) verum valorem rei et gravitatem periculi sincere
declarare ;
2) rei assecuratae non negligere conservationem ;
3) vitia manifestare rei vel personae, si interrogetur, et ea
non dolose celare.
Hinc a) contractus invalidus est, si in declarando periculo
rei assecuratae, notabilis circumstantia reticetur qua co­
gnita contractus initus non fuisset : periculum enim est
ipsum obiectum contractus ; unde error notabilis in eo
substantialis est. Si vero circumstantia non est notabilis,
ita ut contractus nihilominus initus fuisset sed alio pretio,
validus est, sed assecuratus pretium ratione periculi augere
tenetur ; pariter si, assecuratione iam inita, periculum
augeatur, id sane est declarandum.
Ita lex belgica, in art. 9, invalidât contractum quoties aliquid
reticetur vel falso declaratur, etiam sine mala fide, quod periculi
existimationem minuat vel eius obiectum mutet, ita ut assecurator, si haec cognovisset, non fuisset in iisdem circumstantiis
contracturus.
Iure civili autem aut specialibus stipulationibus ipsius pacti,
quandoque propter reticitam circumstantiam parum notabilem
irritus declaratur contractus, aut saltem rescindibilis ad nutum
assecurantis ; vel etiam ulterius additur quod assecurans pretium
iam solutum retinere valeat, quamvis damnum compensare non
teneatur. Haec tamen quae iuri naturali adduntur non obligant
nisi post sententiam iudicis. Quod si assecurator contractum
non rescindat sed maius pretium exigat, tunc restituenda erit
aequalitas et maius pretium olvendum.

b) Dum error versatur circa valorem rei, distinguendum
est : si valor rei exaggeratus fuit, invalidus quidem est
contractus quoad excessum valoris, sed validus manet pro

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

627

vero rei valore, qui proinde compensari debet : tunc enim
error non est substantialis nec proinde totum irritat con­
tractum. Contra si valor rei nimis imminutus fuit, asse­
curator tantum pro rata parte pretii soluti compensare
debet, nam in hoc casu ipse assecuratus habetur tamquam
assecurator pro reliqua parte. Si vero valor rei minutus
fuit tempore quO res periit, assecurator tenetur tantum
compensare damnum revera passum (a. 20 leg. belg.).
Fieri tamen posset quod uterque contrahens scienter et volenter
de valoris excessu conveniret : tunc autem contractus aliam
induit naturam, scii, sponsionis, de qua infra dicetur, n. 601.

c) Committitur fraus : 1. si res assecuranda non de­
claratur sicuti est; — 2. si ex gravi negligentia aut directo
proposito male custoditur ita ut pereat ; — 3. si in ea
mutationes fiunt, quae periculum damni augent. Quae per
se obligat ad restitutionem ; et quidem sub gravi si grave
fuerit damnum causatum.
Hjnc apertam iniustitiam committit a) qui rem suam comburit
aut certo exponit interitui, ut compensationem rei accipiat ; —
b) qui compensationem petit et accipit damni quod non subiit,
aut maioris quam subiit, aut illius cuius compensatio in contractu
excluditur; — c) qui exigit compensationem quae rei pretium aut
valorem assecuratum superat. — Non autem si maiorem compen­
sationem eo solo animo petat, ut transactione veri damni repa­
rationem obtineat ; aut si, nulla fraude usus, acceptet com­
pensationem nimiam sponte oblatam vel ab arbitris statutam.

d) Restituere debet ille 1) qui voluntarie rem assecuratam
destruxit, atque insuper reparare omnia damna iniuste
illata ; — 2) qui fraudibus compensationem obtinuit ad
quam ius non habet ; — 3) qui casu fortuito incendii, de
industria non conatur conflagrationem coercere vel res
eripere : diligentia enim ordinaria res suas tueri debet ;
ita etiam ex lege positiva (a. 17) ; — 4) a fortiori qui alios
prohibet ne incendium extinguant.
III. Obligationes speciales assecuratoris. Ipse ex iustitia
debet :
1) Par esse compensandis omnibus damnis de quibus
tenetur seu ad quorum compensationem se obligavit. Ad
quod minime necesse est ut pecuniam possideat aequalem
omnibus bonis quorum periculum in se suscepit, sed

ft1

628

II!
Ιί
II

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

solum ut tantam habeat quanta verisimiliter requiritur ad
compensanda damna quae ex communiter contingentibus
accidere solent : est enim improbabile omnia bona quorum
suscepit periculum, simul esse peritura. At iniuste agunt
societates quae plura m se suscipiunt pericula quam veri­
similiter compensare possint, nisi periculum ad iustos
limites reducant reassecurutione seu secunda assecuratione,
qua foederatione inter se inita vel nova societate maiore
pericula maiora inter se dividant.
Casu quo assecurator toti damno reparando impar sit
1) assecuratus contractum rescindere potest et pretium solutum
repetere, quia non consenserat contractui nisi ad perfectam
securitatem consequendam ;
2) si assecuratus non repetat pretium, restituere assecurator
debet pretium saltem partialiter, retinendo partem respondentem
valori pro quo reapse securitatem praestituit ;
3) si post pretium solutum res assecurata perierit, ius est
assecurato omnibus legitimis mediis integram damni repara­
tionem prosequendi : assecurans enim tenetur partim a contractu,
partim a fraude.

2) Reparare tenetur totum damnum rei assecuratae revera
illatum, et quidem a) secundum conditiones in ipso con­
tractu explicite vel implicite stipulatas, b) quamprimum
moraliter postquam fortuito casu res perierit aut deterior
facta fuerit, et de hoc sufficienter constet ; secus de
damnis tenetur ; c) secundum valorem rei consumptae
eo tempore quo periit (a. 20 leg. belg.).
Pro damno reparando debet servari tum lex civilis tum ipse
tenor contractus (a. 2). Iuxta legem civilem nostram assecurator
non tenetur compensare damnum ex gravi culpa assecurati, vel
cognatorum eius causatum (a. 16) ; et, nisi fiat expressa conventio
contraria, non tenetur compensare damna orta e bello vel populari
tumultu (a. 19), imo ex vitio rei intrinseco (a. 18) : pro incendio
tamen debet constare vitium notum fuisse momento Contractus
initi (a. 35).
Si adfuerit gravis culpa moralis, assecuratus nihil in con­
scientia repetere potest aut acceptare ; e contra si sola culpa
iuridica, nisi post sententiam iudicis.

596. Assecuratio operariorum specialem meretur
attentionem *. Quae eo tendit ut operarii assecurentur tum
contra infortunia quae corporalem causant laesionem, tum
b.

i. Cfr. Lehmkuhl, Th. Μ. I, n. 1365-66 ; Noldin-Schmitt, Th. Μ. II,
631.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

629

contra quoslibet casus in quibus vires ad laborandam
reddantur invalidae, ut in morbo vel senectute : ita quod
tunc operarii vel uxor aut filii superstites certum subsidium
vel periodicos reditus suscipiant.
Quoad infortunia occasione laboris causata et damna inde
exorta, assecuratio ab heris praestanda est, quod commodius
fiet si in consociationes adunati, annua contributione a singulis
facta, pecunias pro casibus occurrentibus sufficientes habeant ;
quod a lege civili etiam praecipi posset et aliquando praecipitur.
Quoad alios casus, institutae sunt variae associationes, quarum
pecuniae partim ex taxa operariis imposita, partim ex taxa ab
heris solvenda aut etiam ex contributione aerarii publicae colli­
guntur ; taxa sua soluta operarii ius acquirunt in summam assecuratam. De quibus notandum est :
1. Pensio annua illis tantum solvitur, quibus infortunium in
exercitio operis accidit ; quod tamen late videtur posse intelligi
ita ut sic accidisse censeatur id quod contingit in actione quae
aliquo modo cum operis exercitio cohaereat, ut in accessu ad
locum laboris, vel inter prandium quod in loco laboris sumitur
aut inter otium quod ibi capitur ; — nisi tamen lex aut statutum
id positive excludat.
2. Compensationem operarii recipere non debent, si eorum
culpa infortunium contingat ; quae culpa intelligenda est gravis ita
quod de industria vel ex magna negligentia infortunium causatum
fuerit ; imo in quibusdam regionibus, ut in Belgio et in Gallia,
solum infortunium de industria dolose causatum lege excluditur.
3. Qui compensationem vel subsidium annuum iniuste accepit,
v.g. causam infortunii falso narrando aut testes falsos inducendo,
summam receptam restituere tenetur nec ulteriorem recipere
potest. Si autem societati restituere aut rem sine graviore periculo
revocare non poterit, restituat pauperibus.

597. Assecuratio vitae speciales difficultates praebere
potest1. Quae ab italo argentario Tonti saec. XVII inventa,
huc proprie tendit ut assecurator, pro certis annuis praesta­
tionibus seu praemiis, se obliget, accidente cuiusdam
morte, ad determinatam pecuniae summam solvendam
haeredibus vel tertiae personae ; nunc vero etiam contraria
ratione initur, ita ut assecurator summam solvere debeat
ipsi assecurato vel tertiae personae, si ad certam aetatem,
v.g. 20 annorum aut 65 pervenerit ; imo utraque ratio
misceri potest quo casu adest assecuratio mixta.
In quo contractu periculum est assecuratoribus quod
i. Cfr. Huppert, Der Lebensversicherungsvertrag; Lehmkuhl Th. Μ. I,
n. 1360 sq.; Génicot-Salsmans, Th.M. I, 658, VIII ; Noldin, Th. Μ. Π,
n. 630-631·

630
;1
1 j
j( >
Γj
'

1’ »
i- ;
j
".
i!

il
! i
I
’
i
J

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

rependere summam debeant quae praemia recepta excedat ;
ad quod praecavendum solent cautiones sumere interrogationis aut examinis. Sunt tamen societates quae, aucto
pretio, nullam declarationem vel examen medicale postulant : at ordinario multae quaestiones ab assecuratoribus
proponi solent clientibus, ad dignoscendum cum probabilitate quantam vitae durationem assecuratus sperare
possit ; quibus si ex errore, fraude vel dolo perperam
respondeatur, aut benigniore medici declaratione, de valore
contractus nonnunquam oritur dubium.
i. Contractus est invalidus, iam ante sententiam iudicis,
si negetur vel reticeatur circumstantia, qua tam notabiliter
minuatur probabilitas vitae ab assecurando protrahendae,
ut ea cognita assecurator nullatenus contrahere vellet, sicut
indicium mortis praematurae vel vomitus sanguinis ;
tunc enim est error substantialis circa obiectum contractus.

I

Hinc a) si assecuratus bona fide egerit, ius servat ad recupe­
randa praemia soluta, sed nullum ius ad summam assecuratam
acquirunt ii in quorum favorem assecuratio facta est ;
b) si autem mala fide cliens egerit, praeterea reparare debet
damna quae societas passa est propter expensas ;
c) sunt tamen societates quae suis statutis declarant contractum
irritum, post certum tempus, v. g. quinque annorum, haberi
ut validum1 ; quod valet etiam si mala fide fuerit initus ;
d) item post tempus apparere potest circumstantiam reticitam
non esse notabilem, v. g. dum sanitas assecurati praeter spem
convalescit, quo casu contractus ob persistentem voluntatem
assecuratoris fit validus ;
e) etiam validus censeri potest contractus, si notabilis defectus
sanitatis ita latebat ut nec assecurando nec medico innotescere
moraliter posset.

,

2. Validus sed ad aequalitatem reducendus est contractus,
si negetur vel reticeatur circumstantia, qua cognita assecurans nihilominus iniisset contractum, sed maius prae­
mium postulasset, ut morbus quo spes vitae protrahendae non omnino leviter minuitur, vel aetas provectior.

i

j
:j
.
1

■

i

J

i

'i '

i

Hinc 1) in casu augendum est pretium, ut licite percipiatur
summa assecurata2;
1. Ita plerumque in Germania et aliis quibusdam regionibus, non
autem societates gallicae.
2. Aliquae societates permittunt ut assecuratus novam declarationem
faciat et pretium augeat ; sed iuxta aliarum statuta, omnia iura amittit
statim ac fraus agnita fuerit.
(

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

631

2) hoc non facto, minor erit accipienda compensatio proportionaliter ad praemium defraudatum ; et casu quo integra summa
assecurata fuerit soluta, de ea érit pars proportionata restituenda ;
3) insuper si mala fide egerit cliens, expensae ab ipso erunt
compensandae quas forsan fecerit assecurator.

3. Validus et ab utraque parte simpliciter servandus est
contractus, si negetur vel reticeatur circumstantia exigui
prorsus momenti, qua cognita assecurans iisdem condi­
tionibus contraxisset, ut carbunculus excisus vel remedium
homoeopathicum adhibitum.
Hinc a) si statuta societatis declarent quolibet errore in res­
ponsis irritari contractum, istud tamquam dispositio poenalis
considerari potest et contractus ut validus haberi ante sententiam
iudicis : non enim propter levem errorem qui societati nullatenus
nocet, assecuratus omni iure potest carere ;
b) post iudicis sententiam, huic standum erit, nisi contractus
ex parte assecurantis foret invalidus.
Medicus qui falsa aut nimis benigna declaratione cooperatus
est iniusto contractui et ita damnum intulit, tenetur ad restituen­
dum in solidum post damnificatorem principalem.

598· CaSUS. — Robertas, vitam assecuraturus, a medico
interrogatus est, quo ex morbo avi eius obiissent, Cetera quidem
vere dixit, at bona fide declaravit avum paternum subitanea febri
correptum fuisse, dum revera phtisi perierat. — Defuncto post
septem annos Roberto, haeredes qui rei veritatem detexerunt, anxii
haerent, possintne tuta conscientia pecuniam statutam a societate
assecurationis acceptare.
Resp1. i. Imprimis considerari debet ipse tenor contractus.
lamvero aliae societates clare distinguunt inter errores qui
reddunt contractum nullum, et alios propter quos, si sint nota­
biles, societas nonnisi indemnitatem petere potest pro damno
quod subierit. -r- Aliae nullitatem contractus statuunt propter
falsas declarationes scienter factas ; quae si factae fuerint bona
fide, non nullitatem sed solam reductionem summae stipulatae
inducunt. — Aliae statuunt, ut propter solos errores ex gravi
negligentia vel fraude commissos contractus possit impugnari.
— Aliae, ut propter quoscumque errores notabiles, culpabiliter
vel inculpabiliter commissos, societas ad nihil teneatur.
Ëx hisce, scii, ex inspectis contractus clausulis, fortasse iam
habetur solutio haeredibus favorabilis, v. g. si nullitas contractus
statuitur tantum pro casu erroris culpabilis : tunc enim periculum
erroris inculpabilis sustinet ipsa societas assecurationis, et
haeredes ad nihil tenentur.
Praeterea non paucae societates declarant contractum propter
falsas declarationes invalidum vel rescindibilem, postquam per
quinque annos duraverit, haberi pro sanato et valido. Quodsi
I. Solutio proposita in Revue Eccl. de Liège, mart. 1910.

632

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

societas, quacum Robertas contraxit, post quinquennium non
amplius contractus impugnat, haeredes eius post septem annos
elapsos summam stipulatam accipere possunt integram.

2. Quid autem si propter errorem contractus ex statutis socie­
tatis declaretur nullus?
Tunc ulterius inquirendum manet : utrum contractus pro
plene nullo in conscientia haberi debeat, an tunc demum quando
nullitas eius a societate invocetur? Aut utrum sit nullus pleno
iure, an tantum rescindibilis ?
Plures societates statuunt, in casu erroneae declarationis se
non esse obligatas. Hoc, adamussim sumptum, significat assecurantem non teneri ad solvendum; quod haberi potest, quamvis
assecuratus non teneatur solutionem oblatam respuere.
Aliae societates, sicut aliquando lex civilis, decernunt con­
tractum esse nullum. Id autem, ex usu in iure admisso, significat
contractus, nisi ex iure naturali iam invalidi sint, tum demum
plene nullos esse quando eorum nullitas a contrahente decepto
postulatur et a iudice declaratur (n. 454). Et hoc sensu con­
tractus eo magis videretur intelligendus si in poenam decep­
toris statueret amissionem omnium praemiorum quotannis
solutorum ; vel etiam nullitatem in casu erroris inculpabilis.
Aliae demum possent esse societates quae Contractum declarant
nullum ipso facto; quo casu etiam esset nullus in conscientia
ante sententiam iudicis.
Ex quibus sequitur : a) Si societas contractum impugnet
post Roberti mortem, haeredes ex iustitia stare tenentur sententiae
iudicis ; imo, ad vitandas expensas, si nullitas sit certa et aperta,
ex charitate tenentur acquiescere postulationi societatis, etiam
ante iudicis sententiam.
b) Si res ad notitiam societatis non pervenerit, pecuniam oblatam
haeredes accipere possunt ; nisi statuta societatis decernant con­
tractum ipso facto nullum, aut nisi adsit error substantialis.
3. Nonne adest error substantialis ita ut contractus sit iure
naturae nullus?
Ita quibusdam visum est qui proinde contractum habent invali­
dum ; hoc autem, saltem universaliter sumptum, negari potest.
Contractus assecurationis vitae substantialiter versatur circa
periculum mortis et ad periculum commune restringitur intentione
contrahentium ; origo autem huius periculi est quid accessorium
et potius indifferens. lamvero recentissimis statisticjs docemur,
phtisim a parentibus contractam non amplius inducere periculum
plane extraordinarium pro filiis, cum scientifice constet germen
istius morbi haereditaria via non transmitti filiis,sed tantum disposi­
tionem aliquam seu debilitatem organsimi ; porro, agnita morbi
natura, aptis cautionibus morbus generatim praecaveri poteste
Quae cum ita sint, — seposito casu assecurandi iamiam
morbo infecti de quo facile constat medico societatis, — merito
dubium moveri potest, utrum phtisis parentum inducat periculum
tantum, quantum substantialiter mutet contractus obiectum.
Cum autem propter rationem incertam non sit imponenda obligatio
certa, haeredes ab accipienda pecunia oblata non sunt arcendi.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

633

Nonne tamen societati assecurationis reparari debet damnum,
quod subiit ex periculo aliquantisper maiore quam consentit?
cognita enim phtisi parentis, maius praemium exegisset. —
Distinguatur : Si constat de damno efficaciter illato, reparari
debet, y. g. si post septem annos Robertus revera corripitur
phtisi, iuxta prudentem aestimationem augeri debet summa
praemiorum annuorum, quae Robertus solvit iusto minora ;
idque facere possunt haeredes occulta restitutione. Sin autem
defunctus alio morbo vel casu extinctus fuerit, ex reticitis cir­
cumstantiis efficax damnum societatis nullum obvenit, ac proinde
haeredibus non incumbit onus quidquid restituendi ex titulo
iniustae damnificationis.

599· Animadversio. — Species assecurationis est nauticum
foenus (prêt à la grosse aventure; bodemérij) de quo art. 156-167
legis belg. 21 aug. 1879. Est conventio qua quis pecuniam
aliasve res fungibiles alteri tradit mutuo, super rebus quae
exponuntur periculis maritimis, eo pacto ut, si res pereant,
nulla restitutio debeatur mutuatori, nisi de eo quod forte super­
fuerit, secus vero restituantur res mutuatae cum certo lucro, pro
periculis quae mutuator ia se susceperat.
QUAESTIO SECUNDA.

DE LUDO, SPONSIONE ET LOTERIA.

60O· Ludus (jeu; spei) sensu morali et secundum se esi
sermo vel actio artificialis ad animi recreationem : sic
est remedium contra fatigationem animi, tribuens illi
quietem seu delectationem, ac proinde pertinet ad vir­
tutem temperantiae, ut postea explicabitur, n. ic6o ; sensu
autem iuridico est contractus realis, occasione eius initus,
quo ludentes conveniunt de certo lucro seu pretio victori in
praemium tradendo. Aliquando ut praemium proprie dictum
per modum donationis gratuitae victori proponitur, et tunc
npn requiritur aequalitas inter ludentes ; alias per contrac­
tum bilateralem et onerosum quasi ad emendum spem lucri
periculo iacturae, et tunc requiritur inter eos aequalitas.
Ludus alius est aleatorius seu fortunae qui regitur sola for­
tuna ita quod exitus a casu fere omnino pendeat, ut in ludo
alearum ; alius est industriae, qui regitur solo ingenio vel peritia
ita ut éventus potissimum ab industria et dexteritate ludentium
pendeat, v. g. lusus pilae, latruncularum, metularum, globu­
lorum; alius mixtus cuius exitus partira et fere aequaliter ab alea
et partim a peritia pendet, sicut plures sunt ludi chartarum
pictarum.

634

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Ludus, seclusis pravis circumstantiis, est secundum se
honestus, utpote ordinatus ad relaxationem animi neces­
sariam. At si principaliter intendatur lucrum aut nimis
av;de quaeratur, inordinatus fit ; sicut etiam quando
immoderate exercetur, quo casu facile excitat vanam spem
et inordinatum appetitum pecuniam lucrandi absque proportionato labore. Hisce in adiunctis frequenter est occasio
aliorum peccatorum : prodigalitatis, otiositatis, ebrietatis,
rixarum, aliorumque quibus homo delinquere potest contra
charitatem et pietatem erga se et suos.
Ut autem iustus sit ludi contractus, ab omni iniustitia
immunis, quod iri praesenti specialiter est considerandum,
requiritur :
A. Ut ludentes de bonis quae exponunt possint et velint
libere disponere : ludo enim fit translatio dominii, ergo qui
non habent perfectum dominium, non possunt ludere.
Igitur res alienas, aut illas quarum administrationem non
habent, vel pecunias debitis solvendis necessarias periculo
sortis exponere nequeunt. Hinc :
1) Qui pecuniam alienam ludendo exponit, a) si lucretur, per
se potest lucrum servare, utpote fructum merae industriae ;
b) per accidens tamen, si in bonis propriis nullatenus habeat
unde alteram partem in casu adversae fortunae indemnem
faciat, nihil ab ea exigere aut accipere potest, nam aequalitatem
laesit, dum alterum voluit obligare ad aliquid dandum, ipse
vero se ad nihil obligavit ; quod pariter dicendum si bona
habens se obligare noluerit ; c) si vero rem alienam amittat, nec
alter vincendo, dum id certo novit, eam retinere potest sed domino
restituere debet ; at dein compensationem quaerere potest ab
eo qui victus est, modo hic non sit solvendo impar.
2) Minores, uxores, et alii sub tutore aut curatore constituti,
non possunt ludo exponere nisi pecunias quarum liberam ad­
ministrationem habent. Unde qui ab iis lucratus sit magnam
pecuniae summam quam alienare non poterant, eam retinere
nequit, sed restituere tenetur. Filiifamilias possunt tamen ex­
ponere moderatam partem eorum quae a parentibus recipiunt,
quia id pertinet ad honestas recreationes ; insuper ea quae
ludendo obtinuerunt.
3) Religiosi non possunt ludere sine consensu superioris saltem
praesumpto ; secus peccant non solum contra iustitiam sed
etiam contra religionem violando votum paupertatis, imo invalide
ludunt saltem si votum emiserint solemne, vel si de bonis
disponant monasterii contra voluntatem superioris.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

635

B. Ut ludus libere ineatur; secus enim non verus adest
consensus, nec proinde verus ludi contractus. Hinc :
1) Qui ludit cum semi-ebrio, semi-fatuo, vel alio qui pleni
consensus est incapax, lucrum ab eo perceptum restituere debet.
2) Qui gravi metu, fraude, aut alio iniusto medio ad ludendum
fuerit ab altero adductus, a) non tenetur solvere pecuniam quam
amisit, quia liberum omnino consensum non praebuit atque
contractum rescindere potest ; b) si vero victor evaserit, ad
restitutionem non tenetur, quia alteri iniuriam non intulit ;
c) ille vero qui metu aut fraude usus est, restituere tenetur id
quod lucratus est ; saltem postquam alter rescissionem petierit :
victo enim iniuriam intulit.

C. Ut ludi leges honeste serventur atque vitentur omnia
media iniusta, uti fraudes et artes illicitae ; secus damnum
infertur medio iniusto, et qui eo usus est non solum
tenetur lucrum iniuste obtentum restituere, sed insuper
reparare detrimentum quod alteri intulit, eum privando
spe lucrandi.
Sunt tamen insidiae et stratagemata in ludo sicut in bello
permissa,vel saltem regulis aut consuetudine tolerata, uti fingere
metum aut fiduciam ut alter audacior aut timidior fiat, inspicere
chartas ex sola negligentia alterius visibiles, de errore ipsum
non monere, ex signo quod iam ferunt non autem ex eo quod
ipse inspiciens apposuerit chartas dignoscere.

D. Ut inter ludentes servetur moralis aequalitas in spe
lucrandi et periculo perdendi ; secus enim erit iniustitia,
praesertim si bene peritus suam peritiam dolose abscondat
ut alterum ad ludendum protrahat, vel si alterius simpli­
citate abutatur ad distrahendas ab eo copiosas pecunias.
Aequalitas per se requiritur 1) ex parte conditionum, nisi
tamen alteruter in nonnullis libere cedat ; 2) ex parte pretii,
nisi iterum sponte maius exponat aut condonet ; 3) ex parte
peritiae, nisi peritior aliquo modo inaequalitatem compenset.
Attamen :
a) Qui maturi dum sit iudicii, sciens et libere volens, cum
alio peritiore ludit, conqueri nequit, quia scienti et consentienti
non fit iniuria.
b) Si ambo ludentes, maiore peritia aut imperitia sui ignota,
fortunam tentare voluerint, contractus erit per modum sponsionis
initus et iustus, quia ex utraque parte est aequale periculum ;
nec committitur iniuria quia uterque bona fide damno, quod
inde pati possit, consentit.

636

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Notetur in plerisque regionibus legem civilem contractum
ludi nec probare nec agnoscere, nisi forsan pro quibusdam
ludis qui exerceant corpus et ad lucrum moderatum (a. 1965-67).
In aliis quidem ludi aleatorii prohibentur ut periculosi aut
viam parantes fraudibus ; vel et pacta circa eos declarantur
irrita ; quae dispositiones saltem in conscientia obligant post
sententiam iudicis, etiam si leges essent mere poenales. Quod
si lex speciatim prohibeat industriam organisatam ludi aleatorii,
etiam sine iudicis interventu obligat in conscientia, quia aliquid
de se vitiosum reprimit quod est multis imo bono publico
damnosuml.

601. Sponsio (pari, gageure; wedding) est contractus
consensualis aleatorius quo duo vel plures de veritate rei
ignotae aut incerti inventus certantes lucrum spondent illi
qui veritatem fuerit assecutus, seu praemium promittunt
victori cessurum.
Contractus ille licitus esse potest et iustus, iisdem sub
conditionibus ac ludus, quia sicut in ludo partes pari
spei lucri et periculo iacturae exponuntur. Hinc :
A. Immoderata consuetudo sponsionis est vitanda, prae­
sertim pro pretio notabili, quia a labore avertit et appetitum
generat indebite lucrandi absque conatu proportionate,
atque occasio est multiplicis prodigalitatis, deordinationis
ac fraudulentiae, praesertim in cursibus publicis. Unde
S. Antoninus, Sum. Th., p. 2, tit. 1, c. 23, § 9, de tali
consuetudine lucrandi ex sponsione ait : lucrum turpe,
utpote nulli deserviens utilitati, sed vanitati et prodigalitati.
B. Ut autem sponsio sit iusta et ab omni iniustitia immunis,
— praetermisso quod non possit, esse de re illicita v. g.
de eo qui plus bibat, aut in duello decertari audeat, quo
casu contractus sit illicitus et invalidus eo sensu quo dictum
est de contractu sub conditione turpi ; — sequentes
requiruntur conditiones :
1) Ut res vel factum in eodem sensu a contendentibus
intelligatur ; secus non esset consensus in idem.
2) Ut res de qua est contentio sit respectu contendentium
incerta vel eventus utrique sit dubius ; secus non esset
aequalitas spei et periculi.
Hinc a) si unus de eventu vere certus sit, per se non
i. Cfr. Cod. poen. belg., a. 305,557, 558, et lex 24 oçt, 1902.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

637

potest licite spondere ; imo nec valide, quia lucrum non
est incertum et periculum est nullum ; b) per accidens
potest si aperte dicat se esse omnino certum sed alter
nihilominus in spondendo perseveret : tunc enim iste
censetur iure suo cedere aut aliquid gratis tribuere.
3) Ut praemium utrinque sit aequale, scii, proportionaliter ad probabilitatem eventus et ad media obieçtiva
quibus illum coniecturare possunt ; nisi tamen unus e
contrahentibus sponte ac libere pretium offerat maius.
In Belgio, lex civilis non vindicat obligationes et effectus sive
ludi sive sponsionis ; actionem civilem illis denegat, exceptis
tantum lucris moderatis quae oriuntur ex ludis ad peritiam et
exercitium corporis pertinentibus ; ex alia parte nemo etiam
per actionem civilem repetere potest quod sponte post ludum
solvit, nisi fraus vel dolus intercesserit (a. 1965-67). A. v. lex
Civilis obligationes illas relinquit prout sunt ex iure naturali ; unde
obligatio adest solvendi nisi intervenerit fraus, aut nisi quis
solvere non possit nisi peccando.
Quid vero si quis luderet vel sponderet cum proposito non
adimplendi obligationes oriundas, sed utendi si oporteat beneficio
legis ? Resp : ille affectu laederet iustitiam, sed contractus
foret validus, quia ad valorem contractus non requiritur intentio
adimplendi obligationem sed sufficit intentio assumendi obliga­
tiones contractus. Qui tamen nollet se obligare ullo modo, is
nullum contractum iniret, et etiam ad restituendum lucrum
forte obtentum teneretur.

602. Sortitio seu loteria (uitloting) est contractus
aleatorius quo soluto certo pretio ius acquiritur obtinendi
aliquod praemium, si sors faverit, vel de uno obiecto vel de
pluribus, seu contractus realis quo ad certam rem in medio
positam pluribus pretium solventibus, ius praemii acqui­
ritur si cui sortitio obtigerit.
Non est per se illicita, eodem modo ac de ludo et
sponsione diximus, quamvis multiplici abusui ansam prae­
bere possit ; unde in pluribus regionibus lege est prohibita
aut saltem nonnisi cum speciali licentia propter grave
motivum permittiturx.
Ut autem ab omni imustitia sit immunis, requiritur :
i° Quod in schedulis educendis aut in praemio victoribus
tribuendo omnis fraus sedulo vitetur : si enim tollatur
I. Cfr. lex belg. 19 dec. 1851 et Cod. Poen., a, 301-304.

638

.
■

i'
.{

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

aequalitas inter concurrentes, aut minuantur praemia
proposita, manifesto committitur iniustitia.
20 Quod leges et onera contractus antea publicentur.
30 Quod aequa sit proportio inter pretium solutum et
spem obtinendi praemium, attentis valore praemii atque
numero concurrentium, ita ut lucrum instituentis loteriam
non excedat pretium iustum honesti negotii ; secus iste
excessum in pretio restituere tenetur. Nisi tamen omnibus
notum sit loteriam institutam fuisse ad bonum opus pro­
movendum, aut in beneficium Status ; quo casu loteria
non est nisi occasio eleemosynam elargiendi aut communi
bono consulendi.
_____
QUAESTIO TERTIA.

DE SPECULATIONIBUS BURSAE.

603· Notiones. — Bursa vocantur tum nundinae qualificatae seu mercatus ubi merces solis exemplis vel titulis
adsunt, tum locus ubi venduntur1. Unde distinguitur
bursa pecuniaria ubi venduntur valores seu tituli census
publici, actionum et obligationum, et bursa commercialis
seu mercatoria ubi venduntur merces, uti frumentum,
oleum, cafaeum, lanae, metalla, etc.
Contractus in bursa initi sunt duplicis generis :
A. Mercatus de praesenti si tituli vel merces hic et
nunc emuntur et venduntur pro numerata pecunia hic
et nunc solvenda ; de q 10 nihil speciale est dicendum,
quiâ est simplex emptio et venditio, non contractus
essentialiter aleatorius.
B. Mercatus ad diem i. e. ad creditum, seu contractus
ad terminum, quando emuntur et venduntur merces vel
tituli, postmodum contra determinatam pecuniam per­
solvendi et tradendi post certum tempus v. g. post tres
menses, vel, uti mos est, ia aut i5a mensis, sed pretio
I. Antiquitus Athenis iam extabat Emporium, et Romae collegium
mercatorum. Bursae hodiernae fundatae fuerunt medio aevo, in Belgio
saec. ΧΙΠ : nominatae sunt a titulo cauponae Brugensis in qua negotia­
tores solebant convenire ; et exinde in omnibus regionibus fuerunt
institutae.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

639

die emptionis statuto, ita ut emens aut vendens lucrum
faciat vel damnum patiatur secundum quod pretium die
solutionis creverit aut decreverit. Unde est contractus
specialis aleatorius speculationis, quia sponsionem inçludit,
Qui originem dedit pluribus variationibus, inter quas
magis consuetae sunt :
1. Contractus differentialis, si contractus praecedens ficte
fiat ita quod merces aut valores reapse non tradantur,
imo quod nec adsint, sed solum intendant contrahentes
ut ab eo cui mutatio pretii adversatur, differentia alteri
solvatur inter pretium praevisum et pretium actuale. Tunc
contractus in ludum transit : ita si pretium auctum sit,
venditor differentiam solvere debet emptori, qui ludere
dicitur « ad elationem » ; si pretium diminutum sit, emptor
differentiam solvit venditori qui ludit « ad depressionem ».
2. Contractus relationis, si accedat accessorius contraçtus
retrovenditionis, qui virtualiter continet mutuum pecuniae
vel locationem mercium cui foenus est pretium, et dicitur
reportus aut deportus, prout prorogatio solutionis, v. g.
ad 15 dies, respective petitur ab emente aut a vendente.
3. Denique mercatus praemiatus seu contractus ad
praemium, si contractui adnectitur pactum accessorium
reservationis, ita ut alteruter, emptor aut venditor, reservet
sibi facultatem certo die ante tempus solutionis, puta
pridie, rescindendi contractum soluto certo praemio1.
i. Claritatis causa sit exemplum : A vendit B 100 titulos 3% contra
pretium 70 fr., i. e· 7.000 fr. Quod potest esse materia diversarum
Operationum.
1) Si statim solvitur pecunia, est mercatus de praesenti (au comptant) j
qui si fiat vendendo titulum ad emendum diversum, vocatur gallice
arbitrage.
2) Si pretium solvitur 15» mensis, et hac die tituli valent 69.50, B sol­

vens amittit 50 fr. ; si tituli valent 70.50 fr., A amittit 50 fr. : contractus
ad diem seu ad terminum (marché à terme ou à crédit; op termijn of
op uitstel).

3) Si deficiant tituli (à découvert), die 15“ B, aut A, solvit differentiam,
scii. 50 fr. : contractus differentialis (op verschil van koers of prijs).
4) Si die 15“ mensis, tituli valent 69.50 et B praevidet elationem pro
fine mensis, petit ab X ut velit titulos sumere ea conditione ut eos in
fine mensis eodem pretio reddat, pro qup servitio praestito accipiet
20 fr. Si in fine mensis, tituli valent 7.100 fr., B lucratur 100—20 = 80 fr. :
contractus relationis seu reportus (report; verlenging geven).
Vel e contra si 15* mensis tituli valent 70.50 et A praevidet depres­
sionem pro fine mensis, petit, si non habeat, titulos ab X, sed sub
conditione eos reddendi in fine mensis eodem pretio, pro quo munere

64Ο

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

lamvero Bursa, et operationes pecuniariae vel commerciales
quae ibi peraguntur, non carent utilitate, imo societati modernae
et bono communi necessariae sunt. Etenim :
1. Congressum mercatorum adducunt et ita transactionum
multiplicationem ; unde hodie magna negotia in Bursa tractantur.
2. Faciliorem reddunt determinationem pretii, quae ex vera
aestimatione communi procedit peritorum quaeque ab omnibus
facile nota publicae utilitati confert, quatenus securitatem negotia­
tionum procurat et occasionem doli avertit ; — dummodo non
sit falsificata.
3. Imo ipsae operationes ad terminum non sunt semper
merae sponsiones et speculationes, sed quasi necessariae sunt, quia
a) emptores non semper hic et nunc inveniunt titulos et
merces in quantitate sufficienti, nec venditores hic et nunc
semper inveniunt bonos emptores paratos ad statim solvendum
optimum pretium ; unde ipsis securitas est quod post tempus
haberi posse certo sciant ;
b) item anticipata pretiorum aestimatio valde utilis est, nam
peropportunum est 15 diebus ante eventum cognoscere probabile
pretium1 : ita enim praecaventur decoctiones, et negotiatores
pretia sua anticipatim possunt statuere ac se tueri contra pre­
tiorum variationes ;
c) unde ex illa anticipata praevisione impeditur ne pretia
nimis subito crescant aut decrescant : ita magis stabilia fiunt
et reducuntur ad quoddam temperatum aequilibrium ac crises
oeconomicae attenuari possunt.
Ad hoc tamen requiritur ut operationes istae fiant a peritis,
et sine fraudibus. Nam speculationes mere aleatoriae, e contra
a) perturbant legem realium oblationum et petitionum et
determinationem iusti pretii impediunt ;
b) non correspondent necessitati, et ita Activas et irreales
provocant determinationes possibilitatum commercii et necessi­
tatum ;
c) multiplicant et augent variationes, et ita nocent stabilitati
ac regularitati pretiorum ;
d) insuper, quamvis non necessario sint iniustae, facile tamen
ipsi solventur 30 fr.Si in fine mensis, tituli valent 69.50, A lucratur too
— 30=70 fr. : deportus {déport, verlenging nemeri).
At, deficientibus titulis, istae operationes etiam sine intermedio tertii
fieri possunt inter A et B : A reportum concedit, et deportum sumit ;
B deportum concedit et reportum petit.
5) Si contractus initur cum reservatione illuni rescindendi Contra
praemium 0.25 fr. solvendum pro singulis titulis, et 14* mensis tituli
valent 69.50, B resiliens contractum amittit 25 Ipco 50 fr. : mercatus
ad praemium {marché à prime; handeling op premie).
Omnes isti contractus fieri possunt, cum pluribus varietatibus, in
omni genere titulorum ac mercium, et quidem pro maximis quantita­
tibus et ingentibus pecuniis.
t.Sic venditiones fictae, deficientibus mercibus factae, indicant abun­
dantiam rerum ; e contra emptiones indicant raritatem. Et reportus
est indicium titulos adesse in quantitate excessiva comparative ad pecu­
nias, deportus e contra indicium quod tituli quaerantur et pecuniae
offerantur.

DE IUSTITIA COMMUTATI VA

641

occasionem praebent multiplici iniustitiae, qualis habetur in
spargendo nuntia falsa, vehementer commendando opera quae
ruinae sunt proxima, iniusta monopolia erigendo, ultra realem
valorem immodice augendo pretium aut deprimendo, etc1.

604. Principia moralia. — I. Operationes Bursae non
sunt per se iniustae, dummodo nullus adsit pretiorum
excessus, dolus, vel abusus necessitatis alienae aut aliud
me dium iniustum.
Sunt enim sponsiones et lusus aleatorii, ac proinde iustae
sunt, dummodo 1) pretium seu auctarium sit proportionatum
spei augmenti vel diminutionis valorum vel mercium ; 2) con­
trahentes habeant cognitionem ordinariam nec unus abutatur
ignorantia alterius ; 3) qui faciat officium relationis non abutatur
impossibilitate solvendi ex parte debitoris, et huic auctarium
imponendo nimis magnum, non proportionatum spei probabili ;
4) in hisce nullus utatur dolo aut mediis iniustis, ut rei venditae
pretium cum suo lucro et alterius contrahentis damno augeatur aut
minuatur, v. g. falsis rumoribus et notitiis, diariorum aestima­
tionibus confectis,statisticis computationibus aut telegrammatibus
fictitiis, emptionibus et venditionibus maiore vel minore pretio
fictive factis, coemptis maximo numero titulis ita quod eorum
pretium et ideo pretium deportus vel reportus quasi per mo­
nopolium augeatur vel minuatur ultra vel citra valorem rea­
lem ; etc.

II. Iniustitiae per se rei sunt, qui dolo, metu, fraude
directe procurant ut pretia valorum artificiose augeantur
aut minuantur, cum proprio lucro et aliorum damno.
Ita agunt a) qui falsos rumores spargunt de statu prospero vel
calamitoso regni aut societatis, ut decipiant alios eosque inducant
ad valores vendendos minoris aut emendos maioris pretii ;
b) qui çoalitiones faciunt, ut quibuslibet mediis etiam fraudu­
lentis aut violentis societates sibi invisas opprimant ;
c) qui coemptione procurant monopolium, quo dein fit abusus
ad mutanda pretia plus quam par est, v. g. in deportu vel reportu.

III. Per accidens iniustitiae rei sunt, qui indirecte peri­
culo iniustitiae postea inferendae indebite se exponunt.
i) Ita qui tot et tanta negotia in se suscipiunt, ut praevideant
I. De mercatu Bursae, praeter recentissimos theologos, conferri
possunt : Brants, Les grandes lignes de l’économie politique; Ch. Gide,
Cours d’Économie politique, I; Nell-Breuning,Grundzüge der Bôrsenmoral ;
E. Janssens, La Bourse et la Conscience in coll. Études sociales, I, (1929),
n. 3 ; P. Janssens, Beursspeculatie, in Geestelijke Voordrachten : Moderne
Kwalen, 1929.
Summa Theologiae Moralia Π. — ai

1
î

642

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

se incapaces verisimiliter fore omnibus obligationibus satis­
faciendi tempore debito : sese exponunt periculo damnum
inferendi, atque contractum irritum faciunt, nisi alter huius
conscius fuerit ;
2) à fortiori qui non solum propriam pecuniam periculo sortis
exponunt, sed etiam pecuniam sibi commissam, si fiat contra
voluntatem committentium ;
3) item qui ita se reddunt impares ad alia debita iustitiae sol­
venda ; si vero impendant suas opes familiae necessarias, non
quidem sola prodigalitate peccant, sed graviter contra charitatem
delinquunt suis debitam et pietatem, licet non contra iustitiam ;
4) demum qui, speculationibus sine necessitate habitualiter
vacantes, ita proximo se exponunt periculo etiam fraudibus
aliisque mediis utendi iniustis, ad quod talis consuetudo facile
impellit ad certius lucrum obtinendum.

IV. Extra hos casus, speculationes non sunt iniustae,
sed non sunt moraliter commendandae si non postulentur
necessitate commercii.
Ipsi enim speculatores bonum oeconomicum ad productionem
ordinatum unice impendunt in translationibus de uno in alterum,
et ita ab operationibus vere utilibus avertunt,unde capitalia immo­
biliter retinent in operationibus intermediis sine vera utilitate ; at­
que divitias acquirere intendunt sine labore proportionato et sine
subordinatione ad bonum commune, imo cum aliorum damno
etiam illorum, qui non libere se exponunt fortunae, sed negotia
facere debent. Unde consuetudo vacandi speculationibus Bursae
fovet cupiditatem lucri praedominantem, cui omnia totamque
activitatem subordinant, continuas anxietates secum fert, atque
magno exponit periculo prodigalitatis, otiositatis, et ruinae tem­
poralis negotiorum et familiarum.

605· Animadversiones.—i. Ad incommoda vitanda specu­
lationis atque iniustitias arcendas oportet interveniat legislatio
civilis, quae plerumque hac in re est insufficiens. In Belgio, viget
lex 18 iul. 1924.
2. A meris speculationibus avertendi sunt fideles, praesertim
simplices et inexpertes, imo generatim omnes.
3. Clericis et religiosis interdicuntur huiusmodi speculationes,
uti constat ex resp. S. Off., 15 apr. 1885, et ex Codice iuris,
can. 142 et 592.
4. Ius civile speculationes Bursae saepe aequiparat ludis,
quibus denegat actionem forensem. Ita in Germania et Helvetia
pro mercatu ad diem ; etiam in Belgio et Gallia ex recepta
iurisprudentia, lex tamen gallica 28 mart. 1885 legitimos pro­
nuntiavit mercatus ad diem, etiam si in meram solutionem
praemii desinerent, sed id non intelligitur de iis mercatibus
qUi ab initio ex partium voluntate huc tenderent1. In Italia
etiam ut ludi habentur ; mercatus tamen ad diem de titulis
publicis, servata quadam forma, proteguntur.
i. Venneersch, Th. Μ. II, n. 498.

DE IUSTITIA COMMÜTATIVA

643

CAPUT VI.

DE CONTRACTIBUS SUBSIDIARIIS SEU
ACCESSORIIS
QUABSTIO UNICA.

606. Contractus accessorii seu subsidiarii sunt illi
qui essentialiter supponunt contractum principalem, cui
accedunt ad eius securitatem et executionem, et a quo
aliquatenus pendent iuxta axioma : accessorium sequitur
principale.
Tres sunt praecipui : fideiussio qua obligatio ab uno
suscipitur loco alterius ; pignus et hypotheca quibus obligatio
suscipitur loco alius obligationis.
607. Fideiussio (fidem iubere — donner sa parole ;
cautionnement; borgstelling, borgtocht, a. 2qii) est con­
tractus quo unus vel plures alienam obligationem in se
suscipiunt, si non solvat debitor principalis. Potest gratis
suscipi ; potest etiam pro illa aliquid accipi, tanto plus
quanto maius est periculum quod debitor non solvat ;
imo etiam si nullum sit periculum vel molestia, quia talem
obligationem in se suscipere est pretio aestimabile.
Est contractus qui essentialiter ab alio omnino dependet,
unde fideiussor (la caution) se tantum subsidiarie imo
conditionate obligat pro casu quo debitor non satisfaciat.
Hinc 1) obligatio fideiussoris ab obligatione principalis
debitoris pendet, adeoque non existit nisi haec ipsa sit
valida (a. 2012) ;
2) non plus obligatur quam principalis, adeoque, si huius
obligatio cessat, liberatur fideiussor (a. 2013) ;
3) non tenetur solvere debitum, nisi excusso prius debi­
tore principali coram iudice ; excipe si ipse beneficio
executionis renuntiaverit aut se debitorem aeque princi­
palem constituerit (a. 2021').
Fideiussor esse non potest nisi qui liberam bonorum ad hoc
sufficientium administrationem habet, qualem non habent pu­
pillus, minorennis, religiosus, et in multis regionibus uxor,
saltem sine consensu tutoris, curatoris, superioris, mariti ;
insuper ex iure civili nostro requiritur ut habitet in territorio

644

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

curiae regiae {cour d'appel} ubi fideiussio solvenda est (a. 2018).
Tenetur erga creditores de omnibus obligationibus debitoris
(a. 2016) ; sed solum in eius defectu seu impotentia et quidem
iuridice probata (a. 2021), i. e. nonnisi post sententiam iudicis.
Obligatio est realis et ideo transit ad haeredes (a. 2017).
Si pro debitore solvat fideiussor, hic eo ipso creditor evadit
ac in eum recursum habet in ordine ad repetendum ea quae
eius loco solvere fuit coactus (a. 2028-2030). Debitor principalis
tenetur fideiussorem indemnem servare, nisi iste solvisset,
debitore non praemonito, et sic in causa esset cur is vel secundo
solveret, vel debiti extinctionem prosequi non posset (a. 2031),
sed tunc fideiussor habet actionem contra creditorem.
Contra debitorem fideiussor potest agere 1) dum ipse coram
iudice convenitur ad solvendum; 2) dum debitor in decoctionem
cedit vel est solvendo impar ; 3) dum debitor se obstrinxerit
ad eum certo tempore liberandum ; 4) ubi elapsum est tempus
solutionis ; 5) post decem annos si tempus solutionis determina­
tum non erat, nisi agatur de tutela aliisque obligationibus quae
temporis lapsu extingui non possunt (a. 2032).

608. Pignus seu oppignoratio (nantissement ; pandgeving,
a. 2071) est contractus realis quo debitor (vel alius) rem
aliquam creditori (vel tertio) tradit in securitatem debiti ;
ita ut possit ex ea ante alios creditores solutio peti si
debitor non solvat. Quae res si sit mobilis, vocatur pignus
(gage; onderpand) ; si immobilis, antichresis* (quae datur
scripto : verpanding}·
Debitor creditori tenetur tradere pignus idoneum, re­
fundere impensas necessarias quae factae sunt ad rei
conservationem, illam non repetere priusquam debitum
integrum solverit, nisi ea creditor abutatur.
Creditor diligenter pignus custodire debet (secus tenetur
damnum reparare), fructus ex eo acceptos in debiti diminutionem computare, nec potest, nisi de consensu debitoris
vel iudicis, re oppignorata uti, nec illam vendere ad
solutionem obtinendam, nisi debitor sit in mora culpabili
et prius monitus fuerit (a. 2073-2091).

609. Hypotheca (grondpand, kusting) est contractus quo
res immobilis12 remanens apud debitorem obligatur creditori
1. C. germ. a. 1213, pro antichresi non fit distinctio rei mobilis et
immobilis.
2. Exceptio fit pro hypotheca maritima, qua naves cum earum in­
strumentis et mercibus hypothecari possunt (C. Comm. et Ass. marit.,
a. 37); iure italico (a. 1967) hypothecae etiam subiiciuntur tituli obliga­
tionum Status.

DE IUSTITIA COMMUTATIVA

I

645

in securitatem debiti. Consequenter vox etiam designat
rem immobilem obligatam, et ius ex illa debitum exigendi ;
est autem ius reale (in re) et indivisibile, ita ut si debitor
solvere neglexerit, ex omnibus rebus obligatis et singulis
earum partibus a quocumque detineantur, creditor sibi
satisfacere possit (1. belg. 16 dec. 1851, a. 41).
Differt a pignore in eo quod pignus traditur, hypotheca vero
nonnisi nuda conventione firmatur. Est triplex (a. 43-44 ;
C. C., a. 2116) :
1) legalis seu implicita quae vi legis inducitur in favorem
communitatum, uxoris, filii et minoris super bona administra­
torum, mariti, patris, et tutoris (a. 45 et 47) ;
2) iudicialis quae procedit ex iudicis decreto in gratiam illius
qui sententiam obtinuit contra alium1 ;
3) conventionalis quae pendet a mutua contrahentium voluntate ;
ad quain accedit hypotheca testamentaria (a. 44) quae a testatore
stabilitur super bona immobilia, specialiter in testamento desi­
gnata, ad assecurationem legatorum quae facienda praescripsit
(a. 44)·
Potest esse specialis, cum scii, quis obliget rem determinatam,
v. g. talem fundum ; aut generalis qua scii, quis obliget omnia
bona : hypotheca legalis et iudiciaria potest complecti omnia
bona praesentia et futura, conventionalis et testamentaria vero
sola bona praesentia.

Hypotheca in Belgio regitur lege 16 dec. 1851, secundum
quam ii soli habiles sunt ad hypothecam conventionalem qui
habiles sunt ad alienanda bona quae hypothecae subiiciuntur
(a. 73). Non potest concedi nisi per actum authenticum coram
notario initum, aut per actum privatum coram iudice aut notario
agnitum (a. 76), Nec valet nisi in actu huius constitutivo aut
altero authentico speciatim declaretur natura et situs cuiuslibet
boni hypothecae subiecti (a. 78), ac in ipso actu exprimatur
summa certa et determinata ; quodsi debitum sit conditionatum,
de conditione debet fieri mentio in inscriptione (a. 80) : ut enim
hypotheca suam integram habeat vim, in registro apud conser­
vatorem hypothecarum debet inscribi regionis in qua sita sunt
bona hypothecae subiecta (a. 81).

Hypothecae duo sunt effectus praecipui seu privilegia :
i° ius praeferentiae, quo creditor habet ius solutionem ex
bonis obtinendi ante creditores merechirographos,et etiam
ante illos qui nonnisi sequenti die2 hypothecas inscribi
1. Haec in Belgio non amplius subsistit.
2. Ita iure gallico, belgico et aliis ordinem sortiuntur a die inscriptionis ; alibi ab ipsa inscriptione, sed ius italicum (a. 2008) fert ut qui
documentum simul praesentent, sub uno inscriptionis numero ponantur.

646

SUMMA THEOLOGIAE MORALÏS

curaverunt ; 2° ius prosecutionis,quo creditor bonum hypothecatum prosequi potest,ad cuiuscumque manus devenerit
(a. 96). Excepta hypotheca legali quae semper durat quin
renovetur, inscriptio hypothecae renovanda est ex lege
civili ante elapsum quemdam terminum, alioquin amit­
terentur praedicta privilegia (a. 81-90).
In Gallia renovanda est inscriptio infra 10 annos, in
Belgio infra 15, in Italia infra 30, in Hispania infra 20 ;
in Germania renovari non debet.
Hypotheca extinguitur i° extinctione debiti principalis ;
2° renuntiatione creditoris ; 30 praescriptione ; 40 obser­
vatione formalitatum et conditionum quae praescribuntur
ut bona liberentur ab hypotheca (purge des hypothèques).
Etenim detentor boni hypothecati qui personaliter non obli­
gatur, se liberare potest : a) vel solvendo, omnia debita inscripta ;
— vel b) bonum derelinquendo absque ulla reservatione ; —
c) quodsi neutrum faciat, quilibet creditor potest obtinere ut
vendatur bonum post 30 dies ab interpellatione quam facere
debet tum debitori primitivo, tum detentori actuali : tunc
superest tamen unum medium, nempe recursus ad id quod
vocant la purge des hypothèques, vi cuius potest detentor obtinere
ut liberetur solvendo pretium boni hypothecati (a. 97-107; 109 sq).

610. Transactio (compromis; dading, schikking in der
minne, overeenkomst) ad contractus subsidiarios reduci
potest. Est contractus onerosus quo res dubia et incerta
componitur inter partes, seu quo duo vel plures contesta­
tionem dubiam inter se ortam componunt, vel orituram
praeveniunt. Ita C. C., art. 2044 secundum quem scripto
confici debet, quod tamen non requiritur ad solemnitatem
seu validitatem, sed ad meram probationem.
Ut quis possit hunc contractum inire, necesse est ut possit
disponere de re circa quam contestatio versatur. Haec autem
esse debet dubia, quia si ius alterius partis esset certum, iniustum
foret ipsi transactionem proponere qua isti iuri renuntiare de­
beret. Non tamen requiritur ut contestatio iam orta fuerit, sed
sufficit quod praevideatur,quo casu fieri potest ob timorem, dum­
modo timor sit fundatus et iura incerta reddat. Contestationi
finem imponit transactio, quae non minorem habet auctoritatem
ac definitiva sententia iudicis (a. 2052), nisi deprehendatur falsa
fuisse allegata (a. 2055-2056).

QUARTA PARS.
DE IUSTITIA DISTRIBUTIVA.

6ιι· Iustitia distributiva est illa qua societas (seu eius
praesides) inter membra, pro merito, idoneitate aut neces­
sitate cuiusque, commoda et onera distribuit. Differt a
commutativa :
1) essentialiter est in societate ut in subiecto ; e contra
commutativa est in homine privato ;
2) respicit necessario plures quorum merita aut necessi­
tates comparantur, etiam si uni conferatur munus aut
imponatur onus ; e contra commutativa non comparat nec
distribuit inter plures, sed uni vel pluribus tribuit, cuique
ius rigorosum ;
3) distribuit res communitatis quae non actu sed sola
potentia et destinatione sunt membrorum, et ideo non
reddit ius strictum nec per se obligat ad restitutionem ; e
contra commutativa ius strictum reddit quod unusquisque
habet ad rem determinatam quae iam aliquo saltem modo
eius est, unde obligat ad restitutionem. Ideo commutativa
per se respicit aequalitatem rei ad rem ; non ita distributiva :
haeç per se respicit proportionem geometricam, quia bona
et onera inter membra distribuit proportionaliter ad digni­
tatem quam ad illa habent.
De iustitia distributiva dicendum venit post ceteras, quia
frequenter fit ut, simul cum illa, iustitia commutativa et
legalis servandae veniant aut violentur.
Dicemus 1) de iudicio in genere, quod primario est
actus iustitiae distributivae, et de peccato opposito, scii,
acceptione personarum ; tunc speciatim
2) de iustitia et iniustitia in distribuendis bonis,
3) in distribuendis Oneribus, v. g. tributis et militia,
4) in indiciis publicis, scii, a) de iudicibus: b) de accu­
satore, reo et testibus ; c) de advocatis.

648

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS
QUAESTIO PRIMA.

DE IUDICIO QUOD FORMALITER ET PRIMARIO EST
ACTUS IUSTITIAE DISTRIBUTIVAE.
S. Th. IMI, q. 60 ; et 63, a. 1,

612. Indicium est actus iudicis (seu superioris iudicantis)
in quantum iudex est ; qui actus ad iustitiam distributivam
formaliter et magis quam ad alias pertinet. Distributio
enim includit et supponit iudicium auctoritatis de bonis
communitatis, salvo tamen bono communi, inter membra
dividendis proportionaliter ad eorum dignitatem, aut de
tutela seu protectione illis concedenda proportionaliter ad
quantitatem eorum bonorum et iurium.
Iudex etymologice est quasi ius dicens, unde est persona
publica ad hoc instituta ut sibi subditis ius dicat secundum
legis praescriptum. Hinc iudicium
1) primaria significatione et propriissime importat rectam
definitionem seu determinationem iuris seu iusti, quod est
obiectum iustitiae, et ideo iudicium est actus iustitiae. Intelligitur
autem iudicium secundum excellentiam : publice exercitum cum
Solemnitate, quod authentice fiat a superiore societatis, aut eius
nomine ab ep qui in societate potestatem iudiciariam exercet :
« iudicium est in principibus et iudicibus » ;
2) secundario autem significat tale iudicium interne aut privatim latum, etiam a privatis, in re iustitiae, scii, circa vitam,
res, iura, mores aliorum ;
3) ampliatum nomen fuit ad significandam sententiam seu
recti determinationem in quacumque materia sive speculativa
sive practica : in omni enim assensu seu vera determinatione
mentis est aequalitas seu conformitas intellectus sive ad rem
sive ad appetitum rectum. Et sic minus proprie iudicium est
cuiuslibet virtutis : ad quamlibet virtutem enim pertinet iudiçare
in propria materia, sed ita iudicium est potius determinatio
recti quam iusti.

613. Iudicium est actus iustitiae. — Quod ita probat
Billuart1 :
1) « Iustitiae est definire et determinare id quod est
iustum seu aequale alteri : hoc enim est eius obiectum.
Atqui iudicium sensu proprio nihil aliud est nisi definitio
et determinatio iusti. Ergo.
2) Recte definire in materia alicuius virtutis procedit ex
i. Diss. VII, a. 1.

DE IUSTITIA DISTRIBUTIVA

649

habitu talis virtutis (q. 60, a. 1), quatenus nempe virtus
inclinat affectum ad suum obiectum et intellectus iudicat
çonformiter ad affectum, quia affectus facit ut res intellectui
videatur conveniens ; unde dicitur communiter, qualiter
quis est affectus taliter iudicat de rebus : sic castus recte
iudicat ea quae pertinent ad castitatem. Ergo recte definire
in materia iustitiae, quod est iudicare, procedit ex habitu
iustitiae ».
Nec dicatur iudicium esse rationis, non voluntatis, et ideo
pertinere non ad virtutem moralem, sed ad prudentiam. Ad
rectum iudicium enim requiruntur duo : « Unum est ipsa virtus
proferens iudicium, et sic iudicium est actus rationis : dicere
enim vel definire aliquid rationis est. Aliud est dispositio iudi­
cantis ex qua habet idoneitatem ad recte indicandum, et sic
in his quae pertinent ad iustum iudicium procedit ex iustitia,
sicut in his quae pertinent ad fortitudinem, ex fortitudine. Sic
ergo iudicium est actus iustitiae sicut inclinantis ad recte iudicandum, prudentiae autem sicuti iudicium proferentis, unde et
synesis ad prudentiam pertinens dicitur bene iudicativa » (q. 60,
q. i, ad 1).
Iudicium itaque in quantum respicit iustum secundum omnes
circumstantias, est actus prudentiae ; sed in quantum formaliter
respicit ius ut alteri aequale debitum, quod est obiectum pror
prium iustitiae, est actus iustitiae et quidem ab illa elicitus, quia
immediate ab ea regulatur, nulla alia virtute mediante.

614. Iudicium est licitum (Deut. XVI, 18-2O ; I,
16-17 5 Ioh· VII, 24 ; Rom. XIII, 4 j Act. V ; I Cor.
V, 3 sq.), dummodo debitis vestitum sit circumstantiis1,
quae sunt tres : 1) ut procedat ex inclinatione iustitiae ;
2) ex auctoritate praesidentis in subditum ; 3) et profe­
ratur secundum rationem rectae prudentiae. Quibus defi­
cientibus, iudicium dicitur vel iniustum seu perversum—
vel usurpatum — vel temerarium ; et ideo in Scripturis
aliquando prohibitum (Mt. VII, 1-2 ; Rom. Π, 1 ; XIV,
3 sq. ; lac. IV, 11-13).
Quod iudicium valide exercetur etiamsi iudex de peccato
damnaret cuius ipse est reus, quia peccatum non aufert auctori­
tatem iurisdictionis (Cone. Const., sess. 8, c. Wicleff) ; quamvis
graviore scandalo peccare possit si ita iudicet, peccator publicus.
I. Ita contra Waldenses et Anabaptistes dicentes non licitum esse
Christianis iudicium exercere.

650

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

615. Animadversiones.— 1» In iudiciis de personis, dubia
sunt in meliorem partem interpretanda, non solum negative quatenus
non iudiçandum est peius sed a iudicio saltem est abstinendum,
et hoc semper est observandum (uti iam diximus ubi de iudicio
temerario) ; sed etiam aliquando positive, quando scii, positivus
actus iudicii praecipitur eliciendus de bonitate aut malitia pro­
ximi. Unusquisque enim habet ius ut aestimetur bonus, quam ·
diu non appareat sufficienter eius malitia.
2a Iudicium ordinario exercendum est secundum leges scriptas.
Nam « iudicium nihil aliud est quam quaedam definitio vel
determinatio eius quod iustum est. Fit autem aliquid iustum
dupliciter : uno modo ex ipsa natura rei, quod dicitur ius naturale ;
alio modo ex quodam condicto inter homines, quod dicitur ius
positivum. Leges autem scribuntur ad utriusque iuris deter­
minationem, aliter tamen et aliter ; nam legis scriptura ius quidem
naturale continet sed non instituit : non enim habet robur ex
lege sed ex natura ; ius autem positivum scriptura legis et
continet et instituit, dans ei auctoritatis robur. Et ideo necesse
est quod iudicium fiat secundum legis scripturam, alioquin
iudicium deficeret, vel a iusto naturali vel a iusto positivo >.
q. 60, a. 5.
Dicitur : ordinario ; non ita esset faciendum, si lex humana
manifeste contradiceret legi naturali, aut si in casu vergeret in
detrimentum boni communis.

616. Peccatum quod iustitiae distributivae et iusto
iudicio opponitur est acceptio personarum. — Quod
nomen est ex Scripturis desumptum (Deut. I, 17 ; XVI,
19 ; Lev. XIX, 15 ; Eph. VI, 9). Accipere personam est
respicere faciem (Mc. XII, 14 et Mt. XXII, 16 ;
Ps. LXXXI, 2) ; unde ita vocatur quia omissis propriis
motivis quae attendi debent ad iustam distributionem
(scii, meritis, necessitatibus, dignitate, capacitate), respicit
alias circumstantias personales impertinentes : ideo di­
cuntur accipi personae, non merita. Hinc acceptio per­
sonarum (aanzien van personeri) definitur : iniustitia qua,
in rebus communibus ex iustitia distribuendis, non attenditur
ad proportionem meritorum vel idoneitatis eorum quibus dan­
tur, sed ad aliquam causam huic rei impertinentem. Dicitur
1) in rebus, sive bonis, ut sunt beneficia, officia publica,
honores, iudicia, etc., sive malis seu onerosis, uti sunt
tributa et vectigalia, operarum contributiones, poenae, etc.
2) in rebus communibus ex iustitia distribuendis, quia in
distributione rerum propriarum quas quis dare non tenetur,

If
DE IUSTITIA DISTRIBUTIVA

651

aut nonnisi forte vel ex liberalitate vel ex charitate, non
est acceptio personarum, etiamsi non attendat ad merita
vel idoneitatem eorum quibus distribuit, v. g. eleemosynam
dare alicui quia amicus : quilibet enim absque iniustitia
potest de suo dare quantum vult et cui vult. Unde non
est acceptio personarum, si Deus gratias inaequaliter
distribuit (Mt. XX, 14-15 ; Rom. IX, 14 sq.) ;
3) non attenditur ad proportionem meritorum vel idonei­
tatis : si enim aliquis consideret illam proprietatem per­
sonae, propter quam id quod ei confertur est ei debitum
et proportionatum, non est acceptio personae sed Causae,
v. g. promovere aliquem propter scientiam. Sed si aliquis
consideret in eo cui aliquid conferat, non id propter quod
datum est proportionatum vel debitum, sed solum hoc
quod est iste homo, est acceptio personae, quia non
propter causam tribuitur sed simpliciter attribuitur per­
sonae.
Ad personam ergo refertur quaecumque conditio non
faciens ad causam propter quam aliquis sit dignus hoc
dono, v. g. si quis promoveat aliquem quia est dives vel
consanguineus.

1

t

I

617. Acceptio personarum opponitur directe et
per se iustitiae distributivae, quia iustitia distributiva
consistit in hoc quod diversis personis diversa tribuuntur
secundum proportionem ad dignitates personarum ; in
acceptione personarum autem praeter proportionem agitur.
Potest tamen etiam opponi, non solum iustitiae legali
prout nocet bono communi, sed aliquando per accidens
iustitiae commutativae, in quantum laedit ius strictum
sive societatis, v. g. nominando ministros incapaces, sive
privatorum, v. g. m distributione bonorum quae primario
sunt destinata aliquibus determinatis, uti pauperibus,
qui tunc ad illa habent ius ad rem.
Est autem ex genere suo peccatum mortale, tum quia
omnis iniustitia ex genere suo gravis est, tum quia iustitia
distributiva praestantior est commutativa utpote proximior
bono communi et iustitiae legali, tum quia non minus
damnum sequitur ex iniusta distributione quam ex com-

652

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

mutatione. Potest tamen esse veniale ex levitate materiae,
ut si in re parva v. g. in loco sedendi praeferatur minus
dignus digniori, vel si parva sit discrepantia inter minus
et magis dignum, aut inter bona distributa.
QUAESTIO

SECUNDA.

DE IUSTITIA ET INIUSTITIA IN DISTRIBUENDIS
BONIS.
S. Th· Π-Π, q. 63, a. 1, 2, 3.

618. Iustitia distributiva directe et per se respicit
distributionem bonorum. — Ad iustitiam distributivam
pertinet tribuere alteri, non exigere sibi. In sola autem
bonorum distributione alteri tribuitur. Unde iustitia distri­
butiva primo et directe respicit distributionem non onerum
sed bonorum communitatis.
A. Generatim et praecipue : Bona communitatis sunt
bonae conditiones sociales. Iustitia distributiva non semper
praecipue agit de qualitate bonorum repartitioni subiiciendorum, v. g. de dividendis pecuniis, rebus, servitiis ; sed
praesertim de distributione ipsorum bonorum communi­
tatis seu conditionum socialium requisitarum ad vitam
humanam perfectam, concedendo securitatem ordinis,
iurium, conditionum oeconomicarum, etc. Omnibus condi­
tiones bonas tribuere debet, sed diversas secundum prin­
cipalitatem eorum in societate, ita ut possint evolutionem
consequi, sed unusquisque in sua sphaera diversa.
Ad quod aequior adsit partitio bonorum (n. 269, 5).
B. Speciatim : Bona communitatis sunt etiam bona parti­
cularia, et quidem diversi generis :
1) varia munera seu officia publica,quae saltem primario
in bonum commune reipublicae, et secundario tantum esse
possunt in bonum privatum membrorum instituta ;
2) alia bona etiam primario esse possunt praemia pro
membris, ut praemia pro merito, adiumenta et subsidia
pro indigentia ;
3) honores qui secundum reipublicae consuetudinem
deferuntur obtinentibus talem vel talem statum aut gra­
dum : sic enim moraliter est quoddam bonuin commune

DE IUSTITIA DISTRIBUTIVA

653

quod etiam a privatis tamquam unius reipublicae membris
exhibetur, ita ut in hoc gerant vices reipublicae ;
4) denique efficax protectio seu tutela libertatis, iurium
et bonorum ; sed de hoc specialiter dicetur in q. 4 ubi
de iudiciis publicis.
619. Distributio munerum seu officiorum. — In
eligendo ad officia publica, per se debet eligi qui positive
noscitur dignus ac habere dotes tum natura rei tum ex
iure civili ad officium requisitas (scientiam, probitatem,
industriam); nisi per accidens nullus adsit dignus et nihilo­
minus necesse sit aliquem habere, quo casu sufficit eligere
minus indignum. Et quidem
1) erga rempublicam, adest etiam obligatio iustitiae commutativae ad eligendum vere dignum, si quis eligat ; insu­
per ad eligendum,ex iustitia commutativa obligatur superior
ex officio ad munera eligens, alii autem ex privilegio eli­
gentes solum ex iustitia legali;
2) erga candidatos ipsos, etiam ex iustitia commutativa
adest obligatio eligendi digniorem, si fuerint vocati proprie
dicto concursu, indicto scii, non solum ad cognoscendos
dignos sed cum obligatione praecise ad conferendum bene­
ficium digniori ex concurrentibus : tunc enim iste acquirit
ius strictum, servandum in omni casu. Alias ex sola
iustitia distributiva debet eligi dignior, non absolute, sed
inter illos qui haberi possunt.
Munera enim secum ferunt plura bona, lucra, commoda et
utilitates, quae ab officialibus capi possunt sine detrimento boni
communis, et cum sint bona communitatis, aliquo modo sunt
partium, ac proinde sunt bona aeque inter cives distribuenda ;
et ideo habent rationem praemiorum quae paucis solum tribui
possunt, et dignioribus sunt tribuenda s — secus habetur ac­
ceptio personarum. Excipe
a) si dignior reservatur ad munus excellentius proxime vaca­
turum ;
b) si dignior cum maiori communitatis bono aliunde occupatur ;
c) si suffragium certo non sit profuturum digniori : tunc enim
potest eligi minus dignus ad vitandam electionem indignioris.

620. Distributio aliorum bonorum. — Alia bona
communitatis, quae primario spectant utilitatem membrorum,
sunt tum praemia proprie dicta pro meritis, tum subsidia
pro indigentia aut necessitate, uti sunt pecuniae quibus

654

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

eriguntur instituta v. g. scholae publicae, foventur artes
et scientiae, vel variae levantur indigentiae civium. In
quibus distribuendis servanda est triplex regula :
1) Bona primario et ante omnia distribuenda sunt
secundum exigentiam boni communis : iustitia distributive
enim partitur bona communia inter varias communitatis
partes et membra ; atqui bonum partium qua talium
cedit bono communi totius ; ergo.
2) Praemia quibus cives, vel institutiones,excitentur ad vir­
tutem (sobrietatem, parcimoniam, pietatem erga patriam)
distribuenda sunt proportionaliter ad merita proprie dicta.
3) Subsidia stricte dicta in levamen inopium sunt sol­
venda proportionate ad eorum necessitatem.
^Quod si alia ratione distributio fiat, praeter peccatum
quod committitur erga rempublicam, etiam laeditur iustitia
distributive^ personarum acceptione.
Notetur autem, et in his bonis distribuendis, praeter distributivam etiam laedi posse iustitiam commutativam, non quidem a
superioribus si ipsi distribuant, sed si eorum nomine officiales
inferiores tamquam meri ministri et oeconomi nil agant nisi
exequi distributionem. Tenentur enim exequi voluntatem supe­
riorum, qui intendunt bona secundum civium merita conferre ;
et ideo unusquisque civium ius strictum habet ne contra hoc
mandatum agant.

621. Distributio honorum. — In distribuendis hono­
ribus, regulae instar sint verba S. Thomae (a. 3) : «Si
aliquis honoretur propter alias causas quae non faciunt
dignum honore... pertinet ad acceptionem personarum...
lamvero honor est quoddam testimonium de virtute eius
qui honoratur ; et ideo sola virtus est debita causa honoris.
Sciendum tamen est :
1) Quod aliquis potest honorari non solum propter
virtutem propriam sed etiam propter virtutem alterius ;
sicut principes et praelati honorantur etiam si sint mali,
in quantum gerunt personam Dei et communitatis cui
praeficiuntur... ; ita etiam honoratur insipiens, qui ponitur
loco Dei et loco totius communitatis.
2) Et eadem ratione parentes et domini sunt honorandi,
propter participationem divinae dignitatis, qui est omnium
Pater et Dominus....

DE IUSTITIA DISTRIBUTIVA

|
*

3) Senes autem sunt honorandi propter signum virtutis,
quod est senectus : licet hoc signum quandoque deficiat...
4) Divites autem honorandi sunt propter hoc quod
maiorem locum in communitatibus obtinent. Si autem
solum intuitu divitiarum honorentur, erit peccatum accep­
tionis personarum >> (Cfr. lac. II, 1-3).
622. Animadversiones.—A.Quae diximus de distribuendis
muneribus et bonis reipublicae, per se valent de bonis spiritualibus
et beneficiis ecclesiasticis ; imo in his maius est peccatum quia
fit in potioribus : ita peccatum grave est in electione ad bene­
ficium episcopale aut ad alia curam animarum habentia, et ad
simplicia maioris momenti. Attamen :
1) Restrictionem quamdam apponit S, Thomas, a. 2.: «Con­
tingit enim quandoque quod ille qui est minus sanctus et minus
sciens, potest maius conferre ad bonum commune, propter
potentiam vel industriam saecularem, vel propter aliquid huiusmodi. Et quia dispensationes spiritualium principaliter ordinantur
ad utilitatem communem... ideo quandoque absque acceptione
personarum in dispensatione spiritualium illi qui sunt simpliciter
minus boni, melioribus praeferuntur ; sicut etiam Deus gratias
gratis datas quandoque concedit minus bonis ».
2) Imo quidam ulterius progressi, dicunt unice instituta fuisse
beneficia ecclesiastica ob bonum commune, nec proinde obliga­
tionem erga candidatos esse ullam, nec ex iustitia distributiva
nominandi digniores, nisi in casu concursus stricte dicti. Id
tamen non est conforme menti S. Thomae qui ait, ad 3 :
« Quantum ad conscientiam eligentis, necesse est eligere meliorem
vel simpliciter vel in comparatione ad bonum commune. Quod
si potest haberi aliquis magis idoneus erga aliquam dignitatem
et alius praeferatur, oportet quod hoc sit propter aliquam pausam.
Quae quidem si pertineat ad negotium, quantum ad hoc erit
ille qui eligitur magis idoneus. Si vero non pertineat ad negotium
id quod çonsideratur ut causa, erit manifeste acceptio personae »,
Quae verba meditationi essent subiicienda ab omnibus illis qui
beneficia ecclesiastica distribuere debent, cum in illis saepius
nullo modo attendatur iustitia distributiva.
3) Consequenter de nepotismo dicit S. Thomas, ad 1 : « Circa
consanguineos praelati distinguendum est. Quia quandoque sunt
minus digni, et simpliciter et per respectum ad bonum commune.
Et sic si dignioribus praeferantur, est peccatum personarum
acceptionis in dispensatione spiritualium ; quorum praelatus
ecclesiasticus non est dominus ut possit ea dare pro libito, sed
dispensator... Quandoque vero consanguinei praelati ecclesiastici
sunt aeque digni ut alii. Et sic licite potest absque personarum
acceptione consanguineos suos praeferre, quia saltem magis in hoc
praeeminent, quod de ipsis magis confidere potest, ut unanimiter
secum negotia Ecclesiae tractent. Esset tamen hoc propter scandalum dimittendum, si ex hoc aliqui exemplum sumerent, etiam
praeter dignitatem, bona Ecclesiae consanguineis dandi ».

1

!

1i
ij

655

656

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

B. In quantum aliqui scienter et volenter contra iustitiam
commutativam peccant in distribuendis bonis, in tantum tenentur
restituere illis quorum ius strictum laeserunt ; ipse autem iniuste
electus ad restitutionem non tenetur, nisi 1) sit incapax, quo
casu communitati restituat ob varia damna quae ex eius electione
passa est, ac renuntiet officio, aut, si possibile sit, quamprimum
se aptum reddat ; 2) aut nisi mediis iniustis impediverit electionem
dignioris.
C. Distributio bonorum particularium v. g. haereditatis, non
est distributio ptoprie dicta seu formalis sed materialis tantum
partitio, nec pertinet proprie ad iustitiam distributivam, quia
ius strictum ad ea habetur, nec agitur de bonis ipsius com­
munitatis.
QUAESTIO TERTIA.

DE IUSTITIA ET INIUSTITIA IN DISTRIBUENDIS
ONERIBUS.

623. Ad iustitiam distributivam indirecte perti­
nent onera, in quantum immunitas ab oneribus est
aliquod bonum proportionaliter inter cives distribuendum.
Unde aequalis vel inaequalis distributio onerum ad aequa­
lem vel inaequalem bonorum partitionem reducitur.
Onera autem intelliguntur quaecumque praestationes
utiles, pretio aestimabiles, ab ipsa communitate membris
impositae ; quae variae esse possunt : labores et operarum
contributiones, bona tradenda (triticum, fructus, bestiae),
pecuniae solvendae, poenae pro delictis subeundae. In
quibus per se laedi potest non solum iustitia distributiva,
sed et commutativa ; haec quidem non respicit propor­
tiones quibus onera comparari debent : id facit distributiva ;
sed proportionibus suppositis, prohibet plus a tali vel tali
exigere, ne accipiatur ab eo quod suum est absque titulo
illud exigendi. Et similiter dicendum est de iustitia in
quantum est vindicativa per poenas : supposita propor­
tione poenae cum delicto, quam respicit iustitia distributiva,
commutativa iustitia vetat maiorem imponere ne quis
laedatur in vita, membris vel bonis absque causa iusta.
Hodie praecipua onera sunt tributa et vectigalia sol­
venda, ac militia subeunda.
Articulus I.

De Tributis et Vectigalibus solvendis.

624. Tributa seu vectigalia lato et generali sensu

DE IUSTITIA DISTRIBUTIVA

657

vocantur quaecumque cives solvere tenentur ad communia
reipublicae onera sublevanda, stricte tamen haec duo
distinguuntur. Tributa scii, in sensu proprio sunt pecuniae
quas cives tribuere debent ex lege civili eo praecise fine
ut publicis sumptibus reipublicae fiat satis ; vectigal potius
est pecunia solvenda propter mercium transvectionem sive
in aliam civitatem aut regnum (droits de douane et de transit),
sive in aliam personam (droits de successio^ et de mutation),
sive in aliam formam aut usum (droits d'accise).
In iure moderno autem alia in usu solet esse distinctio,
scii, in tributa directa et indirecta. Directa sunt ea quae
immediate et primario personas afficiunt propter bona quae
possident immobilia aut mobilia, vel artes aut negotia
quae exercent Indirecta vero censentur ea quae immediate
ac primario res afficiunt et mediate personas, qualia sunt
ea quae colliguntur occasione successionis, transvectionis,
fabricationis, etc.
625. Conditiones ad iustitiam tributi requisitae
numerantur tres :
1) ut a legitima et competente auctoritate imponatur
nationali, provinciali, municipali, ut praescribit iustitia
commutativa ;
2) propter iustam causam, scii, reipublicae utilitatem aut
necessitatem, ita ut immediate vel mediate cedat in bonum
commune, proportionate cum necessitate occurrente, ut
exigit iustitia legalis ; — secus auctoritas pubhca non
habet ius de bonis subditorum disponendi ; unde ex hoc
capite per se excluduntur tributa imposita propter ex­
pensas inutiles aut a fortiori nocivas ;
3) servata debita proportione ad cuiusque facultates,
sicut dictat iustitia distributiva : ita ut onus non excedat
facultates et compensetur commodo quod ex tributo
populo obvenit, ac proinde ut qui ditiores sunt ac bene­
ficia civilis administrationis magis percipiunt maiora
onera portent.Status enim non habet ius nisi ita de bonis
subditorum disponendi.
j. In Belgio pristinis variis tributis directis substitutum est tributum
generale super reditus (1. 29 oct. 1919, a. 1, 7 et 90).
Summa Theologiae Moralia Q. — 43

658

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Hinc peccant non solum contra iustitiam legalem aut distributivam, sed etiam contra commutativam, illi
a) qui scienter imponunt tributa (legislatores, ministri, rex
sanciens) sine probabili necessitate aut utilitate, quia iniuste
cives privant ;
b) qui pecunias publicas sine utilitate prodigunt cum periculo
gravandi populos in futurum ;
c) qui inter subditos dividunt onera sine proportione ad eorum
facultates hasque transcendunt.

626. Thesis I. Tributa de iure et per se obligant
in conscientia, saltem postquam quota pars legitime
determinata est secundum iustitiam.
Declaratur. Dicitur a) de iure et per se, quatenus legislator
potestatem habet subditos obligandi in conscientia, et id cen­
setur intendere nisi ex adjunctis contrarium constet. Possunt
enim etiam condere legem mere poenalem et obligare sub sola
poena ; unde si ex adiunctis patet talem fuisse mentem legislatoris,
aut legem a maxima parte populi ut mere poenalem intelligi,
nec legislator contradicat, per accidens lex non ligat in conscientia
nisi ad poenam ;
b) saltem postquam legitime determinata est quota pars : in iure
hodierno enim lex non obligat subditos, nisi postquam legitima
auctoritas definiverit quotam solvendam et civi imposuerit :
tunc enim generalis obligatio solvendi tributa transit in obliga­
tionem strictam, quae actione civili peti potest. Determinatio
quotae solvendae fieri solet taxatione ab officialibus ; ut autem
facilior fiat, quandoque a potestate publica praecipitur civibus
declaratio facienda, quo in casu, etiam si adsit obligatio con­
scientiae declarandi, nondum tamen, antequam quota definitive
fuerit imposita, adest obligatio solvendi praesertim ex iustitia
commutativa ;
c) secundum iustitiam : in quantum enim tributa non sint
iniusta, in tantum per se obligant.

Probatur : 1) Ex Scripturis : a) implicite, ex exemplo et
verbis Christi, qui Petro iussit tributum solvere (Mt. XVII,
23-26), et interrogatus a Pharisaeis et Herodianis utrum
liceat censum dare Caesari, respondit : « Reddite ergo
quae sunt Caesaris Caesari, et quae sunt Dei Deo »
(Mt.XXII, 21);— b) explicite, ex doctrina Apostoli Pauli,
Rom. XIII, 5-7 : Principibus « necessitate subditi estote,
non solum propter iram sed etiam propter conscientiam. Ideo
enim et tributa praestatis : ministri enim Dei sunt, in hoc
ipsum servientes. Reddite ergo omnibus debita : cui tribu­

DE IUSTITIA DISTRIBUTIVA

659

tum, tributum : cui vectigal, vectigal ». Unde tributa et vec­
tigalia solvenda sunt in conscientia, quia ministri sunt Dei.
2) Ex doctrina communi theologorum omnium temporum.
Ratione : Cives in conscientia ea praestare tenentur quae
necessaria sunt ad societatem administrandam et tuendam.
Atqui societas plerumque administrari et servari nequit
sine expensis necessariis ad bonum ordinem servandum et
patriam contra hostes tuendam et bonum commune pro­
movendum ; quae expensae solvi nequeunt nisi tributis
impositis. Ergo illa cives solvere tenentur in conscientia ;
quodsi in conscientia teneri non possent, finis intentus
et necessarius bono communi non facile obtineretur.

627. Thesis II. Etiam de facto, hodiernis tempo­
ribus et multis in regionibus, tributa saltem directa
obligant in conscientia. Dicimus : in multis regionibus,
quia non auderemus iudicium firmum proferre pro Anglia
et America anglicae linguae.
Thesim aliqui negare vel in dubium revocare conati sunt1,
dicentes :
a) legislatores hodierni nil curant de obligatione in conscientia;
b) communis persuasio populi propensa est ad considerandas
leges tributarias ut mere poenales2, unde et multi timoratae
conscientiae tributa defraudant ;
c) data obligatione conscientiae, homines timorati multo
peioris essent conditionis quam impii qui de tali obligatione
non curant.
Sed, ait Priimmer, « unusquisque facile intelligit has rationes
non esse convincentes ». Resp. enim :
zldium,ut vera adsit obligatio, sufficit ut legislator vere intendat
legem imponere et velit praecipere : eo ipso enim sequitur natura­
liter obligatio conscientiae, eamque implicite intendit ; secus fere
nulla iam posset in conscientia obligare lex civilis (I, n. 284).
Ad 2um, persuasio populi potius respicit praeviam declara­
tionem a civibus pro aliquibus tributis faciendam, non autem
ipsam solutionem tributorum iam definitorum, cum cives raro
Solutionepa in casu evadere valeant ; çeteroquin in iure hodierno
aestimatio et consuetudo populi nullam potestatem authentice
interpretandi aut abrogandi leges Obtinet.
1. Ita Angelus Carletus (f 1495), contra quem vehementer pugnavit
Sylvester Prierias Ο. P. (t 1523)· Recentiore tempore huic sententiae
favent Biederlack, Crolly, Génicot-Salsmans, Frassinetti, Bucceroni ;
Vermeersch ad illam inclinat ; S. Alphonsus non audet eam probabilem
dicere.
2. Id tamen non est universaliter verum, nec in omnibus regionibus.

66ο

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Ad 3um : nimis probat, quia, si valeret, fere semper posset ap­
plicari, et nulla iam esset obligatio legis humanae in conscientia.
Praedicta sententia igitur riec solide nec sufficienter est pro­
babilis, si spectentur rationes allatae, et a fortiori si spectentur
rationes oppositae.

Probatur : i) Ex intentione legislatoris etfine legis : Legis­
lator censetur obligare in conscientia quando lex immediate
confert ad bonum commune, et bono publico est valde
necessaria, qualis est lex tributa imponens : tunc enim
praesumitur obligare modo efficaciore, quantum potest.
2) Ex poenis et sanctionibus legis : Obligatio solvendi
tributa directa iam definita urgeri solet non solum sub
poena mulctae, sed etiam poenis coactivis, v. g. carcere,
imo et actione civili, ita etiam ut aliquando sit debitum
privilegiatum hypotheca legali munitum : tunc ipsae leges
fiscales tribuunt Statui ius personale strictum, etiam prae
aliis debitis, solutionem ex bonis civium prosequendi vi
coactiva (v. g. venditione violenta), et quidem sine sententia
iudiciali, quia ex ipsa lege immediate titulus est executorius
pari gradu ac sententia iudicialis.
Ita etiam in Belgio : olim lex 22 aug. 1822, nunc quae succedit
lex 29 oct. 1919, a. 70-73. Idem valet de iuribus occasione
successionis impositis (lex 27 dec. 1817, a. 3). Quodsi aliquando
recursus detur ad tribunal, vel est contra solum modum proce­
dendi, vel ad muletas defraudantibus insuper imponendas, non
autem ad fundandum ius Status et obligationem civium, quae
iudex tantum agnoscit12
.

3) Ex ipsis verbis legis. Etiam lex tributorum saepe
adhibet verba imperativa quae ordinario praesumptionem
obligationis fundare solent..
Ita et nova lex tributorum belgica (a. 11,20,21,28,32,38,70) ;
insuper in discussionibus legis acceptationi praeviis, pluries
memoratum fuit officium naturale strictum quo cives solvere
tributa tenentur*.
1. Nec valet obiectio P. Vermeersch : quandoque quis habet actionem
civilem coram iudice, quin tamen habeat ius strictum v. g. ad aliquam
reparationem sibi praestandam (ob damnum illatum in bonis animae vel
corporis aut exterioribus), antequam intervenerit sententia iudicis. Id
concedimus de iis casibus in quibus ipsa sententia iudicis est titulus
immediatus dicti iuris. Fiscus autem habet ius immediate ex ipsa lege
et independenter ab interventu iudicis. Ita Kiselstein, in Revue Eccl.
de Liège, mardi 1922. Legi meretur totus articulus.
2. Ann. Pari., 10 oct. 1919, p. 1985.

DE IUSTITIA DISTRIBUTIVA

661

4) Accedit denique quod lex mere poenalis in tanta
omnium tributorum universalitate necessario viam aperiret
innumeris fraudibus, mendaciis, periuriis, ex quibus inae­
qualitas et iniustitia praevaleret cum magno totius socie­
tatis atque morum detrimento.
Unde leges tributariae, dummodo iustae sint et in praxi
secundum iustitiae regulas applicentur, obligant in conscientia,
ex iustitia et obedientia, nisi contrarium appareat ex specialibus
adiunctis. Contrarium autem non apparet, nisi probabiliter a) pro
legibus mere prohibitivis certas merces invehi {droits de douane),
nisi agatur de mercibus prohibitis quia periculosis securitati pu­
blicae : mulctae enim graves et multitudo praepositorum invi­
gilantium indicare videntur nihil relinqui conscientiis subditorum.
Item b) pro tributis impositis occasione fabricationis aut cul­
turae certarum rerum {droits d’accises ou de culture). Item c) pro
certis legibus in re postali, v.g. ne litteris ordinariis inserantur
pecuniae, aut litterae inserantur aliis rebus transvehendis ; et
similia quae mere referri videntur ad ordinem externum et
assimilari possunt legibus de ordine publico servando quae sunt
mere poenales {lois de police).

628. Disputatio de natura obligationis habetur et de
proximo eius fundamento, ac de virtute vi cuius ligat.
Circa quod tres sunt sententiae :
ia est illorum qui leges ut mere poenales habent, quae non
obligant nisi ad poenam, et tunc solum ex obedientia et
iustitia legali. Quod iam confutavimus ;
2a tenet obligationem oriri ex iustitia commutativa, ita
ut defraudantibus adsit obligatio restituendi. Ita S. An­
toninus, Cat. Romanus, Billuart et multi alii, ita ut S. Al­
phonsus sententiam dicat communissimam et probabilio­
rem. Ratio praecipua est contractus implicitus qui intercedit
inter principem et populum. Princeps promittit procurare
bonum commune, cives promittunt solvere tributa neces­
saria pro sustentatione et re communi curanda1 ;
i. Multiplex est modus hanc sententiam defendendi : i° Ius occupandi
tributa vi pacti seu contractus impliciti, quia impossibilis est vita socialis
sine bonis. — 2° Contractus est assecurationis, et tributum est assecurationis praemium : ita Thiers et Mirabeau. — 30 Contractus est
officiorum commutatio, et tributum est pretium quo emuntur utilitates,
retributio pro emolumento accepto : ita Hugo Grotius, Bastiat, Ad.
Smith. — 4° Tributum est onus reale in bonis pro cooperatione statutum :
ita Genouillac, Monier, De Broglie, Yves Guyot. At Status non est

662

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

3a sententia dicit obligationem per se oriri ex iustitia
legali et obedientia. Obligatio enim solvendi tributa non
est realis, sed personalis, qua cives conferre tenentur ad
bonum commune reipublicae. Quod tamen dupliciter
explicant : alii dicunt esse obligationem ex iustitia legali
declarandi bona taxanda \ post taxationem autem et
adesse obligationem iustitiae commutativae2 ; — alii e
contra, etiam post taxationem, solam obligationem iustitiae
legalis agnoscunt3, sicut antea, vel et obligationem decla­
randi,— dummodo lex eam non aperte exigat in conscien­
tia aut sub iuramento,
probabiliter ut mere poenalem
habent4, nisi pro bonis quae in quodam casu necessaria
essent ad ipsam sustentationem seu conservationem socie­
tatis civilis.

1
;
I

I;
h
i

)
■■

In praxi id pendet a lege. In Belgio legi conformius videtur
asserere obligationem ex iustitia commutativa pro tributis iam
legaliter definitis, ad quae etiam actionem civilem habet Status ;
pro declaratione autem non improbabile videtur esse obligationem
mere poenalem, attentis tum gravibus poenis, tum quod ipse
minister Belgii qui legem confecit et cives teneri in conscientia
tributa sincere solvere declaravit, nihilominus addidit mentem
suam non esse ita stricte urgere necessitatem declarationis

629. Modi varii sunt tributa imponendi vel taxandi
et exigendi :
1. Vel taxatio ex praesumptione facta, cum iure protestationis
et reclamationis ; quo casu declaratio non est obligatoria, ac
proinde licitum est bona subducere. Ita bona immobilia taxari
secundum valorem vel praesumptionem possunt, cum iure
reclamandi, uti fit in Italia ; pro reditibus autem et successionibus
rerum mobilium taxatio fieri potest secundum praesumptionem
aut declaratio, at in Italia successiones mobilium non subiacent
tributo, nisi pro bonis aperte possessis.
2. Vel declaratio principaliter, et secundario taxatio cum iure
reclamationis. In hoc casu obligatio declarandi probabiliter
societas pecuniarum sed personarum ; ceteroquin quomodo in casu
iustificari possunt tributa indirecta? Cfr. Janssen, Le fondement philo­
sophique du devoir fiscal, in Eph. Theol. Lov. iul. 1925 ; et De Zedenleer
en het belastingswezen.

1. Ita Bouquilion, Marres, Lehmkuhl, Noldin, Keuller.
2. Waffelaert, Lehmkuhl, Th. Mechliniensis, Kiselstein ; AertnijsDamen.
3. Vermeersch, Noldin, Comelisse, Keuller, Ballerini-Palmieri, Marc
4. Waffelaert, Th. Mechliniensis, Vermeersch, Kiselstein.
5. Ann. Pari., 9, 10 et 13 oct. 1919 ; p. 1960, 1985 et 2020.

DE IUSTITIA DISTRIBUTIVA

663

censeri potest lege mere poenali praescripta, ut in Gallia et in
Belgio ; et tunc declaratio falsa non constituit iniustitïam, sed
est mendacium, nisi fiat cum restrictione reali quae sufficienter
indicetur a circumstantiis, ut si tributum est valde magnum et
pro parte iniustum, vel iniusta exercetur vexatio, aut pro parte
a subditis fraudari universaliter solet.
3. Vel declaratio in conscientia facienda : « in honore », ut
in Germania, aut « sub iuramento », ut in Neerlandia pro suc­
cessionibus. In hoc casu lex declarandi obligat in conscientia,
saltem ex iustitia legali ; et transgressio legis est peccatum grave
in materia notabili. Attamen si tributum sit certo et vere in­
iustum1 saltem pro parte, aut ex consuetudine generali soleat
partialiter defraudari, declaratio restrictiva quae hanc partem
celet, forsan etiam tunc haberi posset ut non mendax (nisi tamen
falsis quis utatur syngraphis), quia id sufficienter indicatur a
circumstantiis, et quia potestas civilis iuste exigere nequit ut
quis proportionaliter solvat plus quam in iisdem adiunctis fieri
solet. Unde probabiliter celari posset usque ad quartam aut
forsan usque ad tertiam partem, secundum circumstantias.

630. Conclusiones. — A. Iuxta omnes, officiales tri­
butorum exactores ad restitutionem tenentur, quando
fraudentibus tributa scienter et volenter favent : illi enim
ex officio seu quasi contractu id prohibere tenentur ; et
si sint iurati, etiam peccant contra religionem.
Restituere autem debent salarium suum pro rata negligentiae suae parte (v. g. unius diei, hebdomadae, etc.),
insuper tributum saltem directum non perceptum ; —
non autem muletas, quia non debentur antequam fuerunt
inflictae. Pro illis autem vectigalibus quae non obligant
nisi ad poenam, non tenentur restituere nisi ex defrau­
datione Status magnum detrimentum subierit, ita ut
reditus eius notabiliter minuantur, praesertim si iis maxime
egeat.
B. Commutativam iustitiam etiam illi laedunt, qui non
solum benevolentiam captare verbis vel etiam parvis mu­
nusculis intendunt, sed ex pacto expresso vel tacito
corrumpunt exactores tributorum, vel eos vi aut minis
prohibent ne isti tributa exigant quae iuste debentur :
tales enim cooperantur iniustitiae exactorum, mediisque
i. Dicimus certo et vere iniustum, quia multi facile Sibi imaginantur
esse iniustum, sicut facile affirmant esse consuetudinem generalem
fraudandi.

664

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

iniustis violant ius fisci ad tributa iusta percipienda.
Ratione cooperationis debent reparare damnum a prae­
positis illatum, in solidum cum illis sed secundo loco,
illorum nempe defectu ; — ratione rei acceptae, si ipsi
tributum directum iam impositum retinent defraudatum
primo loco restituere debent, et praepositi eorum defectu ;
si autem utrique diviserint, singuli pro eorum parte quam
retinent in solidum et primo loco. Ita Ill. Waffelaert.
C. A fortiori qui tributa aut muletas iuste percepta vi
eripere conantur et occulte sibi compensare, quia bona
a Statu iam fuerunt iuste acquisita et fuerunt facta sua.
D. Qui defraudandis vectigalibus ex habitu et quasi ex
arte operam dant, graviter peccant saltem ex duplici titulo,
quia graviori se exponunt periculo (mepdaciis, periuriis,
poenis), et quia ad defensionem etiam cruentam contra
publicos vectigalium custodes generatim parati sunt.

E. Ubique exhortandi sunt cives ut pro more in regione
recepto solvant tributa. Qui autem, ante taxationem factam,
iis tantum partibus tributorum defraudat fiscum quibus
solent ipsi timorati, non est hac de causa peccati insimu­
landus. Dico: hac de causa^vda non licet uti malis artibus,
v. g. mendaciis, falsis syngraphis, nec a fortiori periuriis.

F. Ubique probabiliter teneri potest ius strictum fisco
oriri tantummodo postquam commissarius regius quotam
definiverit atque solvendam civi imposuerit. Ita dicunt
etiam illi qui severiorem hac in re propugnant sententiam.
G. Quid autem si civis bona occultaverit vel officiales
deceperit mendaciis, fraudibus, vel quod peius est, per­
iuriis ; controvertitur. Lehmkuhl, saltem quoad tributa
directa, docet eum qui non declarat valorem bonoram
quem solent probi declarare, contra iustitiam commutativam peccare : est enim causa iniusta cur alii debeant
plus solvere. Marres, Waffelaert et Tanquerey id negant.
Nec valet ratio allata, nam a) non est causa sed occasio ;
quia cives non debent positive favere iuri Status ad partem
bonorum occupandam, sed solum debent non impedire

DE IUSTITIA DISTRIBUTIVA

665

Statum in exercitio sui iuris : ita utuntur iure suo nec
obligantur ex iustitia impedire damnum aliorum ; —
b) certo non sunt causa efficax. Causa physica enim est
officialis, causa moralis est necessitas Status ; qui decla­
rationem omittit, utens iure suo et damna aliorum im­
pedire non debens, per accidens gravat illos.

H. Stante sententiarum varietate, advertat confessarius
quantum ad defraudationem tributorum, haec principia
generalia :
a) non esse imponendum onus solvendi vel restituendi
nisi certa sit obligatio, omnibus diligenter inspectis ;
b) ubi poenitentes sunt in bona fide, saepe expedire
ut in ipsa relinquantur,
c) si poenitentes interrogent, eos esse hortandos ut
tributa solvant sicut homines probi solvere solent et sicut
legitima consuetudo leges interpretatur.

631. Animadversiones. — 1. In dubio positivo de iustitia
tributi, videtur solvendum, quia praesumptio stat pro legislatore
qui ius praecipiendi possidet ; quamvis aliqui dixerint multa
tributa esse iniusta et ideo praesumptionem esse contra legis­
latorem, saltem pro parte, ac proinde ipsi incumbere onus
probandi iustitiam tributi. Sed id est contra principia generalia
exposita in tr. de conscientia ; nec verificatur hodiernis tempo­
ribus cum tributa a deputatis populi statuantur. Ita nunquam
forsan fuit lex iustitiae distributivae conformior ac recens nostra
belgica, tributum directum immediate fundans in reali reditu.
Unde theoretice nequit esse dubium de eius iustitia ; nec practice,
si in taxandis singulis, iuxta normas iustitiae applicetur.
2. Si tributum sit certo iniustum pro parte, hanC partem
defraudare erit licitum et iustum. Hinc aliqui verisimile habent,
in tanta multitudine tributorum, saepe esse aliqua iniusta, quia
multae fiunt expensae inutiles ; ac proinde partialiter posse
defraudari tributa. Id tamen non semper valet, quia in his
bonum commune est suprema lex ; unde si aliter fieri sit moraliter
impossibile, vel si bono communi id exigatur, tributum iam per
accidens erit iustum,
3. Ex iustitia distributive debent tributa immediate proportionari viribus civium, non bonis aut reditibus. Hinc non debent
necessario esse proportionalia reditibus, nec debent esse sim­
pliciter progressiva ; sed melius est si proportio aliqua progres­
sione temperatur, attentis variis proventuum destinationibus et
aliis civium obligationibus.

666
')
(
!
ri

'1
i
,
j

i
I
;
!

1
’

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

4. Non confundendae sunt cum tributis proprie dictis, aliae
pecuniae Statui solvendae ob quasdam operas quas suscipit
praestandas in favorem singulorum, v. g. pro vehendis personis,
rebus, et litteris per viam ferream aut postaient. Cum in casu
contractus intercedat inter Statum et privatos qui eius operam
postulant, non est dubium quod ex iustitia commutativa taxae
solvendae sint. Unde contra strictam iustitiam peccant illi qui
decipiendo praepositos Statum defraudant (falsa schedula, vel
falsa moneta utendo, aut non solvendo si schedulam petere
debeant), et a fortiori qui illos corrumpunt. Intentio scii. Status
contrahentis est talibus conditionibus non velle res aut personas
transferre.
5. Quaestio de obligatione tributorum non est tanti ponderis
in praxi ac primo intuitu videatur. Postquam enim tributa sint
singulis civibus definitive imposita, iam fere impossibile fit ea
non solvere, nisi forsan corrumpendo officiales, quod certo est
contra iustitiam commutativam. Antequam vero imponantur
singulis, ea defraudare non constat esse contra commutativam
iustitiam et ideo non obligat ad restitutionem.
In declarationibus autem peccatum committi potest, praesertim
si lex eam urget in conscientia ; at etiam tunc potest esse ex­
ceptio, ut diximus, et peccatum, si sit, est ad summum contra
iustitiam legalem.

Articulus II.
De

1

1
I

1

1

Obligatione

Militiae

praestandae.

632. Speciale tributum personale est onus militiae
subeundae. ~ Quam subire tenentur ex obedientia legi
debita et ex iustitia legali, propter necessitatem, defensionem scii, et conservationem reipublicae ; nisi quis sit
exemptus lege naturali, v. g. propter morbum, vel lege
ecclesiastica, vel privilegio iusto legis civilis, aut cogatur
pugnare in bello manifeste iniusto. Unde peccant contra
iustitiam legalem :
1) qui mediis illegitimis se ab onere militiae eximunt
v. g. mutilatione sui, mendaciis, corruptione medici vel
magistratus ;
2) designati ad militiam qui eam deserunt, nisi iustam
causam habeant deserendi v. g. grave salutis periculum ;
unde per se tenerentur redire ad militiam, sed saepe
exçusantur propter magnas poenas quae eos expectant ;
3) quodsi libere per contractum se militiae adscripserint,

DE IUSTITIA DISTRIBUTIVA

667

deserentes aut se eximentes etiam peccant contra iustitiam
commutativam.
633. Quaestio specialis autem poni potest : an ab
iis qui ita a militia se liberant, committitur iniustitia erga
alios in eorum loco sufficiendos? Quod valet in casu quo
non omnes ad militiam vocantur, aut de facto non adstringuntur.

Resp. a) Iustitiam commutativam certo violant et ad
restitutionem obligantur qui mediis iniustis, v. g. corrum­
pendo medicos, directe agunt contra tertium, ut scii,
aptus declaretur qui secus eximeretur. Quilibet enim habet
ius strictum ne per actionem iniustam bono libertatis
privetur.
b) luxta communem fere doctrinam, ad restitutionem
pariter tenentur qui medicos publice conductos aut ma­
gistratus muneribus corrumpunt, ut ipsi sine veris causis
eximantur et alii consequenter militiae adscribantur : ita
enim cooperantur iniustitiae illorum qui ex officio iuxta
leges agere tenentur. Qui sic cooperando eximitur, ad
restitutionem tenetur primo loco, cum beneficium in­
iustitiae ipse percipiat ; deinde vero ad eam etiam tenentur
magistratus et medici. A. v. ipsi qui lucrum percipiunt
et detentores lucri sunt, quasi detentores rei alienae, te­
nentur ad restitutionem ; si vero hi non restituant, tenentur
magistratus et medici quia sunt causa efficax damni et
ita tenentur in solidum.
c) Probabiliter etiam ut iniustitiae reos habent illos qui
mutilatione, fictis morbis, fraudibus se liberant, quia,
stante lege militiae quae non omnes adscribit, id praestare
nequeunt quin necessario onus in alios conficiant, ideoque
sunt causa efficax damni. Quod tamen ab aliis probabiliter
negatur quia tota obligatio oritur ex legis dispositione,
unde sunt solum damni causa per accidens ; neque constat
iuvenes exemptos habere ius strictum erga designatos, ut
hi ad militiam proficiscantur.
d) Idem communiter tenetur pro desertoribus militiae,
scii, nihil restituere debent, etiam si alius eorum loco

668

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

sufficiatur, quia alius ius strictum non habet ne ipsi
militiam deserant.
634· Animadversio.— Non peccat contra iustitiam çommutativam, ille qui solam requirit benevolentiam medici, nam utitur
iure suo. Pariter si quis in dubio de idoneitate vel de legitima
exemptionis causa, corrumperet medicos, non posset certo obligari
ad restitutionem, nam restitutio facienda est dubia, et in dubio
officiales possunt eligere exemptionem alicuius. Imo qui militiae
se subducit emigrando, non videtur peccare, quia non est fraudulenta sed legitima subtractio.

<

ΐ
j
\

QUAESTIO QUARTA.

DE lUDICnS PUBLICIS.
S. Th. II-II, q. 63, a. 4.

635. Indicium pubicum formaliter et primario
est actus iustitiae distributivae quo iudex singulis
protectionem et tutelam tribuit proportionaliter ad quali­
tatem et quantitatem eorum iurium ; quodsi praeter
proportionem tribuat, adest acceptio personarum qua
iudicium corrumpitur.

1

i

Quamvis itaque iudicium publicum ratione finis pertineat ad
iustitiam legalem, quia exercetur intuitu boni communis (q. 60,
a. i, ad 1), et ratione materiae possit esse actus iustitiae commutativae, quia ius strictum et rigorosum in singulis protegit,
ratione formae tamen secundum essentiam est actus iustitiae
distributivae. Unde ait S. Thomas, q. 63, a. 4, ad 1 : « Iudicium
dupliciter potest considerari : uno modo quantum ad ipsam rem
iudicatam, et sic iudicium se habet communiter ad commutativam et ad distributivam iustitiam : potest enim iudicio definiri
qualiter aliquid commune sit distribuendum in multos, et qualiter
alteri unus restituat quod ab eo accepit. Alio modo potest
considerari quantum ad ipsam formam iudicii, prout scii, iudex
etiam in ipsa commutativa iustitia ab uno accipit et alteri dat ;
et hoc pertinet ad distributivam iustitiam. Et secundum hoc
in quolibet iudicio locum habere potest personarum acceptio ».

Articulus 1.

I
I

De Indicibus.
S. Th. Π-Π, q. 67.

636. Munus et dotes iudicis. — Judex est persona

DE IUSTITIA DISTRIBUTE

669

publica, legitima auctoritate constituta ad ius authentice dicen­
dum et definiendum. Non sufficit ut leges condantur et pro­
mulgentur, requiritur etiam ut sedulo et fideliter serven­
tur ; ad legum autem observantiam necessaria est potestas
iudiçialis, quae lites inter privatos de eorum iuribus ortas
dirimit, atque crimina vel delicta perpetrantes punit. In
priore casu, causa civilis vel commercialis; in altero, crimi­
nalis aut correctionalis dicitur.
In iudice tres requiruntur dotes seu qualitates : iurisdictio, scientia competens, et perfecta integritas.
A. lurisdictio (rechtsgezag of bevoegdheid) seu potestas
sententiam ferendi et imponendi tamquam superior in
subditum. lurisdictio necessaria est ad sententiae validi­
tatem; quod ita ostendit S. Thomas, a, 1 :
« Sententia indicis est quasi quaedam particularis lex in aliquo
particulari facto. Et ideo sicut lex generalis debet habere vim
coactivam, ... ita etiam et sententia iudicis debet habere vim
coactivam, per quam constringatur utraque pars ad servandam
sententiam iudicis ; alioquin iudicium nbn esset efficax. Po­
testatem autem coactivam non habet licite in rebus humanis,
nisi ille qui fungitur publica potestate, et qui ea funguntur,
superiores reputantur respectu eorum in quos sicut in subditos
potestatem accipiunt, sive habeant ordinariam, sive per com­
missionem. Et ideo manifestum est quod nullus potest indicare
aliquem, nisi sit aliquo modo subditus eius vel per commissionem
vel per potestatem ordinariam ».

lurisdictio autem est necessaria tum quoad subditos tum
quoad causam : sicut enim non omnes subditi, ita nec
omnes causae subduntur omni iudici aut tribunali, sed
forum debet esse competens1.
B. Scientia competens necessaria est iudici ut aequum
ferat iudicium ; secus se exponeret periculo damnum
inferendi iis qui coram tribunali se sistunt. Ideo :
1) Legibus in sua region^ vigentibus atque iurisprudentiae sedulo studere debet.
I. Ita pro Belgio conferri possunt Cod. proc. civ. et Cod. instr, crim.,
cum lege 18 iun. 1869 de iudiciaria organisatione, simul cum decreto
regio 22 feb. 1892 et 14 nov. 1935. Praeter tribunalia ordinaria civilia,
commercialia et criminalia, adsunt specialia ut consilium bellicum pro
militibus, consilium arbitrum (C. Prov. civ., a 1003 sq.), et consilium
prudentum (1. 23 mart. 1876, 21 iul. 1879, 15 maii 19I0 et 9 iul. 1926).

I

670

V

2) Quo altius et difficilius sit munus ei creditum, eo
maiori pollere debet scientia jta ut pro casibus ordinario
ab ipso diiudicandis scientia sua sufficiat, pro extraordinariis
libros aut peritiores consulendo eam complere valeat.
3) Qui accipit munus sine scientia sufficiente, peccat
effective contra iustitiam legalem, et affectu contra iustitiam
commutativam quam praevidet se laesurum.
4) ludex communi saltem diligentia uti debet ad causam
particularem cognoscendam de qua iudicium ferre debet,
et ad audienda argumenta quae pro et contra ab advocatis
proferuntur ; secus enim circa facta facile decipi posset.
Ad quod tenetur tum ex iustitia legali, tum ex iustitia
commutativa.

I
'Γ
/
(i
i’
'ii

1'

J
j

■i

-

I
I
;!
ί■

■

•
'
;
['
L

i

i
j
1'
>/

i
[I:
j,
b!

L
I

Iu

I

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Hinc a) iudex qui scientia competenti est destitutus, absolvi
nequit nisi a) officium dimittat, aut b) scientiam iuridicam
discat et interim a munere exercendo, si fieri possit, abstineat,
vel c) saltem doctioris consilium capiat, si prorsus abstinere
nequeat ;
b) qui culpabiliter damnum alicui parti intulit, sive ob im­
peritiam, sive ob cognitam negligentiam, tenetur damnum reparare quod pars laesa passa est, et cuius causa est vere, efficaciter
et formaliter iniusta ;
c) qui inculpabiliter, ex inadvertentia, damnum causavit, debet
si fieri possit sine gravi incommodo, partem laesam monere ut
haec sjbi via « appellationis » aut alio modo consulat.

C. Integritas perfecta et incorruptibilitas debet esse quasi
nota iudicis distinctiva, qua scii, ita sit dispositus ut nec
amori nec odio, nec precibus nec minis, nec beneficiis
nec incommodis cedat, sed solum normam iustitiae atque
dictamen sequatur conscientiae.
Hinc omni iure prohibetur
a) ne uni parti iudex faveat decursu processus, v. g. advocato
media indicando defensionis ;
b) item, ne pro re expendenda aut sententia ferenda, pecuniam
aut munera accipiat, quibus scii, alliceretur ad sententiam
dicendam in gratiam donatoris : stipendium enim accipit pro
munere suo fideliter adimplendo, ideoque nullum ius habet ad
aliquid aliud consequendum. Et quidem, si munera accipiat
ex pacto ad ferendam sententiam iustam aut si illa exigat, tenetur
ea restituere quia non potest bis pretium accipere pro eadem
re ; si vero pro sententia iniusta, applicanda veniunt principia
de contractu turpi, et ideo ante sententiam latam reddere accepta
tenetur, lata autem sententia iniqua, poterit ea retinere, nisi

DE IUSTITIA DISTRIBUTIVA

671

ad restituendum iudicialiter cogatur, sed tenebitur reparare
omnia damna alteri parti illata 5
c) imo, ne munera a litigantibus accipiat ut dona ex mera
liberalitate oblata, ne ita ipsius integritas in suspicionem veniat.
Id tamen non est per se iniustum sed est positive prohibitum ;
unde ea restituere non tenetur nisi post sententiam iudicialem
eum ad id damnantem1 ;
d) denique nec convenit pecuniam ultro sibi oblatam acceptare,
ut unam causam prae alia expediat, vel diligentius expediat :
vi muneris sui omnes causas cito et aequaliter expedire tenetur.
In casibus praedictis, tenetur iudex alteri parti laesae restituere
pro damnis illatis ; quodsi post factum revera nullum damnum
iniuste alicui illatum fuerit, iam non aderit, haç de causa, stricta
obligatio restituendi.

637· Officia iudicis. —- Iudex secundum leges procedere
debet quoad ordinem et formam iudicii, et sententiam ferre
secundum notitiam quam habet ut iudex. Non est enim
conditor legis, sed interpres ; nec agit ut privata persona
secundum privatam cognitionem quam habet, sed ut per­
sona publica, secundum publicam quam ut iudex possidet
notitiam.
«ludicare, ait S. Thomas, q. 67, a. 2, pertinet ad iudicem,
secundum quod fungitur publica potestate ; et ideo informari
debet in iudicando non secundum id quod ipse novit ut privata
persona, sed secundum id quod sibi innotescit tamquam per­
sonae publicae. Hoc autem innotescit ei in communi et in parti­
culari : in communi quidem per leges publicas, vel divinas, vel
humanas, contra quas nullas probationes admittere debet ; in
particulari autem negotio aliquo per instrumenta et testes, et
alia huiusmodi legitima documenta, quae debet sequi in iudi­
cando magis quam id quod ipse novit tamquam privata persona ».

Debet ergo iudex 1) iudicare secundum allegata et
probata in iudicio ;
2) non potest abstinere a iudicio ferendo ; inde defi­
cientibus legibus explicitis, debet iudicare secundum leges
similes, vel secundum aequitatem naturalem (C. C., a. 4 ;
C. I. C., can. 1625, § 1) ; "
3) pronuntiare tantum potest pro uno casu, non autem
per modum dispositionis generalis ad instar regulae pro
casibus similibus (C. C., a. 5).
Hinc a) iudex qui privata scientia novit aliquem reum,
i. Cod. poen., a. 246 et 247.

6j2

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

qui juridice non fuit convictus, hunc absolvere debet.
b) E contra, qui privata scientia certo novit aliquem esse
innocentem, qui tamen iuridice probatus est reus, debet
diligentius examinare testes ut inveniat occasionem libe­
randi innoxium, vel et eum superiori relinquere iudicandum ; si vero nec id possit, iudicare debet secundum
allegata et probata in iudicio, ac proinde eum damnare,
ut ostendit S. Thomas, 1. c. et q. 64, a. 6, ad 3. Cui
principio tamen aliqui apponunt restrictionem : nisi
agatur de poena capitis aut diuturnioris carceris ; sed
haec restrictio logice non est fundata1.
Hodie tamen ista disputatio vix practica est, cum apud excultas
nationes sat generatim in causis criminalibus maioribus, iam non
ipsi iudices, sed iurati de facto criminis sententiam ferant, et
quidem secundum eorum intimam persuasionem et conscientiam.
Quo praestito, iudicibus nihil amplius manet nisi ut declarent
poenam quae non tam secundum allatas probationes, sed potius
secundum legem crimini est imponenda ; unde in casu, iudex
de innocentia accusati certus, nihil posset nisi minimam infli­
gere quam lex permittat poenam2, aut forsan quamdam for­
mam legalem omittere ut locus dari possit cassation! sententiae
novoque causae examini.

c) Casu quo argumenta utrinque allata rem dubiam
relinquant, in causis criminalibus et poenalibus favendum
est reo, qui proinde est absolvendus. Nemo scii, est
puniendus, nisi moraliter certo constet de crimine :
crimina enim non praesumuntur sed probari debent, et
melius ad bonum publicum est ut reus immerito absolvatur
quam quod innocens iniuste puniatur.
In causis civilibus autem, si una pars sit in legitima
possessione rei, haec ipsi est relinquenda, nam in dubio
melior est conditio possidentis, nisi multo probabilius sit
contrarium (C. C., a. 1315) ; — si vero neutra pars
possideat, res adiudicari debet secundum merita causae ac
proinde illi cui favet maior probabilitas 3, primo secun­
dum regulas interpretationis iuris et regulas in iure prae1. Controversia bene exponitur apud Billuart, diss. 12, a. 2 et 3.
2. In Belgio insuper spectari possunt a. 118 legis 18 iun. 1869, et
a. 352 Cod. instr, crim., etiam aliquando a. 363 et 364.
3. Hinc damnata fuit ab Inn. XI prop. 2 : « Probabiliter existimo,
iudicem posse iudicare iuxta opinionem etiam minus probabilem »

DE IUSTITIA DISTRIBUTIVA

673

ceptas, deinde secundum propriam opinionem quam iudex
sibi efformare conabitur.
Si rationes ex utraque parte sint aequales, amica compositio
est suadenda, vel etiam imponenda, nisi lex praecipiat sententiam
ferre ut in iure gallico et belgico : tunc enim tenetur iudex
sibi efformare opinionem.

d) Si lex ciyilis sit manifeste iniusta, et quidem ratione
solius competentiae, ut si adversetur legi ecclesiasticae, iudex
a superioribus ecclesiasticis facultatem petere potest causam
diiudicandi, quod generatim facile ipsi conceditur ob
magnum cui exponitur damnum ; — si vero sit iniusta
ratione rei praeceptae, ut si imponat aliquid contrarium legi
naturali aut divinae, iudex non potest iniustam sententiam
ferre sed abstinere debet a re iudicanda vel officium
dimittere : applicatio enim legis, quae praecipit rem
iniustam, est intrinsece mala.
Quidam tamen exceptionem admittunt, si agitur de levi poena
innocenti imponenda : tunc enim, aiunt, innocens merito cen­
setur huic poenae consentire, propter bonum publicum, ne scii,
iudices honesti munus deserere cogantnr. At alii dicunt : est
applicatio legis iniquae, et ideo mala, quae etiam facile scandalum
causât, quia lex inde roboratur in praxi.

^38· Corollaria. — 1. Iudex qui iniustam tulit senten­
tiam, sive dapinando innocentem, sive poenam iusta maiorem
infligendo, damnum illatum, meliori quo potest modo, reparare
tenetur si fuerit illius causa efficax1 ; et quidem a) si culpabiliter id
fecerit, sententiam revocare debet dum potest, etiam cum propor­
tionate magno incommodo proprio ; secus monere debet innocentem
ut appellet ad tribunal superius, et damna ex hoc capite illata
reparare, b) Si inculpabiliter, ex mera inadvertentia, tenetur
sententiam revocare si sine magno incommodo fieri potest, aut
appellationem suggerere ; sed non tenetur stricte damnum
inculpabiliter illatum propriis expensis reparare (n. 296, A).
2. Iudex qui mulctam imponere debuisset et non imposuit,
quamvis peccaverit contra iustitiam legalem, ad restitutionem
non tenetur, quia non est ius strictum ad mulctam antequam a
iudice fuerit inflicta.
3. Sententia iudicialis a) certo iusta obligationem parit in
conscientia : est enim authentica declaratio legis, quae vim
habet praecepti particularis quoad ipsos litigantes. — E contra
1. Cfr. art. 118 leg. belg.18 iun.1869, et Cod.instr. crim., a. 352, 363.
Summa Theologiae Moralis II. — 43

674

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

b) si sit certo iniusta, nullam vim habet in conscientia quia fun­
datur in falsa praesumptione facti particularis ; sed si detur
appellationi locus, ordinarie expedit hoc privilegio uti potius
quam auctoritati aperte resistere aut occulta uti compensatione.
— c) Si dubie iusta sit, appellatio fieri potest ad iudicem altiorem, sed interim sententia vim habet etiam in conscientia, quia
in dubio praesumptio stat pro superiore (n. 91, C.).

639. Animadversio de iuratis. — Apud multas ex­
cultas nationes, in causis criminalibus, iam duplicis generis
adhibentur arbitri : iurati, ita dicti quia iureiurando
promittunt rite suo munere fungi, qui de ipso facto criminis
iudicant ; et iudices proprie dicti qui poenam decernunt
crimini proportionatam.
lamvero ipsis iuratis competit non solum iudicare de
materiali sed et de formali çulpabilitate facti quod eorum
examini subiicitur, attentis omnibus circumstantiis per­
sonarum, factorum, etc., et quidem secundum intimam
persuasionem quam ex his omnibus acquisierunt et secun­
dum quod iudicent de illis iuxta suam conscientiam ; —
nec de suo iudicio rationem reddere unquam tenentur.
Quod etiam valet, si in causa criminali etiam constituatur
pars civilis eique adiungatur actio civilis : manet enim
principaliter actio criminalis et sic est spectanda.
Cum iurati inter omnes cives probos eligantur, nec ab iis
exigatur iuridica scientia sed vera probitas, hinc :
a) Munus illud acceptare possunt, etiamsi iurisprudentiam
ignorent, dummodo animum habeant iustum ab inordinatis
affectibus et praeiudiciis liberum, atque capaces et parati sint
diligenter attendere iis omnibus quae in actione iudiciali ex­
ponentur : id enim sufficit ut de factis et de eorum çulpabilitate
iudicare possint, de quaestionibus iuridicis autem pronuntiare
non debent.
b) In quaestione criminali, culpabilitatem affirmare non possunt,
nisi de ea moraliter certo constet ; secus enim periculum in­
nocentem damnandi incurrerent. Quam certitudinem acquirere
possunt praecipue quidem ex actis iudicialibus, etiam tamen ex
scientia privata : cum enim lex civilis postulet ipsis secundum
suam conscientiam iudicare, uti possunt omni recta notitia
quocumque modo acquisita.
C) Si autem aliquis innocens appareat ex actis iudicii, sed
aliunde ex notitia privata certo noscatur reus, iurati potius
eum absolvere debent, quia time nulla adest probatio in foro
externo.

DE IUSTITIA DISTRIBUTIVA

675

Articulus II.

De Actore, Reo et Testibus.
S. Th. Π-Π, q. 68-70.

640. Officia actoris et accusatoris. — Actor (deman­
deur ; eischer, aanlegger) est ille qui in causa civili alterum in
iudicium vocat. Ipse tenetur 1) iusta petere ; 2) procedere
ad tramites iuris ; 3) adducere probationes, Quodsi petat
iniusta, aut innocentem sine ratione in iudicium trahat,
peccat contra iustitiam commutativam et damnum inde
illatum reparare tenetur (q. 68, a. 4).
Accusator ille est qui in causa criminali crimen ad iudtcem
defert et onus probandi in se suscipit. Hodierno iure, sola
denuntiatio iudicialis competit privatis, qua delictum ad
iudicem aut procuratorem defertur, quin denuntians in se
suscipiat onus probandi ; vera accusatio autem iudicialis
iam reservatur procuratori regio seu reipublicae, vel iudici
instructionis cui incumbit de criminibus et delictis
instruere
Ad denuntianda crimina aut delicta tenentur :
1) ex iustitia etiam commutativa, qui vi muneris aut specialis
pacti ad id constituti sunt, quales sunt officiales publici, custodes
agrorum, vinearum, aut sylvarum, etc. ; unde, neglecto denun­
tiandi officio, ad restitutionem, damni tenentur tamquam coope­
ratores negativi (n. 316) ;
2) ex iustitia legali omnes cives, etiam si lex civilis id non
speciatim praecipiat, crimen quod vergit in damnum publicum
et quod probari potest (q. 68, a. 1) ; insuper crimen illud quod
lex positiva ex iusta causa denuntiare praecipiat1
2 ;
3) ex charitate omnes crimen, sive a) committendum ex quo
innocenti grave damnum imminet quod aliter averti nequeat,
sive b) commissum quod sine alterius gravi damno taceri nequeat.
Ut autem denuntiatio licite fiat, oportet crimen sit certum,
aut saltem Valde verisimile ; quo ultimo casu, non ut certum
sed tantum ut verisimile e^t manifestandum.

641. Officia et licentiae rei. — Reus dicitur ille qui
in iudicium trahitur et contra quem agitur.
A. In causa civili, reus qui novit actoris causam esse
1. Cfr. Cod. instr, crim., § 2, a. n et 275.
2, Cfr. ibid. art. 30.

676

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

certo iustam, litem inchoare non potest, sed iustae actoris
petitioni tenetur satisfacere ; si res dubia sit, ius suum
probabile tueri potest.
Attamen 1) reus qui in iudicio absolutus fuit, non excusatur
ab obligatione solvendi debitum ; quia pars laesa, etiam si a
sententia prolata non appellat, iuri suo renuntiasse non censetur
in foro conscientiae ;
2) si autem mediis iniustis sententiam obtinuit, tenetur insuper
ad expensas litis compensandas ; non autem ad hoc tenetur, si
sententia, ob defectum probationis, in sui gratiam lata fuit.

B. In causa criminali ; 1) reus secundum se tenetur veri­
tatem respondere iudici iuxta ordinem iuris legitime inter­
roganti, nisi forsan ageretur de poenis gravioribus (q. 69,
a. 1) ; at 2) iure hodierno crimen a se commissum fateri
non tenetur sed potest se innocentem declarare1 ; quia
stante hac iuris dispositione, ex circumstantiis talis decla­
ratio significat se iudicialiter de hoc crimine non fuisse
convictum ; atque 3) semper ius habet se defendendi contra
accusatores mediis licitis ; hinc etiam manifestare potest
occulta testium delicta, si id necessarium sit ad vim eorum
testimonii elidendam, quia non tenetur eorum famam
servare cum gravi incommodo proprio, non tamen potest
calumniose iis imponere crimen falsum (n. 429), nec a fortiori
falsos inducere testes aut iniquum interficere indicem2:
non enim facienda sunt mala ut eveniant bona (a. 2).
Reus ad Sui punitionem active concurrere non tenetur; ergo
a) etiam iuste captus, fugere potest, aut e carcere evadere ;
b) imp probabiliter carcerem effringere, ad vitam aut libertatem
servandam ;
c) item si sit etiam iuste damnatus, saltem ad mortem aut
durum carcerem evadendum ;
d) ideo custodes et satellites decipere potest et terrere, non
autem iis vim inferre aut eos corrumpere ut suo desint officio ;
e) innocens tamen data pecunia inducere potest custodes ut
ipsius fugae non obstent, et eos repellere, aut armis terrere,
quia eos non allicit ad actum pbiective malum ; non autem
licitum est eos graviter vulnerare aut occidere.
1. Ita etiam in iure canonico novo, saltem universali (can. 1743,
§ i et 1947).
2. Prop. 18 damn, ab Alex. VII : « Licet interficere falsum accusatorem,
falsos testes ac etiam iudicem, a quo iniqua certo imminet sententia,
si alia via non potest innocens damnum vitare ».

DE IUSTITIA DISTRIBUTIVA

Reo licite fugienti, alii, qui non sunt custodes ex officio,
consilium et adiutorium praestare possunt ; non autem vi aut
effractione carceris, nec si valde noceret tertio aut bono communi.

642. Officia testis. — Testes sunt illi qui legitime
vocantur in iudicium ad testimonium de re litigiosa ferendum ;
qui ad comparendum in iudicio, vel etiam ad testandum
obligari possunt.
A. Ad comparendum obligatur 1) ille qui a legitima
auctoritate est citatus ; quia auctoritati legitime praeci­
pienti est parendum. Obligatio est gravis, nisi agatur de
re levioris momenti, vel testimonium non sit necessarium ;
2) non citatus, cuius testimonium necessarium sit ad
grave damnum reipublicae vel tertii innocentis avertendum:
licet enim nemo sponte ad testandum se offerre teneatur
per se, ob specialia tamen adiuncta quis obligatur, et
quidem si de bono publico agitur, etiam cum gravi suo
incommodo, si de bono privato, regulariter solum sine
gravi incommodo (q. 70, a. 1).
B. Ad testandum obligatur ille qui a iudice legitime
interrogatur servato ordine iuris ; et quidem
1) sub gravi tenetur iuxta veritatem et conscientiam
respondere, nisi legitima causa excusetur (a. 1) ;
2) a testimonio ferendo excusari potest ob timorem
fundatum mali publici aut privati valde notabilis et proportionati ; quo casu potest celare et tacere, imo dicere
se nescire quando adiuncta externa sufficienter indicant
illum non teneri ad loquendum, quia tunc sensus mani­
festus est : nescio ad dicendum in iudicio ;
3) nunquam tamen potest mentiri et falsum testimonium
dare : hoc enim semper est peccatum, et de se grave, tum
contra veritatem, tuni contra religionem si iuramentum
pro more prius emissum fuerit, tum contra iustitiam :
commutativam si exinde damnum alteri inferatur, etiam
legalem si fiat in iudicio publico (a. 4),
A testimonio fe endo generatim excusatur :
a) qui rem novit ex secreto naturali et commisso ; et quidem
si secretum sit sacramentale confessionis, nunquam violari
potest ; si secus, nisi id exigat bonum commune, aut etiam, sed
rarius, maximum bonum privatum (a. 1, ad 2), ut dicetur ubi
de virtute veritatis (n. 855) ;

678

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

b) qui iniuste, per vim aut fraudem, in cognitionem rei per­
venit, v. g. iniuste aperiendo litteras alienas ;
c) qui certo cognoscit reum non peccasse, quamvis iste de­
lictum commiserit materialiter ;
d) qui ex testimonio prudenter timet maximum damnum sibi
aut suis impendere, nisi tamen ex denegato testimonio secuturum
sit multo maius ;
e) qui factum tantummodo novit a testibus fide parum dignis :
tunc enim nescire censetur.
Notetur ijlum qui falsum protulit testimonium ad restitutionem
teneri pro damno inde illato, quia ad iniustitiam positive coope­
ratur 1 ; — e contra qui veritatem celavit aut tacuit, quam fateri
debuisset, et negative se tenuit, msi tamen ex iustitia commutativa
officium ipsi fuerit denuntiandi, quia tunc proprie est cooperator
negativus.

Articulus III.
De Advocatis.
S. Th. ΙΙ-Π, q. 71.

643, Officia advocati quoad causam. — Advocatus
seu casuidicus dicitur ille qui litigantium causam in iudicio
defendendam suscepit. Quod praestat tum opportuna con­
silia praebendo, tum causam coram iudice agendo sive
ore sive scriptis ; prout consuetudo fert regionis. Hinc
scientia competente pollere debet, eodem modo ac de
iudice dictum est ; secus enim se periculo exponeret
damnum inferendi ei cuius causam defendit.
lamvero quoad causam triplex habet officium :
1) non potest causam defendendam suscipere, nisi
habeat ad hoc scientiam competentem, secus exponit se
periculo nocendi causae et clienti ;
2) non potest causam defendere nisi iustam, secus
exponit se periculo nocendi et damnum inferendi saltem
alteri parti ; et ideo non potest absolvi qui paratus est
quascumque causas defendere ;
3) non potest causam etiam iustam defendere nisi
iustis mediis, secus exponit se periculo damnum inferendi
tum clienti tum alteri parti.
i. Cfr. Cod. poen., a. 215 sq.

DE IUSTITIA DISTRIBUTIVA

679

Hinc A. in re civili, advocatus :
a) Suscipere nequit causam quam cognoscit certo iniustam :
si enim vincit, iniuste cooperatur damno quod adversae parti
infertur ; si vincitur, damnum infert suo clienti, qui inutiles
expensas incurrit (a. 3 et ad 1).
b) Quare, si in decursu iudicialis processus, certo noverit
iniustam esse causam quam bona fide defendere susceperat,
eam deserere debet, et ea de re clientem monere (ad 2).
c) Si vero causa ab initio dubia sit, eam, monito cliente,
advocatus suscipere potest, cum tribunalia ad controversias
dirimendas praecise fuerint instituta ; et aliunde causa quae initio
videbatur dubie, in decursu processus certo iusta evadere potest.
d) Causa dubia manente, advocatus amicabilem compositionem
suadere potest ; apparente autem certo iniusta, non potest
componere saltem cum adversarii damno, sed nihil iam restat
nisi ut causa deseratur (ib.).
B. in causa criminali, advocatus :
a) Licite potest reum defendere, etiamsi certo constet eum
esse nocentem et culpabilem, imo apud excultas gentes mos
invaluit ut cuilibet reo assignetur advocatus. Unde talis causa
est iusta, si non ratione materiae, saltem ratione praecepti legis,
qua reus ius habet ad advocatum : bonum enim commune
postulat defensionem aptam procurare cuiusque citati in iudi­
cium. Et ideo potest advocatus reum legitimis iuvare quae ipsi
praesto sunt mediis, non tamen iniustis aut inhonestis.
b) Nequit vero licite tueri partes accusatoris, si accusatus certo
aut valde probabiliter sit innocens : sic enim iniuste cooperaretur
iniustae innocentis condemnationi vel huic periculo se exponeret.
C. in causa tum civili tum criminali, advocatus :
a) Potest occultare ea quibus causa sua impeditur, imo in re
criminali etiam negare eodem modo ac reus (n. 641), cuius
partes gerit et quem repraesentat (ad 3).
b) At non potest licite uti mediis iniustis aut inhonestis, ut
fraudibus, falsis testibus vel documentis, imo nec uti mendaciis,
quia nemini fraus et dolus patrocinari debent (ib.).
c) Unde non potest illis insistere si producantur ; —■ in re
autem civili non potest non producere ea quae debent produci.
d) Et si documentum authenticum amissum fuerit, non potest
ei substituere fraudulentum transsumptum : id enim est men­
dacium, quod etiarn lege est vetitum, ne via omnibus aperiatur
fraudibus magno cum publico detrimento.
Advocatus qui damnum iniuste intulit sive clienti sive parti
adversae, reparare illud tenetur.

644. Officia advocati erga clientem. — Advocatus,
vi sui muneris, tenetur diligenter atque fideliter agere
causam quam suscipit.
i° Antequam causam suscipiat, debet
a) diligenter examinare an capax sit eam patrocinari ;
secus illam remittere curet ad peritiorem ;

68o

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

tû ipsam examinare causam ea diligentia quam rei
gravitas postulet, dein de iustitia vel iniustitia causae,
necnon de probabilitate vincendi aut suçcumbendi, sincere
clientem monere, ut hic ita rite edoctus inutiles sumptus
possit vitare.
Quod si advocatus ista culpabiliter omiserit, damna
exinde certo secuta reparare tenetur.
2° Postquam causam susceperit, eam expedire et defen­
dere diligenter debet, ea diligentia et fidelitate quas in simili
negotio solent adhibere prudentes. Hinc peccat graviter :
a) qui in causa consideranda, documentis perlegendis,
iudicibus adeundis, argumentis evolvendis, etc. notabiliter
est negligent atque hac de causa clientem exponit periculo
grave damnum incurrendi ;
b) qui causam ex industria male tractat, ut alteri parti
faveat, aut litem inceptam deserit ut adversae parti patrocinetur (quod etiam lege civili prohibetur), aut secreta
alteri parti detegat, etiam si causam a se desertam iam
habeat certo iniustam (ad 2).
Advocatus qui ex culpabili negligentia aut de industria
damnum intulit, illud reparare debet.
3° Postquam causam defenderit aut consilium in ea dederiti
iustum stipendium exigere potest (a. 4). Quod prudent,
aestimatione est determinandum, « considerata conditione
personarum, et negotiorum, et laboris, et consuetudine
patriae » (a. 4) ; unde cum maiori peritia vel labore advocati
potest moderate crescere, e contra si cliens, etiam pretio
convento, propter iustam rationem a litigando desistat,
iam minui debet : tunc enim non debetur pretium, sed
tantum compensatio pro labore iam impenso. Si autem
per improbitatem aliquid immoderate extorqueat advo­
catus, peccat contra iustitiam (a. 4).
Quoad modum definiendi taxam debiti pretii, applicanda hic ve­
niunt principia tradita pro taxando medicorum stipendio (n. 381) ;
sicut etiam quae ibi diximus de gratuita assistentia pauperum.
Advocatus scii, in extrema necessitate pauperem gratis defendere
tenetur etiam cum gravi incommodo ; item in gravi necessitate
cum levi incommodo ; in communi vero necessitate sub levi
tantum, dum alius desit et sine incommodo fieri possit.

QUINTA PARS.
DE VIRTUTIBUS IUSTITIAE ADNEXIS
Sectio A.

DE RELIGIONE SECUNDUM SE.
QUAESTIO PRIMA.

DE ESSENTIA RELIGIONIS.
S. Th. II-II, q. 81, a. 1-6 ; q. 84, a. 1, ad 1.

645, Religio, secundum Lactantium, etymologice dicitur
a re-ligando eo quod homines, cognitione et amore, iterato
ligat Deo, cui per dependentiam iam sunt ligati ; secundum
Ciceronem autem a relegendo, quia religiosus frequenter
meditatur, retractat ac mente relegit quae ad Deum et
eius cultum pertinent, eo quod maxime retractare solemus
ea quae venerationem et timorem magis merentur. Praeter­
mittimus sententiam S. Augustini qui religionem dicit a
reelegendo id quod peccando amisimus, quia haec etymo­
logia non videtur possibilis L Sive autem unam, sive
alteram etymologiam eligas, semper « religio proprie
importat ordinem, scii, moralem ordinationem, ad Deum »,
a quo dependemus vel cui venerationem debemus. Ap­
posite S. Thomas, q. 81, a. 1 :
« Sive religio dicatur a frequenti relectione, sive ex iterata
electione eius quod negligenter amissum est, sive dicatur a
religatione, religio proprie importat ordinem ad Deum. Ipse
enim est cui principaliter alligari debemus tamquam indeficienti
principio ; ad quem etiam nostra electio assidue dirigi debet
sicut in ultimum finem ; quem etiam négligentes peccando amit­
timus, et credendo, et fidem protestando recuperare debemus ».

Hinc a) latissime sumitur obiective pro complexu omnium
nostri erga Deum officiorum, sive intellectus, sive voluntatis,
sive potentiarum executivarum, et consequenter omnium dogi. Aliaç duae possibiles sunt et adhuc hodie ab eruditis proponuntur.
Sic Réville explicat vocem ut Lactantius ; Max Müller tenet Cum Cice­
rone.

682

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

matum, legum ac institutorum quibus homines ad Deum obli­
gantur ; et subiective pro adimpletione omnium erga Deum
officiorum (lac. I, 26, 27) ;
b) strictissime sumitur pro cultu supremo quem Soli Deo
debemus {godsdienst) et pro virtute quae ad hoc nos inclinat
(godsdienstigheid') ;
c) per excellentiam dicitur de instituto seu statu illorum qui
per evangelica consilia totam vitam suam divino cultui per­
fecte dedicant.

646. Virtus religionis definitur : virtus inclinans ho­
minem ad exhibendum cultum debitum Deo tamquam primo
rerum omnium principio.
Est virtus, quia reddit Deo cultum debitum : reddere
autem alicui quod ipsi debetur est bonum et optimum ;
ergo religio reddit hominem perfectum, et ideo est virtus.
Est una virtus, quia habet obiectum unum : exhibet
enim Deo honorem secundum unam rationem, in quantum
est primum principium creationis et gubernationis rerum.
Est virtus specialis, quia habet obiectum speciale, nam
Deo ob singularem eius excellentiam, in quantum omnia
in infinitum transcendit secundum omnimodum excessum,
debetur honor specialis, qui vocatur cultus supremus seu
latriae, distinctus a dulia quae redditur sanctis aut dignio­
ribus propter propriam ipsorum excellentiam1.
647. Religio non est virtus theologica sed moralis,
quia non attingit ipsum Deum, finem ultimum, sed versa­
tur circa media ad finem, scii, circa actus nostros, quae
sunt aliquid creatum : non enim habet Deum ut obiectum
immediatum, sive materiale sive formale. Sed est virtus
moralis, cuius
1) obiectum materiale seu id quod intendit exhibere est
cultus divinus : cultus est testificatio quaedam submissio­
nis ad agnitionem excellentiae alterius ; et ideo cultus
divinus sunt actus quibus homo protestatur divinam
excellentiam et subiectionem sui ad Deum, et sic Deum
i. De virtute religionis utiliter conferri possunt : S. Thomas, q. 81-100
cum comm. Caietani et Billuart ; Suarez, de Virtute Religionis,· Dignant,
De Virtute Religionis; Tanquerey et Prümmer in notis manualibus ;
Monsabré, La Prière; Janvier, Conf, de N. D. : La Justice envers Dieu;
Gardeil, L’éducation personnelle et surnaturelle de soi-même par la vertu
de religion, in Rev. Thomiste, 1919-20 ; Dom Lottin, L’Ame du culte :
la vertu de religion.

DE RELIGIONE

683

honorat ut primum principium et supremum dominum ;
2) obiectum materiale primarium (alii dicunt formale quod)
quod religio principaliter, per se et ratione sui intendit exhi­
bere cultu divino, est quaedam aequalitas debita inter
cultum exhibitum et ius Dei ad illum, qua aequalitate
cultus exhibitus est proportionatus iuri quod Deo ad
illum est : aequalitas non absoluta sed imperfecta et
relativa, qua reddimus cultum Deo, quantum possibile est
secundum considerationem humanae facultatis et divinae
acceptationis1 ;
3) obiectum formale, Seu motivum immediatum et proxi­
mum propter quod exhibemus Deo cultum debitum, est
specialis honestas dictae aequalitatis : vult enim homo reddere
Deo cultum debitum et sic servare aequalitatem inter se
et Deumj quia id bonum est et debitum est.
Deus quatenus ratione excellentiae ius habet ad cultum
hominis, et eum ad cultum habet obligatum, non est
obiectum quod religio immediate attingit, sed tantum
mediate finis cui debitum redditur. Eodem modo persona
cui reddimus quod ipsi debetur non est obiectum iustitiae,
sed tantum finis cui id quod iustum est redditur.
648. Corollaria. — Ex praedicta doctrina sequitur :
i° Excellentiam divinam non esse obiectum formale seu
motivum proximum religionis, sed tantum fundamentum remo­
tum, propter quod Deo sit ius ad cultum, et cultus ipsi sit debitus.
20 Debitum quod religio attendit est strictum seu legale, imo
strictissimum, quia Deus habet ius summum ut illi exhibeatur
cultus. Illud tamen non valemus reddere ad aequalitatem (a. 5,
ad 3), tum quia non reddimus totum quod recepimus, v. g.
ipsum esse, tum quia non reddimus tantum quantum debemus,
cum semper nova beneficia recipiamus, tum quia non solvimus
de nostris sed de bonis ipsius Dei. Unde et solutione debitum
crescit, cum per eam novum beneficium homini conferatur.
Nullam scii, utilitatem conferimus Deo, sed nos ipsos perficimus,
« quia per hoc quod Deum reveremur et honoramus mens
nostra ei subiicitur ; et in hoc eius perfectio consistit » (a. 7).
3° Religionem non esse iustitiam stricte dictam, tum a) quia
non reddit Deo ad aequalitatem, ut dictum est, tum b) quia
non est ad alterum perfecte distinctum : in quantum enim
sumus creaturae et servj Dei, cui ut Supremo omnium domino
subiicimur, sumus aliquid Dei ; unde religio quae istam sub-

i. S. Thomas, a. 5, ad 3.

684

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

iectionem agnoscit supponit quamdam conjunctionem specialem,
Creatoris et creaturae, dum stricta iustitia in perfecta distinctione
nitatur. Hinc religio a perfecta iustitia deficit et est pars eius
potentialis.
4° Cum religio sit virtus moralis, est in medio : licet enim
sub uno respectu in ipsius materia nequeat dari excessus, qua­
tenus cultus Deo redditus non possit esse excessivus in quantitate,
secundum alias circumstantias tamen datur excessus, v. g. quia
cultus exhibetur cui non debet, vel quando aut quomodo non
debet exhiberi (a. 5, ad 3).

5° Fidelitas, observantia, gratitudo erga Deum non sunt
virtutes a religione distinctae, quia iis colitur Deus sub eadem
ratione, ut creator et gubernator (a. 3, ad 1).

6° Differt religio a pietate erga Deum : illa enim est virtus
qua Deum ut creatorem et dominum colimus, haec est Spiritus
sancti donum quo Deum ut patrem veneramur.
7° Differt quoque ab obedientia et humilitate : ab obedientia,
quia haec de se non ordinatur ad testificandam excellentiam
divinam, sed inclinat ad servandum praeceptum cuiusvis su­
perioris, quia est ab eo praeceptum ; — ab humilitate, quae non
directe testificatur submissionem ad alterum, sed reprimit appe­
titum ne in excelsa tendat extra limites suae conditionis quam
sit a Deo sortitus, quia id congruit nostrae vilitati, et ideo se
submittit regulae divinae, non quidem ad honorandam Dei
maiestatem (sicut religio) sed ad confitendum nostrum proprium
nihilum. Habent tamen istae virtutes ultimum fundamentum,
principium et radicem in reverentia erga auctoritatem Dei supre­
mam et sic in religione, cui sunt affines.
8° Differt quoque a virtutibus theologicis quae non ordinantur
ad formalem excellentiae divinae testificationem nec formaliter
respiciunt debitum. Sed fundamentum sunt religionis supernaturalis infusae, sicut finis quantum ad media : iis enim inhaere­
mus immediate Deo ipsi fini ultimo ; religio autem actus nostros
tamquam media debita ordinat in Dei reverentiam et amorem
et gloriam (a. 5, ad 1). Et similiter dicendum est de donis Spiritus
sancti quae sunt connexa cum virtutibus theologicis. Unde
S. Thomas, a. 2, ad 1 : « Revereri Deum est actus doni timoris.
Ad religionem autein pertinet facere aliqua propter Dei reveren­
tiam. Unde non sequitur quod religio sit idem quod donum
timoris, sed quod ordinatur ad ipsum sicut ad aliquid princi­
palius : sunt enim dona principaliora virtutibus moralibus ».

9° Speciatim differt a charitate quae bonitatem Dei in se
amat nobis communicatam. — Religio scii, praecise colit excel­
lentiam Dei quae omnia transcendit et communicari non potest; unde
eodem modo ac iustitia in omnimoda distinctione ab altero, ita et
religio nititur in quadam distinctione (imperfecta) a Deo. « Ob­
iectum amoris est bonum; obiectum autem honoris et reverentiae

iI

DE RELIGIONE

685

est aliquid excellens. Bonitas autem Dei communicatur creaturae,
non autem excellentia bonitatis eius. Et ideo charitas qua diligitur
Deys, non est virtus distincta a charitate qua diligitur proximus.
Religio autem qua uonoratur Deus, distinguitur a virtutibus
quibus honoratur proximus » (a. 4, ad 3 ; cfr. q. 82, a. 2, ad 1).
io° Religio est excellentior omnibus virtutibus moralibus,
quia propinquius accedit ad finem ultimum, Deum : operatur
enim ea quae directe et immediate ordinantur ad honorem divinum.

QUAESTIO SECUNDA.

DE OBIECTO RELIGIONIS SEU CULTU DIVINO.
S. Th. II-II, q. 81, a. i, ad 1 ; a. 3, ad 2 et 3 ; a. 4, ad 1 et 2 ;
a, 7 et 8 ; q. 83, a. 12.

649. Cultus est honor cum submissione et agnitione
dependentiae alicui exhibitus ob eius excellentiam ; est
scii, honor exhibitus alicui superiori et excellentiori :
superior enim exhibet inferiori honorem, non cultum, v. g.
Deus honorat sanctos, magister discipulos, non colit. Honor
autem est testificatio seu protestatio de excellentia bonitatis
alterius, signum aestimationis quod alteri ob eius excellen­
tiam exhibemus .Ergo cultus diyinus est honor cum submis­
sione et agnitione dependentiae Deo exhibitus ob eius ex­
cellentiam. Aliis verbis : est testificatio quaedam et nota
submissionis ad agnitam excellentiam primi principii, Dei ;
signum quod significat submissionem erga Deum, supre­
mum dominum (a. 3, ad 2; a. 4 et 6).
650. Datur praeceptum naturale et divinum co­
lendi Deum. — Probatur :
a) ex ratione : 1. Deus enim, quia est primum principium
exemplare et efficiens, ac creator, supremus est dominus,
et quidem dominus quoad nostrum esse et quoad omnia
quae ad nos pertinent ; atqui servus debet agnoscere et
colere dominum ; ergo et homo dependentiam suam a Deo
agnoscere iliumque colere.
2. Similiter Deus, primum principium libere agens, est

686

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

insignis noster benefactor a quo omnia gratis ex mera
bonitate recepimus ; benefactori autem debetur cultus
gratitudinis.
3. Item Deus est primum principium finale seu ultimus
finis, a quo omnia specialiter dependent, quatenus ad
illum per totam existentiam tendere illumque super omnia
glorificare debent ; hanc ergo dependentiam homo debet
agnoscere ac summum illum honorem procurare.
b) ex Scriptura, Exod. XX, 2... : « Ego sum Dominus
Deus tuus... Non habebis deos alienos coram me... non
facies tibi sculptile... non adorabis ea neque coles...
Non assumes nomen Domini Dei tui in vanum... Memento
ut diem sabbati sanctifices... septimo die sabbatum Domini
Dei tui est » ; quibus verbis continentur tria officia fideli­
tatis, observantiae seu reverentiae, et famulatus erga Deum,
secundum quae actus nostros ordinare respectu Dei est
debitum.
651. Ad cultum divinum pertinent actus eliciti et
imperati. — Cultus divinus enim constituitur actibus
nostris. Porro actus quibus colimus, alii sunt a religione
eliciti, alii solum imperati. Eliciti sunt illi qui non mediante
alio habitu sed immediate a religione producuntur, et secun­
dum naturam suam directe pertinent ad cultum Dei, ut
oratio, genuflexio, adoratio, etc. ; imperati sunt illi quos
producit mediante alio habitu vel virtute a qua immediate
eliciuntur et ad quam natura sua pertinent : sic ieiunium
vel eleemosyna quae sunt elicita a temperantia et miseri­
cordia, si ordinentur in cultum divinum, imperantur a
religione. Sicut enim voluntas movet alias potentias ad
finem, ita una virtus alias ad suum finem : religio actibus
aliarum virtutum saepe utitur quatenus idonei sunt ad
Deum colendum et sic eos in finem suum dirigit (a. 1, ad 1 ;
et a. 8).
652. Cultus est internus et externus. — Actus eliciti
alii sunt principales et interni, nempe devotio et oratio
interna; dii secundarii, ad internos destinati, et externi,
ut oratio vocalis, sacrificium, etc.

DE RELIGIONE

687

lamvero non tantum praecipitur cultus internus, ut constat
ex Ioh. IV, 23-24, et demonstratum fuit, n. 650 ; sed et cultus
externus qui est cultus interni expressio sensibilis, variis actibus
externis corporis peracta, est necessario exhibendus :
1° ratione sui, quia homo constat anima et corpore et quia utrum­
que pendet a Deo ; ergo et anima et corpore debet colere Deum ;
20 ratione cultus interni, tum a) quia est naturalis eius effectus
quo manifestatur, nam homo naturaliter manifestat internos af­
fectus ; tum b) quia est medium quo excitatur et fovetur : homo
enim indiget sensibilibus ut excitetur ad spiritualia (a. 7 ; q. 83,
a. 12 ; q. 84, a. 2) ;
30 ratione cultus socialis, quia non solus homo individuus,
sed et naturalis societas qua talis, cum sit a Deo et ab ipso
beneficia receperit, debet eum revereri et dependentiam agnoscere,
quod sane fieri nequit nisi actibus externis. Cultus exhibitus
a societate vocatur publicus.

653. Cultus est absolutus vel relativus.—Absolutus est
ille qui alicui debetur propter excellentiam propriam et inhae­
rentem : talis debetur Deo i. e., vel divinitati abstrahendo a
personis, vel 3 personis simul, vel uni ex tribus, humanitati
Christi, et S. Eucharistiae ; — relativus est ille qui alicui redditur
propter excellentiam extrinsecam quae in ipso non est, sed quae
inest alteri quocum relationem habet repraesentationis vel con­
nexionis : hoc modo coluntur Dei nomen et imagines, Christi
crux, instrumenta passionis et reliquiae (a. 3, ad 3).

654» Animadversiones.— 1) Monendi sunt fideles cultum
interiorem esse praeceptum ; externos autem et publicos religionis
actus, utut necessarios, nonnisi tamen ex interiori cultu praeci­
puum suum valorem desumere et ideo ex intentione Deum colendi
esse peragendos. Quo sensu ait Christus : « Spiritus est Deus, et
eos qui adorant eum, in spiritu et veritate oportet adorare ».
2) Cum Christus sit mediator religionis supremusque Pon­
tifex in N. L., oportet Deum laudare, adorare et glorificare
per Christum. Ait Ecclesia : « Per ipsum (ut causam meritoriam
et satisfactoriam), et cum ipso (causa exemplari), et in ipso (causa
efficiente), est tibi Deo Patri omnipotenti, in unitate Spiritus s1,
omnis honor et gloria ».
3) Docet S. Thomas, a. 8, virtutem religionis, in quantum
omnes actus virtutum imperat et per imperium ordinare potest
in honorem Dei, habere quamdam generalitatem seu generalem
influxum, et sic dici sanctitatem. Est enim sanctitas status quo
mens hominis, a peccato munda et ab inferioribus rebus ab­
stracta, adhaeret Deo, Summo Bono et supremae normae
moralitatis, ac seipsum et suos actus firmiter applicat Deo ultimo
fini et primo principio. Unde eadem virtus dicitur religio in
quantum per actus elicitos exhibet Deo debitum famulatum in
liis quae specialiter pertinent ad cultum divinum ; dicitur sanc­
titas in quantum non solum haec sed, per actus imperatos, aliarum

688

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

virtutum opera refert in honorem Dei, vel secundum quod homo
se disponit per bona opera ad cultum divinum. Ét ideo sanctitas
non differt a religione secundum essentiam, quia non differunt re,
sed sola ratione.

Sectio B.

DE ACTIBUS RELIGIONIS.
655. Materia tractanda. — Inter actus elicitos reli­
gionis : i° aliqui sunt principaliter interiores quibus volun­
tatem vel mentem exhibemus Deo : devotio et oratio ;
20 alii sunt principaliter exteriores quibus vel a) corpus
ipsum ad Deum honorandum exhibetur, uti fit adoratione
et observatione festorum ; vel b) aliquid externum Deo
offertur, sive donetur ut in sacrificio et oblationibus, sive
promittatur offerendum, ut in voto ; vel c) aliquid divinum
assumitur, quod est aut sacramentum, uti fit usu sacra­
mentorum, aut nomen divinum, uti fit iuramento, adiuratione, et laudibus divinis.
caput

i.

DE ACTIBUS INTERNIS QUIBUS
EXHIBEMUS DEO MENTEM VEL VOLUNTATEM.
QUAESTIO PRIMA.

DE DEVOTIONE.
S. Th. Π-ΙΙ, q. 82.

656. Devotio dicitur a devovendo, unde significat actum
quo quis alteri se vovet (toemjding}. Vovere autem est
sponte promittere vel tradere, et ideo qui alicuius, v. g.
principis, obsequio sponte se tradit, ipsi dicitur devotus.
Ita qui ex affectu cultus et honoris divini se totum tradit
Deo, recte dicitur Deo devotus, i. e. divino servitio ad­
dictus. In sensu ergo proprio devotio est « voluntas prompte
tradendi se ad ea quae pertinent ad Dei famulatum »
(a. 1), seu « actus voluntatis hominis offerentis seipsum
Deo ad ei serviendum » (ad 1).

DE RELIGIONE

689

In sensu derivato, devotio etiam indicat statum ipsius qui
habitualiter est addictus cultui divino (vrootnheid).— Cum autem
actus devotionis se manifestçt per promptum et ferventem
modum agendi, ideo devotio, per extensionem, non tantum
indicat actum, sed modum ipsius, nimirum promptitudinem
voluntatis et fervorem quibus omnis tepor circa divinum cultum
excluditur (godvruchtigheid), et effectus dulcedinis spiritualis ali­
quando producitur. Iste effectus a modernis dicitur devotio acci­
dentalis (godsvrucht).

657. Devotio est actus religionis. — Ad eamdem
virtutem pertinet facere aliquid et promptam habere
voluntatem illud faciendi, quia utriusque actus est idem
obiectum. Atqui facere ea quae pertinent ad cultum
divinum est actus religionis. Ergo etiam habere voluntatem
ad haec facienda, quod est esse devotum1. Imo est actus
principalis et primarius a quo omnes alii oriuntur (a. 2).
658. Causa devotionis ex parte Dei est gratia, ex
parte nostra est contemplatio seu meditatio. ~
Omnis enim actus voluntatis procedit ex consideratione intellec­
tus. lamvero duplex consideratio nos inducit ad Deo serviendum :
i° directe consideratio divinae bonitatis et beneficiorum ipsius,quia
excitat dilectionem quae est proxima devotionis causa 2 : ex hoc
enim quod alterum amamus, reddimur prompti ad ipsi servien­
dum ; — 2° indirecte, removendo id quod devotionem impedit,
consideratio infirmitatis et defectuum nostrorum, quae excludit
praesumptionem qua aliquis impeditur ne Deo sese subiiciat,
dum sibi ipsi nimis confidit. Ergo istae considerationes sunt
causae ad devotionem nos disponentes (a. 3).

659. Devotio causât per se et principaliter spiri­
tualem laetitiam mentis, secundario et per accidens
tristitiam secundum Deum. — Devotio enim oritur
principaliter ex consideratione divinae bonitatis : ex ea per se
nascitur delectatio de ipsa, et per accidens tristitia quia nondum
eam possidemus. Secundario vero oritur devotio ex consideratione
propriorum defectuum quae per se causât tristitiam, per accidens
laetitiam propter spem divini auxilii (a. 4).

660. Animadversio, — Devotio erga sanctos : i° si fiat
propter ipsorum excellentiam propriam, est actus duliae, non
1. Perfectae devotionis exemplum dedit Christus, qui in ipso momento
incarnationis, ingrediens mundum, ex charitate erga Patrem, actum
principalem religionis posuit atque perfectae obedientiae (Hebr. X, 5 sq.)
2. Hinc scientia theologica per se non nocet devotioni, ut habet
S. Thomas, ad 3.
Summa Theologiae Moralis II. - - 44

690

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

religionis ; — 2® si non terminetur ad ipsos propter eorum
excellentiam, sed ordinetur in Deum, ita ut sancti unice colantur
propter relationem quam ad Deum habent, in quantum in mi­
nistris Dei Deum veneramur, erit actus religionis, sed Ecclesia
id non facit nec probat, ad vitandum errorem, ne scii, cultus
supremus sanctis propter seipsos exhibeatur (III q. 25, a. 3,
ad 3) ; — 3° si quis sanctos in se velit colere propter ipsorum
excellentiam, ut sic colat Deum, erit actus duliae a religione
imperatus (q. 82, a. 2, ad 3).

QUAESTIO SECUNDA.

DE ORATIONE.
Articulus 1.

De Essentia

et Oblecto orationis.

S. Th. II-II, q. 83, a. 1, 3-6, io, n.

661. Oratio dicitur a S. Iohanne Damasceno (de fide
orth., 1. 3, c. 24) : « ascensio mentis in Deum ». Hinc
a) in sensu latissimo est omnis ascensus seu motus
intellectus et voluntatis in Deum, sive fiat religione, sive
aliis virtutibus, ut theologicis, poenitentia, humilitate ; et
sic meditatio et contemplatio dicuntur oratio mentalis ;
b) in sensu minus lato est illa mentis ascensio quae fit
religione et qua laudamus Deum et benedicimus, ei pro
collatis donis gratias agimus, aut eius auxilium petimus ;
c) haec ultima sola est oratio in sensu stricto.

662. Oratio stricte dicta definitur ab eodem S. Io­
hanne Damasceno : Decentium a Deo pia petitio. Dicitur :
i° Petitio, i.e. desiderii nostri explicatio seu manifestatio
alteri facta ad aliquid obtinendum per modum favoris.
Est scii, manifestatio
a) desiderii, et sic distinguitur ab imperio et ab exigentia
iuris,
b) ad aliquid obtinendum, ita ut sit locutio non simpliciter
narrativa, sed motiva quae alterum ad aliquid concedendum
inducit,
c) per modum favoris, et sic distinguitur a consilio et
exhortatione.
2° Decentium, i. e. eorum quae honesta sunt et quae

DE RELIGIONE

691

non dedecet, neque homines a Deo petere, neque Deum
hominibus elargiri.
3'’ A Deo, ut indicetur orationem proprie dictam soli
Deo fieri, a quo solo impleri potest.
40 Pia, ut indicetur esse actum religionis : licet enim
petitio aliquam humiliationem involvat, et ideo aptissima
sit ad alterius excellentiam nostramque subiectionem ex­
primendam, non tamen necessario cultus rationem in­
cludit ; ut ergo de facto Deum colat et stricta oratio
dici possit, a pia intentione Deum colendi procedere
debet, seu ab actu devotionis. Haec tamen intentio sufficit
implicita, uti ordinarie habetur in orationibus fidelium.

»

663. Oratio non est actus voluntatis sed rationis
practicae. — Probatur ;
Orare dicit aliquam ordinationem ; atqui ordinare est
actus rationis, non voluntatis ; ergo. Etenim :
a) Homo per rationem practicam disponit et ordinat
aliquid per alium esse faciendum, sive cogendo moraliter
inferiorem et necessitatem ipsi imponendo : per imperium ;
sive inducendo superiorem vel aequalem, et manifestatione
desiderii ipsum disponendo ad aliquem effectum : per
petitionem seu brationem. Ergo sicut imperium est
actus rationis practicae, ita et oratio.
b) Oratio est locutio ad Deum, utpote manifestatio
desiderii ; atqui locutio est ordinatio conceptuum et eorum
expressio facta alteri sive verbis externis sive mentalibus ;
ergo est essentialiter actus rationis (a. 1). — Cum autem
sit actus rationis practicae, actum voluntatis necessario
praesupponit.
664. Oratio est proprie actus religionis. — Per
orationem homo exhibet Deo reverentiam et honorem, in
quantum se ei subiicit et profitetur se eo indigere ut
auctore omnium bonorum1 (a. 3). Imo post devotionem

/

I. « Quando ergo, ait Prümmer, Th. Μ. II, η. 332, quis orat pro
sanitate recuperanda, prius et principalius debet intendere cultum
divinum atque suam subiectionem sub Deo ; secundario autem potest
desiderare sanitatem suam ».

692

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

est actus principalior, quia melius est Deo offerre intel­
lectum quam corpus aut res exteriores (ad i et 3).

665. Quinam orare possunt. — Cum oratio sit actus
rationis per quem aliquis superiorem deprecatur, orare
possunt illi qui rationem habent et simul superiorçm quem
deprecari possunt ; nimirum : Christus ut homo (qui
saepius oravit in terris, et in coelo semper est vivus ad
interpellandum pro nobis), Angeli, sancti et viatores omnes,
etiam non praedestinati, aut peccatores, ut constat ex
damnatione Wicleff1 et Quesnell2 ; — non autem tres
personae divinae neque creaturae irrationales (a. 10 et 11).
\
j
■
i
j
(

De facto tamen non orant daemones vel damnati, utpote qui
Deum colere nolunt ; an autem orent animae purgatorii pro
seipsis, et praesertim pro aliis, disputatur : eas pro nobis orare
negat S. Thomas, quia sunt inferiores nobis quantum ad poenas
quas patiuntur, et ideo non sunt in statu orandi, sed magis ut
oretur pro ipsis 3 (a. n, ad 3).

j
;

666. Quosnam orare possumus. — Oratio ad aliquem
dirigitur dupliciter : uno modo, quasi per ipsum implenda,
i. e. ut ab ipso obtineamus id quod petimus ; alio modo,
quasi per ipsum impetranda, i. e. ut eius precibus et meritis
orationes nostrae sortiantur effectum (a. 4). Priori modo,
ut auctorem omnis boni oramus Deum, i. e. vel divinitatem a personis abstrahendo, vel tres personas simul,
vel unam ex tribus, et etiam Filium ut incarnatum ; et
ideo illos Ecclesia orat ut nostri misereantur. Haec oratio
est actus religionis. — Altero modo oramus ut mediatores
et intercessores apud Deum : Angelos, sanctos (etiam
infantes baptizatos), et specialiter B. Μ. V., et ideo Ecclesia
petit ut orent pro nobis4. Haec oratio est actus duliae ;
quodsi aliquis oret sanctos ut sic etiam per ministros
Deum honoret, erit actus duliae a religione imperatus.

<
i

.1
\
j

\
'

I
!
\
>
1
1
,
I

i. Prop. 26.
2. Prop. 50 et 59.
3. Status eorum façit ut non ex proprio munere orent ; sed non
impedit quominus possint orare. Sed, ait Prümmer, n. 334, difficulter
intelligitur quod istae animae possint precari pro seipsis, vel quomodo
cognoscant necessitates hominum in hac terra.
4. C. Trid., sess. 25.

DE RELIGIONE

693

Christus ut homo, quamvis sit pro nobis intercessor, et
mediator primarius, cujus meritorum intuitu conceduntur omnes
gratiae, quia tamen etiam Deus, non solet orari ut mediator
tantum, sed semper ut bonorum auctor.
Animas purgatorii Ecclesia non orat ; an autem privarim
orari possunt, disputatur ; negat S. Thomas, quia nulla adest
ratio putandi eas nostras orationes cognoscere (ad 3). Unde,
prudentiae causa, a tali devotione fidelibus praedicanda melius
est abstinere.
lustos in terris non oramus, honorando eos ut intercessores
et mediatores : nondum enim sunt superiores nostri, quia
nondum vitam quam petimus aeternam possident ; aliquando
tamen petimus ut orent nobiscum (Rom. XV, 30 ; lac. V, 16).

667. Pro quibus orare possumus. — Orare possumus
i° pro solis creaturis rationalibus, nam irrationales non
sunt propter se, sed propter hominem ;
2° pro illis solis qui iuvari possunt : pro nobis, pro animabus purgatorii, et pro omnibus viatoribus, non solum
in genere sed et in particulari *, etiam infidelibus et inimicis,
quod pertinet ad dilectionem charitatis ; — non autem
pro daemonibus vel damnatis, nec pro Angelis et sanctis
qui nulla re indigent (a. 7 et 8).
Quidam tamen putant nos posse petere sanctis augmentum
gloriae accidentalis.

668. Quaenam orando possumus petere. — Cum
oratio sit petitio decentium, hinc :
i° Postulare possumus omnia bona, non solum in genere
sed et in particulari1
2 ; — et quidem :
a) Principale obiectum orationis sunt bona spiritualia
et aeterna, sive supernaturalia sive naturalia, quae per se
et directe spectant perfectionem moralem hominis, et illa
petere possumus absolute, quia iis secutidum se homo
male uti non potest, unde postulantur secundum volun­
tatem Dei. Sunt tamen postulanda iuxta ordinem a Deo
statutum, et quidem dona extraordinaria non postulantur
licite nisi cum subiectione ad divinam providentiam (a. 5).
b) Obiectum secundarium orationis sunt bona temporalia
in quantum per ea vita corporalis sustentatur et in quantum
1. Wicleff, prop. 19 damn.
2. Ita contra Socratem, Wicleff, Illuminatos, Quietistas.

'i
i

694

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

organice deserviunt ad actus virtutum ; et haec possumus
petere sub conditione (saltem implicita) quatenus saluti
expediant : nam illis bonis potest homo bene vel male
uti (a. 6).
2° Cum autem Deum non deceat dare mala filiis suis,
licitum non est petere malum qua tale, et quidem
a) nunquam malum morale : esset enim gravis irreve­
rentia auxilium Dei petere etiam ad rem venialiter malam,
quia directe repugnat sanctitati Dei ;
b) malum physicum autem seu temporale licitum est
petere in quantum est bonum, i. e. propter finem honestum
ipsi proportionatum, v.g. tribulationes ad exercitium vir­
tutis, et aegritudinem peccatoris ad eius emendationem.
Articulus II.
De

Speciebus orationis.

S. Th. Π-Π, q. 83, a. 9, 12, 13, 17.

669. Oratio alia interna, alia externa et vocalis.—
Ratione modi quo fit, oratio distinguitur in mere internam,
quae fit sola mente, et externam quae mente simul et actu
externo peragitur. Haec principaliter fit voce, et tunc
dicitur vocalis, quae necessaria est propter similes rationes
ac cultus externus (n. 652) ; porro ad essentiam orationis
vocalis tres requiruntur conditiones : una exterior, prolatio
verborum ; duae internae, scii, ex parte voluntatis inten­
tio, ex parte intellectus attentio.
670. Ad orationem vocalem primo requiritur pro­
latio verborum. — Prolatio verborum requirit duo :
i° Ut verba vere pronuntientur sermone humano, i. e.
articulata voce emittantur ; hinc non oraret vocaliter qui
verba oculis tantum legeret aut mente conciperet, nec qui
ore immoto sonitum de gutture emitteret, nec qui sine
aeris expiratione aut inspiratione linguam aut labia tantum
moveret. Et quamvis oratio vocalis ex natura sua sit audibilis, non requirit tamen ut de facto aliquis se audiat
aut audire possit, quia potest esse tam remissa ut non

DE RELIGIONE

695

percipiatur, et ex altera parte orans se pronuntiare certus
esse possit conscientia sui intimi sensus.
2° Ut verba vere significent orantis desiderium ; unde
non oraret vocaliter qui verba incohaerentia proferret.
671. Ad orationem vocalem requiritur quoque
intentio seu propositum orandi. — Non sufficit verba
etiam voluntarie proferre, sed requiritur :
i° Ex parte finis seu obiecti, intentio determinata : recitatio
enim vocalis est actio indifferens quae fieri potest ad di­
versa, ad studium, ad curiositatem, ad ludum, ad cultum
Dei, etc. ; ergo ut sit actus religionis, ad cultum Dei
determinari debet per intentionem orandi. Cum hac tamen
intentione et orationis essentia stare potest finis secundarius
malus, ut si quis simul oraret ad honorem Dei et ad
vanam gloriam.
20 Ex parte subiecti : a) non requiritur intentio actualis
hic et nunc habita, sed sufficit virtualis, qua quis ex virtute
intentionis praeteritae orationem incipit vel continuat ;
b) nec requiritur intentio explicita, qua quis dicit :
intendo orare Deum, sed sufficit implicita, in alio actu
contenta, ut si quis ad ecclesiam vadit, vel breviarium
de more accipit, vel rosarium sumit et per modum orantis
recitat, etc. : in his actionibus includitur intentio orandi
et colendi Deum.

672. A4 orationem vocalem requiritur insuper
attentio. — Attentio est actus mentis ad aliquid se ap­
plicantis. Quamvis omnis attentio, utpote actus intellectus,
subiective sit interna, tamen :
A. Ex parte obiecti solet distingui duplex : interna
et externa.
i° Externa est cum mens applicatur ad vitandas actiones
externas incompossibiles cum oratione aut cum attentione
interna, uti sunt fabulari, scribere, attente audire alios
loquentes, celeriter se vestire, magna applicatione aliquid
agere, etc.
20 Interna est cum applicatur mens ad aliquid orationi
intrinsecum : a) vel ad rectam prolationem verborum, et

696

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

tunc dicitur superficialis, b) vel ad perspiciendam signi­
ficationem verborum, et tunc est litteralis, c) vel ad Deum
et res divinas, et tunc est spiritualis,
B. Ex parte actus seu subiecti est perfecta, distincta,
magna seu intensa, quae etiam reflexe a conscientia perci­
pitur ; vel imperfecta, parva, confusa seu remissa, quam
homo non facile vel nullo modo percipit in conscientia,
ita ut etiam ad plura attendat.
C. Ex parte sui esse potest esse secundum essentiam,
vel secundum virtutem. lamvero :
1. Illa ad minus attentio requiritur quae necessaria est
ad rectam prolationem verborum ; nam haec nequit fieri
sine aliquali attentione seu applicatione mentis ut verba rite
pronuntientur, secus non erit actus humanus : intentio enim
praecedens vim suam in orationem subsequentem non exer­
cet nisi per aliquam mentis applicationem·
2. Attentio ad hoc requisita non solum est externa sed
etiam interna, qua mens non solum ad removenda illa
quae orationem impediunt, sed etiam ad rectam verborum
prolationem positive applicetur.
3. Haec tamen attentio non requiritur magna, intensa
et distincta, sed sufficit confusa, remissa et minima.
4. Imo non probatur, durante oratione, plus requiri
quam attentionem virtualem. Ita veteres, qui aiunt atten­
tionem internam secundum essentiam actus esse necessa­
riam initio, sed in decursu orationis sufficere quod attentio
maneat secundum virtutem, quatenus perdurat nisi per
intentionem contrariam removeatur, aut per opus incompossibile tanta fiat evagatio mentis quod omnino depereat
vis primae intentionis, ut habet S. Thomas, in IV Sent.,
d, 15, q. 4, a. i, qc. 4. Ratio est principium generale:
Quando duae vel plures potentiae ad eamdem operationem
concurrunt, sufficit ut influxus potentiae moventis virtualiter permaneat dum actio exercetur.
Quodsi theologi requirentes solam attentionem externam et
negantes internam requiri, tantum excludere intendunt atten­
tionem intensam et consciam, aut actualem, de facto nobis
consentiunt ; sicut et illi qui attentionem actualem requirunt
durante oratione continuatam, Sed inconsciam et valde remissam,
non multum a nobis dissentiunt. In praxi : quamdiu prima

f
I

DE RELIGIONE

697

intentio orandi et attendendi non revocetur sive directe per
intentionem contrariam, sive indirecte per actum cum attentione
incompossibilem, oratio perdurat, imo qui habet attentionem
externam, censetur habere illam attentionem minimam super­
ficialem quae videtur ad orationem requiri, nec ideo scrupulosius
circa hoc sese examinent poenitentes.
Cum essentia orationis compassibiles sunt actiones sequentes :
ambulare ; aspicere agros, collem, flumen ; sternere lectum ;
struere focum ; parare calamum ad scribendum ; colligere herbas,
uvas, flores ; induere non omnino celeriter ; pectere caput ;
perquirere psalmos, lectiones, etc. ; item distractiones etiam
voluntariae dummodo attentam prolationem verborum non
omnino tollant. Quodsi istae actiones simul cum oratione ex
necessitatis vel utilitatis causa ponantur, nullum sunt peccatum,
v. g. si quis cogitet de re retinenda, aut si velit orare dum debeat
se vestire ;— si exerceantur otiose, sine ratione, veniale sunt
peccatum contra religionem, quia irreverentia est erga Deum
inter orationem et actus otiosos suam attentionem dividere, v. g.
si quis, dum oret, velit se vestire (a. 13, ad 3) ; ■— tandem si
quis actionem graviter malam ponat dum Vere orat, v. g. desi­
derium turpe, irreverentia erit maior, at non probatur esse
mortalis.

673. Inter orationes vocales, dignissima est Domi­
nica, quia ipsum Christum habet auctorem, et per­
fectissima, quia summa brevitate complectitur omnia
quae recte postulari possunt eo ordine quo sunt postulanda.
Probatur : Primo debemus desiderare finem, deinde media
ad finem, denique remotionem eorum quae finis assecutionem
impediunt. lamvero finem primarium, gloriam Dei, petimus
dicendo : Sanctificetur nomen tuum; — finem secundarium,
beatitudinem qua fruimur gloria Dei, dicendo : Adveniat regnum
tuum. — Media ad finem conducentia principaliter et directe,
scii, merita quae acquiruntur impletione mandatorum, petimus
dicendo : Piat voluntas tua; — bona temporalia, quae ad beati­
tudinem conducunt instrumentaliter et indirecte, petimus di­
cendo : Panem nostrum quotidianum da nobis hodie. τ Tandem
rogamus a nobis averti peccatum, quod directe impedit asse­
cutionem finis, dicendo : Dimitte nobis debita nostra; — tentationem, quae indirecte impedit, ducendo ad peccatum : Et
ne nos inducas in tentationem; —r denique mala temporalia, quae
impediunt omnino indirecte, impediendo insufficientiam vitae,
et ad hoc pertinet : Libera nos a malo (a. 9).
Quod si haec rogaverimus, nihil remanet quod ultro debeat
postulari.

>

674. Oratio privata et publica, solitaria et commu­
nis. — Ex parte orantis, oratio dividitur in privatam seu

698

V
[
i

,
'
?
';

>
‘
•tj
j
i

I
j
!

I,

1
I
I

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

singularem quae fit a privatis personis nomine proprio, et
publicam seu socialem et communem, quae fit a communitate
tota vel a ministris Ecclesiae nomine totius communitatis ;
sic horae canonicae. Porro oratio sive privata, sive publica
ministrorum Ecclesiae, fieri potest solitarie, ab una tantum
persona, aut in communi a pluribus simul congregatis, quo
casu est melior et efficacior, secundum Christum, Mt.XVIII,
20 : Ubi enim sunt duo vel tres congregati in nomine meo,
ibi sum in medio eorum (a. 12).
675. Animadversio. — Plures distingui possunt orationis
partes, nimirum: obsecrationes, orationes, postulationes, gratiarum
actiones. — Quod ira ostendit S. Thomas, a. 17 :
«Ad orationem tria requiruntur; quorum im est ut orans
accedat ad Deum, quem Orat, quod significatur nomine orationis
quia oratio est ascensus intellectus in Deum ; — 20 requiritur
petitio, quae significatur nomine postulationis : sive petitio
proponatur determinate, quod quidam nominant proprie postulationem ; sive indeterminate, ut cum quis petit iuvari a Deo,
quod nominant supplicationem ; sive solum factum narretur, se­
cundum illud Ioh. XI, 3 : Eccequem amas infirmatur, quod vocant
insinuationem ; — 30 requiritur ratio impetrandi quod petitur;
et hoc vel ex parte Dei, vel ex parte petentis : a) Ratio quidem
impetrandi ex parte Dei est eius sanctitas, propter quam petimus
exaudiri,.,, et ad hoc pertinet obsecratio quae est sacra contestatio,
sicut cum dicimus : Per nativitatem tuam libera nos, Domine.
— b) Ratio vero impetrandi ex parte petentis est gratiarum
actio, qua de acceptis beneficiis gratias agentes, meremur accipere
potiora...
Et ideo... in Missa obsecrationes sunt quae praecedunt consecra­
tionem, in quibus quaedam sacra commemorantur ; orationes
sunt in ipsa consecratione, in qua mens maxime debet elevari
in Deum ; postulationes autem sunt in sequentibus petitionibus ;
et gratiarum actiones in fine ».
Articulus III.

De Necessitate et Efficacia orationis
S. Th., q. 83, a. 2, 7, 8, 14, 15, 16.

676. Principium I. Oratio omnibus adultis necessi­
tate medii est necessaria ad salutem. — Est theologice
i. Quatenus oratio strictius sumitur et contradistinguitur a reliquis
partibus, quae omnes simul orationem constituunt communiter sumptam
(ad 2).

DE RELIGIONE

699

certum contra Deistas et Fatalistas negantes Providentiam.
Oratio non est necessaria ex natura rei, sed ex positiva
Dei institutione, iuxta legem ordinariam salvandi homines :
exceptionaliter enim Deus aliquando salvat non orantes.
Ratio est quia Deus non solet concedere gratias actuales
ad salutem necessarias et praesertim donum perseverantiae
nisi orantibus. Hanc necessitatem inculcant saepius Scri­
pturae orationem habentes ut conditionem sine qua non
conceditur gratia necessaria et salus (Mt. VII, 7 ; XXVI,
41 ; Le. XI, 9 ; Ioh. XVI, 24 ; lac. IV, 2-3) ; item S. Au­
gustinus, S-Thomas,in IV Sent., d. 15, q. 4, a. i,et Theo­
logi communiter ; eam innuit Cone. Trid., sess. 6, c. 11.
677. Principium II. Oratio est necessaria neces­
sitate praecepti. — Datur scii, praeceptum orandi, tum
ex iure divino, ut patet ex Scriptura : Eccli. XVIII, 22 ;
Le. XVIII, i ; Col. IV, 2 ; Eph. VI, 17-18 ; I Thés. V, 17 ;
tum ex iure naturali, quia posita ordinatione providentiae
divinae de qua dictum est n° praec., oratio est medium
necessarium ad salutem.—Porro est praeceptum religionis :
finis enim intrinsecus et proprius orationis est profiteri
nostram indigentiam et ad Deum subiectionem, et ideo
Deus ordinavit orationem tamquam medium ad salutem,
ut homines cogerentur in suis necessitatibus ad Dei
cultum confugere.
Praeceptum illud sub gravi obligat saepius in vita, quod
aliqui determinant dicendo : saltem semel in anno, alii
singulis mensibus, vel etiam hebdomadis, denique proba­
bilius alii : ad minus pluries in anno.
Per accidens, ratione specialis circumstantiae aut alterius
praecepti, etiam obligamur ad orandum : i° cum insurgit tentatio
quae aliter superanda non speratur ; 20 quando e statu peccati
mortalis est surgendum, v. g. ad sacramentum suscipiendum
aut in mortis articulo ; 30 si charitas erga proximum exigit,
v. g. si gravis urgeat necessitas praesertim publica ; 40 quando
aliquis vult orare vocaliter, vel ad hoc obligatur ex praecepto
ecclesiastico, v. g. in horis canonicis ; secus enim esset hypo­
crita. Quibus in casibus, si omittatur oratio, non est peccatum
contra praeceptum orandi, sed contra aliud praeceptum aut
virtutem, ad quod implendum aut ad quam exercendam oratio
erat necessaria.

700

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

678, Animadversiones. — 1. Oratio debet esse assidua
seu continua, non secundum se considerata, quia interdum oportet
aliis operibus occupari ; sed a) secundum virtutem causae ex
qua procedere debet, scii, desiderii charitatis quod in nobis
continuum esse debet secundum virtutem, in quantum omnia
opera ex virtute huius desiderii facere debemus, et desiderium
vitae aeternae quod est orationis principium maneat in omnibus
operibus bonis (a. 14) ; b) etiam hoc sensu quod aliquis non
intermittat statuto tempore orare. Et ideo semper i. e. saepe
et frequenter orat, ita ut per totam vitam oratio moraliter per­
severet (ad 4).
2. Oratio praecepta debet esse saltem interna ; praecipitur
etiam oratio vocalis publica ut quae pro omnibus fit, omnibus
innotescere possit, non autem privata (a. 13).
3. Per se non peccat qui preces matutinas, vespertinas, ante
principales refectiones omittunt ; in praxi tamen haec omissio
sine ratione sufficienti facta saepe aliquam negligentiae, sensua­
litatis, acediae aut timoris seu respectus humani venialem culpam
includit. Quod si aliquis saepius aut semper negligat, frequenter
signum erit quod omnem orationem omittat, aut in pravo
statu vivat.

4. Debemus pro aliis orare, i. e. pro omnibus viatoribus et
animabus purgatorii, eodem modo ac ipsos diligere debemus,
nimirum ih generali, ita ut nullum ex oratione excludamus ;
in particulari orare pro aliis npn debemus nisi adsit gravis
necessitas, aut specialis ad illos coniunctio (a. 8).
5. Non probatur dari strictum praeceptum expresse invocandi
sanctos : Cone. Trid. enim solummodo dicit « bonum et utile
esse suppliciter eos invocare » (sess. 25) ; attamen in praxi qui
illos ac praesertim B. Μ. V. nunquam oraret, se privaret optimo
medio et non videretur facile excusari ab omni culpa veniali
acediae ; imo qui B. V. studiose ab oratione excluderet, recte
iudicaretur agere ex gravi contemptu'Jaut haereticali errore.

679. Effectus orationis. — Oratio, praeter spiritualem
consolationem seu refectionem, quam devote et attente
oranti procurat et quam evagatio mentis impedit, triplicem
habet vim seu efficaciam : meritoriam, satisfactoriam pro
peccatis, et impetratoriam. Haec est orationi propria et est
vis ipsi insita Deum movendi ad concedenda beneficia
quae petuntur, non propter merita, sed unice ob miseri­
cordiam Dei, quia consentaneum est bonitati divinae dare
petentibus. Attamen illa vis ex sola dignitate orationis,
non producit necessario et infallibiliter effectum ; at in-

DE RELIGIONE

701

fallibilitas provenit ex promissione divina (Mt.VII, 7, 8 ;
Le. XI, 9, 13 ; Ioh. XIV, 13-14 ; XVI, 24 ; I Ioh. V, 14 ;
Ps. XLIX, 15).

Ut oratio autem efficaciter impetret, quatuor requiruntur
conditiones :
i° ut sit pia} i.e. ut ex fide procedat, spei innitatur, et
humilitate Concomitante fiat ex intentione colendi Deum
(lac. I, 6 ; Mt. XXI, 22 ; Mc. XI, 24 ; Rom. X, 13 ;
Hebr. IV, 16) ;
2° ut petantur necessaria ad salutem (Mt. VII, 11 ; Le. XI,
13), quod tamen probabiliter intelligendum est de omnibus
saluti utilibus (I Ioh. V, 14) ;
3<? ut quis pro se petat, nam si petit pro alio, hic potest
esse male dispositus et impedimentum ponere beneficiis
Deo postulatis (Ioh. XVI, 23 ; I Ioh. V, 16 ; Is. I, 15) ;
ceterum ex natura sua et ex promissionibus divinis oratio
tendit ad obtinendum petentibus. An autem oratio facta
pro altero bene disposito sit infallibilis, disputatur ;
4° ut sit perseverans, ita quod interim per orationem ad
ea recipienda quae petimus melius disponamur aut dis­
positiones nostrae praesertim probentur ; secundum
Le. XI, 5 ; XVIII, 1 et Mt. XV, 22 (a. 15 et ad 2 ; a. 7,
ad 2 et 3).
Quidam addunt : ut in statu gratiae fiat, at immerito. Nam
talis conditio adversatur universalitati promissionum quas Deus
fecit orationi, atque redderet inefficaces orationes peccatorum1.

Ut oratio sit meritoria vel satisfactoria requiruntur con­
ditiones ad omne opus meritorium vel satisfactorium
i. Aperte docet S. Thomas etiam orationes peccatorum infaliibiliter
exaudiri datis conditionibus requisitis : «In peccatore duo sunt con­
sideranda, scii, natura quam diligit Deus, et culpa quam odit. Si ergo
peccator orando aliquid petit, in quantum peccator, i. e. secundum
desiderium peccati, in hoc a Deo non auditur ex misericordia, sed
quandoque auditur ad vindictam, dum Deus permittit peccatorem
adhuc amplius ruere in peccata... Orationem vero peccatoris ex bono
naturae desiderio procedentem (sub influxu gratiae actualis ut dicitur
a. 15, ad 1) Deus audit, non quasi ex iustitia, quia peccator hoc non
meretur, sed ex pura misericordia, observatis tamen quatuor praemissis
conditionibus, ut scii, pro se petat, necessaria ad salutem, pie et per­
severanter » (a. 16).

3
)
j'

702

'i

necessariae, inter quas est status gratiae ; sicut respective
solet exponi in tractatu de Actibus humanis, et in tractatu
de Poenitentia.

11
j
)

Λ
f
,'

i1
Z
1

I

l
f

j1
>
1

5

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Ex quibus patet orationem posse impetratoriam esse
quin sit meritoria vel satisfactoria, ut in peccatore ; vel e
contra, ut in iusto petente quod saluti non proficeret
(a. 15, ad 2 et a. 16).
68o. Obiectio : Deus non potest orationibus nostris
acquiescere, nisi consilia sua mutando aut patrando miracula.
Sed divina consilia sunt immutabilia, imo omnia eveniunt ex
necessitate.
Resp. Deus orationes exaudiendo minime mutat consilium.
Ab aeterno disponit ut quidam effectus per orationes nostras
obtinerentur, atque dependenter ab istis contingerent. Praevidit
scii, et ordinavit orationes tamquam media quibus obtineremus
gratias eius, aut tamquam conditionem ut causae secundae effectus
orationibus nostris consentaneos debitis temporibus producerent.
Non ergo petimus orando, ut dispositiones divini consilii immutentur, sed ut consilium impleatur atque fiat quod Deus ab
aeterno disposuit per orationes esse implendum. A fortiori, non
petimus miraculum ; sed quod Deus velit gratias suas elargiri
secundum regulas ordinarias suae providentiae, nobisque procurare temporalia bona, uti sanitatem, sed dependenter a causis
eorum naturalibus.
Apposite S.Thomas, a. 2 : «Ad huius ergo evidentiam conside­
randum est qupd ex divina providentia non solum disponitur qui
effectus fiant, sed etiam ex quibus causis, et quo ordine proveniant.
Inter alias autem causas sunt etiam quorumdam causae actus
humani. Unde oportet homines agere aliqua, non ut per suos
actus divinam dispositionem immutent, sed ut per actus suos
impleant quosdam effectus secundum ordinem a Deo dispositum ;
et idem etiam est in naturalibus causis. Et simile est etiam de
oratione : non enim propter hoc oramus, ut divinam dispositionem
immutemus, sed ut id impetremus quod Deus disposuit per
orationes esse implendum ; ut scii, homines postulando mereantur
accipere quod eis Deus omnipotens ante saecula disposuit
donare ».

DE RELIGIONE

703

CAPUT II.

QUIBUS

DE ACTIBUS
DEO EXHIBEMUS CORPUS.
QUAESTIO PRIMA.

DE ADORATIONE.
S. Th, II-II, q. 84.

681. Adoratio etymologice est actio admoventis manum
ad os, seu manum osculantis in reverentiae et cultus
signum (lob XXXI, 27 ; III Reg. XIX, 18), et ideo in
sensu lato et minus proprio sumitur de actu externo quo
cultus et honor exhibetur cuicumque superiori, angelo,
sancto, principi, in protestationem nostrae submissionis
(los. V, 15; Apoc. XIX, 10; XXII, 8; Gen. XVIII;
IVReg.II, 15; Gen. XLIII,26; XXIII; III Reg. I, 16).—
In sensu theologico adoratio {aanbidding} est sola reverentia
Deo praestanda et sumitur generaliter de omni actu
latriae ; et. specialiter de formali testificatione excellentiae
divinae et nostrae submissionis. Haec est actus religionis ;
illa prior est actus duliae, scii, reverentiae debitae creaturae
excellenti ; esset tamen actus latriae si in angelo vel sancto
quis adoraret Deum qui in eius persona apparet vel loquitur
(a- i).
682. Adoratio interna et externa. — Adoratio religiosa
est duplex : interna quae fit mentali significatione submis­
sionis et est idem ac devotio : haec quoque invenitur in
angelis ; externa quae est testificatio externa submissionis
ad Deum per actum seu motum corporis. Haec est adoratio
stricte dicta (Esther XIII, 14 ; Le. IV, 8). Porro fit variis
modis : prostratione, genuflexione, inclinatione, manuum
iunctione aut expansione, oculorum elevatione, etc.
Adoratio interna potest esse sine externa, non autem e con­
verso, quia Deus non colitur sine intentione colendi ; porro
non intendit colere Deum qui interne se Deo submittere nolens,
externe se submittere fingit. Adoratio externa igitur i° est
signum internae ; 20 est eius effectus, quia fervens affectus in

704

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Deum sponte et naturaliter prorumpit in externae reverentiae
actus ; 30 est simul eius causa, nam externa reverentia internam
provocat et ipsi addit fervorem (a. 2).

683. Adoratio interna non requirit locum deter­
minatum, bene vero externa : 1° propter loci con­
secrationem ex qua specialem devotionem concipiunt orantes ut
magis audiantur ; 2° propter sacra mystçria et alia sanctitatis
signa quae ibi continentur ; 30 propter concursum multorum
adorantium ex quo incitamur ad melius orandum, et oratio
fit magis exaudibilis (a. 3).

684* Observatio festorum continet plures actus religio­
nis ; quia tamen instituta qst ad exercitium sociale religionis,
essentialiter pertinet ad cultum adorationis externae ; praeterea
ipsa cessatio ab operibus corporalibus est iam aliqua (negativa)
traditio corporis ad divina. Unde doctrinae de adoratione recte
adiungitur consideratio de observantia festorum.

QUAESTIO SECUNDA.

DE OBSERVATIONE FESTORUM.
S. Th. II-II, q. 122, a. 4.

685. Ex quonam iure et ad quid obligat praeceptum observationis festorum. — Ex iure naturae
datur praeceptum externo Dei cultui tribuendi aliquod
tempus: homini enim inest naturalis inclinatio ad hoc
quod cuilibet rei necessariae deputetur aliquod tempus,
sicut corporali refectioni, somno et aliis huiusmodi ; unde
etiam cultui divino quo mens spiritualiter reficitur. Sed
determinationem huius temporis et modum externe colendi
Deum statuit lex positiva : in V. T. quidçm lex divina
mosaica statuit observationem sabbati, sed haec determi­
natio utpote pure caeremonialis, adveniente N. L., cum
aliis L. V. caeremoniis cessavit, ita quod non in aliam
mutata sed totaliter fuerit abrogata ; in N. T. autem a
tempore Apostolorum introducta fuit consuetudo et paulatim facta obligatoria, statuens observationem primae diei
hebdomadae. Cui diei Ecclesia adhuc plura adiunxit alia
festa, quae hodie sunt Nativitatis, Circumcisionis, Epipha­
niae, Ascensionis et sanctissimi Corporis Christi, Immacu-

1
i

DE RELIGIONE

70S

latae Conceptionis et Assumptionis Almae Genitricis Dei
Mariae, sancti Joseph eius Sponsi, Beatorum Petri et Pauli
Apostolorum, Omnium denique Sanctorum (can. 1247).
At in quibusdam regionibus, ut in Gallia et in Belgio, ex
privilegio territoriali, reducta fuerunt ad quatuor : Nativitatem
et Ascensionem Domini, Assumptionem B. Μ. V, et Festum
omnium Sanctorum. Unde si gallus aut belga extra patriam
versatur in loco ubi non sunt alia festa abolita, ea servare tenetur.

Porro praeceptum observandi festa complectitur dupli­
cem partem : imam negativam, ab una ad aliam mediam
noctem abstinendi ab operibus servilibus et forensibus
(can. 1248), quae praecipue nata sunt fideles a divino
cultu retrahere ; — alteram positivam, assistendi sacrificio
Missae, de qua dicetur ubi de sacrificio.
686. Opera servilia vitanda sunt illa quae a) praecipue
viribus corporis peraguntur, et b) ad corporalem usum
immediate tendunt, et ideo c) olim a servis, nunc a famulis
et operariis exerceri solent. Opponuntur liberalibus operibus
quae principaliter animi viribus vel saltem ad animum
excolendum tendunt, et a liberis seu dominis, vel ab
omnibus indiscriminatim Solent exerceri. Ex qua definitione
patet non dari opera communia ; nec opus fieri servile,
quia lucri causa vel diuturno tempore et cum magna
corporis defatigatione exercetur, aut vice versa ; sed rem
ex operis natura et fine intrinseco pendere.
Secundum praedictam definitionem liberalia sunt : opera quae
ad litterarum aut scientiarum exercitium spectant .* studere,
legere, docere, disputare, concionari, scribere aut transcribere,
manu vel machina, etiam ob lucrum ; — opera artium liberalium
ut cantare, pulsare instrumenta musicalia, pingere artificiose,
sculpere opera subtiliora vel maiora perficere, delineare figuras,
artem photographicam exercere nisi fiat cum magno apparatu ;—
iter facere et omnia quae ad hoc sunt necessaria: equos disponere
et regere, parare vehiculum, deferre sarcinam, labor aurigarum,
nautarum, et inservientium rhedis viarum ferrearum ; — agere
lusus corporales : militares, nauticos, theatrales, choreales ; —
venatio, aucupium et piscatio, nisi fiant cum magno apparatu
(v. g. in mari) aut labore ; — convivia, comessationes, com­
potationes, confabulationes, etc.
E contra servilia sunt : opera ruralia ut arare, fodere, serere,
metere, colligere messes, vineas colere, arbores caedere, mensurare
Summa Theologiae Moralia II. — 45

7Q6

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

agros, decerpere aut decorticare fructus ; —: opera artium me­
chanicarum : caementariae, ferrariae, lignariae, sartoriae, sutoriae,
tectoriae, textoriae, typographicae etiam in componendis charac­
teribus, quod non immediate ordinatur ad conceptuum expres­
sionem sed ad impressionem litterarum aut formarüm ; — ducere
lineas musicas, multiplicare transcriptiones v. g. polycopia ; —
labores in fabricis, fodinis, fusoriis ; opera lanionis exercere
et bestias excoriare, coquere panem, distillationes facere liquorum
cum magno apparatu ; — pingere non artificiose vel notabili
labore praeparare colores, tabulam, parietem ad picturam arti­
ficiosam, opera maioris laboris praeparatoria vel pertinentia ad
sculpturam agere ; — opera feminea ut nere, suere, reticula
vel scutulata conficere, manibus texere, opus denticulatum
facere, — imo imagines acu pingere seu in tela retrahere
non solum ope machinae sed etiam manu, nisi fiat singulari
arte ; quo casu adhuc cavendum ne mulieres quosflibet ornatus
licitos existiment ; — ingerere gemmas in filum, conficere
rosaria, scapularia, cordulas, flores artificiales, imagines cereas,
sericas, chartaceas, etc., — et probabilius : iumenta onusta
vel eorum ope currus, naves onustos ducere et a fortiori, onera
imponere iumentis, curribus, navi ; item molere, etc, ; sed in his
spectetur consuetudo locorum x.

687. Opera forensia prohibita sunt a) mercatus
publicus et b) actus forenses seu strepitus iudicialis ;
utrumque enim nomine fori significatur : locus ubi ha­
bentur indicia, et locus ubi habentur mercatus (can. 1248).
i° Sub nomine mercatus prohibentur a) nundinae annuae quae
semel aut bis in anno celebrantur ; excipitur si consuetudine
alicubi tolerentur, sed talem consuetudinem introducere esset
peccatum ; b) quasi-nundinae hebdomadariae quae semel aut
bis in hebdomada fiunt (usus existit illas transferendi ad alterum
diem) ; c) negotiationes Bursae habitae ; d) locationes et vendi­
tiones publicae domorum, agrorum, arborum, supellectilis, etc. ;
privatae autem non sunt prohibitae, etiamsi tales contractus
coram notario fiant ; e) per se etiam prohibitae sunt venditiones
et emptiones in publicis officinis; at in quibusdam regionibus,
ut in Belgio, videtur iam consuetudo legitima adesse quaecumque
indiscriminatim hoc modo vendendi et emendi ; item res minoris
momenti licitum est vendere etiam in viis publicis, ut epheme­
rides, flores, chartas, nonnulla comestibilia.
2° Sub nomine actuum forensium seu strepitus iudicialis pro­
hibentur actiones, quae intrinsece ad iudicialium tam saecularium
quam ecclesiasticarum cognitionem et decisionem spectant, uti
sunt partes citare et audire, testes interrogare, excipere juramen­
tum iudiciale, probationes assumere, sententiam ferré àut
I. Consuetudo non est intelligenda de magnis officinis in quibus
non minus quam alibi laboratur,

DE RELIGIONE

TO?

exequi1. At non prohibentur actus extraiudiciales, uti consulere
advocatos privatim vel iudices informare, vel causam examinare,
vel clientem interrogare, aut acta litis transcribere.

688. Praeceptum abstinendi ab operibus prohibitis
sub gravi2 obligat omnes fideles ratione utentes inde
a septennio ; admittit tamen materiae levitatem. Generatim
censent auctores :
a) quoad opera servilia, certo mortale esse laborare ultra
duas horas seu 2% horis pro opere valde laborioso, et
ad tres circiter horas pro opere leviori ;
b) si materia est ita levis ut nullatenus contrarietur
fini legis, et quasi pro nihilo reputatur, non est peccatum,
v. g. unum aut alterum punctum suere ;
c) quoad forensia, gravitas materiae magis determinatur
ex operis qualitate et momento (et ex scandalo) quam ex
ipsius quantitate, v. g. mortalis esset domus venditio
magna cum solemnitate, aut sessio tribunalis, licet brevi
tempore fiat ;
d) opera prohibita, sine causa excusante peracta intra
eumdem diem, coalescunt dummodo ab eadem persona
exerceantur; unde non peccat graviter qui mandat sex
famulis ut laborent per horam, nisi tamen sit scandalum.

689. Causae ab obligatione excusantes sunt :
i° Consuetudo legitima (can. 1248) saltem probabilis, ut
de mercatu in officinis dictum est pro Belgio, et in
quibusdam locis molere.
2° Legitima dispensatio a Summo Pontifice
et etiam ab
Episcopo aut a parocho vel superiore religionis clericalis
exemptae, sed in casu particulari, iuxta normam can. 1245,
scii, iusta de causa, cum subiectis sibi singulis fidelibus
singulisve familiis, etiam extra territorium, atque in suo
territorio etiam cum peregrinis.
Parochi, nisi specialem delegationem acceperint, non possunt
v. g. e suggestu, totam paroeciam dispensare ut tempore messis
1. Notetur iudicia ecclesiastica etiam prohiberi tribus ultimis diebus
hebdomadae sanctae (can. 1639).
2. Hinc ab Inn. XI damnata est propositio 52 : « Praeceptum servandi
festa non obligat sub mortali, seposito scandalo, si absit contemptus >.

7O8

summa theologiae moralis

pro operibus ruralibus ; casu tamen quo necessitas sit evidens,
possunt declarare opera esse licita, at tunc non est opus dis­
pensatione.

3° Necessitas cultus, seu pietas in Deum, quae permittit :
a) opera quae directe externum Dei cultum continent,
ut actus sacerdotis et ipsi inservientium : gestare crucem,
imagines, reliquias in supplicationibus ; pulsare campanas, insufflare organis, agitare thuribulum ;
b) opera quae omnino proxime ad Dei cultum spectant,
ut ornare altaria, disponere vestes sacras ;
c) imo quae minus proxime spectant, ut ecclesiam ornare
vel mundare, aras in publicis viis erigere, hostias coquere,
molem funerariam erigere, si alio tempore fieri commode
non potuerunt, vel si alicubi existât consuetudo ; secus
non excedunt veniale.
At non permittuntur ea quae remote tantum respiciunt cultum,
ut restaurare templum, dealbare parietes, ecclesiam verrere,
conficere cereos, paramenta, calices, linteamina lavare, conficere,
reficere, lapides aut ligna ad ecclesiam vel aram construendam
caedere aut vehere.

4° Necessitas publica, ex qua permittuntur opera bellica,
refectio operum publicorum quae nullam patiuntur dila­
tionem, labor impendendus celebrationi publicarum festi­
vitatum quae sunt necessitas moralis vitae socialis, vendere
ac distribuere res vel merces communitati moraliter
necessarias, captare et interrogare latronem qui aliter
fugeret, imprimere ubi mos est diaria quotidiana, etc.

5° Necessitas propria privata, ex qua licitum est
a) proxime praeparare cibos necessarios diei ; et ex
consuetudine, etiam superfluos et insuetos, ac facere
omnia in ordine ad mensam, ut carpere aliquos fructus,
lavare catina, occidere minora animalia ;
b) facere necessaria ad nitorem domus, vel hominis (ut
radere barbam, purgare vestes, tingere calceos), quae scii,
non commode alio tempore vel omnibus diebus fieri solent ;
c) laborare si aliter quis se suosque alere non posset,
vel sat notabile detrimentum subiret, vel occasionem lucri
magni et extraordinarii amitteret.

DE RELIGIONE

709

Hinc non peccant operarii, qui vestes resarciunt aut lavant
instrumenta reficiunt, hortulum colunt, si aliud tempus desit et
per alios id facere non possint quin debitae sustentationi detra­
hant ; item i'li quorum opus intermitti nequit sine notabili
damno, ut conflatores ferri aut vitri, coctores laterum aut calcis ;
item agricolae qui, ad damnum arcendum ex pluvia, foenum
aut segetes vertunt, ligant, vehunt, fructus colligunt, olera
rigant ; item filii, operarii, famuli coacti, modo non fiat in
contemptum praecepti aut odium religionis : famuli tamen et
operarii, qui saepius cogerentur, deberent in quantum possunt
sibi alium dominum serio quaerere.
Non excusat otium vitandum, aut vehementis tristitiae pondus,
imo nec periculum peccati, nisi aliter vitari non possit, quod
vix accidit. At in his circumstantiis facilius aderit ratio ut parochus
dispenset et licentiam concedat laborandi aliquot horis.

6° Necessitas aliena, seu charitas in proximum, permittit,
etiam ob lucrum :
a) opera quae per se et proxime sunt misericordiae, ut
servire infirmis, sepelire mortuos ;
b) alia opera quae per accidens et remote sunt charitatis,
si adsit gravis necessitas, talis ut proximus pro se laborare
posset, vel si ecclesia determinata aut locus pius esset
valde indigens;
c) at non licitum est laborare pro pauperibus aut ecclesiis
pauperibus in genere, nec pro ipsis in particulari, si in
comipuni tantum necessitate versantur.
Hinc licite laborant pistores, laniones, fabriferrarii, sartores,
urgenti quadam necessitate pro proximo, v. g. funeris, nuptiarum,
itineris12
3, etc. ; — item ex consuetudine barbitonsores, capillorum
concinnatores, et iili qui calceos praetereuntium tingunt, etiam
suam operam omnibus praestantes ; — item quoad iudicialia :
sufficit quod necessitas, charitas aut bonum publicum ea postu­
lent (can. 1639). Ita ratio succurrendi pauperibus aut oppressis,
necessitas finiendi causam aut vitandi expensas et itinera liti­
gantium, ob quas rationes ex iure belgico iudices pacis sedere
possunt diebus festivis’, et causa criminalis incepta non est
interrumpendas.

690. Animadversiones. — 1. inter opera non prohibita,
plura sunt quae, in aliquando determinato casu, magis quam
1. Possunt tamen esse culpabiles si temere promiserint, vel per
hebdomadam neglexerint operam,aut nimia opera susceperint plus quam
praestare possint.
2. Code de Procédure civile, a. 8.
3. Cade d’instruction criminelle, a. 533.

710

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

servilia opponuntur fini praecepti, nimirum sanctificationi festi,
sed ideo non cadunt sub praecepto ; at non sunt commendanda
fidelibus, sed fideles potius ab ipsis arcendi.

2. Licet peccata die festivo commissa contrarientur huic fini

directe (et ideo multo gravius quam opera servilia), et exindç
graviora sint, non tamen ipsi praecepto ecclesiastico directe
opponuntur ; unde qui peccat mortaliter die dominica, prae­
ceptum tamen ecclesiasticum servat : finis enim extrinsecus non
cadit sub praecepto (I, n. 361).
3. Praeceptum ecclesiasticum non obligat ad eliciendos actus
fidei, spei et charitatis, quamvis virtutes sint finis praecepti et
hoc ex ipsis perfectiore modo impleatur : non enim pertinent ad
cultum externum, et ceteroquin finis praecepti et modus illud
implendi non cadunt sub praecepto (I, n. 362).

4. Qui ob rationem excusantem laborant die festivo, attendant
ne aliis sint scandalum !

CAPUT III.

DE ACTIBUS
QUIBUS DEO ALIQUID OFFERIMUS.

691. Materia tractanda. — Offerre Dep aliquid pos­
sumus vel a) illud tradendo, uti fit in sacrificio et in
oblationibus varii generis, sive ipsi Deo factis, sive eius
ministris, sacerdotibus ; — vel b) promittendo aliquid,
quod fit in voto cuius essentia, materia, obligatio et deobligatio successive sunt considerandae.
QUAESTIO PRIMA.

DE SACRIFICIO.
S. Th. II-II, q. 85 et q. 86, a. 1 j I-II, q. 1O2, a. 2, 3, 4.

692. Sacrificium (offer) dicitur a sacrum facere, et ideo
significat actum quo homo facit aliquid sacrum; unde
i° in sensu latissimo significat actum Vel opus cuius­
cumque virtutis factum in honorem Dei, et a religione
imperatum, v. g. opera misericordiae vel obedientiae
(Hebr. XIII, 15-16 ; Ps. L, 19) ;
2° in sensu strictiore est omnis actus a virtute religionis

DE RELIGIONE

711

elicitus, qui scii, non aliam bonitatem habet nisi quia fit
in honorem Dei ; hoc sensu sacrificium internum (Ps. XLIX,
14 ; I Petr. II, 5, 9) quo animam seipsam offert Deo magis
est sacrificium quam externum : cultus enim exterior non
est nisi expressio interioris ;
30 in sensu strictissimo et proprio est actus praecipuus
cultus externi et publici ab omnibus aliis distinctus,
solemnissimus et excellentissimus, quia perfectius testatur
supremum Dei dominium et omnium plenam ab eo
dependentiam ; unde est sacrum facere per excellentiam
(Os. VI, 6 ; I Reg. XV, 22).
Consequenter, per extensionem et improprie sacrificium etiam
designat terminum actionis sacrificalis, scjl. rem sacrificatam
seu victimam, hostiam, quatenus sacrificio sit Deo oblata et
facta sacra ; seu ipsum sacrum factum.

693. Sacrificium stricte dictum est de iure naturae.
— Probatur:
Si excellentia personae colendae non solo gradu sed
ordine differt ab excellentia aliorum, in societate debent
ei exhiberi et reservari specialia honoris signa ad excel­
lentiam eius testandam.
Atqui talis est excellentia Dei qui est primum principium
et ultimus finis, a quo omnia habent esse et agere, et qui
est supremus omnium dominus, qui cuncta creare et etiam
destruere potest.
Ergo in cultu externo et sociali debent ipsi exhiberi
et reservari specialia honoris signa, quibus testamur su­
premum eius dominium et nostram subtectionem.
lamvero Deum esse primum principium ac finem,
supremum omnium dominum, potestatem habere sicut
creandi ita cuncta destruendi, optime significamus sacri­
ficio, praesertim quod nullum aliud existât signum exter­
num oblationis vel adorationis, quod ex natura sua supre­
mum Dei dominium et omnimodam nostrae dependentiam
repraesentet atque de facto Deo reservetur.
Ergo hoc signum, quod est sacrificium, est Deo ex­
hibendum et reservandum. — Quod omni tempore factum
esse apud omnes gentes historia probat (Cfr. C. Trid.,
sess. 2, c. 1).

ηΐϊ

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Confirmatur : Cultus externus et publicus ordinatur ut recta
aestimatio de Deo in nobis tumetur et ut excitemur in specialem
Dei reverentiam. Ad hoc autem requiritur cultus specialis Deo
reservatus. « Hoc videmus, ait S. Thomas, q. 85, a. 2, in omni
republica observari quod summum rectorem aiiquo signo sin­
gulari honorant, quod cuicumque alteri deferretur, esset crimen
laesae maiestatis ».

694. Sacrificium stricte dictum definitur : Oblatio
externa rei sensibilis et permanentis per aliquam eius immuta­
tionem aut destructionem a sacerdote facta Deo ad testifican­
dum eius dominium et nostram subiectionem. In qua defini­
tione indicatur :
i° Genus ad quod sacrificium pertinet : oblatio, qua
aliquid offertur Deo deputandum cultui divino ; et quidem
externa, quia pertinet ad cultum externum et publicum :
Sic differt a devotione et sacrificio mere interno.
2υ Materia : rei sensibilis et permanentis ; sensibilis quidem,
quia sacrificium est sensible signum, cum ad signifiçandam
fiat internam mentis oblationem qua homo se Deo ut
supremo doniino offert ac subiicit ; permanentis quoque,
quae scii, apta sit tum ad significandum dominium permapens Dei in hominem et in totam creationem, tum ad re­
praesentandum ipsum hominem qui seipsum tradit Deo.
Per hoc oblatio differt ab adoratione, quia haec actionem
transeuntem, v. g. genufiexionem, illa exhibet Deo rem per­
manentem, quae in sacnhcio offertur ut vicana substanuae
nostrae sensibilis et permanentis ; unde intelligitur quare ad
sacrificia praesertim adhibita tuere illa animalia et aiiae res quae
inserviunt hominis sustentationi.

3 > Forma : per aliquam immutationem aut destructionem,
qua scii., ad significandum supremum in omnes res Dei
dominium, res subtrahitur omni usui hominum atque
totaliter et in perpetuum cedit in dominium Dei, ac ita
fit sacra : sive dicatur oblationem fieri Deo formaliter per
ipsam immutationem, quod videtur verius ; sive dicatur
immutationem esse conditionem praerequisitam ad obla­
tionem sacrificalem, ut quibusdam magis placet.
Non requiritur ut immutatio semper habeatur per destructionem
reaiem seu physicam, sed potest sufficere aequivalens, quae scii,
quoad formam exteriorem aut secundum aestimationem hominum

DE RELIGIONE

713

in ratione significandi reali immutationi aequivaleat : sic res
quae ad naturales usus redditur inepta, ut vinum effusum, vel
in via ponitur destructionis, et quidquid destructionis fert
speciem ita ut aptum sit ad exprimendam significationem
sacrificio propriam. Quae magis explicari solent, ubi de
Missa.
Destructione vel immutatione sacrificium ab omnibus aliis
oblationibus distinguitur : in simplici oblatione res dum offertur
manet integra, quamvis postea possit consumi ; in sacrificio
ipsa oblatio formaliter fit per destructionem ; unde S. Thomas,
q. 86, a. i : « nomen oblationis commune est ad omnes res quae
in cultum Dei exhibentur, ita quod si aliquid exhibeatur in
cultum Dei, quasi in aliquod sacrum quod inde fieri debet
consumendum, et oblatio est et sacrificium ; si vero exhibeatur
ut integrum maneat, divino cultui deputandum vel in usum
ministrorum expendendum, erit oblatio, non sacrificium ». Et
iterum, q. 85, a. 3, ad 3 : «Sacrificia proprie dicuntur quando
circa res Deo oblatas aliquid fit, sicut quod animalia occidebantur
et comburebantur (sacrific:um cruentum), quod panis frangitur
et comeditur et benedicitur (sacrificium incruentum). Et hoc
ipsum nomen sonat, nam sacrificium dicitur ex eo quod homo
facit aliquid sacrum. Oblatio autem directe dicitur, cum Deo
aliquid offertur, etiamsi nihil circa ipsum fiat, sicut dicuntur
offerri denarii vel panes in altari, circa quos nihil fit. Unde
omne sacrificium est oblatio, sed non convertitur ».

40 Causa efficiens, scii, minister : a sacerdote. Ad expri­
mendum sensum religionis publicum nomine societatis,
requiritur persona publica, i. e. quae publica auctoritate
gaudet vel ab ipsa legitime deputatur ut pro omnibus vel
nomine omnium agat.
Ita, antequam constituerentur civitates et regna, dum non
erant nisi familiae et tribus, paterfamilias aut primogenitus
quasi naturaliter indicabantur ad offerendum sacrificium ; postea
et reges id quandoque fecerunt sicut Melchisedech ; at plerumque
ad hoc designati fuerunt ministri distincti : convenit enim ut
in societate sint ministri a populo segregati, permanenter ad
hoc instituti, qui vocantur stricto sensu sacerdotes ; quibus
institutis, invalide talis actus sacrificii ab aliis tentaretur. Cum
autem Christus constitutus fuerit canut omnium hominum,
naturaliter sacerdos erat totius humanitatis. Quodsi ordinationem
totius cultus sibi reservet Deus, uti factum est in ordine super­
natural!, nullus alius sacrificium vel sacerdotium instituere
potest (Hebr. V, 1-4).

50 Finis sacrificii, tum finis cui : facta Deo, nam sacri­
ficium est actus religionis ; tum finis qui : ad testificandum
supremum eius dominium et nostram subiectionem.

714

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

695. Diversae species sacrificii. — Omne sacrificium
essentialiter et primario est latreuticum, quia fit in honorem
Dei ad testificandum eum esse primum principium a quo homo
totaliter dependet et quo est quidquid est. Èx quo consequitur
a Deo ipsum habere quidquid habet, et expectare quidquid
recipiet, et si a Deo se avertat per peccatum, esse poena mortis
dignum ; ad quae agnoscenda etiam possunt offerri sacrificia.
Hinc ratione finis, sacrificium dividitur in lateutricum (huldeoffer)
quod specialiter offertur ad cultum Dei ; et eucharisticum (dankoffer) Pro beneficiis acceptis ; et impetratorium (smeekoffer)
pro beneficiis accipiendis ; et propitiatorium (zoenoffer) quod
etiam specialiter fit ad placandum Deum offensum et peccatum
reparandum.
In V. L. ratione formae et finis distinguebantur : holocaustum
quod erat sacrificium latreuticum ; hostia pro peccato aut pro
delicto quae magis specialiter offerebatur pro peccatis ; et hostia
pacifica pro beneficiis acceptis vel accipiendis.
696. Omnibus aliis eminentius est sacrificium
Novae Legis. —■ Sacrificium, quamvis in communi spec­
tatum, sit de iure naturae, non tamen sacrificium particulare
in tali re vel tali modo offerendum. Sed ex institutione
humana Vel divina variis temporibus et apud varias gentes
diversa fuerunt sacrificia. Sub lege naturae determinabantur
ex electione hominum, sub lege mosaica a Deo, sub lege
nova Christiana non est nisi unum sacrificium : mors
Christi in cruce et symbolice renovata in missa, quod
probatur in tr. de Redemptione et de Sacrificio Missae.
A sacrificiis antiquis differt sacrificium N. L. :
i° dignitate, qua infinite ab iis distat : a) ex parte offerentis
qui est Filius Dei homo factus, et b) ex parte rei oblatae quae
est eius corpus et sanguis
20 fine, quia offertur simul ad quadruplicem finem ;
3° efficacia: non tantum valet ex opere offerentium hominum,
sed intrinseca dignitate semper est acceptable Deo quem infallibiliter honorat, unde ex opere operato non tantum tollit
immunditiam legalem, sed quantum est de se etiam infallibiliter
impetrat gratiam ;
49 perfectione et stabilitate, quia nullum aliud praefigurat,
annuntiat et praeparat, sed ipsum ab omnibus aliis praefiguratur,
quae proinde, ipso accedente, cessare debebant (C. Trid.,
sess. 22, c. 1).

697. Sacrificium N. L. sub duplici forma existit :
ut cruentum in cruce et ut incruentum in missa.—
Sacrificium N. L. simpliciter et substantialiter, i. e. ratione

DE RELIGIONE

715

offerentis principalis, ratione rei oblatae et ratione meri­
torum et satisfactionum,est unicum; modaliter et secundum
quid, i. e. ratione formae sub qua victima offertur est
diversum (C. Trid·, sess. 22, c. 1 et 2) :
a) Oblatio cruenta crucis (Mt. XXVI, 28 ; Ioh. XVII, 19),
cuius victima fuit Filius Dei caro factus ut substitueretur
pro hominibus (Hebr. II, 11, 17; I Tim. II, 5, 6;
Rom. V ; Eph. V, 2) ; — forma, non tam materialis
occisio quam voluntaria depositio animae et dispositio
propriae vitae, in honorem Dei facta, et externe mani­
festata in libera permissione mortis ; — minister, non
ipsi occisores, sed Christus qui mortem inferre, dum
impedire potuit, voluntarie admisit (Ioh. X, 17, 18) ; —
valor (scii, honor Dei, meritum et satisfactio) infinitus.
Hinc nunquam erit novum sacrificium, meritorium et
satisfactorium, quia Christus satisfecit pro peccatis omnium
et omnibus meruit gratias salutis quantum ad sufficientiam
(Hebr. VII, 27 ; IX, 25-28 ; X, 10, 14) ; quantum vero
ad efficaciam requiritur meritorum applicatio et propria
nostra cooperatio.
b) Sacrificium incruentum altaris, quod fit tum ad supre­
mum Dei dominium agnoscendum, tum ad merita et
satisfactiones crucis nobis applicanda, ac proinde non est
blasphemia in sacrificium crucis nec ipsi derogat (C. Trid.,
sess. 22, c. 2, can. 4).
Differunt tamen :
1) Christus in cruce fuit solus offerens ; in missa autem
minister offert nomine Christi ut capitis, et fidelium ut mem­
brorum Ecclesiae (C. Trid., c. 1).
2) Christus in cruce fuit solus oblatus ; in missa etiam offertur
Ecclesia, quae repraesentatur per victimam quae est caput eius :
Christus.
3) Christus in cruce oblatus fuit in propria specie, mortalis,
passibilis, cruente ; in missa sub specie panis et vini, immortalis,
impassibilis et incruente offertur ; ibi intercessit mors reaiis,
hic intervenit symbolica.
4) Sacrificium crucis erat de condigno meritorium et satis­
factorium, et quidem infinite propter dignitatem offerentis et
oblati, unde semel fuit oblatum ; sacrificium missae merita crucis
et satisfactiones tantum applicat, unde usque ad consummationem
saeculi est Offerendum.
5) Sacrificium crucis directe oblatum fuit pro omnibus ;
sacrificium missae directe offertur tantum pro membris Ecclesiae.

716

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

6) Sacrificium crucis non est significativum nec repraesentativum alterius ; sacrificium missae est repraesentativum et
commemorativum crucis, sicut sacrificia V. L. illius erant prae­
figurativa.

698. Praeceptum est ecclesiasticum assistendi sa­
crificio incruento et audiendi missaqi integram
diebus dominicis et festivis, sub gravi obligans omnes
utriusque sexus fideles, postquam ad annos discretionis
pervenerint.
Praeceptum fuit consuetudine introductum, quae iam viguit
aetate apostolica, quaeque tractu temporis paulatim facta est
obligatoria, et postea lege scripta confirmata (can. 1248). Quod
omninp congruit r° legi naturali ; sacrificium est actus cultus
publici, nomine omnium oblatus, iure naturae praescriptus ;
unde aliquoties conveniant omnes necesse est ad cultum
divinum per sacrificium tribuendum ·, 2° legi divinae : datur
praeceptum divinum offerendi sacrificium incruentum missae
in Ecclesia, iuxta verba : Hoc facite in meam commemorationem.
Érgo necesse est ut membra Ecclesiae huic sacrificio per coope­
rationem vel saltem per assistentiam aliquando participent. Est
igitur hoc tempus convenienter a lege determinatum ecclesiastica.
Praeceptum imponitur ex motivo religionis, cuius virtutis
sacrificium est actus.

699. Praeceptum obligat ad audiendum Sacrum
totum et integrum.
1) Totum, unde praecipitur auditio, non tantum quoad
substantiam seu partes essentiales et intégrales ipsius
sacrificii a Christo institutas, nempe duplicem consecra­
tionem et communionem, sed etiam quoad partes inté­
grales totius liturgiae ab initio usque ad ultimum evangelium, sed exclusive, quia olim non legebatur.
2) Integrum, et ideo non sufficit audire partes duarum
missarum, sive simultanée, ut constat ex prop. 53 damn,
ab Inn. XI1 ; sive successive si consecratio et communio
non pertineant ad unam et eamdem missam : ex partibus
enim duorum sacrificiorum, puta ex consecratione unius
hostiae et communione alterius, non fit unum integrum
sacrificium.
j
1
I

I. « Satisfacit praecepto Ecclesiae de audiendo Sacro, qui duas partes,
imo quatuor simul a diversis celebrantibus audit ».

DE RELIGIOSE

717

Si tamen ad unam eamdetnque missam pertineant consecratio
et communio, probabilius valet auditio, dummodo ex alia missa
pars omissa suppleatur. Ex una parte enim adest sacrificium
integrum, ex alia parte non videtur Ecclesia sub gravi prohibere
ne pars minor et accidentalis ex alio sacrificio addatur ; id tamen
sine ratione facere est culpa levis.

700. Praeceptum obligat sub gravi, quia eius materia
et finis est gravis, scii, tum ut Deus sacrificio honoretur
in quantum populus affectum cum celebrante coniungit.
tum ut recolatur memoria passionis et resurrectionis
Christi. Unde non audire missam integram est peccatum
mprtale ex genere suo, i. e. grave si pars notabilis, leve si
modica pars omittatur. Itaque :
1) Omissio est notabilis qualitative, si omittatur pars in
se principalis pertinens ad substantiam sacrificii :
a) Si omittatur consecratio et communio simul.
b) Si tantum omittatur utraque consecratio, quia in ipsa
consistit essentia sacrificii.
S. Alphonsus contrarium reputat probabile, quia censet
communionem esse partem magis essentialem, sed haec sententia
non videtur solide probabilis, nam immolatio symbolica per­
ficitur in consecratione. Unde qui advenit post consecrationem
etiamsi aliam missam audire non possit, non tenetur manere,
quia ianl deest essentia sacrificii, et aliae partes non praecipiuntur
nisi ratione essentiae ; — e contra si tardius adveniat ante con­
secrationem, manere teiietur, quia substantiae sacrificii interesse
potest.

c) Item gravis videtur sola omissio communionis : haec
enim pertinet ad integritatem sacrificii, a Christo est
instituta et sine ipsa sacrificium est incompletum. A
fortiori gravis est omissio alterius consecrationis, quia
utraque non tantum est de integritate sed longe probabilius
etiam de essentia, utpote necessaria ad repraesentationem
mortis Christi cruentae et ideo ad immolationem eius
symbolicam.
Quidam tamen haec negant, quia dicunt non esse partes
essentiales, et non satis constare an Ecclesia sub gravi praecipiat
hisçe interesse. Sed facile respondetur : Ecclesia praecipit
secundum materiam, sub gravi pro materia gravi, qualis est
altera consecratio, et etiam communio, utpote pars magni mo­
menti. Unde communionis omissionem esse notabilem et gravem
nobis videtur certum, saltem si utraque omittatur communio ;
at in praxi quaestio est minoris momenti, nam qui abest com-

718

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

munioni etiam onlittit preces sequentes, et ita certo iam adest
omissio notabilis ratione quantitatis, ut dicetur sub 2°, a.

d) Distractio etiam voluntaria durante consecratione
non impedit missae auditionem, dum non totaliter auferat
omnem attentionem ita ut quis non possit de gestis testari.
2) Omissio potest esse notabilis quantitative, si omittatur
pars magna comparative ad totum. Notabilis censetur
tertia pars, quae non est intelligenda materialiter ex sola
diuturnitate temporis, sed etiam ex maiore vel minore
dignitate et propinquitate ad consecrationem seu necessitate
ad sacrificium. Hinc :
a) Gravis censetur omissio eorum quae praecedunt evangelium simul cum iis quae sequuntur communionem ; —
vel communionem cum iis quae sequuntur ; — vel %
canonis, sive a praefatione ad consecrationem, sive a con­
secratione ad pater noster ; — vel eorum quae habentur
ab initio usque ad offertorium inclusive.
b) E contra levis censetur, saltem probabiliter, omissio
eorum quae praecedunt offertorium, quia non sunt nisi
missa catechumenorum ; — vel eorum quae habentur
usque ad epistolam simul çum his quae sequuntur com­
munionem ; — vel solum offertorium ; — vel Gloria et
Credo, aut alia musicalia, etiam si diu protrahantur, quia
non sunt ordinariae partes missae. Item memento sacer­
dotis non est de substantia missae.
c) Nullum per se est peccatum, seclusis scandalo, con­
temptu vel instructionis necessitate, omittere concionem,
quia non est pars sacrificii ; item ultimum evangelium
cum populus iam antea dimittatur.
Qui astitit substantiae sacrificii sed omisit magnam partem
tenetur ad supplendum ex alia missa. Qui autem omisit partem
modicam, secundum plures, ad nihil tenetur, quia praeceptum
est substantialiter impletum, nec res leviores tam rigorose sunt
exigendae ; peccavit tamen si voluntarie, v. g. ex negligentia
culpabili, omiserit; alii tamen dicunt sub veniali teneri ad sup­
plendum, nisi ageretur de parte modicissima.

701. Ad auditionem missae praeceptam validam
requiritur moralis praesentia corporis, ad quam
exiguntur et sufficiunt tria :

DE RELIGIONE

719

1) Ut quis secundum aestimationem hominum censeatur
unitus celebranti: sive directe e loco non valde distanti
videndo eum vel audiendo ; sive indirecte iungendo se tur­
bae assistentium vel iis qui in conspectu altaris versantur,
ita ut possit dici de circumstantibus seu pars multitudinis.
2) In loco apto impletioni praecepti, qui indicatur can. 1249:
« Legi de audiendo sacro satisfacit qui missae adest quo­
cumque catholico ritu celebretur \ sub dio aut in qua­
cumque ecclesia vel oratorio publico aut semipublico 12, et
in privatis caemeteriorum aediculis ; non vero in aliis
oratoriis privatis, nisi hoc privilegium a Sede Apostolica
concessum fuerit », sed illi qui in induito comprehenduntur
et diebus concessis tantum. Satisfit tamen in oratoriis
Cardinalium vel Episcoporum privatis, quia gaudent iuribus et privilegiis oratorii semipublici et etiam in « loco
decenti » de quo in can. 822 § 4, ubi justa ac rationabili
causa in aliquo extraordinario casu et per modum actus
missa celebratur de licentia loci Ordinarii vel Superioris
majoris religionis (Com. I. C., die 26 martii 1952) ; ipse
vero sacerdos satisfit ubique celebrando.
3) Et aliqua saltem ratione signis externis, sive per
visum sive per auditum, sive per se sive per actiones
aut motus aliorum adstantium, discernere possit quid a
celebrante agatur, etiamsi per accidens nihil audiat, videat,
vel intelligat, uti fit apud surdos et caecos.
Hinc A. moraliter censetur praesens :
a) Ille qui in ecclesia est licet in loco valde distanti ab altari,
dummodo videre vel audire possit celebrantem.
b) Vel qui ibi existens celebrantem non videt nec audit, sed
aliquid percipit de iis quae aguntur sonitu campanae vel motu
assistentium, aut post parietem vel columnam stat modo uniatur
uni ex assistentibus.
c) Vel qui extra ecclesiam multitudinem non capientem manet,
etiam ianuis ecclesiae clausis, dummodo coniungatur multitudini
extra assistenti : secundum aliquos probabiliter coniungitur
adhuc multitudini ille qui spatio non maiore 30 passuum ab eo
abest, at iuxta S. Alphonsum id forsan est nimium.
d) Vd qui est in atrio, sacristia, camera aut alia parte ecclesiae,
1. Notat Vermeersch : ergo etiam si a schismatico fiat, sufficit, sed
peccatum committitur communicationis in sacris.
2. Pro oratoriis semipublicis inde non sequinir quod licitum sit ea
omnibus aperire.

J20

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

modo per ianuam apertam aliquas partes missae distinguat ex
sonitu, motu populi vel aliter ; imo qui e domo vicina per
fenestram sacerdotem vel motum populi videt, etiam probabiliter
si aliqua via intercedat, modo distantia non sit magna, puta
ultra 30 passus.
e) Vel qui dum celebretur sub dio, stat ad altare aut in propin­
quitate sacerdotis aut, si id sit impossibile, saltem coniungitur
multitudini assistentium, ep modo quo dictum est.
B. Non autem moraliter praesens esset ille qui ope tejescopii
missam in loco distanti observaret, vel ope radiophoni preces,
cantus, sonitum cpmpanae audiret.

702. Requiritur quoque assistentia humana reli­
giosa, seu religiosa praesentia animi, quae includit
intentionem et attentionem.
A. Necessaria est intentio, quia Ecclesia praecipit missae
assistendam tamquam actum sacrum seu religiosum ; sed
assistentia missae est ex se actio indifferens, quae fieri
potest ad diversa, v. g. unice ad expectandum amicum, ad
audiendam musicam, ad curiositatem, ad libidinem, ad
lucrum, etc. ; ergo ut sit actus non profanus sed sacer et
religiosus et etiam fiat ad cultum Dei, determinari debet
per intentionem Deum colendi. Et quidem :
1) Ex parte obiecti : a) Non sufficit intentio ponendi
actum externum, quam habet ille qui expectat amicum,
sed insuper requiritur aliquo modo intentio colendi Deum,
vel offerendi sacrificium, vel audiendi missam ut actum
sacrum, etc.
Hinc satisfacit ille qui ex pravo fine delectandi de aspectu
feminae, venit tamen ad audiendam missam ad modum fidelium :
licet enim peccet contra castitatem, intendit tamen etiam audire
missam ; item ille qui venit ex metu patris, domini, magistri,
alias non auditurus, dummodo in ecclesia iam velit audire; —
e contra si interim repugnet et nolit consentire auditioni, quia
tunc nullo modo intendit sacrificium, imo talis assistentia non
esset actus humanus,

b) Non requiritur intentio satisfaciendi praecepto, sed suf­
ficit ponere id quod praecipitur.
Unde satisfacit ille qui ignorat esse diem de praecepto, vel
non vult satisfacere praecepto hac missa sed postea aliam audire :
qui enim missam audit eo ipso satisfacit cum ponat quod prae­
cipitur. Qui vero missam audit, si non constat eum habere
intentionem, praesumitur habere sufficientem.

DE RELIGIONE
: : :

ί

721

~

2) Ex parte subtecti : a) Non requiritur intentio actualis
hic et nunc habita, sed sufficit virtualis qua ex influxu
seu virtute intentionis praeteritae quis missae assistere
incipit vel pergit.
b) Nec requiritur intentio explicita qua quis dicat :
intendo offerre sacrificium, participare illi quod sacerdos
pro populo agit, quatuor fines sacrificii prosequi (quae
est optima), sed sufficit implicita, in alio actu contenta,
quam habet v. g. ille qui more fidelium pergit ad locum in
quo missa celebratur : in hoc includitur intentio colendi
Deum vel offerendi sacrificium.

■*

(

B. Necessaria quoque est attentio, quia reverentia erga
Deum requirit ut assistens mentem applicet ad cultum Deo
offerendum et nihil agat quod a cultu Dei est alienum ;
hinc :
1) Attentio externa exigitur, qua mens applicatur ad
vitandas actiones externas incompossibiles cum auditione
religiosa missae et attentione interna.
2) Probabilius requiritur etiam interna attentio saltem
minima, quae est vel ad verba aut actiones sacerdotis,
vel ad sensum verborum et actionum (seu ad mysteria
actionis sacrificalis), vel ad res divinas et ad Deum qui
sacrificio colitur : qui enim nullo modo nec in confuso
ad praecipuas saltem missae partes attenderet, non poneret
actum humanum. Sufficit tamen attendere actionibus sacer­
dotis in genere : Ecclesia enim nullam praecipit orationem
vel meditationem durante missa, sed solam missae as­
sistendam.
3) Sufficit attentio virtualis, quae scii, initio habita,
virtute perseverat quamdiu non revocetur, aut non fiat
tanta evagatio mentis ut vis prioris intentionis omnino
depereat.
In praxi, quamdiu intentio audiendi missam non revocatur,
nec ponitur actus incompossibilis cum attentione interna, haec
censetur sufficienter permanere : standum est pro valore actus
donec probetur invalidus. Nec maior attentio interna requiritur
quam illa quae de facto solet iungi attentioni externae.
Cum requisita attentione incompassibilia sunt : dormire, perecte inebriari, depingere, docere, scribere, legere historiam, res
Summa Theologiae Morali· II. — 46

722

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

profanas, vel quaestiones speculativas, imagines attente et fixe
considerare vel inscriptiones legere, confabulari de re seria vel
difficili, ludere, magna applicatione mentis aliquod negotium
agere vel tractare, textum etiam sacrum memoriter addiscere,
computationes facere, etc. ; ut autem haec sint peccatum grave,
per notabilem unius missae auditae partem debent protrahi.
E contra compassibilia sunt, in quantum et si non necessario
omnem tollunt attentionem :
a) inservire sacrificio, uti faciunt acolythi vel sacrista, etiamsi
recedant allatum necessaria, dummodo non recedant ab ecclesia
nisi ad breve tempus : hi enim sacrificio etiam cooperantur ;
b) item musicam agere, organum pulsare vel campanas, modo
actiones sacerdotis in genere saltem aliquo modo advertantur ;
c) colligere eleemosynas, in ecclesia ambulare, se vestire ;
d) leviter inebriari vel dormitare ;
e) conscientiam examinare, horas canonicas legere vel poeni­
tentiam iniunctam, aut librum spiritualem (nisi fiat ex profano
fine), viam crucis peragere ;
f) probabiliter : excipere confessiones, sacrificium celebrare,
sacramentaliter confiteri, dummodo possibile sit quod non
omnem tollant attentionem ad actus sacerdotales in genere ;
g) discontinuatim confabulari de re levi, vel etiam voluntarie
distrahi, dummodo omnem attentionem non tollant;—haec tamen
veniale sunt peccatum contra religionem, quia irreverentia est
erga Deum attentionem inter cultum et res alienas sine ratione
dividere ; quodsi confabulationes vel distractiones sint graviter
peccaminosae, v. g. si sint de re turpi, irreverentia est maior,
sed non probatur mortalis neque assistentiam missae impedit.

703. Causae ab obligatione audiendi missam exi­
mentes sunt :
1) Impotentia physica seu absoluta, sive
a) spiritualis, uti apud nominarim excommunicates vel
interdictos ; et apud alios, si non adest nisi sacerdos
vitandus ; sive
b) corporalis, uti apud infirmos lecto fixos, navigantes
in mari, incarcerates (quales sunt etiam filii quos pater
inclausos tenet in poenam atque detinere potest etiam die
dominica),degentes in locis in quibus non celebratur missa.
2) Consuetudo legitima patriae, qua ratione excusantur
mulieres post partum, filii et viduae vel consanguinei
proximi ob luctum quando pater, maritus, frater defunctus
est, secundum morem diversum in diversis locis, dummodo
non egrediantur ob alias causas ; item alicubi qui nupturi
sunt, ob bannorum proclamationem, sed id non valet nisi
de missa in qua proclamatio fit.

DE RELIGIONE

723

3) Legitima dispensatio, subditis concessa a S.Pontifice,
Ordinario, parocho, superiore religioso, ad normam
can. 1245.
4) Necessitas, i. e. quaecumque causa mediocriter gravis
involvens notabile incommodum aut damnum, spirituale
vel corporale, proprium vel alienum :
a) Impotentia moralis, uti sunt : notabile incommodum
valetudinis vel sanitatis, v. g. notabile gravamen capitis,
virium lassitudo, ob quam prudenter quis omittit visitatio­
nem amicorum vel moram in convalescentia timet ; notabile
damnum bonorum fortunae, famae, honoris aut etiam
verecundiae, uti esse potest in puella honesta gravida
quae ob eam causam domi se celat, et in pauperibus qui
carent vestibus decentibus secundum statum, nisi in alio
loco vel valde mane possent audire sine infamia ; gravis
offensa parentum ; occasio lucri relative magni et extraor­
dinarii ; confessio peccati mortalis quae secus facile fieri
non possit ; magna distantia, nisi habeatur currus vel
aliud medium sine magnis expensis : magna censetur
distantia 1 leuca 1/4, et minor secundum qualitates per­
sonae, ut aetatem vel infirmitatem, conditiones aëris,
viarum et inclementiam temporis, ita tamen quod difficilius
excusetur omissio habitualis.
b) Officium, quo excusantur milites stationarii ; custodes
infantium, oppidorum, gregum quando sunt necessarii et
desunt alii ; famuli et operarii qui laborare debent : qui
Omnes, si saepius cogerentur, deberent, si sine magno
incommodo possent, alium dominum quaerere.
c) Necessitas aliena,seu charitas, excusat eos qui assistunt
infirmis, dum hi ope eorum egent vel eos recedere aegre
ferunt, ita ut sine periculo aut magna infirmi molestia
recedere non possint ; qui casu incendii aut alluvionis
opem ferunt ; qui spem habent ut graves rixas, furta,
actus turpes praesentia sua impediant, vel qui sic vitant
peccatum mortale determinatae cuiusdam personae, v. g.
uxor magnam indignationem mariti (nisi cederet in con­
temptum religionis), puella desiderium turpe in tali iuvene.

704. Animadversiones.— 1. Qui ab audiendo sacro legitime

724

.

I

I
I

'
'

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

excusatur, non tenetur supplere, dicendo alias preces vel audiendo
sacrum in hebdomada, quia praeceptum ecclesiasticum obligare
cessat. Quodsi causa sit perpetua, vi praecepti naturalis et divini
obligantis ad sacrificium, tenetur aliquando cum altero alternare
(v. g. coniuges vicem mutent), et si neque hoc possit, debet
aliquando (ter vel quater in anno) assistere in hebdomada;— alias
ceteroquin esset periculum quod paulatim ab omni praxi reli­
giosa abstineret.

2. Omne praeceptum aliquo modo obligat ad adhibenda media
ut servari possit, et ad vitanda impedimenta quae obstant ne
impleatur. Hinc
a) impedimentum sive proximum sive remotum directe ponere
est illicitum, scii, eo fine ut praecepto satisfieri nequeat ;
b) indirecte i. e. alio fine, cum praevisione tamen quod missa
audiri nequeat, illicitum est ponere impedimentum proximum,
i. e·, dum tempus obligationis adest vel moraliter iam instat,
v. g. incipere iter die festo vel pridie ad vesperam ; nisi adsit
causa proportionata scii.incommodum grave, ut si alias omittatur
occasio commodi itineris vel utilis comitiae ;
c) impedimentum remotum indirecte ponere non est prohibitum,
v. g. incipere iter feria 6a vel sabbato rpane : esset enim in­
commodum grave etiam obligari ad vitanda impedimenta remota.
3. Quoad media : a) nullus tenetur adhibere media extraordinaria
v g. aegrotus ad recuperandam sanitatem, vel et uti privilegio
oratorii privati (licet commode possit), ut valeat adimplere
praeceptum ; — b) media ordinaria negligere eo fine ut prae­
ceptum impleri nequeat est peccatum ; — c) id facere alio fine,
non est peccatum nisi fiat urgente iam praecepto.

QUAESTIO SECUNDA.

DE OBLATIONIBUS.
S. Th. II-II, q. 86 et 87.

705. Oblatio {offerande} generatim est alicuius rei non
petitae elargitio ; unde oblatio religiosa est spontanea
largitio ad cultum divinum. Generice sumpta complectitur
etiam sacrificium, in quo offertur res in quantum est
consumenda in aliquod sacrum (n. 694) ; specifice sumpta
tamquam distincta a sacrificio, est elargitio rei ut integrae
in honorem Dei.
Alia est immediata et proprie dicta, qua aliquid immediate
offertur Deo in eius honorem, sive ipsi cultui sive usibus
ministrorum sive in usum pauperum deputandum : tunc

DE RELIGIONE

725

sacerdos acceptat non quidem nomine proprio sed nomine
Dei
Ita olim primitiae fructuum terrae et animalium
ex speciali reverentia et gratitudine offerebantur pro cultu
divino ; hodie variae collectae fiunt pro operibus piis.
Alia est mediata et improprie dicta, quae immediate sacer­
dotibus offertur, uti decimae in V. T. et in medio aevo
imponebantur pro sustentatione ministrorum, nunc offe­
runtur stipendia missarum : tunc sacerdos acceptat nomine
proprio (q. 85, a. 3, ad 3 ; q. 86, a. 1 et 2).
706. Oblatio de sua ratione est voluntaria et libera ;
per accidens tamen potest esse obligatoria :
1) Ex contractu, ut si quis fundum ecclesiae accipit
sub conditione ut certis temporibus oblationes faciat, per
modum census.
2) Ex praecedenti deputatione vel promissione, ut si quis
donatione vel testamento relinquit aliquam rem postea
solvendam ecclesiae.
3) Ex ecclesiae vel ministrorum necessitate : id enim dictat
ius naturale, quod iis qui divino cultui ministrant ad
salutem totius populi, populus necessarium victum mi­
nistret ; insuper id statuit ius divinum (Mt. X, 10; I Cor.IX,
13). Cultus scii, publicus nequit convenienter haberi sine
ecclesiis, ornamentis, ministris; ergo fideles oblationibus
tenentur procurare ut necessaria pro cultu publico ha­
beantur, et ideo, in casu necessitatis, oblationes ab Ecclesia
omnibus fidelibus praecipi possunt.
4) Ex consuetudine tenentur fideles in aliquibus solemnitatibus ad aliquas oblationes consuetas, v. g. occasione
receptionis alicuius sacramenti (uti Baptismatis vel Extrei. « Sacerdos quodammodo constituitur sequester et medius inter
populum et Deum,... et ideo ad eum pertinet divina dogmata et sacra­
menta exhibere populo ; et iterum ea quae sunt populi, puta preces,
et sacrificia, et oblationes per eum Domino debent exhiberi, see. Ap.
ad Hebr. V, 1. ... Et ideo oblationes quae a populo Deo exhibentur,
ad sacerdotes pertinent, non solum ut eas in suos usus convertant,
verum etiam ut fideliter eas dispensent, partim quidem expendendo
eas in his quae pertinent ad cultum divinum, partim vero in his quae
pertinent ad proprium victum, partim etiam in usus pauperum qui
Sunt, quantum fieri potest, de rebus ecclesiae sustentandi, quia et
Dominus in usum pauperum loculos habebat > q. 86, a. 2.

726

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

mae Unctionis), proclamationis, dispensationis, exequiarum, etc.
Quando oblatio est obligatoria, remanet saepe aliquo modo
voluntaria quantum ad quantitatem vel speciem rei oblatae ;
Ecclesia tamen potest etiam stipulare quantitatem et taxam
determinatam imponere, et ita pluries fecit (a. i).

707. De omnibus licite possessis, quantum est de se,
oblatio fieri potest; — per accidens potest esse illicita, v. g.
1) si vergat in alterius detrimentum cui debitum vel assistentia
est reddenda ; 2) propter scandalum, si fiat de lucro ex peccatis
percepto v. g. de meretricio ; 3) propter contemptum, si res vilis
aut inutilis offeratur, etc. (a. 3).

708. Praeceptum sustentationis ministrorum. —
Iure naturali et divino, ut notavimus n. 706, tenentur
fideles necessaria ad victum suppeditare pastoribus et
ministris ; id quoque confirmatum fuit iure ecclesiastico
(can. 1502) quod hanc obligationem quoad modum et
quantitatem determinare potest.
Primis Ecclesiae saeculis spontaneae fidelium oblationes ad
hoc sufficiebant, postea decimae fuerunt de praecepto solvendae ;
hac autem lege quasi ubique abrogata, in pluribus locis susten­
tationi pastorum provisum est vel reditibus beneficiorum et
iuribus stolae vel etiam partim pensione a gubernio soluta ;
ubi vero aliunde provisum non est, fidelibus obligatio incumbit
necessaria ad hoc conferendi, ut in America septentrionali.
Praeceptum est certum, uti constat ex professione Waldensibus
imposita, et ex damnatione prop. 18 Wicleff, ac de se obligat
sub gravi. Et quidem 1) si alicubi sit accurate determinatum,
hoc modo a fidelibus est servandum ; 2) ubi vero determinatum
non est, singulis fidelibus generatim incumbit obligatio pro suis
facultatibus ad sustentationem suorum ministrorum aliquid
contribuendi.
In praxi tamen a) fideles non facile arguendi sunt de gravi
peccato, nisi subsidium sine ratione negent atque ita causa sint
ut sacerdotes sint in egestate vel ceteri fideles nimis graventur ;
b) quamvis subsidium impositum negantes duplex specie
peccatum committant, irrelegiositatis atque iniustitiae, Ecclesia
tamen non videtur ius sUum urgere sub onere restitutionis ;
unde peccatum videtur potius opponi iustitiae legali quam commutativae ;
c) imo contra mentem Ecclesiae generatim ageret sacerdos, qui
non solventibus sacramenta denegaret aut sacramentalia ;
d) ceteroquin in colligendis fidelium subsidiis, sacerdotes
Sedulo caveant omnia quae suspicionem ingerant avaritiae.

709. Animadversio. — Adoratio suprema formaliter refertur

DE RELIGIONE

727

in reverentiam Dei (q. 84, a. I, a. 2, ad 2) ; oblatio proprie dicta
specialiter in recognitionem divinorum beneficiorum (q. 86, a. 4) ;
sacrificium specialiter in protestationem supremi Dei dominii,
quia omnia habemus a Deo et sunt Dei (I-II, q. 102, a. 3),

QUAESTIO TERTIA.

DE VOTO.

Articulus I.

De Essentia

Voti.

S. Th. Π-Π, q. 88, a. 1, 4, 5, 6.

710. Votum (vœu; gelofte) est promissio facta Deo l.
— In qua definitione indicatur :
i° Genus '.promissio i.e. deliberata et spontanea obligatio
fidei seu fidelitatis erga alterum suscepta aliquid faciendvel omittendi ; et sic distinguitur a simplici proposito
etiam coram Deo facto et firmiter stabilito, quod per
se nullam obligationem inducit, licet non implendo peccare
quis possit negligentia aut inconstantia erga seipsum.Pro­
positum scii, est mera voluntas aliquid faciendi vel omit­
tendi, votum vero est voluntas id praestandi tamquam
debitum, ita ut ex eo oriatur obligatio erga Deum ac quasi
titulus specialis Deo acquiratur ad exigendum sibi pro­
missum. Ratio est quia votum, sicut contractus, est quae­
dam lex privata quam vovens sua sponte sibimet imponit
eaque se obligat Deo.
Porro ad promissionem, ex parte promittentis tres requiruntur
actus : a) deliberatio intellectus ; b) spontaneum propositum
voluntatis, i. e. intentio se obligandi seu fidem dandi ; c) huius
voluntatis significatio seu manifestatio et expressio, quae est
essentialiter ipsa promissio. Haec est actus rationis practicae
ad quam pertinet ordinare : sicut enim imperando vel deprecando
homo ordinat quid sibi ab aliis fiat, ita promittendo ordinat
quid ipse pro aliis facere debet. Quibus ex altera parte additur
a) fidei datae acceptatio. Cum autem Deo omne cor pateat,
voluntas et cogitatio interior ad votum sufficiunt ; et si debitae
I. Canon 1307 : < Votum i. e. promissio deliberata et libera Deo
facta de bono possibili et meliore ex virtute religionis impleri debet ·.

728

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

conditiones adsint, a Deo acceptatur, quia est ipsi gratum
(Deut. XXIII, 2i ; Num. XXX, 3 ; Eccl. V, 3).

2° Differentia specifica : facta Deo, ut indicetur votum
esse actum religionis : promissio enim fit alteri in eius
commodum et utilitatem, vel obsequium et honorem ;
Deo autem ex promissionibus nostris commodum oriri
non potest, sed tantum honor et gloria ; unde voto ordi­
namus in honorem Dei opera bona praestanda, et ideo
ex natura sua est actus elicitus religionis.
Hinc promissiones quae directe fiunt sanctis non sunt vota
stricte dicta, sed actus duliae, ut si quis promittat B. Virgini
non cogitans de Deo et sine ulla relatione ad Deum. Attamen
a) promissio facta Deo imnlendi vel exequendi id quod sanctis
fuit promissum (a. 5, ad 3), bl item promissio facta Deo coram
sanctis ut patronis aut testibus, sub eorum invocatione vel
protectione (IV Sent., d. 38, q. 1, a. 1, qc. 1, ad 4"), c) vel facta
principaliter Deo sed secundario in honorem aut memoriam
sanctorum, eo modo quo ecclesiae et altaria eriguntur sanctis
et sacrificia celebrantur, ut magis honorentur ac Deus honoretur
cultu sanctorum, sunt vqta : hunc ultimum modum generatim
intendunt fideles, dum sanctis vovere dicunt.

711. Conditiones ex parte actus ad validitatem
voti requisitae sunt tres : oportet enim vera et sincera
sit intentio sese obligandi, deliberata et libera.
i° Requiritur vera et interna intentio se obligandi ; hinc :
a) Votum non est, si quis, etiam seriis in adiunctis, non vult
promittere, sçd externe tantum verba voti exprimit ; unde in
dubio an quis verum votum emiserit, potius spectanda est in­
tentio voventis quam verba.
b) Item, si quis promittere volens, positive intendit se non
obligarel.
In his casibus habetur votum fictum, quod est peccatum quia
quamdam erga Deum irreverentiam includit, sed venialem
tantum, nisi adsit contemptus, grave scandalum aut iniustitia,
deceptio in re magni momenti, ut in professione religiosa aut
susceptione ordinis sacri.
c) Sed ad validitatem voti non requiritur intentio votum
exequendi.

2° Requiritur deliberatio et quidem plena et perfecta,
I. Nisi forte voluntas vovendi esset omnino praedominans et efificacior
voluntate se non obligandi, quod non praesumitur.

DE RELIGIONE

729

qualis requiritur ad actum simpliciter et absolute humanum
et perfecte moralem : nullus enim censetur velle obliga­
tionem sibi imponere nisi ex perfecta deliberatione.
Hinc votum non est, si promissio fiat ab ebrio, semidormiente,
sensibus destituto, aut si procedat ex motu qui dicitur primo
primus aut secundo primus ; item saepe sunt invalida vota
emissa ab hystericis, aut a pueris etiam post usum rationis. —:
Ilie tamen qui sciens votum inducere obligationem, hic et nunc
de illa non cogitat explicite, censetur tacere votum validum ;
similiter non requiritur cognitio omnium circumstantiarum rei
promissae, sed sutncit cognitio quoad substantiam.

3° Requiritur libertas et quidem perfecta, qualis est in
actu directe et in se voluntario : id enim requiritur ad
actum bonum.
Unde non sufficit voluntarium indirectum aut in causa, ut
si quis, praevidens se m ebrietate promittere, nihilominus sese
inebriat et promittit j cetcroquin talis actus non est aptus ad
sigruhcandam susceptionem oougauoms, — Non tamen requi­
ritur voluntas actuaus et exphcita, sed suthcit virtualis et implicita,
ut si quis Ubere suscipit subdiaconatum cui novit votum esse
adnexum.

Unde ex parte voventis, votum aliud est expressum seu
formale, aliud tacitum, implicitum et virtuale.
712. Deliberationi opponitur ignorantia seu error,
etsi concomitans tantum aut crassus :
1) quando versatur circa essentiam voti; hinc non vovet
ille qui ignorat votum esse promissionem, aut obligationem
inducere, aut fieri Deo : excipitur si omnino velit vovere
eo modo quo alii vovere solent, quia tunc habet voluntatem
implicitam se obligandi ;
2) vel quando versatur circa substantiam rei promissae,
v. g. si quis voveret ingressum religionis, ignorans eam
complecti castitatem, paupertatem et obedientiam ;
3J vel circa conditionem rei substantialem, quae si cognita
esset votum impediret, v. g. si quis belga voveret pere­
grinationem romanam, putans Romam esse m vicinia, aut
iter insutui pro 100 fr? ;
i. Pro votis religiosae professionis tamen solus error substantialis
invalidât, non error conditionis aut circumstantiae etsi det causam
professioni ; quia haec participat de natura contractus onerosi.

730

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

4) vel circa causam finalem voti, v. g. si quis voveret
pro sanitate patris, putans esse moribundum.
Ratio est quia in illis casibus deficit intentio se obligandi.
At non impedit validitatem voti :
a) ignorantia circa circumstantiam accidentalem, v. g. error
circa amoenitatem itineris pro peregrinatione romana ;
b) nec error circa causam impulsivam, v. g. si quis voveret
eleemosynam dare Petro pauperi quem erronee putaret honestum.

713. Libertati opponitur metus :
1) quando adeo perturbat animum ut tollat delibera­
tionem ;
2) etiam quando est gravis et iniuste incussus ad votum
extorquendum, quo casu votum est nullum saltem ex
iure ecclesiastico, uti constat ex traditione et perpetuo
Ecclesiae usu, ut testatur can. 1307, § 3 S ac etiam proba­
biliter ex iure naturali, quia Deus non acceptat promis­
sionem iniuria extortam 5
3) imo probabiliter, propter eamdem rationem, quando
metu levi iniuste incusso votum extorquetur, dummodo
fuerit sola causa vovendi ; at in foro externo metus levis
non censetur fuisse causa rei tam gravis quam est votum.
Alius quicumque metus, sive sit ex causa necessaria, sive sit
iuste incussus, sive iniuste sed non ad extorquendum votum,
non reddit votum invalidum. Exempla sunt vota emissa ex metu
naufragii, vel morbi, — iustae incarcerationis ex sententia iudicis,
— latronum.

714. Vovere est utile et de consilio, non quidem
iis qui sunt in statu perfectionis seu termini, uti Christo aut
angelis, sed iis qui sunt in Statu viae et imperfectionis, ita quod
voluntas eorum in bono firmari possit. Et quidem :
1) ex parte actus vovendi, quia vovendo voluntatem nostram
immobiliter firmamus in bono virtutis (a. 4) ;
2) ex parte operis promissi, quia melius et magis meritorium
est facere aliquid ex voto quam sine voto : a) quia vovere est
actus religionis quae est nobilior inter virtutes morales ; b) qui
facit aliquid voto, se subiicit Deo non solum quoad actum sed
etiam quoad agendi potestatem, quia de cetero non potest
licite aliud facere ; c) quia perfectius est facere aliquid ex volun­
tate magis firmata in bono (a. 6). Cfr. Ps. LXXV, 12 ; CXXX1,
1-2; Is. XIX, 21.
I
I

i. < Votum metu gravi et iniusto emissum ipso iure nullum est >.

DE RELIGIONE

731

Per accidens tamen, propter speciales circumstantias, saepe
non expedit votum ; unde non emittatur nisi secundum regulas
prudentiae.

715· Obiicitur : Votum tollit libertatem, cum eo tollatur
potestas moralis inter contraria eligendi ; et hoc praesertim
verum est de votis professionis religiosae, quibus tota vita
ligatur, ita ut sit servitus perpetua.
Resp. 1) Libertas obligatione morali non tollitur, sed haec
est ei adiumentum in finem melius, facilius, et diutius tendendi
et prosequendi bonum, ut ita libertas perficiatur et liberetur
a passionibus qui id impediant ; — secus dicendum foret
potestatem malum eligendi esse perfectionem libertati essen­
tialem, cum tamen sit imperfectio, quia in Deo et in beatis
non existit. Unde S. Thomas, a. 4, ad 1 : < Sicut non posse
peccare non diminuit libertatem, ita etiam necessitas firmatae
voluntatis in bonum non diminuit libertatem, ut patet in Deo
et in beatis; et talis est necessitas voti, similitudinem quamdam
habens cum confirmatione beatorum. Unde Augustinus... : felix
necessitas est quae in meliora compellit ».
2) Id a fortiori valet, si obligatio moralis libere fuit suscepta,
ut fit in voto ; secus dicendum foret omnibus promissionibus
et contractibus humanis libertatem perimi; quod tamen nemo
affirmat. Opus scii, libere susceptum non est contra libertatem.
3) Obligatio non impedit quominus opus obligatorium modo
plene libero et meritorio impleamus, sed sicut obligationem
omnino libere contraximus, ita illam possumus ex plena libertate
implere : ad quod satis est nos ita esse dispositos ut faceremus
opus etiam si non deberemus. Et sic intelligitur religiosos votis
suis perfecte fideles, homines esse liberrimos.
Articulus II.

De Materia voti.
S. Th. Π-ΙΙ, q. 88, a. 2.

716. Conditiones ex parte materiae ad validitatem
voti requisitae. — Materiam voti intelligimus ipsam
actionem quae Deo promittitur. Si sit mera actio vel
omissio voventis, v. g. peregrinatio, ieiunium, votum erit
personale; si autem operatio versetur circa rem exteriorem,
ut eleemosyna circa pecuniam, votum est reale, quo casu
materia proxima erit actio, res autem materia remota ; si
vero promittatur mera actio et simul operatio circa rem
exteriorem, votum est mixtum (can. 1308, § 4).
Porro ex parte materiae etiam tres requiruntur ad voti
validitatem conditiones : oportet enim actio promissa sit

732

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

moraliter bona,melior suo opposito, et possibilis (can. 1307,
§ i)·
717. Materia voti debet esse moraliter bona. —
Vanum enim esset alicui promittere id quod ei non esset
acceptum ; sed opus Deo acceptum non est nisi sit virtuosum ; ergo de nullo illicito, nec de aliquo indifferenti
votum fieri potest, sed solum de actu virtuoso. Hinc :
1) Invalidum est votum de actu malo, sive prohibeatur
lege naturae sive lege positiva, nisi in hac subintelligatur
exceptio voti ; sive malus sit ex obiecto, sive ex fine vel
circumstantia,quae se tenent ex parte operis promissi et ideo
sub voto cadunt : haec enim afficiunt ipsam materiam voti,
i. e. opus promissum, et illud malum reddunt.
Sic non valet votum de eleemosyna unice danda ad puellam
seducendam aut ad furtum perpetrandum, ad victoriam in
duello acquirendam, ad vanam gloriam ea obtinendam, in
gratiarum actionem pro furto patrato, vel de missae sacrificio
in parasceve peragendo, etc. — E contra si circumstantia aut
finis malus se tenent ex parte voventis et ideo non cadunt sub
voto : haec enim non ipsam materiam voti seu opus promissum,
sed tantum actum vovendi reddunt malum, v. g. si finis malus
sit tantum secundarius et causa impulsive voti, aut circumstantia
mala voto addatur, aut votum occasione vel sub conditione
alicuius mali emittatur1. Exempla sunt : votum ex ambitione
formatum, votum illius qui vovere prohibetur, votum coram plu­
ribus emissum ut ex auditione voti vana gloria obtineatur, votum
dandi eleemosynam si ex duello evaserim sanus, votum poenale.

2) Invalidum est votum de opere licito incompossibili
cum impletione praecepti.
Ita votum de peregrinatione instituenda, dum missa de prae­
cepto est audienda.

'

I
I
I

3) Invalidum est votum de opere indifferenti, nisi
quatenus ad bonum finem, non quidem ex sola intentione
voventis, sed ex se tamquam medium proportionatum ad
illum melius consequendum adhibetur : hac enim ratione
est bonum bonitate finis.
Ita v. g. valet votum non adeundi domum quae alicui est
---------------------------------------

i.Itaque circumstantia mala ex parte operis promissi,quia afficit mate­
riam voti, reddit votum invalidum ; circumstantia mala ex parte solius
voventis seu promissionis votum reddit tantum illicitum, quia non
afficit ipsam voti materiam.

DE RELIGIONE

733

occasio peccati. Manducare autem, bibere, ambulare, non ascen­
dere equum, transire per talem plateam, ludere non sunt materia
voti, sed in hisce vitare exçessum est materia voti.

718. Materia voti debet esse melior suo opposito.
— Deo enim gratum non est ut quis se obliget ad omit­
tendum quod ipsi est magis placitum et acceptum, « nec
pertinet ad Dei reverentiam ut fiat opus minus bonum,
omisso eius opposito meliore ». Bonum melius est :
a) opus consilii quod per excellentiam est melius Suo
contrario et maxime est voluntarium seu in voventis
potestate, et ideo propriissime est materia voti, praecipua
et spontanea j
b) opus de praecepto quod etiam melius est suo contrario,
saltem in quantum est praeceptum : nihil enim impedit
quin aliquis necessario vinculo praecepti addat vinculum
voluntarium voti ;
c) imo etiam opus quod non in se, sed his in adiunctis
pro vovente est melius suo contradictorio i.e. sua omissione.
Hinc per se et generatim invalidum est votum de bono quod
est impeditivum maioris boni, e. g. non suscipiendi statum
clericalem aut religiosum, nubendi, faciendi mercaturam, eundi
ad militiam, etc. ; attamen bonum aliquod quod per se absolute
est minus, potest per accidens et relative fieri maius bonum,
et tunc valet votum, e. gr. si quis videt susceptionem ordinum
sibi fieri damnosam, aut si quis matrimonium vovet ad reparan­
dum scandalum, aut implendam promissionem, vel ob honorem
puellae, vel ad prolem legitimandam, vel ob magnam fragilitatem
in remedium concupiscentiae, Vel ob bonum commune. Nec
valet votum non vovendi, sed non vovendi sine confessarii
licentia ; quo casu si nihilominus inconsulto confessario quis vovet,
id facit illicite quidem sed valide, nisi intenderit vota subse­
quenda non valitura, et priorem hanc voluntatem non retrac­
taverit. Nec valet votum illimitate non petendi dispensationem
a votis ; aut in omnibus obediendi confessario ita quod apud
nullum alium institui licite posset confessio.

719. Materia voti debet esse possibilis, seu in
potestate voventis. — Impossibile enim efficaciter intendi
nequit, et ad illud nemo tenetur, nec se obligare potest.
Unde invalidum est votum
t) de re necessaria, v. g. votum moriendi, non vo­
landi, etc.,
2) de re aliena in quantum non est in nostra potestate,

734

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

v. g. pater vovens filium ordini religioso. De facto scii,
alieno non est validum, nisi in quantum est in potestate
voventis et iste promittat se, quantum poterit, curaturum
ut Opus ab altero ponatur ;
3) de re physice vel moraliter impossibili ; unde inva­
lidum est votum vitandi omnia venialia etiam levissima
collective, seu nunquam peccandi venialiter.
At valet votum vitandi omnia mortalia ; item votum vitandi
venialia plene deliberata vel certam speciem venialium aut semper
eligendi id quod videtur perfectius, nisi agatur de personis modicae
virtutis, vel de materia quam nemo prorsus vitare potest, v. g.
cogitationum inhonestarum, otiosarum, etc.

720. Votum cuius materia est tantum partim ho­
nesta, melior vel possibilis, si partes quis intenderit
indivisim per modum unius, ut in voto disiunctivo, totum est nullurti ; — si vero dwisim per modum plurium, ita ut votum aequi­
valeat pluribus et sit virtualiter multiplex, vel si voluerit aliquis
se obligare quantum potest, tenetur ad partem possibilem. Quodsi
nihil explicite intenderit, censetur vovisse secundum naturam
rei et communem aestimationem : quando partes rei promissae
non possunt aut non solent separari, votum cessat, v. g. votum
celebrandae missae, ecclesiae construendae, peregrinationis insti­
tuendae, etc. ; quando autem possunt et solent separari, obligat
ad partem, v. g. votum ieiunandi tota hebdomada, dandi 100 fr. ;
vel etiam si principalis est possibilis et accessoria impossibilis,
obligat ad possibilem, secus e converso, v. g. peregrinatio romana
cum ieiunio aut cilicio (a. 3, ad 2).
Vovens vitare omnia venialia ad nihil tenetur, nisi intenderit
se obligare quantum possit ; coniux vovens castitatem tenetur
ad non petendum coniugale debitum.
Qui plura vota incompossibilia emisit, dignius debet servare ;
si tale non adsit, prius praeferatur posteriori.

721. Quantum peccatum est vovere materiam
invalidam. — Valent haec principia : 1. Vovere rem
mortaliter malam est grave peccatum.
2. Vovere rem leviter malam, etiam per se videtur pec­
catum grave : magna enim est irreverentia directa erga
Deum sanctissimum, velle ut levissimum malum habeat
acceptum ; sed per accidens, ob ignorantiam aut inadvertentiam, saepe est veniale.
3. Vovere rem indifferentem vel minus bonum non est
nisi veniale.
4. Vovere rem impossibilem nullus facit serio, nisi ex

DE RELIGIONE

735

ignorantia quae potest esse leviter culpabilis ; id facere
ex ioco et levitate est veniale.
Articulus III.
De Voti Obligatione,
S. Th. II-II, q. 88, a. 3 et 7.

722, Effectus intrinsecus et formalis omnis voti
est obligatio in conscientia» ex virtute religionis, ad
praestanda promissa. — Est propositio fide et ratione
certaProbatur: Ex fidelitate homo tenetur solvere id quod
promisit ; maxime autem debet Deo fidelitatem tum ratione
dominii, tum ratione beneficii suscepti ; ergo ex fidelitate
erga Deum maxime obligatur ad hoc quod impleat vota
ipsi facta. Porro fidelitas erga Deum pertinet ad cultum
ipsi debitum ac proinde ad virtutem religionis. — Quae
obligatio expresse enuntiatur in Scripturis : Deut. XXIII,
21-23 ; Lev. XXVII, 2 ; Ps. LXXV, 12 ; Eccl. V, 3 ;
et in iure, can. 1307, § 1.
Violatio igitur voti est peccatum contra religionem ; et
quidem contra eam solam, nisi opus iam fuerit aliunde
praeceptum, uti castitas. Non tamen de se est sacrilegium,
quia non est violatio rei sacrae : votum enim de se nec
personam voventem nec materiam Votam vere sacram
reddit. Sed est peccatum infidelitatis i. e. perfidiae erga
Deum.
Cum autem in omnibus votis reverentia et fidelitas Deo debita
eiusdem rationis sit, per se laesiones votprum in qualibet materia
sunt eiusdem speciei moralis ; quare necesse non est ut in con­
fessione materia voti violati declaretur.

723. Obligatio voti est gravis ex genere suo, quia
oritur ex fidelitate erga Deum (I Tim. V, 11, 12). Est
tamen levis a) semper in materia undequaque levi, quia
nullus se obligare valet ultra capacitatem materiae; b) etiam
in materia gravi, si quis tantum se obligavit sub levi,
quia votum non obligat ultra intentionem voventis1.
i. Excipitur ex rei natura et voluntate Ecclesiae votum in ordinatione
sacra, vel in religiosa professione emissum.

736

Quodsi de hoc pon cogitavit, generatim praesumitur se
obligasse secundum materiae quantitatem. Materia gravis
est quae ad cultum Dei vel utilitatem proximi aut ipsius
voventis sive ex se sive ex adiunctis notabiliter conducit,
aut a lege naturali, divina, ecclesiastica sub gravi praecipi
solet, v. g. ieiunium, missa, communio, confessio1.

!
f
!
j

Notetur plures omissiones leves coalescere in unam gravem
si plura voventur per modum unius materiae pluribus vicibus
implendae, non autem si per modum plurium ac singulatim
voventur. Nisi vovens aliter intenderit, coalescere non solent in
votjs personalibus, solent in realibus ; res tamen disparatae :
ieiunium, missa, meditatio, rosarium, etc. non coalescunt pisi
voveantur eodem voto ad eumdem finem, v. g. vovens varia
exercitia spiritualia per mensem.

'

>
i
Î
'
i,

724. Votum impleri nequit sine intentione voventis, unde si, explicite aut aequivalenter, quis positive
intendat non satisfacere, manet obligatus, quia, in actibus
qui totaliter pendent ab ipso operante, actus non operatur
ultra eius intentionem.

;
(
!
'
I

^Attamen non requiritur 1) intentio formalis et explicita, sed
sufficit ut quis, etiam voti immemor, opus praescriptum faciat :
unusquisque enim antequam faciat dona censetur prius praestare
debita ; nec 2) intentio fiais specialis voventis vel operis promissi,
v. g. quod ieiunium fiat ad poenitentiam, eleemosyna ad Dei gloriam, quia ordinarie non cadit sub obligatione voti ; nec 3) ut
adimpleatur in statu gratiae, ex amore Dei vel fine supernatural!,
nisi ad hoc vovens specialiter se obligaverit.

'i

I
!
'j

I
I
I
i
I
• 1
!
l

, J
i

I

>
!
j
,
I
i
J !
j /
I

ij
i

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

725. Obligatio voti dubii. — In dubio de existentia
voti, an votum fuerit emissum, si post serium examen dubium
permaneat, censetur non adesse votum. In dubio de obligatione
voti, i. e. de eius validitate aut impletione, num votum fuerit
validum vel fuerit impletum, si dubium sit negativum seu leve
i. e. si sint leves rationes existimandi illud non obligare quia
i. Ista est regula generalis per saecula tradita ; nunc autem, post
Noldin, Th. M. 11, n. 215, aliqui putant regulam non esse stricte applicandam, quando non actio singularis sed series actionum vel habitualis
ratio agendi promittitur per modum unius : tunc scii, materia omissa
non absolute sed relative ad totam rem promissam est consideranda,
et ita actio in se notabilis aestimari debet pars modica ex serie promissa.
Unde qui per modum unius vovet pro toto mense quotidianam missae
auditionem vel assistentiam devotioni mariali, non existimandus est
reus peccati mortalis si illam omittat una vel altera vice, (.dummodo,
ait, minus sit quarta parte I), cum promissionem substantialiter implevit.
Ita sane si vovens sic intenderit solum se obligare sub levi ad talem
partem j sed talis intentio praesumi non potest, quia non ex natura rei
nec ex consuetudine ista existimatio constat.

DE RELIGIONE

737

forsan invalidum aut iam impletum, manet obligatio implendi ; si
autem, post diligens examen, dubium grave et positivum per­
duret, ex principiis indirectis Probabilismi aestimari potest non
adesse obligationem : melius tamen petitur dispensatio.
Si autem dubitetur de modo adimplendi, primo investiganda
est intentio voventis, deinde verba quibus facta fuerit promissio,
natura rei promissae, et communis usus ac sensus fidelium ;
quodsi nihilominus dubium permaneat, vovens eligat modum
adimplendi qui sibi placeat.
Hinc, nisi aliter intenderit : vovens ieiunium tenetur sicut
solent fideles in regione ieiunare ; vovens ieiunium singulis
sabbatis, non tenetur ieiunare si in sabbato inciderit nativitas
Domini ; qui voverit ieiunium integrae hebdomadae, non tenetur
eo die quo adeo duros labores suscipere debet, ut a ieiunio ex­
cusetur ; qui voverit quantitatem non determinatam, tenetur ad
minimam inter eas quae decent Deum.

726. Ex voto formaliter obligatur solus vovens. —
Non enim suo voto alium obligare potest, quia nemo
rem vel actionem alterius promittere potest, nec maxime
quidem coniuncti ut filii vel subditi.
Potest tamen quis ad idem opus exequendum obligari aliunde,
sive ex fidelitate humana, ut si promittat votum alterius se
impleturum ; sive ex obedientia, ut si pater vovet se cum filiis
missam auditurum et id iis praecipiat ; sive ex iustitia : sic
haeres, solutis omnibus quae aliis et sibi sunt debita (inter
quae S. Alphonsus enumerat portionem haereditatis legitimam
filio ex lege debitam), ante omnia legata etiam pia, vota realia
defuncti tenetur adimplere (can. 1310, §. 1 et 2).
Vota personalia per seipsum vovens exequi tenetur, nec potest
per alium : actus non se extendit ultra intentionem voventis ;
— realia implere potest per alium ex propriis tamen bonis,
v, g. ipsi iubendo, vel eius actum ratum habendo.

727. Vovens tenetur votum implere tempore ab
ipso determinato, quo transacto adhuc tenetur, si in­
tentione tempus statuit ad obligationem urgendam ; si
vero ad finiendam, obligatio cessat sed Votum fuit violatum.
Quodsi intentio ignoretur, tempus censetur determinatum
ad obligationem urgendam in votis realibus, v. g. votum
dandi eleemosynam per mensem ; in personalibus autem
ad eam finiendam, v. g. votum ieiunii in sabbato : ita
nisi ex natura et fine voti aliter statuendum sit, ut si quis
ad emendationem voveat confiteri per hebdomadam, aut
in gratiarum actionem voveat certo die ieiunare, aut, e
contra, pro certa solemnitate offerre candelas.
Summa Theologiae Motalia II — 47

738

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Vovens qui nullum determinavit tempus, tenetur implere
quamprimum moraliter et commode potest, quod aesti­
mandum est iuxta materiam et communem aestimationem :
gravis est dilatio quae materiam promissam notabiliter
minuit, v. g. si diu differtur ingressus in religionem ;
quodsi materia voti dilatione non minuatur, probabiliter
dilatio etiam longa est tantum venialis, nisi includat peri­
culum non implendi votum.
Qui praevidet impedimentum, tenetur illud praevenire,
modo tempus implendi iam inceperit, v. g. votum semel
ieiunandi in hac hebdomada vel peregrinandi infra hunc
mensem.
728. Obligatio voti conditionati. — Ex parte affectus
votum est purum, si ex solo amore rei promissae et honoris
Dei est emissum ; — non purum si alius finis adiungatur, v. g.
obtinendi conversionem. lamvero ex parte affectus quo vovetur
et formae qua exprimitur, aliud est absolutum, nulla conditione
circumscriptum, quo res simpliciter promittitur in praesenti ;
— aliud conditionatum quo res promittitur sub conditione
extrinseca de futuro contingenti suspensiva vel resolutoria,
et quod impleta conditione vel perficitur vel solvitur, v. g.
votum eleemosynae si haereditas a parente obtineatur vel nisi
adveniat adversa fortuna, votum vitae religiosae si soror consentiat
vel nisi soror moriatur. Ne tamen conditipnatum existimetur
votum cui dies mere est adiuncta, v. g. valedicam saeculo si
parentes mortui fuerint : talis enim est conditio necessaria, non
contingens ; idem est dicere ac : quando moriuntur.
Votum sub conditione suspensiva :
1) Obligat ad praestandam rem promissam, conditione vere
impleta : tunc enim transit in absolutum ; non debet servari
a) ante impletam conditionem, nec b) si conditio non formaliter
sed tantum aequivalenter impleatur : sic vovens ingressum
religionis si nupserit soror, non tenetur si mortua fuerit, etsi
ratio appositae conditionis fuerit sororis sustentatio, nisi tamen
de alia intentione voventis constaret.
2) Obligat ad conditionem non malitiose et fraudulenter impe­
diendam ; hinc a) si conditio sit mala, ut in voto mere poenali,
vovens potest, imo tenetur vitare impletionem conditionis ; b) si
conditio pendeat a voluntate voventis et sit res libera, v. g.
eleemosyna si obtineatur primum praemium, vovens potest
licite non implere conditionem : nullo enim praecepto ligatur
ad conditionem ponendam ; c) si pendeat a voluntate alterius
et sit res libera, v. g. ingressus religionis si pater consentiat,
non potest licite impedire conditionem per media iniusta, uti
vim, minas, fraudem, potest per media iusta ut suasiones ;
d) si conditio pendeat partira a causis naturalibus, v. g. ieiunium

DE RELIGIONE

739

tali die si convalescentia sit obtenta, non potest studiose impedire
né causae impleant conditionem.
3) Non obligat ad praestandam rem promissam, Si vovens
illicite impedivit impletionem, quamvis tamen in hoc casu contra
votum peccaverit.

729. Obligatio voti poenalis. — Votum conditionatum,
aliud est simpliciter tale, aliud poenale, si sub conditione culpae
poena promittatur. Hoc emitti potest tamquam unum votum,
pure poenale, seu simplex promissio poenae, v. g. votum elee­
mosynae si quis vel luserit vel se inebriaverit; vel tamquam duplex
votum copulativum, seu promissio boni melioris cum sanctione
poenae subeundae si non impleatur, v. g. votum non ludendi
aut audiendi missam sub poena eleemosynae.
Votum poenale non obligat ad poenam, si transgressio fuerit
inculpabilis vel venialiter tantum culpabilis, saltem in quantum
est transgressio voti, casu quo fuerit copulativum, ut si vovens
audire missam die dominica, non cogitando de voto omittat :
nullus enim censetur se obligare ad poenam, praesertim gravem,
propter nullam vel levem culpam. E contra, si votum non tantum
poenale sit sed potius medicinale, ut quis cautior fiat et vigilantior
in aliquo vitando aut in consuetudine eradicanda, v.g. si pro­
mittat eleemosynam quoties blasphemaverit.

730. Obligatio voti altemativi seu disiunctivi. —
Ex parte modi votum est determinatum, si res certa et definita
promittatur aut accurate designetur ; vel disiunctivum seu alternativum, quo optio inter plura remanet si ex pluribus rebus una
praestanda promittitur per modum unius, v, g. votum missae
audiendae aut eleemosynae praestandae. Tale votum :
1) Si sit validum, impleri potest et debet a) per se, in una
vel in altera materia, secundum electionem et determinationem
voventis ; b) per accidens in una materia (v. g. missa), casu quo
vovens quasi novo voto ita se determinaverit, ut in istam ma­
teriam absolute totam obligationem transferre voluerit : tunc
enim votum non est amplius disiunctivum.
2) Non debet impleri a) si materia hoc modo determinata
impossibilis evadat ; imo b) si tali determinatione non facta,
una pars fiat mala, vana aut impossibilis, et ita non remaneat
facultas eligendi, dum tamen intentio voventis fuerit se libere
determinare ad aliquam partem ; e contra c) impleri debet
in materia possibili, si intentio fuerit se determinare in quo­
cumque casu, vel si ipsius voluntate una pars impossibilis
evadat : tunc enim censetur eligere voluisse alteram quae adhuc
possibilis est.
3) Est invalidum ab initio, si alterutra materia non sit apta
v. g. mala vel vana aut impossibilis, quia non potest quis aeque
obligari ad rem bonam et malam, v. e. : furabor aut religionem
ingrediar.

731· Coronarium. — Ex praedictis facile deduci possunt
regulae practicae ad interpretationem votorum.

740

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Articulus IV.

De Cessatione

Obligationis voti.

S.Th. Π-Π, q. 88, a. 8-12.

732. Cessat obligatio voti : 1) ab intrinseco i. e. sub­
stantiali mutatione in materia vel in circumstantia voti
aut voventis ; 2) ab extrinseco seu legitimo auctoritatis
interventu per irritationem, dispensationem et commuta­
tionem. Hinc canon 1311 :
« Cessat votum lapsu temporis ad finiendam obligationem
appositi, mutatione substantiali materiae promissae, deficiente
Conditione a qua votum pendet aut eiusdem causa finali, irri­
tatione, dispensatione et commutatione ».

733. Cessatio voti ab intrinseco. — Votum partialiter
aut totaliter cessare vel suspendi potest :
a) Quando bonum melius Deo promissum non est
amplius melius, vel prohibeatur et ita sit impeditivum
maioris boni, vel fit indifferens, inutile aut impossibile.
b) Quando in materia Deo promissa vel in statu voventis
comparative ad eam, adeo gravis obveniat mutatio ut
moraliter credatur vovens non intendisse se obligare pro
tali casu vel statu : votum non obligat ultra intentionem
voventis. Sic infirmitas excusat a ieiunio votivo, magna
status imminutio a notabili eleemosyna ; sed mutatio in
sola dispositione voluntatis voventis non tollit nec suspendit
votum.
c) Quando cessat causa finalis voti, quam vovens intendit
assequi per voti executionem. Sic cessat votum dandi
eleemosynam pauperi, cessante huius paupertate, votum
instituendi peregrinationem pro obtinenda sanitate amici,
cessante illo fine per eius mortem, votum non ingrediendi
domum ob occasionem peccati, cessante occasione ; non
autem cessat, cessante eius causa mere impulsiva.
d) Deficientia conditionis a qua votum pendet, v.g.
dum sim dives, dabo eleemosynam ; vel e contrario,
impletione conditionis resolutoriae.
In dubio facti an sufficiens mutatio adsit materiae ac

DE RELIGIONE

741

cessaverit votum ab intrinseco : aut petenda est dispensatio
vel commutatio, aut impleri votum debet.
734. Irritatio voti est eius annullatio vel suspensio ab
eo cuius potestati subditur ipsa voluntas voventis vel
voti materia : « nullus enim potest per promissionem se
firmiter obligare ad id quod est in potestate alterius, sed
solum ad id quod est in sua potestate ; sed ille qui est
subiectus alicui quantum ad hoc non est suae potestatis
facere quod vult, sed dependet ex voluntate alterius ;
ergo non potest se per votum firmiter obligare in his in
quibus alteri subiicitur, sine consensu sui superioris » ;
unde in omni voto implicite continetur conditio : nisi
superior renitatur (a. 8).
Hinc duplex est irritatio : directa et indirecta ; quarum
multiplex est differentia. Directa et proprie dicta est
annullatio voti (verbreking) facta ab eo qui potestatem
dominativam habet in voluntatem voventis, unde actum
ipsum attingit eumque ita solvit ut nunquam reviviscat:
valet pro votis emissis tempore subiectionis, dum quis est
sub potestatç superioris, etsi postea implendis (can. 1312,
§1). Indirecta et improprie dicta est suspensio voti (opschorsing) facta ab eo qui solum in materiam voti potestatem
habet ; attingit rem promissam cuius obligatio impeditur,
et ideo voti obligationem solum suspendit, quae per se
reviviscit simul ac materia promissa irritantis potestati
subtrahitur (can. 1312, § 2). Hinc valet etiam pro votis
antea emissis, non autem pro postea implendis (cfr v. g.
can. 1315).

735. Votum directe irritare seu annullare possunt
omnes superiores qui habent potestatem dominativam in
personam seu voluntatem subditorum (can. 1312, § 1) :
1) Pater (eo deficiente aut longe absente tutor vel
mater tutrix) vota filiorum minorennium saltem impuberum ; an etiam puberum non emancipatorum disputatur,
aliis id affirmantibus propter modum loquendi iuris novi
generalem sine restrictione in can. 1312 et 89, aliis ne­
gantibus quia non est ratio existimandi legislatorem hac
in re voluisse quamdam inducere mutationem.

742

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

2) Superiores religiosi: S. Pontifex, episcopus pro non
exemptis, superiores legitime constituti, etiam abbatissae
et superiorissae, vota professorum, — praeter vota ipsius
professionis.
__
3) Maritus probabiliter vota uxoris quia est caput mu­
lieris .
Ecclesia non potest directe irritare vota subditorum in quos
solam habet potestatem jurisdictionis, potest tamen requirere
conditiones ad ipsorum validitatem : sic declaravit nullam pro­
fessionem religiosam temporaneam ante i6m annum expletum ;
perpetuam vero si fiat ante annos 21 vel si non praecesserit
professio 3 annorum (can. 573-574).

736* Indirecte irritare seu suspendere votum pos­
sunt illi qui habent potestatem sive dominativam sive
iurisdictionis in materiam voti (can. 1312, § 2) :
1) Pater vota filiorum minorennium, quamdiu manent
sub eius potestate, circa res aut actiones quae subsunt
eius administrationi ac regimini.
2) Coniuges ad invicem, scii, maritus vota uxoris iuri
maritali, prolis educationi, domesticae gubernationi praeiudicantia ; et uxor vota mariti iuribus suis adversantia.
3) Superiores religiosi vota professorum et etiam nOvitiorum, exercitiis ac probationi ipsorum praeiudicantia ;
unde can. 1315 : « Vota ante professionem religiosam
emissa suspenduntur, donec vovens in religione per­
manserit ».
4) Superiores ecclesiastici et civiles vota subditorum prae­
iudicantia iuribus suis.
5) Herus vota famulorum quando debitis officiis non
congruunt : talia saepe sunt vota peregrinandi, ieiunandi,
sacrum quotidie audiendi.
Superior qui vota permisit aut confirmavit, nihilominus ea
directe vel indirecte irritat valide, quia non abdicavit suam
potestatem irritandi. Item votum ab aliquo superiore confir­
matum, potest semper irritari ab altiore superiore in eodem
ordine ; sed votum confirmatum ab altiore non potest irritari
ab inferiore eiusdem ordinis.

737. Dispensatio (ontslaging') est debiti ex voto con­

DE RELIGIONE

743

tracti condonatio seu relaxatio ad tempus vel in perpetuum
ab auctoritate ecclesiastica nomine Dei concessa.
Potestatem dispensandi concessit Christus Ecclesiae in po­
testate clavium (Mt. XVI, 19), uti constat ex perpetuo usu.
Non est dispensatio in lege naturali fidem servandi ac standi
promissis, sed ex remissione debiti a Deo oritur casus in quo
ista lex non applicatur.

Dispensatio est actus iurisdictionis spiritualis in foro
externo, et ideo competit soli ecclesiasticae auctoritati ;
et quidem
1) S. Pontifex dispensare valet in omni voto, non tamen
si firmet ius acquisitum tertio, nisi promissio gratuita voto
subordinetur, quia tunc accessorium sequitur principale.
2) Ordinarius loci cum subditis et peregrinis, in omnibus
votis non reservatis, dummodo dispensatio non laedat
ius tertio quaesitum.
3) Superior religionis clericalis exemptae, in votis non
reservatis, cum suis subditis : professis, novitiis et aliis
apud eos commorantibus ad normam can. 514, § ï ;
non autem abbatissae et superiorissae.
4) Ex privilegio confessarii regulares ordinum mendi­
cantium et qui iisdem in privilegii? assimilantur, in votis
non reservatis.
5) Alii qui ad dispensandum delegati sunt ab illis qui
habent potestatem ordinariam dispensandi, uti fit tempore
lubilaei (can. 1313).
Non autem parochi et simplices confessarii.
734. Vota S. Pontifici reservata. — S. Pontifici
praeter votum in ordinatione emissum et vota professionis
in religione ab ipso approbata, reservantur duo vota
privata, scii, perfectae ac perpetuae castitatis, et ingre­
diendi religionem votorum solemnium, quae emissa fuerint
absolute et post completum decimum octavum aetatis
annum (can. 1309).
Quae reservatio est stricte intelligenda, ita ut vota ex omni
parte perfecta sint oportet : a) ex parte actus, i. e. ut emissa
fuerint cum perfectissima libertate, spontaneitate et discretione,

744

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

sine ullo metu ab aliis incusso aut dolo ; b) ex parte obligationis,
ut votum sit emissum sub gravi ; c) ex parte materiae : sunt
nempe vota castitatis perpetuae et completae, et ingrediendi reli­
gionem stricte dictam; — non autem votum coelibatus seu non
nubendi, solius virgijiitatis, aut castitatis coniugalis, vel susci­
piendi ordines, aut ingrediendi congregationem ; d) ex parte
finis, ex solo amore operis promissi, ac proinde sine ulla indeterminatione (ut esset votum disiunctivum), aut conditione de
futuro (ut esset votum poenale). — Notetur circumstantias voti
non reservari, v. g. circumstantia temporis, ingressus in religionem
austeram.
In dubio, votum non censetur reservatum.

739. Commutatio (omzetting, omwisseling') est substi­
tutio alicuius operis honesti in locum operis promissi sub
eadem obligatione et vinculo voti, seu translatio obligationis
voti ab una materia in aliam. Potest fieri in bonum quod
spectatis omnibus circumstantiis Deo simul et voventi est
melius, vel in bonum moraliter seu fere aequale, vel in
bonum minus.
Praeter reservata et illa quae ius tertii firmant, possunt
vota in melius vel in aequale bonum ab ipso vovente
commutari, uti concessum est in iure novo, vel a confessario
de voventis consensu ; in bonum minus ab illis qui habent
potestatem dispensandi, quia hoc partialem dispensationem
includit (can. 1314).
Vovens ordinario redire potest ad primum opus, quia commu­
tatio fit in eius utilitatem ; excipe casum quo voluit ad melius
novo voto se obligare. Quodsi opus subrogatum fiat impossibile,
ad primum redire non tenetur si commutatio facta fuerit
auctoritate superioris, quia hic absolute abstulit obligationem
circa materiam priorem et illam transtulit in alteram, in qua
extincta est ratione impossibilitatis ; tenetur autem redire si
facta fuerit propria auctoritate.

740. Animadversiones. — 1. Irritatio voti nullam exigit
jurisdictionem, at directa exigit potestatem dominativam ; dis­
pensatio exigit iurisdictionem semper ; commutatio aliquando
exigit iurisdictionem, sed non semper.
2. Ad validitatem irritationis sive directae sive indirectae
votorum factae per potestatem dominativam, nulla requiritur
causa ; ad liceitatem causa rationabilis, cuius defectu committitur
peccatum quod de se est veniale. Sed ad validitatem irritationis
indirectae votorum personalium per potestatem jurisdictionis,
i. e. per impositionem praecepti, iusta requiritur causa, minor
tamen quam ad dispensandum : praeceptum enim non obligat,
nisi sit rationabile.

DE RELIGIONE

745

Ad validitatem dispensationis requiritur causa gravis, gravitati
voti proportionate, quae tamen non debet esse sufficiens ad
excusandum : Deus enim sine ratione non relaxat nec mutat
votum.
Ad commutandum in bonum minus requiritur iusta causa
proportionata gravitati voti et diminutioni, sed sufficit minor
quam ad complete dispensandum ; ad commutandum in aequale
sufficit causa levis, v. g. maior devotio, minus periculum trans­
gressionis ; ad commutandum in evidenter melius sufficit ipse
excessus bonitatis : mavult enim Deus quod est melius et id
ut superabundantem impletionem acceptat. Commutatio facta
sine ratione sufficienti vel ab illo qui non habet potestatem
non videtur valida ; quidam tamen affirmant illam valere, dum­
modo suppleatur defectus usque ad aequalitatem.
3. Causae sunt : a) ex parte actus, modus imperfectus, indis­
cretus, coactus vovendi, v. g. si votum factum fuerit ex metu,
dolo, ira, tristitia, levitate, ab impubère, etc. b) ex parte ma­
teriae : 1) si sit difficilior ; 2) si sit occasio aut causa mali v. g.
ruinae spiritualis : ita magnum periculum transgrediendi Votum
ex fragilitate ; 3) si impediat maius bonum spirituale, ut si sit
occasio scrupulorum ; 4) si impediat bonum commune Ecclesiae
vel reipublicae aut communitatis. Illae causae ordinario suffi­
ciunt ad commutandum in minus, raro ad dispensandum tota­
liter.
In dubio utrum causa sit sufficiens, superior dispensationem
concedere potest Si aliqua speretur utilitas et nullum scandalum
timeatur ; et vovens potest acquiescere iudicio superioris.
4. Si causa manifeste est insufficiens, dispensatio habenda est
invalida 5 in dubio censeri potest sufficiens.

5. Confessarius simplex non potest nisi suggerere commuta­
tionem in melius vel in aequale.

CAPUT IV.

DE ACTIBUS

QUIBUS NOMEN DIVINUM ASSUMIMUS.

741. Materia tractanda. — Praeter res divinas seu
sacramenta, de quibus dicetur in tomo III, assumere
possumus nomen divinum, vel ad propria verba confir­
manda in iuramento, vel ad alios inducendum in adiuratione,
vel ad ipsum invocandum in laudibus divinis.

746

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS
QUAESTIO PRIMA.

DE IURAMENTO.
Articulus I.

Dé

Essentia et Obiecto

iuramenti.

S. Th. Π-Π, q. 89, a. i, 4, 6.

742. luramentum {serment; eed) dicitur a iure, quia
pro iure seu lege introductum est, apud omnes nationes,
ut quod sub invocatione divini testimonii dicitur, pro vero
habeatur ; iurare (eed doen of zwereri) ergo est Deum
appellare rei alicuius testem, seu, ut ait S. Thomas, a. 1,
« assumere Deum testem ». Unde definitur iuramentum :
Testimonii divini invocatio, seu cum codice (can. 1316) :
« invocatio Nominis divini in testem veritatis ».
Finis itaque iuramenti est confirmatio veritatis. Confirmatio
in scientiis fit per rationem quae procedit ex evidentibus ad
conclusiones ; ibi non adhibentur testes nec iuramentum :
derisibilis enim videretur, si quis in disputatione alicuius scientiae
vellet propositum per iuramentum probare. Sed facta particularia
et contingentia hominum non possunt per rationem (ex causis
intrinsecis) confirmari, et ideo solent confirmari per testes.
Humanum autem testimonium non est semper sufficiens ad
haec confirmanda propter defectum veracitatis vel cognitionis, et
ideo necessarium fuit recurrere ad divinum testimonium, quia
Deus neque mentiri potest, neque aliquid ignorat (a. 1).
lurans autem non postulat ut Deus hic et nunc actuali signo
veritatem dicti testetur (esset plerumque tentatio Dei), sed
quando et quomodo ei placuerit, saltem in futuro iudicio
(a. 2, ad 3), vel ut gravissime puniat falso iurantem (a. 1, ad 3).
Et tamen invocatio inservit ad Statim faciendam fidem inter
homines, quia non facile censetur aliquis tantae impietatis et
audaciae ut Deum testem falsitatis faciat seque divinae objiciat
vindictae.

743. Iuramentum est invocatio ; est ergo actus
rationis : locutio interior, quae tamen praesupponit actum
voluntatis, scii, intentionem saltem implicitam iurandi et
vocandi Deum in testem.
Hinc iuramentum non est :
a) Invocatio indeliberate prolata ab illo qui nescit quid sit
iuramentum, vel ab illo qui sensum verborum ignorat aut non
satis advertit : iuramentum inconscium.

DE RELIGIONE

747

b) Nec invocatio mere materialiter prolata in adiunctis quae
omnem intentionem invocationis excludunt, v.g. si fiat in schola
aut theatro, docendi aut repraesentandi causa, vçl per modum
interfectionis ut in vulgari locutione per Deum (v. g. par Dieu,
c'est vrai) : iuramentum narratum.
c) Nec invocatio deliberata sed mere externa sine intentione :
iuramentum fictum, v. g. ab illo qui non admittit existentiam Dei.
Actus eniin humanus non operatur ultra intentionem agentis.
Atqui iuramentum debet esse actus humanus, non solum quatenus
est locutio sed etiam quatenus est invocatio Dei testis : invocatio
enim ad diversum finem fieri potest. Ergo ut fiat ad testem,
non sufficit intentio proferendi verba et exprimendi invocationem
divini testimonii, sed requiritur voluntas invocandi Deum ut
testem. — Iuramentum fictum est mendacium irreligiosum, de
se veniale, interdum mortale ob grave damnum publicum aut
privatum, ut in iudiciis et contractibus1.

lurameiltum mere internum, quamvis valeat coram Deo,
ut si quis testem eum invocet interne quod velit firmiter
vitare peccatum ; non tamen obtinet suum effectum fir­
mandi asserta çt promissa coram hominibus, unde est
incompletum; item si quis iurare intendens, utatur formula
ad hoc prorsus inepta. Ut ergo iuramentum sit completum,
exprimi debet formula quadam iuratoria ; et ideo ex parte
modi quo exprimitur invocatio, dividitur in verbale, reale
et mixtum, prout exprimitur vel verbis vel signis (erectione
digitorum, contactu sceptri, crucis aut evangeliorum) vel
utrisque.

744. Iuramentum est invocatio testimonii seu ap­
pellatio in testem veritatis.
Hinc a) non est invocatio Dei misericordis et omnipotentis

per modum orationis et supplicationis ad obtinendum bonum,
favorem vel auxilium, etiam v. g. ad veritatem ostendendam
aut fidem nobis conciliandam ; sed est invocatio Dei infinite
veri ad obtinendum testimonium in confirmationem, qua ipsum
in quantum in nobis est constituimus testem, i. e. ipsum citamus
et consentimus ut sit testis, si velit.
b) Nec est invocatio S. Scripturae ad confirmandam doctrinam :
aliud enim est uti testimonio iam dato, aliud testimonium Dei
invocare ut exhibendum (a. 1, ad 1).
c) Nec est simplex assertio divinae omniscientiae, ut in locu­
tionibus : coram Deo loquor, Deus me audit, scit me verum
I. Hinc damn, ab Inn. XI prop. 25 : « Cum causa licitum est iurare
sine animo iurandi, sive res sit levis, sive gravis ·.

748

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

dicere, Deus est testis, Deus testabitur suo tempore, Deus est
veritas, vivit Dominus, Dominus videt conscientiam meam, etc. ;
nisi non tantum narrative et enuntiative, sed invocative pronun­
tientur, ut Apostolus, ad Gal. I, 20 : Eçce coram Deo quia non
mentior...
d) Nec est simplex comparatio veritatis assertae cum veritate
evidenti, v. g. tam verum est quam Deus existit, quam sol lucet,
quam hic sedeo (uti neerl. waarachtig Gods), aut cum veritate
fidei, v.g. est verum sicut Evangelium, ad instar fidei, tam infal­
libile quam Ecclesia : — quo casu tamen, ordinario non deerit
aliqua irreverentia in Deum aut res sacras.
e) Nec est simplex affirmatio vehemens ut in locutionibus :
in veritate, per fidem meam (i. e. humanam), in conscientia,
per conscientiam meam, per conscientiam animae meae (v. g.
ma foi, ma parole d'honneur; op mijn woord).
f) Nec est simplex sponsio aut obligatio poenae, v. g. si falsum,
spondeo caput meum, volo esse fur, sim haereticus, auferantur mihi
aures, occidar, suspendar, moriar, diabolus me auferat,... per
damnationem venias huc, etc.; nisi Deus invocetur ut testis
veritatis et simul falsitatis vindex.

Ex parte testimonii quod petitur, iuramentum est mere
contestatorium seu directe invocatorium (getuigeniseed) si
Deus solum invocetur ut testis ad veritatem manifestan­
dam ; vel indirecte, scii, execratorium seu imprecatorium
(vervloekings- of verwenschingseecP) si etiam invocetur ut
vindex ad falsitatem puniendam, Quod saepe fit si ex­
presse nominetur, v.g. si mentior, Deus me puniat, perdat,
damnet..., vel si malum spectetur communiter ut a divina
providentia specialiter procedens, v. g. si mentior, fulgur
de coelo me percellat, descendam in infernum (a. 1, ad 3).
745. Iuramentum est invocatio testimonii divini
seu divini nominis. Hinc non iurat 1) qui non dicit quem­
nam invocat, v. g. iuro ita esse, nisi ex circumstantiis
pateat ipsum intendere Deum, v. g. si praecesserit postu­
latio iuramenti ; nec 2) qui invocat falsos Deos ; nec 3) qui
homines appellat testes ; vel 4) etiam sanctos, sistendo in
ipsorum testimonio : hoc enim non est nisi actus duliae.
Attamen a) si creatura invocatur quatenus ad auctorem suum
pertinet et refertur, eiusque summam veritatem et maiestatem
repraesentat, implicite et mediate invocatur creator qui in
creaturis relucet, v. g. si quis iurat per coelum, per sanctam
fidem, per crucem, per Evangelia, per sacramenta, per templum,
per sanctos, per reliquias, vel alias creaturas nobiliores quae
communiter spectantur quatenus ad Deum specialem habent

DE RELIGIONE

749

relationem ; per viliores autem nullus censetur iurare, neque
id licerèt propter irreverentiam.
Similiter b) si quis seipsum vel aliquid ad se pertinens ad
poenam obligat pt Deo ut falsitatis vindici offert, est iuramentum
execratorium in quo implicite testis et vindex invocatur Deus,
v. g. iuro per caput, per filium, per salutem... Tale iuramentum
est locutio per animam meam (II Cor. I, 23), nisi tamen, quod
saepe fit, fideles specialem relationem animae ad Deum non
advertant.

Ex parte illius per quem iuratur, iuramentum est explicitum seu immediatum, vel implicitum seu mediatum (a. 6).

746. Celebris est divisio iuramenti in assertorium
et promissorium, quae sumitur ex parte obiecti seu
materiae, prout iuramentum versatur circa iurantis asser­
tionem seu affirmationem de praesenti, v.g. puto ita esse,
solvendi sum incapax, aut de praeterito, v. g. hoc feci,—
vel circa actionem aut omissionem a iurante in futuro
exequendam. In primo casu est assertorium (bevestigende of
bloote eed'), in altero promissorium (belovende of verbindende eed).
In iuramento promissprio 1) invocatur Deus ad testandam
praesentem iurantis intentionem faciendi quod proponit ; unde
includit assertionem de praesenti et addit propositum de futuro,
et ideo quando a promissorio distinguimus assertorium iura­
mentum, hoc intelligimus mere assertorium. 2) Non tamen Deus
invocatur testis futurae executionis, nam testimonium non datur
de re nondum facta1 ; nihilominus 3) Deus est quasi patronus2,
qui specialem auctoritatem et vim praebet promissioni et eius
executionem speciali obligatione religionis urget : sicut enim
homines promittunt vel sponsalia ineunt coram rege, iudice
vel alio homine magnae auctoritatis, qui auctoritatem consiliat
contractui, ut intelligant se iniuriam illi facturos si promissa
non impleant, ita etiam promittunt invocato Deo ; quodsi
non impleant, Ipsi iniuriam irrogant. Unde tali iuramento
invocatur Deus ut confirmet praesentem sinceram voluntatem
illamque liget ne in futuro mutetur.
1. Quamvis apud Deum futura praesentia sint, tamen per iuramentum
non postulatur a Deo testimonium de re futura ut ipsi praesens est,
sed ut est in verbo promittentis. Sic autem non cadit testimonium in
verbum nisi quatenus capax est veritatis cum dicituT ; ergo respectu
facti futuri Deus non invocatur ut testis. Suarez, de Religione, 1. I,
c. 9, n. 25.
2. Alii dicunt fideiussorem, sed «hanc vocem... non possumus as­
sumere in sensu stricto, quo dicitur fideiussor ille qui pro altero res­
pondet ut in se suscipiat onus solvendi promissum in defectu alterius ».
Dignant, De Virtute religionis, n. 221.

750

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

lutamentum promissorium est a) stricte promissorium
seu accessorium quando actio quae iuratur vere promissa
est, sive Deo per Votum (votum iuratum), sivi homini
(factum iuratum), sive utrique (votum iuratum iit favorem
tertii); vel b) late promissorium seu per se stans quando
actio non promittitur sed tantum proponitur, sive in
alterius honorem seu favorem (iuramentum propositi confirmatorium seu propositum iuratum), sive in poenam seu
vindictam (iuramentum comminatorium ; bedreigingseed).
747. Iuramentum est actus religionis. Nihil enim
confirmatur nisi per aliquid quod est certius et potius ;
ergo qui invocat divinum testimonium ad confirmandum
quod dicit, hoc ipso profitetur Deum potiorem, utpote
cuius veritas est indefectibilis et cognitio universalis, et
sic Deo reverentiam exhibet. Sed revereri Deum pertinet
ad religionem ; ergo. Cfr. Deut. VI, 13 ; Ps. LXII, 12 ;
Hebr. VI, 13-16.
Omnia iuramenta in ratione iuramenti sunt eiusdem speciei,
quia cum iuramenti ratio essentialiter consistat in Dei invo­
catione, omnes differentiae supra allatae aut diversi invocationis
modi materialiter et per accidens se habent ad Dei testificationem,
ac proinde huius essentiam et speciem non mutant1. — Possunt
tamen accedere aliae species, v. g. fidelitatis, iustitiae, duliae,
et si iuramentum sit peccaminosum, blasphemiae, injustitiae,
scandali, etc.

748. Animadversiones practicae. — 1. in dubio de
iurantis intentione, iudicandum est ex circumstantiis, v. g. an
postulatio iuramenti praecesserit, an iurans sit iurare solitus, etc.,
maxime autem ex verbis adhibitis : si formula ex proprio sensu
et uSu communi est iuratoria, et fuit advertenter prolata, prae­
sumitur iuramentum ; si est dubie iuratoria, non praesumitur
sed probari debet ; quod si sit ambigua et de intentione non
constet, non censetur iuramentum adesse.
2. Ex praescripto Ecclesiae, « iusiurandum quod canones
exigunt vel admittunt, per procuratorem praestari valide nequit ·
(can. 1316, § 2).
i. Nec promissorium distinguitur specie, eo quod aliud est invocare
Deum in testem praesentis veritatis, et aliud in patronum futurae
executionis. — Nam in iuramento non distincte et seorsim invocantur
Dei testimonium et eius auctoritas, sed Deus invocatur testans prae­
sentem intentionem et consequenter urget executionem futuram, quia
de re futura promissa agitur ; quod ad materialem differentiam redit.
Dignant, o. c., n. 246.

DE RELIGIONE
\

75I

Articulus II.

De

\
\

Iuramenti Liçeitate.

S. Th. Ilrll, q. 89, a. 2, 3, 5, 7, 10.

749. Thesis. Iuramentum secundum se est licitum,
sub debitis conditionibus. — Est de fide ex Cone.
Lat. IV, c.3 contra Waldenses, et ex Cone. Const’, contra
Wicleff, sess\ 8, prop. 43 et a. 12.
Thesim etijm negarunt Beguini et Beguardi, Fratricelli,
Hussitae, Anapaptistae, Mennonitae, Quackeriani.
Probatur ia pars : a) Ex origine et fine iuramenti. Ex origine,
quia introductüni est ex fide qua homines credunt Deum habere
infinitam veritatein et universalem cognitionem et provisionem ;
ex fine, quia inducitur ad iustificandum homines et ad finiendas
controversias (Hebr. VI, 16), et quia est medium efficax ad
obtinendam in humanis negotiis, maxime in contractibus et
iudiciis, necessariam securitatem.
b) Ex multis locis tum V. tum N. T. (Gen. XXII ;
Deut. VI, 13; X, 20; Ps. XIV, 4 ; LXII, 12; CIV, 9;
CIX, 4 5 Eccli. XLIV ; Is. XLV, 23; LXV, 15; 1er. IV, 2;
Rom. I, 9 ; Phil. I, 8 ; II Cor. I, 23 ; Gal. I, 20 ; Hebr. VI),
quamvis Scriptura eius abusum proscribat, v. g. in ordinaria
conversatione (Exod. XX, 7 ; Lev. XIX, 12 ; Eccli. XXIII,
9-14 ; Mt. V, 34 sq.).
c) Ex praxi constanti tum fidelium tum Ecclesiae, in prioribus
etiam saeculis (a. 2).

Probatur 2a pars : Iuramentum non est bonum per se, sed
tamquam medium ad aliud ; ergo non est licitum nisi sub debitis
conditionibus. Quod enim non quaeritur nisi ut remedium ad
subveniendum defectui, non est bonum per se, ut patet de
medicina ; sed iuramentum non quaeritur nisi ad subveniendum
defectui, quo scii, alter alteri discredit ; ergo iuramentum non
est bonum per se, nec licitum nisi in necessitate, sed sub debitis
conditionibus (a. 2 et 5).

750. Tres conditiones ad liceitatem iuramenti sunt
necessariae : iudicium, veritas et iustitia, ut indicat
leremias IV, 2 : « Et iurabis : Vivit Dominus, in veritate
et in iudicio et in iustitia », quas S. Hieronymus comites
iuramenti appellat (can. 1316).
Etenim ad bonum usum iuramenti requiruntur duo :
1) quod aliquis non leviter sed ex necessaria causa et
discrete iuret, scii, iudicium discretionis ex parte iurantis ;

752

summa

Theologiae

moralis

2) quod res quae iuramento confirmatur non sit falsa nec
illicita, scii, veritas et iustitia ex parte rei iuratae. Iudicio
caret iuramentum incautum, veritate iuramentum mendax
seu perjurium, iustitia iuramentum iniquum seu illicitum
(a· 3)·
/

751. Iudicium discretionis significat causar^ sufficientem
iurandi. Est enim contra reverentiam divinae maiestatis
debitam, eam invocare testem rei nullius aut parvi mo­
menti (a. 2) ; quae tamen inordinatio est de se venialis.
In iuramento assertorio causa sufficiens est vera utilitas
ad finem honestum sat magni momenti, ut bonum publi­
cum, pax familiae, securitas in contractu, propria vel aliena
fama (prop. damn. Quesn. ιοί ; Pist. 73) : in iuramento
promissorio, requiritur insuper ut res sit in potestate
iurantis ia. 7).
752. Veritas essentialiter exigit conformitatem dicti, non
quidem cum re iurata (veritas materialis et obiectiva), sed
cum mente iurantis (veritas formalis). Est enim irreverentia
de se valde gravis erga Deum infinitam veritatem, eam
invocare testem falsitatis vel et patronum.
In iuramento assertorio est sola veritas assertionis de
praesenti, seu conformitas dicti cum cognitione facti de
quo iuratur, unde iuranduüi est certum ut certum, dubium
ut dubium, probabile ut probabile ; — in promissorio est
conformitas dicti cum praesenti intentione faciendi id quod
promittitur, et insuper requiritur alia veritas, scii, confor­
mitas facti cum praesenti promissione seu veritas execu­
tions in futuro (a. 7 et ad 1).
Veritas ergo excludit mendacium, non autem errorem : sic
in Veritate iurat, qui iurat falsum quod prudenter existimat
verum ; e contra periurium facit, qui iurat quod putat esse
falsum, licet a parte rei sit Verum. Ut ergo aliquid iuretur ut
certum, requiritur certitudo practica ac prudentialis, seu moralis
improprie dicta quae excludit omne dubium prudens, maior
tamen quam ad simpliciter affirmandum ; ad iurandum autem
judicialiter, notitia experimentalis, quia lege exigitur.

753. Iustitia hic significat honestatem. Exigit 1) in
iuramento assertorio, non quidem ut res asserta, sed ut

\
\

DE RELIGIONE

753

eius as&ertio sit honesta : licita est attestatio criminis
coram iüdice ; inhonesta divulgatio secreti, professio haereseos, iaçtantia de crimine commisso, detractio, sub iura­
mento firmata j — 2) in iuramento autem promissorio,
non solum ut ipsa promissio sed insuper ut actio vel omissio
promissa, quatenus est iurata, sit honesta. Est enim irre­
verentia erga Dei sanctitatem, eum vocare in testimonium
propositi vel\ assertionis quam prohibet (a. 7 et ad 2) ;
quae irreverentia est ex genere suo gravis.

754. An iurare omnibus conveniat ? — in iuramento
sunt duo consideranda : unum ex parte Dei cuius testimonium
invocatur, et qüantum ad hoc debetur iuramento maxima
reverentia, et ideo |ad illud non admittuntur impuberes et periuri
aut qui in periculo sunt periurii1 ; aliud ex parte hominis cuius
dictum iuramento confirmatur, quo non indiget nisi ille de
cuius yeritate dubitatur : hoc autem derogat dignitati personae
ut dubitetur de veritate eorum quae dicit, et ideo personis
magnae dignitatis non convenit iurare, nisi propter magnam
utilitatem aut necessitatem (a. 10). Unde Ecclesia sacerdotibus
et religiosis iuramentum parcius permisit, et prohibet ne clericus
coram iudice laico iuret nisi obtenta Sedis apostolicae vel episcopi
licentia (can. 120).
Articulus III.

De Obligatione Iuramenti Promissori i.
S. Th. II-II, q. 89, a. 7-9.

755. Effectus intrinsecus iuramenti promissorii
est obligatio exequendi rem iuratam ex virtute
religionis. — Est certum, tum ex Scriptura (Num. XXX, 3 ;
Mt. V, 33), tum ex ratione, quia iniuriam irrogat auctoritati
Dei qui non implet promissionem nomine eius firmatam
(can. 1317, § 1).
Obligatio est ex genere suo gravis, probabiliter tamen
admittit levitatem materiae, sicut votum.
Probatur : 1) directe. Quia obligatio voti gravior est quam
obligatio iuramenti ut promissorii2. Illa enim causatur ex fide1. Cfr. can. 1757 ; et Cod. poen. belg., a. 31-34,— Cod. proc. civ.,
a. 285.
2. Dicimus : ut promissorii. Nam obligatio iuramenti ut assertorii est
maior : ibi est praeceptum negativum non iurandi falso, quod directe
çontrariatur Deo ; hic praeceptum affirmativum implendi promissum
iuratum. Praeceptum autem negativum magis obligat quam affirmativum.
Summa Theologiae Moralis II. — 48

i

754

I

---------------------------- :------------------------------------------------- .
litate quam Deo ipsi debemus, ut ei promissum solvamus ;
haec causatur ex reverentia erga Deum, ex qua tenemur verificare
id quod per nomen eius coram ipso promisimus. Sea obligatio
fidelitatis magis directe respicit Deum quam obligatio reverentiae,
nam infidelitas irreverentiam continet, non e converso, et infidelitas
erga dominum est maxima irreverentia. Ergo strictius tenemur
facere id quod ipsi Deo quam quod tantum Deo teste promisimus
(a. 8). Unde si obligatio voti admittit levitatem materiae, a
fortiori obligatio iuramenti promissorii.
2) indirecte. Quia violatio iuramenti promissorii non probatur
esse periurium stricte dictum, ut adversarii1 contendunt dicentes :
Qui iuramentum non implet, facit illud esse falsum et mendax,
eo quod facit Deum testem mendacii. Nam/qui non implet
quod sincere promisit, non facit mendacium; quia non dicit
nec facit contra mentem, sed tantum mutat mentem inconstans
et infidelis, ut explicat ipse S. Thomas (II-II, q.uo, a. 3, ad 5).
Ergo qui non implet quod sincere iuravit, non, facit Deum testem
mendacii, dummodo habuerit intentionem iuraimentum implendi ;
sed tantum inconstanter aut infideliter agit in re promissa sub
divina auctoritate, et sic irreverentiam erga Deum contrahit,
quae est peccatum grave vel leve pro gravitate vel levitate suae
inconstantiae aut infidelitatis.
A. v. violatio iuramenti ut promissorii non est peccatum
quod directe adversatur attributo divino, et ideo non est neces­
sario et semper mortale.

!
I

!
i
1
(

1

1

I
I

:

!

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Non sequitur tamen aliquem posse iuramento se obligare
sub levi in materia gravi, sicut pro voto. Disparitas enim est
quod promittere non est nisi se velle obligare, unde obligatio
promissionis tota quanta est immediate pendet a Voluntate
agentis, qui plus vel minus promittere vel se obligare potest.
Sed juramentum non directe est ad obligandum sed ad con­
firmationem veritatis divino testimonio, ex qua confirmatione
naturaliter sequitur obligatio, propter reverentiam Dei ; unde
haec obligatio iuramenti non pendet solum et immediate ex
voluntate iurantis, sed ex lege reverentiae Deo debitae, quia
est consequentia testimonii invocati. Non potest enim aliquis
plus vel minus iurare aut invocare testem Deum, sed invocat
vel non, et ipso invocato, Deus est patronus obligationis et
urget impletionem ex lege reverentiae erga eum debitae, quae
est maior vel minor non quidem iuxta intentionem iurantis, sed
iuxta gravitatem promissionis seu materiae promissae iuratae.

756. Conditiones ad validitatem iuramenti pro­
missorii requisitae tum ex parte actus tum ex parte
materiae sunt fere eaedem ac pro voto.
;

1
(
/

.
i. V, g. Caietanus, Toletus, Valentia, Lessius, Gabriel, Bonadna, etc.
— E contra S. Antoninus, Sylvester, Soto, Suarez, Laymann, Navarrus,
Sylvius, Azor, Salmanticenses, Billuart, et fere omnes moderni.

\

\

DE RELIGIONE

755

Sunt àunen duae exceptiones :
1) Iuramentum factum in favorem tertii non debet
fieri de bono meliori, sed sufficit ut sit de bono utili proxi­
mo. Directus finis voti est maior cultus et honor Dei ;
sed finis directus iuramenti est confirmatio veritatis
quae etiam haberi potest in minore bono.
2. Metus etiam gravis et iniustus non invalidât iuramentum extortum, ut iam omninp certum est ex can. 1317,
§ 2, quia licet reddat actum involuntarium secundum quid,
tamen simpliciter non tollit voluntarium. Unde iuramentum
manet actus humanus ac proinde capax est inducendi
obligationem ; quae tamen potest, nomine Dei, a superiore
ecclesiastico relaxari.
Neque dicas Deum non acceptare iuramentum iniuria extor­
tum, quia iuramentum non fit in favorem Dei nec ab ipso accipi
debet, sed est simplex appellatio ad eius testimonium ; quod Deus
ut patronus auctoritatem dat promissioni, non est nisi conse­
quentia invocationis. Attamen in casu iurans uti potest restrictione :
dabo quatenus ius habebis ; quodsi non fecerit sed vere invocaverit,
tenetur solvere promissum, potest tamen statim in iudicio repetere
id quod solvit (a. 7, ad 3).
Deficiente conditione ad validitatem iuramenti requisita, pecca­
tum committitur grave vel leve eodem modo aç dictum est de voto
(n. 721). Qui autem ficte vel mere externe jurat, non obligatur
vi iuramenti ex religione, sed potest teneri interdum ob scandalum
vel damnum illatum.

757. Obligatio iuramenti promissorii impleri de­
bet atque cessat, eodem modo ac dictum est de voti
impletione (n. 727) aut eius deobligatione (n. 732). Attamen
obligatio iuramenti non solum cessat omnibus quibus
cessat obligatio voti, sed insuper renuntiatione tertii seu
condonatione ab illo facta in cuius favorem principaliter
cedit (a. 7, ad 2 et a. 9 ; can. 1319).
Notentur autem tria : 1) illum qui potest irritare, dispensare,
commutare votum, eo ipso id posse circa iuramentum promissorium (can. 1320) ; 2) sed si iuramenti dispensatio vergat in
praeiudicium aliorum qui obligationem remittere recusent, unam
Apostolicam Sedem posse dispensare, et solum propter neces­
sitatem aut utilitatem Ecclesiae seu bonum commune (ib.) ;
3) probabiliter nulla reservari iuramenta, etiamsi confirment vota
reservata.

756

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

758. Obligatio iuramenti promissorii est stricte
interpretanda, quia iurans censetur se voluisse obligare
quam minime potuit. Ita speciatim can. 1321, conformiter
ad S. Thomam, a. 7, ad 4.
Hinc : a) Iuramentum per se, et nisi aliter intenderit iurans,
sequitur naturam actus cui adiungitur : accessorium sequitur
principale ; ergo si voto, promissioni, contractui additur, eius
obligatio eamdem extensionem, eosdem limites et conditiones
expressas aut tacitas habebit (can. 1318, § 1). Sic v. g. iuramentum servandi secretum, residentiam, contractum v. g. spon­
salia, statuta collegii, fidelitatem erga regimen, per se non obligat
plus quam postulet materia secreti, vel lex residentiae, vel
natura contractus v. g· sponsalium, vel consuetudo habita circa
statuta collegii non edenda sed iam edita, vel fidelitas regiminis
prout non adversetur iuri superiori divino et ecclesiastico.
b) « Si actui directe vergente in damnum alienum aut in
praejudicium boni publici vel salutis aeternae iusiurandum adiiciatur, nullam exinde actus consequitur firmitatem » (can. 1318,
§ 2).
c) Licet iuramentum non habeat vim validandi et firmandi
contractus irritos vel rescindibiles, potest nihilominus, contractu
invalido existente, inducere obligationem religionis, si absolute
et independenter ab obligatione contractus emittitur, ita ut iurans
ex religione prohibeatur petere annullationem contractus, et
irritato contractu remaneat Obligatio religionis donec in ipsa
dispensetur. Tunc scii, adest merum propositum iuramento
firmatum et iuramentum promissorium late dictum seu per
se stans.
d) lutamenta saepius usurpata : non vendendi minoris aut
pluris non emendi, non concedendi vel acceptandi favorem,
castigandi subditum, etc., generatim non obligant, quia intentio
iurandi deficit, vel materia vana et inutilis est, vel denique
conditio subintellecta deficit (v.g. si res aliter non sit opportunior),
aut rerum status sufficienter immutatur.

!

QUAESTIO SECUNDA.

!

DE ADIURATIONE.

i

i!
11

S. Th. II-II, q. 90.

759. Adiuratio (bezwering), in sermone ecclesiastico,
est obtestatio seu interpositio divini nominis qua, deprecando
vel imperando, inducimus aliquem ad aliquid faciendum aut
omittendum. Dicitur :
i) interpositio divini nominis, i. e. invocatio seu mentio

DE RELIGIONE

757

divinae auctoritatis ; unde adiuratio stricte sumpta pro
actu religionis fit per Deum, sive immediate, sive mediate
per sanctos aut res sacras, quatenus in iis ipse Deus
respicitur.
Qui autem àdiurat per sanctos in se consideratos facit actum
duliae ; si per mortem, vitam, amorem patris vel matris, non
erit adiuratio religiosa de qua nunc loquimur.

2) qua inducimus aliquem ad aliquid faciendum; unde
adiuratio est actus rationis, non voluntatis.
Sicut enim homo iuramento promissorio se ordinat immobiliter
ad aliquid faciendum ob reverentiam nominis divini quod in­
vocatur, ita potest ad aliquid agendum ordinare alios, superiores
deprecando, inferiores imperando, et hoc confirmare nomine et
auctoritate Dei, ut ob huius reverentiam illud faciant.

3) deprecando vel imperando, unde distinguuntur iura­
mentum et adiuratio.
a) Divina nempe auctoritas interponitur in illo ad confirman­
dum assertum vel promissum ; in hac ad confirmandam petitionem
aut imperium, b) Adducitur Deus in illo ut testis, in hac ut
nobiscum postulans aut iubens. c) Invocatur Deus in illo ut
infinite verus, in hac ut obiectum amoris Vel timoris,quo adiuratus
ad agendum moveatur.

760. Duplex est adiuratio : deprecativa et impe­
rativa.
1) Deprecativa fit per modum benevolae inductionis, ob
reverentiam alicuius sacri : hac utimur erga Deum, Angelos,
Sanctos, Superiores, et aequales. Vocatur saepe obsecratio
(Rom. XII, 1), qua usus est ipse daemon (Mc. V, 7).
Sic Ecclesia omnia postulat per D- N. I. C.
2) Imperativa fit per modum compulsionis, qua uti
possunt superiores erga subditos (Mt.XXVI, 63, Me. I, 25).
Daemones non est licitum adjurare deprecative, nec imperative
ad aliquid ab ipsis addiscendum vel per eos obtinendum, quia
ad illos nulla potest esse benevolentia, amicitia, submissio vel
societas (I Cor. X, 20) ; licitum autem est imperative et increpative per virtutem divinam, ne nobis spiritualiter vel cor­
poraliter noceant (Mc. XVI, 17 ; Le. IX, 1 ; X, 19). Haec
adiuratio vocatur exorcismus (duivelsbezwering) ; in ipso non
licet agere vel petere nisi ea quae conducunt ad daemonis

!

758

i

------------------------------------------—--------------------------------------- —
expulsionem, ignominiam, contemptum, vel ad gloriam Dei;
si quis tamen ex levitate, non adhibendo fidem, unam vel
alteram rem peteret, non deprecative sed imperative, probabiliter
esset tantum veniale, quia non est perfecta ad daemonem societas :
non est enim actus perfecte sociais, licet sit perfecte humanus.
Creaturas irrationales (solem, nubes, locustas, domum novam,
thalamum, grandinem, tempestates, aquam) adiurare possumus,
non directe secundum se spectatas : hoc enim esset vanum ;
sed in quantum moventur ab aliquo intelligente, indirecte scii.
adiurando vel Deum ut earum usus nos adiuvet (sic miracula),
vel daemonem ut desistat per eas nobis nocere.

!

( ■
i
1
i
:

(

1'

>f
i
I

(
i

j
1
I
'
)
I
j
i
'j

I
j

I
•

j
!

l
I
!

j

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

·

761. Adiuratio est actus religionis, quia apta est ad
exprimendam, tum submissionem adiurantis ad Deum cuius
auctoritas interponitur, tum Dei excellentiam : ad excellentiam enim spectat ut quis sit dignus amore vel timore,
et ut amor vel timor ipsi debitus valeat alium movere,
Profitemur scii, tam venerabile esse nomen Dei, ut audito
ipso alii inducantur ad aliquid faciendum vel omittendum.
Est licita, uti constat ex eius notione et ex usu Scripturae et
Liturgiae ; sed tantum debitis conditionibus iustitiae et iudicii.
1) Iustitia exigit ut honesta sit tum res per imperium aut
petitionem obtinenda, tum ipsa iussio et petitio. Defectus
iustitiae est peccatum grave vel leve, eodem modo ac in voto
et in iuramento promissorio.
2) Iudicium discretionis exigit sufficientem causam ; cuius
carentia de se non est nisi venialis.
Praeter has conditiones, ad adiurationem non privatam sed
solemnem quae fit nomine Ecclesiae a ministris et modis ab ipsa
constitutis, requiritur legitima deputatio vel licentia(can.ii5t).

762. Animadversio. — Sat communiter auctores tertiam
conditionem exigunt : veritatem; sed non videtur ut distincta
conditio ponenda, cum in eo praecise differat a iuramento
adiuratip, quod in testem veritatis Deus non invocetur. Aiunt
requiri, ut adiuratio fiat per verum Deum, ut adiurans vere
intendat rem obtinere, et vera, non dolosa, sit causa ob quam
petit, ne decipiat adiuraturn. At prima non est conditio liceitatis
sed in ipsa essentia adiurationis continetur ; secunda et tertia
ad alias conditiones revocari possunt : si non vere intendat,
adiuratio erit ficta et vana et deest iudicium; si non sit vera
causa, erit inhonesta utpote petitioni dolosae et deceptivae
adiecta, et sic iam deficit iustitia.

763. Effectus adiurationis est duplex : a; movendi adiuratum ad praestandum id quod iubetur aut petitur ; b) mo­
vendi Deum per quem adiuratur alius, ut hunc cogat vel inducat
ad effectum intentum.

DE RELIGIONE

759

Specialis efficacia est in exorcismis nomine Ecclesiae peractis,
qui vim praecipue habent ex impetratione Ecclesiae et voluntate
Christi, suam potestatem in daemones Ecclesiae communicantis.

QUAESTIO TERTIA.

DE LAUDIBUS DIVINIS.
S. Th. ILII, q. 91.

764. Laus {louange ; loving} est « sermo elucidans magni­
tudinem virtutis » : ita S. Thomas, in Ps. XVII ; unde
laudare aliquem est bonum seu perfectum et virtuosum
praedicare et extollere. Et cum Deus sit summe bonus
et eius virtus maxima, summe est mente et corde laudandus.
Sed et insuper ore, non quidem secundum eius essentiam,
nam, incomprehensibilis et ineffabilis, maior est omni
laude, sed secundum mirabilia opera eius et effectus
(a. i, ad 2) qui in nostram utilitatem ordinantur (ad 3).
Cfr. Ps. XXXIII, 1; LXII, 6; XLIX, 23.
Licet enim laus oris non sit necessaria propter Deum, nec ut
aliquid ei accrescat cum sit infinitus, nec ut nostri conceptus
ipsi innotescant cum sit inspector cordium, est tamen utilis
propter laudantes et audientes 1) quorum affectus excitatur in
Deum ex laude vocali et sic excitatus retrahitur ab his quae
sunt contra Deum (Ps. XVII, 4) ; 3) quique debent servire
Deo secundum totum quod a Deo perceperunt i. e. mente et
Corpore (a. 1, ad 2 et 3).

765. Cantus divinis laudibus convenienter adhi­
betur, uti constat tum ex Scriptura (Le. II, 13-14 :
Col. III, 16), tum ex constanti praxi Ecclesiae inde ab
exordiis. Quod tenendum est contra Waldenses, et Wicleff
qui comparabat clericos cantantes cum prophetis Baal. Et
sane laus vocalis ad hoc est necessaria ut affectus hominis
provocetur in Deum ; unde quaecumque ad hoc utilia
esse possunt, convenienter in divinas laudes assumuntur.
Atqui per diversas melodias sonorum animi hominum
diversimode disponuntur. Ergo convenienter in divinas
laudes cantus assumitur ut animi infirmorum magis pro­
vocentur ad devotioneta.

'i
'Ji

'l
i
i

Ί

760

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Notetur autem : 1) Non est captandum « more theatrico,
non propter devotionem excitandam sed propter ostentationem
vel delectationem provocandam » (a. 2, ad 2). Nam « per cantum
quo quis studiose ad delectandum utitur, abstrahitur animus
a consideratione eorum quae cantantur. Sed si aliquis cantat
propter devotionem, attentius considerat quae dicuntur, tum
quia diutius moratur super eadem, tum quia, ut Augustinus
dicit (Conf. X, 33), omnes affectus spiritus nostri pro suavi
diversitate habent proprios modos in voce atque cantu, quorum
occulta familiaritate excitantur. Et eadem etiam est ratio de
audientibus in quibus, etsi aliqui non intelligant quae cantantur,
intelligunt tamen propter quid cantantur, scii, ad laudem Dei ;
et hoc sufficit ad devotionem excitandam » (ad5).UndeCaietanus :
« A duobus in cantu ecclesiastico est cavendum : ne ideo cantetur,
quasi ipse cantus secundum se sit Deo gratior ; et ne cantetur
causa delectationis nostrae vel alienae in ecclesiasticis officiis ».
2) « Nobilior modus est provocandi homines ad devotionem
per doctrinam et praedicationem quam per cantum. Et ideo
diaconi et praelati quibus competit per praedicationem et doc­
trinam animos hominum provocare in Deum, non debent cantibus
insudare, ne per hoc a maioribus retrahantur » (ad 3).
3) Non sunt adhibenda musica instrumenta, praesertim maioris
clamoris, nisi valde dulcia et parce, non propter se sed ad modum
auxilii : « huiusmodi enim musica instrumenta magis animum
movent ad delectationem, quam per ea formetur interius bona
dispositio. In V. autem T. usus erat talium instrumentorum,
tum quia populus erat magis durus et carnalis, unde erat per
huiusmodi instrumenta provocandus et per promissiones terrenas;
tum quia huiusmodi instrumenta corporalia aliquid figurabant »
(ad 4).

766· Corollarium. — Hinc in cantu peccare possunt variis
modis, ut exponit Billuart, diss. 5, a. 11, «nimirum si profana,
vana aut turpia divinis officiis permisceantur eaque sive voce
sive organo cantentur, quod potest fieri multipliciter :
1° Dum quis ex intentione vana inserit ut partem divini officii,
puta loco antiphonae, etc. et iste actus praeter difformitatem
quam ex natura sua habere potest, quatenus est vanus et provo­
cativus ad malum, est insuper ex praesenti capite peccatum
mortale ex genere suo, tum quia repugnat fini cultus divini,
tum quia sic agens est falsarius in cultu divino, inserens tamquam
eius partem nomine Ecclesiae quod Ecclesia minime vult inseri.
2° Dum quis vult significare organis profana, non inserendo
ut partem officii, sed tantum delectationis causa : et si ista
profana sint honesta, erit tantum peccatum veniale, quia videtur
levis iniuria facta cultui divino ; si inhonesta, erit peccatum mor­
tale (ex genere suo), tum ratione scandali et provocationis ad
malum, tum contra religionem propter gravem iniuriam illatam
cultui divino et loco sacro.
>’ ’'3° Dum quis praecise applicat consonantiam soni profani
ad verba sacra ; et tunc non videtur per se peccatum, nam sonus
sive vocis sive organi ex sua natura est indifferens ad significanda

DE RELIGIONE

761

sacra et profana, et ideo ad utraque potest aeque referri. Per
accidens tamen contingit esse peccatum, si nempe iste sonus
sit talis conditionis ut iudicetur provocativus ad malum ; et
erit mortale vel veniale pro ratione mali ad quod provocat et
scandali inde causati ».

767. Laudi opponitur usurpatio nominis Dei in
vanum, praeter blasphemiam de qua iam dictum est in
tractatu de Fide. — Nomen Dei enim sanctum est, et
nonnisi cum debita reverentia pronuntiari debet, ac proinde
non in vanum et sine causa L Quod etiam, servata propor­
tione, valet de assumptione nominis sanctorum, cum irre­
verentia in sanctos aut res sacras ut tales in Deum ultimo
redundet.
Vana appellatio oritur praesertim ex duplici causa : ex im­
patientia et ira, aut ex levitate et consuetudine :
a) Ex ira et impatientia, quando ex animi commotione dicitur,
v. g. nomen Dei, mille nomen Dei, nomen Domini. Quae usurpatio
generatim et per se peccatum veniale non excedit, tum quia
ex subita et indeliberata commotione procedit, tum quia solum
parvam irreverentiam includit ; per accidens est mortale si ex
deliberato Dei contemptu procedat et ex ira contra Deum, aut
ratione scandali.
b) Ex levitate et consuetudine, quando sine causa frequenter
in conversatione adhibetur ex quadam admiratione, v. g. mi
Deus ! Magne Deus ! Bone lesu ! Dulcis mater Dei !... Quod
quamdam irreverentiam erga Deum prae se fert, sed culpam
venialem levis inordinationis non exCedit, nisi quis periculo se
exponat iuramenta graviter mala faciendi. Unde Eccli. XXIII, 10 :
« Nominatio Dei nqn sit assidua in ore tuo ».

768. Animadversio.— Non prohibetur sed potius commen­
datur frequens invocatio divini nominis ex interno reverentiae
affectu et ex cordis devotione, ut saepius Prophetae dicentes :
Dominus ! vel pii Christiani : Laudetur I. C. ! Hinc catechismus ConC. Trid., 2 piaec., n. 4 : « Divinum nomen vene­
ramur et colimus, cum officii et religionis causa divinas laudes
celebramus, ac de omnibus rebus tum prosperis tum adversis
illi singulares gratias agimus... Nos itaque cum animi corporisque
doloribus cruciamur, cum miseriis et aerumnis torquemur,
statim ad Deum laudandum omne studium et animi nostri vires
convertamus, illud lob dicentes : Sit nomen Domini benedictum!*

i. Usurpatio vana nominis Dei non est sacrilegium, ut quibusdam
visum est, quia non est directe in rem sacram, sed in nomen Dei i. e.
in ipsum Deum.

\ ■
/
SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

!

762

i

--------------- —-----------:----------------------------------------------------------------

Sectio C.
I

DE PECCATIS RELIGIONI OPPOSITIS.

I
r

i
!
i
,
<i

769. Virtuti religionis duplex opponitur genus
vitiorum ; unum per excessum in cultu divino, scii,
superstitio; alterum per defectum, quia ponit aliquid
divino cultui contrarium et contemptum sive irreverentiam
exhibet Deo vel rebus divinis, scii, irreligiositas.
CAPUT I.

DE SUPERSTITIONE.
S. Th. II-II, q. 92·

770. Superstitio (bijgeloovigheid) dicitur ab eo quod
superstat, et ideo etymologice significat omnem excessum ;
praecipue vero in re excellentissima, scii, religione. Unde
est religio supra modum servata. Religioni opponitur per
excessum, non quidem secundum quantitatem) quasi plus
exhiberet in cultum divinum quam vera religio, vel quasi
Deus satis aut nimis coli posset aut maiore honore quam
dignus sit, nam quantumvis homo colat, minus est quam
ei debetur ; sed secundum obiectum cultus vel modum colendi,
et ideo definitur : vitium exhibens cultum divinum vel cui
non debet vel modo quo non debet (a. i).
Quae proinde duas continet species : cultus enim
divinus exhiberi potest i° illi cui est exhibendus nempe
vero Deo, modo tamen indebito, et hic est cultus indebitus
veri Dei; — vel 20 potest exhiberi illi cui non debet,
nimirum creaturae, et tunc est cultus rei indebitae. Qui
rursus est specie triplex : cultus enim divinus directe
ordinatur a) ad reverentiam Deo exhibendam (sacrificio,
voto, oblatione), et ideo prima species cultus falsi numinis
est idololatria quae divinam reverentiam exhibet creaturae ;
— ordinatur directe b) ad hoc quod homo instruatur a
Deo (oratione, meditatione, lectione), et ideo secunda
species est divinatio quae instructionem petit a daemone ;
— ordinatur directe c) ad directionem actuum humanorum
(sacramentis, benedictionibus, festis) secundum instituta

DE RELIGIONE

763

Dei, et ideo tertia species est vana observantia quae direc­
tionem et adiumentum a daemone petit ad quosdam
effectus obtinendos, ad quam reducitur magia qua quis
mirabilia exposcit (a. 2).
QUAESTIO PRIMA.

DE INDEBITO CULTU VERI DEI.
S. Th. Π-Π, q. 93.

771. Cultus veri Dei indebitus (pngeschikte eerediensf)
est dupliciter, vel quia falsus, vel quia superfluus. — Etenim
non solum omnis falsitas in cultu divino importat quam­
dam erga Deum irreverentiam, verum etiam quaecumque
superfluitas, vanitas, aut inutilitas quae ad finem cultus
nihil facit.

772. Cultus falsus vel perniciosus est ille per quem
aliquid falsi significatur et qui mendacium perniciosum
continet :
a) Vel ex parte rei significatae, quando actus ad divinum
cultum assumptus aliquid falsi significat quod non concor­
dat cum significatione cultus, v. g. si quis utitur caeremoniis
V. L. quae significant Christum venturum, si quis falsa
miracula, revelationes, prophetias ut vera proponit, qui
falsas reliquias proponit venerandas, aut imaginem falso
portentosam exhibet (can, 1283-86, et 2326), qui fingit
miracula vel historias reperiri in Scripturis.
b) Vel ex parte personae colentis tantum, quando aliquis,
agens ut membrum Ecclesiae Deum colit contra modum
a Deo vel Ecclesia statutum, v. g. si fidelis consulto ieiunaret
die Paschatis aliis diebus exclusis. Quod praecipue fit in
cultu publico, quando aliquis nomine Ecclesiae Deum colit
qui non est Ecclesiae minister vel non ad talem actum
deputatus, v. g. si laicus vel sacerdos nominatim excommunicatus nomine Ecclesiae missam celebraret, vel si
minister peragit caeremonias, sacramenta ministrat, ritu
contra voluntatem et ordinationem Ecclesiae, aut privata
auctoritate proponit quasi ab Ecclesia ad Dei cultum
ordinata sint : falsarius enim est qui nomine alterius
proponit quaedam ad quae non deputatur (a. 1).

764

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Est peccatum ex genere suo et ordinario mortale : men­
dacium perniciosum in re valde gravi.
Notat tamen Noldin, Th. Μ. II, n. 149, 2 : « Dicitur plerumque,
quia concedendum videtur superstitionem cultus falsi quandoque
ob parvitatem materiae peccatum veniale esse : sic si conCionator
in historia miraculosa ceteroquin vera adderet circumstantiam
falsam (aut non exploratam), vel integram historiam (non miraculosam) fingeret ad magis commovendum populum, hoc posset
esse veniale peccatum, tum quia falsitas non adhibetur immediate
ad colendum Deum, tum quia hoc verae religioni non semper
multum praeiudiçat ».

773. Cultus superfluus est ille qui non habet falsitatem
in sua significatione, sed non est proportionates fini cultus
divini. Nam finis est ut homo det gloriam Deo et se ei
subiiciat mente et corpore. Si autem aliquid, quantum
est de se, non pertinet ad gloriam Dei, neque mentem vel
corpus hominis subiicit Deo secundum Dei et Ecclesiae
institutionem et consuetudinem communem, sed est praeter
ipsam, hoc vanum et superfluum est in cultu divino (a. 2).
Solet committi circa numerum, colorem, situm, tempus, etc.,
v. g. caeremonia audiendi missam ante ortum solis, cum certo
numero, situ, ordine cereorum, a sacerdote qui dicitur Iohannes,
vel qui habet staturam Christi; in missa osculari pedem calicis
post elevationem ; formare plures cruces, vel pluries dicere
alleluia quam ab Ecclesia sit institutum ; Gloria, Credo, cae­
remoniam addere vel demere praeter rubricas ; mirae devotiones
a S. Congregatione Rituum prohibitae (can. 1261, 1385, 1388,
1399)·

Est peccatum ex genere suo veniale ; per accidens potest
esse mortale ex contemptu, scandalo, caeremonia inhonesta,
gravi prohibitione Ecclesiae, ut si quis ad sanctum hono­
randum praeceptum Ecclesiae violaret.
QUAESTIO SECUNDA.

DE IDOLOLATRIA.
S. Th. II-II, q. 94.

774. Idololatria (afgoderif) etymologice est divinus
cultus simulacro seu imagini falsi dei exhibitus, sive
colatur ut deus ipsa imago, sive ille quem repraesentat.

DE RELIGIONE

"/65

Unde illa vox suscepta est ad designandum cultum supre­
mum divinae reverentiae cuicumque creaturae exhibitum.
Alia est mere interna, qua tribuitur creaturae cultus mere
internus ; alia mere externa seu simulata, qua quis sine affectu
interno externam adorationem creaturae serio et advértenter
exhibet, v. g. ex metu mortis, ut fecerunt quidam Christiani in
persecutione ; alia interna simul et externa seu vera, qua ex animo
cultus externus creaturae tribuitur. Quae rursus est duplex :
perfecta vel imperfecta, prout cultus tribuitur creaturae cum
persuasione eius divinitatis, et haec provenit ex ignorantia cul­
pabili intellectus, vel sine persuasione, et haec provenit ex ma­
litia voluntatis, sicut ex odio Dei vel nimio affectu ad creaturam,
v. g. ex affectu ad sciendum a daemone (a. 1.)

775. Idololatria est peccatum mortale ex genere
toto. — Etenim minima idololatria summam reverentiam
soli Deo debitam exhibet creaturae, quam Deo comparat,
et sic maximam iniuriam facit Deo ; quodsi sit simulata,
est mendacium perniciosissimum Deo valde iniuriosum, et
pro fidelibus est contra praeceptum fidei externe confitendae
(a. 2). Imo exparte obiecti est peccatum gravissimum. Licet
enim peccata directe opposita virtutibus theologicis sint om­
nium maxima, et ideo idololatria abstracte etformaliter spec­
tata, prout est solus cultus falsi dei et opponitur soli religioni,
sit minus gravis, si tamen in concreto consideratur, supponit
et includit malitiam saltem externam infidelitatis et odii
Dei, quia utriusque protestatio est, et aliquid (cultum
falsi Dei) ipsis addit, et sic ipsis est graviorx, ita ut maxima
idololatria obiective spectata gravior sit maximae infidelitati
et maximo odio Dei. Sicut enim in republica gravissimum
videtur quod aliquis honorem regium alteri impendat
quam vero regi, ita in peccatis contra Deum gravissimum
videtur quod aliquis honorem divinum creaturae impendat,
quia, quantum est de se, facit alterum Deum in mundo.
Exparte tamen peccantis alia peccata, ut haeresis, saepe sunt
graviora, quia fiunt cum maiore scientia vel contemptu. Hoc
modo idololatria imperfecta gravior est quam perfecta (a.3).
i. « Colens idola quantum est de se tollit a Deo suam singularem
excellentiam, qua solus Deus est ; haec est autem sua deitas, quod
ad odium Dei spectat. Et negat huiusmodi singularitatem, quod ad
infidelitatem spectat ; ac per hqc gravius peccatum illis secundum se
est : si idololatria mere externa est, non amittit quod sit protestatio
interioris infidelitatis >. Caietanus in h. 1.

I /

766

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

776· Idololatriae causa est duplex : 1) Una dispositiva
ex parte hominum, qui tripliciter ad eam disponebantur : a) ex
inordinatione affectus erga parentes, filios, reges, maiores, etc.
illis reverentiam et honorem divinum exhibuerunt ; b) ex de­
lectatione quam naturaliter percipiebant ex repraesentatione,
rudes imagines expressivas coluerunt ut deos ; c) ex ignorantia
veri Dei, creaturis propter singularem virtutem vel pulchritu­
dinem cultum divinum exhibuerunt.
2) Causa consummativa est ex parte daemonum, qui se colendos
hominibus exhibuerunt, in idolis dando responsa et quaedam
mirabilia faciendo (a. 4).
QUAESTIO TERTIA.

DE DIVINATIONE.
S. Th. Π-ΙΙ, q. 95.

777. Divinatio et variae eius species. — Qui prae­
sumunt futura contingentia praecognoscere et praenun­
tiare, sibi tribuunt aliquid quod Deo est proprium, et
ideo divini appellantur, et eorum actio divinatio (zoaarzeggerif). Quae vox per extensionem designat omnem
indebitam inquisitionem occultorum ope daemonis (a. 1).
Est duplex : i° Expressa, quae fit expresse postulando daemonis
interventum, et quae dividitur in varias species secundum
diversos modos quibus ipse consulitur, vel respondet : praesti­
gium si ipse apparet sub aliqua forma sensibili ; necromantia
si respondet per mortuos quos ficte sistit praesentes ; pythonismus
si per viventes quos invadit ; oraculum si per idola ; haruspicium
si per viscera animalium immolatorum, geomantia, hydromantia,
aëromantia, pyromantia si ex signis in rebus inanimatis, oneromantia seu divinatio somniorum, etc.
20 Tacita, quae fit serio adhibenda media quae, nisi daemon
interveniret, ad. cognitionem occultorum sunt omnino inefficacia,
et sic implicite opem eius implorando. Qui enim media adhibet
improportionata et vana ad rem naturaliter detegendam, eo
ipso opem expectat ab ente intelligente. Deus autem aut angelus
bonus has vanas inquisitiones probare non possunt, nec iis se
immiscent aut auxilium praestant ; quodsi medium non valeat
ad auxilium divinum, eo ipso opem quis expectat a spiritibus
malignis qui vanis inquisitionibus libenter se ingçrunt. Nec
sufficit protestari quod non intendat ; contra protestationem
facit, dum utitur mediis improportionatis et aliunde ineffacibus.
Haec fit dupliciter :
a) Vel considerando, ad praenoscenda futura, quasdam dispo­
sitiones rerum ; uti facit astrologia iudiciaria, ex situ vel et motu
siderum ; augurium vel auspicium ex vocibus vel motu avium ;
chiromantia ex lineamentis manuum ; physiogonomia, ex linea­

I

DE RELIGIONE

767

mentis vultus ; spatulomantia ex spatulis animalium ; omen ex
casu fortuito, v. g. occursu funeris vel verbis humanis sine
intentione dictis quae quis retorqueat ad futura, etc.
b) Vel faciendo aliquid et considerando actionem ad occulta
cognoscenda, et haec appellatur divinatio per sortes seu sortilegium (a. 3).

778. Divinatio est peccatum superstitionis mortale
ex genere toto. — Divinus enim, etiamsi agat sine animo
daemonem honorandi, de facto cum hoste Dei ac nostro
quamdam init societatem seque implicite subiicit ipsi ut
magistro veritatis (Lev. XX, 6, 27 ; Deut. XVIII, 10-12 ;
Is. XXVIII, 15 ; Gal. IV, 10, 11). Unde divinatio est
peccatum.
Est peccatum superstitionis. Divinatione enim exhibetur
daemoni cultus divinus, nam a) occulta quae investi­
gantur saepe sunt futura libera aut cordis secreta quo­
rum scientia certa Deo propria est ; unde qui talium
a daemone manifestationem expectat, ipsi divinam quam­
dam excellentiam tribuit1 ; b) etiam extra hunc casum,
quia daemon per societatem cum hominibus intendit
usurpare aliquid de excellentia Dei, et de honore illi ab
hominibus debito ; et ideo consulens daemonem ipsi
consentit et cooperatur in usurpatione divinae excellentiae,
et sic contra religionem superstitiose operatur (a. 2 et 4).
Hinc est peccatum grave ex genere toto : quod enim
in re parva daemon advocetur ut amicus, semper est Deo
graviter iniuriosum.
Attamen si fiat tacite, de facto saepe erit veniale ob imper­
fectionem actus, sive ex ignorantia et simplicitate agentis, sive
ex ioco et levitate qua potius quam seria intentione peragitur,
sive ex eo quod non plena fides adhibeatur.
i. Notetur daemones non posse cum certitudine cognoscere futura
contingentia, nec etiam res prorsus occultas, et praesertim secreta cordium, sed nihilominus longe plura quam homines cognoscunt de futuris
aliisque rebus occultis, ob varias rationes : i) quia vis intellectiva na­
turalis spirituum est multo perfectior quam intellectus hominis ; porro
ista vis intellectiva naturalis non fuit in daemonibus diminuta per
peccatum ; 2) quia per experientiam saeculorum satis perfecte cognoscunt
quid soleat in certis circumstantiis evenire etiam ex causis contingen­
tibus ; 3) quia mira celeritate possunt ab uno ad alium locum transire
et transferre res corporeas, atque sic praedicere effectus ex causis quas
vident in locis longinquis positas ; 4) quia, Deo permittente, possunt
causas naturales ad effectus applicare, imo instigare causas quoque
liberas ad certos effectus producendos, non tamen cum omnimoda
certitudine.

768

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

779. Ad divinationem expressam pertinet Spiritismus. — Cuius origo est in tabulis rotantibus (a. 1832),
quae mox responsa dederunt. Cum enim duae sorores
familiae Fox (a. .1847-48) ex mysteriosis strepitibus domi
auditis quaerere ceperunt, num ab animabus defunctorum
procedant, responso affirmativo, ut dicebant, accepto ipsae
communicationem instituerunt cum spiritibus \ Unde fac­
tum est ut tabulae responsa protulerint per distinctos ictus
etiam circa res ignotas, imo per calamum uni pedi affixum
responsa scripserint ; — ex quibus dissidia inter familias
orta per suspiciones vel diffamationes responsis excitatas,
ignota et longinqua detecta, etc. Tandem mortui fuerunt
directe evocati et interrogati ope personarum quae dicun­
tur vulgo media, i. e. fungentes officio mediatoris, quibus
maxime stupenda producta, dubia contra fidem et veritates
revelatas excitata, imo nova dogmata introducta.
Porro effectus triplicis generis tribuuntur Spiritismo :
A. Mecanici, scii. 1) rotationes tabularum quae extensis cir­
cumstantium digitis tanguntur et solo imperio voluntatis mo­
ventur ; rotans autem mensa aliquando percutit unum vel al­
terum ex adstantibus ;
2) strepitus tabulae quae pede terram percutit et responsa
profert per pulsUs seu ictus ;
3) motus in distans seu sine apparenti contactu ;
4) levitatio qua corpus in aerem levatur sine ulla apparenti
causa ;
5) imo translatio corporum per aërem et allatio rerum a locis
longinquis, etiam ianuis et fenestris clausis.
B. Sensitivi : 1) luminosi, ut in coruscationibus fulgoribusque
subito apparentibus, flammis, luminibus varii coloris ;
2) auditivi, v. g. crepitus et rumores auditi, pulsus et strepitus,
soni harmonici imitantes humanam vocem, et sonitus instru­
mentorum musicalium quae nulla manu moventur ;
3) tactus ab ente invisibili in adstantes exerciti ;
4) scriptio quae videtur quasi automatica, vel et directa, sine
interventu ullius manus humanae ;
5) materialisationes spirituum seu efformatio organorum, fi­
gurae vel faciei, et apparitiones capitis, membrorum, integri
corporis personae cum adstantibus loquentis, quod interdum
impressiones photographicas relinquit. At multis persuasum est
hos spiritus nihil aliud esse nisi personas quae media dicuntur,
i. Altera e sororibus Fox anno 1888 aperte declaravit omnia ficta
fuisse ; sed hoc testimonium a spiritistis non fuit acceptum, et usus
spiritism! late est diffusus, ita ut etiam medicos et scientiarum naturalium
cultores attraxerit I

DE RELIGIONE

769

vestimentis specialibus et larvis indutas ; rem ita se habere
in nonnullis casibus compertum est ;
6) ectoplasmia seu productio et extra se proiectio substantiae
materialis, quae organisatui se praebet, et sic bilocatio.
C. Physiologici, scii, hyperesthesia, exaltatio sensuum, visus
et perceptionum, perturbatio functionum vitalium :
1) intuitio clara occultorum, v. g. retro capite, aut trans mem­
branam palpebris, aut rerum absconditarum ;
2) cognitio longinquorum;
3) transmissio directa vel lectio cogitationum et secretorum
cordis ;
4) monitiones et praemonitiones ac futurorum praenuntiatio;
5) scientiae vel linguae ignotae communicatio ;
6) transpositio sensuum;
7) exteriorisatio sensibilitatis.

>

780. Iudicium de phenomenorum causis ac de moralitate Spiritismi. — De Spiritisme animadvertendum1 :
i° Ex Cone. Baltimorensi II, n. 36 : « Bene videtur
esse exploratum plura quae in circulis Spiritismi exhiberi
phenomena miranda dicuntur, esse vel omnino ementita
et operatorum inter se collatione fraudulenta producta,
vel personarum quae dicuntur media (i. e. mediatores)
imaginationi et spectatorum credulitati esse praesertim
i. De spiritisme conferri possunt : inter Spiritistas, Allen Kardec,
Le livre des esprits, 1864 ; Le livre des médiums, 1865 ; et duo periodica :
Annales des sciences psychiques, Parisiis editum ; et Proceedings of the
Society for psychical Researches, Londini publicatum
etiam Maxwell,
Les phénomènes psychiques; Davis, La fin du monde des esprits.
Praeterea : Méric, Le merveilleux et la science; L'imagination et les
prodiges; Franco, Le Spiritisme; Hélot, Le Spiritisme ; Névroses et
possessions diaboliques; Lapppni, Hypnotisme et Spiritisme; Surbled,
Spiritualisme et Spiritisme; Spirites et médiums; Gibier, Le Spiritisme;
Wundt, Das Spiritismus,eine sogenannte wissenschaftliche Frage; de Munnynck, in Echo religieux de Belgique, 19I1 ; Grasset, Le Spiritisme devant
la science; Idées médicales; Le psychisme inférieur; L’occultisme hier et
aujourd’hui ; Castelein, Les phénomènes de l’hypnotisme et le surnaturel;
Schneider, Der Neuere Geistesglauhe /Thurston, Spirit pkenomene, in The
Month, 1917, 1920, 1924; Laehen, Het Spiritisme; Roure, Le merveilleux
spirite, Le Spiritisme d’aigourd’hui et d’hier; Richet, in Rev. Phil. 1922,
et Traité de métapsychisme ; Adj.Drieghe, Over Gedachtenlezen ; Spiritis­
me; Occultisme ; Metapsychisme, in Ons Geloof, 1914,1919, 1926 et 1928;
Charles, A propos de Spiritisme, in N. R. Th. 1921 ; Ludwig, Okkultismus und Spiritismus, 1921 ; Zacchi, Le Spiritisme et la survivance de l’âme
(ex ital. translatum) ; Heredia, Spiritisme and common sense; Mainage,
La religion spirite; Leroux, L’Antoinisme ; et varii articuli in Rev. Eccl.
de Liège, 1921-1924 ; Van Roy, Le Message des esprits. ; Gatterer, Der
wissenschaftliche Okkultismus und seine Verhaltris zur Philosophie, 1927 ;
Feldmann, Okkulte Philosophie, 1927, (ned. bew. Van Dueren : Occulte
verschijnselen, 1938) ; Mager, in Stimmen der Zeit, 1934. Inter manualia
theologiae moralis, magis commendanda veniunt Tanquerey, Prûmmer
et Vermeersch.
?

Summi Theologiae Moralis II. — 49

770

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

adscribendal, vel demum manuali cuidam dexteritati,
qualis apud praestigiatores usu venit, esse tribuenda. Vix
dubitandum tamen videtur quaedam saltem ex eis a satanico interventu esse repetenda, cum vix alio modo satis
explicari possunt ». Media spiritistica autem generatim non
permittunt, ut phenomenis productis scientifica methodo
alii studeant.
2° Quamvis daemones raro aut nullo modo intervenire
quis existimet, praxis spiritismi est superstitiosa, quia
attentat evocationem et consultationem spirituum, cum
ex doctrina catholica constet nec Angelos nec animas
separatas talia agere (S. Off., 4 aug. 1856 et 30 mart. 1898).
Si enim mediis ineptis quaerit effectus praeternaturales, pro­
testatio contra interventum daemonis in hac re nihil mutat,
nec impedit quominus ille interventus implicite quaeratur.

30 Ceterum asseclae Spiritismi saepe constituunt sectam
haereticam, quae profitetur doctrinas catholico dogmati
oppositas et verae religioni adversatur.
Saepius favent Pantheismo ; admittere solent permanentiam
humanae personalitatis post mortem, et metempsychosim pro
omnibus atque negare aeternitatem poenarum. Christum et
prophetas esse « mediatores » affirmant. In re morali altruismo
philantropico favent, ideoque catholicismum impugnant et
indifferentismum erga omnes religiones proclamant.

4° Hinc graviter peccant superstitione, qui mediatores
esse praesumunt aut fingunt et artes mere naturales exer­
cendo invitant alios ad veras manifestationes spirituum3
qui in experimentis spiritisticis tamquam medium inser­
viunt, qui mediatores consultant, etiâm ad sanitatem, vel
ipsis active cooperantur (S. Off'., ed. 30 iul. transm.
4 âug. 1856). Imo peccant illi qui sine gravi ratione as­
sistunt etiam mere passive, experimenti, curiositatis, levi­
tatis causa, etiam praemissa protestatione contra daemonem,
i. Hodiernis temporibus diceremus suggestioni sive ipsius medii
sive adstantium ; cui apparatus sessionis spiritisticae miro modo favet.
Responsa scii, mediorum verbis vel scripto transmissa (etiamsi videantur
versari circa ignota) saepius tribui possunt suggestioni, autosuggestion!,
et subconscientiae aut susceptioni duplicis personalitatis, quae sunt
phenomena analoga illis quae in statu hypnotico vel somnambulismi
observantur ; — mediorum visiones aliquando hallucinatione explicantur.

DE RELIGIONE

77I

quia rei intrinsece malae favere aut cooperari est illicitum
(S. Off., 27 apr. 1917) ; quod peccatum si includat sensum
approbationis aut grave scandalum aut perversionis peri­
culum est mortale, ut ordinario fit pro illis qui habitualiter
aut saepius assistunt ; secus probabiliter est tantum veniale.
Secundum plures gravis ratio pro homine probo et erudito
censetur ut experimenti causa detegat veram naturam spiritismi
aut errorem manifestet, secluso tamen scandalo. At saltem
consulendum est ut prius adeat episcopum opportuni consilii
causa, vel examen mere privatum instituat in laboratorio.

5° Solum phenomenom tabularum rotantium per magnetismum ex viribus naturalibus, sive nervorum et mus­
culorum sive alicuius fiuidi, in corporibus assidentium
excitatum videtur explicandum, quo mensa etiam attolli
et dimitti identidem potest, ac pede terram percutiendo
vel ope calami scribendo responsa proferre.
Praxis tamen est periculosa, quia vana, utpote nullius utilitatis,
atque occasionem praebet facile transeundi ad illicita, uti sunt
responsa quae non raro laedunt honestatem vel charitatem, aut
superstitiosa, qualis est attentatio divinandi aut communicandi
cum spiritibus ; unde ab hac praxi sunt fideles deterrendi.
Quodsi responsa sint a mente adstantium aliena, praesertim si
sint malitiosa, impia aut versentur circa incognoscibilia, item si
effectus certo praeternaturales producantur, naturali causae adscribi nequeunt ; divinae vero aut angelicae operationi tribuere
blasphemum esset cum et modus sit ridiculus et finis inhonestus
aut vanus ; ergo nihil relinquitur nisi causa diabolica.

6° Inter effectus omnino miros a) alii sunt ex se omnino
praeternaturales, ut cognitio plus quam humana futurorum
contingentium, rerum omnino absconditarum aut secre­
torum cordis, acquisitio instantanea scientiae vel linguae
ignotae, vera materialisatio spiritus. Sed valde difficulter
ista probantur cum certitudine : coniecturalis enim co­
gnitio futurorum contingentium aliquomodo est homini
possibilis, :— parva indicia secretorum cordis in facie
aut habitu corporis apparere possunt personis sub­
tilioris et vehementioris sensibilitatis, -r cognitio linguae
vel scientiae ignotae aliquando subconscientia explicatur
illius qui de lingua vel scientia audivit vel librum aspexit,
— materialisatio hallucinatione vel fictione, etc.

772

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

b) Alii sunt effectus quorum nulla huiusque data fuit
verisimilis explicatio naturalis, qui proinde generatim
tamquam praeternaturales habiti fuerunt, quos tamen
naturaliter explicare non omnino repugnat, imo ex pro­
gressu scientiae forsan sperari potest, uti levitatio, motus
sine apparenti contactu, translatio corporum, clara visio
occultorum, cognitio longinquorum et ignotorum, trans­
positio sensuum, transmissio directa et lectio cogitatio­
num, etc. Quae tamen facta nondum fuerunt sufficienter
comprobata scientifica methodo. Hinc quamvis ista natu­
raliter producere et explicare, speculative forsan non im­
possibile videri possit, practice tamen est improbabile et
ideo tuto quaeri non possunt, sed ab iis ut a vanis, ineptis
et periculosis inquisitionibus quibus daemon libenter se
ingerit est potius abstinendum, nisi gravis adsit ratio ut
est scientifica investigatio et absit scandalum aut cooperatio
ad superstitionem k
Opinionibus scii, improbabilibus et meris hypothesibus sine
fundamento se dirigere est imprudenter agere et quidem in re
magni momenti, quia facile est periculum superstitionis et
scandali et ideo gravioris peccati. Quodsi aliquando demonstratio
aut explicatio vere scientifica inveniretur vere probabilis, tunc
illos effectus quaerere non esset peccaminosum, dummodo quis
eos ut naturales effectus consideret et non intendat attentationem
communicandi cum spiritibus.

781. Divinatio per astra. — Duplex distinguitur astro­
logia : altera naturalis quae ex causis naturalibus conieçtat
effectus naturales ut ventum, tempestatem, frigus, etc. et haec
de se non est illicita ; altera iudiciaria quae scii, ex siderum
aspectu iudicat de rebus a libero hominis arbitrio pendentibus,
aut de eventibus mere fortuitis aliterve omnino occultis, v. g.
si ex iis praesagiuntur dies vel modus mortis, vitae cursus, salus,
honores, proles, prospera, etc. : haeç autem astrologia prorsus
est illicita, utpote manifeste superstitiosa. « Tunc vana et falsa
est, notat Caietanus, quando per ea vult quis praecognoscere
quae per caelestia praecognosci non possunt ».
Et sane, omne corporale signum vel est effectus, vel causa eius
cuius est signum, vel procedit ab eadem causa communi cum signato
et sic, dum designat causam, significat etiam effectum.Sed astra
I. Ita intelligimus decreta (S. Off., 4 aug. 1856 ; 23 iun, 1840 ;
31 apr. 1841 ; 28 iul. 1847 ; S. Poen. 1 iul. 1841) et Rituale (tit. XI ;
c. i, n. 3), quando hisce applicantur. Conformiter ad Conc. Mechl.,
n. 42, et ad S. Alphonsum, 1. III, n. 20.

DE RELIGIONE

773

a) non sunt effectus fortuitorum eventuum aut actionum hu­
manarum ; — b) nec reduci possunt in causam communem
nisi in providentiam divinam ; at diversimode disponuntur a
divina providentia motus et situs astrorum et eventus contingen­
tes : iÛa secundum rationem necessitatis ut semper et eodem
modo proveniant, haec secundum rationem contingendae ut
variabiliter contingant ; — c) nec sunt causa effectuum fortui­
torum et liberorum : non fortuitorum, quia eventus fortuiti
sunt entia per accidens, cum non sint simpliciter ens, nec sim­
pliciter unum sed multa, sicut quod lapide cadente fiat terrae
motus, aut quod homine fodiente sepulchrum inveniatur the­
saurus, non habet unam determinatam naturalem sed plures ;
neque etiam liberorum, quia intellectus et voluntas quibus
procedunt actus liberi sunt potentiae spirituales, in quas corpora
qualia sunt astra directe imprimere aut agere non valent nec
proinde eas determinare (a. 5).
Idem dicendum de divinationibus per observantiam exteriorum
rerum, ut aUguria, physiogonomia, etc. Possunt esse signa naturalia
eventuum metereologicorum, vel temperamenti, inclinationum,
valetudinis, etc. ; non autem actuum liberorum aut omnino
fortuitorum eventuum (a. 7).

782. Divinatio somniorum. — « Somnia sunt signa
aliquorum futurorum eventuum, in quantum reducuntur ad
aliquam causam communem somniis et futuris eventibus... Est
ergo considerandum quae sit causa somniorum, et an possit
esse causa futurorum eventuum, vel ea possit cognoscere » (a. 6).
lamvero somnia causantur interdum divinitus : quibus sane eatenus fides est adhibenda quatenus de eorum origine constat ;
— interdum diabolice: si quis igitur tali modo instrui petit a
daemone, reus est expressae divinationis per somnia ; — gene­
ratim tamen naturaliter, ex animi et corporis habitu, aëris
influxu, etc., quae somnia sunt quaedam signa naturalia vale­
tudinis, complexionis, passionum, occupationum somniantis,
non autem eventuum futurorum aut liberorum actuum : unde
qui his communibus somniis, quibus sane Deus non loquitur,
fidem tribuit, interpretative recurrit ad daemonem sese phantasiis
ac somniis hominum aliquando ingerentem.
783· Usus sortium. -— Divisoriae sortes, quae adhi­
bentur ad bona dividenda vel tribuenda, de se nullam super­
stitionem aliamve malitiam continent, sed iure positivo prohi­
bentur in electionibus ad Officia et beneficia ecclesiastica. —
Consultoriae sortes, quae adhibentur ad sciendum quid agere
oporteat, si explicite aut implicite a daemone consilium expectatur, superstitiosae sunt. Si solius Dei providentia imploratur,
interdum sunt licitae : quando vel ex divino ipssu aut instinctu,
vel saltem ex urgenti necessitate omnique consilii defectu cum
debita reverentia fiunt ; sed regulariter illicitae quia continent
tentationem Dei. — Divinatoriae sortes sunt generatim illicitae :
hanc enim vim patefaciendi veritatem occultam sortes non

ηη^

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

accipiunt divinitus, extra adiuncta specialissima, nec profecto
habent ex sua natura ; unde qui per sortes veritatem inquirit,
vel tentât Dominum, vel daemonis interventum expectat (a. 8).

784· Animadversio. — Circa vaticinia per chartas aut per
inspectionem manuum, vultus aut scripturae, adverte tales vates
generatim non credere suae arti, sed quaedam coniecturare ad
decipiendum credulos et curiosos delectandum. At i° si serio
agere se fingunt, peccant iniuste decipiendo et cooperando iis
a quibus superstitiose consuluntur ; 20 qui consulunt serio,
graviter peccant, nisi ignorantia excusentur ; quodsi fiat ex ioco,
levitate, vana curiositate, non adhibendo fidem, per se est
tantum veniale ; 30 si vates et consulentes ex ioco agunt, nullum
per se adest peccatum.

QUAESTIO QUARTA.

DE VANA OBSERVANTIA ET MAGIA.
S. Th. Π-Π, q. 96.

785. Vana observantia et variae eius species. —
Vana observantia (tjdel of bijgeloovig gebruik) definitur :
adhibitio rei ad aliquem effectum, ad quem obtinendum
neque ex natura sua neque ex institutione divina aut eccle­
siastica vim habet (a. 2).
A. Alia fit sine expressa invocatione daemonis et haec est
triplex : a) ars notoria seu acquirendi sine labore scientiam
(non occultorum), per inspectionem quarumdam figurarum aut
prolationem quorumdam verborum aut alia huiusmodi, v. g.
ieiunia et orationes, sumendo potionem aut bolum ; b) ars
sanitatum seu sanandi aut praecavendi morbos hominum et
animalium, remediis inanibus ; c) observantia eventuum fausta
aut infausta praesagientium, tamquam essent signa futurorum.
Differt porro a divinatione fine intrinseco, quia haec directe
et principaliter ordinatur ad notitiam occultorum ; observantia
autem ad proprios actus dirigendos, vana adhibendo, et sic ad
effectum externum, v. g. ad fausta attingenda vel infausta vitanda,
ad sanitatem aut ad scientiam infuso modo obtinendam.
B. Alia fit saepius cum expressa invocatione daemonis, et
haec est a) magia (tooverif) seu ars operandi mira ope daemonis,
ad ostentationem vel ad aliud commodum proprium aut alienum,
ars scii, corpora immutandi vel miros ostentandi effectus ; vel
b) maleficium (hekserij') seu ars per eius interventum nocendi ;
quod est amatorium (seu philtrum) quo carnales excitantur
amores vel odia, et veneficum quo inferuntur morbi vel alia
damna personae aut fortunarum (a. 1-3).

DE RELIGIONE

775

786. Vana observantia est peccatum superstitionis,
propter similem rationem ac divinatio.
Probatur : Quaedam causae efficientia physica naturali effectum
producunt, ut medicina sanitatem ; quaedam signa sunt a Deo
instituta quae ad effectus supernaturalés producendos valent,
Scii, sacramenta ; quaedam signa ex institutione Ecclesiae quam­
dam virtutem obtinent, scii, sacramentalia. lamvero causas natu­
rales applicare ad effectus suos, vel uti signis a Deo vel ab
Ecclesia institutis non est superstitiosum. Sed quando aliquis
media adhibet quae supradictam efficaciam ad effectus naturales,
vel significationem et virtutem a Deo vel Ecclesia ad quosdam
effectus naturales vel supernaturales non habent, ille tacite
auxilium daemonis invocat.
Etenim, si ad effectus obtinendos adhibeantur res quae natu­
raliter non videantur posse tales effectus causare, consequens
est qtiod non adhibeantur ad hos effectus producendos tamquam
causae, sed solum tamquam signa. Non autem ut signa a Deo
vel Ecclesia instituta. Ergo ut signa, ex pacto expresso vel tacito,
ab alio ente intelligente adhibenda, quod non est nisi daemon,
* Unde, ait S. Thomas, a. 1, relinquitur quod sint supervacanea
signa et per consequens pertinentia ad pacta quaedam signi­
ficationum cum daemone inita ».

Varii modi tum divinationis tum vanae observantiae differunt
specie physica et materiali ; at, secundum multos, sunt unius
tantum speciei moralis, sub ratione superstitionis, scii, invoca­
tionis daemonis ; unde non sunt in confessione explicandi.
Quodsi daemon expresse invocetur, saepe aderunt alia peccata
contra fidem, religionem, iustitiam, v. g. haeresis, idololatria
seu adoratio daemonis, apostasia, blasphemia, sacrilegium, luxu­
ria, damnutn proximi, propter quae expressa invocatio saepius
est accusanda.

787. Vana observantia est peccatum mortale ex
genere toto, eodem modo ac divinatio, quia minima in­
vocatio daemonis est per se gravis iniuria Deo. At in praxi
saepe excusatur a mortali ex quadam imperfectione actus :
1' Ob ignorantiam in re physica vel religiosa, qua certis
rebus vim naturalem aut supernaturalem indebite tribuunt.
Quod praesertim facile fit ex credulitate erga illa quae acce­
perunt traditione vel auctoritate seniorum, et etiam aliquando si
in casu fortuito eventus congruus adfuerit, quia falso inferunt
id provenire ex rerum virtute.

2° Ob inconsideratum timorem aut spem inanem, quibus
indulgent observantiis, quin certam fidem ipsis adhibeant.

776

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Ita qui in morbo omnia remedia tentans, etiam inepto aliquo
medio utitur ; qui magnum negotium aggrediens, ad pacandum
animum vitat numerum aut diem infaustum ; qui iter in diem
sequentem transfert quia atroci somnio terretur, saepe a gravi
excusatur.

788. Corollarium. — In dubio an aliqua causa sit
proportionata ad effectum producendum, si vere probabili
coniectura effectus causae naturali tribui possit, non est
illicitum illam adhibere, saltem si fiat potestatio ad minus
implicita contra diabolum ; si vero effectus videatur potius
esse supernaturalis, non est praesumendus interventus Dei
sed probandus, qua probatione deficiente, relinquenda est
causa ut superstitiosa aut superstitionis periculum invol­
vens. Ita S. Alphonsus, Th. M., 1. III, n. 20.
Vana autem observantia dignoscitur maxime ex tribus :
1) praecipue ex insufficientia causae ad effectum producendum,
v. g. brevis oratio ad sanitatem ;
2) ex adiunctione falsae aut vanae circumstantiae, quasi neces­
sario requisitae, ut si flagellatio debeat fieri certa hora, vice,
manu ; si nomina adhibeantur ignota ; si abscindantur crines
ex collo ad sanitatem recuperandam ;
3) ex infallibilitate quae tribuitur mediis nullo modo infalli­
bilibus.

789. Animadversiones. — 1. oiim dubitatum fuit an
hypnotismus sit Vana observantia ; de quo iam diximus : facta
quae per se ad hypnotismum pertinent esse naturalia (n. 347) ;
— quae aliquando ipsum comitantur omnino mira, similia esse
factis spiritismi ; unde de iis idem valet ac n. 780, sub 50 et 6°.
2, Usus rerum sacrarum ad quosdam effectus est licitus et pius
si fiat in reverentiam Dei, et agens nulli circumstantiae vanae
inhaereat, nec rei sacrae tribuat alium aut certiorem effectum
quam habet ; secus erit illicitus, utpote continens cultum super­
fluum, aut sacrilegium, aut tentationem Dei, vel et praecipue
vanam observantiam. In specie :
a) Observare certum numerum orationum, dierum, etc. est
licitum propter significationem mysticam aut indulgentias et
privilegia ipsi adnexa ; non vero si tali praecise numero effectus
operis tribuitur.
b) Uti certis precandi formulis aut piis exercitiis quia ab Ecclesia
probantur, vel sanctum habent auctorem, vel melius devotionem
procurant, est licitum ; non vero expectare efficaciam ex orationis
verbis potius quam ex illorum sensu aut nostro affectu, nec
fiduciam ponere in ineptis oratiunculis fabulosa dicta aut
facta Christi vel sanctorum aut inania nomina continentibus.
c) Suspendere ad collum verba divina vel reliquias, pia numis-

DE RELIGIONE

777

mata, agnos Dei, ad reverentiam est licitum, non autem si spes
habeatur in modo scribendi vel ligandi, aut in vana circumstantia,
v. g. quod portentur in tali capsa, tot diebus, cum tali herba,
aut si aliquid falsi contineant.
d) Usu rerum sacrarum licitum est expectare effectum ad quem
sunt institutae ; non vero illas convertere ad usum ad quem
non destinantur, neque ipsis tribuere aliquam vim infallibilem
quam non habent (a. 4).
3. Damnari per se nequit usus virgae divinatoriae ex ligno
coryli (coudrier) aut salicis ad detegendas aquas aut quaedam
metalla : motus enim huius virgae sat facile explicatur ex influxu
quodam inconscio aquae vel metallorum per vim magneticam
aut electricam ; vel ex motione quam utens inconscie ipsi im­
primit, eo quod suspicetur praesentiam aquae aut metalli, aut
speciali sensibilitate praeditus sit ad illorum praesentiam perci­
piendam. Nisi tamen circumstantiae vanae et superstitiosae acce­
dant, aut ad res quascumque detegendas adhibeatur, v. g. furem,
homicidam, thesaurum.

4. De maleficio tollendo notetur : contra maleficia dari remedia,
tum supernaturalia, uti sunt fiducia in Deo, oratio, ieiunium,
signum crucis, exorcismus, invocatio nominum lesu et Mariae,
aqua benedicta, reliquiae ; tum naturalia, ut usus medicinarum
contra morbum introductum, destructio signi magici medio licito,
non tamen esse licitum signum destruere alio maleficio. Hinc
nunquam licitum est petere a malefico ut maleficium maleficio
tollat ; licitum aliquando est petere ut tollatur ab eo qui id possit
modo licito, quamvis de facto illud per aliud maleficium sit
sublaturus.
5. Praedicatores nec ignotas superstitiones doceant, nec esse
diabolicas, sed potius inanes.
6. Monendi sunt, ait S. Alphonsus, 1. c. n. 21, divini et magi
se teneri pactum expressum aut commercium cum daemone
abiurare et dissolvere, omnia instrumenta artis comburere,
damna illata reparare.

CAPUT II.

DE IRRELIGIOSITATE.

790. Irreligiositas ponit aliquid contrarium religioni
et ipsi opponitur per defectum. Reverentiae erga ipsum
Deum immediate opponuntur tentatio Dei, blasphemia et
periurium ; reverentiae rebus sacris debitae et mediate
divino cultui, sacrilegium et simonia.

778

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

De blasphemia iam dictum est in tractatu de Fide, quia
simul opponitur confessioni fidei ; de quatuor aliis hic
venit dicendum·
quaestio prima.

DE TENTATIONE DEI.
S. Th. II-II, q. 97·

791. Tentatio Dei peccaminosa (beproeving of proefstelling Gods) est dictum aut factum quo quis temere de
Deo experimentum sumit ut aliquid sciatur circa ipsum, seu
quo temere et absque utilitate interventum Dei expostulat.
Est duplex :
1) Formalis, quapdo aliquis expressa intentione ali­
quid in Deo explorat et dubitando intendit probare, vel
a) attributum absolutum (potentiam, scientiam, bonita­
tem) et haec est tentatio stricte dicta; vel b) attributum
relativum, scii, beneplacitum erga creaturam, aut liberam
operationem, et haec est minus stricta.
Exempla sunt : obiicere aliquem bestiis ad videndum an Deus
possit aut velit illum liberare; non colere agrum àd experimentum
Dei providentiae erga se ; postulare ut Christus appareat in
Eucharistia, ad videndum an praesens sit aut an velit praesentiam
manifestare.

2) Interpretatwa seu materialis, quando aliquis nullam
probationem facere intendit, sed petit vel facit aliquid
quod ad nihil utile esse potest nisi ad experimentum de
Deo sumendum. « Sicut cum quis equum currere facit ut
evadat hostes, hoc non est experimentum de equo sumere ;
sed si equum currere faciat absque aliqua utilitate, hoc
nihil aliud esse videtur quam experimentum sumere de
equi velocitate ». Ita qui ordinaria media temere respuens
vel sine causa se periculis immittens, a Deo speciale aut
miraculosum auxilium implicite postulat, interpretative
tentât Deum.
Talia fuerunt olim iudicia Dei ; taliter agit qui respuit me­
dicinam et petit a Deo sanitatem ; vel clericus rudis absque
praeparatione volens concionari sperans a Deo conceptus ;
item qui periculo mortis vel mutilationis se obiicit ad perferendum
martyrium sine iusta causa (a. 1).

1

DE RELIGIONE
1

779

792. Tentatio Dei peccaminosa est peccatum mortale ex genere suo. — Probatur :
a) Ex Scriptura : Deut. VI, 16 simul et Ex. XVII, 7 ;
Ps. LXXVII, 18, 19, 56 ; Mt. IV, 7.
b) Ratione : Alia tentatio oritur ex dubitatione in re fidei
et ideo est summe iniuriosa Deo, estque semper mortalis
(Mt. XXVII, 40) ; alia oritur ex vana curiositate aut prae­
sumptione et temeritate, et haec provocat Deum ut
potentiam suam inutiliter ostendat vel curiositatem foveat ;
quod est valde iniuriosum Deo et ideo de se mortale.
Saepe tamen erit veniale propter imperfectionem actus, etiam
aliquando ob levitatem materiae i. e. ob parvitatem auxilii vel
periculi, puta si quis nimia confidentia expectet speciale Dei
auxilium sed non miraculosum. Sic si quis ad orandum non
paratus speret obtinere ordinaria, vel si in levi morbo speret
sanitatem sine remediis et sine miraculo (a. 2 et 3, et ad 2).

Est peccatum contra religionem, quia includit irreveren­
tiam erga Deum.
Varii modi Deum tentandi videntur esse unius speciei sub
ratione tentationis ; at semper habent diversa peccata adiuncta
infidelitatis, curiositatis aut praesumptionis, et saepe peccata
contra charitatem propriam vel alienam, propter quod illae
Circumstantiae sunt in confessione declarandae.

793· Corollaria. — A. Tentatio Dei non est peccaminosa,
si quis debita cum reverentia et submissione,
a) a Deo speciale signum petit, dum inculpabiliter dubitat
de attributo divino vel veritate fidei vel bonitate divina ;
b) aut iusta necessitate signum petit ad instructionem aliorum,
ad infideles convincendos ac fideles confirmandos (a. 1, ad 2 ; a, 2) ;
c) aut manifestationem divini beneplaciti, quando tali notitia
omnino indiget neque eam aliunde colligere potest (a. 2, ad 3).
B. E contra non tentât Deum, quamvis peccet, ille qui temere
periculum quaerit aUt media ordinaria respuit, sed nullum
speciale auxilium a Deo expectat, et tantum fortunae se committit.
Ita concionans aut examen subiens non paratus, aut vitam
exponens sine ratione.

794· Animadversio.— Gravior ceteris paribus est superstitio
quam tentatio Dei. Nam « in peccatis quae religioni adversantur,
tanto aliquid gravius est, quanto magis divinae reverentiae
adversatur. Cui quidem minus adversatur quod aliquis de divina
excellentia dubitet, quam quod contrarium per certitudinem
sentiat. Sicut enim magis est infidelis qui in errore confirmatus

780

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

est, quam qui de veritate fidei dubitat ; ita etiam magis contra
Dei reverentiam agit qui suo facto protestatur errorem contra
divinam excellentiam, qüam qui protestatur dubitationem. Super­
stitiosus autem protestatur errorem... Ille autem qui tentât Deum
verbis vel factis protestatur dubitationem de divina excellentia...
Et ideo gravius est peccatum superstitionis quam peccatum
tentationis Dei » (a. 4).

QUAESTIO SECUNDA.

DE PERIURIQ.
S. Th. II-II, q. 98.

795. Periurium (parjure; meineed) est perversum seu
vitiosum iuramentum.
Aliud est i° stricte et proprie dictum, quod importat
falsitatem et maxime est perversum, quia directe opponitur
fini iuramenti qui est confirmatio veritatis : est scii, iura­
mentum falsum cui essentialiter deest formalis veritas,
seu mendacium iuramento firmatum (faux serment ; valsche
eed).
Aliud est 20 late et generaliter sumptum, et est omne
iuramentum illicitum, seu destitutum aliqua ex tribus
conditionibus seu comitibus requisitis, scii. :
a) Iuramentum vanum et incautum, si desit solum iudi­
cium discretionis (serment indiscret ou vain ; onbezonnen eed).
b) Vel iuramentum iniquum seu inhonestum, si desit
iustitia (serment malhonnête; oneerlijke eed).
Quae indirecte opponuntur fini iuramenti et veritati :
« quocumque enim modo quis iurat illicitum, ex hoc
quamdam falsitatem incurrit, quia obligatus est ad hoc
quod contrarium faciat.., et cum indiscrete iurat, ex hoc
ipso periculo se committit falsitatem incurrendi » (a. 1, ad 1).
c) Imo etiam si desit veritas executionis futurae in iura­
mento promissorio (violation de serment; eedschending) :
hoc tamen potius est peccatum omissionis quam peccatum
iuramento contrarium et iuramentum perversum.
Quodsi praedictae conditiones desint in iuramento ficto, adest
periurium simulatum, quod est peccatum eiusdem speciei quia
externa irreverentia erga Deum est eadem.

DE RELIGIONE

781

796. Periurium stricte dictum seu iuramentum
mendax est peccatum mortale ex genere toto, ut
patet ex prop. 24 damn, ab Inn. XI *, et ex natura rei,
quia directe contrariatur divino attributo infinitae veritatis :
semper enim qui iurat mendacium, etiam levissimum,
ipsum Deum infinitam veritatem in testem falsitatis
appellat, quasi vel veritatem nesciat vel mentiri possit et
falsitatem testificari velit ; unde Deum contemnit et,
quantum est de se, infinitam veritatem destruit, ac simul
finem iuramenti evacuat confirmandi veritatem (a. 2 et 3).
Hinc Deus illud severissime punit (Lev. XIX, 12 ; Zach. V,
3, 4 i Prov. VI, 16-19 ; Eccli. XXIII, 11 ; Mt. V, 33) et Codex
iuris dicit esse puniendum (can. 2323), unde in pluribus locis
periurium solemne est peccatum Ordinario reservatum.

797. Periurium improprie dictum ex defectu solius
iudicii, seu iuramentum incautum i. e. sine debita causa
iurandi, est peccatum (Ex. XX, 7; Deut. V, 11 ;
Eccli. XXIII, 9, 16 ; Mt. V, 34), sed, si aliae conditiones
adsint, tantum veniale, scandalo, contemptu et periculo
afius gravis defectus seclusis : non enim est directe agere
contra aliquod divinum attributum, sed tantum irreve­
renter agere cum maiestate divina, eius nomen usurpando
in vanum.

798. Periurium improprie dictum ex defectu iusti­
tiae, seu iuramentum iniquum :
i. Si sit mere assertorium per se probabiliter est tantum
veniale, quia iuramentum non cadit in assertionem qua mala
est sed qua vera est ; unde finem iuramenti non destruit, nec
facit Deum testem mendacii, sed rei pravae vel indecentis,
quod per se non apparet esse gravis iniuria;—nisi iuramen­
tum adhibeatur ut medium seu instrumentum peccandiv.g.
ad maiorem fidem detractioni conciliandam, vel in attesta­
tionem amoris pravi ad puellam seducendam : hoc enim,
quantum est de se, est facere Deum cooperatorem iniqui­
tatis.
i. « Vocare Deum in testem mendacii levis non est tanta irreverentia,
propter quam velit aut possit damnare hominem ».

■782

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

2. Si iuramentum sit promissorium :
a) lurare actionem graviter illicitam, sine dubio et
consentientibus omnibus, est peccatum semper mortale.
b) Item iurare actionem etiam leviter illicitam est mortale
ex genere toto, nam gravis videtur irreverentia Deum
advocare in testem et patronum, ut auctoritate sua con­
firmet propositum cuiusvis mali committendi etiam levis­
simi, quia directe repugnat eius infinitae sanctitati ; per
accidens tamen ob ignorantiam saepe erit veniale.
c) E contra iurare actionem indifferentem, vanam, inu­
tilem vel otiosam, aut maioris boni impeditivam, secluso
contemptu, est tantum veniale : est assumere nomen Dei
in vanum.

799. Animadversiones.— i.In iuramento promissorio adest
periurium stricte dictum et peccatum semper mortale, si iurans
est sine intentione implendi promissum ; item iurans rem im­
possibilem, quia nequit habere hanc intentionem implendi, v. g.
debitor qui iurat se soluturum pretium infra mensem et scit
certo se non posse.
2. Consuetudo seu habitus iurandi malus est, quia sicut occasio
proxima inclinat ad peccata, nempe iuramenta falsa, inhonesta,
vana. Ùnde adest obligatio illum removendi (Eccli. XXIII,
9 sq. ; Mt. V, 34), et peccat ille qui talem habitum voluntarie
acquirit, vel eliminare negligit : interius et quoad affectum, toties
quoties advertens obligationem retractandi habitum, non re­
tractat ; exterius et quoad effectum, quoties ex habitu iuramenta
vitiosa sufficienter praevisa profert actibus moraliter interruptis.
Peccat autem graviter, si ex consuetudine disponitur ad iuranda
quaecumque indiscriminatim, etiam falsa et graviter inhonesta ;
venialiter si disponitur tantum ad iuranda vana aut leviter in­
honesta.
Qui iurat ex consuetudine, vel a) attendit ad actum iurandi
et ad defectum conditionum ipsius requisitarum, et tunc iura­
mentum vitiosum est voluntarium in se ; — vel b) attendit
tantum ad actum iurandi et non ad eius defectum, et tunc
iuramentum est graviter vel leviter culpabile in sua causa, scii,
in consuetqdine, ut dictum est ; — vel c) ad nihil attendit, et
tunc proprie non iurat quia deficit intentio iurandi, sed locutio
potest esse culpabilis in sua çausa, quatenus externe sonat
iuramentum malum aut saltem vanam usurpationem nominis
Dei ; — d) at si retractaverit consuetudinem, iuramentum nec
erit voluntarium in causa.
3. Iuramentum cum defectu veritatis, iustitiae, iudicii petere
a) licitum non est, si sine tali defectu praestari nequit, quia
esset directe inducere ad peccandum, v. g. petere ut aliquis

DE RELIGIONE

783

iuret falsum vel per falsos deos, b) Nec licitum est, si alter
defectum non advertat et tantum materialiter peccet, vel si iuret
quod putat esse verum, quamvis de facto sit falsum, quia petens
est vera causa moralis iuramenti, ignorantia autem iurantis
excusare nequit illum, qui scienter petit ut Deus invocetur
testis rei inhonestae apt falsae (Lev. V, i). — c) Sed licitum
est, ex iusta et proportionata causa, petere iuramentum ab illo
qui bene iurare potest, sed qui probabiliter aut certo sit male
iuraturus, v. g. per falsos deos. At si alter sit periurium stricte
dictum facturus, facile adest sufficiens causa ob bonum commune
pro persona publica quae ex officio debet petere iuramentum,
et ceteroquin « non videtur illa exigere sed ille ad cuius instantiam
exigit » ; nunquam vel rarissime pro personis privatis, quia
regulariter esset dare occasionem peccandi absque spe alicuius
boni (a. 4, et ad 4).

QUAESTIO TERTIA.

DE SACRILEGIO.
S. Th. II-II, q. 99.

800, Sacrilegium dicitur de illo qui sacra ligit seu
furatur ; unde etymologice est furtum rei sacrae, exten­
sione autem significationis est omnis violatio sacri (heiligschennis'). Dicitur :
1) Violatio, i. e. quaecumque indigna et irreverens
tractatio modo quasi violento habita ; et sic distinguitur
a blasphemia, quae est irreverens et contumeliosa locutio.
« Sicut autem honor est in honorante, non vero in eo qui
honoratur, ita etiam irreverentia est in eo qui irreverenter
se habet, quamvis etiam nihil noceat ei cui irreverentiam
exhibet. Quantum ergo est in ipso, rem sacram violat, licet
illa in se non violetur » (a. 1, ad 3).
2) Sacri, i.e. alicuius ad divinum cultum, non quidem
privata devotione, sed publico ritu aut institutione Dei vel
Ecclesiae ordinati seu deputati (a. l). Porro haec verba
sunt formaliter accipienda : non omnis violatio rei quae
sacra est sacrilegium est, sed illa solum qua res sacra
violatur in eo in quo sacra est. Ita v. g. diffamatio vel
furtum erga sacerdotem commissum non est sacrilegium,
quia non attingit personam sacram in quantum sacra est
(a. 3, ad 3).

I

784

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Est itaque sacrilegium talis irreverentia erga aliquod
sacrum commissa quae cum eius sanctitate specialiter
repugnat.

,

j

j

i

;

j
/,

801. Sacrilegium est peccatum contra religionem.
— « Sicut enim ex eo quod aliquid ordinatur in finem
bonum sortitur rationem boni, ita etiam ex hoc quod
aliquid deputatur àd cultum Dei efficitur quoddam divi­
num ; et sic ei quaedam reverentia debetur quae refertur
in Deum. Et ideo omne illud quod ad irreverentiam rerum
sacrarum (qua talium) pertinet, ad iniuriam Dei pertinet,
et habet sacrilegii rationem » (a. 1).
Porro est peccatum speciale, quia in ipso « invenitur
specialis ratio deformitatis, qua scii, violatur res sacra
per aliquam irreverentiam... Et opponitur religioni... nam
si quis rem sacram violat, ex hoc ipso contra Dei reveren­
tiam agit, et sic per irreligiositatem peccat » (a. 2).
Haec est formalis ratio quae est sacrilegio propria, quae scii,
illud constituit et ab aliis peccatis distinguit, licet in peccatis
diversi generis inveniri possit, homicidii, luxuriae, furti, etc. ;
nam « nihil prohibet unam specialem rationem peccati in pluribus
peccatorum generibus inveniri, secundum quod diversa peccata
ad finem unius peccati ordinantur,... et hoc modo quocumque
genere peccati aliquis faciat contra reverentiam debitam rebus
sacris, sacrilegium formaliter committit, licet materialiter sint
ibi diversa genera peccatorum » (ad 2).

802. Sacrilegium dividitur in personale, locale et
reale, ratione obiecti sacri quod violatur. — Haec differunt
specie morali, quia diversa ratio sanctitatis reperitur in
persona, loco, et re sacra (a. 3 et ad 1), secundum quod
sanctitas ipsis inest subiective et formaliter, — vel con­
tentive et extrinsece, — vel effective, saltem destinatione
et ordinatione ad cultum Dei.
Probabiliter sunt species infimae quae non subdividuntur in
alias species, ita ut sub ratione sacrilegii idem sit specie peccatum
sanctimonialem violare verberando vel concumbendo (ad 2) ;
saepe tamen actio sacrilega magis specificanda est propter alias
species adiunctas, v. g. luxuriae, furti, etc.

803. Sacrilegium est peccatum mortale ex genere
suo, quia opponitur religioni in re gravissima : interdum

DE RELIGIONE

785

in re levi (Lev. X, 1 ; I Reg. II, 17; IV, 11 ; Dan. V,
2 ; Ioh. II, 14). Porro tanto gravius est :

1) quanto res sacra in quam peccatur maiorem obtinet
sanctitatem.
Sic sacrilegium personale gravius est quam locale ; item
inter sacrilegia realia, gravissima sunt quae committuntur contra
sacramenta quibus homo sanctificatur et quae ipsam gratiam
continent, tunc illa quae fiunt contra vasa consecrata, contra
imagines et reliquias, contra ornatum Ecclesiae vel ministrorum,
vel denique contra bona ecclesiastica. — Omnium gravissimum
est sacrilegium personale erga Christum in propria specie, nunc
autem est reale erga Eucharistiam quae continet co pus Christi
(III, q. 80, a. 5).

2) quanto gravior est profanatio, i. e. quanto actio
sacrilega maiorem continet irreverentiam et magis sanctitati
rei violatae repugnat.
Unde gravior est vastatio ecclesiae quam parva verberatio
clerici, maius confringere imagines sanctorum quam indevote
accedere ad Eucharistiam aut eam tangere.

804. Sacrilegium personale est violatio personae
sacrae ; persona autem fit sacra ratione status clericalis, et
ratione votorum paupertatis, continentiae et obedientiae,in
approbata religione cuiusque sexus emissorum. Tale sacri­
legium committitur :
1) Violenta manuum iniectione seu iniuria reali in personam
sacram, scii, violatione privilegii quod canonis dicitur ex Cone.
Lat. II, can. 15 ; quae est mortalis si ipsius corpori vel libertati
vel dignitati grave nocumentum infert (can. 119 et 2343).
2) Laesione privilegii fori vel immunitatis ecclesiasticae, in quan­
tum in regione existit, v. g. trahendo clericos ad tribunalia
saecularia (can. 12O-121 et 2341).
3) Luxuriosa tractatione, inchoata vel consummata, interna vel
externa, personae quae praecise secundum castitatem servandam
Deo consecratur, non quidem voto privato sed publica auctoritate,
sive receptione ordinis sacri, sive admissione ad statum religiosum
(can. 132 et 1308, § 1). Quodsi peccatum committatur inter duas
personas, sacrilegium contrahitur ab utraque, non solum scii,
a persona sacra sed etiam ab alia complice1 ; si autem utraque
t. Sic etiam persona non sacra, concupiscens personam sacram, rea
est sacrilegii, non ratione sui sed ratione obiecti ; item si sit causa quod
persona sacra sacrilegium committat. E contra persona sacra absque
delectatione inducens personam non sacram ad luxuriam.
Summa Theologiae Moralis II. — so

786

,
I
'
/

I
!
(
(

)
i

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

sit sacra, malitia erit duplicis sacrilegii ; si vero una sit sacra
duplici titulo, quia est ex unico motivo religionis, unum committitur sacrilegium.
4) Item violatione aliorum votorum religionis, paupertatis scii.
et obedientiae, quibus, sicut voto castitatis, personae consecrantur Deo.
Ut iam notavimus, requiritur ut sacrilegium afficiat personam
formaliter qua sacram : ita calumnia a sacerdote vel contra
sacerdotem prolata, quamvis ex hac circumstantia aggravetur,
propriam sacrilegii malitiam non habet.

805. Sacrilegium locale committitur violatione loci,
non quidem a privato sed ab auctoritate Ecclesiae consecrati vel solemni benedictione deputati ad publicos ritus
peragendos, scii, ecclesiae, oratorii publici et coemeterii
benedicti (can. 1154, 1191 et 1207) :

<
I
1
I
I
!
i

1) Actibus quibus locus sacer polluitur, recensitis in textu
can. 1172 (cfr. 1207), scii, a) delicto homicidii; b) iniuriosa et
gravi sanguinis effusione ; c) impiis vel sordidis usibus quibus
locus sacer addictus fuerit, v. g. choreis inhonestis, gravi rixae,
stabulationi, aut meretricio ; d) sepultura infidelis, vel excommunicati post sententiam declaratoriam aut condemnatoriam.
Qui actus, ut ecclesia iuridice violata habenda sit, debent esse
certi, notorii et in ipsa ecclesia positi ; at etiam si non sint notorii.
manent sacrilegi : non enim sacrilegi sunt quia propter illos
Ecclesia violata declaratur, sed e converso. Haec sunt de se
mortalia.
2) Violatione immunitatis ecclesiasticae, v. g. iniusta effractione,
vastatione, spoliatione, altarium eversione, violatione iuris asyli
(can. 1179) ; ac proinde furto rei sacrae vel traditae ad Ecclesiae
custodiam in loco sacro peraeta. Quae de se sunt mortalia.
3) Actibus qui locum sacrum dedecent : a) Omnibus peccatis,
non quidem internis, sed externis illis quae, ex eo quod in loco
sacro patrantur, specialem malitiam sacrilegii contrahunt, etiam
mortalem, ob specialem repugnantiam cum loci sanctitate, uti
Cultus idoli vel daemonis, peccata impudicitiae manifeste gravia
in ratione actus externi, scii, actus consummati et ii qui ad hos
proxime disponunt.
b) Variis actionibus externis non peccaminosis sed profanis,
quarum aliquae per se sub gravi vetantur, uti iudicia profana,
mercatus publici, ludi profani, tripudia, spectacula profana,
convivia, publicae conclamationes et cursitationes, etc. (can. 1178);
aliae per se sub levi : confabulatio, comestio privata, pactum
privatum sine strepitu initum, deambulatio, etc., nisi sit causa
excusans.

'
<

Cum autem favores sint ampliandi, odio restringenda, sequitur
sub nomine loci sacri etiam comprehendi cellas, claustrum,

!
)
1
;
'
;
i
j

I
I

DE RELIGIONE

787

sacristiam, turrim, atria ecclesiae, si agitur de iure asyli ; non
comprehendi si de actibus qui locum sacrum dedecent aut quibus
polluitur.

806. Sacrilegium reale constituitur violatione rerum
quae publica auctoritate ad divinum cultum pertinent vel
proxime referuntur :
1) Indigna susceptione, ministratione, tractatione, simulatione
sacramentorum ; item profanatione sacramentalium. De quibus
speciatim dicetur in tr. de Sacramentis.
2) Indigna tractatione vasorum sacrorum aut ornamentorum
benedictorum. Quae potest esse gravis : ita mortale esset calicem,
pyxidem convertere ad usus profanos (can. 1150 et 1296) ;
uti vase, corporali et ornamentis omnino immundis ; pro npn
diacono vasa immediate s. Eucharistiam continentia contrectare
sine necessitate ; — vel levis : sic veniale esset sine necessitate
adhibere candelam benedictam ad usum profanum, aquam
benedictam bibere ad sitim, ornatu benedicto pellere muscas,
pro illo qui non habet potestatem tangere calicem, vasa sacra,
corporalia (can. 1306). In dubio, res saepe ex intentione agentis
pendet vel aestimatione communi.
3) Profanatione reliquiarum et imaginum, v. g. eas male trac­
tando, confringendo, furando, ad usus sordidos deputando,
reliquias dissipando aut proliciendo, imagines indecore pingendo
vel sculpendo.
4) Sacrorum Librorum abusu (Q. Trid., sess. 4, in fine), quod
est solum veniale, nisi fiat ad res turpes et lascivas aut ad fir­
mandos errores.
5) Denique destructione ecclesiae, ac usurpatione, furto
destructione, laesione, alienatione sine licentia, bonorum eccle­
siasticorum, quae scii, ad templi ornatum, caeremonias sacras,
aut ministrorum qua talium sustentationem deputantur ;— non
autem eorum quae clericis personalia sunt, aut quae ecclesiae
destinantur sed in eius dominium nondum venerunt.

8o7«Animadversiones. — I. Si res sacrae totaliter immutatae
fuerunt, earum violatio vel ad usum profanum adhibitio amplius
non est sacrilegium, v. g. si calix omnino confrangitur vel
conflatur, nisi aliquando ratione scandali ; item si amplius
sacrae non sint quia consecrationem vel benedictionem amiserint,
vel quia earum forma iam fuerit perfecte immutata (can. 1305) :
tunc libere ad usus profanos, non tamen ad sordidos adhiberi
possunt (can. 1510).
2. Tempus non est speciali modo Deo consecratum : qui diem
sacrum violat peccando, quamvis ideo gravius peccare possit,
i. Hinc in iure dicitur : sacrilegium committitur auferendo sive
sacrum de sacro (reale scii, et locale), sive non sacrum de sacro (sacrilegium
locale si res sit Ecclesiae commissa) sive sacrum de non sacro (sacri­

legium reale).

788

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

l·

non tamen committit sacrilegium, quia non adest specialis
consecratio ; nisi accedat contemptus vel notabilis irreverentia
erga aliquid sacrum, aut scandalum pro fidelibus, ut in die
Farasceves agere comoedias vel ludrica spectacula.

j
\

3. Violata ecclesia, non ideo coemeterium, etsi contiguum,
violatum censetur, et vice versa (can. 1x72, § 2).

i
';
1
μ’1

4. Poenae in iure infliguntur sacrilegio ; et quidem sacrilegio
in genere (can. 2325), sacrilegio reali (can. 2320-2322), sacrilegio
· locali (can. 2328-29); sacrilegio personali (can. 2341 et 2343),
sacrilegio erga bona ecclesiastica (can. 2345-47).

)

QUAESTIO QUARTA.

i,

DE SIMONIA.
S. Th. II-II, q. 100.

!l

;
j
(
'
,
(
>

(

!
'
j
(
’
I

)
i
i
i
(

!

808, Simonia, sic dicta a Simone mago qui (Act. VIII,
18) ab Apostolis emere voluit potestatem dandi Spiritum
sanctum ut eam aliis venderet, definitur : studiosa voluntas
emendi vel vendendi pro pretio temporali aliquod spirituale
aut spirituali adnexum (can. 727). In qua definitione
indicatur :
1) Genus : Studiosa voluntas i. e. deliberata intentio,
non tantum quia haec necessaria est sicut ad quodcumque
peccatum, sed etiam quia ad essentialem malitiam simoniae
non requiritur pactum mutuum, sed sufficit pactum ab
uno interius inchoatum, scii, interior affectus seu voluntas
paciscendi Vel obligandi (a. 1, ad 1).
2) Actus proprius simoniae : Emendi vel vendendi, quod
late accipiendum est de quocumque contractu oneroso,
sive locationis, sive renuntiationis, sive permutationis, quo
res spiritualis aestimatur et compensatur re temporali et
temporalis habetur ut aequivalen compensatio pro re
spirituali ; unde additur pro pretio temporali, i. e. pro
pecunia vel aliqua alia re pretio aestimabili : omnes enim
tales contractus facile ad emptionem et venditionem reducuntur, vi cuius unus intendit alterum obligare ad
dandum spirituale pro temporali vel e contra (a. 1, ad 5).
Hinc ex can. 728, est omnis conventio etiam tacita, licet

DE RELIGIONE

789

S
*

ad effectum non deducta, in qua animus simoniacus expresse non manifestetur sed ex circumstantiis colligatur.

Î

Bonum illud temporale in iure vocatur munus et est triplex :

;
£
i
f

,
i·'

i

a) munus a manu i.e. pecunia ac quodvis aliud pretio aestimabile,
ut remissio debiti, locatio, cessio iuris (a. 1441) ; — b) munus
a lingua i. e. patrocinium, ut commendatio apud alium, laus,
favor, preces, intercessiones, vituperium, defensio ; — c) munus
ab obsequio i. e. servitium vel obsequium in temporalibus, v. g.
dare mutuum, servire alteri, assistere, docere, instruere, uno
verbo opus in alterius utilitatem et commodum (a. 5).

3) Obiectum quo distinguitur seu materia circa quam
versatur simonia : aliquod spirituale aut spirituali adnexum.
Est scii, nempe :
a) Aliquod spirituale, in quantum spirituale ; scii,
supernaturale vere et intrinsece tale, i. e. res spiritualis
ad aeternam salutem ordinata (seu a Deo auctore super­
natural! proveniens et ad Deum finem supernaturalem
ordinans), sive sit formaliter talis, uti gratia, donum
Spiritus sancti, sive causaliter ut sacramenta, sacramentalia,
orationes, concio, potestas ordinis et iurisdictionis, sive
effective in quantum est effectus vel usus potestatis spiri­
tualis, actus scii, potestatis ordinis aut iurisdictionis uti
consecratio, absolutio, benedictio, dispensatio, electio,
praesentatio, collatio beneficii, confirmatio, indulgentia
(a. ? et 3).
b) Vel spirituali adnexum, in quantum spirituali ad­
nexum, scii, quod spirituale non est, sed ad id ordinatur
illique adnectitur ; ita nimirum ut sine spirituali esse
non possit (a. 1, ad 6 ; a. 4), v. g. beneficium ecclesiasti­
cum, aut res spiritualis sit obiectum saltem partiale con­
tractus, v. g. consecratio in calicis consecrati venditione
(can. 727, § 1).

809. Simonia dividitur. — A. ex parte materiae:
i. Alia proprie dicta seu. iuris naturalis et divini est contrac­
tus intrinsece malus quo res vere spiritualis aut spirituali
adnexa permutatur cum re temporali, sicut in definitione
declaratum est.
2. Alia improprie dicta seu iuris ecclesiastici est contractus
per se licitus sed ab Ecclesia ex motivo religionis prohibitus
propter periculum et speciem simoniae proprie dictae :

79°
,■
r
I,

/'
'j
'1

,,
!
)

>
■

i
j
(
i

j
ί
1'
i
.1

j

j
!i
S
i
I
I
I

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

est scii, «dare res temporales spirituali adnexas pro temporalibus spirituali adnexis, vel res spirituales pro spiritualibus, vel etiam temporales pro temporalibus, si id ob
periculum irreverentiae erga res spirituales ab Ecclesia
prohibeatur » (can. 727, § 2) : ita permutatio beneficiorum
ecclesiasticorum inter se.

B. ex parte actus seu pacti:
i. Est mentalis, quando intra mentem sistit, nullo externo
signo manifestata, et sola voluntate perficitur absque conventione extrinsecus significata, v.g. si quis episcopo suum
famulatum praestet eX intentione obtinendi canonicatum
pro famulatu.
2. Est conventionalis, quando adest conventio seu pactum
expressum vel tacitum, sed nondum completum aut executioni mandatum sive ex neutra sive saltem ex una parte,
v. g. si unus vendiderit aut contulerit beneficium, alter
non solverit, aut si quis dicat : do beneficium ut des
pecuniam, vel : des beneficium, ero tibi gratus pretio
temporali.
3. Est realis, quando adest pactum ex utraque parte
adimpletum saltem inchoative, seu impleri ceperit ita
quod sit execution! mandatum ex utraque parte totaliter
vel partialiter, v. g. si unus contulerit beneficium et alter
solverit pretium saltem partim.
Ad secundam et tertiam pertinet confidentialis, quae in solis
beneficiis obtinet, quando quis alteri beneficium procurat cum
confidential! reservatione, i. e. sub pbligatione confidential! ut
alter illud idem beneficium aliquando, v. g. post sex menses,
resignet sibi vel tertio, aut ex eo partem fructuum praestet.

810. Simonia est peccatum contra religionem,
quia, emendo vel vendendo rem spiritualem, irreverentiam
exhibet rebus divinis et Deo (Prov. III, 15 ; Act. VIII, 20) :
i) quia res spiritualis excedit omne pretium temporale ;
2) quia non sumus domini rerum spiritualium (I Cor. IV, 1);
3) quia venditio repugnat spiritualium origini, cum ex
gratuita Dei voluntate procedunt, et ideo gratis sunt
concedenda secundum quod Christus praecepit (Mt. X, 8) :
Gratis accepistis, gratis date (a. 1).

DE RELIGIONE

79Ï

Differt simonia, quae rem sacram profanis aequiparat, a
sacrilegio reali quo res sacra irreverenter tractatur : sicut enim
contra iustitiam diversimode quis peccare potest in voluntaria
commutatione seu contractu, et per involuntarium commutatio­
nem, ita etiam contra religionem, in voluntaria commutatione
rei sacrae per simoniam, et in involuntaria per sacrilegium1.

811. Simonia proprie dicta iuris naturalis est
peccatum mortale ex genere toto, tum ex parte rei
spiritualis, quia semper gravis irreverentia est rei spirituali,
etiam minimae, quae supra omne pretium est, temporale
aequiparare ; tum ex parte pretii : quo enim minus datur
pro re spirituali, eo magis res spiritualis vilipenditur,
unde vilitas pretii pro ea oblata magis auget malitiam.
Unde Act. VIII, 20 : Pecunia tua tecum sit in perditionem,
quoniam donum Dei existimasti pecunia possidere.
Simonia improprie dicta iuris ecclesiastici est peccatum mortale
ex genere suo, quia Ecclesia eam sub gravi prohibet, dum tamen
levitatem materiae admittit : hac enim per se non fit irreverentia
erga rem sacram, quia non accipitur temporale pro pretio rei
spiritualis, sed tantum violatur praeceptum Ecclesiae, prohibens
simoniae speciem et periculum, in quo dari potest materiae
parvitas,

812. Simonia iuris naturalis etiam versatur circa
spiritualibus adnexa. — Tripliciter potest esse aliquid
adnexum spirituali ;
a) Antecedenter, quando temporale praeexistit, cui deinde
accedit spirituale, uti sunt omnes res consecratae aut benedictae :
vasa sacra, calices, templa, aedes sacrae, oleum, paramenta sacra,
rosarium, altaria, etc. ; capsulae seu thecae reliquiarum ; fundus
aut aedificium cui adhaeret ius patronatus seu beneficii ; et
haec pretio aestimare aut vendere non est simonia, nisi magis
aestimando prqpter consecrationem aut spirituale connexum,
vel nisi Ecclesia id specialiter prohibeat : materia enim seu res
temporalis est pretio aestimabilis et habet valorem intrinsecum
in se, a re spirituali independentem.
b) Concomitanter, si simul et modo quasi parallelo existit
cum spirituali, ita ut utrumque sit coniunctum, ut labor corporalis
in functionibus sacris suscipiendis, Quod fieri potest sive intrin­
sece, si in re ab ipso non est separabile, sed per se et necessario
ac inseparabiliter cum ipso coniungitur, ut labor necessarius in
celebratione missae, administratione sacramenti, praedicatione ;
— sive extrinsece, si est separabile et solum per accidens ipsi
est adiunctum, ut molestia in celebratione cum cantu, in dissito
loco, tardiore hora, ad nutum personae. Primum vendere est
i. Ita Caietanus, in Jh. 1. ; e contra Suarez, o. c., 1. 3, c. 1, n. 4.

ii

Ι­
Α

792

j
5
1
'
i
'
;
|
1

i
'
I

1
(
'
<

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

simonia, quia inseparabile est a re spirituali, utpote intrinseca
pars spiritualis functionis : ipsam enim ingreditur et partem
eius constituit estque unum opus cum ea ; unde si venderetur,
ipsa res spiritualis vendi censeretur ; — alterum vendere non
est simonia, quia a re spirituali separari potest, unde independenter ab ea pretio aestimari et vendi potest.
c) Consequenter, si res temporalis supponit spiritualem tamquam
causam et ab ipsa dependet, ut beneficium ecclesiasticum annexum est officio, ius ad sustentationem vitae statui religioso,
Et hoc vendere et pretio aestimare, manente tali connexione,
est simonia, quia dependet a spirituali, cüm spirituale supponat
et se habeat ad illud ut accessorium ; si ergo venditur, necessario
venditur illud spirituale quod praesupponitur (a. 4).
Ita enim cum spirituali connexum est ut cum eo in morali
aestimatione unum quid constituat, et proinde unum sine altero
privata auctoritate nullatenus emi aut vendi potest, v. g. ius
ad reditus beneficii quod in spirituali iure ad officia pastoralia
tamquam in sua radice fundatur nec ab eo separari potest.

i

813. Simonia iuris ecclesiastici variis modis committitur :

{
j
!

j
'
j
I
'
!

i
j
I

I

I
[
1
I
ί
j

f
l
i

i

1) Beneficia ecclesiastica propria auctoritate commutando, aut
in alterius favorem resignando, de iis paciscendo, transigendo,
pensionem reservando, vel deducendo ex fructibus beneficii
compensationem praestandam in actu provisionis (can. 1486-88,
etiam 1441 et 1927).
2) Vendendo vel emendo officia ad rerum Ecclesiae temporalium
administrationem, uti oeconomi, sacristae, procuratoris, defensoris, etc.
3) Dando Vel accipiendo munera occasione alicuius functionis
sacrae, v. g. examinis ad parochiam (C. Trid. sess. 24, c. 18
de ref.), collationis ordinum aut tonsurae (sess. 21, c. 1), admissionis ad ordinem religiosum (sess. 25, c. 16), litterarum
dimissorialium (can. 545).
4) Vendendo ipsam sepulturam ecclesiasticam aut partem coemeterii ; non autem solum ius sepulturae in loco determinato
honoratiore, quia ita venditur honor humanus,utilitas pretio
aestimabilis.
5) In administratione sacramentorum vel aliorum sacrorum
aliquid exigere vel petere ultra oblata iuxta taxas legitime admissas (can. 1507, § 1 et 736).
6) Speciem negotiationis exercendo vel mercaturae circa sti­
pendia missarum (can. 827, 840 et 2324).
Notetur res benedictas vendere, si nihil petatur pro bene­
dictione, non esse simoniam, quamvis inde indulgentias perdant.

814. Corollaria. — Ad simoniam iuris naturalis requiritur ut temporale detur praecise ut pretium rei spiritualis
in eius commutationem, quomodocumque id fiat ; hinc :
A. Simonia est 1) sive explicite fiat pacto expresso,

i

DE RELIGIONE

I
ί
I
?
•

sive etiam pacto tacito, quod in facto aliquo implicite
continetur, cum nempe unus de altero intelligit dari
temporale sub obligatione recipiendi spirituale in compensationem debitam (can. 728) ;
2) sive fiat formaliter in actu expressae intentionis, sive
etiam virtualiter et in actu exercito, cum nempe directe
et immediate datur temporale sine interventu alterius
motivi veri et honesti propter quod datur : in hoc enim
actu virtualiter includitur intentio unum cum altero com­
mutandi, et secundum aestimationem communem temporale
tunc datur ut pretium seu iusta compensatio rei spiritualis ;
— non ita si temporale solum esset motivum remotum
obtinendi spirituale. Res constat ex damnatione prop. 45
et 46 ab Innoc. XI S et ex ratione : ad peccatum enim
sufficit voluntas operis cui est adnexa deformitas, etsi haec
non formaliter intendatur ;
3) sive unice, sive solum principaliter detur temporale
tamquam pretium vel debitum ob spirituale : motivum
enim adiectum malitiam non destruit prioris motivi propter
quod aliquid principaliter datur :
4) sive pactum fiat cum obligatione iustitiae, sive cum
obligatione reddendi ex fidelitate, gratitudine, benevolentia :
contractus enim ad id obligat ; quando pactum autem
obligationem parit, eo ipso iam datur temporale ut debitum.

i

793

B. E contra simonia proprie dicta non est
a) sincere et non ficte, ex mera gratitudine, amicitia aut
benevolentia dare spirituale, ita quod sit donum omnino
liberale et gratuitum ;
b) dare spirituale aut spirituali adnexum contra spirituale
aut spirituali adnexum, v. g. missam pro rosario, calicem
pro ciborio, applicare indulgentiam vel dispensationem
pro sacra reliquia, inservire episcopo in re spirituali ad
obtinendum beneficium ecclesiasticum ;
i. «Dare temporale pro spirituali non est simonia, quando temporale
non datur tamquam pretium, sed dumtaxat tamquam motivum conferendi
vel efficiendi spirituale, vel etiam quando temporale sit solum gratuita
compensatio pro spirituali, aut e contra ». « Ét id quoque locum habet,
etiamsi temporale sit principale motivum dandi spirituale ; imo etiamsi
sit finis ipsius rei spiritualis, sic ut illud pluris aestimetur quam res
spiritualis ».

794

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

c) dare temporale occasione rei spiritualis : non quidem
proxime et immediate propter ipsam, sed propter rem
temporalem vel ob aliud motivum honestum, seu propter
titulum simoniae extrinsecum (cfr can. 730).
C. Tituli simoniae extrinseci ob quos temporale dari et
acceptari potest, numerari solent :
1) Pura liberalitas dantis vel mera gratitude, ad quas
diiudicandas attendi debent personarum qualitas, doni
quantitas et donationis tempus : si dona fiant directe a
liberali viro, si sint modici pretii, in vino et similibus,
si fiant exigente aliqua necessitate aut opportunitate in
qua convenit gratificare, praesumuntur dona liberaliter
non simoniace dari ; e contra si munera sint magna com­
parative ad donantem, praesumptio stat pro simonia.
2) Labor extrinsecus, qui actioni sacrae per accidens
coniunctus est, ut missam celebrare in loco dissito, cum
cantu aut hora tardiore ; quod pretio aestimari potest.
3) Redemptio iniustae vexae, seu iniusti impedimenti
circa spirituale, dum desint alia media, remotio per obla­
tionem rei temporalis ; quae non datur pro ipsa re spirituali
sed pro amovendo impedimento, non ex pacto sed ob
timorem damni vel nocumenti aut disgratiae.
4) Legitima consuetudo vel superioris dispositio, per
modum tributi pro expensis cultus vel administrationis.
5) Ministrorum sustentatio (Mt. X, 10 ; I Cor. IX, 7
et 13 ; cfr. Le. X, 7 ; I Tim. V, 18), non tamquam pretium
mercedis sed tamquam stipendium necessitatis : ita v. g.
beneficiatus percipit fructus, parochus iura stolae, sacerdos
honoraria missarum, fideles eleemosynas ut orent.

815. Poenae simoniacorum. — A. Iure ecclesiastico
omnis contractus simoniacus est irritus. Hinc can. 729 : « Firmis
poenis in simoniacos iure statutis, contractus ipse simonia­
cus et, si simonia committatur circa beneficia, officia, digni­
tates, subsequens provisio omni vi caret, licet simonia a
tertia persona commissa fuerit, etiam inscio proviso, dummodo
hoc non fiat in fraudem eiusdem provisi (v. g. ad impediendam
eius provisionem alioquin certam) aut eo contradicente. Quare :
i° Ante quamlibet iudicis sententiam res simoniace data et
accepta, si restitutionis sit capax nec obstet reverentia rei spiri­
tuali debita, restitui debet, et beneficium, officium, dignitas dimitti;

DE RELIGIONE

795

2° Simoniace provisus non facit fructus suos; quodsi eos bona
fide perceperit, prudentiae iudicis vel Ordinarii permittitur
fructus perceptos ex toto vel ex parte eidem condonare » (cfr.
can. 185, 1465 § 2 et 1470, 6°).
« Nullus, ita S. Thomas, a. 6, potest licite retinere id quod
contra voluntatem domini acquisivit ; puta, si aliquis dispensator
de rebus domini sui daret alicui contra voluntatem domini sui,
ille qui acciperet, licite retinere non posset. Dominus autem,
cuius ecclesiarum praelati sunt dispensatores et ministri, ordi­
navit ut spiritualia gratis darentur secundum Mt. X, 8... Et ideo
qui muneris interventu spiritualia quaecumque assequitur, ea
licite retinere non potest
B. Insuper poenae statuuntur can. 2392 : « Firmo praescripto
can. 729, delictum perpetrantes simoniae in quibuslibet officiis,
beneficiis aut dignitatibus ecclesiasticis :
i° Incurrunt in excommunicationem latae sententiae Sedi
Apostolicae simpliciter reservatam ;
2° Ipso facto privati in perpetuum manent iure eligendi,
praesentandi, nominandi, si quod habeant ;
3° Si clerici sint, praeterea suspendantur ».
Quod applicatur in can. 2371 : « Omnes, etiam episcopali
dignitate aucti, qui per simoniam ad ordines scienter promoverint
Vel promoti fuerint aut alia sacramenta ministraverint vel rece­
perint, sunt suspeçti de haeresi ; clerici praeterea suspensionem
incurrunt Sedi Apostolicae reservatam ». Et can. 2327 : « Quae­
stum facientes ex indulgentiis plectuntur ipso facto excommu­
nicatione Sedi Apostolicae simpliciter reservata ».
Pro iis vero qui quaestum faciunt ex stipendiis missarum,
aut taxas consuetas in ministrandis sacris augent, poenae prae­
videntur ferendae sententiae, can. 2324 et 2408.

Sectio D.

DE PIETATE ET OBSERVANTIA.
CAPUT I.

DE PIETATE.
QUAESTIO PRIMA.

DE PIETATE IN SE.
S. Th. II-II, q. toi, a. 1 et 3.

816. Pietas (piété filiale; kinderlijke liefde en hulde) est
virtus qua parentibus et patriae obsequium et cultus
tribuitur. Est virtus quia reddit debitum. Est virtus spe­

796

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

cialis quia habet obiectum speciale : sicut enim Deo debemus
cultum quia nobis est essendi et gubernandi principium
primum, ita parentibus et patriae quia nostri esse, educa­
tionis et gubernationis sunt principium secundarium. Ubi
autem est specialis ratio debiti, ibi est specialis pars
iustitiae et virtus. Est una virtus quia habet obiectum
unum : principium secundarium nostri esse, quod competit
parentibus et patriae, ad quos pietas primo se extendit
et principaliter1 ; — consanguineos quidem colit, sed
quatenus in ipsis sanguis parentum existit eosque ideo
repraesentant, concives quoque et omnes patriae amicos,
quia in ipsis favorem et auxilia patriae conspicimus et
ideo illam pobis repraesentant ; coniugem et filios colit,
quatenus conservant consanguinitatem a parentibus sus­
ceptam ; imo nos ipsos quatenus imaginem et sanguinem
parentum in nobis veneramur, sed illos omnes pietas attingit
secundario tantum.
817. Obiectum pietatis. — Materiale obiectum quod
intendit exhibere est cultus et obsequium erga parentes
et patriam, scii, actus quibus debitum honorem ipsis
reddimus et protestamur eorum excellentiam et nostram
sublectionem.
Obiectum materiale primarium quod principaliters per se
et ratione sui intendit exhibere obsequio, est aequalitas
debita inter honorem exhibitum et ius parentum ad illum,
qua aequalitate honor est proportionatus iurj quod paren­
tibus est ad illum.
Obiectum formale quo seu motivum proximum propter
quod ipsis exhibemus cultum, est specialis honestas dictae
aequalitatis.

818· Corollaria. — i° Debitum quod pietas attendit
est debitum strictum seu legale, quia parentes habent verum
ius ut ipsis exhibeatur honor. Et tamen pietas non est species
iustitiae proprie dictae 1) quia iustitia est ad alterum et fundatur
r. Quamvis pietas principalius debeatur parentibus quam patriae,
quia ex hoc quod a parentibus nati sumus, ad nos pertinet patria (q. 122,
a. 5, ad 2); in ista tamen per se inest titulus ad pietatem quae nostram
dependentiam postulat, et non tantum propter solam relationem ad
parentes.

DE PIETATE ET OBSERVANTIA

797

in distinctione personali unius ab altero, pietas autem in coniunctione speciali patris et filiorum : pater et filius ut tales
sunt aliquo modo unum ; 2) quia pietas non reddit totum debitum
a) parentes sunt nobis principium essendi et nobis ipsam eos
colendi facultatem contulerunt, quod iis reddere non valemus ;
b) insuper ordinariis obsequiis et in eodem ordine rerum, generationis
scii., educationis et providentiae, non possumus reddere debitum
ad aequalitatem. Virtus autem respicit id quod per se est,
et ideo pietas a stricta iustitia deficit et est tantum pars potentialis
eius.
2° A pietate distinguitur iustitia legalis. Pietas enim respicit
patriam secundum quod est principium nostri esse, iustitia
legalis secundum quod est bonum commune. Unde praeemi­
nentia super omnes virtutes humanas quam S. Thomas tribuit
iustitiae legali, non est tribuenda pietati erga patriam.
3° Deus excellentiori modo quam parentes est principium
nostri esse : est enim principium primarium et totale, et est
causa omnis paternitatis creatae quia nemo parens esse potest
nisi per vim ab ipso acceptam. Unde ad ipsum ut creatorem
nos non ordinat virtus pietatis, sed religionis, quae non est
formalis sed eminens pietas. Insuper quia Deus per gratiam
nos adoptavit in filios, ad eum est etiam formalis pietas : a
virtute enim pietatis distinguendum est donum Spiritus s1 quo
Deum ut Patrem et alios homines ut eius filios veneremur
(I Tim. IV, 8 ; q. 121, a. 1, ad 2).
40 Notat Caietanus ad a. 1 : « Nomen pietatis ad opera mise­
ricordiae (et Deum) extensum videtur (propter similitudinem
operum). Quia nempe opera misericordiae similia sunt operibus
quae ex pietate exhibemus sanguine iunctis ac patriae civibus
et amicis ; ideo opera misericordiae opera pietatis vocata vi­
dentur, et qui illis vacant pii appellati. Et hinc usurpatum
videtur quod Deus pius dicitur, quod pietas divina haec et illa
faciat ; quoniam Deus maxime exercet misericordiae opera.
Differunt autem in hoc, quantum ad propositum spectat, officia
pietatis ab officiis misericordiae, quod pietas id quod impendit,
impendit sub ratione debiti : misericordia autem sub ratione
gratuitae sublevationis ».
QUAESTIO SECUNDA.

DE OFFICIIS PIETATIS ERGA PARENTES.

819. Officia pietatis in genere. — Iure naturali et
divino, sub gravi ex pietate debemus parentibus a) aliquid
per se i. e. id quod decet parentes in quantum sunt pa­
rentes : 1) obsequium amoris, quia nobis coniunctiores et
quidem speciali coniunctione, nam post Deum sunt prin­

798

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

cipia nostri esse et maximi benefactores ; 2) honorem et
reverentiam, quia sunt nostri superiores dignitate et ex­
cellentia (Ex. XX, 12 ; Deut. XXVII, 16 ; Eccli. III,
1-18 ; VII, 29 ; Eph. VI, 2-3 ; Tob. IV, 3) ; 3) obsequium
submissionis, scii, obedientiam, quia sunt rectores a Deo
filiis deputati (Prov. I, 8 ; Eph. VI, 1 ; Col. III, 20) ;
b) aliquid per accidens i. e. ratione specialis circumstan­
tiae : 4) subsidium spirituale et corporale quantum necessitas
id exigit (Mt. XV, 4 sq.). — Respective debentur paren­
tibus ratione causae, ratione praeeminentiae, ratione
regiminis et ratione necessitatis.
Primum est officium amoris naturalis et charitatis, quod praesupponitur pietati tamquam necessarium fundamentum; secundum
et tertium formaliter sunt officia propria pietatis ; quartum est
officium utriusque quod omnibus praedictis superstruitur.

Ex hisce sequitur : 1) odium, malevolentiam, iniuriam
personalem, contemptum, quae respectu alterius forent
levia, facile graviora esse respectu parentum, quia strictius
eis quam aliis debemus amorem, cultum et obsequium ;
2) eos qui odio aut iniuria peccant in parentes, peccato
addere novam speciem contra specialem amorem parentibus
debitum vel contra pietatem.

820. Officium dilectionis et adiutorii. — Filii te­
nentur parentes summo post Deum amore prosequi, eoque tum affectivo in corde, tum effectivo in verbo et opere,
tum interno, eis maxima bona volendo, tum externo, pro
eorum salute tam corporali quam spirituali orando et
amorem illum signis exterioribus exhibendo. Ita semper
et per se ; quod aliquando per accidens, ratione necessi­
tatis, manifestare debent speciali subsidio aut auxilio
corporali et spirituali. Hinc :
A. Graviter peccant filii 1) defectu amoris interni, si parentes
odio habeant vel interius aspernantur ; si de eorum adversitate
gaudeant aut de prosperitate doleant ; a fortiori, si malum eis
exoptent, ipsamque mortem, ut liberius vivere, vel haereditate
eorum potiri possint, vel ut cura atque custodia liberentur ;
2) defectu amoris externi, si signa odii eis ostendant, graviter
de illis detrahant, valde eos attristent, praesertim usque ad
lacrymas, v. g. frequentando malos socios, studia negligendo,
vigilias protrahendo extra domum.

DE PIETATE ET OBSERVANTIA

799

B. Speciatim peccant defectu subsidii : 1) defectu subsidii
corporalis, si parentibus in gravi necessitate constitutis non suc­
currant, etiamsi parentes, per aliquam artem, sed statui suo
indecoram, sibi possent subvenire item si eos infirmos non
visitent, moestos non consolentur, iniuste vexatos non tueantur.
Quae obligatio tam stricta est ut, iuxta S. Thomatn, a. 4, ad 3
et 4, proles teneatur ingressum religionis et statum matrimonii
differre, imo etiam religionem non in rare, si parentes sint in
gravi necessitate et illis, manendo in saeculo, succurrere possint :
ratio est quia haec obligatio est iuris naturae, status autem reli­
gionis vel matrimonii est opus libertatis. Quodsi parentes essent
in extrema necessitate, e religione etiam teneretur filius exire,
nisi aliud esset medium iis subveniendi ; sed casus vix accidit,
quia extrema necessitas non solet perdurare ;
2) defectu subsidii spiritualis, si parentibus in gravi necessitate
spirituali non succurrant, puta si negligant in periculo mortis
admonere aut eis providere sacramenta necessaria ; si eos a
condendo testamento vel dispositionibus aut legatis pro salute
animae faciendis malis artibus impediant ; si post eorum mortem
exequias aliaque officia non curent celebrari iuxta illorum volun­
tatem vel conditionem.
Debita patris solvere non tenentur, nisi a) accipiant bona
paterna : tunc tenentur ex iustitia ; aut b) secus honor patris
valde laederetur : tunc tenentur ex pietate, non tamen cum gravi
incommodo.

821. Officium reverentiae et honoris. — Reverentia
expostulat, tum ut interius parentes agnoscamus tamquam
superiores dignitate, excellentia et. auctoritate a Deo par­
ticipatis praeeminentes, ideoque timorem reverentialem
erga eos concipiamus, tum ut exterius verbis, signis et
factis hanc reverentiam demonstremus.
Defectu reverentiae generatim contra pietatem filii graviter
peccant :
1° Verbis, si parentibus deliberate maledicant, male de iis
loquantur, aut convicia in eos coniiciant eosque iniuriis aut verbis
contumeliosis, quibus sciunt eos graviter offensos iri afficiant;
si ad gravem iram provocent, asperis verbis saepe alloquantur,
ita ut videantur illos odio habere.
Gravis irreverentia non tam absolute est sumenda quam relative
ad conditiones familiae et mores loci : quae in parentem plebaeium
levior est irreverentia, gravissima esse potest, si in nobilem aut
honoratum committatur.
20 Signis, si risu vel gestu eos subsannent aut irrideant, vel
simulatis eorum actibus illudant, sive in praesentia sive in
absentia, si eos torvis oculis frequenter aspiciant; item si pauperes
miseros, male vestitos despiciant aut erubescant vel agnoscere
recusent.
Excipe si, secluso contemptu, gravem ob causam fingant se

8θΟ

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

illos non cognoscere, puta ad vitandum aliquod grave incommo­
dum, quia tunc ipsi parentes non censentur graviter aut ratio­
nabiliter inviti.
3° Factis, si parentes percutiant etsi leviter tantum ; imo si
cum sufficienti deliberatione manum dumtaxat extollant vel
baculum arripiant ad percutiendum, etsi absque animo percu­
tiendi ; item si e domo, e societate eos repellant ; quae omnia,
etiamsi levia sint in se, graviter repugnant reverentiae parentibus
debitae. Item si reverentiae signa, ut alloqui, salutare, assurgere,
etc. cum ostentatione aut habitualiter omittant. Item si de
crimine eos accusent in foro externo, nisi aliud desit medium
vitandi malum commune aut divinum.

822. Officium obedientiae. — Filii parentibus obedire
debent in omnibus liatis quae ad eorum curam pertinent,
quamdiu sub eorum potestate existant. Ad parentum
curam pertinet gubernatio domus et educatio filiorum ;
porro filii per maiorennitatem, emancipationem aut matri­
monium fiunt sui iuris, at quoad disciplinam domesticam
subsunt parentibus quamdiu degunt in domo paterna.
Graviter peccant filii non obedientes parentibus serio et
rigoroso praecepto praecipientibus in materia gravi; gravis autem
materia est cuius omissio causât grave nocumentum filio vel
familiae, ut si inobedientia graviter conducit ad pravos mores,
vel valde abducit a salute, aut notabiliter nocet in temporalibus
aut honore ; — speciatim :
1) In iis quae spectant disciplinam vitae : a) quoad bonos
mores, si saepius contra parentum vetitum prava consortia,
choreas aliave loca periculosa frequentent, ludos prohibitos
inquirant, omnino illicitas procationes aut amicitias habeant ;
b) quoad res salutis aeternae, si sacramenta aut alia religionis
officia, missam, catechismi frequentationem, conciones et preces
in notabili materia omittant.
2) In iis quae spectant gubernationem domesticam, si impositam
operam praestare pertinaciter renuant ; si studio litteraruiz
vacare aut artem conditioni eorum convenientem addiscere
graviter negligant cum iactura temporis et expensarum, si absque
gravi causa a paterna domo aufugiant, si invitis parentibus
ducant uxorem indignam vel nubant viro indigno cum dedecore
familiae.
Cum in electione status pueri sint sui iuris, quia quoad individui
et speciei conservationem homines omnes sunt aequales, quoad
hoc per se non tenentur obedire parentibus ; ex reverentia tamen
debent consilium petere eorum qui naturaliter sunt consiliatores,
atque etiam per accidens obedire, casu quo ratione educationis,
honoris familiae, etc. parentes rationabiliter hac in re praecipiant
aut prohibeant. Nam sicut parentes per se graviter peccant qui
ad statum, etiam indirecte, cogunt vel iniuste ab eo retrahunt ;

DE PIETATE ET OBSERVANTIA

8θΙ

ita filii peccare possunt si in specialibus circumstantiis parentes
recte eos inducant aut avertant.

823. Corollaria. — 1. Deficientibus parentibus, officia
pietatis debentur illis qui loco eorum filios educant.
2. Officia similia proportionaliter debentur aliis coniunctis,
scii, amor, reverentia, et, si parentum locum teneant,
etiam obedientia, at difficulter in eos delinquitur graviter
contra pietatem, avis exceptis.
3. Parentes, ad pueros et juvenes instituendos, saepe
alios sibi substituunt, nempe magistros, suamque aucto­
ritatem eis communicant. Quapropter discipuli magistris
exhibere debent amorem, reverentiam, et obedientiam m
iis quae ad studia et bonos mores iuxta contractum con­
suetudinesque receptas pertinent, fere sicut parentibus.
Hinc discipuli pro ratione materiae etiam graviter contra
debitum reverentiae aut obsequii peccant ;
a) Si magistris irrident, irreverenter de iis loquuntur, iis detra­
hunt, inutilibus molestiis eos afficiunt, insolenter se gerunt,
aliosve ad irreverentiam et insolentiam provocant ; quod in
praxi saepe excusatur a gravi propter levitatem discipulorum,
at si seniores sint, facilius erit grave.
b) Si magistris stricte praecipientibus, in iis quae ad studia,
bonos mores, scholaeque disciplinam pertinent, non obtemperant;
in quo a gravi facilius excusantur discipuli iuniores ob levitatem
et inadvertentjam.
c) Si tempore lectionis non attendunt et tempus studii inutiliter
transigunt. Ad huius peccati gravitatem diiudicandam, conside­
rari debet tum quantitas temporis, quod inattente et inutiliter
teritur, tum obiectum instructionis et studii, tum conditio
personarum : grave peccatum non erit nisi, in illis assequendis
quae statui et conditioni necessaria sunt, discipuli notabiliter
impediantur.
Notetur pro adolescentibus qui in collegiis vel convictibus
instruuntur et educantur, stricte soli superiores domus loco
parentum auctoritatem et potestatem praecipiendi directe habent,
ideoque inobedientia contra eos qui superiori auxilium praestant,
v. g. invigilatores, facilius a gravi excusatur. Praeterea ipso
facto quod quis suo vel parentum nomine collegium vel semina­
rium ingreditur, cessionem suae libertatis facit in iis omnibus
quae explicite vel implicite in huius domus statutis continentur ;
haec tamen statuta regulariter sunt mere poenalia, nam nisi
contrarium declaretur ab iis qui auctoritate pollent, ita ex
consuetudine, et dum recto ordine non plus exigatur, praesumi
potest, ne sine necessitate multiplicentur peccandi occasioSumma Theologiae Moralis II — $1

8 02

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

nes. At vero nihil obstat quominus quaedam ex illis statutis
obligent etiam ad peccatum, quando scii, ita determinatur sive
ex voluntate superioris immediati, sive ex ordinatione auctoritatis
superioris a qua domus pendet. Tandem soluta relatione inter
discipulum et magistrum officia specialia cessant, et ideo peccata
quae postea contra magistrum committuntur, specie non diffe­
runt a peccatis quae contra alium proximum fiunt, nisi ali­
quando ratione cuiusdam ingratitudinis.

4. Famuli stricte dicti, cum ingrediantur familiam domi­
norum, erga huius familiae membra habent officia pietatis
implenda, imprimis erga ipsos dominos. Unde, praeter
officia iustitiae specialia quae sunt ipsis cum operariis
communia, et quae supra fuerunt descripta (n. 550), ex
pietate tenentur erga dominos utpote familiae rectores
(I Tim. VI, i ; I Petr. II, 18).
Hinc debent :
a) Reverentiam interiorem et exteriorem, ob quam speciali
ratione a contumeliis, irrisionibus, detractionibus abstineant.
b) Obedientiam in iis quae respiciunt famulatum, atque fami­
liae gubernationem, bonos mores, ac pacem ; et, si famuli sint
minorennes, etiam in iis quae pertinent ad educationem eorum
et institutionem.
c) Discretionem in secretis familiae servandis, quae ex munere
suo cognoscunt, et quorum revelatio familiae honori aut famae
nata est nocere.
QUAESTIO TERTIA.

DE OFFICIO PARENTUM ERGA FILIOS.
^5 i

824. Officia parentum in genere. — Iure naturali
et divino, sub gravi ex pietate parentes tenentur exhibere
filiis 1) specialem amarem, ob specialem ad eos coniunctionem, et quidem semper ; 2) educationem corporalem et
spiritualem, ex eo quod principium sunt filiis quoad esse
et directionem (Prov. XXIII, 13; Eccli. VII, 25 ; Eph. VI,
4 ; Col. III, 21) ; atque 3) quamdam paternalem provi­
dentiam ad vitam recte instituendam, usquedum filii
providere sibi possint.
825, Officium dilectionis. — Parentes speciali amore
filios diligere tenentur, affectivo et effectivo, interno et
externo, naturali et supernatural! : naturali quidem quia

DE PIETATE ET OBSERVANTIA

803

filii sunt aliquid ipsorum, supernatural! vero quia ipsi
sunt Dei cooperatores in sanctificandis filiis ut in pro­
creandis.
Sit itaque parentum amor erga filios :
i Affectivus et internus, ita quod bonum eorum sincere velint
quoad corpus et quoad animam, pro tempore praesente et pro
futuro. Hinc per se graviter peccant qui deliberate filios iniuste
prosequuntur odio, malevolentia, aut alio malo affectu, qui iis
ex animo maledicunt seu malum exoptant, qui nominibus
graviter contumeliosis eos appellant aut verbis valde iniuriosis
ad iracundiam provocant (Eph. VI, 4), qui nimis dure eos
tractant, sine causa verberant aut e domo eiiciunt ; — non
tamen illi qui ob iustam causam severe filios reprehendunt et
moderate eos castigant. In praxi, saepe a gravi excusantur parentes
qui, ira permoti, filios verbis valde iniuriosis affecerunt aut
nimis dure tractarunt ; nisi tamen grave dederint scandalum.
2. Moderatus, ita quod ratione sit regulatus et fidei innixus ;
hinc ne sit :
a) Nimius: ne filios diligant amore quasi idololatrico, omnia
ipsis concedendo, nec in vitiis eos minime corrigendo ; quod
non est nisi crudelis erga eos benignitas.
b) Nec partialis : ne uni totam affectionem tribuant, erga alios
frigidi et indifferentes ; sed omnes aeque diligant nec sine iusta
causa discrimen faciant, atque etiam si discrimen rationabiliter
fieri possit, ne illud nimis demonstrent, ut vitentur invidiae,
contentiones, rixae quae secus facile oriuntur. À fortiori non
possunt relinqui filii prioris coniugii ; aut maiori affectu foveri
qui praecise minus inveniuntur digni.
c) Nec egoisticus: parentes non diligant pro se, sed pro ipsis
filiis et pro Deo.
3. Effectivus et externus, ita quod parentes filiis non solum
velint bonum sed etiam pro posse benefaciant. Peccant igitur
non tantum illi qui malum filiis exoptant, sed etiam qui malum
sive corporale sive spirituale, dum possunt, ab iis non avertunt ;
aut qui non praestant quod ipsorum bono aut saluti est neces­
sarium. Ad quod praesertim attendere debent in filiis educandis.

826. Officium educationis.— Educatio est progressiva
et harmonica evolutio facultatum, qua infantes in viros
perfectos transformantur : progressiva quidem, quia homo
naturaliter nonnisi pedetentim perfectionem adipisci
valet et in eo multis impeditur obstaculis ; harmonica
vero, qua omnes eius facultates sive corporales sive
spirituales et morales excolantur proportionaliter ad mo­
mentum earum, ita quod homo efformetur totus. Unde
educatio debet esse praecipue spiritualis, ita ut malas era­
dicet inclinationes, indomitas passiones refrenet et ad

8O4

summa theologiae moralis

bonum dirigat, bonas qualitates roboret et ad humanam
perfectionem ordinet ; at etiam corporalis, ita quod corpus
perfecte dispositum sit ad operationes proprias, ac aptum
animae instrumentum : mens sana sit in corpore sano.
Oportet autem educatio sit virilis, congrua i. e. indoli
filii proportionata et praeparans futurae sui conditioni,
atque Christiana, ad finem supernaturalem ordinata.
A. Educatio corporalis importat tria : intendit enim
filiorum vitam, alimentum et statum.
1. Quoad vitam, statim ac constat infantem esse conceptum,
id omne sub gravi tenentur vitare parentes quod probabiliter
vitae pueri nocere possit 5 quare :
a) Mater abstinere debet ab illis saltationibus, violentis motibus
et actionibus, aliisque omnibus quae vehementiores corporis
concussiones inducunt, ab immoderatis laboribus, excitationibus,
angoribus, potibus, lasciviis, iris, uno verbo ab iis quae foetus
abortum inducere possunt aut nocivum in eum influxum.
b) Vir quoque ab uxore gravida omnia avertere debet quae
ipsi essent in detrimentum ; unde ipse, sicut omnes alii, peccaret
si mulierem praegnantem inhumane tractaret, exasperaret, per­
cuteret cum foetus periculo.
c) Post nativitatem prolis, parentes sedulo invigilare debent
ut ab ea arceantur quidquid mortis periculum induceret ; nominatim ne parvulum secum in lecto retineant cum periculo
suffocationis.
2. Quoad alimentum, parentes per se tenentur sub gravi satis
praebere alimenta a'iaqüe ad Sustentationem necessaria, victum
scii., vestitum et habitationem, usquedum filii sibi ipsis provi­
dere valeant : tenentur enim vitam tueri eorum quibus eam dede­
runt. In specie :
a) Mater tenetur filios alere proprio lacte, quoties fieri potest,
tum quia ipsa natura ad hoc inclinat, tum quia lac maternum
est alimentum maxime naturale, imo solum perfecte aptum,
tum etiam quia ex parte nutricis non raro periculum esse potest
pro sanitate vel pro moribus infantis ; quare mater non alens
deest officjo a natura imposito. — Officium quidem non est
semper et necessario grave, esset tamen in casu quo ex defectu
matris et usu alienae nutricis magna praevideantur mala proba­
biliter pritura 5 nihilominus ab hoc officio excusantur matres
propter lactis penuriam aut debilitatem, propriam infirmitatem,
aliamve rationabilem causam, uti laborem ad victum sibi pro­
curandum, non autem propter meram consuetudinem.
b) Postea pater imprimis, et eo deficiente etiam mater, tenentur
praebere omnia necessaria ad honestam filiorum sustentationem
iuxta suam conditionem, nec ab hac obligatione omnino sunt
immunes si filius partem sibi datam dissipavit ; imo debita a
filio contracta ad victum sibi comparandum pater solvere debet,
non autem alia.

DE PIETATE ET OBSERVANTIA

805

Officium durat usque ad aetatem qua filii sibi providere
valent ; at etiam postea, si in necessitate extrema aut gravi
versentur, ex pietate subvenire speciatim tenentur parentes.
c) Contra pietatem peccant parentes qui non adhibent me­
diocrem diligentiam ad acquirenda bona quibus filii alantur.
Item qui absque gravi necessitate, prolem exponunt in viis
publicis aut ad portam orphanotrophii, ut se liberent ab onere
eam alendi, quando eius educationi facile providere possunt ;
etiam contra iustitiam, nocentes proli quam inducunt in suspi­
cionem originis spuriae vel et aliquaiido in periculum vitae.
In casu tamen prolis illegitimae prudentia id suadere in quibus­
dam adiunctis potest,’sicut supra notavimus (n. 388).
3. Quoad statum, curare debent parentes ut filii corporali
exercitatione et labore aetati proportionate vires physicas ordi­
nate evolvant et sanitatem stabiliant, quo corpus congruum
animae sit instrumentum atque ipsi apti sint ad statum decentem.
Vitent parentes educationem nimis delicatam, ita ut filii contra
inclementias tempestatis roborentur et cibo substantiali sed
simplici et moderato contenti sint,

B. Educatio spiritualis importat quinque : instructionem
religiosam et Christianam, disciplinam virtutis, exemplum
bonum, vigilantiam atque correctionem.
i. Quoad instructionem, parentes sub gravi tenentur sive per
se, sive partim per alios, filiis suis tradere catholicam doctrinam
de omnibus necessariis ad salutem et ad vitam Christianam ;
hinc curare debent parentes :
a) ut filii quamprimum baptizentur quo fidem accipiant et
gratiam, institutioni Christianae necessarias ; notabilis dilatio
Baptismi est peccatum grave, et etiam parva, si absit periculum
pro vita pueri ;
b) ut filii a teneris annis praecipuas veritates fidei addiscant,
atque ordinarias preces ; quodsi in eo notabiliter smt négligentes,
parentes graviter peccant.
3. Quoad disciplinam moralem virtutis, parentes filios informare
tenentur ad amorem Dei et praxim virtutis, ut mandata Dei
et Ecclesiae servent ac honestis et Christianis imbuantur moribus;
hinc curare debent
a) ut filii vitae Christianae exercitiis quae omnibus sunt com­
munia assueti fiant : matutinis et vespertinis orationibus, audi­
tioni missae, frequentationi ecclesiae et catechismi, receptioni
sacramentorum Poenitentiae et Eucharistiae, etc.
b) ut pravos socios et periculosas lectiones devitent, nec ab
impiis aut inhonestis famulis vel sociis corrumpantur ;
c) ut virtutes exercere addiscant, praesertim illas quae eorum
aetati magis conveniant : pietatem, obedientiam, charitatem,
iustitiam et sinceritatem, castitatem, mansuetudinem, etc.
3. Quoad bonum exemplum, axioma recolentes : efficacius movere
exempla quam verba, filiis exemplar praebere debent vitae
honestae et Christianae, et a fortiori sedulo abstinere ab omnibus

8o6

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

quae scandalizare eos possunt, non tantum a peccatis, ut blasphemiis, imprecationibus, impudicitiis, sed etiam a modis
loquendi et agendi incautis, religionem praesertim et castitatem
spectantibus.
4. Quoad vigilantiam qua filios custodire debent, oportet ut
omnia ab ipsis removeant quae damnosa esse possunt : socios,
libros, scholas, spectacula, periculosas procationes, vel quibus
damnum aliis inferant ; — atque procurent ut filii officia sua
rite impleant.
5. Quoad correctionem, parentes filios delinquentes moderate
corrigere tenentur, cum benignitate et discretione quidem, at
etiam cum firmitate, non vero cum asperitate aut passione, et
quasi omnia reprehendendo ; ita scii, ut necessariae emendationis
causa, non autem ex iracundia ita fieri sit manifestum (Eph. VI,
4 ; Col. III, 21 ; Prov. XXIII, 13).
Parentes in vigilantiae aut correctionis officio valde négli­
gentes, erga filios graviter rei sunt.

827. Corollarium de scholis catholicis. — Parentes
qui per semetipsos perfectae educationi providere nequeunt,
eos mittere tenentur ad honestos magistros et bonas scholas.
De quo canon 1374 : «Pueri catholici scholas acatholicas,
neutras, mixtas quae nempe etiam acatholicis patent, ne
frequentent. Solius autem Ordinarii loçi est decernere, ad
normam instructionum Sedis Apostolicae, in quibus rerum
adiunctis et quibus adhibitis cautelis ut periculum per­
versionis vitetur, tolerari possit ut eae scholae celebrentur».
Distinguuntur itaque scholae : acatholicae, quae acatholicis
destinantur, et in quibus positive docetur haeresis, infidelitas,
aut indifterentismus religiosus vel et atheismus ; ■— neutrae quae
in educatione a qualibet religione negative praescindunt sed
nihil haeretici aut impii docent ;— mixtae quae etiam acatholicis
patent. lamvero non solum 1) scholae positive acatholicae sunt
damnandae, utpote quae proximum perversionis periculum de
se constituunt, sed 2) etiam neutrae aut mixtae valde periculosae
sunt, quia in iis a) multum religionis dignitas minuitur in men­
tibus adolescentium, si intra domesticos parietes eam vident
relegatam ; b) indifferentismus necessario fovetur, cum videant
magistros et condiscipulos non multum curantes aut etiam aperte
impugnantes religionem, atque vix fieri possit ut omnino a
religione praescindatur praesertim in rebus historicis et moralibus,
sed saepe, sub praetextu neutralitatis, doctrina catholica im­
pugnetur aut derideatur ; c) denique haud raro morum puritas
magnis periculis exponitur.
Hinc r) graviter illicitum est filios mittere ad scholas positive
acatholicas, in quibus proximum perversionis periculum removeri
nequit ;
2) si spectatis omnibus circumstantiis, periculum moraliter

DE PIETATE ET OBSERVANTIA

807

certo removeri possit, atque, deficientibus aliis eiusdem gradus
et generis scholis, gravis urgeat ratio tales scholas frequentandi,
id tolerari potest dummodo necessariae adhibeantur cautelae,
atque a) extra scholam discipuli Christianam institutionem et
educationem in religione et bonis moribus recipiant, praesertim
circa ea quae in scholis impugnantur ; b) sollicite parentes
invigilent ne filii ex auditis lectionibus, pravis libris, consortio
cum sociis pravis detrimentum in religione aut moribus capiant ;
3) etiam regulariter illicitum est mittere filios ad scholas
neutras, propter periculum quod iis inhaerere solet ; facilius
tamen permitti potest ob gravem rationem, et adhibitis semper
necessariis cautelis.
De adiunctis concretis in quibus tolerari possit frequentatio
praedictarum scholarum, et de cautelis ad hoc adhibendis iudicare
pertinet ad solum Ordinarium loci.

Pro praxi sequitur parentes absolvi non posse :
a) si ideo filios in scholas acatholicas mittunt quia earum
principia approbant, easque ideo scholis catholicis praeferunt;
b) generatim, si filios scholis positive acatholicis instituendos
committunt, a quibus ordinarie periculum perversionis removeri
nequit ; c) si filios scholae negative acatholicae seu neutrae
tradunt quin simul periculum perversionis removendum curent ;
d) praeterea, etiamsi parentes per se congruis motivis excusentur,
per accidens peccare possunt graviter et absolutione indigni fieri
ratione scandali vel cooperationis ad pravas scholas promovendas.
Ob istam rationem ne catholici in his scholis munus docendi
suscipiant, nisi gravi de causa proportionata et secluso scandalo.
Et si sacerdotes ibi doctrinam Christianam doceant, prudenter
moneatur populus id fieri, ut mala quae ex eiusmodi scholis
dimanant pro posse avertantur, neque ideo excusari parentes
quominus liberos suos in scholas vere catholicas mittant.
Valent ista principia de scholis cuiuscumque gradus : prima­
riis, secundariis, atque superioribus et universitatibus.

828. Officium providentiae. — Parentes de statu
filiorum providere debent eosque iuvare, ut statum suae
conditioni, indoli et aptitudini convenientem amplecti atque
vocationem suam sequi valeant. Hinc :
a) Curare debent ut pueri et puellae artem vel litteras
addiscant, ita ut postea honeste iuxta conditionem suam
vivere valeant. Negligentia tamen huius officii per se gravis
non esset si filii iam aliunde haberent unde viverent.
Itaque : 1) cum Scientia saltem elementarie in regionibus
nostris excultis requiri soleat fere in quolibet vitae statu, ne
quis cum dedecore inferiorem aliis locum occupare cogatur,
recte censent parentes quoslibet teneri ad illam scientiam liberis
suis procurandam, nisi morali impossibilitate excusentur ; quae

8o8

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

impossibilitas raro existit, nam etiam pauperes inveniunt medium
instructionis convenientis ;
2) altiorem scientiam vero filiis procurare non tenentur, nisi
haec communiter habeatur in ea sociali conditione in qua ver­
santur ; imo cavere debent inferioris conditionis parentes ne
ita sibimetipsi, familiae et Statui oneri sint.

b) Consilium filiis praebere debent de eligendo vitae
statu secundum suam conditionem.
Parentes enim cum maiore polleant experientia atque filios
suos meiius cognoscant, incautos iuvenes multum hac in re
iuvare valent, quin tamen vim inferre aut cogere possint, sicut
supra notatum est, n. 822.

c) Opem praestare debent, ut statum quem elegerunt
filii assequi valeant ; hinc :
1) Si ditiores sint, parentes filios suos aliquatenus adiuvare
tenentur, quo facilius arti aut industriae suae vacare possint et
seipsos suamque familiam, quando nupserint, sustentare.
2) Ubi mos invaluit ut filiae dotentur quo facilius nubere
possint secundum suam conditionem, ad hoc etiam tenentur
parentes ; nisi a determinato matrimonio iuste dissentiant.
3) Diligentiam mediocrem adhibere debent ut haereditatem
statui convenientem filiis relinquant (II Cor. XII, 14) ; atque
graviter peccant si bona dilapident, ita ut se impotentes reddant
ad providendum filiis aut eos egenos relinquant. Officium
providentiae durat usquedum filii statum adepti sint vel nup­
serint ; tunc per se cessat. Si tamen postea in necessitatem
temporalem vel spiritualem filii inciderint, ante omnes alios
deberent parentes opem ferre non solum ex charitate sed etiam
ex speciali debito pietatis.

829. Animadversiones. — 1. Deficientibus parentibus,
tutores et patrini tenentur de educatione filiorum.
2. Magistri discipulis debent instructionem et educatio­
nem, tum ex pietate quia loco parentum hanc obligationem
in se suscipiunt, tum ex iustjtia, scii, ratione officii suscepti
et ratione stipendii soluti. Hinc magistri peccant, atque si
graviter negligant, restituere debent :
a) Si ipsi se in litteris, quoad opus est, non perficiunt, si debitam
diligentiam non adhibent in instructione, si discipulos falsa et
inepta docent ; quod est eo gravius quo materia sjt maioris
momenti.
b) Si discipulorum malos mores non corrigunt aut pueros
malis moribus imbutos a scholis suis non excludunt, quando

DE PIETATE ET OBSERVANTIA

809

id necessarium est et possibile : in hoc enim bonum commune
scholae praeferri debet bono privato aliquorum.
c) Si iniuste vel indiscrete seu absque sufficienti inquisitione
eos puniunt.
d) Si malo exemplo, eorum moribus nocent. Si autem disci­
pulos ad peccatum seducunt, ipsi dupliciter peccant scii, contra
virtutem quam positive violant, uti iustitiam, castitatem, reli­
gionem, etc. et contra pietatem, quia curam discipuli loco paren­
tum in se susceperunt.

3. Domini erga famulos, praeter debita quae habent
iustitiae sicut ad operarios, ut explicatum est n. 551,
etiam habent officia pietatis erga illos quos in familiam
suam susceperunt (Eccli. XXXIII, 31 ; Eph. VI, 9), ac
proinde iis debent amorem, educationem, praesertim si
sint minorennes, et providentiam in rebus temporalibus
atque spiritualibus.
Hinc debent :
a) benigne eos tractare, alimentum iis praebere conveniens,
curam habere corporalis eorum sanitatis, ita etiam quod in
morbo aut infirmitate iis adsit opportunum remedium, quod
tamen stricte non tenentur solvere, nisi aliter conventum sit ;
b) etiam vigilare ut vitam Christianam agant, negligentiores
monere prout opportunum videatur, media praebere implendi
officia religiosa, arcere periculum perversionis, amovere occa­
siones peccati, praesertim ubi sunt iuniores diversi sexus, curare
ut in religione instruantur ;
c) cavere, ne scandalum ipsis sint et pravo exemplo, incauto
sermone aut sollicitatione eos ad peccandum moveant, aut a
filiis vel aliis domesticis mover permittant ;
d) eos quoque corrigere, prudenter et suaviter quidem sed
fortiter, quando blasphemiis, turpiloquiis, impiis sermonibus,
illicitis familiaritatibus alios scandalizant.

QUAESTIO QUARTA.

DE OFFICIIS CONIUGUM.

830, Mutua coniugum officia. — Praeter officia
iustitiae, quae spectant sive administrationern bonorum,
de quibus iam dictum est n. 181-182, sive ipsum debitum
copulae coniugalis reddendum (I Cor. VII, 3) atque
fidelitatem coniugalem servandam, de quibus dicendum
in tractatu de matrimonio ;
tria sunt quae coniuges
sibi iure naturali et divino ex pietate debent : mutuum

8lO

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

amorem, — mutuum adiutorium ac solamen, — et cohabitationem.
1. Amorem sincerum et intensum mutuum. Cum enim sint
quasi una caro (Mt. XIX, 5), debent etiam esse quasi cor
unum ; idcirco praecipit S. Paulus viris, ut diligant uxores sicut
Christus dilexit Ecclesiam (Eph. V, 25), uxoribus vero, ut ament
suos viros (Tit. II, 4 ; Col. III, 18 ; I Tim. II, 15). Qui amor non
solum affectivus sed etiam effectivus sit oportet, ita ut coniuges
sibi invicem auxilium praestent praesertim in necessitatibus,
atque, ait Prümmef, Th. Μ. II, η. 59°> · evitent inordinatum
egoismum, contumeliosa verba, duritiem et praesertim zelo­
typiam, quae solet esse sepulchrum amoris çoniugalis ».
2. Adiutorium mutuum atque solamen : quoad hoc enim
sese invicem complent, quia dotes unius sunt complementum
alterius. Unde Deus : Non est bonum hominem esse solum ;
faciamus ei adiutorium simile sibi (Gen. II, 18). Hinc matri­
monium non solum est coniunctio corporum séd etiam coniunctio animarum, atque specialis societas amicabilis quo sibi
promittunt coniuges obsequium et iuvamen.
3. Cohabitationem ad unam mensam et torum (can. 1128;
C. C., a. 214) ; hoc est corollarium aliorum, ad fines matrimonii :
educationem prolis atque mutuum adiutorium, consequendos
omnino requisitum, Unde dicitur : Propter hoc relinquet homo
patrem et matrem, et adhaerebit uxori suae, et erunt duo in
carne una (Gen. II, 24; Mt. XIX, 5).

831. Officia specialia viri. — Vir est caput uxoris
et familiae ; et ideo competit ipsi potestas gubernandi non
solum filios et rem familiarem, sed etiam uxorem, quae ta­
men non est ancilla eius sed condigna socia. Hinc tenetur
1) uxori praebere convenientem sustentationem secun­
dum statum suum, atque praesidium et protectionem ;
2) curare ut uxor munia sua fideliter adimpleat ;
3) etiam corrigere eam delinquentem ; correctio autem
ordinarie debet consistere in verbis sine ira et odio prolatis :
gravior enim in factis consistens aut in moderatis verberibus
raro est opportuna vel et legitima.
Hinc per se graviter peccat a) si uxori alimenta denegat vel,
dum possit, non procurat, nisi ipsa propria culpa discesserit ;
b) si valde dure et aspere tractat uxorem, aut eam cogit ad
labores qui eius conditionem omnino dedecent ;
c) si verbis contumeliosis vel infamantibus afficit uxorem ;
d) si impedit eam absque causa quoad praxim religionis ;
e) si graviter eam caedit ;

DE PIETATE ET OBSERVANTIA

Bn

f) si eam valde affligit crapulis suis aliisque inordinatis pas­
sionibus ;
g) si valde negligens est in gubernatione rei familiaris.

832. Officia specialia uxoris. — Uxor debet revereri
maritum, tamquam caput et rectorem, eique debitam
obedientiam praestare ; unde Apostolus monet : mulieres,
subditae estote viris, sicut oportet in Domino (Col. III,
18 ; Eph. V, 33). Quamobrem sedulam debet curam
impendere in re domestica, prout eius conditio postulaverit ;
atque viro obedire in gubernatione domus et bonis
moribus.
Hinc per se uxor graviter peccat : a) si maritum rixis vel
verbis ad gravem iram vel blasphemiam proyocet ;
b) si spreto viro, ipsa velit gubernare, aut notabiliter sit inobediens, nisi vir irrationabiliter praecipiat ;
c) si rem domesticam valde negligat, indulgens desidiae vel
oblectamentis ; aut luxui dedita maritum exasperet ;
d) si in administrationem domus habitualiter se ingerat, non
adiuvantis sed dominantis modo ;. nisi adsit iusta causa, qualis
est si maritus prodigus bona familiae dilapidet aut gestioni
sit ineptus : hoc ultimum tamen ne nimis facile putet.

CAPUT II.

DE OBSERVANTIA.
QUAESTIO PRIMA.

DE OBSERVANTIA IN GENERE.
S. Th. ΙΙ-Π, q. 102.

833. Observantia {respect; eerbied, hoogachting) est
virtus qua homines dignitate antecellentes quodam cultu
et honore dignantur. Est virtus, quia reddit debitum.
Etenim in superioribus duo considerari possunt : 1) ex­
cellentia status cum quadam potestate in subditos (movens
enim ad finem habet excellentiam super id quod movetur),
ratione cuius ipsis debetur simplex cultus honoris qui est
testimonium excellentiae (a. 2), ex quo sequitur timor
ratione potestatis quam habent ad coërcendum (ad 3) ;
2) ipsum gubernationis officium, ratione cuius ipsis debetur

8i2

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

specialis cultus obsequii quo aliquis eorum obedit imperio
et vicem pro beneficiis rependit (a. 2 et ad 3). — Illis
vero qui excellunt scientia, virtute et aliis dotibus, licet
non gubernent actu, quia tamen sunt idonei ad guber­
nandum, ideo honor illis debetur qui pertinet reductive
ad eamdem virtutem observantiae (a. 1, ad 2). Hinc ista
dividitur in duas partes seu species : duliam et obedientiam.

834. Obiectum observantiae. — Materiale obiectum
quod intendit exhibere est cultus et obsequium erga supe­
riores, scii, actus quibus debitum honorem ipsis reddimus
et protestamur eorum excellentiam et nostram sublectio­
nem.
Obiectum materiale primarium quod principaliter, per se
et ratione sui intendit exhibere cultu, est aequalitas debita
inter honorem exhibitum et ius superiorum ad illum, qua
aequalitate honor est proportionatus iuri quod superioribus
est ad illum.
Obiectum formale quo seu motivum proximum propter
quod ipsis exhibemus cultum, est specialis honestas dictae
aequalitatis.
835· Corollaria. ■— 1° Pietas erga patriam differt ab
observantia erga principem : illa etiam in principe vult honorare
patriam ut principium ortus nostri, ita ut terminus honoris
non sit ipse princeps sed communitas ; haec colit principem in
se ad personalem eius gloriam ita ut terminus sit ipse princeps,
qui non est principium ortus sed solus gubernator (a. 3).
2° Sicut religio quae cultum tribuit Deo praestat pietati qua
coluntur parentes (a.3), et esteminentior pietas ; ita pietas praestat
observantiae quae cultum exhibet personis in dignitate consti­
tutis, et est eminentior observantia : parentes enim nobis sub­
stantialius coniunguntur et ideo ipsis magis obligamur (a. 1,
ad i et a. 3).
3° Debitum quod observantia attendit est debitum strictum
seu legale quia superiores nostri habent verum ius ut colantur ;
quod ad ordinem societatis necessarium est urgere. Cum tamen
in eodem ordirle rerum, scii, gubernationis, non possit illud
debitum reddere ad aequalitatem, ideo a stricta iustitia deficit
et est virtus ei adnexa (a. 2, ad 3). — Quodsi agitur de superio­
ribus quibus non subiicimur, ipsis honor debetur ex quadam
honestate tantum et debito morali (a. 2, ad 2).

DE PIETATE ET OBSERVANTIA

8i3

QUAESTIO SECUNDA.

DE DULIA.
S. Th. Π-Π, q. 103.

836. Dulia (dienstighei<T) sumitur : a) sensu latissimo
prout dicit reverentiam exhibitam cuicumque domino et
subiectionem ad ipsum, et sic includit religionem qua sub­
dimur dominio divino quaeque est eminens dulia ob
excellentiam dominii (a. 3) ;
b) sensu strictiore prout dicit reverentiam exhibitam
excellentiae cuiuscumque hominis, et sic dividitur in
varias species secundum variam excellentiam quae in­
venitur in sanctis, patre, rege, duce, magistro, etc. v. g.
dulia civilis, dulia sacra, naturalis, supernaturalis, etc.
Haec distinguitur a latria quia alia ratione debetur servitus
Deo et homini, sicut alia ratione dominium competit Deo
(universale per essentiam quia creator) et homini (particulare
per participationem). Inter varias species prima et perfectior
est hyperdulia, qua cultum exhibemus B. Μ. V. propter affi­
nitatem quam habet ad Deum, utpote mater Dei (a. 4, ad 2,
et III, q. 25, a. 5).

c) sensu strictissimo prout dicit reverentiam quam servus
exhibet domino, et sic est una tantum species observan­
tiae (a. 4).

837. Honor duliae supponit aliquam superioritatem
seu excellentiam. — Non oportet quidem quod ille
qui honoratur sit excellentior honorante, sed forte quibusdam
aliis, vel etiam ipso honorante quantum ad aliquid et non sim­
pliciter. Et sic aequales ab aequalibus et inferiores a superioribus
possunt honorari (a. 2). Porro honor debitus est internus simul
et externus, quia non sufficit ut coram Deo, sed etiam oportet ut
coram aliis superiores honoremus (a. 1).

838. Honor seu cultus duliae supernaturalis debe­
tur Beatis tamquam amicis Dei,qui excellentiam, virtutem
et merita habent supernaturalia, et sunt intercessores
nostri. Unde illos debemus reveri 1) ut dominos et aesti­
mare nos felices si in servos recipere nos dignantur ; 2) ut
intercessores a quibus sumus dependentes (can. 1276).

814

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Cultus publicus duliae non licite exhibetur nisi Sanctis solemni
decreto, vel communi consensu, vel immemoriali temporis cursu
recognitis pro universa Ecclesia j — ac Beatis, ex speciali con­
cessione R. Pontificis, in iis tantum locis vel ab illis personis
quibus concessum fuit (can. 1256 et 1277).
Cultus privatus licite exhibetur servis Dei vel venerabilibus
qui cum fama sanctitatis vel martyrii obierunt, imo infantibus
baptizatis, v. g. votum privatum aut ieiunium in eorum honorem.
Idem de eorum imaginibus et reliquiis valet (can. 1279,
1283, 1287). Ita v. g. imagines servorum Dei nullatenus altaribus
imponi possunt ; neque extra altare depingi cum aureolis, radiis
aliisve sanctitatis signis ; item lampades non possunt accendi
ad sepulchrum ipsorum ; — possunt tamen in parietibus ec­
clesiae seu in vitris coloratis vel in tabellis pictis exhiberi, dum­
modo nullum cultus vel sanctitatis indicium prae se ferant
(S. C. R. 14 aug. 1894) ; item reliquiis servorum Dei exhiberi
potest cultus privatus eas secum portando, osculando, aegrotis
admovendo, etc.

QUAESTIO TERTIA.

DE OBEDIENTIA ET INOBEDŒNTIA.
S. Th. II-II, q. 104 et 105.

839. Obedientia (obéissance; gehoorzaamheid) est du­
plex : una generalis qua ex quacumque intentione honesta
praestamus actus ex quacumque virtute praescriptos ;
altera specialis, formalis seu stricte dicta quae est virtus
inclinans voluntatem ad implendum praeceptum supe­
rioris ex motive satisfaciendi praecepto, quia bonum
est obedire superiori praecipienti. Haec est virtus, quia
reddit debitum. Est virtus specialis quia habet obiectum
speciale : praeceptum superioris formaliter qua prae­
ceptum ; ex quo sequitur quod facere solum desiderium
aut voluntatem superioris non praeceptam, non pertineat
ad obedientiam stricte dictam (a. 2, ad 1 et 3). Est una
virtus quia habet obiectum unum : respicit enim auctori­
tatem cuiuscumque praecipientis, non quatenus est talis
vel talis personae, sed praecise quatenus sufficiens est ad
praecipiendum (ad 4).
840. Obiectum obedientiae. — Obiectum materiale
obedientiae quod intendit exhibere sunt actus praecepti ;
materiale primarium seu principale est aequalitas debita

DE PIETATE ET OBSERVANTIA

815

inter actus praeceptum exequentes et ius superioris ad
illos, qua aequalitate actus nostri sunt proportionali iuri
praecipientis ad illos. Formale seu motivum proximum
propter quod est specialis honestas huius aequalitatis.
841. Obedientiae perfectio. — Obedientia est minus
perfecta quam virtutes theologicae ; si consideratur ex parte
obtecti non est maxima inter morales, nam religio v. g. pro­
pius aCcedit ad Deum ; si autem consideratur ex parte eius
quod contemnit ut Deo inhaereat, sic maxima est, quia maius
bonum contemnit, scii, voluntatem propriam, quam aliae virtutes
morales quae contemnunt bona minora, vel animae, vel corporis,
vel externa (a. 3).

842. Quibusnam est obediendum. — Obediendum est
i° Deo, in omnibus, quia est omnium dominus et quoad
omnia (a. 4. cfr. Exod. XXIV, 7) ;
20 hominibus superioribus, non quidem in his quae
pertinent tantum ad motum voluntatis, sed in his quae
voluntarie per corpora sunt agenda exterius, non quidem
quantum ad ea quae naturam humani corporis spectant
(hoc est corporis sustentatio et generatio) quia omnes sic
sunt aequales, sed quantum ad dispositionem actuum et
rerum humanarum, secundum rationem superioritatis
(Rom. XIII, 2,7; Tit. III, 1 ; I Petr. II, 13 ; Hebr. XIII, 17).
Excipitur : a) si aliquis praecipiat contra mandatum superioris
maioris (Act. V, 29) ; b) si praecipiat aliquid ad quod non se
extendit eius potestas (a. 5). In dubio an superior hoc vel illud
praecipere possit, standum est mandato, quia non potest privari
iure suo praecipiendi quod possidet, propter dubitationem sub­
ditorum (n. 91, C).

Obedientia ex genere suo obligat sub gravi quia est
omnino necessaria ad bonum societatis, v. g. Ecclesiae,
Status, communitatis, familiae, etc. (q. 105, a. 1).
843· Animadversiones. — i° Nihil prohibet unum et
eumdem actum àd plures virtutes spectare, sicut miles defen­
dendo castra regis implet opus fortitudinis et iustitiae ; hoc
modo actus omnium virtutum pertinent ad obedientiam quatenus
praecipiuntur, non tamen omnes actus virtutum quia non omnes
in praecepto sunt.· Quodsi opus prorsus sit indifferens et ad
nullam virtutem pertineat, erit solius obedientiae : ita si praeci­
piatur praecise ad probandam obedientiam (q. 104, a. 2, ad 1).

8l6

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

2° Quamvis obedientia secundum se considerata sit unius
rationis et una specie, potest tamen ex diversis specie causis
procedere (q. 104, a. 2, ad 4). « Et quantum ad hoc sub diversis
virtutibus continetur... In quantum procedit ex reverentia
praelatorum, continetur quodammodo sub observantia ; in
quantum vero procedit ex reverentia parentum, sub pietate ; in
quantum vero procedit ex reverentia Dei, sub religione et per­
tinet ad devotionem, quae est actus principalis religionis »
(a. 3, ad 1).

3° Obedientia cum sit virtus moralis est in medio, non quidem
secundum quantitatem : quanto enim aliquis est magis obediens,
tanto magis laudatur ; sed secundum alias circumstantias, potest
excedere, in quantum aliquis obedit vel cui non debet vel in
quibus non debet (a. 2, ad 2).
4° Opus redditur virtuosum et laudabile et meritorium,
praecipue secundum quod ex libera voluntate procedit ; et ideo
quamvis obedire sit debitum, si prompta voluntate quis obediat
(ac si non esset praecepturri), non propter hoc minuitur eius
meritum, maxime apud Deum, qui non solum externa opera,
verum etiam internam voluntatem videt (ibid, ad 3).
5° Ad satisfaciendum praecepto obedientiae, ordinario necesse
non est ut opus iniunctum ex motivo obedientiae fiat, sed satis
est ut opus praeceptum ex honesto fine ponatur ; quodsi fiat
ideo quia praeceptum est, erit actus virtutis specialis obedientiae.

844. Inobedientia sumitur vel materialiter et late, pro
transgressione omnis praecepti ex quacumque intentione,
et sic non est speciale peccatum sed circumstantia generalis
omnis peccati ; vel formaliter et stricte, pro transgressione
praecepti ex contemptu, sive praecepti, sive praecipientis
qua talis, seu ipsius auctoritatis (q. 104, a. 2, ad 1, et
q. 105, a. i, ad 1). Haec est speciale peccatum, simpliciter
mortale ex genere suo : renuere subiici superiori vel legi
directe repugnat ordinationi Dei (a. 1) ; aliquando veniale ex
indeliberatione, vel ex imperfectione contemptus, si aliquis
renuit subiici superiori humano in aliqua re levi tantum,
dum paratus sit obedire in aliis.
Non tamen est gravissimum, nam gravius est contemnere
praecipientem quam praeceptum, et sic blasphemia est maius
peccatum quam inobedientia erga Deum, et homicidium supe­
rioris maius est quam inobedientia erga ipsum (a. 2).
Porro inobedientia tanto gravior est i° quanto excellentior
est praecipiens cuius mandata quis transgrediatur ; 2° quanto
gravius aliquid praecipiatur (a. 2).

ί

I

DE PIETATE ET OBSERVANTIA v

817

845· Animadversio,— Si contemnatur res praecepta quia
parvi aestimatur, vel si quis non obediat ex indignatione contra
superiorem, vel si contemnat superiorem qua privata est persona,
puta quia indoctus, imprudens, austerus, non est formalis con­
temptus auctoritatis ; frequenter tamen talia peccata dispositive
inducunt ad contemptum.

QUAESTIO QUARTA.

DE OFFICIIS PRINCIPUM ET SUBDITORUM.

<

H

846. Officia principum et subditorum in genere. —
Principes hic intelliguntur non solum illi qui in societate
detinent supremam potestatem, uti imperatores, reges,
duces, reipublicae praesides, sed omnes illi quibus in­
cumbit regimen rei publicae, uti ministri, gubernatores,
magistratus, iudices, etiam deputati qui in societatibus
modernis partim potestate gaudent legislativa. Subditi vero
sunt illi qui eorum gubernationi subiiciuntur. Quibus
omnibus communis esse debet amor patriae et communitatis
cum suis membris ; principibus speciatim competit amor
specialis, regimen, providentia et protectio subditorum ;
hi vero principibus debent fidelitatem, reverentiam, obedientiam et tributorum subsidium.
Haec valent non solum de superioribus civilibus, sed etiam
de superioribus ecclesiasticis, quibus pariter fideles debent fideli­
tatem, reverentiam, obedientiam in spiritualibus, et subsidium
ut dictum est n. 708 ; superiores autem ecclesiastici obligationes
habent speciales ad regendum fideles in ordine ad vitam aeter­
nam, sed de hoc dici solet ubi de statibus particularibus vel in
iure canonico.

'

847. Officia specialia superiorum et principum. —
Principes et superiores civiles legitimi, in gubernatione
subditorum vices Dei gerunt cuius potestatem participant
(Prov. VIII, 15 ; Rom. XIII, 1 sq.) ; unde eam exercere
debent conformiter ad legem naturalem et divinam. Vi
muneris, sub gravi tenentur primario intendere et procu­
rare bonum commune temporale, in subordinatione ad
bonum vitae aeternae, uti praescribit iustitia legalis
(n. 265) ; hinc debent :
Summa Theologiae Moralis II — ja

8l8

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

1) Cognoscere in quo bonum commune consistat materiale et spiri­
tuale, et diligenter investigare quibus mediis promoven possit,
attentis omnibus circumstantiis personarum, rerum ac temporum.
2) Pro Viribus avertere temporalia mala, qualia sunt bella,
seditiqnes, fames, morbi contagiosi, penuria, etc.
3) Tueri iustitiam : tum cpmmutativam, sedulo protegendo
iura omnium civium et legitimarum consociationum atque ipsius
societatis, tum distributivam, in distributione munerum et
onerum, omni personarum acceptione exclusa (n. 616 sq.), tum
vindica tivarn respectu malefactorum in infligendis poenis.
4) Honestatem morum atque religionem tueri et promovere, quia
exercitium virtutis pertinet principaliter ad felicitatem tempo­
ralem. Cum autem catholica religio sit sola vera, eam non possunt
impedire, imo per se positive protegere debent.
5) Abundantiam procurare sufficientem bonorum temporalium
atque prosperitatem oeconomicam, quod instrumentaliter requi­
ritur ad communem felicitatem.

848. Officia specialia subditorum. — Subditi legitimis
superioribus et principibus debent :
1) Fidelitatem qua illos tamquam legitimos superiores
agnoscunt iisque adhaerere et subiici volunt.
Nihil iniusti agere possunt ad se subtrahendum a superiorum
jurisdictione, nec aliquid iniuste moliri ad principem legitimum
de potestate detrudendum, nec rebellionem excitare aut sedi­
tionem adversus eum, nec a fortiori eum interficere. Hinc
damnata fuit prop. 63 Syllabi : « Legitimis principibus obedientiam detrectare, imo et rebellare licet ».

2) Reverentiam internam et externam, quatenus aucto­
ritatem et excellentiam Dei participant, cui honor est
reddendus (Rom. XIII, 7).
Contra debitam reverentiam peccant subditi, qui personae
àut imagini principis contumeliam inferunt, qui scriptis, verbis,
picturis subsannant eum, qui debita et ab omnibus exhibita
reverentiae signa sine iusta causa denegant, aut contemptum
ipsi exhibent.

3) Obedientiam in omnibus licitis quae ad ipsorum guber­
nationem spectant (I Petr. II, 13 sq.), sive legibus, sive
iudicialibus sententiis, sive administrativis decretis prae­
cipiant, nisi praecepta sint certo iniusta.
In praxi, obedientia debita potest esse diversa. Considerandum
est quaenam sint leges mere poenales, quaenam praeceptivae ;
quandonam lex iniusta servari non possit, et quandonam possit,

DE VERITATE

819

aut etiam debeat ad maius malum vitandum. Hic applicanda
veniunt ea quae diximus ubi de lege civili (I, n. 286-287).

4) Subsidium tributorum, quo nomine etiam jvenire po­
test militia; quae supra iam fuerunt declarata (n.624sq.).
Sectio E.

DE VERITATE.
QUAESTIO PRIMA.

DE VERITATE IN SE.
S. Th. II-II, q. 109.

849. Veritas seu voracitas (waarachtigheicT) est virtus
moralis inclinans ad dicendum verum conformiter ad
mentem dicentis ; seu virtus qua aliquis vita et sermone
talem se demonstrat qualis est(a.i et a. 3, ad 3).Secundum
essentiam suam conformat verba et signa menti ; ad eam
tamen pertinent tamquam partes intégrales, tum
1) simplicitas quae facit intentionem rectam, excludendo
duplicitatem qua aliquis aliud ostendit exterius et aliud
habet in mente (a. 2, ad 4; q. m, a. 3, ad 2); tum
2) fidelitas quae inclinat voluntatem ad sincere exequenda
promissa, et ita conformat facta promissis (q. no, a. 3,
ad 5 ; q. 89, a, 7 ; q. 98, a. 3, ad 1 et 3).
Est virtus quia eius actus : dicere verum, est bonus.
Est virtus moralis : licet enim cognoscere verum sit actus
intellectus, manifestatio externa veritatis pertinet ad vo­
luntatem quae movet ad usum organorum et membrorum
exteriorum (a. 1, ad 3 ; a. 3, ad 2).
Est virtus specialis quia habet bonitatem specialem, quae
consistit in ordine quo exteriora verba vel facta debite
ordinantur ad aliquid significandum (a. 2).
850. Obiectum veritatis. — Obiectum materiale quod
veritas exhibet sunt signa externa (verba aut facta) quibus
mentem nostram manifestamus proximo ; obiectum ma­
teriale primarium quod principaliter intendit exhibere est
aequalitas, seu conformitas, ex honestate debita, qua signa

820

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

externa menti Concordant ; obiectum formale seu motivum
propter quod est honestas huius aequalitatis.

851. Corollaria. —w 1. Debitum quod veritas attendit
per se non est debitum legale seu strictum sed potius debitum
moralej in quantum scii, ex honestate unus homo alteri debet
veritatis manifestationem, et ideo per se non obligat sub gravi.
Est tamen debitum ad honestatem necessarium : non enim
possent homines ad invicem convivere, nisi sibi invicem crederent,
tamquam sibi invicem veritatem manifestantibus. « Quia homo,
ait S. Thomas, q. 114, a. 2, ad 1, naturaliter est animal sociale,
debet ex quadam honestate veritatis manifestationem aliis
hominibus, sine qua societas hominum durare non posset ».
Cfr. q. 109, a. 3, ad I.
2. Hinc veritas non est stricte dicta iustitia,sed pars eius potentialis : est enim a) adnexa iustitiae, quia est ad alterum, et con­
stituit aequalitatem ; b) a iustitia tamen deficit, quia per se
versatur circa debitum morale, licet ordini sociali necessarium,
et solum per accidens circa debitum strictum quando accedit
obligatio fidei, charitatis, religionis, pietatis, aut iustitiae, ut in
contractibus (a. 3).
3. Cum veritas sit virtus moralis, est in medio, et quidem
dupliciter : a) ex parte obiecti, quia verum importat aequalitatem
intellectus vel signi ad rem intellectam vel significatam ; porro
aequalitas est media inter maius et minus ; b) ex parte actus,
quia dicit verum quando oportet, et quomodo et ubi oportet :
superfluum est dicere verum quando non oportet, defectus
non dicere quando oportet (a. 1, ad 3).

4. Hinc veritati duo opponuntur vitia ex parte actus : per
excessum opponitur omnis indiscreta manifestatio veri, sed
praesertim violatio secreti, quae etiam esse potest iniustitia ;
per defectum, mendacium cum variis suis speciebus. De quibus
iam est dicendum.
QUAESTIO SECUNDA.

DE VIOLATIONE SECRETI.

852. Secretum subiective sumptum est cognitio rei
ceteris occultae et occultandae, seu cognitio et obligatio
rem aliquam occultam non manifestandi ; obiective est
ipsa res occulta et occultanda, quae potest esse valde
diversa : inventum artis vel scientiae, aut quoddam factum
v. g. vacare officium, aut crimen ignotum. In praesenti
secretum praesertim sumitur subiective. Est autem triplex :
a) Nqturale, cuius obligatio sine contractu ex ipsa rei

DE PIETATE ET OBSERVANTIA

821

natura oritur, quia manifestari nequit sine damno vel
displicentia proximi, ac proinde quin iste sit rationabiliter
invitus. Ita si casu aut industria noveris pecuniam alterius
reconditam, inventum, aut crimen occultum, id mani­
festare non est licitum.
b) Promissum, cuius obligatio ex gratuita promissione
oritur consequenti ad notitiam rei, seu quod aliquis servare
promiserit etiamsi res ex natura sua non inducat obligatio­
nem secreti; v. g. si quis de re antea cognita aut nunc iam
accepta, sponte aut ex amici petitione promittat silentium.
c) Commissum vel rigorosum, cuius obligatio oritur ex
promissione onerosa antecedenti ad acceptionem secreti,
seu quod committitur sub pacto expresso vel tacito illud
servandi et sic ab altero acceptatur.
Prius scii, expresse vel tacite promittitur non revelandum :
expresse quidem si quis dicat se rem non manifestaturum nisi sub
conditione expressa quod alter de ea sileat (secretum privatum
quod exigitur ob bonum privatum) ; — tacite quando ex quodam
facto constat rem sub secreto committi et alterum sic accipere,
ut si alicui committitur qui ex officio, vi muneris quod gerit,
aut speciali titulo propinquitatis vel amicitiae, illud non mani­
festare tenetur (secretum officiosum seu professionale quod exigitur
ob borlum publicum), v. g. consiliario, medico, obstetrici,
advocato, theologo, confessario, visitatori, parentibus, amicis, etc.
quibus non manifestatur res nisi quia supponitur eam fideliter
esse Custodiendam.
Vario gradu proinde Obligat secretum commissum : minus
quando prorsus libere commissum fuit, magis si consilii causa
privato, magis adhuc si in officio constituto, maxime quando
consiliario in causa publica committitur.

853. Principia. — Quilibet ius strictum habet in suum
secretum. Illud ius proxime fundatur, partim in dominio
ad proprias cogitationes et fructus proprii ingenii aut laboris,
partim in iure ad famam et bona externa, quatenus scii,
ex secreto violato damnum in fama aut fortuna esse potest
vel lucrum cessans ; ultimo fundatur in bono communi.
Unde ius secreti est relativum et limitatum. Hinc per se
illicitum est, et quidem graviter, 1. secretum explorare ;
2. secretum manifestare; 3. secreti notitia uti.
I. Explorare secretum est illicitum absque legitima
auctoritate aut iusta causa. Secretum enim est res aliena ;

822

■
l
'

;

1
,
>

;
i

i
I

J

1
•

J

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

qui ergo illud illegitime explorat, v. g. vi, dolo, fraude,
rem alienam usurpat et domino suo aufert. Cuius peccati
gravitas, pendet a gravitate rei quae extorquetur.
Hinc a) per se et generatim illicitum est auscultare ad parietem
vel portam, aut aperire litteras, vel effringere arcam, aut corrumpere famulos aut operarios ad secretum alterius cognoscen­
dum, etiam inventum artis vel scientiae1.
b) Ex legitima auctoritate superiores (episcopi, magistratus,
indices) aliquando secreta explorare possunt et debent ob bonum
commune, v. g. ad crimina commissa vel committenda detegenda ;
et parentes ob bonum filiorum et familiae.
c) Ex iusta causa, ad vitandum v. g. damnum iniustum, sive
proprium sive commune sive tertii innocentis, licitum est secre­
tum explorare illius a quo damnum imminet, v. g. crimen commissum vel probabiliter committendum contra se vel contra
tertium innocentem, vires et positiones hostium in bello iusto.

II. Manifestare secretum de se est illicitum, utpote contra
charitatem et simul contra fidelitatem aut iustitiam ; quia
natum est fieri cum damno aut displicentia alterius, vel
et violat promissionem aut pactum.
III. Uti secreti notitia in proprium vel tertii commodum,
nolente domino, est illicitum, praesertim si fiat cum
illius damno ; a fortiori illicitum est si quis secretum
detegerit iniuste, quia esset iniustitiam continuare.

J
*.

Nisi tamen iis in adiunctis in quibus adest iusta causa sufficiens
ad secretum explorandum. Qui vero iniuste utendo alterius
secreto, ut illud revelando, alteri damnum intulit, tenetur ad
restitutionem.

I

854. Qualis sit obligatio secreti. — I. Secretum

)
I

j

naturale obligat ex iustitia, ratione damni ; et qui illud
sine iusta causa violat, committit peccatum grave ex genere
suo.

51

II. Secretum mere promissum per se obligat ex sola
fidelitate, ratione simplicis promissionis ; et qui illud sine
iusta causa violat, facit peccatum veniale, nisi intenderit
se obligare ex iustitia, aut secretum sit simul naturale.
i. Inventum artis aut scientiae arte vel studio licite detegi potest;
at hoc proprie non est secretum alterius directe explotare, sed inventum
simile proprio ingenio excogitare, quo indirecte secretum alterius notum
fiat.

DE VERITATE

823

III. Secretum commissum obligat ex iustitia, ratione
specialis contractus ; et qui illud sine iusta causa violat,
ideo peccat graviter, et quidem gravius ceteris paribus, ac
pro secreto naturali. Praesertim si secretum sit officiosum,
quia bonum commune regulariter postulat ut illud illaesum
servetur : ad bonum commune enim pertinet ut omnes
tuto consilium vel auxilium quaerant ab iis qui ex officio
vel speciali titulo illud praebere valent. Unde tale secretum
nec manifestari debet iudici aut superiori interroganti, et
etiam obligat si secus manifestari debuisset ; ita ut nun­
quam sit revelandum nisi bonum commune postulet et
iure naturae omnino revelari debeat ‘.

855. Triplex est causa iusta secretum manifestandi,,
ob quam obligatio secreti cessat :
1. Consensus illius cuius est secretum, saltem rationabiliter
praesumptus; v. g. si sub secreto denuntiatur subditus,
superior potest manifestare, non quidem denuntiatorem,
sed delictum ad corrigendum delinquentem.
2. Divulgatio rei aliunde facta; unde de secreto loqui
licitum est illi qui secretum commissum aliunde noverat,
aut cum viro qui eius notitiam habet.
3. Necessitas avertendi damnum: generatim licitum est
secretum revelare quoties haec revelatio necessaria est ad
avertendum damnum proportionate grave, publicum aut
privatum, proprium aut alienum ; imo charitas et iustitia
legalis hanc manifestationem aliquando exigunt. Eo maior
autem requiritur necessitas quo obligatio secretum servandi
sit strictior et gravior, quod pendet tum a natura secreti,
tum a damno manifestatione inferendo.
Quadruplex autem datur necessitas ob quam licitum est
secretum manifestare quantum satis est ad damnum
avertendum :
a) Grave damnum commune societatis civilis aut Ecclesiae :
obligatio enim secreti quae praecipue ob bonum publicum
introducta est, cessat ubi bonum publicum secreti mani­
festationem exigit, iuxta adagium : salus reipublicae suprema
lex. Non ergo sufficit quodcumque damnum vitandum,
i. S. Thomas, Π-Π, q. 70, a. 1, ad 2.

824

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

v. g. ex eo quod alias quidam reus impunitus maneat,
sed urgens necessitas ex gravissimo damno imminenti.
Ita si quis sub secreto, etiam commisso, noverit alterius pro­
positum valde nocendi civitati vel Ecclesiae, a quo aliter revocari
nequeat, auctoritati revelare secretum potest et debet. Ita et
medicus tenetur denuntiare aegrotum qui facile posset graviter
inficere alios.

b) Grave damnum ipsius secretum committentis : tunc
enim hic non potest esse rationabiliter invitus.
Ita, ad impediendum ne matrimonium sit invalidum, proprio
sacerdoti debet revelari impedimentum occultum quod quis sub
secreto noverit.

. c) Grave damnum tertii innocentis avertendum revelatione
secreti nocentis : charitas enim postulat ut grave damnum
impediamus innocentis, etiam cum damno nocentis.
Si tamen agitur de secreto commisso praesertim officioso,
illud manifestari non poterit, nisi damnum adhuc inferendum
sit et ab eo ipso qui secretum de damno inferendo commiserit.
Bonum enim commune regulariter exigit ut tale secretum
servetur, nisi in casu quo ipse committens sit iniustus aggressor,
contra quem innocens defendi poterit. Ita si quis ex secreto
commisso cognosceret Petrum esse homicidam, rem revelare
non posset ad liberandum Paulum iniuste accusatum ; posset
tamen si accusatio facta esset ab ipso Petro. Pariter medicus
secreto professionali a sponso cognoscens illum esse lue venerea
infectum, posset rem sponsae deceptae manifestare, imo deberet,
si sponsus admonitus a matrimonio desistere nollet.

d) Grave damnum proprium, v. g. periculum mortis,
etiamsi simile grave damnum immineret alteri : nullus
enim censetur se obligavisse cum tanto incommodo, nisi
id diserte promiserit et promissio fuerit valida.
Si tamen agitur de secreto commisso, illud manifestari non
poterit cum magno damno (v. g. vitae) committentis, nisi peri­
culum ab ipso proveniat, quia tunc est iniustus aggressor ;
secus autem est illicitum. At in praxi, poterit committens prius
moneri de damno quod ex facienda revelatione sibi imminet
cavendo. Ita qui falso accusatur homicidii, cuius auctorem ex
secreto commisso novit, si necesse sit, poterit revelare nomen rei
postquam hunc monuerit ut fuga sibi caveat.
Notetur secretum nunquam posse manifestari, etiam ad gravis­
simum damnum mortis avertendum proprium aut alienum, si

DE VERITATE

825

bonum commune postulet ut res occujta omnino servetur, ut
si secreti custodia ad societatis vel exercitus securitatem omnino
necessaria sit. Ita secretum sigilli sacramenti Poenitentiae nun­
quam potest violari, quia maius bonum religionis et salutis
fidelium semper postulat ut servetur illaesum.

856. Corollarium : de secreto litterarum. — Alienas
litteras aperire, aut apertas et in loco clauso v. g. scrinio
servatas, aut casu amissas legere, per se est peccatum ex
genere suo grave contra iustitiam : quilibet enim ius
strictum habet in suum secretum ; et qui illud sine con­
sensu domini explorat, ad instar furis agit.
1) Hinc graviter peccant, qui secreta magni momenti (res fami­
liae, negotia aut conscientiam respicientia) ita cognoscere in­
tendunt, aut se periculo illa cognoscendi exponunt.
2) Attamen leve tantum erit peccatum : a) per se, si moraliter
constet aut rationabiliter praesumi possit in his epistolis nihil
inveniri nisi minoris momenti, uti salutationes, narrationes
minorum eventuum, schedulas commerciales, nec inde nasci
possit gravis infamia aut grave damnum ; b) per accidens, si
litterae legantur ex levitate animae aut sine plena advertentia,
v. g. ad nova cognoscenda, ad ridendum de barbara scribendi
ratione, et lectio interrumpatur statim ac appareat materiam
esse gravem.
3) Nullum erit peccatum ; a) si adsit mittentis aut recipientis
consensus, expressus aut tacitus, qui tamen non est facile prae­
sumendus : ita si coniuges aut amici soleant sibi invicem legendas
tradere epistolas a communi arnico receptas ; b) in communi­
tatibus, institutis aut collegiis in quibus lege, regula aut consue­
tudine statutum sit superiores posse inferiorum epistolas legere ;
quo casu tamen eximuntur epistolae ad superiores maiores
missae, et in aliis litteris illae partes quas constat unice agere
de secretis conscientiae ; c) si propter gravia omnino motiva
quis existimet litteras continere iniuriam, et lectio necessaria
sit ad damnum sibi aut aliis aut reipublicae impendens averten­
dum : non tamen plus legere poterit quam exigat finis. Ita tempore
belli licitum est bellantibus hostium intercipere litteras ; pariter
legere possunt parentes litteras filiorum, rector collegii alumno­
rum, rector carceris iuste detentorum, superior religiosus sub­
ditorum ; — non tamen dominus litteras famulorum, nec maritus
litteras uxoris, nisi moraliter certo iudicent in iis quid damnosum
contineri.
4) Litterae proiectae a domino vel scienter in publico loco relictae
legi possunt sine iniustitia, quia merito censetur ius suum strictum
non vindicare ; si tamen ibi aliquid contineatur quod revelatum
in detrimentum domini cedat, ratione damni occultum servari
debet. Litteras autem dilaceratas quarum fragmenta proficiuntur
legere non est licitum, saltem si tam minuto dilacerentur ut
nonnisi exquisita diligentia, quam non solent adhibere homines,

826

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

possint partes comparari et epistola legi. Talis enim laceratio
communi aestimatione est quasi destructio.
5) Qui secreti notitiam acquisivit iniuste aperiendo litteras,
videtur tamen ea uti posse quando circumstantiae ita mutatae
sunt ut iam ipsi ius sit secreti illius notitiam sibi comparandi.

QUAESTIO TERTIA.

DE MENDACIO.

Articulus I.
De ipso mendacio.
S. Th. II-II, q. no.

857. Mendacium (mensonge; leugen) directe opponitur
veritati per defectum et ideo est locutio contra mentem.
Dicitur :
1) Locutio et quidem externa quae fieri potest quocumque
signo externo, sive verbo, sive scripto, sive gestu, sive
facto ; unde ex parte actus dividitur mendacium, in men­
dacium stricte dictum quod fit verbis vel signis aequivalentibus, et simulationem quae fit factis, cuius species est
hypocrisis quae praecipue est simulatio sanctitatis.
2) Contra mentem, scii, quae procedit ex intentione
falsum enuntiandi; unde si quis falsum enuntiet, erronee
putans esse verum, non adest falsitas nisi materialiter, nec
est mendacium, a. v. errat sed non mentitur ; e contra
si quis verum enuntiet, erronee putans esse falsum, non
errat sed mentitur, quia falsitas adest formaliter ac proinde
mendacium.
In hac intentione implicite includitur intentio fallendi,
quia effectus proprius falsae enuntiationis est ut alius
fallatur ; quod autem aliquis explicite intendat falsitatem
in opinione alterius constituere, non pertinet ad speciem
seu essentiam mendacii, sed ad quamdam perfectionem
eius (a. 1).
858. Principium I. Omne mendacium est peccatum,
— Probatur :
i° Ex Scripturis (Eccli. VII, 14; Prov. XIII. 5 et
Col. III, 9 ; Ioh. VIII, 44 ; I Ioh. II, 21).

?
DE VERITATE

827

2° Ex auctoritate S. Augustini et S. Thomae.
3° Ratione, quia a) est essentialiter malum, utppte actus
qui cadit super indebitam materiam. Repugnat scii, fini
sermonis loquendique facultatis, quae ab auctore naturae
instituta sunt ut homo homini sua sensa manifestet : cum
enim voces natura sua sint signa conceptuum, innaturale
est et indebitum quod aliquis voce significet id quod non
habet in mente ; ex qua inordinatione sequitur b) altera,
quod mendacium de se ex natura sua inducat deceptionem
proximi, ac proinde fiduciae et securitati in vita sociali,
orta universali suspicione, ac bono publico damnum infert
(a· 3)·
859, Triplex mendacium : officiosum, iocosum,
perniciosum. — Ex parte finis (motivi) seu effectus et
culpae, mendacium distinguitur officiosum, iocosum, et
perniciosum, prout fit causa utilitatis propriae vel alienae,
delectationis, aut specialis nocumenti inferendi : primum
est levius secundo, et secundum tertio; omnium autem
gravissimum est mendacium quod nocet Deo in re reli­
gionis (a. 2 et 4).
Mendacium officiosum et iocosum est veniale ex genere
suo, et non est mortale nisi per accidens, v.g.ob scandalum,
nam deceptio parvi momenti non evertit vitam socialem,
sed illam incommodat : ex deceptione enim proximi circa
aliquid parvi momenti de quo non referat an cognoscatur,
non damnificatur proximus ;
mendacium autem per­
niciosum est mortale ex genere suo propter malum adiunctum, sive ex parte materiae, si fiat in doctrina religionis
vel bonorum morum vel alicuius scientiae, aut in con­
tractu, sive ex parte finis, si dicatur in iniuriam Dei aut
in notabile detrimentum proximi.
860. Principium II. Quamvis nunquam licitum sit
mentiri, « licet tamen aliquando veritatem occultare
prudenter sub aliqua dissimulatione» (q. no, a. 3,
ad 4). — Quae fieri solet duplici modo :
1) Amphibologia seu aequivocatione (dubbelzinnige uitdrukking') quae est locutio ex se habens duplicem sensum :
alterum ordinario magis obvium et communem quem

828

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

loquens praevidet ab audiente esse percipiendum ; alterum
minus communem, ab audiente tamen ex circumstantiis
perceptibilem, quem loquens exprimere intendit, v. g.
dico non, volo, Petrus est domi, hic liber est Petri, etc.
2) Restrictione (voorbehoud) quae est limitatio in mente
facta alicuius absolutae affirmationis vel negationis, seu
actus mentis quo quis verba ad sensum alium quam na­
turalem et obvium mente restringit vel detorquet. Est
duplex : a) pure mentalis quando limitatio externe apparere
nequit, sed sensus totus in mente latet et veritas nullo
modo percipi potest, ut si quis dicat se vidisse Romam,
subintelligendo in pictura, non fregi votum intelligendo
anno superiore, rem tuam non abstuli cogitando manu
sinistra, hoc non feci scii, quod nunc cogito, etc. ; b) late
mentalis seu realis quando ex circumstantiis rerum, per­
sonarum, locorum, usus communis recepti limitatio colligi
potest, v.g. si sacerdos aut medicus dicit : de his nihil scio,
intelligens quod possim revelare ; tunc ratione circumstan­
tiarum locutio iam fit aequivoca, et potius adest restrictio
dictionis quam mentis. lamvero:
I. Nunquam licitum est uti restrictione pure mentali
quia est simpliciter mendacium, nam verba neque ex se
neque ex adiunctis circumstantiis internum mentis con­
ceptum ullo modo exterius manifestant. Constat ex dam­
natione prop. 26 et 27 ab Innocentio XI *.
II. Licitum est uti restrictione reali et amphibologia,
dummodo ad veritatem occultandam iusta causa adsit et
aliud medium desit honestum, nec deceptio proximi inten­
datur.
Probatur : a) exemplo Christi. « De die autem illa nemo
scit... neque Filius », subintelligendo : ad manifestandum
(Mc. XIII, 32 ; Mt. XXIV, 36 ; cfr. Ioh. XI, n ; VII, 8) ;
I. « Si quis, vel solus vel coram aliis, sive interrogatus, sive propria
sponte, sive recreationis causa, sive quocumque alio fine iuret, se non
fecisse aliquid, quod revera fecit, intelligendo intra se aliquid aliud,
quod non fecit, vel aliam viam ab ea, in qua fecit, vel quodvis aliud
additum verum, revera non mentitur nec est periurus ». — « Causa
iusta utendi his amphibologiis est, quoties id necessarium aut utile
est ad salutem corporis, honorem, res familiares tuendas, vel ad quem­
libet alium virtutis actum, ita ut veritatis occultatio censeatur tunc
expediens et studiosa ».

DE VERITATE

829

b) ratione : ex una parte non est mendacium, quia verba
quae proferuntur, simul sumpta cum circumstantiis loquentis, audientis, etc. secundum aestimationem commu­
nem consignificantibus, sensum verum quem loquens in
mente habet significant etsi non clare et distincte ; ex
altera parte deceptio proximi non necessario intenditur :
locutio enim illa duplicem habet effectum, unum bonum,
occultationem veritatis quam intendit loquens, alterum
malum, deceptionem proximi quam tantqm permittit ex
iusta causa. Unde proximus non directe et necessario
decipitur sed eius deceptio tantum permittitur, quod pro
iusta causa est licitum. Non enim tenemur ad mentem
aliorum loqui si iusta causa subsit. — Quodsi id non
liceret, non existeret modus secreta servandi licite, quod
perniciosum foret humano commercio, non secus ac
mendacium, ait S. Alphonsus, 1. III, n. 152 ‘.
Diximus : ex iusta causa; tales enim locutiones ordinario non
sunt licitae, secus labaret ipsa vita soçialis quae in mutua fiducia
mutuaque veritatis manifestatione fundatur. Iusta causa est finis
honestus ad servanda bona spiritui vel corpori utilia ; quae
requiritur proportionata, i. e. eo maior 1) quo verba maiorem
praebeant occasionem errandi ; 2) quo gravior sit materia erroris ;
3) quo plures et maiores sint decipiendi. Maior v. g. requiritur
causa ut iis quis utatur publice, vel noU interrogatus, aut ab aucto­
ritate rogatus, quam ut utatur privatim, vel interrogatus, prae­
sertim si non ab auctoritate. Ad iurandum autem cum restrictione
reali vel amphibologia requiritur maior causa et gravis, ex reve­
rentia nominis Dei.

861, Principium III. Non semper licitum est occul­
tare veritatem. — Restrictione vel aequivocatione ulla
uti non licet, quando aliud praeceptum speciale fidei,
charitatis, iustitiae etc. apertam veritatis confessionem
postulat ; quo casu qui nihilominus uteretur, dupliciter
peccaret, et contra veritatem et contra aliam virtutem :
a) quando urget praeceptum fidei externe confitendae ;
b) quando ratione officii tenemur aliquem instruere et
docere vera ne erret, praesertim si pretio vel stipendio ;
c) quando iudex legitime interrogat, habens ius cognoscendi
I. Restrictio realis non est quid novum, licet appellatio sit nova.
Antiquitus erat nota, licet non tam expresse ; etiam a S. Thoma, uti pa­
tet ex iis quae habet de variis dictis a Christo, et de sigillo sacramentali.

I

I'·,'
\i

830

ί

------ - -------------------------—-------------------------------- ------------------------------------------—

I
'i
ί
j

veritatem (isto iuri aliquam cognoscendi veritatem correspondet in altero obligatio eam fatendi et ita ut ab audiente
verum cognoscatur), aut superior de iis quae spectant
subditorum regimen, aut confessorius de illis quae scire
debet ad poenitentem rite diiudicandum ; d) in contractibus onerosis et mutuis, propter simile motivum : iustitia
enim exigit ut alteri nulla irrogetur iniuria.

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Qui amphibologie utitur sine causa sufficiente violat prae­
ceptum affirmativum veritatis, quo ob bonum societatis obligamur
ne absque causa veritatem occultemus, aut saltem ne deceptioni
proximi occasionem praebeamus : si enim semper et absque
ratione fieret, nemo iam posset alteri sine suspicione ambiguitatis
credere, quod vergeret in manifestum detrimentum societatis.
Talis tamen non facit mendacium quia dictio in aliqua signifi­
catione conformis est iudicio interno loquentis, dummodo aequivoca maneat spectatis omnibus circumstantiis. Unde si eam
iuramento confirmet, facit iuramentum assertorium iniquum,
quod de se est veniale ; mortale tamen esse potest, si graviter
laedatur alia virtus, v. g. iustitia commutativa aut legalis, ut in
contractibus et iudiciis.
Qui autem restrictione utitur sine causa sufficiente, insuper
facit mendacium, quia, si deest causa sufficiens, circumstantiae
restrictionem in iudicio mente appositam non sufficienter indi­
cant ; unde qui hoc casu eam iuramento confirmat, periurium
facit stricte dictum.

862. Animadversiones. — 1. Notetur prop.28 inter dam­
natas ab Innoc.XI ',qua scimus omnes restrictiones illicitas esse,
quando iuramentum exigitur ob bonum publicum si ve a Republica,
sive ab Ecclesia, ne promoveantur indigni, v. g. in promovendis
in ordine sacro (de natalibus, censuris, irregularitate), in volen­
tibus contrahere matrimonium (de impedimento dirimenti), in
conditionibus ad magisterium in scholaribus pro gradu academico, etc.
2. Notamus tamquam medium necessarium occultandae veri­
tatis catholicos communiter admittere restrictionem late men­
talem. Neque admittendum est quod aliqui moderni dixerunt
ad hunc finem : licitum esse falsiloquium, seu mendacium psy­
chologicum quod nemini nocet, loquenti autem vel alteri prodest,
distinguentes illud a mendacio morali quod veritatem negat
quando debet affirmari, et ita definitionem mendacii peryeri « Qui mediante commendatione vel munere ad magistratum vel
officium publicum promotus est, poterit cum restrictione mentali
praestare iuramentum, quod de mandato regis a similibus solet exigii
non habito respectu ad intentionem exigentis ; quia non tenetur fater,
crimen occultum ».

DE VERITATE

831

tentes l. Quamvis practice in plerisque casibus restrictio late
mentalis et falsiloquium quoad rem ad idem redeant, tamen
tenenda est doctrina quae omne mendacium et falsiloquium
illicitum dicit, tum quia facilius abusum excludit, tum quia
omne falsiloquium est contra essentiam sermonis, tum quia
restrictionem late mentalem, utpote locutionem in se veram,
etiam iuramento confirmare licet, id quod nonnunquam est
necessarium, Falsiloquium autem, etsi licitum diceretur, iura­
mento firmari nequit, quia est falsitas.
3. Nequit admitti comparatio quam aliqui, ut P. Vefmeersch,
instituunt inter homicidium ex iusta defensione licitum propter
effectum bonum, et locutionem falsam vel restrictionem quae
non satis indicatur a circumstantiis, ex iusta defensione secreti
licitam quod aliter defendi non posset. Homicidium enim non
est semper et essentialiter malum quia non est contra essentiam
rerum sed solum contra naturalem conditionem earum, nec ideo
semper est medium illicitum sed solum homicidium innocentis ;
e contra mendacium est essentialiter et semper malum contra
ipsam essentiam sermonis (eodem modo ac luxuria contra na­
turam, quia est contra ipsum essentialem ordinem genitalium) ;
et ideo semper est illicitum etiam ad iustam defensionem, quia
non sunt facienda mala, etiam minima, propter bona.

4. Notandum poenitentes quandoque affirmare se mentiri
debuisse ad servandum secretum, Frustra conaretur tunc confessarius explicare rudioribus discrimen inter mendacium et
restrictionem late mentalem, quae in casu est licita. Ideo, quaesita
locutione qua usi erant, simpliciter iis dicat talia non esse men­
dacia, sed licitas responsiones quae propter necessitatem dari
possunt, et quarum sensus in illis adjunctis hominem probum
et prudentem non fallit (v. g. in mercatore).

863. Corollarium. — Falsum testimonium est peccatum
de se grave, utpote mendacium perniciosum. Directe
prohibetur ab octavo decalogi praecepto (Ex. XX, 16),
estque odiosum Deo (Prov. VI, 16,19) et valde damnosum
proximo (Prov. XXV, 18).
Triplicem habet deformitatem a) contra iustitiam legalem,
quia iudicis aut superioris legitime interrogantis mandato
non paret et ea de causa natum est nocere bono communi­
tatis ; b) contra iustitiam commutativam, si insuper proximo
causet iniustum damnum ; c) contra religionem, si fiat,
i. Ita non solum Grotius et Pufendorfius protestantes ; sed etiam
quidam catholici, ut Bolgeni, II possesso, c. 48 ; Dubois, Une théorie
du mensonge; et auctor opusculi : Étude sur la malice intrinsèque du
mensonge par un professeur de théologie. Contra quos praesertim optime
scripserunt Waffelaert, Dissertation morale sur la malice du mensonge;
et Vermeersch, in per. Gregorianum, I.

i

832

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

uti solet, sub iuramento, quia tunc est periurium stricte
dictum. Ex hoc ultimo capite est semper peccatum mortale
etiam in re levi ; ex primo et altero est mortale ex genere
suo. Unde in iure dicitur (Decr. 1. V, tit. 20, c. 1) :
« Falsidicus testis tribus personis est obnoxius : primum
Deo, cuius praesentiam contemnit ; deinde iudici, quem
mentiendo fallit ; postremo innocenti, quem falso testi­
monio laedit ».
Ex quibus intelligitur illud per accidens esse veniale a) ex
quadam inadvertentia aut insufficienti deliberatione ; b) etiam
ex levitate materiae, si non fiat sub iuramento et leve tantum
inferat nocumentum.
Falsus testis tenetur :
1) ad revocandum testimonium, et quidem si materialiter tantum
seu ex errore illud dixerit, tenetur quando revocatio alteri utilis
est, sibi vero grave damnum non affert ; si autem formaliter
et scienter illud dixerit, tenetur, quando revocatio alteri utilis
est, etiam cum pari vel maiori suo incommodo, ergo etiam cum
periculo vitae si in idem periculum innocentem coniecerit, nam
in aequali damno potius favendum est innocenti ;
2) ad restitutionem damni iam secuti tenetur ; et quidem si
scienter falsum testimonium dixit et alteri sic efficaciter damnum
intulit, tenetur simpliciter. Quando autem bona fide falsum
testimonium dedit, restituere tenetur, si postea illud non revo­
cavit, etsi commode potuisset et reparatio alteri utilis fuisset :
tunc enim indirecte vult esse causa efficax.
Articulus II.

De

Speciebus mendacii.

S. Th. Π-Π, q. 109, a. 4; q. in, ri2f 113.

864. Diversae species mendacii. — Ex parte actus
quo committitur, dividitur mendacium in mendacium stricte
dictum quod fit verbis prolatis vel scriptis, aut signis aequivalentibus, et simulationem quae fit factis, cuius species est
hypocrisis. — Ex parte ipsius rationis mendacii, dividitur
in iactantiam seu mendacium quod transcendit veritatem
in maius, et opponitur per excessum ex parte obiecti, et
in ironiam seu mendacium quod deficit a veritate in minus,
et opponitur veritati per defectum. De quibus iam dicen­
dum est specialiter.

865. Simulatio (veinzerif) proprie dicta seu formalis

DE VERITATE

833

est mendacium per facta, quo quis per actiones externas
aliud intendit significare quam habet in mente, v.g. si
quis signa amicitiae exhibeat ex animo inimico sicut fecit
ludas ; ab ea distinguitur simulatio improprie dicta et
materialis : est dissimulatio Seu actio ambigua ad celandam
veritatem, quae licita est ex iusta causa, semper ac alii
ex adiunctis colligere possunt mentem dissimulantis. Ita
Christus (Le. XXIV, 28) se finxit longius ire, ut discipulos
ad exercendam hospitalitatem excitaret.
Non igitur omnis fictio est simulatio, sed e converso
omnis simulatio est fictio.
866. Hypocrisis (huichelarij) est simulatio personae
alterius, praesertim si simulet peccator personam iusti, et
sic sumitur in N. T. (Le. XIII, 15) et in sermone theologico,
ut simulatio sanctitatis quam quis non habet (schijnheiligheid} ; — a qua differt occultatio peccati (vel silentium
de ipso) qua quis v. g. de ipso tacet ne exinde scandalum
generetur.
Hypocrisis est peccatum mortale 1) quando contemnitur
sanctitas, ut in Pharisaeis : sic enim « hypocrita dicitur
ille cuius intentio fertur ad utrumque, ut scii, non curet
sanctitatem habere, sed solum sanctus apparere» (q. ni,
a. 4) ; ergo contemnit sanctitatem, nolens acquirere sed
volens in peccato perseverare, et tamen simul studet placere
hominibus illam simulando ; 2) etiam quando procedit ex
fine mortaliter malo, v.g. ad haeresim dissimulandam aut
spargendam, ad iniuste acquirendum beneficium, ad seduc­
tionem et fornicationem obtinendam, etc.
Si vero finis intentus sit levis, non repugnans charitati,
erit peccatum veniale, v. g. cum aliquis in ipsa fictione delectatur,
vel si maiorem sanctitatem simulet.
Per se hypocrisis directe opponitur veritati, indirecte tamen
et per accidens multis virtutibus contrariari potest secundum
finem remotum, vel secundum instrumentum seu medium actus,
vel aliquid aliud huiusmodi.

867. lactantia (snoevertj, grootspraak) est mendacium per
excessum, quo quis per verba sese effert supra id quod re­
vera est. Est mortale si fiat cum iniuria Dei (Ez. XXVIII, 2)
vel magna iniuria seu contumelia proximi (Le. XVIII, 11) ; hinc
i° iactantia de bono opere est peccatum de se veniale (IV Reg.
Summi Theologiae

II. — 53

834

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

XVIII Ezech. XXVIII, 15) ; 2° de malo opere (Prov. II) si
includat illius approbationem (quod saepe fit si factum fuerit),
est mortale vel veniale secundum quod opus probatum sit ;
unde adest duplex peccatum : unum iactantiae (1er. XLVIII),
alterum delectationis in malo, cui saepe additur tertium : scan­
dalum ; 30 si autem includit solam approbationem circumstantiae
v. g. dexteritatis, quod saepe fit si agitur de opere ficto, de
se veniale non excedit.

868. Ironia (zelfkleinering') non sumitur hic pro locutione
figurata qua irrisorie aliquid per contrarium dicitur, sed est
mendacium per defectum, quo aliquis asserit de se aliquod vile
quod in se non agnoscit, aut quo negat de se aliquod magnum,
quod tamen percipit in seipso. Quamvis ratione materiae aequa­
les sint quia versantur circa idem, scii, circa conditionem per­
sonae, ironia tamen ordinarie est minus malum quam iactantia, quae solet ex turpiori motivo procedere, scii, ex appetitu
lucri vel honoris ; est nihilominus gravior si fiat ad dolose
decipiendum cum notabili detrimento.

QUAESTIO QUARTA.

DE VARIIS CASIBUS

quibus simul sit vere loquendum, secretum
servandum et mendacium vitandum,
Cum multae sint occasiones in quibus sit loquendum, ac
proinde verum dicendum, et tamen simul secretum sit servandum,
et mendacium vitandum, Utile erit principia superius exposita
ad varios practices casus applicare.

869. Quoad locutiones usuales. — Non mentitur : 1) ille
qui ex ioco dicit quod scit aperte falsum apparere audientibus,
quia verba in his circumstantiis non sunt deceptiva proximi ;
item 2) qui locutionibus tropicis vel hyperbolicis utitur vel
urbanis consuetis loquendi vel scribendi formulis, quia eX aesti­
matione communi non sunt nisi signa urbanitatis, vel modi
loquendi quibus nullus dat fidem ; 3) similiter non paucae
locutiones, in certis adiunctis, ex ipso usu communi iam non
significant id quod sonant sed factae sunt ambiguae seu minus
determinatae, v. g. non est domi, non est hic, egressus est e
domo, est foris, nescio, non habeo, c’est le prix de facture, etc.
Sic requisitus ad commodandam pecuniam sive ad dandam
eleemosynam, ex iusta causa abusus, importunae petitionis,
potest respondere : non habeo, utinam haberem ! i. e. quam
facile et secure mutuare possem.
870. Quoad declarationes aut iuramenta iniuste
extorta.— i)Qui promittit sub iuramento quod extorquetur vi,

DE VERITATE

835

metu, iniusto medio, potest promittere cum restrictione : quatenus
alter ius habet,
2) Qui non est obnoxius tributo, potest negare se habere
mercem tali tributo obnoxiam·
3) Judice incompetent! interroganti aut de re circa quam non
potest inquirenti, potest interrogatus secretum tacere aut negare.
4) Item obligatus ad secretum potest iurare se nihil mani­
festasse, si nihil manifestavit de eorum quae tenebatur celare.

871. Quoad secreta servanda.— Possunt uti restrictione
omnes personae publicae, interrogatae de rebus sibi commissis,
uti sunt ministri et legati principum, secretarii, duces exerci­
tuum, magistratus, advocati, medici, obstetrices, et quisquis
officium vel rationem habet veritatem occultandi. Hinc licitum
est affirmare etiam sub iuramento :
1) pro confessario, se nescire peccatum in confessione auditum,
se non audisse, nec scire, scii, ut hominem et scientia communicabili ;
2) unicuique, se nescire secretum naturale, promissum, com­
missum, ad quod cognoscendum interrogans ius non habet ;
3) illi qui delictum commisit, se non commisisse, si interrogatur
ab illo cui non tenetur fateri, quia non adest simplex probatio
Vel quia est innocens ;
4) quod etiam probabiliter valet de muliere quae commisit
adulterium et a marito interrogatur.
872· Quoad iudicia, —: Quando testis sub iuramento inter­
rogatur : si mentitur etiam leviter, periurium committit stricte
dictum ; si autem aequivoce loquatur aut taceat, violat iuramen­
tum quatenus promissorium totam veritatem dicendi (C. belg.
Instr. Crim., a. 75 ; 155 ; 317 ; C. Prov. civ., a. 262), quod est
grave peccatum, nisi levis adsit materia. Attamen si testis ille­
gitime seu sine iure interrogatur, potest uti amphibologia et
restrictione reali (in sensu exigçntis, prout ius habet). Hinc
1) iudici interroganti an sit locutus cum reo, an ad talem
locum venerit, an illum viderit, etc. si iustct adsit causa celandi,
respondere potest ad mentem iudicis : negando, i. e. non audivi
aut vidi quae ad causam instruendam pertinent ; caVeat tamen
scandalum ;
2) si ex testimonio ipsi testi vel suis immineat damnum
notabile, celare poterit, nisi damnum publicum vel alienum
praevaleat : lex respondendi enim non obligat ordinario cum
gravi incommodo. Ita interrogatus an veniat e loco qui creditur
peste infectus, potest negare si non laboret peste : ad mentem
interrogantis, qui intendit scire num periculum sjt infectionis
(saltem si usus communis ita intelligit) ;
3) testis interrogatus de culpa, qui novit reum commisisse
factum sed certo inculpabiliter (v. g. compensatione occulta),
recte negare potest se scire factum, i. e. culpabile, nisi interro­
getur de solo facto materiali vel de culpa mere iuridica v. g. in
causis civilibus ;
4) qui secreto tenetur quod iudici non est revelandum, res­
pondere debet se nescire rem.

836

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

873· Quoad contractus· — Licitum est affirmare etiam sub
iuramento gravi de causa :
1) illi qui ex errore substantiali contractum inivit invalidum,
non fuisse initum, v. g. si alicui iuramentum defertur circa
locationem verbo initam (C. C., a. 1715) ;
2) illi qui a debiti contracti obligatione liber est quacumque
ex ratione, sive quia iam satisfecit sed probare nequit, sive quia
indiget bonis absconditis ad sustentationem, sive quia alter remi­
sit, se non contraxisse debitum, scii, quod adhuc solvendum est,
vel se iam solvisse : ita qui cogitur iurare se mercis acceptae
pretium solvisse (C. C., a. 2275), si venditor clam remisit debi­
tum quod tunc in iudicio iniuste exigit ;
3) illi qui de successione alterius subtraxit quod suum erat
vel occultavit bona ex quibus non tenetur satisfaçere creditoribus,
se non subtraxisse, subintelligendo quod sit alienum, vel ex
quibus satisfacere teneatur. Sic pro iuramento in appositione
sigilli (C. Proc. civ., a. 914) et coram notario praestando in
confectione inventarii (ibid. a. 943), agitur de rebus defuncti
a successione subductis, non autem de illis quorum dominium
vel non habuit, vel in alios iam transtulit.

874. Quoad iuramenta politica. — Illicitum est: 1) supe­
riori illegitimo iurare agnitionem positivam vel adhaesionem vel
assistentiam, non autem passivam submissionem et obedientiam ;
2) legis iniquae executionem iurare, imo nec obedientiam si
Deo vel Ecclesiae legibus sit adversa, sed tantum in quantum
hisce non repugnat ; 3) in iuramentis politicis privatam restric­
tionem apponere : haec enim praestanda sunt sensu exigentis ;
unde si limitatio necessaria sit, oportet ut expresse inseratur vel
saltem subintelligi possit ex declaratione auctoritatis aut com­
muni aestimatione. Privatus scii, non habet ius limitandi sensum
auctoritatis, quia lex potest definire sensum actus ponendi.
Sic anno 1821 a Gulielmo I pro regno Holi.-Belgico expresse
declaratum fuit iuramentum non exigi nisi in sensu civili et
quoad Ordinationes civiles, et non obligare ad aliquid Dei et
Ecclesiae legibus adversans ; nec id censeri potest a subsequentibus guberniis revocatum.
Sectio

F.

DE ALIIS HABITIBUS IUSTITIAE ADNEXI?.
QUAESTIO PRIMA.

DE GRATITUDINE ET INGRATITUDINE.
S. Th. Il-Il, q. 106 et 107.

875. Gratitudo {dankbaarheii) sumitur : i° generatim
pro quacumque virtute qua aliquo modo compensamus

DE ALIIS HABITIBUS IUSTITIAE ADNEXIS

837

debitum ex beneficio, sive agnitiope beneficii accepti, sive
gratiarum actione, sive altero beneficio ; sic sumpta in­
cludit religionem erga Deum, pieta em erga parentes et
observantiam erga superiores, quibus ipsis reddimus etiam
gratias pro beneficiis acceptis, et quidem ex debito strictoita ut hae tres virtutes sint eminens gratitudo ;
2° specialiter Oro virtute distincta et speciali quae respicit
tantum benefactores particulares, et quae definiri potest :
virtus recompensans gratiam benefactoribus debitam.
Sicut enim Deo debemus honorem specialem quia est primum
omnium bonorum principium, sicut parentibus et superioribus
debemus honorem specialem, quia ex ipsis specialia vel communia
beneficia procedunt, ita etiam benefactoribus debetur honor
specialis a quibus particularia et privata beneficia percepimus.
Ubi enim specialis est ratio debiti, ibi specialis est virtus.
Hinc de obiecto eius materiali et formali similiter est dicendum
aç de pietate aut observantia.

876. Recompensatio beneficii potest pertinere ad
tria : 1) ad iustitiam, quando recompensatio habet rationem
debiti legalis, sicut in mutuo, et tunc debet attendi secun­
dum quantitatem dati ; 2) ad amicitiam, et 3) ad gratitudinem, quando recompensatio habet rationem debiti mo­
ralis, et tunc magis attendit affectum dantis, qui ex libera
et gratuita electione amicitiam vel beneficium concessit,
quant effectum seu donum. Et ideo qui beneficium accepit,
ad hoc obligatur ex debito honestatis, ut similiter aliquid
gratis impendat.
Non autem videretur gratis aliquid impendere, nisi excedat
quantitatem accepti beneficii ; quia quamdiu récompensât minus
vel aequale, non videtur facere gratis, sed reddere quod accepit.
Unde gratiae recompensatio semper tendit ut pro suo posse
aliquid maius retribuat.
Porro sicut in beneficio dando duo considerantur : primo affec­
tus, deinde donum, ita etiam in ipsius recompensatione ; unde
gratitudo magis est in affectu seu grato animo quam in effectu.
Facit scii, aequalitatem voluntatum. Et quantum quidem ad
affectum, recompensatio statim fieri debet ; quantum autem ad
donum, debet expectari tempus quo recompensatio sit bene­
factori opportuna : si enim statim aliquod munus pro munere
redditur, non videtur esse yirtuosa recompensatio sed invita.

877· Corollaria. — 1. Igitur debitum quod attendit
gratitudo non est debitum strictum seu legale ; sed ad eam

838

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

pertinet retributio quae fit eX solo debito honestatis, quam
scii, aliquis sponte facit. Et ideo a stricta iustitia gratitudo deficit
et est pars eius potentialis.

2. Officia beneficentiae et gratitudinis erga benefactorem sunt :
a) per se, amor specialis, honor et reverentia, quia benefactor
est principium beneficiorum, b) per accidens, subsidium seu
subventio, si benefactor indigeat.

3. Beneficium stricto sensu est indebita et utilis praestantia,
gratis alicui facta ex affectu benevolentiae,; unde qui dat auxilium
ad peccandum, non confert beneficium sed magis nocumentum ;
et ideo non debetur ei gratiarum actio (q. 107, a. I, ad 1).

878. Gratitudini opponuntur duo vitia : unum per
excessum, scii, recompensatio beneficii facta vel pro quibus
non debet vel citius quam debet ; magis autem ipsi
opponitur alterum per defectum quod vocatur ingratitudo,
quae est duplex :
i° materialis, quando absque contemptu vel omittitur
gratitudinis officium, vel committitur aliquid contra bene­
factorem : haec non est speciale peccatum, sed ingratitudo
erga Deum est circumstantia generalis omnis peccati,
ingratitudo erga hominem est circumstantia peccati quod
contra illum committitur ;
20 formalis, quando beneficium vel benefactoris animus
contemnitur, ut non videaris ei obstrictus seu debitor
ratione beneficii : haec est speciale peccatum, virtuti
gratitudinis directe oppositum, per se et ordinarie mortale,
sicut dictum est de inobedientia formali (n. 844).
Ingratitudo fit duplici modo : a) per omissionem, omit­
tendo officium quod gratitudo exigit. Haec est peccatum
(II Tim. III, 2), quia provenit ex negligentia aut ex alia
indispositione ad virtutem ; per se tantum veniale, quia
obligatio gratitudinis non oritur ex stricto iure aut debito
sed ex debito honestatis, per accidens mortale ex contemptu
benefactoris vel beneficii notabilis, aut si benefactor sit
in gravi necessitate vel etiam ex omissione sit graviter
offendendus : tunc enim species additur mortalis contra
gratitudinem ;
b) per commissionem, agendo aliquid gratitudini contra­
rium. Haec est peccatum mortale vel veniale secundum
conditionem operis quod fit contra benefactorem.

DE ALIIS HABITIBUS IUSTITIAE ADNEXIS

839

879. Triplex est gradus gratitudinis : 1»» est in animo,
scii, agnitio et grata memoria beneficii ; 2US est in verbis, laudando
et gratias agendo ; 3U9 est in factis, aliud beneficium retribuendo
pro tempore et loco secundum facultatem. Ex quo patet pauperes
posse etiam esse gratos, saltem primo et secundo modo, etiam
tertio secundum affectum.
Similiter triplex est gradus ingratitudinis, ordine tamen inverso,
quia quod est ultimum in generatione est primum in resolutione ;
hinc ius est ut homo beneficia non retribuat ; 2U9 ut dissimulet,
gratias non agens nec demonstrans se beneficia accepisse ;
jus et gravissimus est quod non recognoscat sive per oblivionem
voluntariam sive alio modo. Et quia negatio in affirmatione
opposita intelligitur, ideo tres gradus sunt ingratitudinis con­
trariae : ius quod aliquis retribuat mala pro bonis, 2US quod
beneficia vituperet, 3UB quod beneficium quasi maleficium reputet.
880. Animadversio. — Notat S. Thomas, q. 106, a. 2,
innocentem magis teneri ad gratias Deo agendas, si consideretur
magnitudo gratiae collatae secundum se, quia, ceteris paribus,
maius donum ei datur a Deo, et magis continuatum ; — e
contra poenitentem magis teneri, si consideretur magnitudo gra­
tiae comparative ad ipsum, quia ipsi magis datur gratis, nam cum
esset dignus poena, datur ei gratia. Sicut etiam parvum donum
pauperi datum est ei maius quam diviti magnum. « Et quia
actus circa singularia sunt, in iis quae agenda sunt magis con­
sideratur quod est hic et nunc tale quam quod est simpliciter
tale », hinc posterior consideratio praeponderat.
QUAESTIO SECUNDA.

DE VINDICATIONE.
S. Th. ΙΙ-Π, q. 108.

881. Vindicatio (strafvaardigheid) stricto sensu est ali­
cuius mali poenalis inflictio pro peccato. Est illicita, si
intentio vindicantis principaliter feratur in malum illius de
quo vindictam sumit et ibi quiescit : hoc enim est odium ;
— si autem principaliter feratur in aliquod bonum ad quod
pervenitur per poenam peccantis, v. g. ad emendationem
peccantis, vel eius cohibitionem et quietem aliorum, et ad
iustitiae conservationem et Dei honorem, potest esse licita,
quia poena merito tribuitur malefactori ; non tamen erit
licita de facto, nisi aliis circumstantiis debitis servatis, scii,
quod vindicatio fiat auctoritate publica et iuxta mensuram
delicti.
882. Datur virtus specialis vindicationis. — Ad

840

§UMMA THEOLOGIAE MORALIS

quamlibet enim inclinationem naturalem debite regendam
ordinatur virtus specialis ; atqui homini inest naturalis
inclinatio ad defendendum se contra miurias ne ei infe­
rantur vel iam illatas ulciscatur, non intentione quidem
nocendi sed nocumenta removendi; ergo ut debite exeat
in actum, debet dirigi quadam virtute, qua homo debitam
mensuram in vindicando conservet.
Quae ceteroqilin habet obiectum speciale : appetit enim
poenam praecise ut ordo iustitiae servetur aut redintegretur,
v.g. ut habeatur reparatio iniuriae et satisfactio partis laesae.
Duos habet actus : unum principalem, ulcisci ; alterum
secundariunb impedire injurias. Unde definitur a S. Au­
gustino, de div, quaest. 83, q. 31, ex Tullio: Virtus
per quam vis aut iniuria et omnino omne quod futurum est,
defendendo aut ulciscendo propulsatur.
Porro virtus illa non tantum inest superioribus sed etiam
particularibus : licet enim iu per seipsos ultionem exercere non
possint, debent tamen eam appetere, non odio, sed ex honesto
tine, non maiorem nec aliter interendam quam oportet.
Ut autem ammadverut Caietanus, haec est ditierentia inter
publicam et privatam personam, quod persona publica debet
debito legali vindicare illatas iniunas sibi commissas, privata
autem persona debet debito morali tantum vindicare iniuriam
sibi illatam : non enim potest cogi quod vindicet se, iudex
autem cogi potest ad vindictam exercendam.
Hinc virtus vindicationis quae euam privatis inest, non est
proprie dicta iustitia sed pars eius potentialis. In quantum vero
perunet ad personam publjcam, vindicatio est actus ipsius iusti­
tiae. Ut a persona publica exercetur propter bonum commune
ad iustitiam spectat legalem ; ratione formae iri quantum poenas
proportionaliter infligit delictis, ad iusutiam distributivam ;
ratione materiae ad iustitiam commutauvam, dum aequale
debitum alicui secundum quantitatem reddit.

883. Vindicationi opponuntur duo vitia : unum per
excessum, crudehtas vel saevitia, quae excedit mensuram in
puniendo ; alterum per defectum, cum aliquis nimis remissus
est in puniendo (Prov. Xill, 24).

1
«

DE ALIIS HABITIBUS IUSTITIAE ADNEXIS
QUAESTIO

841

TERTIA.

DE LIBERALITATE.
S. Th, II-II, q. 117-119.

884. Liberalitas (vrijgevigheid) est virtus moderans
amorem divitiarum et reddens hominem promptum ad
eas erogandas quando recta ratio dictat ; divitiarum autem
nomine veniunt omnia bona exteriora’quatenus utilia sunt
homini et pecunia aestimari possunt.
Est virtus, quia in elargiendis pecuniis moderatur af­
fectum et usum secundum rationis dictamen, et ita facit
bene uti iis quibus male uti possumus.
Immediate versatur circa passiones : aestimationem et affectum
pecuniarum, moderando illa ut non plus nec minus aestimentur
quam oporteat ; mediate et consequenter circa usum divitiarum :
tum indirecte tollendo impedimentum recti usus, scii, nimium
amorem earum ; tum directe movendo ad earum promptam
ad alios elargitionem. Ad usum pecuniae erga seipsum, natura
satis unumquemque movet, sed ad eam aliis elargiendam quando
et quomodo oportet, opus est speciali virtute naturae super­
addita. Ex quibus sequitur pauperes posse habere virtutem
liberalitatis, quantum ad obiectum immediatum, quando habent
rectum affectum ad pecuniam, ita ut parati sint ad elargiendam
illam quam possiderent.

Est adnexa iustitiae, quia ex una parte ab ea deficit,
quia non reddit alteri quod est illius sed quod suum est,
ex altera parte cum ea convenit, quatenus est ad alterum
et est circa res exteriores sicut iustitia : sic aliqualiter
debitum reddit ad aequalitatem illius quod decet.
Hinc differt a) a misericordia et a beneficentia charitatis :
istae çtiam quod suum est dant aliis, sed ex diversis motivis,
quia compatitur indigentibus vel quia diligit ; liberalitas autem
quia non aestimat plus pecuniam quam oportet ; unde dat
etiam ignotis, non tantum amicis ;
b) a magnificentia : haec utitur divitiis sub speciali ratione,
secundum quod assumuntur in alicuius operis magni expletionem ;
liberalitas est circa mediocres erogationes. Unde magnificentia
superadditur liberalitati.

885. Liberalitas non est maxima virtutum, quia
minus est moderari affectum circa usum divitiarum quam

842

SUMMA THEOLOGIAE MQRALIS

moderari passiones pertinentes ad proprium corpus, quod facit
temperantia ; et quam procurare bonum commune, quod facit
fortitudo et iustitia ; et quam versari circa bonum divinum, uti
virtutes theologicae. Attamen ex consequenti habet quamdam
excellentiam et ad multa utilis est : ex hoc enim quod homo
non sit nimis affectus ad pecunias, sequitur quod facile iis utatur
et ad utilitatem aliorum et ad gloriam Dei.

886.Avaritia opponitur liberalitati per defectum.—
Avaritia est inordinatus appetitus divitiarum; qui est duplex :
a) appetitus inordinatus in accipiendo et retinendo
indebite, qui opponitur iustitiae et ideo ex genere suo est
graviter malus ;
b) inordinatus affectus quo nimis amantur divitiae aut
desiderantur aut nimis delectationi placent, qui opponitur
liberalitati, et est de se leviter malus, quia est tantum
excessus in amore rei secundum se indifferentis et licitae ;
nisi propter affectum divitiarum aliquis paratus sit com­
mittere aliquod peccatum mortale, vel in divitiis finem
ultimum constituat.
Peccatum avaritiae sub aliquo respectu est aliis gravius et turpius,
scii, ex parte boni cui inordinate subditur appetitus humanus.
Cum enim turpius sit inordinate subesse inferiori bono quam
superiori, tanto deformius est peccatum quanto minus est bonum
cui appetitus inordinate subiicitur. Bonum autem exteriorum
rerum cui subiicitur avarus est infimum inter omnia bona
humana, minus scii, quam bonum corporis aut animae. Ergo
avaritia sub hoc respectu est aliis peccatis turpius. — Simpliciter
tamen non est gravius, ex parte scii, boni quod corrumpit
seu quo privat : secundum hoc enim peccatum quod est contra
Deum est gravius, et sub hoc est peccatum contra personam
hominis propriam vel alienam, et sub hoc illud quod est solum
contra res exteriores quae sunt ad usum hominis deputatae,
ut est avaritia. Cum autem privatio boni se habet formaliter in
peccato, conversio ad bonum creatum se habet materialiter,
potior est consideratio secundum formale, ideo simpliciter
loquendo avaritia non est maximum omnium peccatorum.
Est tamen peccatum capitale, imo omnium peccatorum radix,
uti explicatum est in tr. de Peccatis (I, n. 504 et 497).

887. Prodigalitas opponitur liberalitati per exces­
sum. — Prodigalitas dicitur erogatio superflua rerum
suarum ; est contra liberalitatem quae ponit modum iuxta
rectam rationem in erogandis divitiis, quem modum tollit
prodigalitas, non praecise quia excedit in quantitate, nam

DE ALIIS HABITIBUS IUSTITIAE ADNEXIS

843

liberalis dare potest plus quam prodigus, sed quia non
erogat secundum rectam rationem, quatenus dat ubi,
quando, quod, et quibus dare non debet.
Opponitur autem avaritiae secundum excessum simul et
defectum : in affectione divitiarum avarus excedit, prodigus
deficit ; in usu divitiarum prodigus excedit in dando, deficit in
retinendo, e contra avarus deficit in dando et excedit in reti­
nendo. Hinc potest quis esse simul avarus et prodigus, avarus in
acquirendo, prodigus in dando, puta si sit avarus ut possit esse
prodigus.
Est tamen prodigalitas minus peccatum quam avaritia, a) ratione
obiecti, quia haec magis differt a virtute opposita : magis enim
ad liberalitatem pertinet dare in quo superabundat prodigus,
quam accipere vel retinere in quo superabundat avarus ; b) etiam
ratione effectus, quia prodigus est multis utilis, avarus vero
nulli sed nec sibiipsi ; c) ratione durationis, quia prodigalitas
est facile sanabilis, per aetatem aut per egestatem quam causât,
hon ita avaritia.

Secundum se est peccatum veniale, quia est solus usus
excessivus ex propriis bonis, et quidem infimis. Potest
tamen esse mortale : 1) ex ratione finis mortaliter mali, ut
si opes profundantur propter luxuriam ; 2) ratione damni,
ut si quis inde fiat impotens ad debita solvenda vel ad
procuranda necessaria familiae ; 3) ratione specialis obli­
gationis superflua dandi in determinatam causam, v· g.
in causas pias, ut de bonis ecclesiasticis (n. 195).

QUAESTIO QUARTA.

PE AFFABILITATE.
S. Th· II-II» q· 114-116.

888. Affabilitas (minzaamheid) non habet perfectam
rationem amicitiae quae est amor mutuus, sed eius simili­
tudinem, in quantum quis decenter se habet ad illos cum
quibus conversatur quasi ad amiços, non quidem praecise
ex benevolentia, sed quia ita congruit ad vitam socialem.
Vocatur etiam comitas, honestas, urbanitas, et quandoque
amicitia, et definiri potest : Virtus efficiens conversationem
cum proximo gratam in dictis et in factis, ut ad unum­
quemque homo se habeat secundum quod decet.

844

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Est virtus, nam per eam aliquis ex debito vitae socialis
in communi convictu se decenter habet ad alios, spectata
conditione personarum et aliis circumstantiis, ita ut omni­
bus eius conversatio sit rationabiliter grata et suavis
quando oportet, et nisi ratio aliter dictet.
Est virtus specialis, quia habet obiectum speciale seu
specialem boni rationem, quae est in eo quod homo
convenienter ad alios ordinetur in communi conversatione
secundum quod exigit vita socialis.
Est adnexa iustitiae, quia cum ea convenit in hoc quod
sit ad alterum, deficit autem a ratione debiti, quod in
ea nec est legale nec ex beneficio proveniens recepto, sed
solum attendit debitum honestatis, quia naturae socialis
sumus ; unde magis se tenet ex parte illius in quo est
affabilitas quam ex parte aliorum quibus exhibetur.
Est virtus necessaria, nam sine ipsa parum sumus idonei
ad vitam socialem : sicut homo nequit vivere in societate
sine veritate, ita non bene sine affabilitate.
889. Affabilitati opponuntur duo vitia opposita. —
Tenet affabilitas medium ita ut homo nec nimis blande
nec nimis aspere se gerat in humano consortio. Hinc
per excessum ipsi opponitur adulatio seu blanditia; per
defectum morositas seu litigium.
A. Adulatio est quando quis supra debitum modunTvirtutis
alios vult verbis vel faetis delectare in communi conversatione :
si id faciat sola intentione placendi vocatur placidus, si intentione
utilitatis est adulator stricte dictus. Adulatio definiri potest :
nimia et indecora ad homines accommodatio.
Per se non est peccatum mortale, quia est merus excessus
in studio placendi et delectandi, quod non repugnat charitati ;
potest tamen fieri mortale : 1) ratione materiae, ut si quis laudat
peccatum mortale alterius ; 2) ratione intentionis inferendi nota­
bile damnum ; 3) ratione effectus seu occasionaliter, ut si quis
sine expressa intentione nocet tamen notabiliter, dans occasionem
gravis peccati seu grave scandalum.

B. Morositas seu litigium est quando quis praebet se difficilem
in consortio, nunquam acquiescens, semper contradicens verbis
alterius, non quidem ex defectu amoris : id est discordia quae
opponitur charitati ; neque ex ira : hoc opponitur mansuetudini ;
sed ex intentione non placendi aut contristandi, ut guis moribus
obsequatur. A S.Thoma vocatui; litigium, quia sic morosus facile

DE ALIIS HABITIBUS IUSTITIAE ADNEXIS

845

lites excitat ; quamvis haec stricte distinguantur : morositas est
asperitas conversationis, litigium potius alienarum actionum
contradictio.
Litigium per se non est peccatum mortale, quia solum affert
aliquam molestiam in consortio, quod non est contra charitatem :
quamvis enim aliquantulum noceat vitae sociali, eam tamen non
evertit. Attamen, secundum se spectata est gravior adulatione,
quia magis contrariatur affabilitati ; quae magis tendit ad de­
lectandum quam ad contristandum. Et quamvis adulatio cum
dolo existens videatur turpior, non tamen ideo de se est gravior ;
at si consideretur secundum causam finalem, gravior saepius erit
adulatio, ratione finis qui intenditur, ut indebiti lucri vel honoris
per deceptionem obtinendi.

QUAESTIO QUINTA.

DE AEQUITATE.
S. Th.

II-II, q. 80 et 120 ; I-II, q. 96, a. 6.

890. Aequitas (επιείκεια, benignitas, moderatio ; bil­
ly'kheid~) 1) sensu generali est iustitia naturalis, prae­
sertim ubi opponitur legi humanae quam supplet aut
corrigit ; et sic non distinguitur a iustitia, ac parit iura
et officia stricte dicta ;
2) sensu stricto est a) vel benigna legis interpretatio et
observantia quae contra verba legis sequitur mentem
habitualem legislatoris, atque virtus moralis inclinans ad
ita agendum ; haec solet nomine graeco vocari epichia, sicut
explicatum fuit in tractatu de Legibus (I, n. 296). Ita
potissimum intelligunt veteres et scholastici, v. g. S. Tho­
mas, q. 120 ;
b) vel congrua moderatio iuris proprie dicti, quae dicit
quamdam iuris remissionem, atque virtus ad id disponens ;
ut si creditor moram concedit debitori, dum sibi non
multum no?et, illi vero prodest, aut si dominus ex opera­
riorum laboribus lucrum extraordinarium perçipit et ideo
ultra mercedem ipsis largitur (n, 554). Ita saepius intelligunt
moderni, at sensus non erat veteribus ignotus, uti constat
ex S. Thoma, q. 80, ad 3.
Differunt istae duae aequitates : prima inest debitoribus
qui ius reddere seu legem observare debent ; altera est in
creditoribus qui ius possunt exigere.

846

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

891. Epichia seu aequitas inclinans ad benignam
observantiam legis, pertinet ad iustitiam legalem
cuius est pars subiectiva seu species. — Definiri
potest, conformiter ad dicta Aristotelis, Eth. V, c. 10,
n. 6 : virtus directiva legis, ubi deficit propter universale ;
ut ostendit S. Thomas, q. 120, a. 1 :
« Quia humani actus de quibus leges dantur in singularibus
contingentibus consistunt, quae infinitis modis variari possunt,
npn fuit possibile aliquam regulam legis institui (aut enuntiari)
quae in nullo casu deficeret. Sed legislatores attendunt ad id quod
in pluribus accidit, secundum hoc leges ferentes ; quam tamen
in aliquibus casibus servare est contra aequitatem iustitiae, et
contra commune bonum quod lex intendit. Sicut lex instituit,
quod deposita reddantur, quia hoc ut in pluribus iustum est.
Contingit tamen aliquando esse nocivum, puta si furiosus de­
posuit gladium et eum reposcat dum est in furia ; vel si aliquis
reposcat depositum ad patriae impugnationem. In his ergo et
similibus casibus, malum est sequi legem positam ; bonum
autem est, praetermissis verbis legis, sequi id quod poscit
iustitiae ratio, et communis utilitas. Et ad hoc ordinatur epichia,
quae apud nos dicitur aequitas. Unde patet quod epichia sit
virtus ».
Itaque 1. obiectum huius virtutis est bonum commune, sed
speciali modo praeter communes regulas et verba legis quae­
rendum in casibus particularibus, in quibus ipsa lex in malum
vergeret propter suam universalitatem ; quod praebet specialem
difficultatem, nam in eo quandoque haerent et ipsi docti qui
zelo legis ducti eius verba scrupulosius sectantur ; unde indiget
speciali virtute.
2. Causa epichiae non est defectus legis, sed eius generalitas,
quae ad plerosque casus est aptata, in paucis tamen deficere potest.
3. Pertinet ad iustitiam legalem. Etenim iustitia legalis respicit
bonum commune procurandum ; id autem procurari potest vel
secundum verba legis, vel secundum intentionem superiorem
ac habitualem legislatoris. In primo casu est iustitia legalis
strictius dicta ; in altero, est epichia seu aequitas. Ergo haec
est species iustitiae legalis. Cum autem intentio legislatoris
potissimum spectari debet, ideo epichia est pars potior iustitiae
legalis (a. 2, et ad 1).

892. Aequitas inclinans voluntatem ad moderatum
iuris usum est virtus adnexa iustitiae particularis
seu pars potentialis. — Definiri potest ■ Virtus inclinans
ad humanum iuris usum conformiter ad rectam rationem.

Est virtus specialis quia respicit specialem rationem boni
seu honestatis, quae consistit in quadam iuris remissione

DE ALIIS HABITIBUS IUSTITIAE ADNEXIS

847

ac usu humano, quatenus homine dignum est ut ita erga
alterum hominem mitius agat ad rectum convictum et con­
venientem conversationem hominum inter se. Unde hac
ratione habet quamdam affinitatem cum affabilitate.
Est adnexa iustitiae, a qua ex una parte deficit cum
alteri non insit ius seu debitum strictum in lege vel con­
ventione fundatum ; sed quacum ex altera parte convenit,
quia aliquale debitum alteri reddit merae honestatis, in
quantum in altero est quasi initium iuris seu quidam
titulus imperfectus decentiae qui aliquo modo postulat
benignum et mitigatum iuris usum. Unde aequitas per se
obligat solum sub levi nec cum gravi incommodo; et S. Tho­
mas notat eam « parum habere de ratione debiti » (q. 80).
Hinc aequitas jnediat inter charitatem et iustitiam, estque
quaedam mitigatio atque perfectio iustitiae : iustitia, ait S. Cy­
prianus, dulcore misericordiae temperata. De illa ait Aristoteles,
Eth· V, c. 10 : « Qui non nimis urget ius summum, neque in
deteriorem partem, sed de iure suo concedit potius, etiamsi legis
auxiliis niti possit, is est aequus et bonus ; atque hic habitus
aequitas appellatur ».

893· Animadversiones.— 1. Aequitas in utroque sensu
accepta, cum pertineat ad iustitiam, subiectatur in voluntate ;
et est executio virtutis gnome quae est adnexa prudentiae et
inest rationi, ut valeat bene iudicare quomodo in casibus in­
solitis sit praeter communes regulas agendum, atque dirigit
aequitatem. Ex quo intelligitur aequitatis praestantia, cum non
a communi sed ab altiori dirigatur prudentia.
2. Adagium : Summum ius summa iniuria intelligendum est,
sive a) de iure positivo quod urgetur dum adversatur iustitiae
naturali ; vel b) de interpretatione legis quae omnino urgetur
reiecta omni epichia ; — non vero c) de usu iuris, sola aequitate
illa praetermissa quae est pars potentialis iustitiae : praetermissio
enim debiti ir.'perfecti nequit esse iniuria summa.

QUAESTIO SEXTA.

DE DONO PIETATIS.
. S. Th. Π-ΙΙ, q. 121.

894. Donum Spiritus sancti quod respondet iusti­
tiae est pietas in Deum. — « Dona Spiritus sancti
sunt quaedam habituales animi dispositiones, quibus est
prompte mobilis a Spiritu sancto (speciali motione). Inter

848

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

cetera autem movet Spiritus sanctus (speciali motione) ad
hoc quod affectum quemdam filialem habeamus ad Deum,
secundum illud Rom. VIII, 15 : Accepistis spiritum adop­
tionis filiorum in quo clamamus ; Abba, Pater. Et quia ad
pietatem proprie pertinet officium et cultum patri exhibere,
consequens est quod pietas, secundum quam cultum et
officium exhibemus Deo ut Patri, per instinctum Spiritus
sancti, sit Spiritus sancti donum (a. 1)... Sicut per pie­
tatem quae est virtus, exhibet homo officium et cultum
non solum patri carnali, sed etiam omnibus sanguine
iunctis, secundum quod pertinent ad patrem ; ita etiam
pietas secundum quod est donum, non solum exhibet
cultum et officium Deo, sed etiam omnibus hominibus
in quantum pertinent ad Deum » (ad 3).
Hinc intelligitur quod correspondet iustitiae, quia est
ad alterum sicut iustitia. Est tamen ipsi excellentior, nam
praestat etiam religioni quae est potissima inter partes
iustitiae : religio enim exhibet cultum Deo^ut primo
principio, pietas autem Deo ut patri.
In diverso gradu exercetur.
« Primus doni pietatis gradus est, per quem circa alios tam
clementer, liberaliter seu communicabiliter nos habemus, sicut
ad salutem exigitur. Tenemur enim proximis nostris spiritualia
atque corporalia bona nostra pro causa, loco et tempore communi­
care. Dum igitur ex eo quod nobis abundat aliis damus, nec in
tantum communicare volumus, quod ipsi penuriam aliquam
sustineamus, tunc primum pietatis gradum adepti sumus.
Secundus vero gradus ipsius est, etiam ex necessariis nostris
communicare confratribus.
Tertius gradus est, dum homo seipsum aliquando impendit,
quemadmodum ait Apostolus : Libenter impendam et super­

impendar ipse pro animabus vestris1 ».

895. Dono pietatis correspondet 2a beatitude :
Beati mites quoniam possidebunt terram.
Si convenientia donorum et beatitudinum consideretur secun­
dum materiam et actus, dono pietatis melius correspondent 4a
et 5a béatitude, scii, desiderium iustitiae et misericordia ad alios
propter Deum communem patrem. At congruentius forsan
considerantur beatitudines iuxta m°tiva ipsarum et secundum
ordinem enumerationis ; et tunc Secunda habet aliquam con­
venientiam cum pietate, quatenus per mansuetudinem tolluntur

impedimenta actuum pietatis.

I. Dionysius Carthusianus, De danis, tr. III, a. 40.

SEXTA PARS.
DE PRAECEPTIS IUSTITIAE
QUAESTIO

UNICA.

S. Th. II-II, q. 122 ; I-II, q. 100, a. 3-7.

896. Omnia praecepta (^ecalogi sunt praecepta
iustitiae.
Praecepta decalogi sunt prima principia
determinata legis, quibus statim modica consideratione
ratio naturalis assentitur quasi manifestissimis principiis.
Sed ratio debiti, quae requiritur ad praeceptum, manifestis­
sime apparet in iustitia quae est ad alterum : nam « in iis
quae sunt ad seipsum videtur primo aspectu quod homo
sit sui dominus, et quod liceat ei facere quodlibet ; sed
in iis quae sunt ad alterum, manifeste apparet, quod homo
est alteri obligatus ad reddendum ei quod debet ». Ergo
praecepta decalogi oportet ad iustitiam pertinere (a. 1).
Hinc tria priora praecepta sunt de actibus religionis,
quae est potissima iustitiae pars potentialis ; quartum est
de actibus pietatis quae est secunda inter istas ; alia sex
sunt de actibus iustitiae communiter et stricte dictae quae
est inter aequales.
897. Decem praecepta decalogi convenienter ordi­
nata sunt. — Quod iuxta S. Thomae doctrinam ita fere
probat Billuart, de virt, iust. adn., diss. 3, a. n :
Praecepta decalogi instituta sunt ad formandum ho­
minem ad virtutem : ad legem enim pertinet facere homines
bonos et virtuosos ; ergo oportuit praecepta decalogi
ordinari secundum ordinem generationis, qua scii.sit homo
bonus et virtuosus. Porro in ordine generationis duo sunt
attendenda :
A. Primum, quod prima pars constituatur, ut in gene­
ratione hominis cor, in domo fundamentum : ita in bono
Siunaui Theologia· Moralb Π. — 54

850

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

morali seu animae bonitas voluntatis, ex qua aliquis bene
utitur qualibet alia bonitate ; bonitas autem voluntatis
attenditur penes obiectum suum quod est finis. Et ideo
in eo qui per legem erat instituendus ad virtutem, primo
oportuit quasi tacere quoddam fundamentum religionis,
per quam homo debite ordinatur in Deum, qui est ultimus
finis humanae voluntatis. Ego sum Dominus Deus tuus (Ex.
XX, 2). Sed quia in ordine generationis antequam prima
pars constituatur, contraria et impedimenta tolli debent :
prius enim agricola purgat agrum quam semen spargat ;
ideo ante omnia homo sic erat in religione instituendus ut
verae religionis impedimenta excluderet. lamvero
I. Praecipuum impedimentum verae religionis est quod
homo falso deo inhaereat aut verum indebite colat, quod
constituit superstitionem. Et ad hoc excludendum ponitur
im praeceptum : Non habebis deos alienos, non facies tibi
sculptile, etc.
II. Post exclusum primum impedimentum quod op­
ponitur verae religioni per excessum et pertinet ad super­
stitionem quae impedit ne suscipiatur verus Deus ad
colendum, convenienter tollitur aliud quod opponitur
religioni per defectum, et est irreligiositas quae impedit
quominus Deus, postquam susceptus est, honoretur :
prius est enim Deum suscipere ad colendum, quam suscep­
tum honorare. Ergo praemisso praecepto quo prohibetur
superstitio, convenienter ponitur 2m quo prohibetur periurium seu omnis inordinata et irreverens divini nominis
assumptio : Non assumes nomen Domini Dei tui in vanum.
III. Remotis impedimentis verae religionis per primum
et secundum praeceptum, consequens erat ut tertium
praeceptum poneretur per quod homines in vera religione
fundarentur. Ad religionem vero pertinet cultum Dei
exhibere ; unde convenienter ponitur 3m praeceptum de
sanctificatione sabbati : Memento ut diem sabbati (i. e.
requiei religiosae) sanctifices.
B. Sed praecepta decalogi ordinantur non solum ad
dilectionem Dei sed etiam ad dilectionem proximi, tamquam
ad finem; inter proximos autem maxime obligamur paren­
tibus, ideo :

DE PRAECEPTIS IUSTITIAE

851

IV. Immediate post praecepta ordinantia nos ad Deum,
ponitur 4m praeceptum pietatis ordinans ad parentes qui
sunt particulare principium nostri esse, sicut Deus est
universale principium : Honora patrem tuum et matrem
tuam; intelligendo nomine patris et matris quoscumque
etiam superiores.
C. Tandem sicut per praefatas partes potentiales iustitiae,
religionem scii, et pietatem, debitum redditur aliquibus
determinatis personis, quibus homo ex aliqua speciali
ratione obligatur, ita per iustitiam ipsam proprie dictam
aliquis debitum reddit indiscriminatim omnibus. Et ideo
post tria prima praecepta pertinentia ad religionem, et
post quartum quod est pietatis, qua redditur parentibus
speciale debitum, necesse fuit quod ponerentur conse­
quenter aliqua praecepta pertinentia ad iustitiam proprie
dictam, quae indifferenter omnibus debitum reddit. Et ad
hoc ponuntur sex ultima praecepta quibus prohibemur
inferre nocumentum proximo ; scii.
V. In persona eius, quod prohibet 5m praeceptum :
Non occides, ubi sub homicidio tamquam sub principaliori
intelliguntur omnia nocumenta personalia.
VI. In persona ipsi coniuncta maxime per libidinem, quod
vetat 6m praeceptum : Non moechaberis.
VII. In rebus exterioribus corporalibus, quod prohibet 7m
praeceptum : Non furtum facies.
VIII. In rebus externis incorporalibus, scii, fama et honore,
quod prohibet 8m praeceptum : Non loqueris contra proxi­
mum tuum falsum testimonium.
IX. Ipsa voluntate adulterandi, quam prohibet 9m prae­
ceptum : Non desiderabis uxorem proximi.
X. Denique voluntate furandi, quam vetat iom : Non
concupisces domum proximi tui, etc.
Per sextum quidem et septimum praeceptum quibus prohibetur
adulterium et furtum, etiam procul dubio prohibetur implicite
eorum voluntas, sicut per quintum et octavum prohibetur
voluntas homicidii et falsi testimonii. Ne quis tamen putaret
his praeceptis solum prohiberi opera externa adulterii et furti,
et non eorum voluntatem, quales erant plures inter carnales
ludaeos, et etiamnum sunt inter rudes Christianos, voluit Deus
hanc utramque concupiscentiam specialibus et distinctis prae­

852

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

ceptis prohibere. Ideo vero concupiscentiam adulterii et furti
potius quam homicidii et falsi testimonii specialiter prohibuit,
quia adulterium habet rationem boni delectabilis, furtum rationem
boni utilis, et ideo fortius et frequentius animum alliciunt ;
homicidium autem secundum se sicut et falsum testimonium
sunt potius horribilia quam concupiscibilia : vita enim hominis
sicut et veritas naturaliter amantur.

898. Animadversiones. — 1. Decem praecepta legis non
fuerunt ab omnibus eodem modo aut ordine distincta ; sed
nihil refert ad doctrinam, Secuti sumus divisionem quae iam
in Ecclesia catholica evasit communis.
2. Praeceptis decalogi in V. L. additae sunt multae determi­
nationes caeremoniales cultus divini, prout ordinantur in Deum,
et determinationes iustitiae inter homines servandae, prout
ordinantur ad proximum. Sed in N. L. sunt abolitae ; et latis
quibusdam praeceptis caeremonialibus de sacrificio et sacra­
mentis, cetera spectantia religionem et cultum divinum deter­
minanda relinquuntur lege ecclesiastica, et illa quae spectant
modum iustitiae servandae potius relinquuntur legi civili.
3. Plures instituunt tractatum specialem de praeceptis decalogi,
et non pauci theologiam moralem secundum praecepta dividunt.
Sequentes autem methodum vere scientificarn S. Thomae qui
scientiam moralem dividit secundum virtutes, et ita omnino
complete exponit, iam inutile est speciatim agere de praeceptis,
cum ea quae ad ipsa pertinent iam fuerint exposita in praesenti
tractatu de Iustitia aut etiam supplementum expositionis accep­
turi sint e tractatu de Temperantia.

TRACTATUS

DE VIRTUTE CARDINALI FORTITUDINIS
ET DE VIRTUTIBUS ADNEXIS.

INTRODUCTIO.

S. Th. II-II, q. 123, a. 1 et 2.

899. Obiectum tractatus, — Sicut habentur virtutes,
scii, una cardinalis : iustitia, et plures aliae ipsi adnexae,
quae iuxta rectam rationem ordinant nostras operationes
ad alios, ita requiruntur virtutes quae secundum rationem
ordinant nostras passiones quantum ad nos ipsos. Passiones
autem aliae inclinant ad malum, quas refrenat temperantia,
aliae declinant a bono, contra quas animum firmat forti­
tudo.
« Dupliciter, ait S. Thomas, q. 123, a. 1, impeditur voluntas
humana ne rectitudinem rationis sequatur : uno modo, per
hoc quod attrahitur ab aliquo delectabili ad aliquid aliud quam
rectitudo rationis requirat : et hoc impedimentum tollit virtus
temperantiae. Alio modo, per hoc quod voluntas repellitur ab
eo quod est secundum rationem, propter aliquid difficile quod
ei incumbit ; et ad hoc impedimentum tollendum requiritur
fortitudo mentis, qua scii, huiusmodi difficultatibus resistat ;
sicut homo per fortitudinem corporalem impedimenta corporalia
superat et repellit ».

Unde sicut ad delectationes vehementes appetitus con­
cupiscibilis moderandas et refrenandas debet esse virtus
cardinalis temperantiae, ita et virtus cardinalis necessaria
est circa difficultates tolerandas et repellandas : fortitudo
quae firmat animum contra repulsus appetitus irascibilis
eosque superat, ita ut his non obstantibus homo nihilominus
bonum agat.

854

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Ex quibus iam sequitur fortitudinem :
1) esse necessariam, scii, ad firmandum animum contra diffi­
cultates ;
2) esse virtutem, quia facit hominem prosequi bonum rationis ;
3) subiectum eius esse appetitum irascibilem a ratione firmandum ;
4) obiectum eius esse difficultates et pericula vincenda, ita ut
medium constituat inter timorem et praefidentiam.

900. Fortitudo (χνδρεία = virilitas ; force ; sterkte) im­
portat animi firmitatem, et ideo sensu generali indicat
omnem firmitatem in bono honesto, et sic est conditio
omnis virtutis, quia ad virtutem requiritur firmiter et
immobiliter operari ; in sensu autem stricto significat
firmitatem animi in sustinendis et repellendis his in quibus
difficillimum est firmitatem habere, scii, in periculis
gravioribus, etiam mortis, et sic per excellentiam dicitur
fortitudo.
Haec est virtus cohibens motus animi circa quaecumque
terribilia, praesertim circa pericula mortis sustinenda et
repellenda, seu virtus qua appetitus irâscibilis ita roboratur
ut a bono arduo et fine ultimo prosequendo non desistat
etiam propter maxima pericula vitae corporalis (a. 2).
Definiri potest : virtus appetitum roborans contra maxima
pericula vitae corporalis ut a bono arduo prosequendo non
desistat conformiter ad finem debitum. In qua definitione
indicatur :
i° genus ad quod fortitudo pertinet : virtus, sive naturalis
et acquisita, sive supernaturalis et infusa ;
2° subiectum cui inest : appetitum. Non enim est in
voluntate quae ex natura sua est inclinatio rationi conformis,
sed in ipso appetitu sensitivo circa passiones, quae mode­
randae sunt quando a bono rationis retrahunt : sic distin­
guitur a prudentia et virtutibus intellectualibus ;
30 actus proprius quo ab aliis distinguitur : roborans ut
a hono rationis prosequendo non desistat, et sic distinguitur
a temperantia quae appetitum refrenat ;
40 obiectum materiale circa quod versatur : contra maxima
pericula vitae corporalis, ef sic distinguitur a virtutibus
ipsi adnexis quae sunt circa minora pericula, et a iustitia
quae versatur circa operationes exterioes ad alterum ;
50 obiectum formale seu motivum proximum : confor-

DE IPSA FORTITUDINE

855

miter ad finem debitum, qui finis erit naturalis in fortitudine
acquisita, supernaturalis in fortitudine infusa.

901. Divisio tractatus. — Tractatus dividitur in duas
partes :
ia est de ipsa fortitudine, scii. 1) de fortitudine secundum
se ; — 2) de actu fortitudinis ; — 3) de vitiis oppositis
fortitudini.
2a est de virtutibus fortitudini adnexis : 1) de magna­
nimitate ; — 2) de magnificentia ; — 3) de patientia ;
— 4) de perseverantia et constantia.
Quibus additur conclusio de dono et praeceptis forti­
tudinis x.

i. De fortitudine utiliter conferri possunt : S. Thomas, Π-Π, q. 123140, cum comment. Caietani, Sylvii et Billuart ; Lessius, De lustitia
et iure et ceteris virtutibus cardinalibus; Waffelaert, De Virtutibus cardi­
nalibus; Winkler, Die Tugendlehre des H. Thomas von Aquin; Janvier,
Cortf. de N.-D. : La Force chrétienne ; Sertillanges, La Morale de
S. Thomas d’Aquin; Gilson, S. Thomas d’Aquin in coll. Les Moralistes
chrétiens ; Leroux, in Rev. Eccl. de Liège, 1928.

I

'i

'%
*,

ί
!

■I
;

»

'
(
ζ
/
,
)
'j
J

j
■
;
!
[
i

'
’>
i
i
;

;
i
j

PRIMA PARS.

DE IPSA FORTITUDINE.
QUAESTIO PRIMA.

DE FORTITUDINE SECUNDUM SE.
S. Th. IMI, q. 123.

902. Fortitudo est virtus, quia appetitum contra
difficultates firmat secundum rationem rectam, ut non
recedat a bono rationis propter difficultates et pericula,
sed ea toleret vel propulset : ita hominem facit esse seeundum rationem.
Est virtus specialis, utpote materiam determinatam et
honestatem specialem habens et speciale impedimentum
vincendum : firmat enim animum ili gravioribus periculis,
etiam mortis. Ubi autem est honestas specialis et speciale
impedimentum boni rationis vincendum, adest speciale
obiectum, et ideo specialis virtus.
Est una virtus, quia habet obiectum unum : maxima
pericula mortis, et alia in quantum ad periculum mortis
possunt conducere ; quae omnia sunt eiusdem rationis,
etiam si alia sint aliis maiora.

903. Obiectum fortitudinis sunt passiones timoris et
audaciae ut cohibendae, ita quod firmetur appetitus contra
maxima pericula sustinenda aut repellenda, iuxta ordinem
rationis ad finem debitum, sub ratione honestatis seu
rectitudinis specialis quae in eo relucet. In quo uno
obiecto distinguuntur tria :
A. Obiectum materiale immediatum in quo fortitudo ponit
rectitudinem, seu materia proxima et propria circa quam
versatur sunt passiones timoris et audaciae, ex periculis
oriundae et rectificandae secundum rationem ; consequenter
vero actus externi, uti fuga, aggressio, motus corporis,

DE IPSA FORTITUDINE

857

non ut sunt ad alterum (sic pertinent ad iustitiam), sed
in quantum requiritur ut homo sit recte dispositus ad
seipsum ; — obiectum mediatum seu materia remota sunt
pericula et labores, praesertim pericula mortis, sed ut
honeste suscipienda Vel sustinenda, secus enim non esset
virtus (a. 3).
Probatur : Pericula non retrahunt voluntatem a bono rationis
nisi quia timentur ; ergo forutudo immediate versatur circa
timores et eos cohibet ne quis nimis timeat, et ex timore a bono
rauoms recedat ; quia tamen aliquando oportet ea pericula non
solum lirmiter tolerare sed et aggrediendo repellere, ad securi­
tatem in posterum habendam, meo consequenter etiam fortitudo
versatur circa audacias ut eas teneat intra limites rationis.
Pericula autem sunt praesertim pericula mortis. Virtus enim est
ultima pertecuo qua homo bene operetur in omnibus circum­
stantiis -, atqui forutudo non esset perlecta nisi firmiter reuneret
voluntatem hominis in bono rauoms contra maxima mala, qui
vero stat firmus contra maiora euam consequenter stat hrmus
contra minora, sed non vice versa ; ergo. — Quodsi non firmaret
contra maxima mortis pericula, sed solum contra minora, homo
non esset simpliciter lorus sed secundum quid (a. 4).

B. Obiectum materiale primarium quod fortitudo prin­
cipaliter et ratione sui attingit, est praecise quod passiones
timoris et audaciae sunt cohibendae ita quod animus
firmetur iuxta ordinem rationis, seu regulandae sunt
conformiter ad finem debitum.
C. Obiectum formale, seu motivum propter quod forti­
tudinis, est specialis honestas et rectitudo quae consistit
in appetitum firmando secundum rectam rationem contra
pericula etiam maxima — sive sustinenda cum timore, sive
moderate audacia repellenda — ut oportet in ordine ad
finem debitum : firmat enim appetitum fortitudo quia id
rectum et honestum est.
Et hpc est motivum speciale et proprium virtutis fortitudinis,
propfer quod est virtus specialis ab omnibus aliis distincta :
ita enim agit ex ipso allectu seu amore boni fortitudinis, quatenus
congruum est rationi ut sic cohibeantur timores et audaciae
qualiter decet virum fortem. Dignitati hominis quam maxime
convenit non amoveri a faciendo ex timore periculi, nec cedere
audaciae temere in periculum praecipitanti. Quodsi aliquis ex
amore fidei, casu tatis, pietatis, charitatis, iustitiae, pericula
mortis subiret, actus esset regulative et imperative ab his vir­
tutibus, sed elicitive a fortitudine (a. 3).

858

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

904. Duplex est actus fortitudini proprius : primus
et principalis est sustinere seu reprimere timores et immobi­
liter sistere in periculis ; secundarius aggredi seu moderari
audacias. Fortitudo enim magis est circa timores cohibendos
quam circa audacias moderandas, ac difficilius est cohibere
timorem quam moderate aggredi et audaciam moderari,
quia ipsum periculum de se confert aliquid ad repressionem
audaciae, sed operatur ad augmentum timoris (a. 6).
Et sane « 1) quia sustinere videtur aliquis ab aliquo fortiore
invadente ; qui autem aggreditur invadit per modum fortioris ;
difficilius autem est pugnare cum fortiore, quam cum debiliore ;
2) quia ille qui sustinet iam sentit pericula imminentia ; ille
autem qui aggreditur, habet ea futura. Difficilius autem est non
moveri a: praesentibus quam a futuris ; 3) quia sustinere importat
diuturnitatem temporis, sed aggredi potest aliquis ex subito
motu. Difficilius autem est diu manere immobilem quam subito
motu moveri ad aliquod arduum » (ad 1).

905. Fortitudo est virtus cardinalis, quia ipsi inest
excellenter una ex conditionibus omni virtuti communibus :
firmiter operari. Ea enim firmatur animus non solum
adversus voluptates sed etiam adversus mala et pericula,
et ea non quaecumque sed maxima, scii, mortis. Ergo 1
(a. 11). Et ita «etiam secundum quod est specialis virtus
habens determinatam materiam, coadiuvat ad resistendum
impugnationibus omnium vitiorum. Qui enim potest
firmiter stare in his quae sunt difficillima ad sustinendum,
consequens est quod sit idoneus ad resistendum aliis quae
sunt minus difficilia » (a. 3, ad 2).
Non tamen est maxima virtus, nam bonum rationis essentialiter
pertinet ad prudentiam, effective ad iustitiam, quia illud ponit
in rebus humanis, et solum conservative ad fortitudinem et
temperantiam ; maius tamen est esse firmum contra pericula
mortis quam contra voluptates. Ergo fortitudo minus perfecta
est quam prudentia et iustitia, sed perfectior quam temperantia
(a. 12).

906. Corollaria. ■— Ex praedictis facile concluditur
1) pericula non esse materiam fortitudinis, nisi talia sint ut
honeste sustineri seu suscipi possint, secus non sunt materia
virtutis : fortis enim proxime operatur ut voluntas firmetur in
i Cfr. I-Π, q. 61, a. 3 et 4.

DE IPSA FORTITUDINE

859

bono, remote propter finem iustitiae legalis, quia omne bonum
virtutis ordinatur ad bonum commune, vel et propter finem
ultimum, Deum (a. 7) ;
2) maxime et directe versari fortitudinem circa pericula quae
imminent in bello iusto, sive communi propter necessitatem
reipublicae et bonum commune, sive particulari ubi virtus
impugnatur (iustitia, fides, castitas, religio), ut si intentetur
mors iudici, nisi ferat iniquam sententiam, virgini nisi consentiat
stupratori, fideli nisi fidem abneget ; — secundario autem et
indirecte circa alia pericula ex alia causa : aegritudine, tempestate,
incursu latronum, etc. : quamvis enim ista secundum se et
immediate non videantur alicui imminere ex hoc quod prose­
quatur bonum honestum, ex intentione tamen operantis possunt
suscipi vel Sustineri propter motivum virtutis (saltem propter
bonum fortitudinis quia congruunt viro forti), ut qui amico
peste infecto inservit, qui non refugit itinerari ad aliquod pium
negotium propter timorem naufragii vel latronum, etc. (a. 5) ;
3) non virtutem fortitudinis sed falsam eius similitudinem
habere : sese exponentes morti ex vanitate, latrones, bellum
iniustum agentes, duellantes, etc. qui potius sunt temerarii et
crudeles quam fortes, quia non subeunt periculum propter
bonum virtutis.

907. Animadversiones. — 1. Delectatur fortis ex una
parte animaliter seu spiritualiter (a. 8), i. e. ex apprehensione
sensitiva vel intellectiva, in ipso opere virtutis et eius fine (tam
remoto quam proximo) ; ex alia parte habet unde doleat etiam
animaliter dum apprehendit amissionem propriae vitae, cor­
poraliter dum sustinet cruciatus (dolores, flagella, vulnera).
Sensibilis tamen dolor corporis maior est quam spiritualis
delectatio virtutis, nisi aliquando gratia Dei specialem delecta­
tionem infundat divinam (a. 8).
2. Fortitudo maxime consistit in repentinis, non quidem quoad
electionem operantis, quia fortis potius eligit praemeditari
pericula ut eis resistere vel ea ferre facilius possit ; sed quo­
ad manifestationem, quia in talibus casibus maxime patet virtus
fortitudinis si absque praemeditatione praesenti, quasi naturaliter
ex diuturna praemeditatione, fortiter agat (a. 9).

3. Fortis utitur ira tamquam instrumento ad suum actum,
non ad sustinendum, sed ad aggrediendum, non omni ira sed
ratione moderata (a. 10).

86θ

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS
QUAESTIO

SECUNDA.

DE ACTU FORTITUDINIS SEU DE MARTYRIO.
S. Th. II-II, q. 124.

908. Martyrium est testimonium reale veritatis Christia­
nae impugnatae per tolerantiam mortis corporalis. Ad quod
requiruntur tres conditiones :
1) Ut quis revera mortem corporalem patiatur. Martyr
enim est testis perfectissimus qui omnia profitetur visibilia
esse contemnenda propter Christum (Hebr. XI) ; ille
âutem qui adhuc manet in vita corporali, nondum ostendit
se despicere omnia terrena propter Christum (a. 4).
Hinc a) non sufficit desiderium martyrii, licet id de merito
eius participet ; — b) illi qui carnes suas crucifixerunt per gra­
viores poenitentias non sunt veri martyres ; — c) et illi quibus
causa sufficiens mortis fuit inflicta sed qui a morte fuerunt
miraculose praeservati, non sunt martyres in sensu perfecto et
completo, licet meritum martyrii habeant. — d) Et B. Virgo
martyr non dicitur proprie sed secundum similitudinem (a.4,adi) :
cui nulla causa mortis corporalis fuit inflicta sed solus cruciatus
animae vehementissimus, licet plus quam martyres ita passa sit
et ita eminenter sit martyrum regina.

2) Ut quis mortem subeat ab hoste inflictam in odium
christianae veritatis, sive directe pro fide credenda, sive
indirecte et implicite pro fide agenda, seu pro omni virtute
Christiana exercenda aut peccato vitando,sed propter Deum.
Quod ita ostendit S. Thomas, a. 5 :
« Martyres dicuntur quasi testes, quia scii, corporalibus suis
passionibus usque ad mortem testimonium perhibent veritati,
non cuicumque, sed veritati quae Secundum pietatem est, quae
per Christum nobis innotuit ; unde et martyres dicuntur quasi
testes ipsius. Huiusmodi autem est veritas fidei. Et ideo cuius­
libet martyrii causa est fidei veritas. Sed ad fidei veritatem non
solum pertinet ipsa credulitas cordis, sed etiam exterior protes­
tatio ; quae quidem fit non solum per verba, quibus aliquis
confitetur fidem, sed etiam per façta, quibus aliquis fidem se
habere ostendit... Et ideo omnium virtutum opera secundum
quod referuntur in Deum, sunt quaedam protestationes fidei,
per quam nobis innotescit, quod Deus huiusmodi opera a nobis
requirit, et nos pro eis remunerat, et secundum hoc possunt

BT·1'·
?■'

•
ί
t

DE IPSA FORTITUDINE

86l

esse martyrii causa. Unde et B. Iohannis Baptistae martyrium
in Ecclesia celebratur, qui non pro neganda fide sed pro reprehensione adulterii mortem sustinuit ».
Hinc martyres non sunt in sensu stricto :
a) illi qui mortem tolerant propter morbum contractum ex
leprosorum aut peste infectorum cura ob Dei amorem suscepta ;
— b) qui mortem subierunt propter veritates naturales, v. g.
geometriae aut alius scientiae profanae ; — c) qui mortem
subierunt propter haeresim, ut I. Hus ; — d) qui occisi sunt
propter patriam in bello, quod debent subire, iniusto, etiam si
ob amorem virtutis mori intendant, quia mors non infligitur
ipsis in odium virtutis, saltem ordinario ; — e) qui seipsos occi­
derunt propter virtutem Christianam servandam : suicidium
enim est peccatum, nisi excusentur bona fide vel speciali in­
stinctu Spiritus sancti (a. i, ad 2).

3) Ut mors acceptetur voluntarie ex motivo fidei aut
virtutis impugnatae. Unde si adultus in somno occiditur
fidei causa, absque eo quod de martyrio cogitavit, non
videtur martyr, quidquid dixerit Caietanus (in a. 2).
Infantes qui in odium fidei aut Christi occiduntur, martyres
dicuntur, quia in ipsis voluntas suppletur gratia speciali Baptismi :
« Dicendum, ait S. Thomas, a. 1, ad 1, quod martyrii gloriam
quam in aliis propria voluntas meretur, illi parvuli occisi per
Dei gratiam sunt assecuti. Nam effusio sanguinis propter Chri­
stum vicem gerit baptismatis. Unde sicut in pueris baptizatis
per gratiam baptismalem meritum Christi operatur ad gloriam
obtinendam, ita et in occisis propter Christum meritum martyrii
Christi operatur ad palmam martyrii consequendam ».

909. Martyrium est actus virtutis fortitudinis. —
Est actus virtuti^, quia ad rationem martyrii pertinet
firmiter stare contra persequentium impetus in veritate et
virtute, quod est bonum rationis ; virtutis autem est
firmare in bono rationis. Unde ipsi promittitur praemium
beatitudinis, quod non debetur nisi actibus virtutis, Mt. V,
10 : Beati qui persecutionem patiuntur propter iustitiam,
quoniam ipsorum est regnum coelorum (a. 1).
Est proprie actus fortitudinis. Ad fortitudinem enim
pertinet hominem confirmare in bono virtutis contra peri­
cula mortis, illius praesertim quae est in bello (n. 906, 20).
Atqui manifestum est quod in martyrio homo firmiter
confirmetur in bono virtutis, dum fidem et virtutem non
deserit propter pericula mortis, quae in quodam certamine

862

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

particulari a persecutoribus imminent. Unde manifestum
est quod martyrium est actus fortitudinis ; et ideo de
martyribus canit Ecclesia : Fortes facti sunt in bello
(a. 2).
Hinc a) est actus elicitus a fortitudine, sed imperatus a virtute
ob cuius motivum vel propter quam sustinetur tamquam finem :
a fide, religione, iustitia, castitate, etc., vel etiam a charitate
erga Deum a qua imperari maxime aptus est, in quantum est
maximum signum dilectionis, secundum verba Christi, Ioh. XV,
13 : Maiorem hac dilectionem nemo hahet ut animam suam ponat
quis pro amicis suis; — b) non est actus maximae perfectionis,
si consideretur secundum propriam speciem, respective ad
virtutem a qua elicitur, quia fortitudo non est maxima virtutum ;
casu tamen quo imperetur a charitate Dei, dici potest actus
maximae perfectionis, in quantum est maximum signum di­
lectionis erga Deum (a. 3).

910. Efficacia martyrii. — Martyrium, quia est imi­
tatio ipsius passionis Christi, iustificat peccatorem, sive
baptizatum sive non baptizatum, sive adultum sive par­
vulum, uti constat ex perpetua Ecclesiae doctrina.
Efficacia est quasi ex opere operato : martyrium scii. est
quasi baptismus, unde vocatur baptismus sanguinis. Hinc
ad iustificationem ex martyrio obtinendam, nulla dispo­
sitio requiritur in pueris, in adultis sufficit illa quae neces­
saria est cum sacramento, scii, sincera attritio de peccatis
commissis quae omnem affectum peccati deponat et pec­
catum retractet.
Hinc 1) non sufficit mera mors propter Christum, nam potest
esse cum obice ad iustificationem seu cum affectu ad peccatum ;
unde in 1 Cor, XIII, 3 dicitur : « Si tradidero corpus meum,
ita ut ardeam, charitatem autem non habuero, nihil mihi prodest »;
2) non tamen requiritur contritio perfecta aut actus charitatis,
quia ita iustificatur homo ex opere operantis etiam sine martyrio,
unde si requireretur, martyrio nulla efficacia competeret spe­
cialis ; est tamen influxus charitatis necessarius ut martyrium
et'«m meritum habeat ;
3) at sufficit contritio imperfecta, eodem modo ac in tr. de
poenitentia explicatur ; quia tali contritione omnis obex ad
iustificationem removetur ; unde ea data, in martyrio charitas
peccatori infunditur. Et ita martyrium
a) delet omnia peccata mortalia, quia obstaculum affectus
ad peccatum attritione fuit remotum ;
b) delet etiam omnem culpam venialem et omnem poenam

DE IPSA FORTITUDINE

863

temporalem; qui effectus, si adsit obex propter affectum ad pecca­
tum veniale, producitur in primo post mortem instanti, quando
obex actu charitatis perfectae removetur. Unde Innocentius III :
« iniuriam facit martyri, qui orat pro martyre » ;
c) etiam confert in coelo specialem coronam seu aureolam,
i. e. speciale gaudium de excellentissima et difficillima victoria
reportata de mundo, eodem modo ac confessoribus et virginibus
datur propter specialem eorum victoriam de diabolo aut de
carnali voluptate j quibus tamen potior est aureola martyrii.
In infantibus tamen non est propria pugna nec proinde
victoria ; unde nec in illis est proprie dicta aureola ; quam
nihilominus aliqualiter participant, in quantum specialiter gau­
dent se in obsequium Christi esse occisos.

QUAESTIO TERTIA.

DE VITIIS FORTITUDINI OPPOSITIS.
S. Th. II-II, q. 125-127.

911. Virtus fortitudinis est in medio. — Efficit
fortitudo ut homo medium teneat inter duo extrema, in
quae pronum est labi eum qui maximis periculis obiicitur,
scii, inter ingentem timorem quo excitemur ad mali fugam,
et nimiam audaciam qua ad pericula temere adeunda
stimulemur. Quae duo extrema, ait Lessius, alternantibus
motibus animum vera fortitudine carentem pulsant et
veluti inter se confligunt.
Hinc fortitudini opponitur per defectum timiditas, et
per excessum intimiditas et audaciosa temeritas.
912. Vitium oppositum per defectum. — Fortitudini
per defectum et primario opponitur timiditas. Quo nomine
non significatur passio timoris (quae est indifferens ad
bonum et malum), sed timor inordinatus malorum tem­
poralium et praecipue periculorum mortis : consistit scii,
in timendo quod, quando, ubi, quomodo non oportet vel
plus quam oportet.
In quolibet peccato adest inordinatus timor, v. g. amittendi
pecuniam, voluptatem, aestimationem, etc. ; ·— sed timor praecipuus est periculorum mortis, et talis timor opponitur fortitudini.
Timor inordinatus est excessus in timendo et defectus in
audendo. Ëx primo capite vocatur timiditas, ex altero ignavia,
sed propter affinitatem utrumque communi vocabulo vocatur
1

(
; ·>

864
—■

'

timiditas. Est per se peccatum veniale j sed mortale si causa
sit transgressionis gravis. Timor enim aliquatenus minuit voluntarium, sed non tollit.

îj
t(.
’1
ii
i;
.

913. Vitia opposita per excessum, — Fortitudini pèr
excessum et secundario opponuntur duo vitia :
1) Intimiditas est vitium quod non timet pericula vitae
quando timenda sunt : est in non timendo quod, quando,
ubi, quomodo oportet vel quantum oportet, seu defectus
in timendo. Quod vitium oritur ex contemptu vitae, quam
homo parvipendit, aut ex superbia sibi nimis viriupi
tribuendo, aut ex animi stoliditate.
2) Audacia seu temeritas, prout hic sumitur, est excessus
in aggrediendis periculis : consistit in audendo seu aggre­
diendo quod, quando, ubi non oportet, vel plus quam oportet ; unde est excessus in audendo. Oritur ex iisdem causis
ac intimiditas quacum intime connexa est, praecipue autem
ex vana iactantia.

)

'1

i
,,

,
'

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

■

■■— ■

L

■

■

’

r'

Eatenus sunt peccata quatenus causant alia peccata, aut
quatenus contra charitatem hominis erga seipsum agunt. In
duello vitia temeritatis et intimiditatis solent accidere, dum
quis se exponit periculo vitae aut mutilationis.

SECUNDA PARS.
DE VIRTUTIBUS FORTITUDINI ADNEXIS.
S. Th. II-II, q. 128.

914. Partes fortitudinis. —: Fortitudo :
A. Non habet partes subiectivas seu plures species, quia
versatur circa materiam valde specialem et omnino deter­
minatam.
B. Habet quatuor partes integrates, seu conditiones quae
concurrunt ad eius actum. Requiritur enim
a) ad aggrediendum : 1) respectu finis sperati, magna­
nimitas seu fiducia, quae praeparat ad periculum subeun­
dum, ut scii, quis promptum animum habeat ad aggredien­
dum ; et 2) respectu medii, magnificentia seu strenuitas in
executione operis, ne scii, quis deficiat in executione illo­
rum quae fiducialiter inchoavit ;
b) ad sustinendum : 3) patientia et longanimitas in suscep­
tione periculi, ne difficultate imminentium malorum animus
frangatur per tristitiam et decidat a sua magnitudine ; et
4) perseverantia ac constantia in executione, ut ex diuturna
difficilium passione homo non fatigetur usque ad hoc quod
desistat.
C. Etiam habet easdem quatuor partes potentiates. Nam
si coarctantur ad materiam fortitudinis et versantur circa
mortis pericula, sunt partes intégrales sine quibus fortitudo
esse non potest ; — at insuper sunt partes potentiates
seu virtutes adnexae si exercentur in superandis periculis
minoribus, et ita fortitudinem imitantur in materiis secun­
dariis et minus difficilibus, v.g. magnificentia circa magnos
sumptus, magnanimitas circa magnos honores.
De quibus sub hoc respectu praecipue est dicen­
dum.
summa Theologiae Moralia II. -

55

(,
'

866

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS
QUAESTIO PRIMA.

DE MAGNANIMITATE.

iI :
1'

Articulus I.

De ipsa Magnanimitate secundum se.
S. Th. Π-ΙΙ, q. 129.

i
t
‘i
I

ï

,
1

(,
,
*
,
!
i
y
'
»
i'
*
j
Î
f

!
'
i

:

ί ;

f.

>
,
V !

fi
/i
■ 1

i i

915. Magnanimitas (groot- of edelmoedigheid) est virtus
inclinans ad magna seu excellentia in omni virtutum genere
opera, magno honore digna. Versatur immediate circa
spem et bonum arduum, et ideo est in appetitu irascibili ;
mediate versatur circa honores magnos. Non tamen tendit
ad magna propter honorem, sed propter eorum excellentiam
sub speciali ratione magni et ardui, quia bonum est magna
et ardua agere cum generositate ; secundario tamen etiam
recte utitur honore secundum rectam rationem.
Hinc 1) differt ab ambitione quae propter honores magna ag­
greditur : vult enim magnanimus operari quae magna sunt
coram Deo, quia rationali creaturae convenit non solum quae
sunt communia, sed etiam quae eximia sunt intendere.
2) Est virtus specialis, quia habet obiectum speciale : ponit
enim modum rationis circa magnos honores et excellentia opera
aggredienda ; hinc est adnexa fortitudini, quia sicut ipsa
firmat animum circa aliquod arduum, sed ab ea deficit quia
magna bona speranda aut adipiscenda minus habent ardui et
difficultatis quam ipsa pericula mortis.
3) Obiectum quod appetit sunt honores magni et veri, nam circa
parvos honores alia est virtus innominata, quae ab aliquibus
dicitur philotimia; unde vera magnanimitas despicit divitias,
voluptates et honores huius mundi, utpote quae reapse parvi
sunt momenti, sed adspirat ad magnos honores coram Deo.
« Et ideo non extollitur ex magnis honoribus, quia non reputat
eos supra se, sed magis eos contemnit, et multo magis moderatos
aut parvos. Et similiter etiam dehonorationibus non frangitur, sed eas contemnit, utpote quas reputat sibi indigne afferri »
a. 2, ad 3.
4} Quare vera magnanimitas non opponitur humilitati : « In
homine invenitur aliquid magnum, quod ex dono Dei possidet; et
aliquis defectus, qui competit ei ex infirmitate naturae. Magnanimitas ergo facit quod homo se magnis dignificet secundum
considerationem donorum quae possidet ex Deo ; sicut si habet
magnam virtutem animi, magnanimitas facit quod ad perfecta
opera virtutis intendat... Humilitas autem facit quod homo
seipsum parvipendat, secundum considerationem proprii defe­

DE VIRTUTIBUS FORTITUDINI ADNEXIS

867

ctus.— Similiter etiam magnanimitas contemnit alios secundum
quod deficiant a donis Dei : non enim tantum alios appretiatur
quod pro eis aliquid indecens faciat. Sed humilitas alios honorat
et superiores aestimat, in quantum in eis aliquid inspicit de
donis Dei... Et sic patet quod magnanimitas et humilitas non
sunt contraria, quamvis in contraria tendere videantur, quia
procedunt secundum diversa? considerationes » (a. 3, ad 4).

916. Proprietates magnanimitatis, — s. Thomas
ex Aristotele, Eth. IV, plures proprietates magnanimitatis
enumerat inter quas sequentes sunt principaliores1 : 1) magna­
nimus modice delectatur honoribus etiam magnis oblatis ;
2) in prosperis et in adversis moderatum se praebet ; 3) liben­
ter aliis auxilium praebet, sed ipse neminem vel vix quem­
quam rogat de auxilio pro seipso ; 4) cum magnatibus se
praebet revera magnum, i. e. non eis adulatur nec sinit suam
libertatem ab eorum auctoritate opprimi ; cum mediocribus
vero se praebet mediocrem ; 5) non est ambitiosus et proinde
non se ingerit locis aut functionibus honoratioribus ; 6) aperte
suam sententiam dicit si est necessarium : non enim timet homi­
nes neque ulli adulari cupit ; 7) non meminit iniuriarum accepta­
rum, hoc enim vilis est animae ; 8) non cupide loquitur de
hominibus, nec aliorum adulator est neque maledicus ; 9) in
suis exterioribus gestibus corporis est tardus : non enim prae­
cipitanter agit, quia se ingerit tantum magnis negotiis, quae non
ita saepe occurrunt, et quando occurrunt, cum seria deliberatione
agi debent ; 10) iuxta Aristotelem saepe utitur ironia i. e. fictione
minoris (non derisione),... qua quis fingit de se minora seu
vilia. Magnanimus non solet demonstrare totam suam magni­
tudinem, quia hoc videtur iactantia.
917» Animadversiones· -T- i. Virtus magnanimitatis se­
cundum dispositionem animi est apud omnes iustos ; sed quoad
actus non competit nisi magnis hominibus (a. 3, ad 2).
2) Virtus requiritur ad reprimendas passiones quae magnam
habent vim resistendi rationi. Atqui passiones aliquae non solum
habent magnam vim resistendi rationi ex parte passionis propter
vehementiam, sed etiam « ex ipsis rebus exterioribus quae sunt
passionum obiecta, sicut amor vel cupiditas sive pecuniae sive
honoris. Et in his oportet esse virtutem non solum circa id quod
est maximum in eis, sed etiam circa mediocria vel minora, quia
res exteriores existentes, etiamsi sint parvae, sunt multum
appetibiles, utpote necessariae ad vitam hominis. Et ideo circa
appetitum pecuniarum sunt duae virtutes : una quidem circa
mediocres vel moderatas, scii, liberalitas, alia circa pecunias
magnas, scii, magnificentia... Similiter etiam circa honores sunt
duae virtutes : una quidem circa mediocres honores, quae

t. Cfr. S. Thomas, q. 129, a. 3, ad 3 et 5 ; a. 4, ad 2 ; Billuart,
diss. II, art. 2 ; Prümmer, Th. Μ. Π, η. 629.

ίί

'i
868

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

1

innominata est (vocari posset philotimia)..., circa magnos autem
honores est magnanimitas » (a. 2).

I
ji
',
l'
j
1
?'
'
j.
.j
l
'
*,
ί

3. Ad magnanimitatem conferunt et pertinent a) directe
quidem fiducia (zelfvertrouwen) quae importat robur spei, proveniens ex firma et vehementi opinione de bono assequendo ;
sed quia spes causât audaciam, quae pertinet ad fortitudinem,
inde est quod fiducia ex consequenti ad fortitudinem pertinet (a.6);
b) securitas (gerustheid") seu perfecta quies animi a timore :
haec directe pertinet ad fortitudinem ; sed quia, sicut spes
est causa audaciae, ita timor est causa desperationis, ideo « sicut
fiducia ex consequenti pertinet ad fortitudinem, in quantum
utitur audacia, ita et securitas ex consequenti pertinet ad magnanimitatçm, in quantum repellit desperationem » (a. 7) ;
c) bona fortunae quae iuvant instrumentaliter ad finem magnanimitatis, quia per ea, scii, per divitias et potentias et amicos,
datur nobis facultas magna operandi (a, 8).

,i

Articulus II.

;

De Peccatis magnanimitati oppositis.

,. I

S. Th. Π-Π, q. 130-133.

l'

'r ;
i' !

i
■ J

918. Magnanimitati per excessum opponuntur :
praesumptio, ambitio, et inanis gloria, quae inordinate
appetunt excellentiam in operibus, in honore, aut in fama
et aestimatione. Praesumptio respicit materiam proximam :
actus honore dignos ; ambitio materiam remotam : honores ;
inanis gloria effectum naturalem honoris : laudem.
i° Praesumptio (yerwaandheicT) seu praefidentia est inor­
dinatus appetitus aggrediendi aliquid supra vires. Est spes
excessiva. In praesenti autem non agitur de praesumptione
opposita spei theologicae seu divinae, quae temerarie
expectat beatitudinem per media a Deo non ordinata et
respuit vel pervertit auxilium divinum a quo est sperandum
(de qua diximus in tr.de spe, 1,833) j se^ de praesumptione
seu spe excessiva in viribus propriis : haec scii, opponitur
magnanimitati quae circa passionem spei versatur.
Oritur ex errore culpabili de viribus propriis. Circa quas error
committi potest dupliciter : uno modo secundum quantitatem
ut cum quis aestimet se habere maiorem virtutem vel scientiam
vel aliquid huiusmodi quam habet, v. g. qui absque sufficienti
capacitate suscipiunt officium iudicis, medici, advocati, confessarii, etc., qui usurpant potestatem quam non habent, qui propria
auctoritate sine longo studio interpretantur Scripturas... ; alio

DE VIRTUTIBUS FORTITUDINI ADNEXIS

869

modo circa genus rei ex qua quis se dignifiçat, ut cum aliquis
se magnum et magis dignum aestimatj ex quo non est magnus
nec dignus, v. g. propter divitias vel aliqua bona fortunae.

Est peccatum de se veniale, quia non est contra charitatem ; per accidens fit mortale ratione causae, ut si
procederet ex errore culpabili in fide, vel ratione effectus
ut si fiat cum magno periculo vel damno notabili, proprio
vel alieno, ut in medicis, confessariis, advocatis fieri potest
qui praesumunt sine peritia suscipere officium aut tali
modo exercere, ac in iis qui sine causa rationabili se oc­
casioni proximae peccandi ingerunt.
2° Ambitio (eerzuchf) est inordinatus appetitus honoris.
Fit quatuor modis : quaerendo honorem de excellentia quae
non habetur, ut si ignarus vult honorari ut doctus ; — vel de
re vituperabili, ut de peccato vel de re acquisita peccato ; —
vel honorem non referendo in Deum cui honor propter excel­
lentia bona debetur principaliter ; — vel illum non referendo
in utilitatem aliorum, sed quiescendo in honore : illud enim in
quo homo excellit datur homini a Deo ut ex eo aliis prosit.

Est peccatum de se veniale, quia non est contra charitatem ; per accidens fit mortale vel ratione causae, ut si
proveniat ex errore culpabili in fide, aut si quis appetat
honorem ex affectu ad peccatum mortale, aut honore
abutatur ad illud peccatum ; — vel ratione effectus, ut
si quis mortale peccatum faciat ad honorem capiendum,
ad omnia paratus propter honorem, seu finem ultimum
in honore constituat, aut si fiat cum gravi damno aut
iniuria proximi.
30 Inanis gloria (roemzucht, ijdelheid) est appetitus gloriae
et famae inordinatus, i. e. appetitu? gloriae vanae seu
vanae manifestationis et apud alios aestimationis de propria
excellentia sive vera sive ficta ; excessiva cupiditas humanae
existimationis et laudis. Quae etiam est peccatum capitale,
ut expositum fuit in tr. de Peccatis (I, n. 502).
Gloria est clara cum laude aliorum notitia ; quae est naturalis
effectus et finis honoris, cum ex eo quis redditur clarus in notitia
aliorum. Ex hoc enim quod alicui exhibeantur testimonia honoris,
eius excellentia apud alios clara est. Hinc appetitur honor quia

870

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

appetitur gloria ex honore. Unde consequenter etiam circa
gloriam versatur magnanimitas, et inordinatus appetitus gloriae
opponitur magnanimitati.
Fit tripliciter : a) quaerendo gloriam de eo quod non est
gloria vel tanta gloria dignum, ut de re mala, falsa, ficta, fragili,
de opifous, nugis, etc... ; b) quaerendo eam ab illis qui discernere
non valent quid sit gloria dignum, v. g. ab eo cuius iudicium
non est Certum ; c) quaerendo et non referendo gloriam ad
debitum finem, nimirum ad honorem Dei vel utilitatem propriam
aut alienam. Gloria enim de se est res indifferens, ac proinde
in ipsa sistere ut in fine et eam propter seipsam quaerere est
illicitum : rem enim appetere indifferentem non est bonum, nisi
fiat ad bonum finem rei extrinsecum ; ergo quaerere gloriam est
illicitum nisi in quantum est utilis ad aliquid, secus esset actus
otiosus et vanus ac proinde peccaminosus (q. 132, a. 3 ; cfr.
Q. D. de Malo 9, a. 2).

ί I

i' '

Inanis gloria de se est pecçatum veniale : de se enim non
dicit aliquid contra charitatem, sed est tantum inordinatio
appetitus rei secundum se indifferentis. Per accidens tamen
i. e. ratione alterius seu adiuncti fit mortale : i° ex parte
ipsius gloriantis : a) ratione effectus, v. g. si quis paratus
sit peccare mortaliter ad gloriam acquirendam, aut finem
ultimum in gloria constituat, aut grave damnum proximi
ex ipsa consequatur, ut si propter eam medicus socium
adhibere nolit cum gravi periculo sanitatis in aegroto, vel
magister magnum errorem quem docuit retractare nolit ;
b) ratione finis, ut si ex affectu ad mortale gloriam quaerat.
2° Etiam ex parte materiae de qua aliquis gloriatur : a) si
quis glorietur de bono, sed falso quod est contra Dei
reverentiam (v. g. quaerere pro se honores divinos), vel
de bonis ac si a Deo non essent, vel de bono temporali
amato plus quam Deo, vel de testimonio hominum quod
praefert testimonio divino ; b) si glorietur de malo, scii,
de peccato mortali commisso (q. 132, a. 3 ; cfr. Q. D. de
Malo 9, a. 2).

? î
I s

i' ·
;

1

I
I

919. Animadversiones. — Notentur verba S. Thomae
(q, 132, a. i, ad 3) : «Ad perfectionem hominis pertinet quod
ipse Se cognoscat ; sed quod ipse ab aliis cognoscatur, non
pertinet ad eius perfectionem ; et ideo non est per se appetendum.
Potest tamen appeti, in quantum utile est ad aliquid, vel ad
hoc quod Deus ab hominibus glorificetur, vel ad hoc quod ho­
mines proficiant ex bono quod in alio cognoscunt, vel ad hoc
quod ipse homo ex bonis quae in se cognoscit, per testimonium

DE VIRTUTIBUS FORTITUDINI ADNEXIS

871

laudis alienae, studeat in eis perseverare et ad meliora proficere.
Et secundum hoc laudabile est quod curam habeat aliquis de
bono nomine et quod provideat bona coram Deo et hominibus ;
non tamen quod in hominum laude inaniter delectetur ».

920. Magnanimitati per defectum opponitur pusil­
lanimitas. — Haec est animi dispositio qua quis refugit
quasi nimis magna et superantia vires, ea quae, omnibus
attentis circumstantiis, posset et deberet agere, cum revera
non superent. Ita qui difficultatibus territus et divino
auxilio non satis fidens, munera fugit sibi a superioribus
proposita, aut proprii status officia, ex inani timore, non
adimplet.
Oritur ex ignorantia culpabili. Est peccatum mortale si
retrahat a praecepto gravi.

QUAESTIO SECUNDA.

DE MAGNIFICENTIA.
S. Th. II-II, q. 134-135.

921. Magnificentia (grootdadigheid) inadaequate distin­
guitur a magnanimitate, sicut species a genere. Magnani­
mitas tendit ad omnia agibilia magna, in omni genere,
seu in magnum ut virtuosum ; magnificentia solum ad
magna factibilia, scii, ad magna opera exteriora ut sic,
v. g. est in splendidis templis exstruendis, aut collegiis,
universitatibus, hospitalibus, monasteriis erigendis, secun­
dum rationem rectam, quando id postulat bonum Ecclesiae
aut patriae (a. 2, ad 2 et 3). Ad quod magni sumptus
pecuniae necessarii sunt ; unde est virtus moderans amorem
pecuniae, ne magni sumptus impediantur, quibus magna
opera externa fieri debent (q. 134, a. 3).
Hinc 1) materia eius sunt magni sumptus faciendi pro magnis
operibus externis, et amor copiosae pecuniae moderandus. Unde
secundum affectum potest esse in pauperibus, non secundum
effectum ;
2) obiectum eius speciale est magnum opus et magni sumptus
ad illud proportionati : ita tendit in arduum et ideo est in
appetitu irascibili ; deficit autem a fortitudine quia minor est
difficultas, solum scii, propter dispendium rerum, non propter
periculum vitae ;

872

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

3) differt a liberalitate : haec est ad omnes operationes et usus
circa pecunias ; magnificentia circa solos sumptus, i. e. expensas,
et quidem magnqs, nam liberalitas est etiam circa moderatos
(q. 134, a. i, ad i ; a. 3, ad 2 ; q. 135, a. 1, ad 3).

922. Magnificentiae duo vitia Opponuntur :
a) Consumptio (profusion) seu nimia sumptuositas, quando
quis magnos sumptus facit in rebus parvi momenti (quae
non merentur) plus quam dignitas operis exposcat ; quod
quidem irrationabile est, praesertim si negliguntur opera
pro honore Dei et bono fidelium (aut hominum) valde
necessaria.
b) Parvificentia (mesquinerie), quae in rebus magnis
nonnisi parvos sumptus vult facere, ita ut opera quae
suscipiuntur valde indecora maneant. Haec intendit primo
parvos sumptus, dum magnificentia primo respicit magnum
opus et consequenter sumptus.
Per se sunt peccata venialia ; nisi retrahant a gravi
praecepto.
QUAESTIO TERTIA.

DE PATIENTIA ET LONGANIMITATE.
S. Th. IMI, q. 136.

923. Patientia (geduld) est virtus quae ita tristitiam mo­
deratur, ex malis praesentibus ortam, ut propter eam vo­
luntas a bono non dimoveatur, sed potius in eo firmetur.
Ita aliquis bene se habet in patiendo quae praesentialiter
nocent, praesertim ab aliis inflicta, ut scii, non inordinate
in iis tristetur. Est in appetitu concupiscibili, quia versatur
circa tristitiam, sed imitatur modum fortitudinis, quia
cohibet tristitiam quae retinet a bono rationis, eodem modo
quo fortitudo cohibet timorem mortis (a. 4, ad 2).
Hinc 1) non est insensibilitas seu apathia, de qua Stoici
gloriabantur, et quae revera vitium est. Sicut enim fortitudo
non est intimiditas, sed vir fortis sentit timorem mortis et illum
cohibet intra limites rationis, ita vir patiens sentit dolorem in
corpore et tristitiam in anima, sed utrumqUe cohibet nec sinit
ultra limites rationis progredi, recordatus Pauli verba (Rom. V,
3-5) : « Tribulatio patientiam operatur... »

DE VIRTUTIBUS FORTITUDINI ADNEXIS

873

2) Quod facit ex affectu honestatis quae in cohibitione tristitiae
invenitur, et ideo est virtus specialis.
3) Quae necessaria est (Hebr. X, 32-36 ; Rom. V, 3 ; Le. XXI,
19), quia inordinata tristitia est magnum malum et impeditivum
multorum bonorum (Eccli. XIV, 2 ; XXX, 25 ; Prov. XXV, 20);
e contra per patientiam homo radicitus evellit passiones adver­
sitatum quibus anima inquietatur (a. 2, ad 2), ut magis ostendetur
n. seq.
4) Quod vario gradu fieri potest, unde varii gradus in patientia
distinguuntur1 : a) tolerare sine murmuratione, seu aequo ferre
animo amissionem divitiarum, famae, sanitatis, parentum et
amicorum ; b) tolerare sine lamentatione et querimonia apud
alios, seu ferre quae sine culpa nostra nobis accidunt ; c) tolerare
cum gaudio, seu ea omnia non solum patienter sed laeto animo
sustinere, sicut Apostoli (Act. V, 41).

924. Patientia non est potissima virtutum. — Nam
« directius ad bonum ordinant virtutes quae sunt qonstitutivae boni, quam illae quae sunt impeditivae eorum quae
abducunt a bono. Et sicut inter eas quae sunt constitutivae
boni tanto aliqua potior est quanto in inaiori bono statuit
hominem (sicut fides, spes et charitas, quam prudentia
et iustitia) ; ita etiam inter illas quae sunt impeditivae
retrahentium a bono, tanto aliqua est potior quando id
quod ab ea impeditur magis a bono retrahit. Plus autem
a bono retrahunt pericula mortis, circa quae est fortitudo,
vel delectationes tactus, circa quas est temperantia, quam
quaevis adversa, circa quae est patientia. Et ideo patientia
non est potissima virtutum ; sed deficit non solum a
virtutibus theologicis, et prudentia, et iustitia, quae directe
statuunt hominem in bono, sed etiam a fortitudine et
temperantia, quae retrahunt a maioribus impedimentis »
(a. 2).
Nihilominus 1) in aliquo est perfectior secundum quid. Nam
« dicitur habere opus perfectum (lac. I, 4) in adversis tolerandis ;
ex quibus primo procedit tristitia, quam moderatur patientia ;
secundo ira, quam moderatur mansuetudo ; tertio odium, quod
tollit charitas ; quarto iniustum nocumentum, quod prohibet
iustitia » (ad 1). lamvero patientia « non solum excludit iniustam
vindictam quam etiam excludit iustitia; neque solum odium, quod
i. Ita ex parte modi. Nam ex parte malorum quae quis patitur, iu’ gradus
est patienter ferre damna fortunae ; 2"’ detrimenta famae ; 3U’ detrimenta
corporis et vitae. Ex parte causae, iua gradus est tolerare inflicta in
poenam culpae ; 2"· illa quae accidunt sine culpa ; 3"· illa quae infliguntur
ab ingratis.

874

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

facit charitas ; neque solam iram, quod facit mansuetudo ; sed
etiam excludit tristitiam inordinatam, quae est radix omnium
praedictorum. Et ideo in hoc est. perfectior et maior, quia in hac
materia extirpât radicem» (I-II, q. 66, a. 4, ad 2). «Tollere au­
tem principium uniuscuiusque est perfectius.Nec tamen sequitur,
si in hoc patientia est perfectior, quod sit perfectior simpliciter »
(a. 2, ad 1).
2) Hinp etiam, quia « possessio importat quietum dominium,
ideo per patientiam dicitur homo suam animam possidere (Le. XXI,
19), in quantum radicitus evellit passiones, quibus anima in­
quietatur » (ad 2).
3) Imo « patientia dicitur esse radix et custos omnium virtutum,
non quasi directe eas causando et conservando, sed solum remo­
vendo prohibens », scii, causas impedientes seu passiones (ad 3).

925. Media ad obtinendam patientiam, quae valde
necessaria est viro christiano, recensentur a Billuart, diss. 2,
a. 5 : « luvat considerare i° patientiam Dei tolerantis pecca­
tores ; 20 patientiam Christi morientis pro nobis ; 30 patien­
tiam sanctorum ; 40 fructus patientiae in utraque vita :
satisfactionem pro peccatis in praesenti, gloriam aeternam in
futura ; 50 redemptionem a poems inferni, et purgatorii ; 6° mala
impatientiae : hac enim amittitur meritum patientiae, non mi­
nuitur malum, sed potius augetur, imo ipsa impatientia est malum
cruciaps magis quam originale malum unde causatur ; tandem
impellit ad plura peccata ».
926. Patientiae opponuntur duo vitia :
a) Per excessum durities, cum quis nullis malis sive
propriis sive alienis ullo modo tangitur vel tristatur ;
quod nec humanae naturae nec vitae sociali est consen­
taneum.
b) Per defectum impatientia, qua quis nimium dolet, et
ex dolore a bono recedit, v. g. de Deo et hominibus
amare conquerens, proptereaque solatium in voluptatibus
aut in otiositate quaerens.
Sunt de se venialia, sed mortalia ratione effectus vel
ratione scandali, v. g. si quis deliberate contra Deum et
divinas ordinationes graviter murmurat, aut exinde lethalia
peccata committit ut blasphemias, vulnerationes, etc.

927. Longanimitas (lanknioedigheid) qua quis tendit in
aliquod bonum post longinquum tempus obtinendum, partim
differt a patientia, partim convenit cum illa. Differt quia obiectum
patientiae est malum, obiectum longanimitatis bonum ; —
convenit quia ex dilatione boni operati causatur tristitia quam
cohibet longanimitas, tristitia autem est obiectum patientiae. Et
ideo longanimitas sub patientia comprehenditur (a. 5).

DE VIRTUTIBUS FORTITUDINI ADNEXIS

875

QUAESTIO QUARTA.

DE PERSEVERANTIA ET

CONSTANTIA.

S. Th. II-II, q. 137 et 138.

9i8. Perseverantia (volharding) in praesenti non sumi­
tur pro magno dono perseverantiae, quo aliquis in statu
gratiae manet usque ad finem vitae et in eo moritur :
id non est virtus sed speciale auxilium divinae gratiae,
quod mereri non possumus ; sed pro habitu continuationis
in bono opere usque ad finem, et sic est virtus firmans
animum ad superandas difficultates quae ex diuturno
virtutis exercitio proveniunt, seu virtus inclinans ad per­
sistendum in exercitio virtutum secundum quod recta ratio
dictat, non obstante molestia quae ex diuturnitate operis
proveniat.
Hinc a) respicit difficultates futuras, dum patientia praesentia
mala spectat, b) Insuper ad illam specialem difficultatem superan­
dam ordinatur, quae plerumque procedit ex diuturna virtutum
praxi : multi enim quamdam defatigationem et taedium experiun­
tur ex eo quod iidem conatus saepe repetendi sunt ; ad quod
vincendum specialis datur perseverantiae virtus, quae ex hoc
motivo appetitum firmat quia perseverare contra taedium est
bonum, ex intentione persistendi, et ratione specialis honestatis
quae est in eo quod superet defatigationem provenientem ex
diuturnitate, c) Imitatur fortitudinem quia sustinet difficultatem
minorem, sicut fortitudo sustinet periculum mortis, d) Est in
appetitu irascibili quia cohibet timorem fatigationis et taedii aut
defectus ex diuturnitate operis (a. 2, ad 2).

929. Perseverantiae opponuntur duo vitia : a) per
defectum, animi mollities quae facile a bono proposito
recedit, propter occurrentes difficultates in continuatione
operis vel ex taedio diuturnitatis : haec dispositio oritur
partim ex naturali indole, partim ex consuetudine volup­
tatibus indulgendi et ex horrore difficultatum ; b) per
excessum seu abusum, pertinacia {entêtement') seu inclinatio
ad persistendum in proposito ubi recta ratio dictat esse
desistendum. Nam, si in proposito perseverare debemus
quamdiu bonum rectae rationi apparet, ab eo recedendum
est quando certo deprehenditur ex erroneo iudicio susce­
ptum, aut cum circumstantiae ita mutantur, ut quod

876
SUMMA THEOLOGIAE MORALIS
!
-------—----------- :--- —
antea bonum et opportunum erat, iam fiat malum aut
saltem minus bonum.------------------------------------------ ;
Sunt gravia vel levia peccata secundum materiam.
i

930. Constantia {standvastigheid) est habitus quo firtniter persistimus in bono contra difficultates quae proveniunt
ex quibuscumque exterioribus impedimentis. Partim con­
venit cum perseverantia, et partim differt. Conveniunt in
fine, quia utraque firmiter persistit in bono ; — differunt
secundum ea quae difficultatem huic persistentiae afferunt :
virtus perseverantiae est contra difficultatem quae provenit
ex ipsa diuturnitate actus et quae est essentialior actui
virtutis ; constantia contra difficultatem ex quibuscumque
extrinsecis impedimentis quae tristitiam inferunt. Unde,
quamvis secundum materiam conveniat cum patientia,
secundum finem ad perseverantiam pertinet ; et quia finis
potior est, ideo constantia magis pertinet ad perseverantiam
quam ad patientiam.
Constantia (Aristoteles eam vocat perseverantiam) non est
virtus stricte dicta, quia non reddit hominem perfectum, cum
faciat persistere in bono non obstantibus impedimentis ex inor­
dinata et superabundant! passione provenientibus ; perfectio
autem est si appetitus sensitivus perfecte subdatur et confor­
metur rationi. Hinc est in voluntate quae resistit passionibus,
maxime tristitiis quae retrahunt a bono, praesertim iis quae
ex privatione proveniunt delectationum tactus, sicut continentia
resistit delectationibus et concupiscentiis quae alliciunt ad
malumx.
cqncl

De dono

et

usio.

praeceptis

fortitudinis.

S. Th. Π-Π, q. 139 et 140.

931. Donum fortitudinis. — Necessarium est speciale
Spiritus sancti donum ad conferendam fortitudinem supernaturalem, quia non sufficit virtus fortitudinis.
Haec quidem confert firmitatem animi in bonis faciendis
i. Cfr. q. 137, a. i, ad 1
q. 58, a. 3, ad 2,

a. 2, ad 1 et 2 ; q. 53, a. 5, ad 3

I-II,

DE VIRTUTIBUS FORTITUDINI ADNEXIS

877

lis perferendis, praecipue in arduis bonis vel malis,
litate homo secundum proprium et connaturalem
ium pericula sustineat, et non deficiat a bono
difficultatem vel alicuius ardui operis implendi
is gravis mali perferendi ; — at non sufficit dare
. evadendi quaecumque pericula imminentia, quod
naturam humanam. Hoc autem praecise praestat
fortitudinis.

I

Dono fortitudinis convenienter respondet 4a beatitudo :
Beati qui esuriunt et sitiunt iustitiam. Nam « fortitudo in arduis
consistit. Est autem valde arduum quod aliquis non solum
opera virtuosa faciat, quae communiter dicuntur opera iustitiae,
I. Dionysius carthusianus, De donis, tr. III, a. 18.

878

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

/

sed quod faciat ea cum insatiabili quodam desiderio, quàd
potest significari per famem et sitim iustitiae » (a. 2).
I
lustitia ergo non accipienda est stricto sensu ut virtus par­
ticularis, sed lato sensu et universalis quae consistit in omnium
virtutum operibus, in quibus arduum intendit fortitudo, quae
est donum (ad 1). Cui dono correspondent duo inter fructus
Spiritus sancti, nimirum patientia quae respicit sustentationem
malorum, et longanimitas, quae respicere potest diuturnam
expectationem et operationem bonorum (ad 3).
/

932. Praecepta fortitudinis. —- Cum fortitudo /aide
necessaria sit ad firmiter et constanter persistendufn in
via salutis fide, iustitia et virtute, stantibus etiam niagnis
huius vitae difficultatibus aut ipso periculo mortisj, ideo
necesse fuit dare explicita de fortitudine praecepta. Et
quidem :

i° Finis legis divinae est ut homo inhaereat Deo ; et
ideo praecepta legis divinae de fortitudine dantur secundum
quod convenit ordini mentis in Deum. Unde Deut. XX,
3, dicitur : « Non formidetis,... quia Dominus Deus
vester in medio vestri est, et pro vobis contra adversarios
dimicabit» (Cfr. los. VIII, 1 ; Is. VII, 4 ; q. 140, a. 1).
At cum « vetus Testamentum habeat temporalia promissa,
novum autem spiritualia et aeterna,... ideo necessarium fuit ut
in veteri lege populus instrueretur, qualiter pugnare deberet
etiam corporaliter, pro terrena possessione acquirenda. In novo
autem Testamento instruendi fuerunt homines qualiter spiritualiter certando ad possessionem vitae aeternae pervenirent,
secundum illud Mt. XI, 12 : Regnum coelorum vim patitur,
et violenti rapiunt illud. Unde et Petrus praecipit, I Petr. V, 8 :
Adversarius vester diabolus,tamquam leo rugiens, circuit quaerens
quem devoret, cui resistite fortes in fide ; et lacobus IV, 7 :
Resistite diabolo, et fugiet a vobis. Quia tamen homines ad
spiritualia bona tendentes, ab eis retrahi possent per corporalia
pericula, fuerunt etiam in lege nova danda fortitudinis praecepta
ad sustinenda fortiter temporalia mala, secundum illud Mt. X,
28 : Nolite timere eos qui occidunt corpus » (ad 1).
Danda autem potius erant praecepta negativa, quia « lex in
suis praeceptis habet communem instructionem. Ea vero quae
sunt agenda in periculis, non possunt açl aliquod commune
bonum reduci, sicut ea quae sunt vitanda. Et ideo praecepta
fortitudinis magis dantur negative quam affirmative » (ad 2).

2° « Lex divina perfecte informat hominem de his quae
sunt necessaria ad recte vivendum. Indiget autem homo

\

DE VIRTUTIBUS FORTITUDINI ADNEXIS

879

ai recte vivendum, non solum virtutibus principalibus,
sed etiam virtutibus secundariis et adiunctis ; et ideo in
lege divina sicut dantur convenientia praecepta de actibus
virtutum principalium, ita etiam dantur convenientia prae­
cepta de actibus secundariarum virtutum et adiunctarum »
(a. V).
Haec praecepta sunt de patientia (Eccli. II, 4 ; Rom. XII, 12 ;
lac.VI7; Hebr. X, 36) et perseverantia (Hebr. XII, 7; I Cor. XV,
58), quae respective versantur circa afflictiones et labores praesentislvitae, et ideo pertinent ad omnes ; non autem de inagnanimitie aut de magnificentia quae habent quamdam excellentiam
magnitudinis, et ideo magis cadunt sub consiliis perfectionis
quam Sub praeceptis necessitatis (ad 1).

3° Leges humanae ordinantur ad aliqua temporalia bona,
et idea secundum horum convenientiam praecepta forti­
tudinis» in humanis legibus inveniuntur (a. 1), puta de
labore rion deserendo aut de defensione reipublicae etiam
cum pediculo vitae.
Media autem ad acquirendam fortitudinem sedulo sunt adhi­
benda, ea magis quod minor sit occasio eam exercendi quam
pro virtutibus iustitiae et temperantiae aut ipsarum adnexis.
Dolenda timiditas iustorum in vita externa et publica, quae
multum docet bono communi ; atque defectus fortitudinis
multas in Vita individual! et domestica adducit clades. Praecipua
media recenseri solent :
a) Frequens meditatio fragilitatis et vilitatis bonorum temporalium,
quando cum bonis conferuntur aeternis ; ex qua fiet ut bonus
vir mala ηόη timeat sed ea potius desideret tamquam media
acquirendi et augendi aeternam felicitatem, voluptates et hono­
res contemnat nec minis moveatur humanis vel blanditiis.
b) Praevisio malorum, ut contra ea firmemus voluntatem ne
superemur ab iis sed superare ea valeamus.
c) Consuetudo strenue agendi in minoribus quotidie occurrenti­
bus, ut ad graviora fortiter sustinenda et viriliter aggredienda iam
parati simus : ita sicut bonus miles quotidiano exercitio se tradens
armorum. Quapropter educatores virilem praebeant iuvenibus
institutionem atque nobiles et fortes actiones in exemplum iis
proponant.
d) Magna, aestimatio et amor fortitudinis ob propriam suam ex­
cellentiam.
e) Fervens Dei amor qui maximas vires addit voluntati : fortis
ut mors dilectio (Cant. VIII, 6) ; amor coniunctus imitationi
Christi in heroica fortitudine, et orationi ferventi cum plena
fiducia in auxilium Spiritus sancti qui fortitudinis largiturus est

88θ

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

donum, nam promissum habemus ipsum Spiritum sanctum,
« spiritum consilii et fortitudinis ».
I
Quibus muniti concludere possumus cum Apostolo, Rom. VIII,
35 sq : « Quis ergo nos separabit a charitate Christi? tribulatio?
an angustia ? an fames ? an nuditas ? an periculum ? an persecutio ?
an gladius?... Sed in his omnibus superamus propter eumJ qui
dilexit nos. Certus sum enim quia neque mors, neque vita, neque
angeli, neque principatus, neque virtutes, neque instantia, neque
futura, neque fortitudo, neque altitudo, neque profundum, neque
creatura alia poterit nos separare a charitate Dei, quae ést in
Christo lesu Domino nostro ».
/

TRACTATUS,

DE VIRTUTE CARDINALI TEMPERANTIAE
1
ET DE VIRTUTIBUS ADNEXIS.
\

INTRODUCTIO.

I

S. Th. II-II, q. 141, a. 1-4.

933b Obiectum tractatus. — Sicut virtus fortitudinis
regit et cohibet repulsiones appetitus irascibilis, animum
cpptraleas firmando ne a prosequendo bono arduo quod
ratio dictat declinet propter sensibilia et corporalia mala
adiunctn, ita oportet sit virtus quae appetitum concupisci­
bilem moderetur et refrenet, ne nimis impellat in bonum
delectatnle, contra bonum rationis seu plus quam ratio
dictet, ei haec est temperantia. Sicut ergo virtus fortitudinis
praecipue consistit circa timorem corporalium malorum,
et ex consequenti circa audaciam quae aggreditur ea sub
spe alicuius boni (n. 903), ita etiam temperantia praecipue
consistit circa concupiscentias et delectationes Corporales,
et consequenter çirca tristitias quae contingunt ex absentia
talium delectationum. Unde sicut fortitudo impedimenta
rectitudinis rationis tollit in appetitu irascibili, ita tempe­
rantia ea tollit in appetitu concupiscibili. Hisce itaque
duabus virtutibus cardinalibus cum suis adnexis rectificantur omnes passiones, ita ut totus homo perfecte dispo­
natur in ordine ad seipsum (a. 3).
Ex quibus sequitur a) temperantiam esse necessariam, ad
refrenandas scii, passiones appetitus concupiscibilis ;
b) eam esse virtutem, quia eas moderatur secundum rationem ;
c) subiectum eius esse appetitum concupiscibilem ratione refre­
nandum ;
d) obiectum eius imprimis esse concupiscentias et delectationes
appetitus concupiscibilis moderandas.

934. Temperantia etymologice significat quamdam
temperiem i. e. moderationem ; unde sensu generalissimo
Summa Theologiae Morali* II. — $6

882
SUMMA THEOLOGIAE MORALIS
/
------- --- :--- ---------------- ■----------- ---- ------------- :--- ---- ■.—

indicat moderationem rationis in quacumque materia, sive
operationum sive passionum, et sic est conditio orneis
virtutis, quia omnis virtutis est moderari seu secundam
modum rationis agere ; sensu stricto significat moderatio­
nem in materia quae maxime per immoderationem contra
rationem insurgit, et ideo speciali moderatione indige/, et
haec per excellentiam vocatur temperantia (σωφροσύνη ;
matigheid).
Temperantia stricte dicta definiri solet : virtus appetitum
moderans circa praecipuas concupiscentias et delectationes
tactus conformiter ad finem debitum; seu mediocritas in
voluptatibus corporalibus. In qua definitione indicatur :
1) genus : virtus, sive naturalis et acquisita, sive supernaturalis et infusa ;
2) subiectum cui inest : appetitum. Non enim est in/ volun­
tate quae ex natura sua est inclinatio rationi conformis,
sed in ipso appetitu sensitivo, circa passiones, quae mode­
randae sunt quando contra rationem insurgunt : sic distin­
guitur a prudentia et virtutibus intellectualibus ;
3) actus proprius quo ab aliis distinguitur : moderans seu
refrenans iuxta rectam rationem, et sic distinguitur a
fortitudine quae appetitum firmat ;
4) obiectum materiale circa quod versatur : circa concu~
piscentias et delectationes praecipuas tactus,ex sic distinguitur
a virtutibus ipsi adnexis quae sunt circa alias delectationes,
et a iustitia quae versatur circa operationes exteriores ;
5) obiectum formale seu motivum proximum : iuxta
rectam rationem seu conformiter ad finem debitum, qui
finis erit naturalis in temperantia acquisita, supernaturalis
in temperantia infusa.
Quam definitionem esse realem ostendet tractatus totus.

935. Divisio tractatus. — Tractatus dividitur in
quinque partes : 1. de temperantia in genere; 2. de ab­
stinentia ; 3. de sobrietate ; 4. de castitate et pudicitia ;
5. de virtutibus temperantiae adnexis.
ia Pars est de temperantia in genere ; i° de temperantia
in se ; — 2° de vitiis temperantiae oppositis ; — 30 de
partibus temperantiae.

1
I
j
■'

,

1

DE IPSA TEMPERANTIA

883

\ 2a Pars est de abstinentia : i° de ieiunio in genere ;
—\ 20 de ieiunio ecclesiastico ; — 30 de abstinentia a
carnibus ; — 40 de subiecto ieiunii et abstinentiae, ubi
a) de causa excusante seu impotentia, b) de causa exi­
mente seu dispensatione ; — 50 de violatione ieiunii et
abstinentiae ; — 6° de peccato abstinentiae opposito seu
de sula.
3®lPars est de sobrietate : i° de sobrietate in se ; — 20 de
pecçàto opposito seu ebrietate : a) de ipsa ebrietate, b) de
peccatis occasione ebrietatis commissis.
4a Pars est de castitate et pudicitia : i° de castitate et
pudicitia in se ; — 2° de peccato opposito seu luxuria in
genera; — 30 de speciebus luxuriae, scii a) de luxuria
iuxta naturam, b) de luxuria contra naturam ; — 40 de
luxuriat interna ; — 50 de impudicitia.
5a Pars est de virtutibus temperantiae adnexis : i° de
continentia ; — 2° de mansuetudine et clementia ; —
3° de hümilitate ; — 40 de studiositate ; — 50 de modestia
motuum exteriorum ; — 6° de modestia cultus1*
.
S.
Nihil speciale occurrit dicendum de praeceptis temperantiae
et de dono Spiritus sancti ipsi correspondente. Hoc enim est
timor Domini qui iam correspondet spei et fuit declaratus in
tr. de Spe (I, n. 828) ; praecepta autem sunt sextum et nonum
decalogi, ut diximus agentes de decalogo (n. 897).

I. Utiliter cpnferri possunt : S. Thomas, II-II, q. 141-170 cum com­
ment. Caietani, Sylvii, Billuart ; Lessius : De Iustitia et Iure et de ceteris
virtutibus cardinalibus; Waffelaert, De Virtutibus cardinalibus; Janvier,
Conf, de N.D.tLa Tempérance; praeterea pro quaestionibus practicis,
S. Alphonsus et manualia moderna, quae passim sunt in usu.

PRIMA PARS.
DE TEMPERANTIA IN GENERE.
QUAESTIO PRIMA.

DE TEMPERANTIA IN SE.
S. Th. II-JI, q- 141.

936. Temperantia est virtus quia, inclinando ad
bonum rationis, reddit hominem perfectum : ponit enim
moderationem seu temperi, m quam facit ratio, i.e. ordinem
rationis in passionibus, et quidem in illis quae difficilius
refrenantur ; est autem bonum hominis quod eius appetitus
rationi subdatur, et quod id fiat in materia difficiliore est
optimum (a. 1).
Est virtus specialis, quia habet obiectum speciale :
praecipuas delectationes tactus ratione moderandas, quae
maxime alliciunt hominem (a, 2). Non tamen est perfecte
una, nam in plures dividitur species.
937. Obiectum temperantiae sunt praecipuae dele­
ctationes tactus — ut moderandae et regulandae iuxta
ordinenj rationis ad finem debitum — sub ratione ho­
nestatis seu rectitudinis specialis quae in eo relucet. In
quo uno obiecto distinguuntur tria :
1) Obiectum materiale quod temperantia attingit sunt
praecipuae delectationes tactus, scii, delectationes cibi et
potus ad conservationem individui, et delectationes Vene­
reorum ad conservationem speciei humanae 1.Quod obiec­
tum potest distingui proximum et remotum : remotum sunt
cibi, potus, actus venerei ad quos delectationes referuntur ;
proximum sunt concu piscentiae delectationum ac delectatio­
nes quae sequuntur operationes magis naturales et magis
i. Delectatio istorum est secundum sensum tactus, quia eorum
usus est in tangendo.

DE IPSA TEMPERANTIA

1
885
4------------- - ------------ -------------------------------------- - ------ —■--------- --------

necessarias, et ideo prae aliis sunt vehementissjmae1; unde
specialis virtus ad illas moderandas requiritur. Aliae autem
delectationes tactus, vel delectationes aliorum sensuum,
etiam gustus qui magis tactui est propinquus, per se sunt ma­
teria virtutum adnexarum temperantiae,et non pertinent ad
terriperantiam stricte dictam, nisi secundum quod ad istas
delectationes praecipuas ordinantur, tum ut melius cogno­
scantur actus quibus adnectuntur, tum ut magis sint
delectabiles, v. g. contactus carnis mollis et tenerae,
pulchritudo et ornatus mulieris, sapor delectabilis in cibo
et odor, etc.
2) Obiectum materiale primarium quod temperantia prin­
cipaliter et ratione sui attingit, est praecise quod istae
delectationes sunt moderandae iuxta ordinem rationis, seu
regulandae ut fiant ad finem debitum.
3) Obiectum formale seu motivum proximum propter
quod temperantiae, est specialis rectitudo propria istius
ordinis ad finem debitum : moderatur enim temperantia
delectationes quia hoc rectum et honestum est (a. 4 et 5).

938. Principium fundamentale. Finis debitus secundum
quem regulandae sunt delectationes tactus est ne­
cessitas praesentis vitae, tum absoluta sine qua indi­
viduum vel species conservari nequit, tum convenientiae
sine qua, attentis omnibus circumstantiis personae, cor­
poris, sanitatis, officii, dignitatis, opulentiae, honestatis,
usus recepti, congruentiae illorum cum quibus est viven­
dum, etc. convenienter fieri nequit. Quod ostendit
S. Thomas :
« Bonum virtutis moralis praecipue consistit in ordine rationis...
Praecipuus autem ordo rationis consistit in hoc quod aliqua in
finem ordinet : et in hoc ordine maxime consistit bonum rationis ;
nam bonum habet rationem finis, et ipse finis est regula eorum
quae sunt ad finem. Omnia autem delectabilia quae in usum
hominis veniunt, ordinantur ad aliquam huius vitae necessitatem
sicut ad finem. Et ideo temperantia accipit necessitatem huius
vitae, sicut regulam delectabilium quibus utitur, ut scii, tantum
iis utatur, quantum necessitas huius vitae requirit » (a. 6).
« Necessitas humanae vitae potest attendi dupliciter : uno
t. Ad priores, circa alimenta, est maior necessitas et minor inclinatio,
ad alteras, venereas, minor necessitas et maior inclinatio.

886

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

modo secundum id quod dicitur necessarium illud sine quo res
nullo modo potest esse, sicut cibus est necessarius animali ;
alio modo secundum quod dicitur necessarium illud sine quo
res non potest convenienter esse. Temperantia autem non
solum attendit primam necessitatem, sed etiam secundam... Alia
vero quae ad hoc non sunt necessaria, possunt dupliciter se
habere. Quaedam enim sunt impedimenta sanitatis vel bonae
habitudinis ; et his temperatus nullo modo utitur : hoc enim
esset peccatum contra temperantiam. Quaedam vero sunt quae
non sunt his impedimenta ; et his moderate utitur pro loco et
tempore et congruentia eorum quibus convivit... » (ad 2).
Ergo « temperantia respicit necessitatem quantum ad convenientiam vitae, quae quidem attenditur non solum secundum
convenientiam corporis, sed etiam secundum convenientiam
exteriorum rerum, puta divitiarum et officiorum, et multo magis
secundum convenientiam honestatis. Et ideo Philosophus... subdit
quod in delectabilibus quibus temperantia utitur, non solum
considerat ut non sint impeditiva sanitatis et bonae habitudinis
corporalis, sed etiam ut non sint praeter bonum, i. e. contra
honestatem, et quod non sint supra substantiam, i. e. supra
facultatem divitiarum. Et Augustinus dicit... quod temperans
respicit non solum necessitatem hu;us vitae, sed etiam officiorum »
(ad 3).

l

j
§
i
1

Unde : 1) Finis proximus delectationum tactus, et regula
propria temperantiae desumitur ex necessitatibus huius
vitae. Et quia alius est finis actuum Venereorum, alius
ciborqm et potuum, ita est diversa regula.
a) Regula temperantiae, prout versatur circa venerea, est
ab iis omnino abstinere extra matrimonium ; in matrimonio
autem iis dumtaxat uti causa actus qui de se est capax
generandae prolis, quia generatio est finis usus venereorum.
b) Regula vero temperantiae, prout versatur circa cibum
et potum, est bona corporis valetudo et idonea mentis
ad suas functiones dispositio, ideoque nec plus nec minus
sumi debent quam ad hunc finem.
Hinc contra temperantiam est a) positive : impedimentum
apponere vel nocere fini : debitae generationi prolis et bonae
valetudini ac mentis functionibus ; b) negative : ob solam voluptatem et delectationem exclusive agere, aut principaliter propter
illam, non propter bonum honestum1 : delectatio non est moi. Unde Inn. XI damnavit propositiones sub n. 8 et 9. : « Comedere
et bibere usque ad satietatem ob solam voluptatem non est peccatum,
modo non obsit valetudini ; quia licite potest appetitus naturalis suis
actibus frui ». — « Opus coniugii pb solam voluptatem exercitum omni
penitus caret culpa ac defectu veniali ».

!
’

DE IPSA TEMPERANTIA

887

tivum per se rationi conforme et honestum, sed brutis commune,
nec cibi aut venerei actus sunt per se ex natura sua instituti
propter voluptatem, sed voluptas propter ipsos. Non quidem
prohibemur delectationem quaerere, sed temperantia exigit ut
haec non propter se, sed propter finem debitum appetatur, et
modo quo oportet proindeque sine ullo excessu sicut sine defectu1
(I, n. 158).

2) Finis tamen proximus subordinandus est fini ultimo,
qui de facto est supernaturalis, et regula propria tempe­
rantiae regulis altioribus, ita ut delectationes non impediant
bonum spirituale et supernaturale animae, sed ut absti­
neatur ab iis quantum neCesse vel utile sit ad finem
supernaturajem.
Ita v. g. ad totaliter subiiciendum corpus et vitiosas propensiones, ad melius exercendas virtutes Christianas, ad maiorem
cum Christo conformitatem, ad satisfaciendum pro peccatis, ad
liberius se vovendum totum Deo et rebus divinis, aut ad ahum
finem supernaturalem. Hinc temperantia naturalis et infusa
differunt specie : infusa enim habet altiorem finem, altius
motivum fide cognitum, vel et diversum medium scii, confor­
mitatem ad regulam superiorem, divinam ; ut expositum fuit
in tr. de Virtutibus in genere (I, n. 628).

!

939. Temperantia est virtus cardinalis, quia versatur circa materiam principalem et difficiliorem : concupiscentias difficilius moderandas ; non tamen est maxima :
iustitia enim et fortitudo directe pertinent ad bonum
commune, temperantia ad bonum unius ; prudentia ad
bonum omnium virtutum ; virtutes theologicae ad bonum
divinum (a. 7 et 8 ; cfr. tr. de Virtutibus I, n. 599 et 608).

1
1

940* Corollaria. — 1. Delectationes mere spirituales2
non sunt obiectum temperantiae, quia non tam vehementer
movent appetitum sensitivum contra rationem ; imo per se sunt
secundum rationem, unde non sunt refrenandae nisi per accidens,
in quantum una retrahit ab alia potiori et magis debita (a. 4, ad 4).

!

2. Decor et pulchritudo, quamvis conveniant cuilibet virtuti,
excellenter tamen tribuuntur temperantiae : a) ratione formae,
1. Non tamen requiritur ut explicite finis honestus intendatur, sed
id sufficit implicite et virtualiter in obiecto quod apparet honestum :
qui enim vult actum quem novit rationi conformem, eo ipso vult implicite
et virtualiter bonum honestum, finem debitum.
2. Mere spirituales, ratione subiecti simul et obiecti, ita ut in mente
sint et de re spirituali.

'

’
|
(

)

888

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

vi rationis quae nomine temperantiae indicatur : facit enim
moderatam et convenientem proportionem, in qua consistit
pulchritudo ; b) ratione materiae : refrenat enim ea quae sunt
inferiora in homine, convenientia ei secundum naturam bestialem,
ex quibus homo maxime natus est deturpari ; unde pulchritudo
maxime tribuitur temperantiae quae praecipue turpitudinem
hominis tollit1 (a. 2, ad 3).

QUAESTIO SECUNDA.

DE VITIIS TEMPERANTIAE OPPOSITIS.
S. Th. Π-Π, q. 142.

941. Temperantiae per defectum in delectatione
opponitur insensibilitas seu stupor. — Insensibilitas est
vitium valde rarum quod aversatur delectationes tactus
modo indebito, ita ut nolit eis uti quando, ubi, quomodo,
quantum, etc, recta ratio dictat illis esse ‘utendum.
Est peccatum et vitium, quia contrariatur ordini naturali et
Creatori qui delectationes apposuit actionibus necessariis ad
vitam hominis ; uride recta ratio dictat istis utendum quantum
necesse est ad conservandam vitam humanam et potentiam ad
officia debita, sive individui sive speciei. Est de se veniale ;
mortale autem si quis ex ea aliquid omittat ad quod sub mortali
tenetur, Ut reddere debitum coniugale, sumere cibum vitae
necessarium, etc.
Nullum est peccatum ab his abstinere ob honestum finem,
v. g. sanitatem, poenitentiam, contemplationem divinorum, etc.,
sed secundum rectam rationem et sine excessu, ita ut non noceat
impletioni officiorum (a. 1).

942. Temperantiae per excessum in delectatione
opponitur intemperantia. — Intemperantia est vitium
quo quis delectationes tactus appetit modo indebito et
ultra mensuram, scii, ubi, quando, quomodo, etc. recta
ratio non dictat aut plus quam dictat (a. 2).
Est peccatum, quia opponitur virtuti, quatenus excedit medium
rationis quod statuit temperantia in delectationibus. Imo est
maxime probrosum : a) quia est circa delectationes communes
nobis et brutis, et ideo maxime repugnat excellentiae hominis ;
b) quia in istis delectationibus minus apparet de lumine rationis
ex qua est pulchritudo virtutis, et ideo magis repugnat pulchri­
tudini hominis (a. 4).

I. Cfr. q. 145, a. 2.

DE IPSA TEMPERANTIA

889

943. Animadversio.— Intemperantia est peccatum gravius
quam timiditas, quia est magis voluntarium (a. 3), aut quam
insensibilitas, quia magis a temperantia recedit.

QUAESTIO TERTIA.

i

DE PARTIBUS TEMPERANTIAE.
S. Th. II-II, q. 143, 144, 145, 160.

[
r

i
i
ΐ
[
j
ji
[
I

944. Partes intégrales temperantiae, seu dispositiones vel conditiones sine quibus actus temperantiae non
est perfectus sunt duae :
I. Verecundia {pudeur; schaamte), quae est quaedam
laudabilis passio timoris qua quis refugit turpitudinem
temperantiae contrariam \ quae in eo est quod quis
delectationem quaerit in iis quae sunt infima in homine
et convenientia secundum naturam bestialem, ubi nihil est
de lumine rationis.
2. Honestas (eerbaarheid) specialis, qua quis amat pulchritudinem seu decorem temperantiae, quem habet ex eo
quod ratio bestiales concupiscentias maxime turpes refrenat
et ad debitam proportionem reducit.
Integrum enim temperantiae officium in duobus con­
sistit : in fuga turpitudinis et in amore decoris.

f
£
E

Hinc quammaxime oportet ut colantur, praesertim in educatione puerorum : sunt enim custodes sobrietatis et castitatis.

I
I
!
’

945. Partes subiectivae seu species temperantiae
sunt tres. — Temperantia enim versatur circa delectationes tactus, quarum aliquae ordinantur ad nutrimentum,
et in his quantum ad cibum et potum communem, est
i. Verecundia est timor opprobrii. Est imperfectio consistens in
timore vituperationis propter ea quae ab hominibus ut turpia habentur,
v. g. de paupertate, defectu capillorum, etc. : sic non est virtus. Si
autem sit secundum rationem, quia aliquis commisit turpe aut quia
timet ne aliquid vere turpe ipsi accidat, tunc est vere bona et dispositio
ad virtutem, quia iniicit horrorem turpitudinis ; non tamen est virtus,
quia ille qui perfectus est non apprehendit turpe ut possibile sibi aut
quasi difficile ad vitandum. Unde, iuxta S. Thomam, non est pars intrans
essentiam virtutis sed dispositive se habens ad eam : iacet fundamenta
temperantiae. — Honestas autem est temperantiae conditio.

890

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

abstinentia, et quantum ad potum inebriantem est sobrietas ;
quaedam ordinantur ad vim generativam, et circa istas
est castitas quae versatur etiam circa delectationem
ipsius actus generationis, ad quam reducitur pudicitia quae
proprie est circa delectationes quasdam circumstantes.
Quibus tria intemperantiae vitia opponuntur : gula — ebrietas
— luxuria ad quam reducitur impudicitia, quae est luxuria
imperfecta.

946. Partes potentiates temperantiae» sunt habitus
adnexi qui versantur circa materiam minus principalem
seu secundariam, scii, delectationes moderatu minus dif­
ficiles. Generali nomine vocantur modestia.
Modestia dicitur a modo vel moderatione ; est itaque virtus
moderatrix eorum quae mediocrem habent difficultatem. Ubi
enim est virtus specialis circa aliquod maximum, oportet esse
virtutes circa ea quae mediocriter se habent, eo quod vita humana
quantum ad omnia debet esse virtute regulata. Temperantia
moderationem adhibet circa delectationes tactus difficiliores ;
ergo oportet esse virtutem quae moderationem adhibet in aliis
quae non est ita difficile moderari, praesertim circa minima,
ut gestus, vestes, corporis motus, et res exteriores. Itaque
generali modo « est virtus qua quis intra modum et limites sui
status, ingenii et fortunae, quantum ad motus internos, gestus
externos, et omnem rerum suarum apparatum se continet » ;
seu moderatio qua quis, suo modulo contentus, motus suos
internos et externos et omnem rerum suarum apparatum intra
mensuram sibi congruam coercet.

Modestiae sunt plures, quarum principales speciale no­
men obtinuerunt. Possunt enim temperari secundum
rectam rationem
1) delectationes in motibus internis animi :
a) motus voluntatis commotae ex impetu passionis, circa
delectationes tactus, et hunc moderatur continentia ex qua
fit ut licet homo immoderatas concupiscentias patiatur,
voluntas tamen non vincatur;
b) vel motus irae tendentis tum in vindictam, quam
moderatur mansuetudo, tum in externam poenam, circa
quam versatur clementia;
c) vel motus spei (et audaciae) tendentis in quamdam
excellentiam» et hunc moderatur humilitas;

DE IPSA TEMPERANTIA
:

I
»
ί
!
s
'

89I

d) vel motus desiderii tendentis in cognitionem, et hunc
moderatur studiositas ;
2) delectationes in motibus exterioribus, quas moderatur
modestia motuum exteriorum, ut decenter et honeste fiant;
a) sive in his quae serio aguntur, ad quod pertinet eutaxia,
quae complectitur decentiam per convenientiam ad agentem secundum se, et bonam ordinationem per convenientiam
ad alios ;
b) sive in his quae ludo aguntur, ad quod spectat eutrapelia, aut secundum alios austeritas;
3) delectationes in exterioribus rebus, circa quas versatur
modestia cultus seu externi apparatus, ad quam reducuntur
parcitas seu per se sufficientia, ac moderatio et simplicitas.

SECUNDA PARS.

p

DE VIRTUTE ABSTINENTIAE.
S. Th. II-II, q. 146.

947. Abstinentia aliquando significat meram subtrac­
tionem alimenti, et sic est aliquid indifferens, quod ex
circumstantia fieri potest bonum vel malum, v. g. si fiat
ex vanitate ; hic autem sumitur in quantum regulatur
ratione, et sic est virtus moderans secundum dictamen
rationis concupiscentias et delectationes, seu affectum et
usum, alimentorum i. e. cibi et potus communis, «ita ut
homo a cibis abstineat prout oportet pro congruentia
hominum cum quibus vivit, et personae suae, et pro
valetudinis suae necessitate » (a. 1).
Est virtus, quia conservat bonum rationis contra im­
petum passionum, scii, contra delectationes ciborum. Mo­
derari scii, alimenta unice propter valetudinem, est artis
medicinae ; moderari passiones et delectationes ciborum
propter bonum rationis seu morale, est temperantiae, —
Est virtus specialis : Ubi enim est speciale impedimentum
bono rationis, ibi oportet esse specialem virtutem ad illud
conservandum. Delectationes autem alimentorum natae
sunt hominem abstrahere a bono rationis, tum propter
earum magnitudinem, tum propter necessitatem alimentorum, quibus homo indiget ad vitae conservationem quam
maxime homo desiderat. — Est una virtus, quia habet
obiectum unum : delectationes alimentorum ratione mo­
derandas servata mensura debita. Definiri potest : virtus
moralis inclinans ad moderatum usum ciborum prout recta.
ratio determinaverit ad bonum morale.

948. Triplex est abstinentiae actus, gradu diversus :
1) moderatus usus alimentorum seu abstinentia ab excessu :
haec est omnino debita et de praecepto, qua fit ut delectatio

j

(
1
j

ΐ
1

DE IPSA TEMPERANTIA

893

in usu alimentorum non repugnet rationi, et ideo potius
retinet nomen generale temperantiae;
2) abstinentia maior sed partialis, ex mptivo virtutis,
qua appetitus hominis minus declinet ad cibum et se
privet certa qualitate cibi v. g. carnibus, sive semper, sive
ad tempus : est abstinentia in determinato gradu, maior
quam exigat abstinentia moralis, qui tamen gradus lege
positiva praescribi potest : vocatur sensu stricto abstinentia
(abstinence; onthouding) ;
3) abstinentia perfecta seu totalis secundum quantitatem,
scii, ab omni cibo sed ad tempus : vocatur ieiunium (jeune;
vasteri).
Hinc dicemus : 1. de ieiunio secundum se; 2. de praecepto
ieiunii ecclesiastici ; 3. de praecepto abstinentiae a carnibus ;
4. de subiecto ieiunii ; 5. de violatione ieiunii ; 6. de gula.
QUAESTIO PRIMA.

DE IEIUNIO SECUNDUM SE.
S. Th. II-II, q. 147, a. i, 2, 3, 6.

949. Notio ieiunii.— Ieiunium aliud est naturale, quod
consistit in abstinentia a cibo et potu ab aliqua hora :
hoc per se non est actus virtutis ; ad virtutem tamen
ordinari potest et sic praecipitur ab Ecclesia ante sump­
tionem Eucharistiae, quo casu pertinet ad religionem
quia praescribitur in reverentiam sacramenti, et vocari
solet eucharisticum. Ieiunium autem de quo in prae­
senti fit sermo vocari potest morale, et consistit in
abstinentia a çibo et potu secundum rationem i. e. secun­
dum proprios fines virtutis abstinentiae, sive ob rationes
humanas v. g. ob valetudinem corporis, bonam disposi­
tionem mentis ad studendum, et tunc est philosophicum,
sive ob rationes supernaturales v. g. ob refrenationem
concupiscentiae et sublectionem corporis ad mentem ut
virtutem supernaturalem melius exerceamus, et tunc est
christianum. Hoc ab Ecclesia secundum modum specialem
servandum tempore determinato fuit praescriptum,et tunc
vocatur ecclesiasticum.

894

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Hinc moralistae triplex solent distinguere ieiunium :
eucharisticum, — morale, —- ecclesiasticum.

950. Ieiunium est actus virtutis, quia ordinatur ad
aliquod bonum honestum, scii. 1) ad concupiscentias carnis
reprimendas (II Cor. VI, 5-6) ; 2) ad hoc quod mens
liberius elevetur ad sublimia contemplanda (Dan. X); 3) ad
satisfaciendum pro peccatis (loël II, 12) ; insuper habet
vim impetrandi beneficia spiritualia et temporalia, prae­
cipue quando orationi coniungitur. Unde Ecclesia laudat
Deum qui « corporali ieiunio vitia comprimis, mentem
elevas, virtutem largiris et praemia » ; et Scripturae ac
Patres monitis et exemplis Christi, Apostolorum, primorum
fidelium, commendant ieiunium (Act. XIII, 3; XIV, 22;
II Cor. VI, 5 ; loël II, 12 ; Aug. 7 serm. de ieiun. ;
Hieron. 1. contra lovin.).
Ut autem sit actus virtutis, debet conformari rectae rationi
quae duo observanda praecipit in temperantia, scii, conserva­
tionem vitae et potentiam ad opera debita. Unde a) si ex in­
tentione mala quis abstineat, v. g. ut moriatur aut infirmetur,
aut impotens sit ad debita officia peragenda, est actus directe
oppositus virtuti temperantiae, et graviter quoties notabile
nocumentum aut impotentia ad officium grave intenditur ;
similiter si ex intentione singularitatis fiat, inanis gloriae, jac­
tantiae erit peccatum veniale ; b) si non ex intentione mala
sed ex motivo virtutis fiat ita tamen ut se impotentem quis
reddat ad opera debita, rursus erit peccatum grave vel leve ut
dictum est ; si autem solum abbreviet vitam vel infirmitatem
contrahat sine impotentia ad officia debita, licite fiet, dummodo
ratio ita abstinendi tanta sit ut aequivaleat nocumento illato;
secus illicite.

951. Ieiunium est per se actus elicitus virtutis ab­
stinentiae.— Omnis enim actus virtues us ad illam virtu­
tem pertinet quae medium in illa materia constituit.
Atqui ieiunium versatur circa cibos in quibus medium
adinvenit virtus abstinentiae. Ergo.
Potest tamen et propter alios fines fieri et imperari ab aliis
virtutibus : a charitate, religione, poenitentia, castitate, etc., v. g.
ut melius amemus et colamus Deum, ut satisfaciamus pro
peccato, ut fugiamus luxuriam. Unde non semper erit actus
abstinentiae formaliter, sed tunc tantum si etiam, saltem par­
tialiter, ex proprio motivo abstinentiae fit, scii, ut mens sit
magis idonea ad suas functiones et ad virtutem.

DE ABSTINENTIA

895

952. Praeceptum ieiunii. — Ieiunium est bonum utile
et ideo non praecipitur per se, sed tantum in ordine ad
finem cui utile est. lamvero utilitates ieiunii enumeratae
ordinario aliter obtineri possunt, et ideo iure naturae non
praecipitur absolute omnibus, sed tantum relative illis
quibus necessarium et in quantum ipsis est necessarium.
Quia tamen generatim omnibus est valde utile, ideo
Ecclesia ius naturae determinavit et tempus ac modum
ieiunii statuit ab Omnibus communiter observanda1.
Est ergo ieiunium ecclesiasticum illud quod fit iuxta
modum ab Ecclesia praescriptum, consuetudine intro­
ductum.
Modus consistebat in tribus, scii, in sumendo unicam in die
refectionem, — instituendam hora competenti, — absque çibis
vetitis, scii, carnibus et quandoque etiam ovis et lacticiniis quae
a carne originem habent. Ita complectitur plures partes valde
diversas, et quidem tres praecipuas : unam essentialem, sine
qua nec concipitur ieiunium : refectionem in die unicam ; et
duas intégrales : horam qua instituenda est refectio, et absti­
nentiam in refectione a certa qualitate ciborum. Ex quibus
constat praeceptum ieiunii esse virtualiter multiplex et esse
divisibile ; unde ab Ecclesia praescribi potest una pars sine aliis,
v. g. abstinentia a carne sine ieiunio, — et etiam in una dis­
pensari potest sine aliis, v. g. in abstinentia et non in ieiunio,
aut é converso, — et una servari debet quando altera fit servatu
impossibilis2.
De facto Ecclesia abstinentiam imponit illis qui ieiunare non
tenentur, quasi praeceptum distinctum ; et ieiunium praeceptum
manet illis qui dispensantur in abstinentia. Unde novus Codex
iuris illa iam considerat tamquam duplex praeceptum : ieiunium
stricte dictum et abstinentiam, ita ut non solum abstinentia
praecipiatur sine ieiunio, sed ut iam aliquando praecipiatur
ieiunium sine abstinentia, quod olim non fiebat.

953. Tempus ieiunii indicatur can. 1252 : « Lex
abstinentiae simul et ieiunii servanda est feria 4* Cinerum,
feriis 6 et sabbatis 3 Quadragesimae, et feriis 4 temporum,
pervigiliis Pentecostes, Deiparae in coelum assumptae,
Omnium Sanctorum et Nativitatis Domini.
1. De historia ieiunii ecclesiastici cfr. Tanquerey, Th. M. fundamen­
talis, η. 1108-1110; Prümmer, Th. Μ., II, n. 652; et Vermeersch,

Th. M., Ill, in appendice.
2. Benedictus XIV, Non ambigimus, 30 maii 1741.
3. In Belgio, ex induito, feria 4· loco sabbati.

896

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Lex solius ieiunii servanda est reliquis omnibus Qua­
dragesimae diebus.
Diebus dominicis vel festis de praecepto lex abstinentiae,
vel abstinentiae et ieiunii, vel ieiunii tantum cessat, excepto
festo tempore Quadragesimae, nec pervigilia anticipan­
tur. »
Concessa est Ordinariis facultas dispensandi super praedictam
legem. Illa facultas tamen per Decretum Congr. Cone, diei 28 januarii 1949, ita coarctata est
1. ut abstinentia servetur singulis feriis sextis ;
2. ut lex abstinentiae simul et jejunii servetur feria quarta
cinerum, feria sexta Majoris Hebdomadae, pervigiliis Assump­
tionis B. Μ. V. et Nativitatis D. N. J. C.
Ulterius autem obligatio abstinentiae et jejunii ecclesiastici de
pervigilio Assumptionis translatum est ad pervigilium Festi Imma­
culatae Concepaonis B. Μ. V., die 7 dec. (S. C. Cone., die 25 julii
1957) et insuper concessa est gratia anticipandi obligationem absti­
nentiae et jejunii a die vigesima quarta, pervigilio nativitatis
D. N. J. C., ad diem vigesimum tertium mensis decembris et hoc
omnibus orbis catholici fidelibus (S. Congr. Cone., die 3a dec. 1959).
Apprime notetur ultima verba can. 1252 : « item cessat (lex abstinentiae
et jejunii) Sabbato Sancto post meridiem », amplius non valere. Immutato
etenim ordine liturgico Hebdomadae Sanctae per decretum S. C. Rit.
(diei 16 Nov. 1955), lex jejunii, et abstinentiae tantummodo cessat
Sabbato Sancto in medio noctis.

Ita secundum legem universalem ; praeterea obligatio parti­
cularis existere potest :
a) Ordinarius potest diem ieiunii indicere per modum actus
(can. 1244, § 2).
b) Ante consecrationem ecclesiae, Pontifex consecrans et illi
qui petunt ecclesiam sibi consecrari, per eum diem qui con­
secrationem praecedit, ieiunare debent (can. 1166, § 2) : ita
inter alios parochus, non autem populus nisi ipse ecclesiam
suis expensis aedificasset vel consecrari sibi postulasset (S. C. C.,
3 iul. 1909).
c) Ex voto obligari potest persona physica vel moralis : ita
v. g. Romae ieiunium est servandum in pervigilio Purificationis
B. Μ. V. (S. C. C., 18 feb. 1911 ; 25 feb. 1912).
d) Constitutiones et regulae religionis aut instituti approbati
membris suis ieiunium praecipere possunt.
In his omnibus novo codice iuris nihil fuit immutatum
(can. 1253) ; unde si quis ab obligatione eximitur legis universalis,
nondum ideo eximitur a praecepto quo teneretur particulari :
ita v. g. religiosi teneri possunt ante annum 2im et post 6om.

DE ABSTINENTIA

897

QUAESTIO SECUNDA.

DE DEIUNIO ECCLESIASTICO.
S. Th. ΙΙ-Π, q. 147, a. 6 et 7.

954. Obiectum ieiunii ecclesiastici indicatur can. 1251:
« Lex ieiunii praescribit ut nonnisi unica per diem comestio
fiat ; sed non vetat aliquid cibi mane et vespere sumere,
servata tamen circa ciborum quantitatem et qualitatem
probata locorum consuetudine ». Codex itaque legem
ieiunii quantum ad obiectum non mutavit, sed illam, quae
tota quanta est pendet a legitima consuetudine, sicut eam
consuetudo introduxit et decursu saeculorum aliquatenus
modificavit, ratum habuit et ita eam confirmavit. Unde
sequitur legem esse interpretandam eodem modo ac ante
Codicem1.
Essentia ieiunii, seu pars essentialis sine qua non con­
cipitur ieiunium, consistit in eo quod in die, i. e. a media
nocte ad mediam noctem unica tantum refectio sumatur
completa, cuius quantitas non est determinata ; unde si
excedat limites temperantiae, contra virtutem istam peccare
et meritum ieiunii totaliter vel partialiter amittere quis
potest, at non peccabit contra praeceptum ieiunii
ecclesiastici.
« Ieiunium, ait S. Thomas, a. 6, ab Ecclesia instituitur ad
I. Quod valde est notandum· Plures, codice promulgato, spe frustrati
sunt, cum expectabant ab eo quandam legis mitigationem. Nihilominus
mitiorem ieiunii modum exoptantes, illum introducere proposuerunt,
ut videre est in per. Ami du Clergé, 1921, et Ephemerides Theologicae
Lovanienses, 1927, et ita legem ieiunii extenuare conati sunt. At Codex
consuetudinem sicuti exstabat firmavit ; post Codicem vero promulga­
tum, mitigatio a nova consuetudine nondum introduci potuit quia ad
hoc defuit tempus sufficiens.
A fortiori nequit admitti quod aliquando non scripto quidem sed
ore profitentur : legem ieiunii non amplius obligare quia nonnisi pauci
eam observant. Sed haec ratio non est sufficiens, quia lex nondum facta
est nociva aut rationi contraria.
Fingunt sibi aliam legem quam rationi conformiorem haberi vellent ;
at nondum est abolita antiqua lex. Imo singulis annis, occasione mandati
Quadragesimalis, in singulis dioecesibus et ecclesiis solet lex rursus
inculcari ; atque ipsae dispensationes quas petunt fideles supponunt
legis persistendam. Haec igitur impediunt quominus consuetudo contra
ius possit introduci. Ergo legem ieiunii interpretari non licet aliter ac
ante codicem erat receptum. — Quodsi lex ecclesiastica nimis extenua­
retur, praxis poenitentiae apud fideles reduceretur ad nihilum.
Summa Theologiae Moralis II. — 57

898

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

concupiscentiam refrenandam, ita tamen quod natura salvetur.
Ad hoc autem sufficere videtur unica comestio, per quam homo
potest naturae satisfacere, et tamen concupiscentiae aliquid
detrahit, diminuendo comestionum vices. Et ideo Ecclesiae mo­
deratione statutum est ut semel in die a ieiunantibus comedatur ».
Hoc autem violari potest tripliciter : 1) sumendo plures
refectiones aut plures partes refectionis; 2) dividendo refectionem
seu interrumpendo per notabile tempus, quia sic plures essent
refectiones et non una moraliter continua ; 3) protrahendo
refectionem ad longum tempus quia sic virtualiter multiplicaretur.

' 955* Tempus per quod refectio durare potest alii
aliud assignant : at non sine culpa protrahetur ultra 2 horas
continuas, nisi adsit rationabilis causa (v. g. consuetudo sic
recipiendi amicos) ; — vel, ut quidam dicunt, postea
apponantur sola bellaria aut cibi omnino leves (desserf),
praesertim si vespere omittatur refectiuncula, sed ita
raro tantum fieri potest.
Interruptio 1) si sit brevissima, v. g. unius quadrantis vel
moraliter infra semihoram, etiam sine iusta causa, non
impedit quin comestio sit moraliter continua, etiam si
interrumpatur cum intentione prosequendi alibi, in cau­
pona. Imo si aliquis iam finivit cum animo non amplius
comedendi, potest redire, v. g. si convivae adhuc comedant,
si apponatur cibus quem ignorabat, quia sola intentio,
quamvis possit multiplicare actus humanos, non potest
tamen facere ut comestio non sit una sed duplex : comestio
enim esi factum externum, omnes autem ut unam comestio­
nem considerant factum manducandi pluribus vicibus non
multum interruptis.
2) Si sit brevis seu sat notabilis, v.g. semihorae vel infra
horam, et adsit intentio redeundi ac motivum proportiona­
tum, non impedit quin comestio sit moraliter una, quia
motivum duas partes sufficienter unit ; e contra si nulla
sit ratio, quia sola intentio hominis non sufficit ad uniendas
duas comestiones.
3) Si sit vere notabilis, i. e. unius horae vel, secundum
alios, moraliter ultra horam, semper constituit duas re­
fectiones ; unde si quis refectionem interrumpere debuerit
propter gravem rationem et non fuerit sufficienter refectus,
a lege unicae refectionis excusabitur sed non ieiunabit,
nisi in altera parte parvam materiam cibi sumpserit.

DE ABSTINENTIA

899

956. Hora refectionis ex hodierna consuetudine est
circa meridiem1. At theologi disputant an sit de sub­
stantia ieiunii et pars eius integralis, vel tantum quae­
dam accidentalis circumstantia. Multi recentiores pro­
babiliter illud negant, quia sola substantia ieiunii, saltem
hodie, est una refectio, unde dicunt horam esse praescri­
ptam sub levi tantum, sicut pro officio divino, et ideo
anticipatio etiam notabilis nunquam est mortalis.
Quam sententiam S. Alphonsus ut probabiliorem habuit, sed
postea illam omnino retractavit, quia in Medio Aevo hora erat
de substantia ieiunii, ut habetur ex lure can. (cap. Soient^ 50,
de consecr. dist. 1) : « In quadragesima nullatenus censendi sunt
ieiunare qui ante manducaverint quam vespertinum celebretur
officium », et ex S. Thoma (IV Sent., d. 15, q. 3, a. 4, ad 3) : « Qui
nimis notabiliter anticipat, ieiunium solvit » ; quae non essent
si circumstantia accidentalis tantum laederetur obligans sub levi,
lamvero non probatur hodierna consuetudo antiquo praecepto
derogasse, vel saltem id non est cereum ; et ideo praeceptum
possidet contra libertatem. Hoc ultimum tamen non certo con­
cludit, quia secundum doctrinam Probabilistarum, sufficit ut
consuetudo sit solide probabilis.

Videtur nihilominus hora ad substantiam ieiunii perti­
nere : a) quia maior et praecipua difficultas ieiunii praecise
in hoc consistit quod diu quis expectare debeat xam re­
fectionem, qua sumpta iam multo facilius expectatur hora
collationis ; b) quia fideles ad id sub gravi se esse obligatos
putant, nec existimarent ieiunare illum qui refectionem
sumeret hora 8a vel 9% unde consuetudo non videtur id
abrogasse. Ad substantiam ieiunii ergo pertinere, et ad
finem legis, mortificationem camis, multum conducere
videtur hora, et ideo sub gravi praecipitur ; et anticipatio
vere notabilis quia multum contrariatur huic fini de se
est mortalis.
957. Extra refectionem prohibetur de se omnis
cibus, scii, omne id quod per se vel principaliter ordinatur
ad corpus nutriendum, sive sumatur edendo, sive bibendo
I. Ita a saec. XIV. Antiquitus erat vespere ; postea hora 9· (i. e. 31 pomerediana), et hic usus adhuc extabat tempore S. Thomae, qui de ea
scribit, a. 7 : « quia tunc praecipue natura corporis humani indiget
iuvari contra exteriorem aëris calorem, ne humores interius adurantur ».

900

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

aut sorbendo, uti puls, lac \ mei, iusculum, extracta
camis, oleum, saccharum, fructus, succus fructuum dentibus
pressorum, nisi tamen in parva quantitate misceantur
cum potu, quia tunc ita liquefiunt ut videantur propriam
naturam amittere et aestimatione hominum indicantur veri
potus, v. g· levis limonata, aqua saccharata1
2, etc.
Non autem prohibentur :
a) potus seu liquida, quae non ordinantur per se ad corpus
alendum, sed ad iuvandam cibi digestionem et sitim extinguendam, v. g. aqua, sicera, cerevisia, vinum, thea, caffaeum : nutri­
mentum enim si adest per accidens comitatur, etiam si liquor sit
congelatus, quia in os immissus statim liquefit et quia congelatio
naturam rei non mutat. Hinc qui immoderate bibit contra virtutem
temperantiae peccare et meritum ieitlnii amittere potest, at non
peccat contra praeceptum ieiunii ;
b) medicinae quae principaliter ordinantur ad medicationem
corporis vel ad promovendam operationem medici j
c) electuaria confecta ex rebus electis, ut saccharo, iunipero,
citro (v. g. gelée, confitures, bonbons, fondants, pastilles, pâte de
jujube, amandes, conserves), si per modum medicinae et in modica
quantitate (% unciae vel aliquid plus in die) sumantur, v. g.
ad cibi digestionem, stomachum confortandum, oris foetorem
tollendum, vocem conservandam, vel ne potus noceat, aut ne
vires deficiant quando prandium différé quis debet ultra horam
communem. Quodsi in magna fiat quantitate, per accidens habe­
bunt rationem nutrimenti et per modum cibi sumentur in fraudem
legis (a. 6, ad 3).

958. Consuetudo introduxit collationem et frustu­
lum, praeter potum, medicinam et electuaria de quibus
dictum est,
A. A tempore quo refectio sumi coepit circa meridiem,
introducta fuit coenula seu collatio i. e. refectiuncula
quae sumitur sub vespere ex levioribus cibis. lamvero :
1) Quantitas eorum videtur per se determinanda relative
ad conditionem personae et occupationes, durationem
1. Lac depuratum in quibusdam locis habetur ut potus, v. g. in
Tirolensibus.
2. Etiam chocolates, etiamsi non lacte sed aqüa praeparatur, non est
potus, cum non deserviat principaliter ad extinguendam sitim, sed est
cibus quia potius nutrit. At in quibusdam regionibus meridionalibus
consuetudo levem chocolatem ut medicinam considerat, quatenus iuvat
ad vehendum cibum et ad stomachum confortandum, uti testantur
Benedictus XIV et S. Alphonsus. Secundum istam consuetudinem potest
adhiberi in parva quantitate, quam auctores mensurant ad 1 % unciam
per diem in 4 vel 5 aquae unciis dilutam.

DE ABSTINENTIA

901

ieiunii et alias circumstantias ; unde multi auctores indi­
cant 1/5 vel 1/4 partem refectionis pro tali persona in
talibus circumstantiis completae Alii, etiamS. Alphonsus,
aiunt hanc regulam esse obscuram et scrupulis obnoxiam,
et ideo determinant quantitatem absolutam,et plures usque
ad 8 uncias etiam pro illis qui sic ad satietatem reficiuntur
(quod infirmi stomachi est indicium), et permittunt 10 un­
cias Germanis et illis qui habent stomachum germanum,
vel quibus necessarium est ad officia peragenda. Prima
sententia est secundum se rationabilior ; at altera, propter
consuetudinem, de facto iam est practice certa (can. 1251).
Nunc autem quidam vellent quantitatem ad conditionem
personae proportionaliter determinari, sed longe ultra
8 vel 10 uncias quas S. Alphonsus generatim permittit : sic
non alterutram sententiam eligentes, sed utramque cumu­
lantes ; quod hucusque nullus audebat proferre. Quare
talis praxis non posset auctoritate privata introduci, nec
potestate episcopi aut concilii particularis, sed solum de
consensu S. Sedis, aut potestatis ab ea ad hoc delegatae.
Uncia autem intelligitur romana quae valet 27-28 gr., et est
I2a pars librae ropianae quae valet circiter 325-330 gr1
23
*.

2) Qualitas cibi per se licita in collatione non est alia
quam cibi quadragesimalis levioris qui non multum nutrit,
ut panis, fructus, legumina seu olera, offa, herbae, poma
terrestria, oriza, dulciaria {gelées, confitures'), etc. ; de facto
tamen determinanda est secundum varias consuetudines
locorum8 : cibi enim quicumque hic vel illic in usu sunt,
1. Notat Lehmkuhl, Th. Μ. I, n. 1462, neminem indicare 1 /3 partem ;
de facto tamen 8 unciae nonpunquam erunt 1/3 pars refectionis com­
pletae, si quidem refectio ordinaria non se extendit ultra 2 libras.
2. Génicot videtur omnino accurate unciam determinare ad 31 gr. 25 ;
at falsus est computus. Ipse divisit libram nostram germanicam per 16,
quia tot uncias circiter continet (500: 16=31,25). Sed a) non agitiir
de libra nostra, sed de romana, quae non valet 375 sed 325 gr. circiter ;
b) etiam libra nostra non valet 500 gr. sed paulo minus. —r Alii unciam
haben ut 30 gr. ; sed hoç est approximative dictum.
3. Ait Vermeersch, Th. Μ. III, n. 873 : « De qualitate sat magna
usus varietas cernitur. In paucis locis ipsa ova permittuntur ; in pluribus
saltem lacticinia admittuntur ; in aliis vero v. g. in Italia soli cibi
esuriales ; in Hispania, si unam alteramve dioecesim e parte septen­
trionali excipias, ipsi pisces vel pisciculi prohibentur. Et quia probata
consuetudo confirmatur, strictior igitur in Italia et in pluribus locis
servanda est ab omnibus abstinentia mane et vespere, quam in prin­
cipali refectione ubi semper ova permittuntur ».

902

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

etiam unum aut duo ova ut in Germania» vel iusculum ;
nullibi tamen carnes proprie dictae1. In Belgio ova et
iusculum non sunt in usu, uti constat ex mand. Quadr.,
sed quoad partem collationis permittuntur cibi validiores,
ut lac, caseus, pisciculi aut etiam modica quantitas scii.
2 vel 3 unciae piscis maioris.
In numero unciarunl autem non est potus computandus, nisi
cum liquore (vino, cerevisia, aqua) solida substantia (oriza,
farina, legumina, panis, vermiculi, fabae, pastillae, macaroni)
coquatur, quia i) decoctione et fermentatione cibus aestimatione
hominum censetur aliam naturam acquirere et potus cum ipso
fit unum ita ut non posset facile ab eo separari ; 2) totum cen­
setur et vocatur cibus, neç pars bibitur sed omne manducatur;
ceterum 3) consuetudo non existit augendi numerum unciarum.
— Nec obsta’ quod totum non magis nutrit. Etenim a) magis
saturati erimus ; b) non conceduntur 8 unciae quantitatis nutritivae, secus etiam analyst chemica possemus quantitatem aquae
a cibo (pane, pomis terrestribus) subtrahere, sed conceduntur
8 unciae illius quod secundum aestimationem hominum est
cibus ; c) sicut cibus in parva quantitate liquori mixtus censetur
potus, ita certa quantitas potus mixta cibo censetur cibus. Quae
sententia videtur solide probata et generatim admittitur ab
omnibus, paucis exceptis2.

1. Eorum usus etiam post Codicem est illicitus, ut scimus ex resp.
praes. Com. interpr., 29 oct. 1919.
2. Scii. Berardi, Noldin et Génicot, qui ultimus, Th. Μ. I, n. 437,II,
haec habet: «Immutatio chemica consideranda est quasi initium digestio­
nis, quia non differt ab ea immutatione quae initio digestionis efficitur.
Inde vero materia alibilis nullo prorsus modo augetur. Quantitas quidem
huius panis iurulenti maiorem satietatem creare potest quam eadem
panis sicci portio, quamvis etiam hoc discrimen non adeo magnum sit
(Capellmann, Med· past., p. 95). Neque aequum videtur permittere
ditiori ut 8 uncias panis in vino intingat dum eas comedit (quod S. Alph.
licitum putat), pauperem autem prohibere ne eamdem quantitatem
aqua coquat. Imo si recurritur ad communem aestimationem et legis
finem, quibus rationibus Lehmkuhl (n. 1462) opinionem S. Alphonsi
fusius nititur, pauper iste, saltem in regionibus nostris, melius quam
dives vino utens censebitur ieiunare et mortificationem exercere ». —
Sed nullus fidelium, ut puto, decoctionem ut initium digestionis habet.
— Praeterea non a sententia probabili logice argui potest ad evertendum
id quod certum est vel probabilius: cibum in vinum intingere probabiliter
esse licitum putat S. Alphonsus, decoctionem autem de qua quaestio
est, non licere habet ut certum. Quodsi argumentum a pari valeret,
concludendum esset non decoctionem licitam esse, sed etiam cibum
intingere in vinum esse illicitum. — Denique pauper potest cibum in­
tingere in potu (aqua, caffaeo ) sicut dives : in hoc nulla est differentia,
sed tota est ex eo quod pauper vinum non habeat.Quodsi cibum cum
potu misceat, non melius ieiunabit quam dives vino utens, quamvis
melius mortificationem servabit ; sed hoc est extra quaestionem.

DE ABSTINENTIA

903

Secundum aliquos tamen, etiam S. Alphonsum, probabiliter
licitum est : 1) infundere cibum in aqua aut vino, dum quis
edit, et cibum statim ori admovere, quia tunc non intervenit
fermentatio et liquor unice deservit ad vehiculum cibi, et adhuc
generatim censetur potus ; — similiter 2) sumere iusculum ex
herbis coctis cum aqua et aceto, aut oleo, aut vino decocto,
(dummodo acetum et oleum quae sunt cibus computentur in
pondus) : id enim permittit consuetudo, et ceteroquin haec
non fiunt aliquid unum sicut in primo casu, et totum sumi
potest bibendo.

B. Frustulum panis mane sumptum etiam permittitur.
S. Poen. 21 Nov. 1843 tantum declaravit pro regione
Canadensi eos qui talem usum sequuntur non esse in­
quietandos, sed hodie ubique consuetudine iam est in­
troductum, quae consuetudo consecrata fuit can. 1251.
Sumi potest panis, chocolates, vel alius cibus levior non
prohibitus, imo, secundum aliquos aliquid lactis, sed hoc
certo non est ubique introductum cum nec ubique in
collatione permittatur ; quantitas, deSumpto potu, non
potest excedere 2 uncias, iuxta morem receptum.
Pro qualitate nobis videtur potius spectanda consuetudo regio­
nis ; sic in regionibus meridionalibus potio chocolatis, in sep­
tentrionalibus potius panis est jn usu.

959. Quid de dilatione, anticipatione, interver­
sione refectionis. — A. Dilatio refectionis etiam sine
causa habita nunquam est peccatum, quia ad finem
ieiunii melius conducit.
B. Anticipatio semihorae relative ad horam consuetam vel,
ut ait S. Alphonsus, infra horam relative ad meridiem (h. nm)
est modica et censetur nulla, et ideo sine causa est licita.
—Anticipatio unius horae relative ad Consuetam, vel etiam
infra 2 horas relative ad meridiem (post lowest sat notabilis
et censetur parva, et ideo est illicita nisi adsit rationabilis
causa levis, ut consuetudo tunc sumendi prandium, ur­
banitas v. g. adventus hospitis qui citius abire debet, etc.
—Anticipatio unius horae supra tempus licitum (ad 10 h.)
secundum plures, inter quos S. Alphonsus, censetur nota­
bilis ; illa quae notabiliter excedit 2 horas relative ad me­
ridiem (ad 9% h.) certo est vere notabilis et magna; et
ideo est illicita nisi adsit rationabilis causa sat gravis, et
eo gravior quo anticipatio sit notabilior.

904

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Causa plus minusve gravis esse potest iter necessarium instituen­
dum, negotium grave peragendum v. g. necessitas praedicandi,
docendi, summo mane surgendi, debilitas complexionis, etc.
Quodsi alicui, saltem ordinario, nimis difficile esset ieiunare
nisi horam notabiliter anticiparet, ieiunare non teneretur : ita
enim existimant fideles, et tecte, quia nullus tenetur, saltem habitualiter, servare legem modo extraordinario et qui ex natura sua
includit incommodum.

C. Interversio inter refectionem et collationem non est
vetita, aiente can. 1251, § 2 : « Nec vetitum est... serotinam
refectionem cum prandio permutare ». Unde licita est
a) si horae fere concordent, b) probabiliter si horae non
omnino differant, et ideo si interversionis extet causa
rationabilis (v. g. ratio studiorum), non sunt inquietandi
qui refect unculam sumunt hora na vel inter horam
io™1 et n™1 matutinam et prandium differunt ad horam
5am vei etiam
fiam vespertinam (S. Poen., 10 ian. 1834 ;
S. Off. 29 iul. 1837 ; S. Poen. 17 sept. 1862) ; imo c) iuxta
paucos, si multum differant horae, et sic collatio licite
sumitur mane, meridie refectio et vespere frustulum, quia
tota substantia ieiunii servatur.
Hoc tamen componi nequit cum sententia S. Thomae secun­
dum quam hora est de substantia ieiunii, et obligans sub gravi ;
et ideo melius dicitur quod ad id requiritur causa sat gravis,
v. g. sat magna debilitas, necessitas studiorum vel negotiorum ;
imo, si alicui, saltem ordinario, esset nimis difficile aliter ieiunare,
ad id non teneretur.
Quod ultimum etiam videtur verum in aliorum sententia,
quia licet modus interversionis hodie sit permissus, est tamen
extraordinarius, contra modum consuetum, et quasi privilegium
quo nemo uti tenetur, imo de se includit magnum incommodum.

960. Corollarium. r— Qui mane ientaculum sumpserit
sive culpabiliter sive inculpabilitçr, legem implere tenetur
quantum potest ; unde 1) si ientaculum fuerit valde parvum,
parum excedens frustulum et non aequivaleat parvae collationi,
ieiunare tenetur; 2) si sat magnum fuerit : a) si aequivaleat
collationi saltem parvae, v. g. si sit saltem 4 unciarum, vel non
multum excedat collationem licitam, non potest sumere nisi
prandium et frustulum ; b) si multum excedat collationem
licitam vel etiam aequivaleat prandio, potest tantum sumere
collationem et frustulüm. Hisce enim duobus in casibus, pars
principalis ieiunii adhuc servari potest, scii, ut unica refectio
sumatur ; unde ad hoc obligatur, nisi adesset sat magnum in­
commodum, quo casu ieiunare nullo modo teneretur.

DE ABSTINENTIA

905

QUAESTIO TERTIA.

DE PRAECEPTO ABSTINENTIAE A CARNIBUS.
S. Th. II-II, q. 147, a. 8.

961. Obiectum praecepti abstinentiae indicatur
can. 1250 : « Abstinentiae lex vetat carne iureque ex carne
vesci, non autem ovis, lacticiniis et quibuslibet condimentis
etiam ex adipe animalium ». Carnes merito prohibentur,
nam ut ait S. Thomas :
« leiunium... est institutum ad reprimendas concupiscentias
carnis, quae consistunt in cibis et venereis. Et ideo illos cibos
Ecclesia interdixit qui et in comedendo maxime habent delecta^
tionem, et maxime hominem ad venerea provocant. Huiusmodi
autem sunt carnes animalium in terra quiescentium et respi­
rantium... quia... plus delectant et magis conferunt ad humani
corporis nutrimentum ; et sic ex eorum comestione plus superfluit
ut vertatur in materiam seminis cuius multiplicatio est maximum
incitamentum luxuriae ».

Carnes prohibitae in lege abstinentiae opponuntur pisci­
bus : sunt nimirum animalia quae calido sanguine utuntur
et ordinario in terra manent et respirant ; scii, mammalia
et aves. Non autem prohibentur pisces, quorum nomine
non tantum veniunt pisces proprie dicti, sed illa omnia
quae ipsis aequiparantur quia nullum sanguinem vel
frigidum habent : illa enim sicut pisces vel in aquis vivunt
et respirant, aut piscibus nutriuntur, vel saltem non habent
sanguinem calidum quo propria caro constituitur.
Hinc I) ex natura sua ad pisces reducuntur a) crustata, ut
cancri, cammari, etc. ; b) echinides, v. g. echini et alia eiusdem
generis ; c) moluscae, ut limaces, cochleae, conchae et mituli,
ostreae ; d) reptilia et amphibia, ut ranae, testitudines etiam
terrestres, viperae ; e) insecta, v. g. locustae ;
2) ex aestimatione hominum quaedam mammalia et aves cen­
sentur pisces : a) ubique illa quae semper in aquis vivunt, uti
cete b) quibusdam in locis ex consuetudine quaedam quae nunc
in aqua, nunc in terra vel aëre vivunt, uti lutrae, castores seu
fibri, phocae, tricheci ; — aves aquatiles ut anates ferae, fulicae,
querquedulae, mergi, corvi marini, etc. Consuetudo non existit
in Belgio nisi aliquibus in locis, pro querquedulis (sarcelles)
et fulicis (foulques, poules d’eau) tantum.

962. Nomine carnium prohibentur : i° omnes partes
constitutivae animalis : cartilagines, nervi,partes cerebrales,

9o6

summa theologiae moralis

sanguis, medulla ossium, laridum, adeps, axungia aut
pinguedo, etc. ; 2° ius (ut expresse dicitur can. 1250) ex
carnibus expressum, et iusculum quod continet partes
subtiliores carnis per elixationem eliquatas (Jus de viande,
bouillon; vleeschnat en vleeschsoep') ; 30 cibi carne conditi ;
permittitur tamen aliud condimentum ex ovis et lacticiniis, ut ex butyro, margarina, etc., imo etiam ex adipe
(can. 1250), et tunc licite sumuntur etiam minutissima
fragmenta quae supersunt, postquam fricta fuerint ad
extrahendum adipem, dummodo pergant esse pars condi­
menti (S. Poen. ; 17 nov. 1897) ; 4’ extracta carnis.
In praxi de quibusdam condimentis praeparatis dubium esse
posset. lamvero :
a) Certo prohibentur illa quae certo sunt extracta carnis, uti
illud quod venit sub nomine liebig et producta similia.
b) E contra si ex herbis sint confeçta, aut si non sint nisi
residua salis quae destinantur ad sapidum reddendum liquidum.
c) In dubio an aliquid sit verum extractum carnis aut aliquid
aliud, cum sit dubium practicum facti, illud ante usum esset
solvendum, et si fieri non posset, a cibo dubio esset abstinen­
dum (I, n. 103,2).
Nec sufficeret affirmatio inventoris aut productoris, quia talibus
mercatorum dictis fidere non possumus. E contra in dubio
iuris an lex aliquid prohibeat vel non, ut si dubium speculativum
esset an aliquid sit numerandum inter carnes aut inter pisces,
licite posset sumi.
d) Condimentum quod solet vocari gelatina, si sit ex piscibus
confectum est licitum, et forsan si ex ossibus vitelli ; e contra
si sit e iure carnis.
e) Sub nomine peptone Veniunt nunc diversi generis producta,
quorum aliqua probabiliter aestimari possent licita. At peptone
proprie dictum quod ex carnibus provenit est cibus vetitus, cum
nihil sit quam partes nutrientes carnium chemico processu
factae digestibiles. Censet tamén Génicot, quem sequitur Vermeersch, illud permitti quia, licet vim nutritivam carnis habeat,
huius delectatione et sapore caret et potius inter medicinas
numeratur, lamvero, quod careat delectatione nihil probat,
quia carnes non ob solam delectationem prohibentur sed etiam
ob nutritionem ; est autem cibus quia principaliter ordinatur
ad nutriendum, et tantum per accidens admitti potest ut medicina,
si sit necessarium. Merito concludit Damenx, non ad saporem
sed ad originem esse attendendum, nec ex eo quod nomen
speciale habeat sequitur quod non caro aestimaretur.

963. Tempus praecepti. — Secundum can. 1252,
praedicta abstinentia a carnibus praecipitur
1) singulis sextis feriis, in memoriam passionis et mortis

DE ABSTINENTIA

907

Christi, nisi extra Quadragesimam adsit festum de prae­
cepto, in loco ubi servatur praeceptum ; — aut etiam, in Bel­
gio, festum Circumcisionis D1, ubi non est de praecepto ;
2) feriis quarta, sexta et sabbati IV Temporum ;
3) feria quarta Cinerum, et omnibus sabbatis Quadra­
gesimae ; — in quibusdam tamen locis, ut in Belgio, ex
induito speciali, loco sabbati ponitur feria 4“ ;
4) vigiliis Nativitatis D1, Pentecostis, Assumptionis B. V.
in coelum, et Omnium Sanctorum, nisi in Dominica in­
ciderint, quo casu non amplius anticipantur.
Notetur quod multis in locis Ordinarii usi sunt facultatibus
dispensandi eis a S. Sede concessis, ita ut dies abstinentiae sint : sin­
gulae feriae sextae, feria quarta cinerum, feria sexta Majoris Heb­
domadae, pervigilium Festi Immaculatae Conceptionis B. Μ. V.,
dies 23 a decembris (cfr. Supra n. 953).

5) Vi Decreti S. C. Rit. « Maxima Redemptionis », diei
16 Nov. 1955, lex abstinentiae Sabbato Sancto non amplius
cessat post meridiem, ut statuit can. 1252, sed perdurat
usque ad mediani noctem.

964. Animadversiones. — j° Hodie, lege generali Eccle­
siae, non amplius prohibentur :
1) adeps et pinguedo, per modum butyri vel condimenti ;
2) fructus animalium, scii, ova et lacticinia : lac, butyrum,
caseus ;
3) promiscuitas seu permixtio carnium et piscium, quae, a
tempore Benedicti XIV, erat conditio necessario praescribenda
ut a carnibus, diebus ieiunii, dispensari possent (can. 1251, § 2).
Hinc a) qqi legitime non ieiUnant, ea possunt sumere quoties
velint in die ;
b) qui Vero ieiunium servant, sumere ea possunt in refectione ;
non autem in collatione aut frustulo, nisi ubi probata consuetudine
sit receptum (n. 958).
2° Peregrini in regionibus, ubi abstinentia servatur feria 4a
loco sabbati, debent alterutro die abstinere pro sua libertate
et remoto scandalo (S. C- C., 9 feb. 1924).
QUAESTIO QUARTA.

DE SUBIECTO IEIUNII ET ABSTINENTIAE.
S. Th. II-II, q. 147, a. 4.

965. Subiectum praecepti indicatur in Codice, can.
1254:__________
I. Aertnijs-Damen, Th. Μ. I, n. 1041. Ita etiam Antonelli, Medicina
Pastoralis, II, n. 868; Marc, Th. Μ. I, n. 1227 ; Prtlmmer, Th. Μ. II,
n. 663 ; Lehmkuhl, Th. Μ. I, n. 1458.

9o8

summa theologiae moralis

§ i. «-Abstinentiae lege tenentur omnes qui septimum
aetatis annum expleverint», i. e. omnes fideles usum
rationis adepti post septennium, nisi tamen legitime
excusentur aut ab auctoritate legitima dispensentur.
§ 2. « Lege ieiunii adstringuntur omnes ab expleto vice­
simo primo aetatis anno ad inceptum sexagesimum », i. e.
omnes fideles habitualem usum rationis habentes qui 2im
aetatis annum compleverunt nec όο111 attigerunt (etiam mu­
lieres post 50, quidquid olim aliqui docuerint), nisi legitime
excusentur vel dispensentur ; ante annum 2im enim ube­
riori cibo indiget homo quia est adhuc in statu augmenti.
Quae iam videntur declaranda ad normam quae traditur sub
3° canonis 34, § 3, ita ut obligatio semper incipiat a media nocte
et ad mediar i noctem terminetur. Unde pro illis qui post mediam
noctem nati sunt, obligatio abstinendi et ieiunandi solum incipit
transacto die anniversario quo septennium aut vecesimum
primum annum expleverint ; ac pariter obligatio ieiunandi cessat
solum transacto die anniversario quo annum quinquagesimum
nonum expleverint seu quo inceperint sexagesimum.

Articulus I.

De

Causa

excusante

seu

Impotentia.

966. Causae excusantes sunt illae quae non auferunt
obligationem legis sed impediunt ne alicui applicetur in
quodam casu. Reduci possunt omnes ad impotentiam, sive
sit causa necessitatis aut magnae utilitatis, sive impossibi­
litatis, siye pietatis.
Quoad ieiunium et abstinentiam impotentia physica
non datur, sed sola moralis seu incommodum sat magnum
et extrinsecum quod cum observantia legis per accidens
cohaeret, nam aliqua difficultas etiam magna ab intrinseco
et necessario ex ieiunio oritur, sed haec non excusat,
cum praecise a lege imponatur. Impotentia autem est
absoluta et stricte dicta, quando lex non posset servari
sine peccato ; vel relativa et late dicta, si ex ipsa eius ob­
servantia aliud damnum vel incommodum oritur, materiale
vel spirituale. Cum autem ieiunium et abstinentia non sunt
aequalis arduitatis, ideo non idem incommodum ab utroque
semper excusat.

DE ABSTINENTIA

909

967. Excusantur ab abstinentia omnes illi qui sine
magno incommodo legi extrinseco a carnibus abstinere
non possunt, scii :
a) Pauperes qui carnem accipiunt in eleemosynam, nec
aliud habent quo vescantur.
b) Infirmi, convalescentes, debiles stomacho, mulieres
lactantes, iique omnes qui cibis esurialibus sufficienter
nutriri non possunt ; item mulieres praegnantes sj sint
debiles, vel etiam, etsi carne stricte non indigeant, magna
carnis appetentia laborent, quo casu buccellam carnis
sumere possunt ne hac appetentia nimis torqueantur.
c) Operarii qui quotidie laboribus incumbunt valde
arduis, aut ciborum appetentiam auferentibus, quales sunt
qui in fusoriis, vitrariis, ferrariis, fodinis metallicis vel
carbonariis, locomotivis operam dant.
d) Uxores, filiifamilias et famuli, qui alios cibos habere
non possunt; famuli autem alium dominum quaerere te­
nentur, si fieri potest sine magno incommodo ; — item
qui iter instituunt aut qui alicui servitio sunt addicti
(milites, nautae, etc.) et alios cibos satis nutritives, si iis
indigeant, invenire nequeunt ; — necnon hospites qui,
praeter expectationem, totum prandium inveniunt ex
carnibus paratum, nec aliunde sine gravi incommodo
discedere aut alia alimenta petere queant : si vero res
praevideatur, invitationem recusare tenentur, quoties fieri
potest, aut dispensationem sibi obtinere.
Quodsi ex errore prandium sit paratum ex cibis vetitis, et
aliunde sine gravi incommodo remitti nequeat (v. g. quando de
nuptiis agitur), licite sumitur ; secus, si sine gravi incommodo
prandium in sequentem diem differri potest.

968. Excusantur a ieiunio ob incommodum grave et
extrinsecum; non tântum :
1) Ratione aetatis, qui nondum expleverunt annum 2im,
aut attigerunt 6om, quos lex non attingit, etiamsi propter
vires validiores ieiunare possent, quia lex respicit id quod
communiter accidit, aut praesumptionem ordinarii peri­
culi ; — sed etiam :
2) Ratione infirmitatis, illi qui sine periculo notabilis
incommodi corporis aut valetudinis ieiunare nequeunt, ut

910

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

aegroti, convalescentes, debiles, ex nervis laborantes, mu­
lieres praegnantes aut lactantes.
Ita qui una vice alimenta sufficientia sUmete nequeunt ; et
qui ex ieiunio notabilem capitis dolorem, aut vertiginem patiuntur,
aut notabilem somni privationem.

3) Ratione indigentiae, pauperes qui non habent nec
habere possunt unde sibi aequam refectionem comparent,
aut qui nihil habent quam panem et legumina aliosve
cibos parum nutritives.
4) Ratione laboris : a) per se excusantur illi soli quorum
labor honestus corporalis cum ieiunio moraliter et ordinario
est incompossibilis.
Tales sunt non solum illi qui in fusoriis aut fodinis laborant
et ab ipsa lege abstinentiae excusantur, ut dictum est n. praec.,
sed eticm fabriferrarii, lignarii, murarii, lapicidae, coriarii,
sutores calceorum, pistores, furnarii, coqui multis plures dapes
parantes, agricolae, figuli, textores, lanarii, fullones, baiuli,
cursores, aurigae, nautae navigantes, dummodo maior diei pars
in eiusmodi laboribus transigatur ; item famuli illi qui multis
et valde arduis occupantur : excusantur illi omnes ex consue­
tudine, et ideo etiamsi robustiores ieiunare valerent.

b) alii labores corporales, et etiam labores ingenii non
excusant per se et semper, ut constat ex prop, 30 damn,
ab Alex. VII \ sed solum per accidens, quando, ratione
specialis circumstantiae, ieiunium alicui reddunt valde
difficile.
Quod pro singulis casibus secundum prudentem aestimatipnem
est determinandum : qui tamen illis multum occupantur facile
habent rationem sufficientem obtinendi dispensationem.

5) Ratione itineris, dummodo sit tam longum et arduum
ut notabilem corporis defatigationem causet, et simul causa
adsit rationabilis illud instituendi, ut constat ex prop. 31
damn, ab Alex. VII12.
Iter pedestre 4 vel 5 leucarum excusat ; et si via sit ardua
vel tempestas maligna, etiam brevius ;— non autem illud quod
equo vel curru perficitur, nisi per plures dies fiat aut magna
cuni defatigatione : id a fortiori valet de illo quod via ferrea
instituitur.
1. «Omnes officiales, qui in republica corporaliter laborant, sunt
excusati ab obligatione ieiunii, nec debent se certificate, an labor sit
compatibilis cum ieiunio
2. « Excusantur absolute a praecepto ieiunii omnes illi, qui iter agunt
equitando, utcumque iter agunt, etiamsi iter necessarium non sit, et
etiamsi iter unius diei conficiant ».

DE ABSTINENTIA

9II

6) Ratione maioris boni seu pietztis,excusat opus praestan­
tius aut Deo gratius cum ieiunio moraliter incompossibile,
uti sunt opera misericordiae aut religionis quae ieiunando
non possint exerceri nec in aliud tempus differri, nam
« non vedetur fuisse intentio Ecclesiae statuentis ieiunia,
ut per hoc impediret alias pias et magis necessarias causas »
(a. 4, ad 3).

969« Animadversiones· —· 1. Si causa excusationis sit
evidens, ait S. Thomas (q. 147, a. 4), per seipsum licite
potest homo praecepti observantiam praeterire ; si dubium sit
an adsit causa sufficiens, propter periculum hallucinationis adire
debet parochum vel confessarium, vel etiam medicum nisi iste
sit laxior (quod non tam raro contingit), et, his deficientibus,
aliquem bonum virum prudentem cuius consilio se committat.
Quodsi dubia maneat causa, remittatur ad dispensationem ob­
tinendam sive parocho sive alii qui potestatem habet dispensandi
(iuxta can. 15).
2. Non quaevis molestia quae ex ieiunio sequitur ab eo servando
excusat, sed solum gravis molestia extrinseca, quae cum ipsa
natura praecepti non cohaeret : aliqua enim debilitas corporis
et aliquis capitis dolor, item difficultas in munere exercendo
aliquantulum solita maior, necessario ex ieiunio sequuntur, ac
proinde ad incommoda huic praecepto intrinseca pertinent1.
3. Illicitum est impedimentum proximum voluntarie apponere
quod observantiam ieiunii redderet impossibilem > unde non est
licitum assumere laborem extraordinarium aut instituere, etiam
devotionis causa, arduum iter quod a ieiunio excusat ; nisi sit
rationabilis causa proportionata id hodie faciendi, qualis eSt
lucrum extraordinarium ex labore suscepto obtinendum. —
Impedimento tamen posito, ieiunium non obligat, et ideo qui
illud ponit, non peccat quia non ieiunat sed peccavit ponendo
impedimentum.

4. A servanda abstinentia non excusantur, qui non accipiunt
nisi cibos peiores aut cariores, excepto casu quo cibi tam mali
sint, ut congruam refectionem non praebeant, aut tam cari ut
notabile detrimentum fortunae afférant2.
Articulus II.

De Causa eximente seu Dispensatione.

970. Causa eximens est illa quae obligationem legis
tollit. Praeter illas quae legem ipsam pro omnibus tollere
1. Noldin, Th. Μ. II, n. 686.
2. ib., n. 678.

912

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

possunt, habetur dispensatio seu actus superioris ecclesiastici
qui obligationem legis relaxat in casu particulari.
Generatim et per se, sunt iidem qui dispensare valent
in lege ieiunii et in praecepto abstinentiae ; licet in casu
particulari aliquis delegari posset ad dispensandum ab uno
tantum, non ab altero.
971. In lege ieiunii et abstinentiae dispensare
valent :
1) 5. Pontifex ex potestate ordinaria pro tota Ecclesia.
2) Ordinarii locorum, et etiam parochi, potestate quasi
ordinaria, ex consuetudine iure firmata « in casibus
singularibus iustaque de causa, possunt subiectos sibi
singulos fideles, singulasve familias, etiam extra territorium,
atque in suo territorio, etiam peregrinos, a lege communi
de observantia... abstinentiae et ieiunii dispensare » (can.
I245> § i)·
3) Item « Ordinarii, ex causa peculiari magni populi
concursus aut publicae valetudinis, possunt totam quoque
dioecesim seu locum a ieiunio et ab abstinentia dispensare »
(ib. § 2).
4) Superiores religiosi pariter « in religione clericali
exempta eamdem potestatem habent, ad modum parochi »,
quod attinet ad personas qui eorum iurisdictioni subduntur
(ib. § 3).
5) Alii quibus facultas committitur, scii, ex potestate
delegata.
Confessarii per se non habent potestatem dispensandi ; in
Belgio tamen nunc singulis annis concedi iis solet talis potestas
dispensandi cum singulis personis (non cum familiis) et occasione
confessionis tantum, et solum pro anno i. e. a Quadragesima ad
Quadragesimam. Ita quoque solent episcopi ampliores facultates
speciali modo delegatas recipere ad dispensandum, etiam cum
certis categoriis fidelium in tota sua dioecesi.

972. Animadversiones. — 1. S. Pontifex valide dis­
pensare sine causa potest, non item alii ; unde ut eorum
dispensationes sint validae, requiritur, sub poena nullitatis, ratio
non levis sed gravis, minor tamen quam sufficiat ad excusa­
tionem, nam tunç dispensatione opus non esset. Unde etiam,
cessante causa, eo ipso cessat dispensatio (can. 84).
2. Secundum can. 50 et 85, dispensationes in lege universali

DE ABSTINENTIA

913

abstinentiae in commodum privatorum strictae subsunt inter­
pretationi, qui sunt odiosa.
Ita dispensationes quae in Belgio vel alibi, vi specialium
facultatum episcopis concessarum, concedi solent, excepto die
Parasceves, quibusdam fidelibus certae conditionis, qui enume­
rantur in Mand. quadrag. (II), sunt stricte interpretandae et
non sunt ultra extendendae. Sic v. g. iis solis dispensationes
conceduntur qui actu servitio militari aut alio simili stmt addicti,
et quidem illud hic et nunc exercentes1; aut qui munus actu
exercent super vehiculis viae ferreae, non autem illis qui rema­
nent in stationibus aut in aedificiis administrationis causa.

3. Cum dispensare nequeant illi qui non sunt superiores
ecclesiastici, hinc paterfamilias qui ipse est dispensatus vel
aliquem dispensatum in familia habeat, non potest dispensationem
extendere ad totam familiam sola ratione expensarum (S. Poen.,
10 ian. 1834). Si tamen eo ipso exurgat pro aliis ratio excusans,
v. g. si binas epulas parando grave subiretur incommodum
(quod tamen non semper accidit), aut paterfamilias non possit aut
non velit cibos alius generis parare, tunc etiam a simplici confes­
sario permitti potest ut carnes manducent, modo non exigatur
in odium religionis et ieiunium servent si possint (15 ian. 1834) :
tunc autem ratio permissionis non est indultum patrisfamilias sed
impotentia in qua filii versantur servandi praeceptum (29 dec.
1862 ; 20 Apr. 1865 ; 27 maii 1868).
4. Dispensatus a ieiunio non ideo dispensatur ad carnes ; et
vice versa dispensatur ad carnes non ideo dispensatur a ieiunio ;
undé, si ieiunare tenetur, non potest carnes sumere nisi semel
in die, et tantum in refectione, non in collatione ; si tamen,
ob excusationem aut dispensationem etiam ieiunare non tenetur,
potest manducare toties quoties voluerit.

5. Episcopi solent in quibusdam regionibus, pro dispensatione
super lege ieiunii aut abstinentiae praescribere quasdam preces
aut eleemosynam. Non videntur tamen rigorosam commuta­
tionem velle facere, sed probabilius intendunt principaliter et
absolute dispensationem concedere cum exigua commutatione
admixta. Si vere intendant imponere praeceptum, obligat tantum
illos qui vi dispensationis facultate ab episcopo delegata concessae
eximuntur ; non autem alios v. g. illos qui sunt excusati, aut
exemptos qui a proprio superiore dispensantur. Preces impositae
sunt leves, unde nonnisi sub levi obligant ; insuper plures omis­
siones precum non coalescunt quia imponuntur pro singulis
diebus sicut ipsa lex ; et ideo nec eleemosyna obligat sub
gravi.

>

i. Censet tamen Génicot : « hac generali dispensatione data, iam
videntur carnibus vesci posse milites qui, ad breve tempus, domum
redire permittuntur vel etiam habitualiter extra contubernia manducantes, nam indultum datur universe iis omnibus qui actu inter milites
recensentur ».
Summa Theologiae Moralis II.

58

9U

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS
QUAESTIO QUINTA.

DE VIOLATIONE IEIUNII ET ABSTINENTIAE.

973. Lex ieiunii et abstinentiae obligat sub gravi,
quia ad bonum spirituale scii, mortificationem et concupis­
centiae repressionem multum conducit, unde eius violatio
est peccatum mortale ex genere suo, uti constat ex prop,
23s ab Alex. VII damnata1 ; admittit tamen levitatem ma­
teriae, nisi observantia praecepti requiratur tamquam con­
fessio fidei, v.g. si in contemptum religionis aut in protes­
tationem inobedientiae erga Ecclesiam eius violatio exigatur.
974. Violatio ieiunii. — leiuniupi stricte dictum es­
sentialiter consistit in una tantum refectione sumenda,
praeter quam praeceptum ieiunii prohibet alteram co­
mestionem, exceptis tamen collatione et frustulo consuetu­
dine introductis ; hinc :
1) Praeceptum illud quoad refectionem est indivisibile, et
ideo si quoad hoc secunda comestione fuerit fractum, nec
servari nec frangi amplius potest. Ratio est quia abstinentia
a tertia vel quarta comestione non multum facere potest
ad finem mortificationis carnis, ac proinde ab Ecclesia
non praescribitur.
2) Est praeceptum negativum, utpote prohibens, non
tamen absolute sed cum quadam limitatione, scii, prout
requiritur ad ieiunium i. e. ad unam refectionem ser­
vandam, ita ut sensus non sit : non plus quam semel comedas,
sed : non comedas bis. Quatenus negativum obligat semper
et pro semper usquedum fractum fuerit ; quatenus limi­
tatum, non amplius obligat postquam fractum fuerit, Unde
peccat ille qui, extra unam quantitatem licitam, infra
refectionem, collationem et frustulum sumptam, comedit ;
et peccat graviter si sumit alteram quantitatem notabilem ;
—non autem ille qui postquam ad secundam quantitatem
notabilem, etiam culpabiliter, pervenerit, tertiam vel quar­
tam addit.
i. Frangens ieiunium Ecclesiae, ad quod tenetur, non peccat
mortaliter, nisi ex contemptu vel inobedientia hoc faciat, puta quia
non vult se subiicere praecepto. >

!
DE ABSTINENTIA

91$

3) Praeceptum illud est affixum diei, et ideo plures
comestiones leves ad idem praeceptum pertinent et coa­
lescunt in unam nutritionem gravem, secus vana esset
lex ieiunii1.
Ex quibus facile concluditur graviter peccare non tantum
a) illum qui secundam refectionem plenam sumit ; sed etiam
b) qui refectioni, collationi et frustulo notabilem quantitatem
addit, sive simul sive pluribus vicibus, sive augendo collationem
vel frustulum, sive praeter ista aliquid sumendo, sive partim
infra et partim extra illa nimis manducando ; quia plures quan­
titates et excessus coalescunt ratione effectus, nutritionis. Levis
quantitas est 2 unciarum ; notabilis censetur illa quae aequivalet
levi ientaculo, vel % collationi, vel notabili parti refectionis,
vel quae cum frustulo et collatione aequivalet y2 prandio or­
dinario 2 : generatim dicunt moderni excessum 4 unciarum esse
notabilem, pro cibis levioribus tamen v. g. fructibus requireretur
quantitas paulo maior ;
c) qui in collatione ita excedit ut istam in veram çoenam
mutet : alii excessum 2 unciarum super quantitatem licitam,
alii 4 unciarum ut gravem habent ;
d) qui in frustulo notabiliter excedit et in leve jentaculum
vel levem collationem illud mutat; quod videtur fieri si duplicetur
ita ut 4 uncias attingat vel excedat : peccat ille non tantum quia
mane manducat horam notabiliter anticipando, sed etiam quia
postea collationem sumit vel sumere intendit, cum ita velit
sumere duas collationes ;
e) imo qui priorem refectionem, sive sit prandium sive collatio,
sine causa proportionata notabiliter anticipat, ut dictum est
n. 956 ; multi tamen eam existimant venialem. Brevis autem
anticipatio sine causa habita est tantum veniale ; modica nullum
peccatum.
Extra casus praedictos, excedere in cibo est veniale.

975. Violatio abstinentiae. —Praeceptum abstinentiae:
1) Est negativum, et ideo obligat semper et pro semper,
et quidem absolute et sine limitatione, ita ut sensus non
sit restrictus : non comedas semel carnes vel bis, sed sim­
pliciter : non comedas carnes.
2) Est divisibile, et ideo postquam semel fuerit violatum,
1. Hinc damnata fuit prop. 29 ab Alex. VII : «In die ieiunii qui
saepius modicum quid comedit, etsi notabilem quantitatem in fine
comederit, non frangit ieiunium ».
2. Illa omnia fere concordant. Nam leve ientaculum est 4 unciarum ;
idem dicas de % collatione ; si refectio ordinaria limitetur ad 2 libras
i. e. ad 24 uncias, 4 unciae cum frustulo et collatione paulo excedunt
refectionem non valde magnam. — Solus BiUuart dicit : quae aequi­
valet alteri collationi ; sed ipse collationem valde parvam admittit, scii,
ientaculum mediocre. Notetur autem refectionem posse in robustis
esse maiorem.

9l6

summa theologiae moralis

nihilominus obligat pro parte possibili. Unde qui illud
transgreditur, peccat toties quoties actibus moraliter inter­
ruptis aliquid sumit.
3) Est tamen praeceptum affixum diei, et ideo plures
sumptiones leves in die habitae ad idem praeceptum
pertinent et coalescunt in unam materiam gravem, secus
enim vana esset lex abstinentiae ; unde toties peccat aliquis
graviter quoties actibus moraliter interruptis ad materiam
gravem pervenit. Quodsi ab initio intenderit ad certam
quantitatem gravem pluribus refectionibus pervenire, vel
intenderit manducare carnes in omnibus, et intentionem
suam non revocaverit, actus illi moraliter uniuntur et ab
initio committit unum peccatum mortale, sed eo gravius
quo maior sumatur quantitas.
Admittit itaque praeceptum materiae levitatem. Et quidem
materia levissima quae v. g. sumitur a coquis ad degustandum,
nullum constituit peccatum, quia parum pro nihilo reputatur ;
a fortiori si quis degustet et non deglutiat. Materia levis constituit
peccatum veniale, gravis mortale : gravis autem est illa quae
notabiliter nutrit, sed in ista determinanda multum variant
auctores.
Usque ad ultima tempora theologi generatim valde stricte
legem interpretantur, et etiam fideles, qui adhuc legem servant :
plures enim ultimum limitem materiae levis assignant 1/8 unciae,
ut S. Alphonsus, vel bucellam carnis, ut Billuart, vel id quod
magnitudine aequat nucem avellanam ; sed hoc videtur rigorosius ;
— alii moderatius dicunt l/2 unciae, ut Gury ; — alii minus
severi dicunt unam unciam, et ut materiam gravem habent illam
quae moraliter superat unam unciam. Quos sequuntur multi
recentiores.
Recentissimi tamen ulterius progressi Sunt et dicunt npn esse
materiam gravem nisi ad 2 uncias fere accedat, vel illas attingat,
et unus vel alter, ut Noldin, dicit : quae illas superat. Sed nullam
afferunt rationem.
Certum omnino videtur materiam quae sit fere 2 unciarum
esse gravem, et si sit 1 % unciae id videtur valde probabile.
Etenim 2 unciae camis sunt quantitas valde notabilis, scii, portio
ordinaria, non. omnino magna, quae ex uno ferculo sumi solet,
et i */2 uncia iam est notabilis. Talis quantitas videtur gravis :
a) quia notabiliter nutrit ; b) id censent fideles : sine dubio
existimarent graviter peccare eum quem viderent in tali quantitate
manducare ; c) quodsi fieri posset sine peccato gravi, possent
fideles, sumendo sat magnam portionem carnis, legem abstinen­
tiae impune violare. — Nulla ergo adest ratio ab interpretatione
stricta antiquorum multum recendendi, et multo mitiorem quae­
rendi : probabile tamen videtur quod 1 uncia non sit materia

DE ABSTINENTIA

9Σ7

gravis ; probabilius dicitur materiam gravem essequae moraliter
superat unciam, seu i Ύ uncia.
Haec valent pro carnibus ; pro aliis prohibitis ut iusculo,
vel leviore extracto, aut pro ovis et lacticiniis ubi in collatione
et frustrulo sunt prohibita, facilius adest materiae parvitas, quia
non aeque principaliter ac caro prohibentur ; unde non videtur
esse materia gravis nisi saltem moraliter excedat duas uncias.
In praxi: quoad conciones nihil dicatur nisi quod carnes pro­
hibeantur et sub gravi, nisi sit quantitas modica ; ne fidelium
observantia erga legem minuatur ; — quoad confessiones : illi
qui carnes manducant plus manducant quam materiam gravem,
vel saltem portionem ordinariam sumunt et haec est certo
gravis, et ordinario sunt aliis grave scandalum. Excipe si agitur
de paupere operario vel agricola qui portionem laridi non valde
magnam sumeret semel in die, et hoc est leve et etiam facile
rationem excusantem habet.

976. Cooperatio ad ieiunii aut abstinentiae viola­
tionem. — Peccant non tantum illi qui legem Ecclesiae
frangunt, sed etiam qui ad violationem conferunt, sive
alios inducendo, sive proprie cooperando, i. e. ipsis cibos
vetitos parando, sive etiam cum possint et debeant illos
non impediendo. Omnis cooperatio per se est illicita, quia
dat alteri occasionem seu medium peccandi, quod potius
ab eo avertere tenemur ; per accidens tamen, cum sit actio
de se indifferens, licita esse potest ob iustam causam, malo
i. e. occasioni peccandi datae proportionatam, dummodo
legis violatio non fiat in fidei vel religionis contemptum, in
professionem falsae sectae, aut in protestationem inobedientiae erga Ecclesiam, et non intendatur a coopérante.
A. Uxores et filiae, si maritus aut pater iubeat cibos vetitos
parare, debent prius, si fructum sperent, procurare ut a malo
proposito desistat ; quodsi id nequeant, obtemperare possunt
propter grave damnum quale est gravis discordia, graves blasphemiae, secluso tamen contemptu religionis (S. C. P. F., 26 iun.
1820).

B. Similiter famuli licite parant cibos vetitos si dominus lege
Ecclesiae non tenetur ; si autem tenetur, id possunt saltem
ad tempus ob notabile incommodum vel detrimentum, quale saepe
adest si dominus stricte praecipiat, v. g. amissio famulatus cum
periculo non habendi alium vel non habendi brevi tempore,
lucrum deperdendum necessarium parentibus, timor domini
peioris priore aut timor famulatus qui occasionem praeberet
peccandi, etc. ; in dubio autem praesumere possunt dominum
habere causam a lege excusantem.

9l8

summa theologiae moralis

C. In publicis cauponis, quaestio iam est parum practica pro
pluribus regionibus, in quibus conceditur dispensatio pro illis
qui cauponis alimenta quaerunt. Ita et nunc in Belgio, pro illis
qui, dum sint in itinere vel occupatione extra domum retenti,
in cauponis alimenta emunt ; excepta tamen die Parasceves.
Ubi talis dispensatio non conceditur, caupones
1) in locis in quibus communissime leges Ecclesiae servantur
et speciatim si illic hospitium unicum adsit, vix unquam licite
parabunt cibos vetitos illis qui nullam excusationem habent; imo,
ne scandalum sequatur, cum aliis caute procedant v. g. parando
mensam in loco separato ;
2) in locis in quibus ieiunium saepe violatur, aut hospites ex
variis partibus convenire solent praesertim si hospitia plura
adsint, sat facile cibos vetitos ministrare possunt propter notabile
damnum ; dummodo etiam cibos licitos in quantitate sufficienti
praeparent et eos non recusent ;
3) certo peccant a) si cibos illicitos sponte offerant aut non
petentibus apponant, quia est invitare ad peccandum ; b) si
praevidentes ut alimenta licita postulentur, illos tempestive non
emant ;c) si erga illos qui ea expostulent malevolos se ostendant, vel
quamvis sat facile et sufficienter ea comparare possint, renuant.
Qui in familia privata apud se habent paucos convivas,
pretio per hebdomadam vel mensem accepto, non tam facile
debent in die vetito carnes apponere convivis istis etiam peten­
tibus, saltem in regionibus catholicis : in domo enim privata
facilius servari potest lex abstinentiae quam in caupona publica ;
et ideo paulo maior requiritur et difficilius occurrit ratio coope­
randi ad legis violationem· Causa tamen mediocriter gravis
sufficere videtur, si peccatum negata ministratione impediri
nequeat et non adsit scandalum pro aliis.

QUAESTIO SEXTA.

DE GULA·
S. Th. II-II, q. 148.

977. Gula1 (gourmandise; gulzigheid) est inordinatus
appetitus et usus cibi vel potus, quatenus delectationem
affert. Dicitur
1) appetitus inordinatus i. e. modum a recta ratione
praescriptum excedens. Modus autem a ratione praescriptus
est quod sumatur alimentum ut sit utile rectae vitae et
sanitati servandae ; scii, in quantum alimenta necessaria
sunt vel congruentia ad conservandam bonam valetudinem
l.Gula significat gutturis meatum per quem alimenta transiiciuntur in
stomachum.

DE ABSTINENTIA

919

et idoneam dispositionem mentis ad suas functiones. Qui
ergo hunc modum excedit propter delectationem et illam
quaerit plus quam oportet, vel etiam ipsi tamquam fini
inhaeret, ita ut in ipsa sistat eamque velit propter seipsam,
inordinate agit (Inn. XI, prop. 8 damn1. ; cfr. Luc. XXI,
34) i
2) cibi vel potus, sive non inebriantis, et tunc est a) gula
stricte dicta, quae etiam vocatur crapula (seu commessatio)
et est inordinatus appetitus cibi et potus communis ; —
sive potus inebriantis, et tunc proprie est b) ebrietas quae
est inordinatus appetitus potus inebriantis ;
3) quatenus delectationem affert, ita ut propter concu­
piscentiam alimenti delectabilis scienter excedat mensuram
in sumendo ; et ita sit vitium directe oppositum virtuti
abstinentiae.
978. Species gulae. — Quinque sunt modi diversi
quibus delectatio gulae indebite quaeritur : praepropere,
laute, nimis, ardenter, studiose ; qui sunt 5 species distinc­
tae et propriae gulae, quia ex diversis motivis procedunt,
ipsi virtuti abstinentiae oppositis. Appetitus enim alimenti
potest esse inordinatus a) quoad ipsum alimentum vel
1) circa substantiam, quaerendo scii, cibos delicatos vel
nimis pretiosos, attento statu hominis (laute} ; vel 2) quan­
tum ad qualitatem, quaerendo cibos nimis açcurate et
sapide praeparatos (studiose) ; vel 3) quantum ad quanti­
tatem in ipsa nimis excedendo (nimis)', — b) quoad eius
sumptionem, vel 4) quando fit ante vel extra tempus
debitum (praepropere) ', vel 5) quando non servat modum
debitum, sed voraciter fit et nimis avide (ardenter).
Alii modi esse possunt ex adiunctione speciei, ut dicetur
n. seq., qualis est manducatio carnis humanae quod pertinet
ad appetitum bestialem a quo natura abhorret, et est contra
naturae instinctum et viam panderet caedibus humanis ; — nisi
fiat ratione medicinae vel alia iusta causa, v. g. extremae famis,
quin tamen licitum esset occidere in hunc finem.

979. Crapula (zwelgerij) per se est peccatum veniale ex
I. Vide supra, pag. 885.

920

SUMMA

theologiae moralis

genere suo, etiamsi perducatur usque ad vomitum, quia
est solus excessus in appetitu rei de se indifferentis ;
etiam si quis vomitum provocet ut iterum possit edere et
bibere, nisi id esset grave scandalum aliis, aut indicium
quod ipse in cibis delectetur ut in fine suo ultimo.
Per accidens, ratione speciei adiunctae, mortalis fieri potest, si
quis in ea constituit finem ultimum sive explicite sive implicite :
a) si paratus sit peccare mortaliter (v. g. furari) ut delectationem
cibi habeat (Phil. Ill, 19) 5 b) si grave nocumentum inferat
sanitati ; c) si ineptum se reddat obeundo officio ad quod sub
gravi tenetur ; d) si imparem se reddat solvendis debitis, vel
dissipet bona familiae ; e) si crapulae causa violet praeceptum
ieiunii aut abstinentiae a carnibus ; f) si crapula sit causa
alterius gravis peccati v.g. gravis scandali, ut si clericus publicis
commessationibus se inficiat.

980. Animadversiones. — 1, Gula sensu lato (ebrietate
inclusa) est vitium capitale (a. 5-6), ut diximus in tr. de Peccatis,
I, n. 506.
2. Non tamen est maximum peccatorum : non x) ex parte
materiae, nam secundum hoc gravissima sunt peccata quae
versantur circa res divinas ; — nec 2) ex parte peccantis, ex qua
alleviatur tum propter necessitatem ciborum, tum propter diffi­
cultatem discendi et moderandi id quod in talibus convenit ;—
sed 3) ex part)·, effectus habet quamdam magnitudinem, in quan­
tum occasio et causa per accidens multorum peccatorum esse
potest.

TERTIA PARS.
DE VIRTUTE SOBRIETATIS.
QUAESTIO PRIMA.

DE SOBRIETATE IN SE.
S. Th. Π-Π, q. 149.

981. Sobrietas (soberheid) dicitur a servanda bria i. e.
mensura. Generatim significat quamcumque moderationem
(Rom. XII, 3) ; minus late sumitur pro omni moderatione
temperantiae (Sap. VIII, 7 ; Tit. II, 12 ; I Tim. II, 9),
praesertim abstinentiae ; strictissime pro moderatione potus
inebriantis (Eccli. XXXI, 32), in quo optimum et diffi­
cillimum est servate mensuram, « quia usus mensuratu?
multum confert, et immodicus excessus multum laedit,
quia impedit usum rationis magis etiam quam excessus
cibi,... sua fumositate caput perturbans ». Est itaque
sobrietas virtus moderans affectum et usum potus inebriantis.
Est virtus, quia reddit hominem perfectum : est enim
optimum servare mensuram in eo in quo difficillime ser­
vatur. Est una virtus, quia habet obiectum unum : delecta­
tiones potus inebriantis moderandas. Est virtus specialis:
ubi enim est speciale impedimentum rationis, ibi necesse
est esse specialem virtutem ad ijlud removendum. Potus
autem inebrians est speciale impedimentum usus rationis,
ob maiorem proclivitatem hominis in potum inebriantem,
et graviora damna quae excessus in tali potu secum sumit,
in quantum perturbat cerebrum sua fumositate.
982. Sobrietas distinguitur ab abstinentia. — Aliud
est obiectum : servare mensuram in potu ut delectabile in
se, et servare mensuram in potu delectabili ex fumositate
perturbante usum rationis.

922

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Alterius scii, rationis est delectabile ex eo quod est propter
fumositatem ut inebriativum impediens rationis bonum ; al­
terius rationis est delectabile ex sola immoderantia sua impediens
rationis bonum. Ex immoderantia enim primo tollitur rectitudo
rationis, et si vehemens sit, etiam consequenter usus ; unde in
his impedire Usum rationis pertinet ad idem vitium ac immode­
rantia ; — at alia est passio primo et directe tendens ad impedien­
dum usum rationis, et ex hoc primo habet quod sit inordinata ;
unde in his aliud vitium est impedire usum rationis, et aliud
immoderantia passionis in se, sicut alia virtus conservare usum
rationis, alia moderari passionem in se. Cfr. Caietanus et Ill.
Waffelaert, in a. 2.

983. Usus vini vel alterius potus inebriantis non
est per se et totaliter illicitus (I Tim. V, 23 ; Eccli.
XXXI, 36), nam nullus cibus vel potus secundum se
consideratus est illicitus (Mt. XV, 11) ; potest autem esse
illicitus per accidens : a) ex conditione bibentis qui vino
de facili laeditur, vel quia speciali voto obligatur ad vinum
non bibendum; b) ex modo bibendi quia scii, mensuram
excedit ; c) ex parte aliorum qui scandalizantur.
984. Quibus sobrietas convenit specialiter.— Sobrie­
tas quamvis omnibus conveniat, quia omnes fugere debent mentis
perturbationem, peculiari tamen ratione aliquibus convenit :
a) propter maiorem necessitatem ad refrenandum : 1° ado­
lescentibus (Tit. II, 6) quia propter ardorem est in eis maior
pronitas ad concupiscentias, quas oportet virtute refrenari ;
2° mulieribus (I Tim. Ili, 11) quia facilius perturbantur, nec
in iis est sufficiens robur mentis ad resistendum concupiscentiis ;
b) propter maiorem necessitatem ad operationem ipsorum :
3° senibus (Tit. II, 2) quia in iis ratio vigere debet ad aliorum
eruditionem ; 40 iis qui aliis praesunt (PrOv. XXXI, 4), quia
per sapientiam regere populum debent, praesertim si praesint
in spiritualibus quia mente devota debent spiritualibus officiis
insistere (I Tim. III, 2).
QUAESTIO SECUNDA.

DE EBRIETATE.
Articulus I.

De Ebrietate in se.
S. Th. I-II, q. 88, a. 5, ad 1 ; Π-ΙΙ, q. 150, a. 1, 2, 3.

985. Ebrietas (dronkenschap') sumitur a) pro statu, scii,
defectu rationis qui accidit ex multo vino potato, et sic

I
r
J

DE SOBRIETATE

923

non est peccatum sed potest esse eius effectus ; b) pro
actu quo quis in hunc defectum incidit, sive fiat praeter
opinionem bibentis, et tunc potest esse sine peccato,
praesertim si non ex negligentia hominis contingat, —
sive fiat ex inordinata concupiscentia et usu vini, et sic
est peccatum, et definiri potest : Excessus voluntarius in
potu inebriante, voluptatis causa. Indicatur :
1) Genus : excessus, nam pertinet ad intemperantiam,
et sic distinguitur ab insensibilitate opposita.
2) Obiectum materiale : in potu inebriante i. e. violenter
inducente privationem usus rationis. Sic distinguitur a gula
stricte dicta quae est excessus in potu non inebriante.
Unde si quis excedit in potu non inebriativo v. g. in lacte,
chocolate, caffaeo, vel in inebriativo sed de facto non inebriante
(seu non pertingente ad defectum rationis), sicuti fit in illis qui
natura, consuetudine, mediis pharmacopolae scientiae sunt po­
tentes, non est peccatum ebrietatis sed crapulae. E contra si
quis aliunde quam ex potu, v. g. odore lupuli aut suffitu tabaci,
usu morphii vel chloroformii vel opii privaretur usu rationis,
non est proprie ebrietas, licet peccare possit si id voluntarie
et sine causa proportionata fiat.

3) Obiectum formale : voluptatis causa; obiectum enim
proprium omnis temperantiae et intemperantiae est delec­
tabile secundum sensum tactus. Nam si quis etiam usque
ad mentis alienationem, non propter delectationem, sed
propter aliquam honestam causam biberet, est status, non
peccatum ebrietatis ; quodsi sufficiens ratio non adsit,
quaeritur privatio usus rationis ex tali potu propter se, et
ideo propter suam voluptatem.
Privatio scii, usus rationis videtur non esse de se et essentialiter
malum, sed aliquid indifferens. Mala est si fiat sine iusta et
gravi causa, tantum ob voluptatem, aut ingluviem, non quidem
mediante quiete et modo naturali, scii, sotnno a Deo instituto,
sed violenter et modo innaturali, organa perturbando : ita enim
praefertur bonum inferius bono superiori ; — bona autem esse
potest si sit necessaria in ordine ad sanitatem corporis, v.g. ad
curandum aut depellendum morbiim ut typhum, ad coërcendam
vim veneni e serpentis morsu, ad securius faciendam incisionem
chirurgicam,etc.: non tantum si effectus bonus aeque immediate
ac privatio rationis sequatur ex causa, scii, ex potu quo sensus
sopiuntur, sed etiam si privatio usus rationis sit medium ad
obtinendum bonum intrinsecum, quia ad bonum totius licitum
est se privare bono partis, scii, usu rationis ad tempus ; imo

924

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

secundum aliquos etiam ad vitandum damnum vel periculum
ab extrinseco, v. g. ad vitandam mortem quam alter minitatur
alicui, nisi inebrietur, quod tamen admitti non potest si formaliter
seu ex contemptu petatur.

4) Conditio : voluntarius, sive in se seu intentus, dum
quis expresse vellet privari usu rationis v. g. ad dolores
obliviscendos, sive in causa tantum, dum quis praevidet
se inde privandum usu rationis et tamen mavult ebrietatem
incurrere quam a potu abstinere.

986. Ebrietas plene voluntaria est de se peccatum
mortale ex genere suo, etiam semel tantum admissa. —
Probatur :
i° ex Scripturis: ad Gal. V, 21 ; I Cor. VI, 10;
Rom. XIII, 13 ; Le. XXI, 34; Is. V, 11 ; Prov. XXIII,
20, 21, 29... Et « licet videri possit agi de sola ebrietatis
consuetudine, non apparet quomodo haec ipsa consuetudo
per se ad gravem malitiam pervenire posset, si singuli
eius actus levem tantum malitiam contineant » (Génicot) ;
2° ex ratione: Graviter repugnat rectae rationi quod
homo sciens et volens propter solam vini voluptatem, sine
necessitate, se privet usu rationis, et potestate propinqua
illum recuperandi et utendi ratione ad omnem subitam
necessitatem : bono scii, praestantissime quo a brutis
distinguitur ac humano modo secundum rationem operatur
et peccata declinat ; — ex qua inordinatione sequitur altera,
quod se exponit periculo plura et gravia mala perpetrandi
quae nata sunt ex ebrietate sequi, et bona omittendi quae
operari deberet.
Venialis tamen esse potest : a) ex actus imperfectione, per
quamdam inadvertentiam actus vel ignorantiam potus, quod
tamen non est admittendum in consuetudinariis ; b) ex levitate
materiae, scii, ex levi excessu, dum ebrietas est imperfecta,
leviter turbans rationem, vel etiam ex parvitate temporis si
ebrietas perfecta non diu duret, v. g. aliquot momentis : hoc
tamen in praxi vix valet, quia nullus scire potest quantum sit
duratura.

987, Ebrietas non est gravissimum peccatorum :
alia enim peccata vel privant directe bono divino, si sint directe
contra Deum, vel privant directe bono rationis seu virtutis quod
semper est bonum ; ipsa autem ebrietas tantum privat usu

DE SOBRIETATE

925

rationis, qui potest esse bonus vel malus. Ergo est ex minoribus
peccatis mortalibus completis.
Est tamen fugiendum maxime, quia, privando usu rationis,
fons esse potest omnium peccatorum, per accidens, in quantum
ista per usum rationis impediuntur.

988. Signa ebrietatis sunt : a) perfectae ebrietatis si­
gnum certum : 1) si quis ratione non amplius discernat inter
bonum et malum morale;— signa coniecturalia sunt : 2) si faciat ea
quae sui compos nunquam faceret, v. g. iuret, turpia loquatur,
rixas moveat, vasa confringat, uxorem percutiat ; 3) si non
recordetur die sequenti dictorum aut factorum notabilium, v. g.
quas rixas excitaverit, quomodo domum sit reversus, qua via,
cum quo socio ; 4) si suis actionibus communibus aut facilibus
dirigendis vix aut ne vix sufficiat ; 5) si usum sensuum et mem­
brorum amiserit v. g. visus, gresSus, loquelae.
E contra b) signa probabilia ebrietatis imperfectae aut signa
ambigua sunt : gressus vacillatio aliqua, linguae titubatio, rerum
apparens gyratio, aspectus duplicatorum, oblivio rerum minu­
tarum, difficultas in exequendis officiis debitis, .quaedam turbatio
capitis seu phantasiae, vomitus : haec enim etiam obveniunt,
manente sufficienti rationis praesentia.
989· De usu narcoticorum (morphii, opii, cocaini,
chloroformii, aetheris, etc.), sive ad liniendos dolores, sive ad
sopiendos sensus, cum ex iis sequi possit privatio usus rationis
atque magnum detrimentum sanitatis, breviter iuvat dicere1 :
1) Usus transitorius et adeo exiguus ut alium effectum non
producat nisi restaurationem virium et pacationem nervorum,
licitus est.
2) Usus in maiore quantitate vel frequentia, ob solam volup­
tatem adhibitus, vel ad sedandam narcoticorum cupidinem quae
ex usu eorum repetito generatur vehementissima, est graviter
illicitus si notabile sanitatis et vitae detrimentum inde sequi
possit; leviter si detrimentum sanitatis vel abbreviatiq vitae certo
non sit notabilis.
3) Usus in ea quantitate adhibitus ut sensus sopiantur et
privatio temporanea usus rationis sequatur, sine iusta causa
adhibitus est peccatum grave, aeque ac ebrietas ; ex causa autem
proportionate gravi necessitatis vel utilitatis licitus est, ut si
fiat ad non sentiendos dolores acerbos, aut in operatione chirur­
gica maiori ut infirmus sine resistentia se permittat.
4) Usus in articulo mortis adhibitus ut infirmus ratione
privetur et sine doloris sensu decedat, graviter est illicitus, non
solum si nondum sit ad mortem paratus, ita quod privaretur
opportunitate poenitentiam agendi et periculum incurreret dam­
nationis aeternae ; sed etiam si sit rite dispositus, quia ita careret
opportunitate merendi et immediate se parandi ad mortem
I. Quaestio potius pertinet ad theologiam pastoralem, ubi latius
evolvi solet. Cfr. nostrum opusculum De Variis Peccatis in sacramentali
confessione medendis, c. 2, § B, IV et VI.

926

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

gloriamque coelestem notabiliter augendi. Unde deest ratio
proportionate gravis id permittendi, imo si periculum sit ne
ad usum rationis non redeat, est aequivalens abbreviatio vitae.
Secundum aliquos tamen id tolerari posset, de consensu
infirmi, qui iam ad mortem bene paratus sit, ob acerbos scii,
dolores, praesertim si impatientiae valde obnoxius sit, ita ut
probabiliter timeri possit ne in grave peccatum labatur ; imo,
ut aliquando dictum fuit, etiamsi simul indirecta sequeretur
abbreviatio vitae in infirmo certe morituro, sed id magis dubium
est et potius omittendum. Graviter tamen illicita sine dubio
esset directa acceleratio mortis, ita Ut insensibilitas et privatio
usus rationis non essent nisi effectus ipsius abbreviationis vitae :
non enim sunt facienda mala ut eveniant bona.

990· Animadversiones. — p Ut notat S. Alphonsus,
1. V, n. 78, non excusatur a mortali, qui sumit quantitatem potus
de se aptam ad ebrietatem perfectam inducendam, licet, antequam
sensibus destituatur, somno se committat, quo vini effectum
effugit ; quia potio illa iam de se est intrinsece mala, cum de
se apta iam sit ad privandum illum hominem usu rationis, et
per accidens se habeat, quod ipse vel per somnum, vel per
inebriationem sensibus privetur. Mali scii, causam totam posuit,
manebitque incapacitas recuperandi usum rationis, quae a somno
naturali orta non esset.
2a Confessarius recte praesumere potest ebrietatem voluntariam
fuisse ei qui crebro inebriari solet v. g. decies singulis mensibus.
Si quis autem vir satis intelligens confitetur se intra mensem
semel vel iterum fuisse ebrium, interrogetur utrum ebrietatem
praeviderit. Qui ima vel altera vice, sine ulla consuetudine,
ebrius fuit, praesumendus est ebrietatem non praevidisse.
3* Ad depellendam tristitiam vel melancholiam liceret tantum
bibere usque ad hilaritatem : talis enim ratio non haberet pro­
portionem cum malo ebrietatis perfectae. Clerici autem, pater­
familias, et personae in dignitate constituti etiam vitare debent
hilaritatem.

Articulus II.

De aliis Peccatis occasione ebrietatis
commissis.
S. Th. Π-ΙΙ, q. 150, a. 4.

991. De peccatis in ebrietate commissis. — Occa­
sione ebrietatis committuntur varia peccata et mala ab
ipso ebrio. Haec peccata et mala quae ex ebrietate sequi
possunt, in tantum sunt imputabilia :
1) in quantum praevisa fuerint, etiamsi per accidens non

DE SOBRIETATE

927

sequantur. Hinc a)imputantur in propria specie et gravitate
obiectiva si distincte praevidentur, sive in propria specie,
sive in genere tantum et confuse in specie, quia sic agens
reapse vult malum illius speciei et gravitatis cuius periculo
se exponit, unde ebrietas de se venialis fit gravis si exinde
gravia mala secutura praevideantur, v.g. grave scandalum,
damnum sanitatis, libido, gravis tristitia uxori, filiis, paren­
tibus, etc. ; — b) si confuso modo sub generali ratione mali
praevideantur, imputantur tantum generali modo in peccato
ebrietatis,quae ideo gravior fit eo quod propter illam aliquis
paratus sit multa alia peccata et mala committere ; —
c) non imputantur, si nullo modo praevisa fuerint ;
2) et in quantum ebrietas voluntaria fuerit : non enim
magis voluntarius esse potest effectus quam causa ; unde
ipsius gravitas etiam mensuranda est ad gravitatem ebrie­
tatis, ita ut si ebrietas sit tantum imperfecte voluntaria,
et ideo venialis, etiam mala secutura, quamvis gravia in
se, tantum sint venialia.
Ebrietas illa est vel a) imperfecta, relinquens usum rationis,
et tunc peccata etiam sunt voluntaria in se, et mortalia vel venialia
secundum gravitatem materiae et usum rationis praesentem ; —
vel b) perfecta, et tunc mala sunt voluntaria et culpabilia in
causa, potatione ; minus tamen voluntaria ac si essent voluntaria
in se. Committuntur actu interno et quoad affectum, quando
quis deliberate vult ebrietatem ex qua effectus sequi praevidentur ;
actu externo et quoad effectum quando peccata vel mala externe
fiunt. Hinc in confessione declarandum quaenam peccata prae­
visa, et quaenam ex praevisione externe completa fuerunt.

992· Animadversio. — Verba in perfecta ebrietate pro­
lata aliquando sensum amittunt, aut non plenum servant.
Sic v. g. :
1) Verba iniuriosa aliquando naturam iniuriae amittunt, non
quidem si sint determinatae detractiones vel contumeliae direc­
tae in determinatas personas, vel etiam in Deum directae ; sed
si sint generales quaedam iniuriae in omnes homines (et res) pas­
sim occurrentes prolatae : ab omnibus enim ista considerantur
ac si nullum sensum haberent.
2) Item mendacium non eXistit, quia non datur locutio contra
mentem; etiam mendacium perniciosum non manet mendacium
quamvis perniciem servare possit.
3) Item votum et iuramentum non existunt, quia ad ista
requiritur voluntas Ubera actualis, sed ista verba possunt externe
sonare iuramentum, et ideo periurium. Eodem modo locutiones
blasphemae externe sonant blasphemiam et ita inhonorant Deum.

928

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

993. De cooperatione ad ebrietatem aliorum. —
Occasione ebrietatis etiam committuntur varia peccata ab
aliis qui ebrietati cooperantur. Cooperatio ad ebrietatem,
alia est i° negativa, quae fit non impediendo ebrietatem,
dum quis ex officio illam impedire debet ; — alia 2° est
positiva, quae fit influendo in ebrietatem alterius.Haec est
a) improprie dicta, quae fit inducendo illum ad bibendum,
v. g. iubendo, consulendo, ad aequales haustus provo­
cando : ista secundum aliquos probabiliter est licita ad
impediendum gravius malum, v. g. sacrilegium vel homi­
cidium, quia licitum est suadere minus malum ut minus
(cfr. tr. de charitate I, n. 968) ; secus autem est illicita, et
constituit scandalum directum ; — vel b) proprie dicta,
quae fit ministrando potum illi qui praevideatur ex eo
inebriandus : haec secundum se est illicita, etiam caupo­
nibus, quia dat alteri occasionem seu medium peccandi
quod ab eo avertere tenemur ; per accidens tamen licita
esse potest ob iustam causam malo i, et. occasioni pec­
candi proportionatam, quale est gravius malum vitandum
v. g. rixa, blasphemiae, pugna, vel notabile damnum v. g.
si taberna notabiliter deseratur, non autem sola indignatio
hospitis vel solum lucrum secus aliis obventurum.
Cooperator multipliciter reus est, non tantum ratione coope­
rationis vel scandali in seipso — sed etiam ratione ebrietatis
in altero, — et ratione malorum et damnorum quae praevidit
ex ebrietate secutura ; et ideo ad eorum restitutionem tenetur
post causas principales, tamquam causa cooperans.

QUARTA PARS.
DE VIRTUTE CASTITATIS ET PUDICITIAE.
QUAESTIO PRIMA.

DE CASTITATE.
S. Th. ΙΙ-Π, q. 151 et 152.

1

1'
’
j
I
i

j
'
'
!
1

W4.Castitas (chasteté ;kuischheid) affinitatem habet cum
verbo castigare; et ideo generali sensu indicat concupiscen­
tiae castigationem seu repressionem iuxta rectam rationem :
sicut enim pueri dum castigantur, emendantur, si vero
suae voluntati dimittuntur, peiores fiunt ; ita concupiscen­
tiae (quae assimilantur pueris), dum refrenantur minuuntur, si vero consensu voluntatis nutriuntur, augentur.
Stricto autem et proprio sensu est de concupiscentiis quae
maxime castigari et refrenari a ratione indigent, quatenus
sunt vehementiores et magis opprimentes rationem ; delectationes autem carnis sexuales in organo genitali sunt
omnium vehementissimae et magis opprimentes rationem
quam delectationes ciborum, et ideo magis indigent castigari et refrenari ; unde castitas est virtus moderatrix appetitus sexualis seu delectationum Venerearum iuxta rectam
rationem, seu virtus refrenans delectationes inordinatas venereas, in ipsis servans modum rationis ex motivo honestatis.
Moderatur ergo immediate et per se appetitum delecta­
tionis venereae ; alios sensus respicit mediate et per
accidens in quantum ad delectationem Veneream concurrunt excitandam. Delectatio venerea est quae consurgit ex
commotione vel alteratione partis inferioris ob motum
organorum generationi inservientium, qualis percipitur
praecipue in pollutione aut copulatione ; dicitur venerea
quia naturaliter ordinatur ad promovendam generationem,
cui deam V enerem praesidem faciebat insaniens et impia
gentilitas (q. 151, a. 1 et 2).
Summa Theologiae Moralis Π. — 59

93°

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Aliquando autem sumitur castitas improprie et metaphorice pro
moderatione delectationis in coniunctione mentis ad res aliquas,
quatenus mens delectatur de eo cui debet coniungi, v. g. de
Deo, et abstinet a delectando de rebus quibus non debet coniungi,
v. g. de creaturis praeter Deum. Sic autem intçllecta, castitas
designat virtutem generalem et est omnis virtus retrahens mentem
ab illicitis ; principaliter tamen est in charitate et in aliis virtutibus
theologicis quibus immediate coniungimur Deo, sicut e contra
fornicatio spiritualis est relinquere Deum propter creaturas.

995. Castitas est virtus. — Nam reddit hominem
perfectum : conservat enim bonum rationis difficillime
servandum contra passiones et delectationes vehementissimas, scii, concupiscentias et delectationes carnis sexuales.
Est una virtus, quia habet obiectum imum : delectationes
venereas ratione moderandas. Est virtus specialis distincta
ab abstinentia. Ubi enim est delectatio diversae speciei et
speciale impedimentum rationis, ibi necesse est esse spe­
cialem virtutem ad illud moderandum et removendum.
Delectationes venereae quae tendunt aé conservationem
humanae speciei, ab omnibus aliis specie differunt, nominatim a delectatione alimentorum quae ordinatur ad conser­
vationem individui ; insuper constituunt speciale impedi­
mentum usus rationis, quia sunt omnium vehementissimae,
et magis opprimentes rationem quam delectationes potus
inebriantis, cum potus, non eius delectatio, opprimat
rationem. Ergo castitas est virtus specialis (a. 3).
996. Materia castitatis proxima sunt motus interiores
appetitus circa venerea; remota, actus externi» scii, copula,
oscula, tactus, pollutio, motus carnales seu excitatio organi
genitalis cum voluptate. Officium castitatis est utrumque
secundum rectam rationem comprimere vel componere :
refrenare venereas cupiditates et delectationes ne plus
utamur quam recta ratio dictet.

997· Pudicitia (pudicité ; schaamachtigheid ) dicitur a
pudore quem homo concipit de illis quae non subsunt rationi
et in quo verecundia significatur 5 et ideo est de illis quibus
homo maxime verecundatur. Hoc autem est circa venerea, et
maxime circa delectationes circumstantes quae saepius signa
sunt Venereorum et de quibus homo maxime pudet coram
aliis : pudor enim magis occasionatur a signis venereorum quae
solent magis deprehendi. Hinc pudicitia est circa venerea, prae­

DE CASTITATE

931

cipue circa exteriora signa Venereorum, uti sunt aspectus impu­
dici, oscula, tactus, etc., dum castitas magis est circa ipsam
carnalem commixtionem. Unde pudicitia exprimit specialem
circumstantiam castitatis (a. 4), quatenus maxime luxuria pudo­
rem affert, tum propter inobedientiam genitalium membrorum,
tum propter hoc quod a venereis ratio maxime absorbetur.
Utraque tamen est eadem virtus, quia respiciunt eamdem
materiam : venerea aut signa venereonjm, et ex eodem motive
honestatis specialis in horum moderatione relucentis.

998. Varii gradus castitatis. — Castitas in aliis mode­
ratur, in aliis excludit delectationem veneream, ratione
diversi status; hinc distingui solet :
i° luvenilis, quae ab omni delectatione venerea abstinet
usque ad tempus nuptiarum.
2° Goniugalis, quae moderatur appetitum voluptatis
sexualis in coniugibus et excludit quidquid illicitum est
in usu matrimonii.
30 Vidualis., quae post dissolutum matrimonium ab omni
carnali voluptate abstinet, sive in perpetuum, sive ad
alteras nuptias.
Ratione modi autem quo servatur, distinguitur imperfecta,
quae abstinet tantum a voluptatibus carnis illicitis ; et per­
fecta, quae abstinet ab omnibus delectationibus etiam in
matrimonio licitis.
999. Virginitas (maagdelijkheid) dicitur a virore, quia
importat immunitatem a corruptione seu concupiscen­
tiae adustione circa delectationes venereas ; et differt a
castitate, quia non solum ab illicitis sed ab omnibus de­
lectationibus venereis abstinet et ideo proponit castitatem
juvenilem perpetuo servandam (q. 152, a. 1) ; unde :
i° Est virtus, quia importat firmum voluntatis propo­
situm ab omnibus delectationibus venereis tum illicitis
tum licitis abstinendi in subiecto per libidinem nunquam
corrupto : id autem facere propter bonum animae ut
liberius vacet contemplationi veritatis et rebus divinis est
virtuosum, quia secundum rectam rationem est bonis
inferioribus renuntiare propter superiora (a. 2) ; quod
etiam scimus ab Apostolo, I Çor. VII, 34, et a Christo,
Mt. XIX, 11-12.

932

i
!
I

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Imo est excellentior matrimonio, ut ait Apostolus I Cor. VII,
34 et definivit C. Trid., sess. 24, can. 10, quia ordinatur ad
bonum animae, imo secundum vitam contemplativam, quod est
cogitare ea quae sunt Dei; dum coniugium ordinatur ad bonum
corporis, quod est mUltiplicatiq generis humani, et pertinet ad
vitam activam qua vir et mulier, in matrimonio viventes, necesse
habent cogitare quae .sunt mundi, ut ait Apostolus. Bonum autem
animae est potius bono corporis, et bonum vitae contemplativae
bono vitae activae, sicut bonum divinum bono humano (a, 4).

2° Est virtus specialis, a castitate communi distincta,
quia habet excellentiam specialem, dum non solum conservat immunem ab inordinatione sed ab omni experimento
venereae voluptatis (a. 3).

I
1

I

Et quamvis sit excellentissima in genere castitatis, non tamen
est maxima virtutum ; nam potiores sunt virtute? theologicae et
religio quae occupantur circa res divinas, et finis sunt virginitatis ;
item fortitudo in martyribus qui renuntiant propriae vitae, et
obedientia in monachis qui renuntiant propriae voluntati, dum
virgines solum valedicunt venereae voluptati (a- 5).

•
;
j
!
’
i

I

30 Differt a castitate perfecta, eo quod integritati carnis
coniungitur, dum castitas perfecta etiam ab illo servari
potest qui antea libidine iam fuit corruptus. Hinc duo
requiruntur ad virginitatem perfecto sensu intellectam :
a) elementum materiale, scii, carnis integritas, quae consistit in voluntaria immunitate a delectatione carnali completa et a carnis corruptione ;
b) elementum formale, scii, voluntatis propositum servandi
perpetuo castitatem, sine quo proposito virtus haberi non
potest (a. 1).

j

;
I
i
[
i
;
j

■
j

!
;
j
j
l
{

i
I
1

Cum virtute virginitatis sensu morali intellecta, non est confundenda virginitas in sensu quasi physico. Sic enim significat
solam integritatem carnis seu organi genitalis, quae amittitur in
viris per voluntariam pollutionem quae nata est provocare
effusionem seminis, in feminis per voluntariam effractionem
claustri virginalis seu sigilli virginitatis, quae fit per copulam
carnalem cum viro vel per alium tactum. Ita virginitas non est
virtus sed bonum naturae a nativitate omnibus inditum ; et hoc
sensu physico mulier quae nunquam copulam habuit, quamvis
actibus solitariis internis et externis contra castitatem peccaverit,
dicitur virgo, sicut etiam illa quae dum carnis integritatem
servavit, ad nuptias transire intendit.
Corruptio autem triplex esse potest : a) corporalis tantum i. e.
involuntaria fractio sigilli virginalis vel involuntaria resolutio

DE CASTITATE

933

seminis ; b) corruptio solius mentis, i. e. consensus in rem
veneream sine opere, sive fiat delectatione venerea incompleta,
sive revocatione propositi perpetuo a delectatione abstinendi ;
c) utraque simul, scii, voluntaria delectatio completa, vel voluntaria
seu libidinosa fractio sigilli virginitatis. In tertio casu amittitur
virtus virginitatis irreparabiliter, in secundo reparabiliter, in
primo nullo modo.

QUAESTIO SECUNDA.

DE LUXURIA.
S. Th. Π-1Ι, q. 153 ; Q. D. de Malo 15, a. 2.

1000. Luxuria (pnkuischheicT) est appetitus inordinatus
delectationis venereae *. « Luxuriosus aliquis dicitur quasi
solutus in voluptates. Maxime autem voluptates venereae
animum hominis solvunt, et ideo circa voluptates venereas
maxime luxuria consideratur » (a. 1). Unde luxuria proprie
significat excessum in delectatione venerea.
Excessivus autem et inordinatus est appetitus, i. e.
amor et usus, venereae delectationis, si extra usum legiti­
mum in copula coniugali et actibus ad illam disponentibus
ipsa quaeratur. Delectatio scii., sicut et usus genitalium,
ex natura sua essentialiter ordinatur ad propagationem
generis humani. Haec autem debito modo fieri non potest
nisi in unione matrimoniali permanente, quae ad reçtam
educationem prolis omnino est necessaria. Ergo appetitus
et usus venereorum est inordinatus si quaeratur : i) sine
ordine ad actum coniugii legitimum ; 2) in isto actu, sed
modo illegitimo et indebito praeter regulas natura et
ratione praescriptas.

1001. Luxuria interna et externa, completa et in­
completa. — Sicut delectatio venerea quae propria est
organo genitali in quo percipitur, secundum rectam
rationem refrenata et ordinata est obiectum castitatis, ita
inordinata et irrefrenata est proprium obiectum luxuriae.
1. Doctrinam de castitate et luxuria breviter et summatim propo­
nimus. Qui plura cupit, adeat opusculum nostrum : Quaestiones de
Castitate et Luxuria, ubi quoque inveniet notiones physiologicas et
indicatam congruentem bibliographiam.

934

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Indebite eam, sive realiter quaerere complete aut incom­
plete, sive cogitando eam sibi repraesentare et mente in
ea complacere, est luxuriosum : ut complete et perfecte
percepta, est luxuria completa seu consummata, ut imper­
fecte et incomplete percepta, est luxuria inchoata seu in­
completa, ut in mente repraesentatur et sic mentaliter
placet, est luxuria interna.
Hinc ratione modi quo fit, luxuria est : A. mere interna,
quae consistit in solo affectu vel desiderio delectationis
aut usus venereorum et prohibetur a nono decalogi prae­
cepta ; vel B. etiam externa, quae fit cum usu et commotione
organorum genitalium et prohibetur a sexto praecepto ;
haec autem potest esse :
1) completa, perfecta et consummata, si actus exterior
usque ad naturalem suum terminum, i. e. satiativam
delectationem perducitur, sive a) sit naturalis seu iuxta
naturam et actus sit aptus ad finem naturalem generationis
obtinendum, uti fornicatio, aduKerium, incestus ; sive b) sit
innaturalis seu contra naturam et actus non sit aptus ad
finem suum naturalem, sed hic reddatur impossibilis, uti
pollutio, onanismus, sodomia ;
2) incompleta, imperfecta et inchoata est, si actus exterior
ad terminum suum naturalem non perducitur et ultimum
terminum delectationis satiativae non attingit. Haec se
habet ad completam ut initium ad terminum, inchoatio
ad consummationem, et ideo non tam dicitur luxuria quae
versatur magis circa ipsam delectationem copulae, sed
potius impudicitia cirça delectationes circumstantes.
1002. Principium I. Luxuria est peccatum mortale
ex genere suo. — Probatur:
i° ex Scriptura, ubi Apostolus, Gal. V, 19-21, inter
opera quae excludunt a regno Dei, enumerat luxuriam.
2° ratione : De ratione luxuriae est ut ordinem et modum
rationis excedat circa venerea ; talis autem excessus est ex
genere suo mortalis. Quanto enim aliquid est magis ne­
cessarium, tanto magis oportet ut circa illud rationis ordo
servetur, et per consequens graviter vitiosum est, si ordo
rationis praetermittatur. Atqui usus Venereorum est valde

DE CASTITATE

935

necessarius ad bonum commune, quod est conservatio
generis humani, sicut cibus necessarius est conservationi
individui. Ergo excessus circa venerea, praeter id quod
requirit ordo rationis est de se mortalis, utpote in re
gravi (a. 3).
Confirmatur : a) Luxuria contrariatur iustitiae legali, quia ex
natura sua nata est directe nocere bono communi, scii, conser­
vationi et debitae propagationi generis humani ; id autem est
de se graviter vitiosum.
b) Violat ius dominii quod Deus habet in corpus nostrum,
cuius non habemus nisi solum usum et quidem tantum ad de­
bitum finem, unde « ex eo quod aliquis inordinate suo corpore
utitur per luxuriam, iniuriam facit Deo, qui est principalis
dominus corporis nostri » (ad 2). Ius autem violare est de se
graviter malum.
c) Specialis difformitas luxuriae in eo est, quod actio et de­
lectatio maxime necessariae ad bonum commune ac bono speciei
immediate destinatae, hoc suo ordine naturali ad speciem privan­
tur, cum ad delectationem quaerantur mere personalem et ad
solum referantur individuum. Hoc autem est contra naturalem
ordinem ipsius naturae humanae.

1003. Principium II. Luxuria directe et in se volun­
taria seu delectatio venerea propter se quaesita,
extra matrimonium, est peccatum mortale ex genere
toto ; unde non admittit materiae levitatem sed de se est
semper gravis.
Dicitur : 1) Luxuria seu delectatio venerea ex commotione
virium et organorum orta generationi inservientium : delectatio
enim mere sensibilis vel sensualis ex perceptione sensibili obiecti
convenientis, etiam propter se quaesita, non excedit culpam ve­
nialem, quia, ut dictum est de gula, est tantum inordinatio rei
secundum se indifferentis 5 unde sicut qui audit vocem sonoram,
qui gustat cibum sapidum, praecise propter delectationem sen­
sualem inde exortam, non peccat nisi venialiter, ita non peccat
nisi venialiter qui aspicit mulierem pulchram, aut tangit eius
manum aut faciem, praecise propter delectationem mere orga­
nicam seu sensualem, consistentem in quadam proportione et
conformitate rei visae vel tactae cum organo visus vel tactus,
ita quod non sit aliud quam delectatio de re pulchra quae videtur,
aut de re blandi, molli, tenera quae tangitur, absque alia cuiusque
rei turpis delectatione1. Et hoc etiam valet in praxi, aliter tamen
Opinantibus Caietano et S. Alphonse ; — quamvis omnibus
consultum sit his delectationibus organicis non immorari, quia
i. Billuart, diss. V, a. 2.

936

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

a delectatione sensuali ad veneream, maxime in sensu tactus aut
visus, facilis est progressus.
2) Luxuria in se voluntaria seu delectatio propter se quaesita :
luxuria enim solum in causa aut indirecte voluntaria admittit
materiae levitatem. Nam, uti constat ex principiis expositis in
tr. de Peccatis,
a) delectatio venerea in causa voluntaria, nisi ratio adsit proportionata eam causandi, est gravis vel levis prout causa per se
nata sit notabiliter aut leviter in eam influere (I, n. 450) ;
b) delectatio Venerea indirecte voluntaria, quam scii, voluntas,
dum reprimere possit, non reprimit, est de se solum venialis ;
nisi per accidens adsit periculum proximum consensus (I, n. 449).
3) Extra matrimonium : in matrimonio enim luxuria etiam
in se voluntaria seu delectatio venerea propter se quaesita est
de se venialis, utpote solus excessus rei licitae ; — nisi tamen
contra naturam fiat, modo qui generationis est impeditivus, aut
huiusmodi periculum includat.
4) Est de se semper gravis et non admittit levitatem materiae;
unde omnis luxuria sive completa sive incompleta etiam minima,
dummodo sit in se volita, est de se mortaliter mala.

Probatur: 1. Quod directe opponitur ordinationi et
intentioni primariae nostrae naturae et Creatoris naturae
est mortale peccatum (I, n. 539). Sed omnis delectatio
venerea, primaria intentione et ordinatione nostrae naturae
et Creatoris naturae, ordinatur ad solam generationem in
legitimo matrimonio procurandam. Ergo omnis delectatio
venerea extra matrimonium propter se quaesita huic in­
tentioni et ordinationi directe opponitur et est peccatum
mortale.
2. Delectatio venerea incompleta ex natura sua tendit
ad completam cuius est initium ; et ideo qui eam propter
se quaerit, eo ipso amat et quaerit completam, non quidem
ut exequendam sed ut delectabilem1. Sed amor delecta­
tionis completae extra matrimonium, sine dubio est pecca­
tum mortale, quia directe contrariatur bono communi,uti
constat ex gravi malitia fornicationis. Ergo et amor delecta­
tionis incompletae.
Neque dicas actum humanum tendere in obiectum ut a
ratione proponitur ; ratio autem potest abstrahere a delecta­
tione completa, imo voluntas eam excludere. — Resp. : Non
i. Fundatur in principio quod «semper inchoatio alicuius ordinatur
ad consummationem ipsius » ; unde qui vult inchoationem, eo ipso
implicite et necessario vult consummationem, sicut qui vult bonum
participatum, eo ipso vult illud « ut tendens in bonum perfectum >.
I-Π, q. i, a. 6·

DE CASTITATE

937

valet excludere, quia delectatio consummata necessario appetitur
implicite ab illo, qui eius inchoationem quaerit quae ad con­
summationem ex natura sua necessario tendit. Abstractio in­
tellectus et intentio voluntatis non valent mutare naturam rerum.
Sicut ergo vere superstitiosus manet ille qui daemonis inter­
ventum excludere intendens, vanis utitur mediis quae sine dae­
monis interventu effectum habere non possunt, cum ita implicite
et necessario eius interventum quaerat et sic contra suam inten­
tionem agat (n. 777) ; ita qui delectationem completam volens
excludere, appetit incompletam, agit contra intentionem suam :
eo ipso enim implicite et necessario appetit completam, quia
incompleta non est appetibilis nisi ut initium et pars delecta­
tionis completae, et nisi ratione delectationis completae.

3. Qui delectationem veneream voluntarie quaerit propter
seipsam, gravi periculo se exponit quaerendi delectationem
ulteriorem et completam: ita ob vehementiam concupiscen­
tiae carnis atque communem fragilitatem humanam. Ergo
peccat mortaliter.
Itaque cuique impossibile est quaerere delectationem veneream
incompletam quin implicite quaerat et velit completam, et eius
inordinationem incurrat, vel affectum ad completam luxuriam
habeat eiusque periculo se exponat.
Unde damnata fuit ab Alex. VII prop. 40 : » Est probabilis
opinio quae dicit esse tantum veniale osculum habitum ob
delectationem carnalem et sensibilem quae ex osculp oritur,
secluso periculo consensus ulterioris et pollutionis » ; quia falso
supponit osculum habitum ob delectationem carnalem, i. e.
veneream, non inducere periculum consensus in actus graviores.

I0Q4· Animadversio.— Luxuria est etiam peccatum capi­
tale et valde periculosum, ut diximus in tr. de Peccatis
(I, n. 505).
QUAESTIO TERTIA.

DE SPECIEBUS LUXURIAE.
S. Th. II-II, q. 154, a. 1.

1005. Septem numerantur species luxuriae, scii,
fornicatio simplex, adulterium, incestus, stuprum, raptus,
sacrilegium, et vitium contra naturam.
Probatur : Species in peccatis desumitur ex morali
difformitate obiecti et diversa repugnantia ad rationem.
Atqui in peccato luxuriae reperitur repugnantia ad rationem
diversa :

938

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

a) uno modo, quoad finem actus venerei, et hoc dupliciter :
1) vel quia impeditur generatio prolis, et sic est vitium
contra naturam;
2) vel quia impeditur debita educatio et promotio prolis
natae, et sic est fornicatio ;
b) alio modo per comparationem ad alios homines, et
hoc quintupliciter :
3) vel quia femina est nimis propinqua, nec ideo illi
servatur debitus honor, et est incestus;
4) vel quia alteri est iuncta, et sic est adulterium;
5) vel quia est virgo sub potestate parentum, et est
stuprum, etiam si non inferatur violenti^ ;
6) vel quia ipsi violentia infertur, et est raptus;
7) vel quia non servatur debitus honor propter votum
aut legem Ecclesiae custodientis res sacras, et est sacri­
legium.
Quantum ad tactus, oscula et similes impudicitias, reducuntur
ad speciem ad quant disponunt, v. g. si fiant cum soluta, ad
fornicationem ; si cum coniugata ad adulterium, et sic de ceteris.

Articulus I.

De Luxuria iuxta naturam.
S. Th. Π-Π, q. 154, a. 2, 3, 6, 7, 8, 9, 10.

1006. Fornicatio simplex est concubitus soluti cum
soluta corrupta, ex mutuo consensu. — Dicitur :
1) soluti cum soluta, i. e. personarum quae sunt liberae,
non solum a vinculo matrimonii sed etiam a vinculo
cognationis vel affinitatis, voti continentiae, aut ordinis
sacri ; secus erit alia species ;
2) corrupta, quia, si sit virgo, erit stuprum et non simplex
fornicatio ;
3) ex mutuo consensu^ quia si violentia adhibeatur aut me­
dium iniustum, reducitur ad raptum.
Fornicatio est intrinsece et mortaliter mala, proindeque
non solum est mala quia prohibita iure divino positivo,
sed iure naturali prohibita utpote mala. — Probatur :
1) Ex Scripturis : Gal. V, 19-21 ; I Cor. VI, 9-11 ; Eph. V,

DE CASTITATE

939

3-6, ex quibus constat id etiam spectare gentes quae legem
positivam non habebant.
2) Ex damnatione prop. 48 ab Inn. XI *.
3) Ratione, quam exS. Thoma ita proponit Billuart1
2 :
« Fornicatio simplex est concubitus secundum se privatus
ordine naturali ad suum finem, scii, educationem prolis,
proindeque secundum se importat inordinationem quae
vergit in grave nocumentum, non solum eius qui ex tali
concubitu nasciturus est, sed etiam boni communis et
societatis humanae in quam plura et pessima mala irruunt
ex mala educatione membrorum ; ergo secundum se est
peccatum mortale.
Prob. antec, : Debita educatio prolis in specie humana
exigit inter marem et feminam diuturnam societatem
(matrimonii) post coitum... Atqui fornicarius concubitus
secundum se neque supponit neque importat diuturnam
societatem maris et feminae, quin potius contrarium im­
portat : est enim soluti cum soluta, hoc est eorum qui
nullo inter se vinculo sunt devincti, quo fit quod, quantum
est ex natura actus fornicarii, pars post coitum possit pro
libitu deserere compartem, prolem non agnoscere, nullam
eius curam gerere, quod sane frequentissime accidit et
consequenter pessima prolis educatio. Ergo ».
Nec obstat si dicas, fornicatores posse inter se pacisci et iurare
de cohabitatione, quamdiu necessarium erit ad prolis educationem,
aut aliter illi providere posse. — « Resp. enim id esse per accidens
actui fornicario, per se autem illi convenire ut partes non teneantur
post coitum commanere, cum per se nullo vinculo ad hoc
arctentur in quantum fornicatores sunt, nec prohibeatur quis
quantum est ex ipsa ratione actus fornicarii ad quamcumque
aliam accedere ; et ideo quantum est ex se, est actus privatus
naturali et debito ordine ad educationem prolis. Quod ergo
fornicator post coitum diu commaneat mulieri et eam iuvet ad
prolis educationem, facit quidem quod fornicatio actu non
noceat proli et bono communi, sed non tollit quod sit secundum
se nociva et deordinata a fine generationis... Porro in actibus
humanis bonitas aut malitia specifica attenditur secundum id
1. « Tam clarum videtur fornicationem secundum se nullam involvere
malitiam et solum esse malam quia interdicta, ut contrarium omnino
rationi dissonum Videatur ».
2. Diss. VI, a. 2. — Cfr. S. Thomas, a. 2 ; c. G. III, 122 ; de
Malo q. 15, a. 1.

94°

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

quod illis convenit per se, non autem secundum id quod illis
convenit per accidens ».
Fornicatio tamen non est gravissimum peccatorum, Est enim
« contra bonum hominis nascituri. Et ideo est gravius peccatum
secundum speciem suam peccatis quae sunt contra bona exteriora,
sicut est furtum et alia huiusmodi (v. g. detractio) ; minus est
autem peccatis quae sunt directe contra Deum (aut bonum
divinum v. g. directe contra virtutes theologicas aut religionem),
et peccato quod est contra vitam hominis iam nati, sicut est
homicidium » (a. 3), quod gravius est omnibus speciebus luxuriae
(ad 3).

1007. Animadversio. — A simplici fornicatione non
distinguuntur specie concubinatus et meretricium, sed sunt diversi
gradus eiusdem speciei. Meretricium dicitur cum quis accedit
ad eam quae est publice exposita ; concubinatus cum habet
consuetudinem accedendi ad aliquam determinatam, sive eam
domi habeat sive non. Concubitus vero cum ea quae neque est
publica neque consuetudinaria retinet nomen simplicis fornica­
tionis, sed ubique est soluti cum soluta, ut supponitur, ideoque
intra eamdem speciem fornicationis.

1008. Stuprum (viol; verkrachting'), secundum recentiores, est concubitus violentus, ita ut, si virgo consenserit,
non sit proprie stuprum ; unde est violenta seu iniusta
virginis defloratio; — secundum S. Thomam et antiquos
est omnis illicita virginis defloratio, sive consentiat sive non
consentiat. Virgo intelligitur sensu physico, quae sigillum
retinet virginitatis. lamvero :
1) Stuprum virginis invitae seu violenta virginis defloratio,
superaddit simplici fornicationi malitiam mortalem specie
distinctam, non solum ratione violentiae qua cogitur ad
fornicandum (qualis esse potest respectu corruptae), sed
etiam ratione integritatis naturalis quae ab invita violenter
rapitur. Haec enim integritas violenter ablata est sufficientis
momenti ad constituendum in violatore grave peccatum
iniustae damnificationis.
Violentia intelligitur non solum physica, sed etiam moralis,
uti fraus, metus, importunae preces et blanditiae, quales sunt
eae quas comitantur magna promissa, oscula, tactus, veneris
incentiva, quibus ingenua mulier facile resistere non potest.

2) Stuprum virginis ultro consentientis est species luxuriae
distincta. Ubi enim circa materiam alicuius vitii occurrit
aliqua specialis diffbrmitas, ibi poni debet determinata

DE CASTITATE

94I

species illius vitii ; in stupro autem virginis etiam ultro
consentientis est specialis diffbrmitas circa materiam luxu­
riae : a) ex parte puellae quae, ex hoc quod corrumpatur,
impeditur a legitimo matrimonio et ponitur in via mere­
tricandi, a qua retrahebatur ne signaculum virginitatis
amitteret ; b) ex parte patris, qui de eius custodia sollici­
tudinem gerit.
Unde si contingit quod parentes consentiant, remaneret nihil­
ominus stuprum, quia remanerent eaedem rationes ex parte
virginis ; aliunde parentes in id consentire non possunt.
Probabilius tamen videtur, stuprum virginis ultro consentientis
non superaddere fornicationi simplici malitiam mortalem, quae
sit in confessione explicanda, quia scienti et consentienti non
fit iniuria, sed dumtaxat venialem.

1009. Raptus, ut est species luxuriae, est vis illata cui­
cumque personae vel eius parentibus, causa explendae libidinis;
dum moderni magis restricte illum sumunt, definientes
quod sit abductio violenta cuiuscumque personae causa
explendae libidinis (enlèvement ; oplichting'). At prior definitio
est conformior S. Thomae, qui ait, a. 7 : qualitercumque
violentia adsit (ergo etiam absque abductione), salvatur
ratio raptus.
Non enim est de ratione raptus ut sic, quod res rapta abducatur
de loco in locum, sed solum quod violenter auferatur domine
vel custode praesente vel reluctante, etiamsi non abducatur, sed
ibidem consumatur, vel vi detineatur, ita quod sola violentia
sit essentialis raptui, et ipsum a furto distinguat : sic v. g. qui
panem vel vinum ab aliquo praesente et renitente vi auferret et
ibidem consumeret, esset verus raptor et non tantum fur.

In definitione dicitur :
1) Vis illata seu violentia, per quod intelligitur non
solum vis aut violentia physica et proprie dicta, sed etiam
metus qui censetur gravis, saltem respective ad personam,
puta metus reverentialis respectu puellae, non vero fraus
aut preces importunae ; quia ille non dicitur proprie
raptor qui dolo aut precibus importunis alienum extorquet,
sed qui vi aperta aut saltem metu gravi iniuste incusso.
2) Cuicumque personae, quia hic non agitur, ut in
stupro, de sola virgine, sed sive sit virgo sive corrupta,

942

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

sive soluta sive coniugata, sive mas sive femina, imo verbo
quaecumque sit persona, est materia raptus, qui est eo
gravior quo persona rapta graviores inducit qualitates : ita
Ut si sit coniugata, sit raptus et adulterium ; si Deo sacra,
raptus et sacrilegium ; si eiusdem sexus, raptus et sodo­
mia, etc.
3) Vel eius parentibus, quia ad rationem raptus, ut est
in specie luxuriae, non est necesse quod violentia semper
fiat personae raptae, sufficit quod fiat parentibus seu
tutoribus, aut custodibus ab iis constitutis sub quorum
cura existit persona rapta, scii, minorennis, quia tunc
habetur violentia ; qualitercumque autem adsit violentia,
salvatur ratio raptus ut est species luxuriae. Sive ergo
rapta raptori consentiat, reluctantibus parentibus, sive
consentiant parentes reluctante rapta, est raptus.
Quodsi rapta vel abducta consentiat, nescientibus pa­
rentibus, non est proprie raptus, quia nulla est violentia,
in qua consistit essentialiter ratio raptus. Dicitur a quibus­
dam raptus seductionis, sed melius ab aliis vocatur fuga,
quae tamen reduci potest ad raptum, quia, licet fiat sine
violentia, non fit tamen sine iniuria parentum.
4) Causa explendae libidinis, quia si sit ex alio motivo,
puta, ut persona rapta fiat servus aut ancilla, aut venumdetur, non erit species luxuriae, sed alia species raptus qui
dicitur plagium. Quamvis autem raptus luxuriosus habeat
suum complementum per expletionem libidinis, erit tamen
verus raptus ex sola intentione, copula non secuta.
Unde si fiat solo intuitu matrimonii, raptus non est peccatum
luxuriae ; at tunc est impedimentum matrimonium dirimens,
quamdiu perdurat (can. 1074).
Raptum constituere in peccato luxuriae speciem distinctam,
ex eo manifestum est quod importat gravem iniuriam personalem,
seu violentam violationem personae raptae aut eius parentum.

1010. Animadversiones. — 1. Mulier cui violentia
infertur non potest mere passive se habere ; sed tenetur resistere
interne et externe : dissentiendo scii, et dissensum manifestando
exterius, atque clamando et pro viribus aggressorem repellendo.
Non tamen tenetur eo modo resistere qui eam exponat periculo
mortis aut infamiae, dummodo absit proximum periculum interni
consensus.

DE CASTITATE

943

2. Potest et debet mulier oppressa se agitare et vertere ac
omni modo copulam impedire et abrumpere ne semen recipiat,
quamvis iliud sit effundendum, quia ius et obligationem habet
copulam impediendi et effusio seminis soli malitiae viri adscribenda est.

3. An etiam potest semen iam receptum expellere ante conceptio­
nem, ut aliquibus modernis placet iuxta sententiam recenter intro­
ductam, quiasemen dicunt se habere ad modum iniusti aggressoris ?
a) Certo non potest, si omnino voluntarie admiserit copulam ;
vel etiam si fraude vel dolo fuerit decepta aut vi vel metui
cesserit, ita ut oppressio vi, dolo aut minis inceperit, cui subsequens accesserit consensus : tunc enim iam non erit locus
inculpatae tutelae, cum aliis mediis licitis mulier uti debueritUnde quaestio disputata non multum facit ad praxim, cum
casus quo oppressio mulieris soli violentiae sit tribuenda et
omnino fuerit involuntaria, sit valde rarus.
b) At etiam tunc ut illicitum habemus expellere semen, tum
quia homo non habet dominium in semen, et ideo omnis actio
quae directe circa semen exercetur est illicita, praeter illam quae
a natura intenditur, copulam nempe coniugalem ; tum quia si
licitum esset semen directe expellere, id qUoque licitum esset
de foetu post conceptionem, quia in casu magis esset aggressor
et iniustus ; tum quia maior est iniuria contra generationem
humanam et bonum commune expellere semen a sede sua finali
a natura ad hoc destinata, quam procurare pollutionem qua
expellitur a sede sua instrumentaria ; sed hoc semper illicitum
est 5 ergo et primum.
c) Ceteroquin non valet argumentum ab affirmantibus allatum.
Aggressionem enim repellere licitum est durante actione copulae,
non autem copula posita, quia tunc aggressio cessavit et semen
iam est in suo loco ad quem natura destinatur. Copula autem
finitur ipsa introductione seminis in vas mulieris, quia semine
eiaculato, cessat opus voluntarium hominis et incipit opus solius
naturae, quo fit ut semen naturaliter organa mulieris profundius
penetret ad fecundationem. Opus autem naturae in humana
generatione abrumpere est illicitum.
Neque dicas effectum iniustitiae manere, cum semen ibi
iniuste fuit depositum. — Ex eo enim sequitur effectum posse
removeri mediis licitis, non autem mediis illicitis uti actione
directe in semen aut in foetum exercita ; sicut nec licitum est
innocentem directe occidere ad protegendum se contra nocu­
mentum iniustum.
Homo non habet dominium in semen sed illud pertinet ad
speciem ; atque in toto processu generationis individuum omnino
subordinatur speciei.

ion. Adulterium (overspei ; echtbreuk') communiter
definitur : alieni tori violatio seu concubitus cum alterius
coniuge.
1) Hoc est species luxuriae ab aliis distincta; quia ultra

944
i;
!i j
Ù

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

deformitatem fornicationis quam habet totam ex hoc quod
quis accedit ad non suam, habet insuper aliam specialem
deformitatem ex hoc quod accedit ad alienam ; sic enim
peccat contra fidem datam in contractu matrimonii, in quo
corpus suum ad usum coniugalem soli coniugi promisit ei
tradidit ; et contra iustitiam, violando ius corporis sui
acquisitum coniugi, iuxta I Cor. VI, 9. Huic autem in­
fidelitati et iniustitiae cooperatur pars coadulterans.
2) Unde est grave peccatum mortale, quod insuper patet
ex VI0 praecepto, et ex I Cor. VI, 9-10 : Neque adulteri
regnum Dei possidebunt (Cfr. Lev. XVIII, 20; XX, 10 ;
Deut. XXII, 22-24 ; Tob. IV> 13 ; Prov. VI, 29 ; Eccli.
XXIII, 21-27) > ltem ex poenis iuris civilis.
Tres sunt gradus in adulterio : ius est coniugati cum soluta ;
2U’ est coniugatae cum soluto ; 3118 est coniugati cum coniugata ;
quorum est diversa gravitas.
Secundus est gravior primo, quia magis repugnat unam
mulierem commisceri pluribus viris quam unum virum pluribus
mulieribus ; nam a) ex commixtione cum pluribus viris mulier ple­
rumque fit sterilis et impeditur generatio ; quod si non impediatur,
incertum cuius sit proles ; b) adultera se exponit periculo prolem
illegitimam in familiam introducendi cum magno iniustitiae
damno pro marito, et pro filiis legitimis qui exinde parte haereditatis privantur (n. 386). Haec autem omnia non consequuntur
ex adulterio coniugati cum soluta.
Tertius gradus est omnium maximus, quia ultra praedicta
continet duplicem malitiam infidelitatis et duplicent injustitiam.
Sed si compars cedat iure suo, aut etiam vir fiat leno uxoris
suae, manetne adulterium? Omnino est affirmandum, non ob­
stante axiomate : scienti et consequent! non fit iniuria. Nam per
talem actum fit iniuria, non quidem viro consentienti, sed statui
et iuri coniugali cui renuntiare non possunt Conjuges, quodque
ideo, cum maneat integrum non obstante eorum cessione, violatur
per adulterium. Sicut, si clericus renuntiet iuri et privilegio sui
status et inde trahatur ad tribunal saeculare, non fit illi iniuria,
sed statui clericali, nec ideo minus peccat trahens eum ad hoc tri­
bunal. Unde sententia contraria ab Innoc. XI fuit damnata1.

i

1012. Incestu? (inceste ; bloedschennis) est concubitus cum
consanguinea vel affine.
Iure naturali prohibetur indeterminate pro cognatis ; unde
quousque et ad quemnam gradum se extendat prohibitio, iure
I. «Copula cum coniugata, consentiente marito, non est adulterium,
adeoque sufficit in confessione dicere, se esse fornicatum » prop. 50.

DE CASTITATE

945

positivo est determinandum. Hinc, pro Christianis, incestus est
inter illos qui secundum legem Ecclesiae validum matrimonium
inire nequeunt, seu concubitus cum consanguinea vel affini inter
gradus ab Ecclesia prohibitos. Gradus autem prohibiti sunt in
consanguinitate usque ad tertium inclusive pro linea collaterali ;
in affinitate, quae iam ex matrimonio etiam rato oritur, usque
ad secundum ; in utraque ad quemlibet gradum pro linea recta
(can. 1076 et 1077). Quodsi in aliquo gradu legitima sit obtenta
dispensatio, iam non est incestus.

I
I

I

Incestus est determinata species luxuriae. Ibi necesse est
invenire determinatam speciem luxuriae, ubi invenitur
specialis et multiplex repugnantia usui debito Venereorum ;
ita autem est in incestu :
1) Quia homo, in iis praesertim quae spectant actum
generandi, naturaliter debet quamdam honorificentiam et
reverentiam parentibus ut sui ortus principio, et conse­
quenter consanguineis et affinibus, in quibus parentes,
hoc est ortus sui principium intuetur. In actibus autem
venereis est quaedam turpitudo honorificentiae et reveren­
tiae contraria, unde de his homines verecundantur.
2) Quia personas sanguine iunctas necesse est simul ad
invicem conversari ; unde si non arcerentur a commixtione
venerea, nimia opportunitas daretur venereae commixtionis,
et sic animi hominum nimis emollirentur per luxuriam.
3) Quia per commixtionem consanguineorum et affinium
impeditur multiplicatio amicorum ; dum enim homo uxo­
rem extraneam açcipit, iunguntur sibi quadam speciali
amicitia omnes consanguinei uxoris, ac si essent consan­
guinei sui, quia vir et uxor fiunt una caro.
Ergo in incestu specialis et multiplex invenitur repugnantia debito usui venereorunl, et ideo est distincta species
luxuriae (a. 9).
Continet itaque duplicem malitiam gravem : contra
castitatem scii, et contra pietatem seu reverentiam pro­
pinquis debitam (Lev. XVIII, 6 sq. ; XX, 11, 12, 14;
Deut. XXII, 20, 22, 23 ; I Cor. V, 1-5).
Omnes incestus carnales probabiliter sunt eiusdem speciei ;
at plures theologi dicunt incestum inter consanguineos lineae
rectae ab aliis specie distingui, vel etiam incestum inter fratres
et sorores. Certum est :
a) diversam adesse speciem, si aliud officium pietatis simul
Summa Theologiae Moralia II. — 60

946

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

violetur, ut in incestu parentum cum filiis minorennibus, quod
rectae institutionis officio derogat ;
b) incestum non esse specie distinctum, ex eo quod fiat inter
consanguineos vel inter affines, quia « persona affinis coniungitur
alicui propter personam consanguineam coniunctanj, et ideo quia
unum est propter alterum, eiusdem rationis inconvenientiam
facit consanguinitas et affinitas » (ad 2);
c) specie differre, tum ab incestu carnali, tum inter se, in­
cestum legalem aut spiritualem ratione cognationis legalis (ubi
existit) vel spiritualis ; quia cognatio tam legalis quae fundatur
in adoptione perfecta, quam spiritualis quae oritur ex Baptismo,
distinguuntur specie inter se et cum cognatione carnali quae
Oritur ex copula, suntque ad instar illius. Etenim quia filius
adoptivus transit in potestatem adoptantis et accipit ab ipso
alimenta et haereditatem sicut filius naturalis, et quia filius
spiritualis accipit esse spirituale a baptizante sicut filius naturalis
accipit esse naturale a patre, Ecclesia his similibus mota est ut
inter illos statueret quamdam speciem cognationis dirimentem
matrimonium.
Notetur ex sacramento Poenitentiae non oriri cognationem
spiritualem qualis oritur ex Baptismo dissolventem matrimonium,
adeoque confessarius peccans cum poenitente non committit
incestum.

1013. Sacrilegium carnale (vleeschelijke heiligschennis')
est violatio sacri per actum Venereum. Est species luxuriae,
quia dum actus unius virtutis vel vitii ordinatur ad finem
alterius, assumit speciem illius, sicut furtum, quod propter
adulterium committitur, transit in speciem adulterii ; ergo
violatio sacri quae committitur propter luxuriam, transit
in speciem luxuriae sicque est luxuria sacrilega. Nomine
autem sacri intelliguntur persona sacra, locus sacer, et
quaecumque res sacra alia a persona et loco ; quapropter
triplex est species sacrilegii carnalis : personale, locale, et
reale, tantoque gravius quanto sacratior est persona, locus,
vel res, et quanto gravior profanatio (n. 802-803).
i. Persona sacra hic dicitur quae est Deo dicata ad
servandam castitatem per votum publicum coram Ecclesia
emissum, sive sit solemne, sive sit simplex : ita enim
auctoritate publica in cultum divinum est deputata. Unde
ex hac parte committitur sacrilegium :
a) quando persona sacra luxuria contaminatur, sive in­
terne per delectationes morosas aut consensum in actum
luxuriae, sive externe per actus impudicos tam in se quam
in aliam personam etsi non sacram ;

DE CASTITATE

947

b) quando persona non sacra concupiscit personam
sacram, aut cum ea impudice agit : quamvis enim non sit
sacra, violat tamen affectu vel actu personam sacram ;
quodsi tantum a persona sacra patiatur impudica, coope­
ratur saltem eius sacrilegio ;
c) quando utraque persona complex est sacra, et tunc
duplex adest sacrilegium, quia unusquisque suum proprium
committit sacrilegium et cooperatur sacrilegio alterius ;
quod in confessione est declarandum.
Violatio voti privati castitatis, licet non constet esse sacrilegium
proprie dictum, continet tamen distinctam peccati speciem,
nempe contra religionem ; et ita aliquo modo reductive pertinet
ad sacrilegium.

2. Locus sacer est locus auctoritate publica deputatus
cultui divino, uti sunt templa et coemeteria consecrata
aut benedicta. Unde sacrilegium carnale committitur per
peccatum carnale externum et completum in loco sacro
commissum, aut per actus impudicos omnino proxime
ad actum completum disponentes.
Locus sacer in casu non censetur esse sacristia aut camerae
adiacentes, claustrum, turris, aut tectum exterius ecclesiae.

3. Res sacrae violantur sacrilegio carnali, quando circa
eas aut earum interventu aguntur impudica, ut si in lintea­
mina aut vasa sacra semen effundatur, si res sacra, maxime
sacrificium missae, promittatur iri pretium actus carnalis,
si sacerdos poenitentem sollicitet in confessione, etc.
Sacrilegium non est quid impudicum petere per obtestationem
Dei seu B. M. Virginis aut alicuius sancti, quamvis sit blasphemum ; item peccatum carnis exercere cum reliquiis vel aliis
rebus sacris ad collum aut alibi appensis, nisi fiat in contemptum
rei sacrae aut adhibeatur ad ipsum actum venereum, quia secus
coiicomitanter tantum et materialiter se habent ad peccatum
carnis.
Articulus II.

De Luxuria contra natura m.
S. Th. Π-Π, q. 154, a. 5, n et 12.

1014. Peccatum luxuriae contra naturam est illud

948

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

quod repugnat ordini et modo quem natura instituit in
actu venereo ad generationem, ad quam solam est a natura
ordinatus ; unde est species distincta luxuriae cum habeat
specialem deformitatem.
Cuius quatuor sunt species subalternae, diversam inclu­
dentes ad naturam et rationem repugnantiam. Nam ac­
tus venereus, ut ex eo possit concipi proles, quatuor
requirit : i° concubitum duorum ; 20 eamdem in utroque
naturam specificam ; 30 diversitatem sexuum ; 40 modum
connaturalem concumbendi. Ergo sunt quatuor species
peccati contra naturam :
1) si absque concubitu, causa delectationis venereae,
pollutio procuretur, quod vocatur peccatum solitarium vel
mollities (zelfbevlekking') ;
2) si fiat per concubitum cum re diversae speciei, quod
dicitur bestialitas (beestachtigheicT) ;
3) si fiat per concubitum ad indebitum sexum, i. e. ad
eumdem, puta masculi ad masculum, vel feminae ad
feminam, quod dicitur sodomia proprie dicta (sodomieterij') ;
4) si servato debito sexu, non servetur debitus modus
naturalis concumbendi, ita quod impediatur generatio ;
quod est innaturalis cum femina concubitus (a. n). Qui
potest fieri dupliciter : a) ex parte organi : vocatur sodomia
improprie dicta, si copula fiat in organo indebito v.g. in
vase postero ; b) ex parte solius modi, si copula exerceatur
in organo debito, sed ita ut ex ipso modo quo actio pera­
gitur, generatio impediatur, sive quia vir se retrahit ante
seminationem et semen exterius effundit, sive quia ipse
vel mulier utitur instrumento aut alio medio quo impeditur
ne semen ad uterum transeat : vocari solet onanismus.
Igitur peccata contra naturam sunt inter se specie
morali distincta, utpote diversimode naturae et rationi
repugnantia ; et contrarium damnatum est ab Alexandro
VII1.
Sola mutatio situs naturalis in copula non est contra naturam
nisi in quantum per ipsam impediretur generatio, quod ordinario
.
1

i. Damnata fuit prop. 24 : « Mollities, sodomia et bestialitas sunt
peccata eiusdem speciei infimae ; ideoque sufficit dicere in confessione,
se procurasse pollutionem ·.

DE CASTITATE

949

non fit ; alioquin erit potius praeter quam contra naturam, estque
tantunj veniale in coniugatis et quandoque nullum, si nempe
aliqua ratio exigat ita fieri.

1015. Luxuria contra naturam est in genere luxu­
riae gravissima secundum se et ceteris paribus, quia
transgreditur id quod est secundum ipsam naturam deter­
minatum circa usum venereorum ; cetera vero transgrediuntur
tantum id quod est ulterius determinatum per rationem. Haec
tamen ratione circumstantiae adiunctae possunt esse graviora in
alio genere : sicut adulterium ratione iniustitiae est gravius
pollutione, et sacrilegium ratione irreligionis, at pollutio est
utroque gravior in ratione luxuriae (a. 12).
Inter peccata contra naturam gravissimum est bestialitas, quia
nec servatur debita species ; post hoc est sodomia quia ibi non
servatur debitus sexus ; deinde est indebitus modus concum­
bendi, magis autem si non servatur organum debitum, quam
si sit solus modus generationis impeditivus ; infimum locum
tenet pollutio quae consistit in sola omissione concubitus ad
alterum : gravitas enim peccati magis attenditur ex abusu
alicuius rei quam ex omissione debiti usus (ad 4).
Notetur : 1) Sodomiam esse peccatum execrandum, uti patet
tum ex eo quod et bruta illud regulariter abhorreant, tum ex
gravioribus poenis iure antiquo vel ab ipso Deo inflictis (Gen.
XIX) ; idem valet de bestialitate, ut probatur ex poenis in
illam a Deo latis, v. g. Lev. XX.
2) Ut haec peccata in propria specie externa committantur,
non sufficere merum tactum in personam eiusdem sexus aut
in bestiam exercitum, etiam cum affectu sodomitico aut bestiali,
sed requiri concubitum ad vas indebitum, sive id non destinetur
ad coitum, sive naturaliter destinetur ; imo ut sint plene con­
summata in sua specie, requiri seminationem intra vas.
3) Ad bestialitatem reduci concubitum cum daemone, quia
est diversae speciei cum homine : sive sub forma humana realiter
daemon appareat (quod raro fit), sive peccans hallucinatione
illum ita sibi praesentem sistat. Hoc peccatum insuper includit
malitiam superstitionis contra religionem ; deinde aliam speciem
luxuriae diversam pro forma sub qua daemon a peccante videtur :
si ut persona eiusdem sexus, adest malitia sodomiae ; si ut
persona diversi sexus, malitia fornicationis ; si sub forma alterius
coniugis vel monialis, malitia adulterii aut sacrilegii, etc.

1016. Pollutio seu peccatum solitarium est usus sepa­
ratus completus genitalium absque concubitu. Dicitur :
i° usus completus genitalium: sic enim distinguitur ab
impudicitia seu actibus luxuriae imperfectis qui non sunt
nisi inchoatio et praeparatio luxuriae completae, et ab
his differt specie, sicut mera inchoatio operis differt

j
(
j

,i
il
'i
i

;
J

!

j

I

)
!
)
!
'
■
!
!

950

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS
....

et consummatio, initium et terminus, ac species incompleta a specie completa ;
2° absque concubitu, quia si fiat in concubitu naturali,
erit fornicatio aut alia species iuxta naturam ; si in concubitu innaturali, habito scii, in organo indebito, erit alia
species contra naturam. Ex eo itaque quod est vitium
solitarium seu quod usum implicat organi genitalis separatum, pollutio specie differt ab aliis peccatis consummatis
iuxta et contra naturam.
Usus completus organi genitalis natus est producere delecta­
tionem veneream perfectam et satiativam ; atque in viris ex­
pulsionem seminis, quae peccatum aggravat comparative ad
illud quod in feminis locum habet. Haec duo tamen non constituunt essentiam peccati solitarii, sed sunt malus quidam
qui comitari solet effectus, atque indicium et signum usus
completi genitalium. Essentialis autem inordinatio est in usu
perverso organi genitalis, quem aliquis propter individualem
satisfactionem adhibet, sine ullo ordine ad generationem et
bonum speciei propter quod solum adhiberi potest. Unde
peccatum solitarium completum etiam est. in feminis1, et
esse potest in viris si semen non habeant, ut quandoque accidit
in iuvenibus et senibus, aut si accidentaliter non extra effluat.

1017. Pollutio directe et in se voluntaria est intrin­
sece et graviter mala, ac proinde iure naturali prohibita
ita ut nullo fine unquam possit cohonestari. — Probatur :
1) Ex Scripturis : I Cor. VI, 10 ; Gal. V, 19 ; Eph. V, 3.
2) Ex damnatione propositionis 49 ab Inn. XI2.
3) Ratione : Iste actus est directe contra primarium
finem ad quem organa genitalia, delectatio venerea, et
semen humanum sunt a natura atque naturae auctore
destinata ; ergo a) est inordinatio intrinsece mala et iure
naturae illicita sic ut nullo fine possit unquam cohopestari3;
b) est quoque inordinatio gravis seu mortalis, quia directe
opponitur primariae inclinationi naturae nostrae atque
maximo bono communi societatis humanae, scii, eius con­
1. De hoc aliqui moderni dubitarunt, inter quos etiam Noldin, sed
id in novis editionibus eius operis fuit emendatum a P. Schmitt.
2. « Mollities iure naturae prohibita non est ; unde si Deus eam
non interdixisset, saepe esset bona et aliquando obligatoria sub mortali ».
3. Hinc proposito dubio : « utrum licita sit masturbatio directe procu­
rata ut obtineatur sperma quo contagiosus morbus scientifice detegatur
et quantum fieri potest curetur », S. Off. respondit : negative, 24 iul. 1929.

DE CASTITATE

951

servationi et propagationi. Unde si ipsa fornicatio sit
peccatum mortale quia est contra debitam prolis educa­
tionem, a fortiori pollutio quae est contra ipsam propa­
gationem.
Confirmatur : « Si ullo unquam casu liceret sibi vel alteri
prqcurare pollutionem, cum in ea homines maxima voluptate
afficiantur, facile ea licentia abuterentur et eam ad infinitos
prope casus extenderent, sicque ea voluptate contenti, matri­
monium et legitimum generandi modum cum maximo speciei
humanae detrimento negligerent : in hoc ergo sicut et in pluribus
aliis non est attendendum praecise ad damnum actuale quod
sequitur, sed ad damnum quod sequeretur aut sequi natum
esset si id liceret n1.

Omnis pollutio de se est peccatum eiusdem speciei,
quocumque modo fiat.
Per accidens tamen, ratione specialis circumstantiae potest
accedere alia species. Hinc dividitur pollutio in simplicem
quae praeter malitiam pollutionis nullam aliam habet
adiunctam ; et qualificatam quae aliam adiunctam habet,
vel ex parte affectus ad obiectum cogitatum, ut si quis
se polluendo affectum habeat fornicarium, incestuosum,
adulterinum, sacrilegum, sodomiticum, etc. delectando
praecise de femina, consanguinea, uxorata, Deo sacra,
masculo, qua talibus, aut eos desiderando ; vel ex parte
personae pollutae vel polluentis, ut si religiosus, uxoratus,
etc. se aut alium polluat aut ab alio polluatur. Quae
circumstantiae utpote addentes speciem sunt in confes­
sione declarandae.

IO18. Corollarium. — Doctrina exposita valet de pollu­
tione directe et in se voluntaria ; non autem de pollutione
in causa tantum voluntaria aut indirecte. Haec enim non est
semper graviter mala, imo nec semper peccatum, uti constat
ex principiis expositis de voluntario in causa et indirecto
quaeque hic sunt applicanda.
1) Non est illicitum ponere actionem ex qua praevidetur secutura
pollutio, dummodo actio in se licita sit et simul necessaria aut
utilis, modo absit consensus in pollutionem aut periculum proxi­
mum consensus. Nemo enim tenetur ojnittere actionem secundum
se licitam, necessariam vel utilem ad bonum effectum, propter
aliquod malum non valde magnum ex ea praeter intentionem
i. Bilhiart, diss. VI, a. 11.

952

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

secutum, dummodo malum non sit medium ad obtinendum
effectum bonum. Atqui in casu actio, ut supponitur, est secundum
se licita, et necessaria aut utilis 5 pollutio passiva inde secuta praeter
intentionem est sat leve malum, exiguum aut prorsus nullum
afferens incommodum sive individuo agenti sive humanae speciei.
Ergo actio est licita, dummodo pollutio non sit medium quo
obtinetur effectus bonus.
2) Veniale est peccatum sine ratione sufficienti actionem ponere
leviter malam, atque leviter et remote influentem in pollutionem,
quae exinde secutura praevidetur. Nam pollutio, cum non sit
volita in se, non est magis voluntaria et pecCaminosa quam
sua causa ut causa ; causa autem ut causa non est nisi leviter
mala, cum influxus eius non sit nisi levis et remotus : levis
enim influxus in aliquod grave est quid leve. Ergo pollutio est
solum leviter mala ; — nisi tamen adesset proximum periculum
illi consentiendi.
3) A fortiori non est nisi veniale, absque ratione sufficienti
pravos motus concupiscentiae et ipsam pollutionem non im­
pedire, dum tamen sine incommodo impediri possit ; quia in
casu deest omnis tendentia seu consensus positivus voluntatis
in pollutionem ; — nisi tamen adesset periculum proximum
consensus in illam.
4) Mortale, ratione pollutionis, est absque iusta causa, actionem
ponere mortaliter malam ex qua perfecte praevidetur pollutio na­
turaliter secutura,vel actionem quae per se, notabiliter et pro­
xime in illam influit ita ut ex ea nata sit sequi. Nam eiusdem
moralitatis est velle effectum et eius causam proninquam ; nisi
subsit gravis et iusta ratio.

IOI9· Animadversio. — Quantum ad pollutionem noc
turnam, eius malitia perpendenda est ex suis causis ; unde
est vel non est peccatum pro conditione causae in qua fuit
praevisa, aut debuit praevideri. Si causa non sit culpabilis, ut
si ex iusta ratione ponatur, et a fortiori si sit mere naturalis,
nec ipsa pollutio erit culpabilis ; si causa sit culpabilis venialiter,
leviter et remote influens in illam, erit venialis ; si causa sit
mortalis, graviter et proxime influens in illam, erit mortalis.
QUAESTIO QUARTA.

DE LUXURIA INTERNA.
S. Th. I-Π, q. 74, a. 6-8.

1020. Luxuria interna est illa quae consistit in mero
affectu ad delectationem aut usum Venereorum. Est scii.con­
sensus rationis et voluntatis in solam delectationem Vene­
ream inordinatam mente repraesentatam, et ideo vocatur
delectatio morosa ; quodsi insuper adsit consensus in opus

DE CASTITATE

953

turpe, erit vel desiderium operis futuri exequendi, vel
gaudium de opere praeterito patrato.
Delectatio morosa idem est ac voluntaria : non enim dicitur
morosa a mora temporis, cum uno instanti possit perfici
peccatum delectationis per voluntatis consensum, sed dicitur
morosa a mora rationis, quatenus ratio eam advertens vel ei
consentit, vel eam voluntarie acceptat, vel non repellit prout
potest et debet, sicque circa eam immoratur eo sensu quo quis
officio suo non fungens, dicitur esse in mora. Potest autem
esse delectatio vel de ipsa apprehensione seu Cognitione obiecti
turpis, vel de ipsa re turpi apprehensa aut cognita. lamvero
quaeritur utrum simplex delectatio voluntaria tam de appre­
hensione seu cognitione rei venereae, quam de re venerea
apprehensa aut cogitata, absque voluntate operis exequendi, sit
peccatum et quidem mortale : voluntatem enim ipsius operis
luxuriosi esse mortaliter malam nullus dubitare potest.

1021. Principium I. Delectatio voluntaria de cogita­
tione aut cognitione rei venereae non est mortaliter
mala, imo de se nullum est peccatum. — Ratio est
quia delectatio de cogitatione vel cognitione rei venereae,
v. g. fornicationis, sequitur inclinationem affectus in cogi­
tationem ipsam. Sed cogitatio seu cognitio ipsa, v. g.
fornicationis, de se non est mortaliter mala, imo nec
peccatum, cum sit in Deo. De facto tamen erit quandoque
veniale, puta cum aliquis omnino inutiliter cogitat de
fornicatione, quandoque autem sine peccato, puta cum
utiliter cogitat de ea, sicut cum vult de ea praedicare vel
disputare.

Γ022. Principium II. Delectatio morosa, seu consen­
sus directus et plene deliberatus in ipsam delecta­
tionem rei venereae pravae per apprehensionem
praesentis, est semper peccatum mortale. — Nam
qui delectatur de re mortaliter mala, v. g. de fornicatione,
illam amat et voluntarie illi afficitur : nullus enim delectatur
nisi de eo quod videtur ipsi bonum et appetitui suo con­
forme. Sed quod aliquis deliberate amet et affectui con­
forme habeat id quod secundum se est peccatum mortale,
qualis est actio et delectatio venerea extra matrimonium
quaesita, iam est peccatum mortale. Ergo qui delectatur
deliberate de re venerea extra matrimonium quaesita com­
mittit mortale peccatum.

i

954
SUMMA THEOLOGIAE MORALIS
--------------- -- —.---------------------------------------------------

j
f
I
f
!
ί
i
J
I

Dicitur : i) consensus directus in ipsam delectationem, quia
consensus in causa vel indirectus potent esse tantum peccatum
veniale et quandoque nullum, ut dictum est supra de pollutione,
n. 1018 ;
2) plene deliberatus, ad quem requiritur plena advertentia : si
enim haec sit semiplena aut imperfectus consensus, erit peccatum
veniale ; si nulla advertentia, non erit peccatum, etsi diuturna
sit delectatio ;
3) rei venereae, et non modi aut effectus tantum. Etenim delectari de modo subtili, ingenioso, novo patrandi luxuriam, malum
non est ; — nisi ipse modus sit in se venialiter aut mortaliter
malus, uti est sola mutatio situs in copula coniugali, aut modus
peccandi contra naturam. Et similiter delectari de solo effectu
bono e luxuria secuto, seu de eo quod bonum effectum habuerit,
non est malum, dummodo non fiat etiam de ipso opere luxurioso, licet propter effectum bonum.

i

j
'f
j
j

t

*
j
j

j
■
'
i
'
I
ί
j1

i
j

j,
j,
!

I
f

J
Π

1023. Principium III. Delectatio morosa habet malitiam specificam obiecti cogitati in quantum est
ipsius obiectum. — Actus enim humanus habet moralitatem ex suo obiecto qua tali, hinc :
1) Delectatio morosa, coniuncta voluntati aut desiderio operis perficiendi aut gaudio de opere patrato, contrahit totam malitiam quam obiectum habet in se cum
omnibus suis circumstantiis ; ut si quis delectetur de
copula cum coniugata consanguinea, eamque velit aut
desideret, vel habitam approbet, reus est non solum fornicationis, sed incestus et adulterii. Ratio est quia voluntas
operis seu desiderium fertur in opus ut est ex parte rei
exercendum, et gaudium in opus prout exercitum fuit ;
opus autem exercetur cum omnibus suis circumstantiis.
2) Delectatio morosa sine voluntate operis faciendi, tot
contrahit malitias circumstantiarum quot apprehenduntur
ut delectabiles, et de quibus delectatur. Ratio est quia
actus humani^ qualis est ipsa delectatio voluntaria, speciem
habent ex obiecto suo formali ; unde qui delectatur de
muliere praecise ut consanguinea vel uxorata contrahit
malitiam incestus vel adulterii.
3) Delectatio morosa quae praescindit a circumstantiis
operis et de iis non delectatur, quamvis noscantur inesse,
probabiliter non contrahit illarum malitiam dummodo absit
voluntas exequendi opus ; uti si quis mere delectetur de
copula cum muliere quam novit coniugatam et consan-

DE CASTITATE

955

guineam, non tamen quatenus est coniugata et consan­
guinea sed praecise quatenus est mulier sibi conveniens.
Ratio est quia delectatio tendit ad obiectum, non ut est
a parte rei cum omnibus circumstantiis, sed ut in mente
repraesentatur tamquam delectabile, ac proinde non tendit
in circumstantias quae non repraesentantur ut delectabiles
et quae non sunt motivum delectationis, sed a quibus in
delectando praescindit.

QUAESTIO QUINTA.

DE LUXURIA IMPERFECTA SEU IMPUDICITIA.
S. Th. II-II, q. 154, a. 4.

1024. Impudicitia {impudicité; schaamteloosheid, oneerbaarheid) seu luxuria imperfecta est illa quae externe
inchoat luxuriam perfectam, quin actus exterior ad termi­
num suum naturalem seu summum delectationis venereae
gradum perducatur. Unde consitit in illis actibus externis,
qui nati sunt circumstare actum luxuriae consummatae ac
eius initium et quasi partem aut circumstantiam consti­
tuunt, quales sunt tactus, oscula, amplexus, aspectus, et,
si ipsis miscetur, turpiloquium.
Unde impudicitia non est confundenda
a) cum luxuria interna quae in sola mente et voluntate per­
ficitur et pravus affectus est, sive sit delectatio sive sit desi­
derium, de quo dictum est q. praec. ;
b) cum occasione externa quae non est praeparatio vel initium
actus consummati, sed mera occasio vel periculum cum scandalo
plus minusve proximum luxuriae internae vel externae, v. g.
choreae et spectacula.

1025· Principia. — I. Actus externi, qui carnalem de­
lectationem incompletam excitare et ita materiam impu­
dicitiae praebere apti sunt, per se et secundum suam
speciem non sunt luxuriosi et mali. Ratio est quia in ipsis
delectatio venerea per se non reperitur ; unde sunt in­
differentes, secus nunquam essent liciti, dum tamen ex
bono vel malo fine exerceri possunt et duplicem effectum
producere bonum aut malum. Unde de se, i. e. seclusa

956

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

intentione et vi luxuriam excitandi, non sunt mali nec
impudici.
IL Mali autem et impudici esse possunt :
1. Ex intentione agentis, ratione finis, qui potest esse
mortaliter malus si quis extra matrimonium in ipsis quae­
rit ipsam delectationem veneream ; e cpntra finis est
venialiter malus si exclusive fiant ex curiositate, levitate,
ioco aut ob solam delectationem sensibilem ; finis est
bonus si quis agat ex quadam necessitate vel utilitate.
2. Ex natura actus, ratione influxus in commotionem et
delectationem veneream ; natura enim sunt apti ut provo­
cent motus turpes et delectationem excitent, et ideo, nisi
iusta causa proportionata adsit delectationem causandi,
illicitum est, graviter vel leviter, eos extra matrimonium
exercere ex hoc solo quod graviter vel leviter influant in
delectationem veneream, etiam sine intentione mala aut
periculo consensus. Unde, si ab aliquo actus valde inho­
nesti et repetiti fierent sine periculo motus venerei, pro
illo non essent peccatum contra castitatem.
3. Ex conditione peccantis, ratione periculi: aliquando
enim, etiam si de se leviter influant in motum venereum,
propter hominis fragilitatem possunt esse periculum con­
sensus pro ipso, vel gravis scandali pro aliis.

1026. Impudicitia a luxuria consummata specie
differt eodem modo ac species imperfecta differt a perfecta.
Quod intelligendum est si separatim quaeritur absque actu
consummato ; nam si ex intentione fit actus perfecti et
cum eo coniungitur, unum specie completa et numero
sunt peccatum.
Est autem impudicitia de se peccatum unius et eiusdem
speciei : omnis enim motus venereus de se et, nisi speciales
accedant circumstantiae, est eiusdem speciei, quia delec­
tatio quae in actibus imperfectis oritur est eiusdem rationis,
Per accidens tamen potest addi malitia specie diversa,
propter speciales circumstantias.
Ita 1) ex circumstantia personae agentis, ut si votum habeat
castitatis ;
2) ex circumstantia affectus seu intentionis internae, si actus

DE CASTITATE

957

fiant ex affectu fornicario, sodomitico, bestiali, stupratorio,
adulterino, incestuoso, sacrilego, sicut dictum est de pollutione ;
3) ex circumstantia modi specialis quo peraguntur, nimirum
si fiunt Cum alia persona : tunc enim intervenit scandalum et
culpanda complicitas. Et si actus exteriores impudici secundum
se sint praeparatio et inchoatio actus completi cum illa persona,
uti est de tactibus, amplexibus, osculis, malitiam Specificam
huius actus completi participant etiam si altera persona fuerit
invita ; e contra si de se non sunt inchoatio actus consummati,
quod valet de aspectibus. Hinc in confessione pro tactibus
etiam declaranda est qualitas personae adhibitae ; pro aspectibus
sufficit declarare adhibitam esse quamdam personam, et non est
declaranda eius qualitas, nisi fiant cum desiderio actus completi,
aut nisi altera persona voto ligata sit et consenserit.

1027. Applicationes. — Prinçipia a theologis applicata
fuerunt multis casibus concretis, quorum quasdam solu­
tiones hic subiungimus. Hae tamen solutiones plerumque
admittunt exceptiones ; unde generatim non sunt consi­
derandae ut regulae omnino universales, sed solum ut
regulae generales quae tantum valent ut in pluribus.
Ar Quoad tactus.
i° Tangere corpus sive proprium sive alienum ex intentione
libidinosa seu affectu venereo semper est mortale.
2° Tangere partes genitales aliorum, praesertim diversi sexus,
etiam mediate super vestes (excepto necessitatis casu prout
contingit medicis, chirurgis alfisque curam infirmorum haben­
tibus), est de facili mortale quia libidinem provocat, et pra­
vum affectum plerumque ostendit ; nisi ex sola levitatis causa
et tantum obiter fiat, uti apud nutrices tangentes organa
parvulorum, vel impuberes eiusdem sexus se tangentes. Pariter
mulieris ubera et praesertim papillas tangere morose, quia sedes
sunt excitationis voluptuosae, quae solet secum ferre genitalium
commotionem etiam vehementem ; vel e contra ex levitate et
obiter.
3° Tangere genitalia brutorum ex curiositate aut sensualitate,
generatim veniale non excedit, praesertim si fiat obiter, quia
graviter non movet ad libidinem ; quodsi diu fiat vel usque
ad pollutionem bruti, facile inducit periculum propriae pol­
lutionis.
4° Tangere partes minus honestas personae eiusdem vel
diversi sexus, non ex venereo affectu nec ex utilitate, sed ex
curiositate, sensualitate, sensibili amore, generatim est solum
veniale, praesertim si fiat obiter, ex ioco vel levitate ; si vero
morose et cum gravi commotione organorum genitalium, prae­
sertim si agitur de persona diversi sexus, facile erit mortale
ob periculum proximum consentiendi delectationi venereae.
5° Seipsum tangere in partibus inhonestis, necessitatis aut
Utilitatis causa (v. g. ad abigendum pruritum, sordes abstergendas,

958

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

curandam infirmitatem) non est peccatum, dummodo excludatur
consensus in delectationem veneream quae inde oriri potest ;
id facere sine iusta causa, ex levitate vel curiositate et absque
affectu Venereo, est peccatum veniale, nisi tactus graviter influant
in motus carnales vehementes, aut proximum inferant periculum
consensus.
B. Quoad oscula et amplexus.
i° Facta ex affectu venereo sunt mortalia.
2° Facta in partes inhonestas vel minus honestas ut ubera,
de facili sunt mortalia, quia plerumque graves motus carnales
excitant et affectum venereum indicare solent ; nisi forsan fiant
obiter et ex sola levitate.
3° Facta in partes honestas, absque rationabili causa, sed ob
amorem sensibilem et ex levitate, iocO, sensualitate, sunt venialia,
nisi adsit proximum periculum consensus in delectationem
veneream, uti'facile fit si sint morosa, aut saepius repetita,
aut cum magno affectu impressa inter personas diversi sexus,
praesertim osculum columbinum quo lingua ‘in os alterius
intromittitur.
4° Oscula, amplexus, contrectationes manuum iuxta morem
patriae, urbanitatis, amicitiae vel cognationis causa, sunt licita,
etiam si per accidens motus carnales excitentur, dummodo absit
periculum consensus.

C. Quoad aspectus.
Hi sedulo distinguendi sunt a mero visu, et ad libidinem,
minus tamen quam tactus, commovent ac ideo periculosi sunt :
x° Absque necessitate aspicere morose et deliberate, sive
genitalia alterius sexus, aut etiam ubera mulieris, omnino nuda
vel velo perlucida cooperta, sive virum et mulierem copulam
aut actus impudicos in invicem exercentes, sive personas sese
polluentes, est de facili mortale quia graviter movet ad delecta­
tionem veneream ; — nisi obiter aut valde remote fiat, aut
aspiciatur solus puer, aut aspiciens sit senex frigidus vel infans.
2° Sine iusta causa aspicere partes minus honestas personae
diversi sexus, vel coitum animalium, ex curiositate vel levitate
et sine affectu venereo, ordinario non excedit veniale, praesertim
si fiat obiter.
3° Sine causa aspicere propria genitalia, ex curiositate vel
levitate et sine affectu venereo, est veniale, praesertim si obiter
fiat ; item hoc modo aspicere genitalia personae eiusdem sexus,
nisi quis esset pronus ad sodomiam aut nisi adolescens valde
pulcher morose aspiceretur.

1028. Turpiloquium. — Colloquia turpia possunt esse
graviter mala :
a) ratione finis, si proferantur ex affectu libidinoso ob
delectationem de ipsis rebus luxuriosis aut impudicis, vel

DE CASTITATE

959

ad alios inducendos in peccatum, aut malitiose docendos
venerea ;
b) ratione periculi luxuriosae delectationis aut operis,
quod facile adest tractando de rebus valde obscenis, ut
de hominum pudendis praesertim alterius sexus, de
modis copulandi, naturalibus aut innaturalibus, aut se
polluendi, de modo delectationem veneream procurandi,
de actibus valde impudicis, praesertim si illa accurate et in
particularibus describantur ;
c) ratione scandali, quod frequenter adest cum profe­
rantur coram adolescentibus aut puellis, vel inter
amantes.
Hinc statui solent regulae sequentes :
1. Turpia loqui, canere, scribere, significare gestu,
audire, legere ex carnali delectatione, vel cum proximo
periculo çonsensus in illam, vel cum gravi scandalo, est
mortale peccatum.
Unde facile peccant graviter : à) qui sermones permiscent de
actu coniugali, de licitis et illicitis inter coniuges, de modis
concumbendi innaturalibus aut procurandi pollutionem, vel
circa iuvenes et puellas, praesertim si protracte aut inter
iuniores diversi sexus id fiat ;
b) qui ob iactantiam narrant turpia peccata a se commissa,
et narrationem verbis non parum obscenis ornant, tum quia
gloriantur de re graviter mala, tum quia praebent saepe ma­
gnum scandalum, tum quia de facili sibi complacent in re mala
patrata ;
c) qui turpia dicunt ob delectationem captam ex istis rebus
cogitatis, vel cum periculo talis delectationis, aut cum periculo
gravis scandali ;
d) haec etiam valent de v/.rbis aequivocis circa turpia, et de
obscenis cantilenis ; aede scriptis et lectionibus valde obscenis.

2. Loqui turpia ioci, recreationis vel vani solatii causa,
praesertim inter homines hisce assuetos, ut inter operarios
aut rudes, vel inter mulieres coniugatas, quamvis inor­
dinatum et reprehensibile sit, de se non est mortale, quia
affectus non fertur in luxuriam ; — nisi audientes
ita sint debiles ut scandalum patiantur, aut nisi verba
sint valde lasciva.
Hinc a) verba amatoria, dicteria turpia, obiter prolata, regu­
lariter non sunt ut mortalia aestimanda, quia ludrice dicuntur
aut audiuntur ;

900

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

J

----------------------------------------------------------------------------------- -------------------------------------- -

i
(
J
1
j
\
i
i'
v

b) quod a fortiori proportionaliter valet de audientibus et
ridentibus ; nisi forsan auscultatione aut risu ita loquentibus
animum darent vel auctoritatem. Sermones scii, turpes audire,
vel etiam de istis subridere, tunc solummodo potest esse grave
peccatum, quando audiens ex pravo affectu de iis delectatur,—
aut eos provocavit, — aut eos promovet vel approbat, — aut eos
non impedit, quamvis id ex officio facere debeat ;
c) item valet de lectionibus parum inhonestis ex mera curipsitate factis.

,
!
;

3. Turpia loqui, scribere, legere, audire cum legitima
causa, sine prava intentione et periculo consensus et
absque scandalo, non est peccatum.

?

Ita si fiat propter doctrinam, ad comparandam scientiam,
ad discendam veritatem historiae, ad corrigendos mores aut
informandos superiores, modo turpi delectationi non detur
consensus.

i
i'

I
I

i

i
i>

QUINTA PARS.
DE VIRTUTIBUS TEMPERANTIAE ADNEXIS.
QUAESTIO PRIMA.

DE CONTINENTIA.
S. Th. Π-ΙΙ, q. 155 et 156.

1029. Continentia (zelfbeheersching, inhouding) varie
sumitur ;
i° generatim importat firmitatem rationis et voluntatis
quae se continet in seipsa, i. e. in eo quod convenit
rationij ne ad illicita diffluat, et hic est sensus omnino
generalis: abstinentia ab omni re illicita.
2° Specialiter autem est firmitas rationis et voluntatis,
qua quis resistit quibuscumque malis concupiscentiis quae
in eo vehementer existant.
3° Quia autem praecipuae concupiscentiae secundum
tactum, scii, alimentorum et Venereorum, sunt vehementiores et difficilius superabiles, eo quod magis sequuntur
inclinationes naturae in conservatione individui et speciei,
ideo continentia proprie est dispositio voluntatis qua resista­
tur praecipuis pravis concupiscentiis secundum delecta­
tiones tactas. Unde qui resistit passionibus in materia
temperantiae, praesertim yi delectationibus venereis quae
sunt vehementiores, dicitur simpliciter continens ; qui
resistit passionibus in aliis materiis, non dicitur continens
simpliciter sed secundum quid, ut continens irae, avaritiae,
lucri, honoris, etc.
4° Quandoque continentia sumitur sensu perfecto pro
abstinentia ab omni delectatione venerea voluntaria, ut
totaliter intendatur perfectioribus bonis, et sic continentia
perfecta principalis est virginitas, secundaria viduitas.
Hinc continentia definitur : Habitualis dispositio volun­
tatis ad resistendum contra impulsus pravae concupiscen­
tiae, praesertim delectationum tactus, maxime Venereorum ;
Summa Theologiae Moralis IL — 61

962

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

seu dispositio voluntatis qua resistitur pravis concupiscentiis
circa tactum.

1030. Continentia est habitus bonus et habet aliquid
de ratione virtutis, quia dicit firmitatem animi, in quantum
per eâm ratio firmatur contra passiones ne ab eis deducatur ;
non tamen est virtus in sensu stricto et pleno quia non
reddit hominem perfectum : a) imperfectio enim est
motibus concupiscentiae resistere et non consentire, per­
fectio est illis dominari; continentia autem non attingit ad
perfectionem moralem, secundum quam appetitus sensitivus
etiam subditur rationi, ita ut in eo non insurgant tam
vehementes et tam frequentes passiones rationi contrariae1 ;
b) etiam est habitus de facili mobilis. Unde :
1) Continentia non est in appetitu sensitivo, scii, in vi con­
cupiscibili, sed in voluntate2. Omnis habitus in aliquo subiecto
existens facit illud differre a dispositione quam habet dum
subiicitur vitio opposito. Atqui appetitus sensitivus eodem modo
se habet in eo qui est continens et in eo qui est incontinens,
quia in utroque prorumpit ad concupiscentias pravasvehementes.
Ergo continentia non est iii appetitu sensitivo sicut in subiecto.
Est autem in voluntate, quae per continentiam disponitur ut
eligat resistere concupiscentiis pravis, a quibus se vinci sinit
incontinens (q. 155, a. 3).
2) « Continentia habet materiam concupiscentias delectationum
tactus, non sicut quas moderatur (quod pertinet ad temperan­
tiam quae est in vi concupiscibili), sed est circa eas, quasi eis
resistens. Unde oportet quod sit in alia vi quia resistentia est
ad alterum » (ad 1). Nam « licet passiones non sint in voluntate
sicut in subiecto, est tamen in potestate voluntatis eis resistere ;
et hoc modo voluntas continentis resistit concupiscentiis » (ad 3).
3) Continentia differt a temperantia sicut imperfectum et
inchoatum a perfecto et completo. Temperantia appetitum sen­
sitivum circa concupiscentias tactus reprimit et rationi subjicit
ac obedientem reddit ; continentia insurgenti et adhuc reluctanti
resistit. Unde temperantia est potior. Nam a) « plus viget bonum
rationis in eo qui est temperatus, in quo etiam ipse appetitus
sensitivus est subiectus rationi et quasi a ratione edomitus, quam
in eo qui est continens, in quo appetitus sensitivus vehementer
resistit rationi per concupiscentias pravas » (a. 4) ;
1. Non ita intelligendum est ac si temperatus nullos amplius rebelles
motus concupiscentiae in se sentiat ; sed homo virtute temperantiae
praeditus minus frequentes et vehementes patitur et facilius motus
reprimit.
2. Est rationis ut a primo movente, voluntatis ut subiecti.

DE VIRTUTIBUS TEMPERANTIAE ADNEXIS

963

b) « voluntas propinquior est rationi quam vis concupiscibilis.
Unde bonum rationis ex quo virtus laudatur, magis esse ostenditur
ex hoc quod pertingit non solum usque ad voluntatem, sed
etiam usque ad vim concupiscibilem, quod accidit in eo qui
est temperatus, quam si pertingat solum ad voluntatem ut
accidit in eo qui est continens » (ad 3).

1031. Incontinentia opponitur continentiae et ideo
magis spectat ad animam quam ad corpus. Unumquodque
enim magis attribuitur ei quod est causa per se quam
quod solum occasionem praebet. Sed passiones vehementes,
quae ex dispositione corporis insurgunt in appetitu sensitivo
quae est virtus corporis organici, sunt sola occasio incon­
tinentiae, quia stante usu rationis homo potest eis resistere
et non consentire. Ergo causa per se incontinentiae est ex
parte animae quae ratione passionibus non resistit ; et
quidem dupliciter : a) quando anima passionibus cedit
antequam ratio consilietur, et tunc est concupiscentia irrefrenata seu praevolatio, vel ex velocitate ut in cholericis,
vel ex vehementia ut in melancholicis ; b) quando homo
est inconstans in his quae ratione consiliatus est et indicavit,
et tunc est debilitas: ex mollitie complexionis ut in mu­
lieribus, et in phlegmaticis.
Hinc incontinentia :
i* proprie et simpliciter est circa delectationes tactus, et hoc
modo est peccatum ex duplici ratione : uno modo ex eo quod
incontinens recedit ab eo quod est secundum rationem ; alio modo
ex eo quod aliquis se immergit quibusdam turpibus delectatio­
nibus ;
20 proprie et secundum quid est circa delectationes ex cognitione
de rebus exterioribus secundum se bonis (honore, divitiis, vin­
dicta), quando scil.homo in iZ> non servat modum rationis : sic est
peccatum, non ex eo quod aliquis se ingerat pravis concupiscen­
tiis, sed ex eo quod non servet modum rationis debitum, in
concupiscentia rerum per se appetendarum ;
3° improprie et secundum similitudinem, est circa concupiscentias
eorum quibus aliquis non potest male uti (v. g. virtutum),
quando aliquis totaliter ducitur per concupiscentiam bonam sicut
incontinens ducitur per concupiscentiam malam. Et talis incon­
tinentia non est peccatum sed pertinet ad perfectionem virtutis,

1032. Animadversiones. — 1) Incontinentia est minus
peccatum quam intemperantia, quia intemperatus peccat ex
habitu malo permanente, incontinens ex passione transeunte.
Nam a) « ubi est maior inclinatio voluntatis ad pec­
candum, ibi gravius est peccatum. In eo autem qui est intempe­

964

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

ratus, voluntas inclinatur ad peccandum ex propria electione,
quae procedit ex habitu per consuetudinem acquisito ; in eo
autem qui est incontinens, voluntas inclinatur ad peccandum
ex aliqua passione. Et quia passio cito transit, habitus autem est
qualitas difficile mobilis ; inde est quod incontinens statim
poenitet, transeunte passione, quod non accidit de intemperato :
quinimo gaudet se peccasse, eo quod operatio peccati est sibi
facta connaturalis secundum habitum... Unde patet quod
intemperatus est multo peior quam incontinens » (q. 156, a. 3) ;
b) maior quoque est ignorantia voluntaria in intemperato ;
« nam ignorantia incontinentis attenditur quantum ad aliquod
particulare eligibile, prout scii, aestimat hoc nunc esse eligendum ;
sed intemperatus habet ignorantiam circa ipsum finem, in quan­
tum scii, iudicat hoc esse bonum, ut irrefrenate concupiscentias
sequatur » (ad 1) ;
c) unde « difficilior est eius sanatio propter duo. Quorum
primum est ex parte rationis, quae corrupta est circa aestima­
tionem ultimi finis ; quae se habet sicut principium in demonstra­
tivis. Difficilius autem reducitur ad veritatem ille qui errat
circa principium, et similiter in operativis ille qui errat circa
finem. Aliud autem est ex parte inclinationis appetitus, quae
in intemperato est ex habitu, qui difficile tollitur ; inclinatio
autem incontinentis est ex passione, quae facilius reprimi
potest » (ad 2).
2) Ille qui habitum vitiosum, v. g. intemperantiae efficaciter
retractavit, sed nondum extirpavit, non est simpliciter intempe­
ratus, cum habitus illi non sit amplius voluntarius ; unde si ex
inclinatione habitus relicta ipsum peccare contingat, magis
videtur assimilandus incontinenti qui ex passione cadit, quam
intemperato qui peccat ex habitu voluntario.
3) Ex parte passionis qua ratio superatur, incontinentia con­
cupiscentiae turpior est quam incontinentia irae, propter 4 :
a) « quia motus irae participat aliqualiter rationem, in quantum
scii, iratus tendit ad vindicandum iniuriam sibi factam, quod
aliqualiter ratio dictat, sed non perfecte, quia non intendit
debitum modum vindictae ; sed motus concupiscentiae totaliter
est secundum sensum, et nullo modo secundum rationem ; b) quia
motus irae magis consequitur corporis complexionem propter
velocitatem motus cholerae, quae tendit ad iram ; unde magis
est in promptu quod ille qui est secundum complexionem
çorporis dispositus ad irascendum, irascatur, quam quod ille
qui dispositus est ad concupiscendum, concupiscat... ; quod
autem provenit ex naturali corporis dispositione, reputatur magis
vepiae dignum ; c) quia ira quaerit manifeste operari ; sed con­
cupiscentia quaerit latebras et dolose subiptrat ; d) quia concu­
piscens delectabiliter operatur ; sed iratus quasi quadam tristitia
praecedente coactus». At incontinentia irae plerumque est gravior
ratione malorum effectuum ad quos ducit, quantum ad ea quae
pertinent ad proximi nocumentum (q. 156, a. 4).

DE VIRTUTIBUS TEMPERANTIAE ADNEXIS

965

QUAESTIO SECUNDA.

DE MANSUETUDINE ET CLEMENTIA.
Articulus I.

De Mansuetudine et Clementia
secundum se.
S. Th. Π-ΙΙ, q. 157.

1033. Ad moderandam vindictam duae concurrunt
virtutes temperantiae adnexae : mansuetudo (douceur;
zachtmoedigheid) quae est virtus moderatrix irae seu ipsius
appetitus vindictae secundum rectam rationem ; et cle­
mentia. (goedertierenheid) quae est virtus moderatrix poe­
narum ex affectus lenitate in quantum iustitiae ratio
patitur : ex lenitate enim erga proximum bene afficitur et
malum eius abhorret, et inclinat animum ad imponendas
minores poenas quam jure imponi possunt, attentis circum­
stantiis facti, personae, causae, modi, etc.
Quae duae virtutes distinguuntur : mansuetudo moderatur
directe ipsum appetitum seu affectum vindictae et diminuit
ipsam passionem irae, et est in appetitu irascibili ; clementia
moderatur et diminuit directe effectum scii, exteriorem puni­
tionem, et ideo etiam affectum (superioris) utendi tota potestate,
et est in voluntate. Quod tamen non impedit quominus possint
in eumdem effectum concurrere, quando ira insurgit in superiore
qui puniendi officium habet : tunc enim mansuetudo iram
moderando efficit ut non infligatur poena gravior, quod proprie
clementiae est, sicut et abstinentia a furto, quae est iustitiae,
potest esse ex liberalitate quae refraenat inordinatum amorem
pecuniae. Attamen etiam tunc sub diverso motivo formali ad
effectum tendunt : mansuetudo ad eum inclinat propter honesta­
tem quae in moderanda ira elucet ; clementia propter honestatem
quae est in non utendo tota potestate ob benignitatem ; — man­
suetudo moderatur poenam ut ex impetu irae auferendam,
clementia ut inferendam ex legitima potestate. Non ergo man­
suetudo est circa actum interiorem, clementia circa actum
exteriorem ; sed clementia est virtus propria superioribus,
mansuetudo omnibus communis.

Mansuetudo autem, ad moderandam iram, duo habet
praecipua officia : a) iram reprimit ubi iusta irascendi
causa deest ; b) et si iusta causa adsit, impedit ne ira
modum excedat ; unde media est inter iracundiam et
inirascentiam.

966

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

1034. Istae virtutes sunt partes temperantiae ad­
nexae, quia eam imitantur in materia secundaria quantum
ad modum : sicut enim temperantia consistit in refrena­
tione concupiscentiae vehementioris, alimentorum et Vene­
reorum, ita mansuetudo et clementia in quadam refrena­
tione consistunt irae et poenarum, nimirum in refrena­
tione concupiscentiae minus vehementis, scii, irae, et af­
fectus infligendi poenas.
Sunt virtutes quia moderantur poenas et iram secundum
rectam rationem ; unde :
a) Mansuetudo non directe opponitur severitati. Nam « man­
suetudo est circa iras, severitas autem attenditur circa exteriorem
inflictionem poenarum », nec clementia opponitur severitati, eo
quod utraque est secundum rationem rectam. « Nam severitas
inflexibilis est circa inflictionem poenarum, quando hoc recta
ratio requirit ; clementia autem diminutiva est poenarum etiam
secundum rationem rectam, quando scii, oportet et in quibus
oportet. Et ideo non sunt oppositae, quia non sunt circa idem »
(a. 2, ad 1).
b) Medium tenent inter excessum et defectum, quamvis
diminutivae sint irae et poenarum : « Virtus (mansuetudinis)
nominatur a diminutione irae... eo quod virtus propinquior est
diminutioni quam superabundantiae, propter hoc quod naturalius
est homini appetere vindictam iniuriarum illatarum quam ab
hoc deficere, quia vix alicui nimis parvae videntur iniuriae sibi
allatae... Clementia autem est diminutiva poenarum, non quidem
in respectu ad id quod est secundum rationem rectam, sed in
respectu ad id quod est secundum legem communem, quam
respicit iustitia legalis ; sed propter aliqua particularia considerata
clementia diminuit poenas, quasi decernens hominem non esse
magis puniendum... Ex quo patet quod clementia comparatur
ad severitatem, sicut epichia ad iustitiam legalem, cuius pars est
severitas quantum ad inflictionem poenarum secundum legem.
Differt tamen clementia ab epichia » (ad 2) : « In diminutione
poenarum duo sunt consideranda. Quorum unum est quod diminutio poenarum fiat secundum intentionem legislatoris, licet non
secundum verba legis ; et secundum hoc pertinet ad epichiam.
Aliud autem est quaedam moderatio affectus, Ut homo non
utatur sua potestate in inflictione poenarum ; et hoc proprie
pertinet ad clementiam... Et haec moderatio animi provenit ex
quadam dulcedine affectus, qua quis abhorret omne illud quod
potest alium contristare » (a. 3, ad 1).
c) Differunt quoque a pietate et misericordia « quantum ad
motivum : pietas enim removet mala proximorum ex reverentia
quam habet ad aliquem superiorem, puta ad Deum vel parentem ;
misericordia vero removet mala proximorum ex hoc quod in
eis aliquis contristatur, in quantum aestimat ea ad se pertinere...,
quod provenit ex amicitia, quae facit amicos de eisdem gaudere

DE VIRTUTIBUS TEMPERANTIAE ADNEXIS

967

et contristari ; mansuetudo autem hoc facit in quantum removet
iram incitantem ad vindictam ; clementia vero hoc facit ex animi
lenitate, in quantum iudicat esse aequum ut aliquis non amplius
puniatur » (a. 4, ad 3). Et ideo « misericordia et clementia con­
veniunt in hpc quod utraque refugit et abhorret miseriam alienam,
alitet tamen et aliter : nam ad misericordiam pertinet miseriae
subvenire per beneficii collationem, ad clementiam pertinet
miseriam diminuere per subtractionem poenarum » (q. 159, a.
i, ad 2).

1035. Non sunt virtutes simpliciter perfectissimae.
— Nani laudabiles sunt et retrahunt a malo in quantum diminuunt
iram vel poenam : perfectius autem est consequi bonum quam
carere malo. Et ideo virtutes theologicae, prudentia et iustitia
Sunt simpliciter maiores. Sub aliquo respectu tamen habent
quamdam excellentiam inter virtutes quae resistunt passionibus.
Nam s ira, quam mitigat mansuetudo, propter suum impetum
maxime impedit animam hominis ne libere iudicet veritatem, et
propter hoc mansuetudo maxime facit hominem esse compotem
sui... Clementia vero in hoc quod diminuit poenas, maxime
videtur accedere ad charitatem, quae est potissima virtutum, per
quam bona operamur ad proximos et eorum mala impedimus »
(q. 157, a. 4).
Articulus II.

De Peccatis oppositis.
S. Th. II-II, q. 158 et 159.

1036. Mansuetudini opponuntur duo peccata : Ira­
cundia primario et per defectum ; secundario et per
excessum inirascentia, qua quis non excitat iram qua indiget
ad implendum officium iustitiae vel charitatis ad quod
obstrictus sit, v. g. corripere, castigare, retundere contu­
maces. Haec non distinguitur malitia ab ipsa omissione
officii, et mala non est nisi quatenus in ea censetur volita
omissio debitae actionis.
1037. Iracundia (irascibilité; grammoedigheid) est ap­
petitus inordinatus vindictae. — Irasci de se non est
malum : ira enim proprie est passio appetitus irascibilis,
passiones autem qua tales non sunt malae. Potest tamen
passio esse mala : a) ex obiecto seu secundum speciem,
sicut invidia ex obiecto est mala quae est tristitia de
bono alterius, quod secundum se rationi repugnat : hoc
modo ira non est ex se mala, cum obiectum eius, vindicta,
bene vel male appeti potest; V)ex modo, si plus vel minus

968

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

exurgat quam ratio dictet : hoc modo ira est mala, si
plus abundet quam ratio dictet, aut etiam si dictante
ratione deficiat. Unde ira est bona et laudabilis, dummodo
et secundum rationis modum,et vindicta legitima appetatur,
v.g. ut alter corrigatur,ut ordo iustitiae servetur, ut ratio
fortius iustitiam exequatur, ut ceteri terreantur, etc. :
tunc vocatur zelus (ira per zelum) ; e contra mala est si
vindicta appetatur illegitima, aut si in legitima modus
rationis praetermittatur (ira per vitium). Hinc iracundia
recte definitur : inordinatus appetitus vindictae.

1038. Ira (colere ; gramschap) dupliciter potest esse
mala :
1) Ex parte obiecti: a) appetendo vindictam iniustam
illi qui non meruit, vel ultra quam meruit ; b) appetendo
vindictam non secundum legitimum ordinem, sed exequendam propria auctoritate ; c) petendo eam non ad
debitum finem, qui est conservatio iustitiae et correctio
culpae, sed v. g. ex odio ut satiativam proprii animi mali,
vel magis intendens exterminationem peccantis quam abo­
litionem peccati. Haec ira ex genere suo est mortalis,
quia contrariatur charitati et iustitiae ; potest tamen esse
venialis, non tantum ex indeliberatione, sed etiam ex levi­
tate materiae, cum quis appetit in aliquo modico se vindi­
care, v. g. si parum trahit aliquem puerum per capillos
vel per aurem, vel aliquid huiusmodi.
2) Ex parte modi ira est mala, si sit nimis ardens interius,
vel nimis manifestetur exterius. Haec de se est venialis ;
fit tamen mortalis propter effectum sub gravi prohibitum,
uti sunt scandalum, blasphemia, notabile nocumentum
sanitatis, etc. Notetur autem iram non esse necessario
inordinatam quia magna est, sed quia magna nimis ; unde
vehemens motus irae est bonus dummodo a recta ratione
exigatur vel ipsi conformetur, v. g. si proportionetur
qualitati culpae,conditioni peccantis et aliis circumstantiis.
Unde etiam Christus gravi ira commotus fuit quando
negotiatores eiecit de templo.
1039« Gravitas irae. — Ira est vitium capitale, ut dic­

DE VIRTUTIBUS TEMPERANTIAE ADNEXIS

969

tum fuit in tr. de peccatis, Ι,η.510. Non tamen est gravissimum
peccatorum.
Etenim :
1) Secundum se et ex parte obiecti appetibilis « videtur esse ira
minimum peccatorum ». Quia a) est minus peccatum quam odium
et invidia : « ex parte mali quod appetit convehit ira çum illis
peccatis quae appetunt malum proximi, puta cum invidia et odio ;
sed odium appetit absolute malum alterius in quantum huiusmodi,
invidus autem appetit malum alterius propter appetitum propriae
gloriae ; sed iratus appetit malum alterius sub ratione iustae vin­
dictae». Atqui « peius est appetere malum sub ratione mali, quam
sub ratione boni ; et peius est appetere malum sub ratione boni
exterioris, quod est honor vel gloria, quam sub ratione rectitudinis
iustitiae ». Ergo patet quod odium gravius sit quam invidia, et in­
vidia quam ira. Et b) ex ea parte « peccatum irae etiam videtur
esse minus quam (peccatum) concupiscentiae, quanto melius est
bonum iustitiae, quod appetit iratus, quam bonum delectabile vel
utile, quod appetit concupiscens » (a. 4).
2) Ex parte vero modi irascendi, ira habet quamdam specialem
prae illis vitiis deordinationem et excellentiam, propter vehe­
mentiam et velocitatem sui motus (a. 4). Et sub hoc respectu
tres distinguuntur species iracundiae : a) subito irascentium et
ex qualibet levi causa : est ira fellea quae pertinet ad acutos;
— b) permanentium in ira et tristitia ex nimis servata memoria
iniuriae illatae : est mania quae vocatur insania, et invenitur
apud graves et amaros; — c) obstinatorum qui non cessant ab
ira nisi ultionem compleant : est furor qui pertinet ad difficiles
et graves, qui obstinato appetitu vindictam quaerunt et non
dimittunt iram quousque puniant.

1040. Vitia clementiae opposita, — Clementia me­
diat inter crudelitatem et nimiam lenitatem. Crudelitas
est atrocitas animi in exigendis poenis et excedit modum
in puniendo. Lenitas contra rationem mitigat aut remittit
poenas debitas.
Crudelitas (cruauté; wreedaardigheid') est vitium quo poenae
ex animi austeritate supra modum exiguntur : excessus quidem
poenarum externe pertinet ad iniustitiam, sed secundum affectum
animi quo promptus est ad poenas augendas pertinet ad crude­
litatem. Ista ergo supponit auctoritatem veram vel usurpatam in
puniente, et reatum in illo qui punitur. Quodsi alterutra conditio
deesset, haberetur feritas seu saevitia quae intendit torquere
innoxios homines, et delectatur de cruciatu et doloribus hominum.
Nimia lenitas (pverdreven zachtheid) est vitium reipublicae aeque
perniciosum ac crudelitas, quo poena contra dictamen rationis
mitigatur vel omnino remittitur, cum utilitas delinquentis vel
exemplum aliorum requirat iustam severitatem. Quod enervat
disciplinam, et vitia impunita relinquit, et pacem bonorum
civium perturbat.

970

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS
QUAESTIO TERTIA.

DE HUMILITATE.
Articulus I.

De Humilitate

secundum se.

S. Th. II-II, q. 161.

1041. Humilitas dicitur ab humo, et humilis quasi
humi acclivis aut vicinus ; unde physice est status illius
quod humo haeret et vix supra ascendit (nederigheid),
metaphorice est conditio vilis et inops. Moraliter sumitur
pro omni depressione ad ima, sive fiat ab extrinseco
scii, ab alio contra voluntatem illius qui deprimitur,
et tunc est poena (vemedering) ; sive ab intrinseco, et
time potest esse vel contra rationem (laagheid) vel se­
cundum rationem rectam, dum quis sponte ex con­
sideratione suorum defectuum se deprimit, quo casu est
Virtus (potmoedigheid). Hinc definitur : « virtus qua quis
considerans suum defectum se tepet in infimis secundum
suum modum » (a. 1, ad 1), vel virtus moderans appe­
titum ne tendat immoderate in excelsa i. e. in ea quae
sunt supra se. Paulo longius : virtus quae refrenat inor­
dinatum propriae excellentiae appetitum ne immoderate
tendat ad excelsa, et hominem inclinat ad propriam vili­
tatem (seu nihilum) secundum veritatem agnoscendam.
Differt a magnanimitate a) ratione actus : magnanimitas
primario tendit ad excelsa, secundario refrenat animum ne ad
ea tendat contra rectam rationem ; humilitas non impellit animum
ad excelsa sed e contra cohibet ; virtutes autem distinguuntur
secundum actum suum primarium ; b) ratione motivi formalis :
magnanimus cohibet animum ab excelsis, considerando quod
ea excedant sui conditionem aut vires, etiam secundum dona
quae possidet a Deo ; humilis secundum considerationem proprii
defectus qui est ab ipso (q. 129, a, 3, ad 4). — Itaque humilitas
praesupponit id quod est magnanimitatis sed superaddit, quia
non sperat etiam commensurata nisi ut süperexcedentia suam
dignitatem, et solum per id quod Dei est, acquirenda et conser­
vanda. « Et ideo circa appetitum boni ardui necessaria est duplex
virtus. Una quidem quae temperet et refrenet animum ne
immoderate tendat in excelsa, et hoc pertinet ad virtutem humi­
litatis. Alia vero quae firmet animum contra desperationem et
impellat ipsum ad prosecutionem magnorum secundum rationem
rectam, et haec est magnanimitas » (a. 1).

TIBUS TEMPERANTIAE ADNEXIS

S

971

est virtus, quia moderatur appetitum
le secundum rectam rationem. Unde
icibili, quia versatur circa bonum ar­
et principaliter in voluntate, quando
im excellens spirituale ; praesupponit
proprii defectus, tamquam regulam
directivam appetitus, et sic est in cognoscitiva et ratione
ut in regula dirigente appetitum (a. 2). Fundamentum eius
scii, est notitia sui, quae potissimum comparatione exigui­
tatis nostrae cum infinita Dei perfectione acquiritur ; unde
Bernardus ait : est virtus qua quis verissima sui cognitione
sibi ipsi vilescit. Itaque « humilitas essentialiter in appetitu
consistit, secundum quod aliquis refrenat impetum animi
sui, ne inordinate tendat in magna ; sed regulam habet
in cognitione, ut scii, aliquis non se existimet supra id
esse quod est ; et utriusque principium et radix est reve­
rentia quam quis habet ad Deum » (a. 6).
Est virtus specialis quae « praecipue respicit subiectionem
hominis ad Deum, propter quem etiam aliis humiliando
se subiicit » (a. 1, ad 5). Nam moderatur spem tendentem
in bpnum proprium arduum; iam vero «in reprimendo
praesumptionem spei, ratio praecipua sumitur ex reverentia
divina, ex qua contingit ut homo non plus sibi attribuat
quam sibi competat secundum gradum quem est a Deo
sortitus. Unde humilitas praecipue videtur importare sub­
iectionem hominis ad Deum » (a. 2, ad 3).
Est virtus adnexa temperantiae, quia reprimit motum
spei in magna tendentis, eodem modo ac mansuetudo
moderatur iram (a. 4).

1043. Humilitatis perfectio. — Humilitas non est
potissima virtutum : perfectiores enim sunt virtutes theolo­
gicae circa ipsum finem Deum ; virtutes intellectuales et
prudentia, quae essentialiter sunt in ipsa ratione ;
et iustitia, praesertim legalis, quae universaliter partici­
pat de ordinatione rationis ; — sed est perfectior ceteris
virtutibus moralibus, quae sunt scii, circa passiones, quia
reddit hominem bene subiectum ordinationi rationis in
universali quantum ad omnia, quaelibet aha virtus quan­
tum ad aliquam materiam specialem (a. 5).

SUMMA THEOLOGIAE
MORALIS y--------------------------------------------------972

Vocatur tamen fundamentum aedificii spiritualis, quia
est α primum in acquisitione virtutum, ...per modum re­
moventis prohibens, in quantum scii, evellit superbiam,
cui Deus resistit, et praebet hominem subditum... ad
suscipiendum influxum divinae gratiae » (lac. IV, 6). Non
tamen est fundamentum in virtutibus directe et positive,
seu prius per quod ad Deum acceditur, sed hoc congruit
fidei, et ideo fides est fundamentum nobilius quam hu­
militas (ad 2).

1044. Regulae practicae pro exercenda humilitate.
— In homine possunt duo considerari : id quod est Dei
et id quod est hominis. Hominis est quidquid pertinet
ad defectum, Dei est quidquid pertinet ad salutem et
perfectionem, nam homo, utpote creatura, ex se est nihil
(a. 3). Unde honestum est ex humilitate amplecti vilia ut
profiteamur nos nihil boni ex nobis habere, nihil posse,
nihil esse, et consequenter omne bonum nostrum esse a
Deo, ad ipsum veluti auctorem omnia referenda, in ipsum
omnem laudem et honorem qui nobis tribuitur esse refe­
rendum. Hinc :
1) Si homo consideret Dei dona in se, humilitas non
impedit quominus aliquis appetat magna, modo ex dono
Dei proportionem sufficientem habeat, nec illa appetat quasi
ex se dignus. Magnanimi sunt humiles quando agitur
de honore Dei, quia nihil est quod auxilio Dei aggredi
dubitent (a. 2, ad 2).
2) Si homo consideret se secundum quod suum est,
humilis referendo se ad Deum et ad id quod Dei est,
se aestimat nihil esse nisi defectus, culpa et offensa Dei,
et iudicat se ad omnia quae sunt Dei subiici, et horum
indignum esse et inutilem.
3) Humilitas proprie respicit reverentiam qua Deo subiicimur. Et ideo quilibet homo, secundum id quod suum
est, debet se proximo subiicere quantum ad id quod Dei
est in ipso, quia cum humilitas proprie respicit reverentiam
qua Deo subiicimur, non solum Deum in se ipso revereri
debemus sed etiam id quod est Dei in quibuslibet (a. 3).
4) Non autem requirit humilitas a) ut aliquis id quod est

r

\
DE \VIRTUTIBUS TEMPERANTIAE ADNEXIS

973

Dei in seipso \ubiiciat ei quod apparet esse Dei in altero,
b) nec ut aliquis id quod suum est in seipso subiiciat ei
quod est homink in proximo (a. 3).
5) Potest tamen aliquis reputare aliquid boni esse in
proximo quod ipse non habet, vel aliquid mali in se esse
in alio non est, ex quo potest se ei subiicere per
humilitatem (a. 3Ù « imo, ait Billuart, potest cogitare
si alii tot gratiis ac beneficiis fuissent donati ac
ipse accepit, meliores ipso forent ac Deo gratiores ».
Ex quibus considerationibus potest homo absque falsitate
se reputare et pronuntiare omnibus viliorem, donis Dei
indignum et ad omnia ineptum : « si nos praeferamus id
quod est Dei in proximo, ei quod est proprium in nobis,
non possumus incurrere falsitatem » (a. 3, ad 2). Et ita
« aliquis absque falsitate potest se credere et pronuntiare
omnibus viliorem secundum defectus occultos, quos in
se recognoscit ; et dona Dei, quae in aliis latent... Similiter
etiam absque falsitate potest aliquis confiteri et credere
ad omnia se inutilem esse, et indignum per proprias vires,
ut sufficientiam suam totam in Deum referat » (a. 6, ad 1).

1045· Gradus humilitatis. — Secundum S. Benedictum
convenienter distinguuntur 12 humilitatis gradus, a radice
humilitatis scii, reverentia ad Deum, gradatim ascendendo
a maioribus ad minora ; de quo lege art. 6. Qui gradus non
omnes sunt species humilitatis et actus, sed quaedam sunt
dispositiones antecedentes aut signa consequentia.
Secundum S. Bernardum tres distinguuntur gradus : sufficiens
scii, subdi maiori nec praeferre se pari ; abundans scii, subdi
pari nec praeferre se minori ; superabundans i. e. subdi minori.
Billuart refert 8 actus seu functiones : 1) contemptus sui ;
2) reputare se Dei donis indignum ; 3) non cupere magni aesti­
mari aut honorari ; 4) desiderare vilis haberi et contemni ;
5) dolere dum magnifit aut honoratur ; 6) se aestimare aliis
viliorem ; 7) subiicere se Deo et hominibus propter Deum ;
8) in rebus aut functionibus externis amplecti quod est abiectius.
1046. Animadversio. — Petit Billuart : « utrum hi om­
nes actus humilitatis competant superioribus erga subditos?
Resp. actus interiores ipsis competere iuxta illud Augustini in
regula : « coram Deo praelatus sit prostratus pedibus vestris ».
Quantum vero ad actus exteriores, opus est discretione, ne, ut dicit
idem S. Augustinus ibid., «apud eos quos oportet esse subtectos,
dum nimium servatur humilitas, regendi frangatur auctoritas ».
Unde S. Thomas, a. 3, ad 3 : Ex humilitate « potest homo

974

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

secundum interiorem actum animae alteri se sdbiicere... Sed in
exterioribus humilitatis actibus, sicut et in actibus ceterarum
virtutum, est debita moderatio adhibenda, ne possint vergere
in detrimentum alterius », qui ex hoc superbiret vel contemneret.

1047. Humilitas media est inter superbiam et ni­
miam Sui abiectionem.— Haec inclinat ad imprudentem sui
abiectionem quando redundat in iniuriam/status vel officii quod
aliquis gerit, vel talenti quo praeditus est, vel in incommodum
eorum quibus prodesse debet. Humilitas propter rationabilem
causam propriae excellentiae curam prosequitur.
Inordinata abiectio opponitur humilitati secundario et per
excessum ; per defectum vero et primàrio superbia.

Articulus II.

De

Superbia.

S. Th. II-II, q. 162 ; I-II, q. 84, a. 2 et 4.

1048. Superbia {orgueil; hoovaardigheid) est appetitus
inordinatus excellentiae propriae. Dicitur
1° appetitus, quia superbia residet in appetitu, nempe
principaliter in voluntate, si excellentiam quaerit in spiri­
tualibus, secundario in vi irascibili quae tendit ad bonum
sensibile arduum et excellens ;
20 inordinatus : appetere excellentiam secundum se non
est malum, at contra ordinem rationis est quod quis tendat
supra id quod est, uti facit superbus : « habet enim hoc ratio
recta ut voluntas uniuscuiusque feratur in id quod est
proportionatum sibi » (a. 1) ;
30 excellentiae : tum relativae qua quis vult aliis praecel­
lere, implicite saltem eos contemnendo ; tum absolutae,
qua quis simpliciter vult excellere supra id quod est,
etiam de aliis non cogitando ;
40 propriae : speciale obiectum seu proprium appetibile
a quo speciem accipit superbia est celsitudo propriae per­
sonae; non enim in tali vel tali materia sed communiter
et in omnibus superbus se habet ut celsum. Superbia ergo
appetit excellentiam quamdam universalem et per hoc
distinguitur a praesumptione, ambitione et inani gloria,
quae inordinate appetunt aliquam particularem excellen-

a Deo habere, aut saltem ita agendo ac si ea haberet a
peccatum
seipso ; 2° aestimando se
accepisse mortale.
illa a Deo—
sedSuperbia
propter
subiectionis
ad
Deum
et
charitati,
merita propria, vel agendo ac si ita esset ; 30 tribuendo
sehabet,
extollit
supra
sibi bona quae non habetie TEMPERANTIAE
;: 4superbus
0 in bonisenim
quae
volendo,
ADNEXIS
975
id
quod
sibi
est
a
Deo
praefixum,
ceteris despectis, illis -praeferri
plus quam
decet. Duo
------------------------------------superbia includitur
contemptus
priores modi, cum Dei n
contemptum
formalem
includunt,
sive
in honoribus
et dignitatibus,
ipsiussaepe
homotantum
subiiciveniale
nolit.
sunt peccatum mortale regulae
; duo ultimi
sunt, quia in affectu se magnificare et plus iusto se efferre
dum quis subiici Deo non renuit, non est gravis inor­
dinatio, nisi fiat cum gravi irreverentia in Deum, aut
paratum reddat ad peccandum mortaliter, aut adsit gravis
proximi contemptus vel notabile detrimentum.

q

i

Î

1050. Gravitas superbiae. — Superbia i) sub aliquo
respectu est gravissimum peccatorum, scii, ex parte aversionis.
Aversio enim quae in aliis peccatis consequitur çonversionem
ad bonum creatum, per se ad superbiam pertinet quae per se
renuit subiici Deo ; nolle autem subiici ei eiusque regulae est

/

/

I
!

976

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS /

directe ab eo averti ; unde ex parte aversionis' est gravissimum
peccatorum : illud enim quod est per se potins est eo quod est
per aliud. Ergo superbia excedit alia peccata in aversione quae
formaliter complet peccatum. — Sed ex pdrte conversionis non
est maximum, quia excellentia propria non/est obiectum quod
maximam repugnantiam habet ad bonum/ virtutis. Simpliciter
denique nec est gravissimum, nam peccata contra virtutes theolo­
gicas pro obiecto habent ipsam aversionem a Deo ; superbia
vero solummodo propriam excellentiam ratione cuius, cum nolit
Subiici Deo, ab illo avertit (a. 6).
'
Hinc 2) initium est omnis peccati : a) indirecte et quasi per
accidens, removendo prohibens, in quantum scii, homo per
superbiam contemnit divinam legem, per quam prohibetur a
peccando (sec. lerem. II, 20) : ita est causa peccati seu initium
ex parte aversionis. Nam aversio seu contemptus Dei, quo aliquis
non vult subiici eius regulae et qui per se spectat ad superbiam,
in omnibus peccatis invenitur implicite consequenter ad con­
versionem in bonum legi oppositum ; atqui ex hac aversione
peccatum habet quod sit malum, et ideo ibi incipit ratio mali,
et ita est initium peccati ; b) per se, in quantum alia peccata
ordinantur ad finem superbiae, qui est excellentia propria, ad
quam potest ordinari omne id quod quis inordinate appetit :
ita est causa omnis peccati seu initium ex parte conversionis,
in quantum omnia peccata ex illa possunt oriri ut a causa finali,
quatenus bona temporalia quae homo in aliis peccatis quaerit,
potest velle propter excellentiam propriam quae est finis su­
perbiae.
Unde 3) quia est causa finalis omnium peccatorum, non est
stricto sensu peccatum capitale, sed potius omnium capitalium
causa, et mater et regina omnium vitiorum. Nihilominus sunt
quaedam peccata quae immediate et frequentius ex illa oriuntur,
et ipsi immediate deserviunt, quia specialem quamdam excel­
lentiam quaerunt et habent obiectum valde propinquum cum
obiecto superbiae ; unde et filiae eius vocari solent. Sunt
praesumptio, ambitio, et inanis gloria, de quibus dictum est
n. 918.

IO51· Animadversiones. — 1» Differt ab inobedientia
superbia : illa est ex fastidio praecepti ut talis, haec ex fastidio
subiectionis ad Deum.
2· De ortu et progressu superbiae, cfr. Lehmkuhl, Th. Μ. I,
n. 884.

3· Bernardus distinguit 12 gradus superbiae quae opponuntur
12 gradibus humilitatis. Cfr. S. Th., a. 4, ad 4.

\
DE ylRTUTIBUS TEMPERANTIAE ADNEXIS
tl

\

977

QUAESTIO QUARTA.

\ DE STUDIOSITATE.
\S. Th. II-II, q. 166-167.

1052. Studiositas (a studio i. e. vehementi mentis
applicatione ; weetgierigheid) est virtus moderans appeti­
tum et studium ventatis cognoscendae secundum regulas
rectae rationis. Subiicitur principaliter in voluntate pro
cognitione intellectuali, sed secundario in appetitu con­
cupiscibili pro cognitione sensitiva.
Materia proxima huius virtutis, non est ipsa cognitio veritatis
quae per se loquendo bona est (nec virtute morali indiget), sed ap­
petitus veritatis cognoscendae qui potest esse bonus vel malus.
Ex parte scii, animae inclinatur homo ad desiderium cognitionis,
ex parte corporis inclinatur ad laborem inquirendi scientiam
vitandum. Unde requiritur virtus, quae utramque inclinationem
inter limites rationis contineat, ne sit excessus ad cognitionem
nec defectus pigritiae. In quantum refrenat immoderatum
appetitum sciendi ne quis velit plura et altiora scire quam capacitati congruit, nec scientiam faciat plus quam veritatem, est
pars potentialis temperantiae ; — in quantum impellit ad studium
non obstante labore, potius pertinet ad fortitudinem. Ex hoc
altero elemento nomen obtinuit, sed primum est essentialius,
nam appetitus cognoscendi per se respicit cognitionem ad quam
ordinatur studiositas ; labor addiscendi solum per accidens
respicitur in quantum est impedimentum cognitionis quod remo­
veri debet. Et ideo Studiositas potius et simpliciter pertinet ad
temperantiam.

!

1053. Studiositati primario et per excessum oppo­
nitur curiositas. — Haec generatim significat omnem
curam superfluam circa res inutiles in vestibus, supellectili,
sermone, arte, rebus exterioribus ; proprie importat dili­
gentiam superfluam in cognoscendis rebus quae vel nihil
ad nos pertinent vel captum nostrum excedunt, eo praecise
animo ut sciamus et discernamus, seu ex solius cognitionis
affectu : si enim alio fine fieret, et non ex delectatione
cognitionis, non est formalis curiositas sed curiositas
materialis. Hinc potest definiri : appetitus inordinatus
cognoscendi.
j

Versatur autem vitiosa curiositas :
A. circa cognitionem intellectivam duplici modo generali : a) per
Summa Theologiae Moralia II. — 62

/
i

978
SUMMA THEOLOGIAE MORALIS j
._—-------- .— ----------- --------------- :—/----.------------- accidens, ex parte finis, si nempe quaeratur scientia ad malum
finem, puta ad superbiendum aut aliis nocendum, et haec est
curiositas materialis ; b) per se ex ipso modo inordinato appetendi
scientiam, si est curiositas formalis, et hoc ouadrupliciter : 1) in
quantum per studium minus utile, retrahimu/a studio necessario ;
2) si quis studet aliquid addiscere ab eo ί quo non licet, ut a
daemone vel a magis aut spiritistis; 3) si appetat cognoscere veri­
tatem circa creaturas non referendo ad debitum finem (directe aut
indirecte), scii, ad cognitionem Dei ; 4) si/studeat ad cognoscen­
dam veritatem supra proprii ingenii facqltatem, quia per hoc
homines de facili in errores labuiltur (Bccli. III, 22, 26 ; Prov.
XXV, 27).
B. Similiter circa cognitionem sensitivam versatur duplici modo
vitiosa curiositas : 1) uno modo, negative, si cognitio sensitiva
non ordinatur ad aliquid utile, sed potius hominem avertit ab
aliqua utili consideratione ; 2) alio modo, positive, in quantum
cognitio sensitiva ordinatur ad aliquid noxium : sicut inspectio
curiosa mulieris ordinatur ad concupiscentiam, et diligens inquisitio de aliorum factis ordinatur ad detrahendum.
Si quis tamen cognitioni sensibilium intendit ordinate propter
necessitatem sustentandae naturae, vel propter studium intelligendae veritatis, est virtuosa studiositas circa sensibilem cogni­
tionem.

1054. Curiositas (nieuwsgierigheiff) secundum se est
peccatum veniale; quia non videtur magna inordinatio
quod homo curam superfluam adhibeat in cognoscendis
rebus quae ad ipsum non pertinent : non enim est nisi
affectus et usus excessivus rei bonae, scii, cognitionis.
Potest tamen fieri multipliciter mortale per accidens ex
circumstantiis :
1) Ratione materiae seu effectus,si ex inordinato desiderio
sciendi quis transgreditur legem positivam vel gravi peri­
culo se exponit : sic mortaliter peccant qui legunt libros
prohibitos, — aut amatorios cum periculo consensus, —■
qui ex curiositate diu inspiciunt partes inhonestas alterius
sexus, — qui tentant per vires naturae cognoscere mysteria
fidei, — aut secretum confessionis cognoscere intendunt, —
qui spectant duella ex propria industria, etc.
2) Ratione finis, ut si tentes aliquid scire ad graviter
nocendum proximo.
3) Ratione medii, ut si arte magica vel inducendo aliquem
in peccatum mortale velis quid scire, vel litteras ad legen­
dum aperias (n. 856).

DE VIRTUTIBUS TEMPERANTIAE ADNEXIS

979

1055. Studwsitati per defectum et secundario
opponitur negligentia (achtelooshei<I). — Est voluntaria
omissio sciendi e\ quae quis discere vel scire tenetur pro
suo statu et conaitione. Est mortalis vel venialis, prout
obligatio sciendi et negligentia sit gravis vel levis, v. g.
iudex negligens studium necessarium ad causam prudenter
dirimendam.
'
Negligentia hic sumitur pro appetitu negligendi studium et
radix est negligentiae intellectus. Illa scii, negligentia contraria
studiositati est causa negligentiae contra prudentiam.

IO56· Animadversiones. T— 1. Luxuria et gula sunt
circa delectationes quae sunt in usu rerum tangibilium ; sed
circa delectationem cognitionis omnium sensuum est curiositas et
vocatur concupiscentia oculorum. Hinc delectatio mere sensibilis
sine ratione quaesita pertinet ad curiositatem, quia est experiri
ad experiendum, sensu cognoscere ad cognoscendum (a. 2, ad 1),
2. Notentur verba S.Thomae, q. 167, a. 2, ad 3 : «Prospicere
facta aliorum, vel inquirere bono animo, vel ad utilitatem pro­
priam, ut scii, homo ex bonis operibus proximi provocetur ad
melius, vel etiam ad utilitatem illius ut scii, corrigatur si quid
ab eo agitur vitiose, secundum regulam charitatis et debitum
officii est laudabile (Hebr. X, 24)... Sed quod aliquis intendat
ad consideranda vitia proximorum, ad despiciendum vel detra­
hendum, vel saltem inutiliter inquirendum, est vitiosum
(Prov. XXIV, 15)..
QUAESTIO QUINTA.

DE MODESTIA MORUM.
S. Th. II-II, q. 168.

1057. Modestia morum (zedigheid, bescheidenheid) est
virtus motus externos corporis temperans secundum prae­
scripta rationis, seu virtus servans decorem in externis
motibus et gestibus.
Materia est motus corporis et gestus exterior, sensibus
obvius, ut incessus, statio, sessio, motus capitis, contractio
et explanatio vultus, membrorum iactatio, vox, risus,
aspectus, In quibus duo maxime sunt vitanda, ne quid
effeminatum aut molle, et ne quid durum et rusticum sit1.
i. Cicero, de Off. I, 128.

980

i
i
{
i
(
j

‘
;
Ç
\
j
,

I

i

1
,
[
:
i

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Et sane : motus exteriores hominis sunt liberi et per rationem
ordinabiles : ad imperium enim rationis membra exteriora moventur ; id autem quod subiicitur ordinationi rationis potest
bene vel male ordinari. Ergo manifestum est quod circa horum
motuum ordinationem constituenda est virtus moralis (a. i) :
in quantum scii, imperio rationis corrigi possunt (ad 2), et signa
sunt interioris dispositionis (ad 1), quam supponunt (ad3)'.

1058. Varia modestia. — Modestia moderamen congruentiae secundum rectam rationem externis motibus et
gestibus imponit. Ordinatio autem horum motuum attenditur quantum ad duo : 1) uno modo secundum convenientiam personae secundum se {decentia seu ornatus ; voornaamheicT) ; 20 alio modo secundum convenientiam ad
alias personas, negotia, tempora, et loca {bona ordinatio;
geregeldheid). Unde officium est gressum, vocem, oratio­
nem... ita moderari ut congruant personae tum in se
tum versanti in tali loco, tempore, negotio, i. e. tum
respectu personae agentis tum respectu exteriorum.
Modestia itaque non considerat motus exteriores in quantum
relationem debiti dicant ad alterum, sed in quantum moderandi
ut homo sit bene dispositus in seipso secundum conditionem
personae agentis et negotia patranda. Quia tamen per istos
motus aliis (quibus onerosi et iniucundi esse possunt) exterius
convivimus, et motus etiam illis sunt quaedam signa interioris
dispositionis, ideo si huiusmodi motuum exteriorum moderatio
praestetur ut quis se exterius exhibeat qualis est interius, erit
regulative et imperative a virtute veritatis (cui opponitur simulatio
et hypocrisis) ; si ut neminem offendat sed e contra gratum et
commodum in convictu se exhibeat, erit regulative et imperative
a virtute affabilitatis (cui opponitur adulatio per excessum,
litigium per defectum) ; utrinque tamen elicitive a virtute mo­
destiae. Ex quo patet hanc virtutem esse valde utilem ad vitam
socialem, ad bonum nomen, et ad proximi aedificationem.

1059. Peccata modestiae opposita.— Modestiae mo­
rum per excessum opponitur affectatio {gezochtheid), petu­
lantia (auliçismus) seu insolentia quae praescriptum rationis
in exterioribus motibus et gestibus excedit, v. g. si quis
nimis excedat modum communem, vel assumat modum
alienum qui propriae conditioni non congruat, ut religiosus
mores aulicos. Per defectum opponitur : morum rusticitas
{boersheid, onbeschaafdheid).
i. Quod praeclare describit S. Ambrosius, de Off. I, c. 18-19.

\
de

Virtutibus temperantiae adnexis

981

Per se sunt venialia ; per accidens possunt esse mortalia
ratione finis, scandali, offensionis, gravis nocumenti, etc.

1060. Modestia in ludis. — Modestia non solum ver­
satur generatim circa exteriores motus et gestus serios,
sed etiam speciatim circa materias ludricas et iocosas. In
primo casu est virtus supra descripta, et vocatur eutaxia
(welgevoeglijkheid} : bona dispositio corporis ; in altero casu
nomen obtinet eutrapeliae : iucunditas seu urbanitas quae
decet modum virtuose et sancte indulgendi recreationi ;
ab aliis vocatur austeritas (deftigheid), quia potius sunt
moderandi ludi ita ut caveatur exessus. Eutrapelia definiri
potest : virtus moderans hominem, in usu ludorum (factis)
et iocorum (verbis), seu virtus moderans ludum ne recedat
a medio rationis per excessum vel defectum.
Ludus generatim est quodcumque dictum vel factum ad
oblectationem animi ordinatum 5 si sit dictum, dicitur iocus ;
si factum, dicitur ludus. Et quamvis aliquis solus possit ludere,
quia tamen plerumque exercetur inter plures, definitur certamen
duorum vel plurium ad animi oblectationem susceptum. Cui
certamini ne langueat, potest adiici pactum ut praemium cedat
victori, et hoc esf contractus ludi, de quo dictum est in tr.
de iustitia, n. 600.

Ludus est licitus, imo necessarius. Cum enim virtus
tam animae quam corporis sit finita, consequens est ut
diuturnitate aut vehementia laboris fatigetur, et sicut fati­
gatio corporalis solvitur per corporis quietem, ita etiam
fatigatio animalis solvitur per animae quietem. Quies autem
animae est delectatio, et non tam in cessatione ab omni
opere consistit quia nunquam anima vigilantis cessat ab
omni opere. Ergo oportet remedium contra fatigationem
animae adhiberi per aliquam delectationem, intermissa
intentione qua prius insistebat studio rationis. Dicta vero
vel facta in quibus quaeritur delectatio et per delectationem
reparatio virium,vocantur ioci et ludi.Ergo licitum est imo
necessarium hominem aliquando uti iocis et ludis, ita ut
possit esse peccatum in defectu ludendi.
Ut autem sit licitum requiruntur tria :
1) primo et principaliter quod praedicta delectatio non
quaeratur in aliquibus operationibus vel verbis turpibus,

982

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

aut iniuriosis aut nocivis proximi, ut infamia, iniusto
detrimento fortunae, etc.
2) ne per ludum totaliter gravitas animae resolvatur, ut
contingit in his qui nitra limites rationis delectantur ;
3) ut ludus congruat personae, tempori, et loco, ac
serventur omnes circumstantiae quae ad actum virtuosum requirantur.
Hinc eutrapelia dicitur « a bona conversione, quia scii,
bene convertit aliqua dicta, vel facta in solatium » (a. 2).

1061. Vitia in ludis. — Virtus eutrapeliae moderatur
ludum ne recedat a medio rationis per excessum vel
defectum. Peccat per excessum seu superfluitatem, qui non
observat tres praedictas conditiones. Peccatum de se est
veniale, utpote solus excessus rei bonae vel indifferentis ;
per accidens tamen potest esse mortale in aliqua specie
adiuncta.
Dupliciter enim ludus est superfluus in quantum excedit
regulam rationis : 1) uno modo ex specie actionum quae assu­
muntur, si sint turpes, vel irreverentiam contineant erga Deum
et res sacras (v. g. si quis verbis Scripturae abutitur ad ioços), vel
iniuriae et nocivae proximo (infamia, iniustum detrimentum
fortunae), et tunc est peccatum mortale ex genere suo ; ■—
2) alio modo secundum defectum debitarum circumstantiarum,
cum aliquis utatur ludo vel temporibus vel in locis indebitis,
aut etiam praeter convenientiam negotii seu personae. Et hoc
est veniale, nisi propter vehementiam affectus ad ludum, cuius
delectationem quis praeponat dilectioni Dei ita quod contra
praeceptum Dei vel Ecclesiae talibus ludis uti non refugiat : sic
enim ponit ultimum finem in delectatione ludi, et paratus est
transgrediendi Dei aut Ecclesiae grave praeceptum potius quam a
ludo abstinere. Quod, peccatum per excessum reducitur ad scurillitatem aut ineptam laetitiam (a. 3, et ad 2).

Peccat per defectum qui se aliis morosum et onerosum
praebet, nihil delectabile exhibens et delectationes aliorum
impediens aut non recipiens.
« Omne quod est contra rationem in rebus humanis, vitiosum
est. Est autem contra rationem, ut aliquis se aliis onerosum
exhibeat, puta dum nihil delectabile exhibet, et etiam aliorum
delectationes impedit.... Illi autem qui in ludo deficiunt, nec
ipsi dicunt aliquid ridiculum, et dicentibus molesti sunt, quia
scii, moderatos aliorum ludos non recipiunt. Et ideo tales vitiosi
sunt, et dicuntur duri et agrestes. Sed quia ludus est utilis propter
quietem et. delectationem ; delectatio autem et quies non propter

DE VIRTUTIBUS TEMPERANTIAE ADNEXIS

983

se quaeruntur in humana vita, sed propter operationem,... ideo
defectus ludi minus est vitiosus quam ludi superexcessus » (a. 4).

1062. Animadversiones, — i° Excessus in ludo in quan­
tum nimis in eo quaeritur delectatio, est contra modestiam
et temperantiam ; in quantum autem nimia quies a labore, est
quaedam molities quae opponitur perseverantiae, et fortitudini.
20 Ex his inferri potest : « officium histrionum, quod ordinatur
ad solatium hominibus exhibendum, non est secundum se
illicitum... » (cfr. a. 3, ad 3).
3° De spectaculis et choreis animadvertunt theologi, illa secun­
dum se, i. e. seclusis pravis circumstantiis, non esse inhonesta,
sed moraliter indifferentia, utpote pertinentia ad artes, ludos et
laetas recreationes ; in praxi tamen ea nonnunquam praebere
occasionem peccandi atque evadere graviter inhonesta :
a) ex pravo fine impio vel turpi ;
b) ex gravi periculo peccandi mortaliter, puta perversionis in
fide vel moribus ;
c) ex gravi scandalo sive directo, sive etiam indirecto, quale
facile oritur ex pravo sermone aut verbis, gestu et tactibus,
immodestia in vestibus aliisque modis parum honestis.
De quibus fusius agere solent in theologia pastorali1.
QUAESTIO SEXTA.

DE MODESTIA CULTUS.
S. Th. II-II, q. 169.

1063. Modestia cultus est virtus quae moderationem ra­
tionis adhibet in apparatu rerum externarum,v.g. vestium,
supellectilis, equi, currus, conviviorum, etc., consideratis
statu et conditione personarum, loci, temporis, consuetu­
dinis, etc. Quamvis enim in ipsis rebus exterioribus non
possit esse virtus aut vitium, potest tamen esse in homine
qui illis bene vel male utitur. Potest autem iis male uti
dupliciter : uno modo per comparationem ad consuetudi­
nem hominum eiusdem conditionis cum quibus aliquis
vivit ; alio modo ex inordinato affectu utentis, sive con­
suetudinem servet, sive non servet.
Apparatus scii, exterior ordinatur 1) ad fomentum cor­
poris contra iniuriam aeris (necessitas ex parte corporis};
2) ad tegenda verecunda naturae (necessitas exparte animae}·,
i. Ita in opusculo nostro : Quaestiones de Variis Panitentium Cate­
goriis, c. III, q. 6 : de Mundanis.

984

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

3) ad servandam decentiam status iuxta consuetudinem
patriae (convenientia honestatis et honoris'); 4) ad fovendam
et erigendam pulchritudinem (convenientia pulchritudinis) :
conveniens enim et conforme est rationi ut homo honorabilité!
procedat in vita politica, ut statum suum condecoret.

1064. Huic virtuti per defectum opponitur ne­
glectus apparatus (slordigheid) : a) si ex negligentia homo
non adhibeat studium vel laborem ad hoc quod exteriori
cultui utatur ut decet, v.g. si çx pigritia trahat vestem per
terram, aut ita aliis taedium vel scandalum praebeat, quod
magis indecorum est apud eos qui vi muneris aut officii
aliorum bona existimatione frui debent ; — b) si defectum
exterioris cultus ordinet ad gloriam, quod pertinet ad
hypocrisim. Hinc vilioribus uti propter iactantiam vel
superbiam est peccatum, non autem propter macerationem
carnis vel humilitatem spiritus, v.g. si quis alios ad poeni­
tentiam hortatur.
1065. Per excessum opponitur fastus (weelde ;
prachtliefde) supra statum, scii, ultra conditionem et re­
ceptam consuetudinem : a) si aliquis ex superfluo vestium
cultu malum finem v.g. gloriam humanam quaerat; b) si in
istis quaerat delicias, secundum quod vestis ordinatur ad
corporis fomentum ; c) si nimiam sollicitudinem, studium
vel tempus adhibeat in suo apparatu, sive conquirendo, sive
conservando, sive aptando, ut accidit non paucis mulie­
ribus et quibusdam effeminatis iuvenibus. Excessus autem
non esset vestes extraordinarias vel pretiosas ferre, non ad
gloriam quidem sed ad significandam excellentiam ministerii.
Hinc tres distingui possunt partes seu species virtutis oppositae:
1) quantum ad quantitatem in usu, humilitas in vestibus quae
excludit intentionem gloriae : est habitus non superabundans
in sumptibus et praeparationibus ; 2) quantum ad instrumenta
et auxilia quibus indigemus, per se sufficientia (zuinigheid), quae
excludit intentionem deliciarum : est habitus contentus quibus
oportet ; 3) quantum ad modum quaerendi, simplicitas {eenvoudigheid) quae excludit superfluam sollicitudinem istorum : est
habitus contentus his quae contingunt.

1066. De mundano ornatu. — Speciatim excessus
dari potest et modestia spectari debet in ornatu, quem

DE VIRTUTIBUS TEMPERANTIAE ADNEXIS

985

theologi solent considerare in mulieribus, ad quas magis
pertinet se ornare ; eadem tamen principia, datis iisdem
conditionibus, applicanda sunt viris. lamyero ornatus mu­
lierum, etiam ad fovendam et erigendam pulchritudinem,
per se est res indifferens, et ideo bona si fiat secundum
rectam rationem ; unde excessus per se non est nisi veniale
peccatum, mortale tamen esse potest, tum ratione intentionis
seu finis pravi mortaliter mali, tum ratione periculi vel
scandali gravis. Ad quod aestimandum tria spectare oportet
principia :
1. Ornatum licitum aut illicitum, venialiter vel mortaliter
malum esse secundum diversum finem : si fiat ob finem
honestum et iuxta morem patriae, est bonus, v. g. ut mulier
viro placeat aut sponsum inveniat ; si fiat ob solam levita­
tem, vanitatem, pulchritudinem ostendendam, est venialis ;
si ad concupiscentiam provocandam et impurum amorem,
mortalis.
2. Ad aestimandum periculum vel scandalum, multum
valere consuetudinem patriae ; unde illa quae in tali regione
scandalum provocant et valde incitant ad libidinem, alibi
a peccato vel a peccato gravi excusari possunt : assueta
enim minus alliciunt ; attamen ornatum immoderatum
introducere non est licitum, quia id non fit sine scandalo
multorum.
3. Fictionem quamdam in ornatu esse licitam ad occul­
tandam turpitudinem vel tegendum defectum, ex aliqua
causa v. g. aegritudine provenientem ; non autem ad
simulandam qualitatem aut pulchritudinem non habitam
(quod tamen nop est mortale nisi fiat ob lasciviam vel in
contemptum Dei) : excipe si iam adesset consuetudo genera­
lis ornatum fictum adhibendi, quia tunc neminem falleret.
Unde S. Thomas, a. 2, ad 1 : « Sobrius et moderatus
ornatus non prohibetur mulieribus, sed superfluus (ratione
modi), et inverecundus (ratione scandali), et impudicus
(ratione finis) ».

1067· Applicationes practicae.— Quibus praesuppositis
dicimus :
^.Mortaliter peccant mulieres : a) si se ornent animo provocandi
ad libidinem ; b) si veste ita tenui ac subtili utantur ut partes

986

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

inhonestae non satis tegantur ; c) si pectus habeant immoderate
nudatum ita ut ubera media vel fere tota denudata sint, aut
nonnisi velo perlucido cooperta ; quod valet de regionibus
excultis, non de populis barbaris apud quos talis est mos ; d) si
, pectus non omnino immoderate nudatum habeant et superiorem
■'/ dumtaxat partem uberum ostendant sed praeter consuetudinem
1 patriae, vel talem consuetudinem introducant : extraordinaria
énim et insueta magis movent. Quae consuetudo non est lauda­
bilis, et ideo potius est extirpanda.

B. E contra solum venialiter peccant: a) si ex levitate, vanitate,
iactantia se ornent iuxta consuetudinem patriae ; b) si ornatus
(sit praeter conditionem status ; c) si absque ratione sufficiente,
pectus non omnino immoderate nudatum gerant secundum con­
suetudinem patriae (assueta enim minus alliciunt) ; et etiam
: si, praeter hanc consuetudinem, pectus modice nudatum vel
■·- brachia nudata habeant, vel vestes ita confectas ut forma pectoris
) omnino appareat, aut talem consuetudinem introducant : talis
C consuetudo tamen non est laudabilis ; d) si in ornatu adsit fictio
seu simulatio proprie dicta v. g. pulchritudinis, ut si sine ratione
excusante, saltem legitimae recreationis, mulier utatur veste virili,
Vestes larvas induat, faciem liniat fuco ac pigmentis, capillis
utatur alienis ad mentiendum propriis, mammas falsas portet,
etc., nisi ista consuetudine generali fuerint introducta ; e) si
ornamenta nova et çuriosa inveniant aut fabricent (modes ridicules)
vel introducant.

C. Nullum adest peccatum : a) si recta intentio, legitima consue­
tudo patriae, et conditio status servantur : hinc, in multis regioniI bus,capillis non velatis procedere hodie nullum peccatum est; ista
litamen consuetudo non est laudabilis (I Cor. XI, 6) ; b) si mulier
se ornet ut placeat viro, nupta ad placendum marito (iubente
illo, vel ne ad alias mulieres divertat), vel innupta ad virum
habendum ; si tamen virum habere nolit, etiam ornatum super­
fluum relinquat ; c) si fiat sola dissimulatio et ad defectum
tegendum vel occultandum quis utatur ornamento, v.g. capillis
alienis ad calvitiem tegendam, falsa mamma si altera fuerit
abscissa, fuco ad occultandam turpitudinem ex defectu prove­
nientem.

1068. Animadversio. ‘— Notetur non esse obligationem
dimittendi ornatum decentem iuxta morem patriae, etiamsi
aliqui determinati exinde allicerentur ad concupiscentiam ; quia
id esset nimis onerosum. Quodsi sit praeter consuetudinem
patriae, vel si sit immodestus, quin tamen omnino inhonestus
sit, adest talis obligatio ad vitandum scandalum determinatae
personae saltem aliquot vicibus, secundum principia exposita in
tr. de charitate, I, n. 966.

CONCLUSIO.

Finem imponimus integrae expositioni cunctarum
virtutum cardinalium cum suis adnexis, iuxta naturalem
ordinem respectivae suae perfectionis : prudentiae scii.,
iustitiae, fortitudinis et temperantiae. Nam ordine gene­
rationis modo inverso est procedendum in exercitio harum
virtutum., de minus perfecto scii, gradum faciendo ad per­
fectum. Prius enim passiones refrenandae sunt, et ordo
rationis stabiliendus in appetitu concupiscibili, conse­
quenter in irascibili, demum in operationibus voluntatis
erga alterum, et his omnibus positis tantummodo pru­
dentia erit perfecta.
Virtutibus moralibus homo perfecte fit aptus ac dispo­
situs ad vitam moralem et christianam optime ducendam,
activam aut contemplativam. Exercitium enim virtutum
moralium constituit essentiam vitae activae ; disponunt
autem ad vitam contemplativam quae praesertim consistit
in exercitio virtutum theologicarum atque donorum intel­
lectus, scientiae et sapientiae sub influxu Spiritus sancti.
« Vita actiya et contemplativa, ait S. Thomas, distinguuntur
secundum diversa studia hominum intendentium ad diversos
fines ; quorum unum est consideratio veritatis, quae est finis
vitae contemplativae, aliud autem est exterior operatio ad quam
ordinatur vita activa. Manifestum est autem quod in virtutibus
moralibus non principaliter quaeritur contemplatio veritatis, sed
ordinantur ad operandum... Unde manifestum est quod virtutes
morales pertinent essentialiter ad vitam activam » (q. 181, a. i).
« Dispositive autem virtutes morales pertinent ad vitam contem­
plativam. Impeditur enim actus contemplationis, in quo essen­
tialiter consistit vita contemplativa, et per vehementiam passio­
num... et per tumultus exteriores. Virtutes autem morales
impediunt vehementiam passionum et sedant exteriorum occu­
pationum tumultus. Et ideo virtutes morales dispositive ad vitam
contemplativam pertinent » (q. 180, a. 2).

Sic homo bene est instructus ad vitam perfectam, acti­
vam et contemplativam. De hac autem, iam solet dici
in theologia ascetica et mystica ; de statibus vero vitae
perfectionis, episcoporum, clericorum, et religiosorum,
atquç eorum obligationibus, in iure canonico.

EXCURSUS

DE MORALISTARUM SYSTEMATIBUS
quoad dubium conscientiae solvendum.
Cum recta efformatio conscientiae fiat varia applicatione principiorum,
mirum non est si doctrina hac de re non extiterit ab initio perfecta
et completa, sed lente fuerit elaborata.
I. Apud Patres nullum systema invenitur definitum ; adsunt tamen
vestigia principiorum quae conscientiae efformandae possunt inservire.
Frequenter tutiori potius favebant. Nominatim tutius est sumendum
in eligenda religione (Lact. de div. Inst. III, 13), in vitando periculo
nullitatis in ministratione sacramentorum (Aug. de B. c. Don. I, c. 3, n. 5),
in integra veritate fidei admittenda sine respectu ad inanes opiniones
heterodoxorum (Gr. Naz. or. XXXVI, 7 ; Chrys. in II Cor. hom. XIII,
4 ; Aug. de util. cred. XI), in conformando se per omnia legi divinae
(Tertul. de sped. XX-XXI), in conando ad inquirendam veritatem
(Aug. de Civ. Dei, 1. XXII, 23), in certo instituenda poenitentia neces­
saria de peccatis et vitanda incertitudine poenitentiae in extremis : tene
certum et dimitte incertum, clamat Augustinus serm. 393. Qui et contra
Academicos (1. Ili, n. 35-36) invehit dicentes: «cum agit quisque quod
ei videtur probabile nep peccat, nec errat », qui probabilitatem intelligebant mere subiectivam et inanem, quam unusquisque sibi fingebat.
Etiam extra hos casus, sat generatim favebant tutiori parti, tum
propter rigorosam horum temporum disciplinam poenitentialem, tum
quia ignorantia iuris a pluribus regulariter habebatur ut culpabilis
(cfr. Aug., ep. 194).
Ex adverso tamen quaedam benigniores inveniuntur solutiones, nam
incertam obligationem quandoque non urgebant in praxi.
Ait Lactantius non esse curandum de philosophorum praeceptis, ut­
pote meris coniecturis sine solido fundamento ; qua occasione scribit :
« stultissimi est hominis praeceptis eorum velle parere, quae utrum
vera sint an falsa dubitatur ; et ideo nemo paret quia nemo vult ad
incertum laborare » (de div. Inst. III, 27).
Gregorius Nazianzenus, or. XXXIX, 19, ad rigoristas qui ad
poenitentiam nolebant baptizatos admittere, respondet : « aut rem ita
se habere proba, aut, si id nequis, ne condemnes. Quod si res dubia
est, vincat humanitas ».
Ita Hieronymus in quaestione de ordinandis bigamis, incertam et
minus tutam sententiam amplecti permittit, « nulli praeiudicans sequi
quod velit » (adv. Ruf. I, 32). Et idem repetit Theodoretus (P. G.
LXXXIH, 136 B C).
Imo Augustinus variis in quaestionibus : 1. an licitum sit in coena
Domini Eucharistiam post cibos sumere, ait : « neminem cogimus ante
dominicam illam coenam manducare, sed nulli et contradicere audemus ·
(ep. 54) ; — 2. an licitum sit matrimonium inire cum infideli : « quoniam,
inquit revera in N. T. nihil inde praeceptum est, et ideo aut licere cre­
ditum est, aut velut dubium derelictum » (de fide et op. XIX, 35) i
— 3. an licitum sit vesci cibo qui in idolio fuerit repertus, respondet :
« aut certum est esse idolothytum, aut certum est non esse, aut igno-

I

APPÈNDIX

989

ratur ; si ergo certum est esse, melius Christiana veritate respuitur ;
si autem vel non esse scitur vel ignoratur, sine ullo conscientiae scrupulo
in usum necessitatis assumitur » (ep. 47) ; — 4. an militi licitum sit
bellare in bello forsan iniusto : « Vir iustus, dicit,... recte potest bellare,...
cui quod iubetur vel non esse contra Dei praeceptum certum est, vel
utrum sit, certum non est, ita ut fortasse reum regem faciat iniquitas
imperandi, innocentem autem militem ostendat ordo serviendi »
(c. Faust, man., 1. 22, c. 75).

II. Apud Scholasticos explicite proponitur quaestio de efformatione
conscientiae ; atque praecipue insistunt in eo quod conscientia debeat
esse certa, ita ut in dubio agere sit peccatum, nam qui manens in dubio
agit, discrimini se committit et periculo peccandi. Ita S. Thomas,
Quodl. VIÏI, 13 ; IV Sent. d. 21, q. 2, a. 3, ad 3 ; III, q. 83, a. 6, ad 2 ;
ante aut post illum, Gulielmus Altissiodorensis (sum. 1. II, tr. 29,
c. i, q. 3), Gulielmus Parisiensis (de coli, benef. a. 8 ; de legibus, c. 21),
Alexander Alensis (sum. II, q. 112, cas. 8 ; q. 121, m. 3, a. 1, ad 2),
David August.(de hom. compositione, 1. III, pr. 5, c. 19 ; pr. 6, c. 43),
Henricus Gand. (quodl. IV, 33), Scotus (in Serit, prol., q. 2, n. 15 ;
1. Ili, d. 25, q. I).
Generatim ignorant usum principii reflexi in efformanda conscientia ;
casibus epichiae et paucis aliis exceptis : admittitur enim etiam faciendum
esse quod potius videtur illicitum, tum militi in bello non certe iniusto,
tum religioso dum superior praecipiat quod non est certe illicitum :
hoc ultimum notatur in decreto Gratiani et traditur a S. Bernardo,
Alexandro Alensi, S. Bonaventura, Gulielmo Peraldo, Paludano.
Hinc in praxi saepius dant solutiones tutiores, ut S. Thomas, in
Quodl. VIII, 13. Ubi quaerit « Utrum ille qui habet plures praebendas
peccet », de quo erant tunc opiniones contrariae ; respondet illum qui
« in quamdam dubitationem inducitur ex contrarietate opinionum,... si
manente tali dubitatione plures praebendas habet, periculo se com­
mittit, et sic procul dubio peccat ». Ita simpliciter profert requiri con­
scientiam certam nec esse tutum agere in dubio practice ; quin inquirat
vel suspicari videatur num in casu dubium forsan solvi possit prin­
cipio quodam indirecto. — Nihilominus plura habent quae parti favent
benigniori. Ita principium a S. Thoma propositum in Q. D. de Ver. 17,
a. 3 : «nemo ligatur praecepto nisi mediante scientia praecepti»; licet
enim ibi adducatur ad probandum non ligare legem ignoratam, logice
tamen idem valet de lege incerta. Insuper aliquando tenet opiniones
benigniores : ita negat necessitatem sive confitendi circumstantias mere
aggravantes (IV Sent. d. 16, q. 3, a. 2, sol. 5), sive statim confitendi
post lapsum (d. 17, q. 3, a. 1, sol. 4), sive iterandi confessionem
informem (ib. a. 4) ; quin concludat, ob oppositas sententias, quod ita
agere sit discrimini se committere.
Tutiori praxi saeculo XIII fuit appositum quoddam correctorium a
principio probdbiliorismi. Quod primus videtur satis clare exposuisse
Gulielmus Altissiodorensis, aitPrümmer, Th. Μ. I,η. 345, cum scripserit
in tractatu de pollutione : « Regulam illam magistralem, quod dubitans
de aliquo, an sit illicitum, et stante dubio illud agens peccat, quia dis­
crimini se committit, esse intelligendam de dubio tali, quod est vehemens,
et magis aut saltem aeque inducit mentem credere, quod est mortaliter
illicitum, sicut quod est licitum. Secus est, ubi mens plus inclinatur
et iudicat, quod est licitum, quam quod est illicitum, quamvis non habeat
usquequaque certitudinem evidentem aut fixam, quia nec hoc ipsum
requiritur ».
Principium probabiliorismi acceptat S. Albertus M. (sum· de creaturis,
p. II, q. 70, a. 2) et eius discipulus Ulricus Arg. ; item Monaldus ;
saeculo autem XÏV et XV plures, ut Gerson (de consol, theol., 1. IV,

990

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

pr. 2 et 3), Iohannes de Dambach (de consol, theol., 1. XIV, c. 8),
Nieder (consol, tim. consc., p. 3, c. 11-16), Conradus (de contr.),
Gabriel Biel (in IV, d. 15, q. 8, a. 3, dub. 2 ; et a. 16, q. 3, a. 3,
dub. 6) ; item variae summae : Tabiena, Trovamala, Angelica. Plures
tamen adhaerere pergebant tutiori parti, ut Dionysius Carthusianus,
Bartholomaeus Fumus, et Adrianus VI.
Alterum correctorium notatur apud alios, dum confessario prae­
scribunt tamquam regulam : vereri opiniones poenitentis, nisi aperte sint
falsae. Ita Godefridus de Font, (quodl. IX, a. 16), et Paludanus, (in IV,
d. 17, q. 2, a. i, n. 5).

ï

ι

i

ί

(
ϊ
ί
I

,)

III. In iure canonico varia enuntiantur principia quae inservire possunt
eiformandae conscientiae.
1. In dubio pars tutior est eligenda. Ita Eugenius III, decr. 1. IV, t. 1,
c. 3 : Clemens III, 1. V, t. 12, c. 12 ; Innocentius III, 1. III, t. 43,
c. 3 ; 1. V, t. 12, c. 18 ; Honorius III, 1. V, t. 12, c. 24. Porro invocatur
non tamquam principium universale, sed in certis casibus, quando
scii, adest periculum salutis, vel irreverentiae, vel scandali, uno verbo
maioris mali ; aut etiam per modum aequi principii in quibusdam
peculiaribus difficultatibus solvendis. At aliquando in iure inveniuntur
solutiones huic adagio oppositae, ut fuit licentia tentandi copulam
coniugalem per triennium in dubio impotentiae ; estque conciliandum
cum aliis principiis in iure admissis, uti : In dubio melior conditio possi­
dentis, vel Benignius interpretandae leges.
2. In obscuris inspicimus quod est verisimilius. Quod mutuatum est a
iure romano, in quo est regula pro iudicibus ad stabiliendas praesump­
tiones in quibusdam dubiis facti. In iure canonico ut regula invocatur
in authentica interpretatione legis (1. II, t. 9, c. 4), vel ut norma
iudicibus praescripta in factis, contractibus, testamentis interpretandis
(1. VI, reg. 45), aut etiam valet de sententia quadam speculative proba­
biliore tenenda ; non autem invocatur in quaestionibus de lege servanda
aut de obligatione incerta. Primus qui hisce illud applicavit recensetur
S. Antoninus (Sum. p. I, t. 20), et quidem pro legibus positivis.
3. Iri dubio standum est pro quo stat praesumptio. Ita 1. II, t. 23. Valet
principium in multis dubiis facti, et sub varia forma enuntiatur ; in
dubiis spectantibus facti existentiam : factum non praesumitur sed
probari debet, — standum est pro quo stat praesumptio, — indicandum
ex ordinario contingentibus ; in dubio de conditionibus facti : nemo
praesumitur malus nisi probetur, — standum est pro valore actus, —
censetur recte factum quod de iure faciendum erat.
Non tamen applicari valet in dubiis iuris : quomodo enim ex
praesumptione solvi potest Utrum contractus sub tali forma initus sit
iustus vel iniustus, utrum foenus licite percipiatur ex mutuata pecunia
vel non, utrum abortus aut embryologia aut vasectomia aliquando sint
licitae ; etc. Unde non intelligimus quomodo scribere quidam potuerint
illud esse principium universale ad quod cetera omnia reducantur.
4. Lex dubia non obligat. Quod sub varia forma traditur, v. g. in
dubio promulgationis : « Nisi de mandato Sedis Apostolicae certus
extiteris, exequi non cogeris », ait Innocentius III, decr. 1. I, t. 29,
c. .315 — in dubio de intentione legislatoris humani : » contra eum
qui legem dicere potuit apertius, est interpretatio facienda » ; — in
dubio de sensu legis : « benignius leges interpretandae sunt, quo vo­
luntas earum conservetur », et « in obscuris minimum est sequendum »
(reg. 30). Cum autem corpus iuris contineat leges positivas, mirum
non est si principium non respiciat respectu legis naturalis.
5. In dubio melior est conditio possidentis. Ita 1. II, t. 19, c. 3 ; t. 26,
c. 6 ; 1. III, t. 4, c. 31 ; 1. VI, reg. 65 et 11. Invocatur in dubiis facti

APPENDIX

991

pro materia iustitiae, quando possessio rei adest aut iuris vel potestatis,
non autem ubi desit possessio ; quandoque in dubiis speculativis iuris
si ex usu sumi potest praesumptio pro legis vigore aut extinctione ;
insuper in dubiis practicis utrum reus sit damnandus ob delictum
commissum vel ad debitum solvendum : melior est eius conditio usquedum certo demonstretur delictum vel obligatio solvendi.
Uti notavimus n. 84, sub forma principii possessionis enuntiari potest
facultas negligendi leve? rationes et dubium negativum.
IV. A saeculo XVI habentur systemata bene definita. Initio plures
profitentur Probabiliorismum, praesertim de schola dominicana, ut
Sylvester Prierias et Caietanus ; etiam extra hanc scholam, ut Iohannes
Maior.
Caietanus explicite posuit distinctionem inter dubium speculativum
et practicum (op. 31, resp. 13, dub. 7), ex qua distinctione accepit
quaestio notabilem profectum, ita ut amplior exinde fieret usus principii
reflexi ad certum reddendum iudicium practicum.
Schola dominicana Salmanticensis, ducibus magistris Fr. de Vic­
toria, Melchiore Cano, Dominico Soto, etiam stabat generatim, et
qujsbusdam casibus de tutiori exceptis, pro opinione probabiliori ; at
simul affirmabat non peccare illum qui inter opiniones vere probabiles
(aequales), sequatur quamcumque velit ; ita ut appropinquarent ad
aequiprobabilismum.
Haec fuerunt occasio longioris cuiusdam et diversae evolutionis.
1. Probabilismus exinde ortus est. Barth, a Medina enim fuit primus
qui anno 1577 Salmanticae formaliter docuit : » si est opinio probabilis,
licitum est eam sequi, licet opposita probabilior sit ». Quae positio mox
acceptata fuit non solum in Hispania, sed et in aliis regionibus. Ita
tenuerunt Praedicatores generatim : Did. Alvarez, Lopez, Bannez,
P. de Ledesma, V. Candidus, Gr. Martinez, Iohannes a S. Thoma,
Arauxo, Barth, de Ledesma, etc., paucis tamen exceptis ut I. Martinez
de Prado ; item generatim theologi S. I, ut omnibus notum est ; plures
Franciscani ut Reiffenstuel,Mastrius et Herincx; etiam plures Sorbonici,
et Lovanienses, ut Malderus, Wiggers, Sylvius ; item Carmejitae Salmanticenses.
Quidam tamen aliter existimare pergebant, ut Dr Navarrus Azpicuelta,
Ant. Corduba et Fabri ex O. S. F., Palacios, etiam P. Comitolus et
A. Bianchi e S. L, omnes probabilioristae PereZ O. S. B. et Rebello
S. I. aequiprobabfiistae, et Merenda tutiorista.
Non una erat probabilistarum tendentia. Alii moderati licitum dicebant
sequi opinionem minus probabilem, dummodo opposita non sit nota­
biliter probabilior. Alii benigniores, qui vocantur probabilistae puri seu
absoluti, licitum habebant omne minus probabile, dummodo in se pro­
babile, etiamsi oppositum sit notabiliter probabilius. Hinc Probabilismus
paulatim factus est laxior.
2. Laxismus inde secutus est. Quidam enim habebant licitum agere
secundum tenues probabilitates, aut probabilismum applicabant casibus
in quibus, ob periculum inferendi damnum aut effectum frustrandi,
tutius sit agendum. Ita v. g. Ioh. Sanchez, Bauny, Escobar, Tamburini,
Moya et alii ex S. I., Leander O. S. Tr., Diana Theatinus, Caramuël
O. Cist., etc.
Contra illos excessus laxioris probabilismi reactio orta est, imprimis
Parisiis (a. 1640) et Lovanii (a. 1649), prius in universitatibus, postea
apud episcopos et clerum, atque apud lansenianos quorum coryphaeus
fuit Pascal in sic dictis Litteris provincialibus (1656-1657).
Hinc Alexander VII 45 propositiones laxiores damnavit, a. 1665-66.
Anno autem 1677 quatuor professores lovanienses ; M. Steyaert,

992

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Chr. Wolf seu Lupus, Fr. van Viaene et P. L. Ledrou Romani tendunt
ut damnationem laxarum propositionum ab Inpocentio XI impetrarent ;
qui de facto 65 damnavit anno 1679.
3. Exinde natus est Tutiorismus. Tutior praxis quae in medio aevo
plerumque viguit, nunc in systema generale fuit erecta. Sinnich, pro­
fessor lovaniensis in libro Saül Ex rex propugnasse fertur hanc sen­
tentiam : « non licet sequi opinionem Vel inter probabiles probabilis­
simam », quae damnata fuit ab Alexandro VIII (a. 1690).
Quapropter alii tutiorismum quemdam mitigatum docuerunt, uti
Steyaert, van Opstraet, Henriçus a S. Ignatio, Dens, Périn, Neesen ;
ad quos proxime accesserunt in Gallia Habert, in Italia Fagnanus et
Card. Gerdil.
4. Probabiliorismus redivivus etiam a multis docetur. Commendaverat
Alexander VII capitulo generali Ord. Praed. a 1656 Romae habito,
ut pugnarent contra sententias laxiores. Quod factum fuit. Ulterius
progredientes, Praedicatores ab hoc momento satis generatim docuerunt
Probabiliorismum, uti Mercorus, Gonet, Natalis Alexander, Contenson,
Billuart, Cuniliati, Concina, Patuzzi, etc. ; non tamen omnes : ita
Bancel, Ferre et Larraga sunt probabilistae.
At non tantum apud Dominicanos, etiam in clero gallico multi inve­
niuntur probabilioristae, duce Bossuet ; et in Italia illum tenent Berti
O.S.A.jP. Ballerini et Benedictus XIV. Imo in ipsa Societate lesu habet
defensores.Librum conscripserat Thyrsus Gonzalez: Fundamentum theo­
logiae moralis de recto usu opinionum probabilium, in quo strenue propu­
gnat Probabiliorismum. Quem cum edere non facile posset, iniungere
mandavit Innocentius XI Patri generali Societatis,ut ipsi Gonzalez et aliis
Patribus permitteret scribere pro opinione magis probabili et impugnare
quod licitum sit sequi minus probabilem. Cum autem ipse Pater Gonzalez
in Generalem Societatis electus fuit, cumque Innocentius XI et postea
Clemens XI faverent opinioni magis probabili, plures e Societate iam
docuerunt Probabiliorismum, uti Antoine, Elizalde, Estrix, Gisbert,
Taberna, et alii. Anno 1694 tandem editus fuit liber Thyrsi Gonzalez,
sed impugnatus fuit a lesuitis Segneri et Rassler.
5. Aequiprobabilismus, qui iam antea a pluribus tenebatur, nunc
systematice fuit propositus a Rassler, De Ruvere, Mayr, Biner ex S. I.
ab Eusebio Amort can. reg.j a B. Schmier O. S. B., et aliis.

S. Alphonsus de Ligorio qui institutus fuerat in probabiliorismo,
cum experientia didicerit istud systema in praxi applicari non posse,
prius (a. 1755) docuit Probabilismum moderatum, quin tamen specialiter
defenderit sententiam minus probabilem in praxi elegi posse occurrente
certo probabiliore; postea (a.1762) systema suum perfecit et emendavit
duplici restrictione : aequalitatis scii, probabilitatum et principii pos­
sessionis, ita quod ut obliget lex, debeat esse probabilior, ut obligare
cesset, probabilius eam fuisse sublatam aut impletam. Vehementer
impugnatus fuit a Probabilioristis, praesertim a Patuzzi O. P.
S. Alphonsus itaque vere fuit aequiprobabilista, et errant illi qui
contendunt eum nunquam dereliquisse probabilismum purum. Magis
tamen errarent qui illum in partes probabiliorismi conarentur adducere,
aut aequiprobabilismum haberent ut logicam probabiliorismi evolu­
tionem, obliti sanctum doctorem praesertim impugnasse probabilioris­
mum et a Probabilioristis acriter fuisse impugnatum, eumque firmiter
et late defendisse illud cunctis Tutioristis et Probabilioristis tam
eXosum principium : Lex dubia non obligat.
V. Post S. Alphonsum. Beatificatio et canonisatio S. Alphonsi, cum
approbatione suis operibus facta qua tuto et licite possint confessari’

APPENDIX

993

eius sequi doctrinam, simul çum magnis perturbationibus politicis
profundius mutaverunt ideas et mores.
Paulatim doctrina S. Alphonsi fuit magis magisque admissa. Laxismus
et Tutiorismus fuerunt theoretice derelicti. Plures docuerunt aequiprobabilismum, non solum inter filios S. Alphonsi, sed etiam in clero
saeculari et in aliis institutis religiosis.
Etiam Probabilismus revixit, et quidem ita ut non solum theologi
S. I. communiter sed et multi alii illum sequantur ac propugnent.
Scriptores O. Praed. cessarunt proponere probabiliorismutu, excepto
P. Pègues qui illum aliquo modo defendit, et P. Noble. Plures inter
eos iam tenent aequiprobabilismum, uti Moran, Saralegui, Beaudoin
et Sertillanges, aut systema quod ad eum reducitur, uti Gardeil et
Mandonnet ; alii proponunt systema compensationis, quod est proba­
biliorismus quidam emendatus, uti Potton, Lehu et Priimmer ; recenter
P. Richard, postquam multa attulerit ad ostendendum quaestionem,
in ordine speculativo, a recentioribus non recte exponi, in praxi nihilo­
minus concludit, pro casu dubii et suspicionis, ad probabilismum
pragmaticum.
Sic Morajistae iam minus ab invicem distant, atque in praxi adhuc
minus differunt, uti notavimus n. 100. Et ita pax successit acrioribus
controversiis, quae per saeculum et dimidium prolongatae fuerunt in
animarum detrimentum atque ipsius scientiae moralis.

Summa Theologiae Moralis II. — 63

INDEX ALPHABETICUS
RERUM

NOTABILIUM.*

Numerus indicat subdivisiones articulorum, non paginas.
Abbas. Eius, in suo territorio, potestas, v. Episcopos.
Abbatissa : potest suarum subditarum vota irritare 735-2, tion in votis

dispensare, 737-30.

Abiectio sui, opposita humilitati 1047.
Abigeatus, species furti 403-in fine.
Abortus. Malitia directae procurationis abortus 363. Liceitas indirectae

procurationis 363-2.
Absolutus contractus 45 3-D.
Abstinentia. Eius definitio 947, 948, eius actus 948. Actus perfectae

abstinentiae : ieiunium 948. Praeceptum abstinentiae, causae ex­
cusantes, eximentes, v. Ieiunium.
Acceptatio: in contractibus 456-3°, in contractu promissionis 477,
donationis 481, testamenti 498. Capacitas acceptandi : donationes
498, haereditatem 507.
Acceptio. Acceptio iniusta rei alienae et rei alienae restitutio, v. Damnificatio et Furtum. Acceptio rei alienae : in necessitate 410,
411, per occultam compensationem 413—416. Acceptio persona­
rum 616, 617.
Accessio 220—224.
Accessorius contractus 453-F.
Accusatio, in causa criminali 640.
Accusator, in iudicio publico 640.
Accusatus, v. Reus.
Acquisitio dominii seu proprietatis 201.
Actio : in iudicio publico 640 ; actiones forenses diebus festivis pro­

hibitae 687, 688-c.
Actor in iudicio publico 640.
Adiunctio, species accessionis 222.
Adiuratio 759. Adiuratio deprecativa et imperativa 760. Est actus

virtutis religionis 761. Eius conditiones sunt iustitia et iudicium,
non veritas 761, 762. Eius effectus 763. Adiuratio daemonis 760.
Adiutorium mutuum inter coniuges 830-2.
Adoratio 681—683, 709.
Adulatio 889.
Adulterium, ut peccatum : luxuriae ion, iniustitiae 386. Obligatio
restitutionis ex adulterio 387, 388.
Advocatus 643. Eius obligationes : quantum ad causam 643, erga
clientem 644, erga clientes pauperes 644-3. Eius ius ad stipendium
644-3·
Aegroti, restitutionem differentes, quomodo a confessario sint tra­
ctandi 334.
Aequiprobabilismus 77-4, mitior et rigidior 98. Controversia inter
ipsum et probabiliorismum 92, ac probabilismum 93, 96—98.
Nota historica circa ipsum : Appendix-TV-5.
Aequitas, v. Epichia.
’Multas gratias agimus optimo confratri, R. P. Van Langenhove, qui magna
cum cura tabulas alphabeticas pro tota Summa Theologiae Moralis bene voluit
conficere.

996

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Aequivocatio 860.
Aeromantia 777-1.
Aetas quà incipit obligatio : servandi legem ieiunii et abstinentiae

965 ; qua cessat obligatio servandi hanc legem 965-2, 968-2.

Affabilitas 888.
Affectatio, opposita modestiae 1059.
Aggressor iniustus patriae, v. Bellum. Aggressoris iniusti occisio

indirecta 361. Aggressor in bonis fortunae et famae 362. Aggressor
pudicitiae 362, 1010. Aggressor amens vel ebrius 361-3-4.
Aleatorius contractus 453-A, 593Aliena peccata, v. Cooperatio.
Alienatio bonorum ecclesiasticorum 524-B.
Alimenta praebenda : filiis 826-A-2, uxori 831, famulis 829-3. Pa­
ctum alimentationis 566.
Alluvio, modus acquirendi dominium 224.
Alumni religiosorum : quoad eorum debitam obedientiam 823.
Ambitio 918-2.
Amentes sunt : capaces dominii 173 ; incapaces ineundi contractus
467, 497-3°·
Amissae res 202, 216. Obligationes inventoris 216. Praescriptio rerum
amissarum 216-7, 231.
Aptor mutuus inter : parentes et filios 824, 825, filios et parentes
819, 820.
Amphibologia 860. Eius liceitas 860-11, 861.
Amplexus impudici 1027-B.
Amputatio, v. Mutilatio.
Anarchismus 392.
Anatocismus 583.
Animae purgatorii an possint orare pro se vel pro aliis 665. An pos­

simus orare : ipsas, 666, pro ipsis 667.
Animalia, ut obiectum dominii, per occupationem 203. Occupatio

animalium : sylvestrium 205, mansuefactorum 206, domesticorum
207. Peccatum in occisione vel vexatione animalium 374. Anima­
lium impudicus : tactus 1027-A-3, aspectus 1027-C-20.
Annullatio s contractus : auctoritate legis 454, 463, ratione erroris
459 ratione doli 460, ratione violentiae 461, ratione metûs 462,
ratione contrahentium 467—469. Annullatio testamenti 495-3.
Annullatio yoti 734, quibus competit 735. Annulatio iuramenti 757.
Antichresis 608.
Anticipatio refectionis, diebus ieiunii 959-B.
Antidoralis donatio 481-3.
Aperitio litterarum 853, 856.
Arbiter, seu iuratus, in causa criminali 639.
Ars, eius distinctio a prudentia 10-4. Ars notoria, sanitatum 785-A.
Artes liberajes 686. Earum licitum exercitium diebus festivis ibid.
Aspectus impudici 1027-C ; — ut sacrilegium locale 805-3.
Asperitas, sive morositas, conversationis 889-B.
Assecuratio, contractus, 594. Assecurati : obligationes 595-II, iura
595-111, obligationes assecurantis 595-ΠΙ ; obligationes commîmes
595-1. Fraudes in assecuratione 595-11-ç. Assecuratio : opera­
riorum 596 ; vitae 597 ; partitionis, in re haereditaria 510-2 ; ab
evictione, obligatio : venditoris, 521-IV, locatoris 542-3 ; monetae,
in solvendo pretio, obligatio emptoris 522-ni.
Assertorium iuramentum 741.
Assistentia in audienda Missa 701, 702.
Astrologia iudiciaria 777, 781.
Astutia 43.
Asylum ecclesiasticum 805-2. Eius sacrilega violatio, ibid.

INDEX ALPHABETICUS

997

Attentio requisita : in oratione 672, in audienda Missa 702-B.
Auctarium, v. Foenus.
Auctio publica 528, 529, 530.
Auctor. Eius dominium in operibus; suis 191, 192.
Auctoritas doctorum in diiudicando de alicuius opinionis proba­

bilitate 102.
Audacia, ut obiectum fortitudinis 903, 904, ut vitium fortitudini

oppositum 913.
Augurium 777, 781.
AuUcismus, oppositus modestiae 1059.
Auspicium 777.
Austeritas, pars modestiae 1060. Austeritates, earum prudens usus

370-h.
Avaritia, ut opposita liberalitati 886.
Avulsio, cuius dominium 224.
Banca, bancarii 568-2, 569, 570-3°.
Beati. Eorum cultus duliae 838.
Beatitudines. Beatitudo : 2“ : beati mites 895 ; 4a : beati qui esuriunt
931-infine ; 5a : beati misericordes 34.
Bellum 272. Conditiones ut bellum : licite suscipiatur 273, licite

geratur 274. Quid : in dubio de iustitia causae 275-3—5, in bello
patenter iniusto 275-6. Obligationes : ducum 274-A, 275-4—6,
276-3, 4, militum 274-A-2, 275-5, 6, quoad praedam 211. Obli­
gatio militiae praestandae 632. Ad quid teneantur qui militiam
dolose : vitant 633, deserunt 633-d, 275-4.
Beneficium ecclesiasticum 622. In collatione beneficiorum : acceptio
personarum 622, simonia 808-3.
Recompensatio beneficii, obiectum gratitudinis 875, 876.
Beneficium inventarii 507.
Beneficiatus. Eius dominium in bona beneficialia 195, 196.
Bestialitas 1014-2, 1015.
Biblia sacra, v. Scriptüra sacra.
Bilateralis contractus 453-A.
Blanditia, opposita affabilitati 889.
Bona: obiecta iuris et dominii 166. Bona : interna 167, 344, externa
168, famae et honoris 169. Distinctio bonorum externorum :
corporea, incorporea 170-A, mobilia, immobilia 170-8, consUmptibilia, non consumptibilia 170-C, fungibilia, non fungibilia,
170-D. Bona quae possunt esse materia : contractuum 464, prae­
scriptionis 227.
II.) Bona de dominio : Ecclesiae 199-m, 200-1, 196-3-4, cleri­
corum 194, 195, religiosorum 197. Haec bona ut esse possunt
materia : contractuum 464-3, praescriptionis 227-2, 231-B. Ca­
nones circa eorum alienationem, mutationem, venditionem 524.
Bona de dominio Statûs 199-1. Bona Statûs quae sunt, vel non
sunt, materia contractuum 464-4°, vel praescriptionis 227-30.
III.) Bona, in re domestica, de dominio communi 181-111, in
regimine communitatis legalis 184-A, in regimine separationis
bonorum 184-D. Bona de dominio mariti 184-A-D, 185-C. Bona
de dominio uxoris : communia, dotalia, paraphernalia 181, 186,
in regimine communitatis legalis 184-A, 185, in regimine com­
munitatis exclusivo 184-C, in regimine separationis bonorum
184-t), in regimine dotali 184-E. Haec bona ut sunt materia con­
tractuum 182, 468-111, vel praescriptionis 228-2-c. Bona de dominio
filiifamilias 176 ; — quae acquisivit filius labore et industria
separatis 177, — vel laborans ut patris : socius 177-2, mandatarius 177-3.

998

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

)
IV.
Bona, obiecta iustitiae : legalis 267—269, distributivae
618—622.
Bonum commune obiectum iustitiae legalis, v. Legalis iustitia.
Bursa, eiusque speculationes 603—605 ; clericis et religiosis inter­
dictae 605-3. Dispositiones iuris civilis 605-4.
Caducitas testamenti 495-2.
Calliditas, seu astutia 43.
Calumnia 424, v. Detractio.
Çambium 567—570.
Campsor, campsarius 567—570.
Canonis privilegium 804-1.
Cantus, in divinis laudibus 765.
Capitale, vera productionis causa 401-2-5, 552-B.
Career. Liceitas poenae carceris a legitima potestate inflictae 372.

Quid liceat reo quoad evasionem e carcere 641-B.
Cardinales habent privilegium oratorii privati 701-2.
Carnes, quae prohibentur diebus abstinentiae 961—964.
Castitas 994—996. Eius gradus, seu distinctiones, 998. Vitium op­

positum, seu luxuria looo. Votum castitatis S. Pontifici reser­
vatum 738.
Casualia clericorum bona 194—196.
Caupones scandalum dantes : cooperando : ad usum ciborum veti­
torum 976-C, ad ebrietatem 993.
Causae excusantes ab operibus servilibus die festo 689. Causae exi­
mentes ab obligatione audiendi Missam 673. Causae a ieiunio et
abstinentia excusantes 966-968, eximentes 970-972. Causae excu­
santes a furto : urgens necessitas 410—412, occulta compensatio
413—416. Causae excusantes a restitutione, v. Restitutio.
Contractus sub causa 474-2.
Causa pia, quoad validitatem informis testamenti 493-4, quoad do­
nationes sub modo a iure civili prohibito 500.
Cauteriata conscientia 117.
Cautio, pars integralis prudentiae 23, 25-3.
Censualis contractus 562—565.
Census, contractus 562, eius species 564.
Cessatio obligationis voti 732—740, obligationis iuramenti promissorii 757, promissionis 479, testamenti 495, obligationis resti­
tuendi 340.
Cessio bonorum 338, quoad debita solvenda 341, quoad donationem
497-4°·
Chiromantia 777-2°-a, 784.
Chirurgica operatio. Eius liceitas 369, 370.
Chirurgus, v. Medicus.
Choreae, quoad pericula et peccata 1062-3°.
Cibi, vetiti : ratione legis ieiunii 957, 958, ratione legis abstinentiae

961, 962, 964.
Circumspectio, pars integralis prudentiae 25-2.
Clementia 1033—1035.
Clericus. Clericorum dominium in bona temporalia 194—196. Ipsis

interdicuntur : negotiationes stricte dictae 539, speculationes
Bursae 605.
Coactio, v. Violentia.
Coalescentia : materiae in furtis minutis 407, 408 ; laboris, die festo
688-d ; ciborum : die ieiunii 974-3, die abstinentiae 975-3.
Codicillus, in testamento 487-nota.
Coemeterium benedictum, locus sacer 805. Actus quibus polluitur,
ibid.

INDEX ALPHABETICUS

999

Coena, cpenula, diebus ieiunii 958.
Collatio, in dividenda haereditate 508. Eius in conscientia obligatio

509. — Collatio, diebus ieiunii 958.
Collator beneficii ecclesiastici, eius obligationes et peccata 622.
Collectivismus 392.
Collegium, c. Communitas.
Colloquia libidinosa 1028 ; ut sacrilegium locale 805-3.
Coloratus titulus in praescriptione acquisitive 229, non in liberativa

235-b.

Commixtio, titulus dominii 222.
Commodatum, contractus 572, 573.
Communismus 392.
Communitas. Dispositiones Iuris Civilis, apud varias nationes, quibus

regitur communitas bonorum in matrimonio 183—190.
Earum : capacitas do­
minii 198—200, capacitas accipiendi donationes vel testamenta
498-6°, capacitas ineundi contractus 468-iv.
Commutatio : voti 739, requisitae ad eius commutationem conditiones
740-2-3 ; iuramenti promissorii 757. Commutationes, ut obiectum
iustitiae, t>. Commutativa iustitia.
Coinmutativa iustitia. Eius notio 252. Eius differentia ab aliis iustitiae
speciebus : ratione obiecti 253-10, ratione subiecti 253-2°, ratione
aequalitatis, seu medii virtutis 253-3°, 255. An sit sola stricte
dicta iustitia 256-2°. Eius actus, v. Restitutio. Eius obiectum,
seu commutationes : involuntariae vel voluntariae 277. Involun­
tariae commutationes 343 : in bonis spiritualibus animae 344—
348, in bonis corporis, v. Occisio, Mutilatio, in bonis coniugii,
v. Adulterium, Stuprum, in bonis exterioribus, v. Furtum,
Rapina, in bonis famae et honpris, v. Detractio, Contumelia.
Voluntariae commutationes, 448, v. Contractus.
Commutatorius (seu certi eventus), contractus 453-A.
Compensatio, ut causa eximens a restitutione 340-3°. Compensatio
damni ex non servato contractu 472. Compensatio occulta 413—
416, an sit licita propter non servatam promissionem 480-4. Sy­
stema morale compensationis 77-3, 99.
Complacentia de obiecto malo, v. Delectatio.
Competentia iudicis, 636-A-B.
Compositio, facta a S. Pontifice, eximens a restitutione 340-4.
Concubinatus 1007.
Concupiscentia : carnis ut obiectum temperantiae 937, oculorum ut
pertinens ad curiositatem 1056.
Conditio. Contractus sub conditione 473, sub conditione turpi 465 ;
donatio, testamentum sub conditione impossibili, illicita 499-in,
votum sub conditione 728.
Conditionatus contractus 453-D, 473.
Condonatio creditoris, eximens a restitutione 340-2.

Communitates, sive collegia aut societates.

Conductio, v. Locatio-conductio.
Confessarii! iurisdictio, v. Iurisdictio, obligatio : poenitentem in­

struere 68,69,retractare errores damnificantes poenitentem 312-A-B.
Confessarii prudentia : in usu opinionum probabilium 107-C,
in tractando scrupulosos 130, in hortando poenitentes restituere
nolentes 285, 286, 334, in faciendo restitutionem loco poenitentis
326-b, 331, 334, in imponendo restitutionem : ob stuprum 385,
ob adulterium 388-6-7, in determinando gravitatem materiae
in furto 405-in fine, in imponendo restitutionem : ob fraudem
in venditione 518-5-6, ob defraudata tributa 630-H, in monendo
de gravitate mendacii 862-4, in iudicando de peccato ebrietatis
99O-2.

1000

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Coniuges. Eorum mutua pietatis officia 830, officia mariti 831, uxoris

832. Eoruffi mutua officia et iura in administratione bonorum
180—183, 468-111, 469. Praescriptio inter conjuges non çurrens
228-2-b, c. Furtà a coniugibus commissa 406-2-a. Obligationes
erga filios, v. Parentes.
Conniventia ad actus iniustitiae, v. Conspiratio.
Conscientia, I.) Effis definitio 47-1, distinctio a synderesi, lege et pru­
dentia 47-2, ut regula actuum humanorum 47-3, eius requisitae
qualitates : rectitudo et certitudo 47-4. Conscientia est : vera, et
vel invincibiliter vel vincibiliter erronea 57, 62. Conscientia vera
ut est regula agendi 54, 55. Conscientia erronea ut est regula
agendi : si invincibiliter erronea 57-59, e contra, si vincibiliter
62—65 ; conscientiae vincibiliter erroneae signa 67. Conscientia
certa 71 ; species certitudinis 75 ; certitudo practica 79, 80 ; con­
scientia : dubia 71-1, 83 ; opinativa 71-3, 72-74, 95. Sola con­
scientia certa est regula recte agendi 78—82.Peccatum agentis contra
conscientiam 109—ni. Conscientia incerta simul et erronea, seu:
perplexa 112—115, laxa 116—122, scrupulosa 123—130.
)
II.
Efformatio conscientiae : certae 49, eius obligatio 50, me­
dia 51 ; verae 56 ; invincibiliter erroneae 60. Reformatio con­
scientiae vincibiliter erroneae 66. Efformatio conscientiae : suf­
ficienter certae 76, varia theologorum systemata 77; sufficienter
certae : in dubio negativo 84—87, in dubio positivo 88, in dubio
practice practice 89, in dubio de valore açtûs 90, in dubio de
sola actûs honestate 92, in dubio de cessatione vel impletione
legis 93, 94. Efformatio conscientiae certae in statu opinionis
practicae 96, controversia inter probabilismum atque aequiprobabilismum et probabiliorismum 96—99 ; prudens horum syste­
matum usus 100—104. Idem usus in effbrmatione propriae
conscientiae 105 ; propriae conscientiae educatio 105. Efformatio
conscientiae aliorum 68, munus confessarii 69, modus servandus 107.
Consecratio. leiunium ante consecrationem ecclesiae 953-in fine.
ConsensuaUs contractus 453-C.
Consensus ad iniustam damnificationem 313. Consensus in contracti­
bus, eius dotes ac vitia 456—463.
Consentiens, cooperator iniustus 313.
Consignativus census 564,
Consilium, actus ad prudentiam requisitus 13 ; donum Spiritus
Sancti 32. Consilium ad iniustam damnificationem 312. Consi­
lium : familiae, pro minorennibus 468-1, iudiçiarium, pro inter­
dictis 468-11.
Consociationes opificum 3c*3-I-4, 402-3.
Conspiratio ad damnificationem 317. Conspiratio venditorum (mo­
nopolium) 534—536, emptorum 520-1-iv-v, conductorum 548.
Constantia 930.
Consuetudo, causa excusans ab obligatione : abstinendi ab operibus
servilibus 689, audiendi missam 703, servandi ieiunium 958 ;
ut causa excusans a simonia 814-C-4 ; ut titulus percipiendi foenus 579.
Consulens, cooperator iniustus 312.
Consumptio, seu nimia sumptuositas 922.
Contemplativa vita 1069.
Contemptus praecepti vel praecipientis 844.
Continentia. Eius notio ac definitio 1029. Est habitus bonus tempe­
rantiae annexus 1030, deficiens a ratione perfectae virtutis 1030.
Contractus. I.) Generalis distinctio 448. Principium generale in
contractibus attendendum 449. Contractus definitio 451, ele­
menta 452, divisiones 453, subiectio legi humanae, praesertim

INDEX ALPHABETICAL

1001

civili 454· Requisitus, ad validum contractum, consensus, huiusque : qualitates 456, 457 ; defectus : ex errore 458,459, ex dolo 458,
460, ex violentia et metu 461, 462 ; obiectum seu materia 464,
quid de obiecto turpi 465, 466 ; subiectum : ex iure naturali, et
ex iure positivo 467 ; restrictiones, ex iure positivo, quoad minorennes, interdictos, uxores, personas morales seu societates 468,
469. Obligatio eontractûs : absoluti 470—472, conditional! 473,
qualificati seu modificati 474, iuramento muniti 475. Cessatio
obligationis 476.
)
II.
Contractus : unilaterales: promissio 477—480, donatio
481—489, v. Donatio, testamentum 490—495, v. Testamentum.
Contractus bilaterales onerosi: emptio-venditio 511—524, v.
Emptio-venditio, venditio per proxenetas 525·—527, venditio
sub hasta seu licitatio 528, retrovenditio 531—533, permutatio
et negotiatio 537, locatio-conductio 540—557, τι. Locatio-conDUCTio, societas 558—559, census 562—566, cambium 567—
570. Contractus bilaterales gratuiti: creditum 571, commodatum
572, mutuum 574, depositum et sequestrum 584—587, manda­
tum et negotiorum gestio 588—592. Contractus aleatorii 593 :
assecuratio 594, ludus 600, sponsio 601, sortitio Seu loteria 602.
Speculationes Bursae 603—605. Contractus subsidiarii 606 : fideiussio 607, pignus 608, hypotheca 609, transactio 610.
Contrapassio, in commutativa iustitia 255-4.
Contumelia 436—439. Tolerantia contumeliarum 440. Contumelia
in Deum, υ. Blasphbmia.
Conventio 451.
Convictores (religiosorum), v. Alumni.
Cooperatio : ad iniustitiam 309, v. Cooperator, ad violationem legis
ieiunii et abstinentiae 976, ad ebrietatem 993.
Cooperator (ad iniustitiam) 309. Varii cooperatores 311—316. Eorum
obligatio : restituendi 309, restituendi in solidum 317, 319-4 ;
ordo inter cooperatores quoad restitutionem 318. Signa coopera­
tionis efficacis 319.
Corpus. Corporis participatio ad cultum divinum 652, ad adorationem
Dei 682.
Corruptio officialium : ad defraudenda tributa 630-B, ad carcerem
fugiendum 641-B-d. Corruptio virginitatis 999.
Crapula, opposita abstinentiae 979.
Creditores privilégiât! 324, 325.
Creditum, contractus 571. Eius species : commodatum 572, mu­
tuum 574.
Crimen publicum seu notorium 430 ; eius licita vel illicita manifestatio
43°> 431·
Crudelitas 1040.
Crux Christi, cultus ei debitus 653.
Culpa moralis seu theologica et culpa iuridica 293.
Cultus, generice, seu Dulia 647, 836. Cultus Deo debitus, seu cultus
latriae 646, 649—651 ; cultus internus et externus 652, absolutus
et relativus 653. Cultus duliae supernaturalis, debitus Beatis,
eorum imaginibus et reliquiis 838. Cultus veri Dei indebitus
7715 773— Cultûs modestia, virtus temperantiae annexa 1063.
Curatela, Curator, minorennium 468-B.
Curiositas 1053, 1054.
Daemon. Daemonis cultus in idololatria 776-2, in divinatione 777,

in magia 785. Eius potestas 778-nota ; eius probabilis interventus
in phenomenis spiritismi 780. Adiuratio daemonis (exorcismus) 760.
Summa Theologiae Moralis Π. — 64

1002

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Damnati: orare non possunt 665, pro eis orare non possumus 667.
Damnificatio iniusta 288. Damnificatio : ex iniusta acceptione 289 :

eius conditiones ut inducat obligationem restitutionis 290—293 :
restitutio propter damnificationem : ex levi culpa 294, ex causa
posita 296-A, ex errore 296-B, dubiam 296-C. Damnificatio :
ex re accepta 298—308, v. Possessio. Damnificatio : ex coopera­
tione ad damnum, v. Cooperatio.
Damnificator, v. Damnificatio.
Damnum. Damnum iniuste illatum, v. Damnificatio. Damnum

emergens : ut titulus : differendi restitutionem 336-4, percipiendi
foenus 578, augendi vel minuendi pretium 516.
Debita. Ordo in solvendis debitis 324. Causae ab eis solvendis excu­
santes 336—342. Solutio debiti incerti 322. Eorum exstinctio per
praescriptionem 233. Proportio servanda in solvendis debitis
haereditatem gravantibus 510-3.
Decalogus. Eius praecepta sunt praecepta iustitiae 896 ; eorum di­
stinctio et ordo 897. Divisio theologiae moralis secundum ordinem
praeceptorum decalogi 898-3.
Decentia, pars modestiae 1058.
Decimae 708.
Defectus. Licita vel illicita manifestatio defectuum proximi 429. —
Defectus rei vendendae, ac venditoris circa eos obligationes 521-Π.
V. etiam Vitium.
Defraudatio : tributorum 630, militiae praestandae 632—634.
Defuncti. Eorum ius ad famam 426-C. V. etiam Animae.
Delatio, v. Denuntiatio.
Delectatio, ut obiectum temperantiae 937, ut peccatum luxuriae : ex­

ternae 1003, internae 1020—1023.
Deliberatio, ut est actus ad prudentiam requisitus 13, 29-10. Deli­

beratio requisita ad valorem : contractûs 456, 458, voti 711-2.
Demonstratio. Contractus sub demonstratione 474-3.
Denuntiatio criminum : facienda publicae auctoritati 640, facienda

superiori 429.
Depositum, contractus 586—588.
Deputati, condentes suo suffragio iniquas leges,quoad restitutionem3i3·
Derelictae res 202, 218, 219. Earum legitima occupatio 218.
Desertor : militiae 632, proelii 275-4.
Desiderium licitum vel illicitum propriae mortis 354. Desiderium

ut peccatum luxuriae internae 1020—1023.
Detentio rei alienae, v. Possessor.
Detractio 423—432. Eius differentia a contumelia 437. Cooperatio

ad detractionem 433. Reparatio detractionis 443—446. Detractio
propriae famae 432.
Deus: Dei dominium in omnes res creatas 171, in vitam hominis 350.
Devotio, actus virtutis religionis 656—-659. Devotio erga sanctos 660.
Diabolus, o. Daemon.
Diaria, c. Ephemerides.
Dies dominica, dies festivi 685. Dies, quibus urget praeceptum :
audiendae Missae 685, 698, servandi ieiunium ecclesiasticum 953,
abstinentiam 963. Contractus in diem 474-1, 603-B.
Diffamatio, v. Detractio.
Differentiatis contractus 603-B-1.
Dilatio : orationis 677, voti adimplendi 727, refectionis, diebus ieiunii

959-A, restitutionis 332—334.
Dilectio : coniugum ad invicem 830—832, parentum ad filios 825,

filiorum ad parentes, 820.

Diligentia, conditio prudentiae 13, 14 ; in efformanda conscientia

vera 49—52, 66, certa 105.

INDEX ALPHABETICUS

IOO3

Discipulus, v. Magister.
Disiunctio. Contractus sub disiunctione 474-5.
Dispensatio : a requie festiva 689, a voto 737, a iuramento promis-

sorio 757, a ieiunio et abstinentia 970—972.
Disponibilis pars, in re haereditaria 501. Ex ipsa disponere in fa­

vorem unius filii prae alio, an liceat 503-2.
860. Eius liceitas 860, vel illiceitas 861, 862.
672, in audienda missa 700-d, 702-B.
communitatis, v. Distributiva iustitia.
Eius notio 252, 611. Eius distinctio a legali
et commutativa, ratione : obiecti 253-1, subiecti 253-2, medii,
i. e. aequalitatis 253-30, 255-2. Eius actus, seu iudicium 612, 613,
v. Iudex. Eius : obiectum primarium, bona communitatis 618 :
munera et officia 619, instituta in utilitatem membrorum 620,
honores 621 ; obiectum secundarium : onera 623, tributa et vecti­
galia 624—631, v. Tributa, militia 632, 633· Peccatum opposi­
tum : acceptio personarum 616, 617. Obligatio restitutionis ex
violata iustitia distributiva 254-c, 295.
Divinatio 777, 778. Eius species 781—784.
Divortium. Dispositiones iuris civilis, in casu divortii, quoad bona
communitatis 184-3.
Divulgatio criminis : occulti 429, notorii 430, 431.
Docilitas, pars integralis prudentiae 24-3.
Dolus, species falsae prudeiltiae 43-b, vitium contractus 457.
Dominium proprietatis, i. e. ius in re 158. Dominium plenum 159,
160. Dominium semiplenum : ususfructus 161, usus 162, ser­
vitus 163. Dominii obiectum 166 : dominium : utile in bona ho­
minis interna 167 ; plenum : in bona externa 168, 169, ac in bona
honoris et famae 169 ; semiplenum in personam proximi 168-3.
Dominii subiectum 171—173. Dominium, lege positiva restrictum :
filiorum familias 175—179, uxorum 180—185, auctorum et inven­
torum 191—193, clericorum 194—196, religiosorum 197, per­
sonarum moralium 198 ; Statûs 199-1, societatum privatarum 199-11,
200-3, Ecclesiae 199-m, 200-1. Dominii acquisitio 201, Acqui­
rendi modi primaevi et derivati 201. Res aptae acquiri : vacantes
202, 203, derelictae 202-2°, 218—219, amissae 202-3, 216, 217.
Dominii privati origo et liceitas 396—402. Eius adversarii 391—
395, v. Socialismus.
Dominus. Eius officia : iustitiae erga operarios 551, pietatis erga fa­
mulos 829-3°. Eius potestas suspendendi vota famulorum 736.
Principia iuris : Res clamat domino, Res fructificat domino, Res
perit domino 160 ; Domino irrationabiliter invito non fit iniuria 246.
Donatio, contractus 481. Donatio : inter vivos 483, solemnis 484-A,
B, manualis 484-C-1, sub specie contractus onerosi 484-C-2,
accessoria 484-C-3, per modum renuntiationis gratuitae 484C-4. Validae donationis : conditiones 484, revocatio 485. Donatio :
informis, eius valor in conscientia 486, laesiva iuris tertii 487,
mortis causa 488. Incapaces, ex iure civili : donandi 497, acci­
piendi 498. Modi donandi a iure prohibiti 499, prohibitionis valor
in conscientia 500. Donatio in favorem causae piae 489, 500.
Canones Iuris canonici circa donationes 489.
Donum. Dona Spiritus sancti: consilii 34, pietatis 895, fortitudinis 931.
Dotalia bona 181, 182. Regimen dotale 184-E.
Dubium 71. Dubium positivum, negativum 71, 83. Dubium specu­
lativum, speculative practicum, iuris et facti, practice practicum
83-1-3°. Depositio dubii, v. Conscientia I.) Principia : In dubio
melior est conditio possidentis 86 ; In dubiis tutius est agendum 88—
91 ; Lex dubia non obligat 92, 93, Appendix-Ill.

Dissimulatio veritatis
Distractio in oratione
Distributio bonorum
Distributiva iustitia.

1004

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Duellum 365. Puellum publicum, eius liceitas 365. Duellum priva­

tum, eius malitia 366, 367. Duella academica 367-4. Duella iudicialia, seu ordalia 365, in fine. Poenae canonicae in duellantes
eorumque complices 366-A.
Dulia 836—838.
Durities, opposita patientiae 926.
Dux, duces exercitus, eorum in bello obligationes 274—276.
Ebrietas 985—990. Imputabilitas peccati in ebrietate commissi 991,

992. Cooperatio ad ebrietatem 993.
Ecclesia, ut est societas. Eius dominium in bona temporalia 199, 200.

Ecclesia, ut est templum. Sacrilegium locale in pollutione et
violatione ecclesiae 799.
Ectopicus foetus 363.
Educatio propriae conscientiae 70. Educatio filiorum, corporalis et
spiritualis 826.
Electio. Filiorum libertas in electione statûs vitae 822-2. Electio can­
didati digni vel dignioris, in distributiva iustitia 619.
Elector, electores, v. Electio.
Electuaria, eorum licitus usus diebus ieiunii 951.
Emancipatio filiorum 175-3. Emancipatorum capacitas : contra­

hendi 468-B, donandi 497-10, accipiendi 498-2°.
Embryotomia 362.
Emphyteusis 164-2°, 544-2.
Emptio-venditio, contractus 511. Est contractus consensiialis 512.
Materia : venditionis, merx 513, emptionis, pretium, v. Pretium.

Contractûs iustitia in aequalitate mercis et pretii 515. Officia
venditoris quantum : ad rem petitam 521, ad rei vitia et defectus
521-11, ad rei traditionem 521-111, ad rei evictionem 521-iv. Officia
emptoris 522. Cessatio contractûs 523. Circa hunc contractum
dispositipnes Iuris civilis et canonici 523, 524.
Emptor, eius iura et officia, v. Emptio-venditio. Conspirationes
emptorum 519-4, 520-n-v.
Ephemerides. Detractio, diffamatio, per ephemerides 431.
Epichia 890. Epichia late et stricte dicta 890. Dirigitur a gnome, pru­
dentiae annexa 893. Epichia : ut est iustitia naturalis 890-1; ut
pertinet ad iustitiam legalem, seu, ut est benigna legis interpre­
tatio 890-2, 891 ; ut est pars potentialis justitiae, seu, ut est mode­
ratus usus proprii iuris 890-3,892. Eius usus : in casu magni infor­
tunii 544, 546-3 ; erga opifices in casu magni beneficii ex rebus
industrialibus 554.
Epikeia, v. Epichia.
Episcopus, ut Ordinarius. Potest : in casu necessitatis reductionem et
compositionem facere circa legata ad causas pias 493-in fine,

quorumdam subditorum vota, non reservata, annullare 735, ea sus­
pendere 736, in eis dispensare 739 ; dispensare : in lege de requie
festiva 689-2, a lege ieiunii et abstinentiae 971. V. etiam: Superior
religiosus.

Erronea conscientia, t>. Conscientia I.)
Error : causans dampificationerp 296-B, vitians contractum 458, in-

validans votum 707.
Eubulia 29.
Eutaxia 1060.
Eutrapelia 1060.
Evictio 521-iv. Assecuratio ab evictione est obligatio : venditoris

521-iv, locatoris respectu conductoris 542-3. Evictionis possibi­
litas, vel impossibilitas determinans ordinem restitutionis 230-A.
Eviratio 370-c-f.

INDEX ALPHABETICUS

IOO5

Executor testamentarius 494-D.
Exempti. : Filii exempti a potestate parental; 175-c.
Exhaeredatio 506.
Exorcismus 760, 789-4.
Expensae, ad quas in restituendo tenetur vel non tenetur : possessor

bonae fidei 299-C, 329-1, possessor malae fidei 303-C, 329-2.
Solutio expensarum : in executione testamenti 494-D ; in tra­
ditione et ablatione rei venditae 521-ni, 522-n ; in custodia :
rei commodatae 573, rei depositae 585, 586 ; in executione : man­
dati 589, 590, 592, fideiussionis 607, pignoris 608.
Explicitus Seu formalis contractus 453-C.
Exsecratio ecclesiae 805.
Falsiloquium 862-2.
Fama 415. Hominis ius strictum ad bonum famae 169, 426. Laesio :
propriae famae 432 ; fatpae proximi, v. Detractio. Restituendae

laesae famae : obligatio 444, modus 445, causae excusantes 446.
Famuli. Eorum erga dominos suos officia : iustitiae 550, pietatis 823-4.

Causae ob quas excusari possunt : ab observatione festorum 689-5°,
703-4-b, a ieiunio et abstinentia 967-d, 968-4, 976-B. Eorum
peccata : per furta domestica 406-d-f, 527-2, per illicitam compen­
sationem occultam 416-1-2.
Fastus, oppositus modestiae 1065.
Feritas, seu saevitia 1040.
Festa de praecepto 685. Eorum observantia, v. Observantia.
Fictio: in voto 711-19, in iuramento 743-c, in contractibus 456, in
agendo 865, 866, in ornatu 1066-3, 1067.
Fidelitas, pertinens ad virtutem veritatis 849. Fidelitas, in promis­
sione 478,
Fideicommissum 499-11-2.
Fideiussio 607.
Fides, bona, mala, dubia : in rei acceptae detentione 298, 302, 307,
in praescriptione 230, 232, 233. Bona fides, conditio bonae con­
scientiae 54, 58, 78. Bona fides in contractibus 471. Fides famulo­
rum : ex iustitia 550, ex pietate 823-4.
Fiducia, pertinens ad magnanimitatem 917-3.
Filii. Filiorum erga parentes : officia pietatis 819—823. Eorum do­
minium in bona externa 175, 176, in bona proprio labore acqui­
sita 177. Eorum iura in successione haereditaria 501, 503, 505-A.
Eorum libertas in eligendo statum vitae 822-2. Eorum emanci­
patio 175-Ç-3. Eorum furta ex bonis parentum 406-b. Eorum
obligationes quantum : ad sanctificationem festorum 689-5, 7°3-2>
ad legem ieiunii et abstinentiae 967-d.
Fiscus, in successione legali 505-B-2, in percipiendis tributis 630,
631, in monopolio 534, 535.
Fodinae, Earum occupatio 209.
Foenus 576. Eius illicita perceptio vi ipsius mutui 577. Eius licita
perceptio ex titulis extrinsecis 578. Eius liceitas in hodiernis oeco­
nomicis conditionibus 579. Eius iusta taxatio 583-B. V. etiam
Usura. Nauticum foenus 599.
Foetus. Eius illicita occisio vel eiectio e sinu matris 363.
Forensia opera die festo prohibita 687.
Forma contractuum 453-C. Forma legalis : in donatione 484, (eius
valor in. conscientia 486), in testamento 492, 493, in emptionevenditione 524, in hypotheca 609.
Formalis inobedientia 844.
Fornicatio 1006.
Fortitudo. (Tractatus de Fortitudine. Divisio Tractatus 901). Forti-

Ιθθ6

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

tudinis : notio 899, definitio 900. Est virtus 902, virtus cardinalis
905. Eius : obiectum materiale, materiale primarium et formale
903, 906 ; actus : sustinere et aggredi 904, 907, martyrium 908—
910 ; medium 911 ; partes intégrales et potentiates 914 ; praecepta
932. Donum Spiritus Sancti et beatitudo Fortitudini annexa 932.
Vitia Fortitudini opposita 912, 913.
Fratres, sorores : quoad successionem legalem 505-3, 503-111.
Fraus, opposita prudentiae 43-c. Fraus seu dolus in damnificatione
289, 291, in contractibus 458, 460, in emptione-venditione 521,
in contractu societatis 561, in assecuratione 595-li-in, 597-1, in
ludo 6po-C, in speculationibus Bursae 604-11-in, in tributis 630, in
militia praestanda 632—634.
Fructificatio, species accessionis 220, 221.
Fructus, in accessione 221. Rei fructus restituendi a possessore :
bonae fidei 299-B, malae fidei 303-B.
Frustulum, die ieiunii 958-B.
Fuga rei e carcere 641-B.
Furtum. Eius definitio 403, species 403, gravitas 404, gravitas absoluta
vel relativa : ratione materiae 405, ratione circumstantiarum 406,
ratione coalescendae 407. Causae a furto excusantes : necessitas
410—412, occulta compensatio 413. Restitutionis rei injuste ac­
ceptae : conditiones 291—293, obligatio 294, 295, mensura : in
acceptione voluntaria vel involuntaria 296-A, in acceptione ex errore
296-B, in acceptione dubia 296-C, an restitutio fieri possit ex bonis
diversi ordinis 297. Restitutio rei iniuste detentae, υ. Possessor.
Furtum sacrilegum 805-2, 806. Furtum rei profanae in loco sacro
403-2-a, 806-5.
Geomantia 777-1.
Gestio negotiorum, contractus 592.
Gnome, pars prudentiae 29-3.
Gradus consanguinitatis quoad peccatum incestûs 1012,
Gratiarum actio, pars orationis 675, 878.
Gratitudo 875. Eius gradus 879. Causa excusans a simonia 814-C.
Gratuitus contractus 453-B.
Gula, ut opposita temperantiae 977, 978.
Habitatio, species usûs, 162.
Haeredes (legatarii) testamentarii 494. Eorum iura et officia 494. In­

capaces accipiendi haereditatem 498. Haeredes necessarii, ipsisque a iure reservata pars haereditatis (legitima) 501. Haeredes
ab intestato, seu sucçessores legales : regulares 505-A, irregulares
505-B, exclusi 506. Facultas haereditatem acceptandi : simplis
citer 507-A, sub beneficio inventarii 507-B, facultas repudiandi
507-C. Haereditatis : partitio 508, rescissio 510-1, assecuratip,
510-2. Collatio bonorum 508, an liget conscientiam 509. Acci­
piens haereditatem a possessore dubiae fidei, ad quid teneatur
307, 308. Restitutio haeredibus facienda ob homicidium 375.
Haruspicium 777-1·
Herus, v. Dominus.
Historia systematum pro usu probabilitatis, Appendix.
Homicidium 355, v. Occisio. Homicidium : casuale 363-3, sacri­

legum 805. Restitutio ob homicidium 375, 376.

Honestas, pars temperantiae 944, pars modestiae 1063.
Honor Deo debitus, obiectum virtutis religionis, v. Cultus. Honor

debitus : parentibus 821, superioribus 833, 836—838. Honor,
bonum hominis 417 ; eius laesio per contumeliam 436, laesionis

INDEX ALPHABETÏCUS

IOO7

reparatio 447. Honores : obiectum distributivae iustitiae 621,
virtutis magnanimitatis 915.
Hora refectionis diebus ieiunii 956.
Humilitas 1041—1047. Ei non opponitur vera magnanimitas 915-4.
Hydromantia 777-1.
Hyperdulia 836-b.
Hypnotismus 347, 348.
Hypotheca 609.
Hypothecarii census 560-2-c. Hypothecaria debita 324.
lactantia 867.
Idololatria 774—776.
Ieiunium: naturale, eucharisticum, morale, ecclesiasticum 949.

leiunium est actus : virtutis 950, virtutis abstinentiae 951. Ieiunium
ecclesiasticum 952. Eius praeceptum : universale 952, 953, par­
ticulare 953-:« fine. Tempora ei dicata 953 Eius obiectum essen­
tiale, i. e. unica in die refectio 954 ; refectionis licita : duratio
955, hora 956, dilatio 959-A, anticipatio 959-B, interversio 959-C.
Cibi vetiti vel non vetiti, itemque potus : extra refectionem 957, ■
in collatione et frustulo 958. — Legis abstinentiae : obiectum
961, 964, tempora 963. Quinam teneantur lege ieiunii et absti­
nentiae 965. Causae excusantes (966) a lege abstinentiae 967, a
lege ieiunii 968, causa dubie excusans 969 ; causa eximens, seu
dispensatio 970—972. Gravitas obligationis 973 : quoad ieiunium
974, quoad abstinentiam 975. Cooperatio ad legis violationem 976.
lentaculum seu frustulum, diebus ieiunii 958-B.
Ignorantia : vitians contractum 458, votum 712. Ignorantia : excusans
a restitutione 336.
Illegitimi filii. Eorum exemptio a potestate parentali 175. Eorum
officia et iura erga parentes 388-5. Eorum iura quoad haereditatem
498-B-4, 501, quoad successionem legalem 505-A-1. Obligationes
patris vel matris erga eos si sint naturales 384, 385, si adulterini
vel spurii 386—388.
Illusio, species irrisionis 440.
Imagines Beatorum : earum cultus 838.
Immodestia habitûs 1066, 1067.
Immunitas ecclesiastica. Eius sacrilega violatio 804-1-2, 805-2, 806-5.
Poenae canonicae in violatores 807-4.
Impatientia 926.
Impensae, v. Expensae.
Imperium, actus principalis prudentiae 13.
Impietas, seu irreligiositas 790.
Impletio voti 724—730.
Implicitus seu virtualis contractus 453-C.
Impotentia excusans : a restitutione 336—338, a missa de praecepto

703, 704, a lege ieiunii et abstinentiae 966—968.
Improperium 437-3.
Imprudentia 35—38.
Impuberes, t). Minorennis.
Impudicitia 1024—1026.
Imputabilitas actionis damnificativae 290—293.
Inadvertentia ut est vitium : contractus 458, voti 712.
Inanis gloria : ut opposita magnanimitati 918-3°.
Inarescentia 1036.
Incarceratio 372.
Incestus 1012.
Inconsideratio, opposita prudentiae 37-b, 38.
Inconstantia, opposita prudentiae 37-c, 38. Inconstantia, seu mol­

lities, opposita perseverantiae 929.

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

I008

Incontinentia 1031,est minus peccatum quam intemperantia 1032-1-2,

est turpior in concupiscentia quam in ira, 1032-3.
Individualismus iuris obiectivus 154-C.
Industriales fructus et fructus solius propriae industriae 221. Eorum

restitutio a possessore : bonae fidei 299-B, malae fidei 303-B.
Infans, v. Minorennis.
Infirmitas, excusans ab audienda Missa 703, a Jege : abstinentiae

967-b, ieiunii 968-1.
Infirmus. Eius obligatio quoad propriam sanitatem 353-4-c.
Informis : contractus 45 3-C, G, 454, donatio 484, informe testamen­

tum 492, 493. Valor, in conscientia, informis contractus 454,
donationis 485, testamenti 493.
Ingratitudo 878, 879.
Inhabilitas: ad ineundos contractus 467, 468, ad donandum, ad
condendum testamentum 497.
Iniuria, actualis iniustitia 236. Eius definitio 237, species 238, gra­
vitas 239, 244, species, ratione obiecti : illegalis seu generalis, et
particularis circa distributiones et commutationes 241—243.
Actus iniuriae speciales 343, v. singulos ibidem enumeratos. Iniuriae
reparatio, v. Restitutio. Principia iuris : Scienti et consentienti
non fit iniuria 245, Domino irrationabiliter invito non fit iniuria 246,
Sola intentio iniusta non constituit iniuriam 247.
Iniustitia, ut habitus 236, 240. Eius species 241—243.
Innocens. Eius directa occisio est illicita 359, 363. Eius indirecta
occisio potest esse licita 360. Eius condemnatio : per iudicem 637,
per iuratos 639.
Innominatus contractus 453-E.
Inobedientia 844.
Insensibilitas, opposita temperantiae 941.
Instituta. Eorum Capacitas : contrahendi 468-IV, donationes accipiendi

498-6-7.
Instructio filiorum : officium parentum 820-B.
Intégrales partes virtutum 22, prudentiae 23-25, iustitiae 249-250,

fortitudinis 914-B, temperantiae 944.
Intellectus, intelligentia, pars integralis prudentiae 23, 24-2.
Intemperantia 942.
Intentio requisita : in oratione 671, in audiendo Missam 702, in voto :

emittendo 711, adimplendo 724, in iuramento 743, 748-1, 799-1°,
in contractu 456-c.
Interdicti civiliter quoad contractus 468-11, quoad donationes et testa­
mentum 497-3, 498-4.
Interdictiones civiles, quoad bonorum administrationem 468-11,
quoad modum contractûs 499. Earum valor in conscientia 500.
Internationalis iustitia 256-4.
Interni actus ut obiecta obedientiae 842.
Interpositio, in donatione vel testamento 499-1.
Interpretatio: voti 728—731, iuramenti 748, 758, contractus 471.
Interruptio refectionis, die ieiunii 955.
Interversio refectionum, die ieiunii 959-G.
Intimiditas, opposita fortitudini 913.
Invalidus, v. Nullus.
Inventarium, conficiendum ab usufructuario 161-c. Beneficium inven­

tarii 507.
Inventio, modus acquirendi dominium 213. Inventio thesauri 214,

rerum amissarum 216, rerum derelictarum 218.
Inventor, Eius dominium in opus suum 192.
Invocatio : sanctorum 678-5, animarum purgantium 666. — In­

vocatio daemonis 785.

INDEX ALPHABETICUS

1009

Ira: ut opposita mansuetudini 1038, eius gravitas 1039.
Iracundia 1036-1039.
Ironia,* species mendacii 868.
Irreligiositas 790.
Irreverentia, υ. Reverentia.
Irrisio 437-2, 440. Ut est actus eutrapeliae 440-m fine.
Irritatio voti 734 ; quibus competit irritatio : directa 735, indirecta

736; irritationis conditiones 740. Irritatio voti inter coniuges
735-3, 736-2. Irritatio iuramenti promissorii 757. Irritatio : con­
tractais 454, contractus simoniaci 815.
Iudex 636· Eius requisitae dotes : lurisdictio, scientia, integritas 636A-C. Eius officia : in adimplendo munere 637 ; erga accusatum
quem privata scientia noverit : reum 637-3-a, innocentem 6373"b ; erga accusatum dubie reum 637-3-c, 91-C ; in applicando
legem manifeste iniustam 737-3-d ; in reparatione iustitiae laesae
636-B-C, 638. Iudex instructionis 640.
ludiciales actus diebus festivis prohibiti 687.
Iudicium, ut actus prudentiae 13. Iudicium, conditio iuramenti 751,
adjurationis 761. Iudicium temerarium 418, 419, eius malitia 420,
eius reparatio 444. Iudicium ut est actus distributivae iustitiae
612, 613, eius liceitas 614, peccatum oppositum, i. e. acceptio per­
sonarum 616, 617, iudicium publicum 615.
Iuramentum. Eius definitio 742. Conditiones ad validitatem : est
actus rationis praesupponens actum voluntatis 743, est invocatio
testimonii divini 744, 745. Eius liceitas 749. Eius conditiones
ut sit licitum 750—754. Eius distinctiones in : verbale, reale
et mixtum 742-2'22 fine, contestatorium et execratorium seu imprecatoriüm 743-in fine, explicitum et implicitum 745-in fine,
assertorium et promissorium 746. Est actus virtutis religionis
747. Iuramenti promissorii : conditiones 756, 754, effectus 755,
obligatio 755, est minoris obligationis quam votum 755-1, ad­
mittit parvitatem materiae 755-2. Iuramenti : impletio, cessatio,
irritatio 757, interpretatio 758. Consuetudo seu habitus iurandi
799-2 ; petitio iuramenti vitiosi an liceat 799-3. lutamenta politica
874. Iuramentum additum contractui 758-c-d, 475. Iuramenti
violatio, i>. Periurium.
lurati 639.
Iuridica culpa 293, obligans ad restitutionem 293.
lurisdictio. lurisdictio publica civilis ut est in indicé 635 ; facultas
confessarii : commutandi vota 739, 740, dispensandi in lege ieiunii
et abstinentiae 971-5. Facultas : confessarii ordinis mendicantis,
dispensandi in votis non reservatis 737-4.
Ius, obiectum iustitiae. Eius notio : ius obiectivum et subiectivum,
seu passivum et activum, ius normativum 149. Definitio iuris
obiectivi et subiectivi 150. Essentia iuris 151, 155. Eius funda­
mentum : proximum 152, ultimum 153. Eius species : ius naturale
et positivum 156 ; ius politicum, paternum, dominativum, oecor
nomicum 157-A, strictum et non strictum 157-B ; ius in re et ius
ad rem 158. Ius in re, seu dominium proprietatis : eius species,
obiectum, subiectum, acquisitio, v. Dominium· Adagium : Summum
ius summa iniuria 893-2. Errores circa naturam et fundamentum
iutis 154.
Ius gentium 396-5.
lusiurandum, v. Iuramentum.
Iustitia. (Tractatus de Iustitia. Divisio Tractatûs 132.)

I.) Iustitiae, ut est habitus : notio 134 ; definitio 135 ; pro­
prietates 136—138 ; obiectum : materiale 139, 140, materiale pri­
marium, i. e. iustum 139-2, formale quo, i. e. motivum 139-3,

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

1010

142 ; medium, i. e. medium rei 141, 253-3 ; actus proprius : red­
dere cuique suum 143 ; distinctio ab aliis virtutibus 145 ; excel­
lentia 146—148.
II.) lustitiae : subiectum 144 ; obiectum, v. Ius. lustitiae :
partes intégrales 250-251 ; partes subiectivae, v. Legalis iustitia,
Commutativa iustitia, Distributiva iustitia ; partes potentiales :
religio 645—815, pietas 816—832, observantia 833—-848, veritas
849—874, gratitudo 875—880, vjndicatio 881, 882, liberalitas
884—887, affabilitas 888, 889, aequitas, seu epichia 890—893.
III. ) Donum iustitiae annexum, i. e. Pietas 894. lustitiae prae­
cepta 896—898. Peccata opposita iustitiae, υ. Iniuria. Iustitia,
conditio iuramenti 753, adiurationis 751.
Kantismus, eius doctrina quoad essentiam iuris 154-C, D.

Labor : ut est titulus dominii 201 ; non est titulus unicus dominii

212, nec valoris oeconomici 401-2. Labor : prohibitus diebus fe­
stivis 686, excusans a simonia 814-C, excusans a ieiunio 968-4—6,
ab abstinentia 967-c. Contractus laboris 549—557, v. LocatioConductio.
Latria 646, v. CULTUS.
Laus Dei, actus religionis 764.
Laxa conscientia 116, 117. Eius signa 118, causae et effectus 119,

remedia 121, 122. Non est regula prudenter agendi 120.
Laxismus 77-6. Nota historica circa ipsum. Appendix-TV-2.
Legale proemium, sive Titulus legis civilis, ad liceitatem foenoris578-5·
Legalis iustitia. Eius : notio 259, subiectum 260, 265-1-4, necessitas

262. Eius obiectum : bonum commune 264 : bonum totius socie­
tatis 265, bonum commune : quaenam includat 267—269, in
quonam principaliter consistat 265. Boni communis procuratio :
per ipsam societatem 263, per cooperationem singulorum 264, per
societatis rectores 267, 271. Doctrina Ecclesiae circa procurationem
boni communis 269, 270. Defensio boni communis, v. Bellum.
Legatarii: universalis, titulo universali, titulo particulari : eorum iura
et officia 494, 508.
Legatum 490-nota 1°. Legatum informe ad causas pias 493-4.
Legitima pars, in re haereditaria 501. Eius determinatio per varia
iura civilia 501, v. etiam Testator.
Legitimates filius 175-b.
Legitimus filius 175.
Lenitas 1040.
Lex. Principium : Lex dubia, seu incerta, non obligat 92.
Liberalitas, ut virtus 884, 885, ut titulus excusans a simonia 814-C.
Libertas, conditio contractus 456, 461, conditio voti 711-3.
Licitatio 528, 529.
Lignatio 210.
Litigium, oppositum affabilitati 889.
Litterae. Illicita aperitio aut lectio litterarum 856. Litterae cambiales
567.
Locatio-conductio, contractus 540. Eius species 540-7. Locatio
rerum eiusque species 541. Obligationes : locatoris 542, condu­
ctoris 543. Locatio agrorum et emphyteusis 544. Locatio operis
545, obligationes : conductoris 546, locatoris 547. Conspirationes
conductorum 548. Dispositiones, circa locationem : iuris civilis
544, 548-3, iuris canonici 544-4. Locatio operarum, seu contractus
laboris 549, obligationes : operariorum 550, dominorum 551, v.
Sai.arium.
< Lock-out >, seu dimissio operariorum 557.

INDEX ALPHABETICUS

IQII

Locus sacer 805, 1013-2. Actus quibus polluitur 805, 1013-2. Locus

debitus : pro Missa audienda 701.
Longanimitas 927.
Loteria, contractus 602.
Lucrum cessans, titulus : augendi vel minuendi pretium 516-2,

percipiendi foenoris 578-2 ; causa excusans ab audienda Missa
703-4·
,
Ludus, ut contractus 600, ut obiectum eutrapehae 1060, 1062.
Luxuria, ut opposita castitati iooq, iooi, eius malitia 1002, 1003,
eius species 1005. Peccata luxuriae : iuxta naturam 1006—1013,
contra naturam 1014—1019, interna 1020—1023, imperfecta
1024—1028. Luxuria sacrilega 804-3, 1013.
Luxus, seu fastus, oppositus modestiae 1065,
Macerationes : earum prudens usus 353-2.
Magia 78^-B.
Magister. Eius obligationes : erga discipulos 829, quoad docendi

mimus in scholis açatholicis 827. Officia discipulorum erga suos
magistros 823.
Magnanimitas 915—917.
Magnetismus 347.
Magnificentia 921.
Maiorennis filius 175.
Maledictio in Deum, in proximum 441.
Malefactor. Eius iusta : occisio 356, 357, mutilatio 370, verberatio
371, incarceratio 372.
Maleficium 785-B, 789-4.
Mandans, cooperator iniustus 311. Eius obligationes erga damnifiçatum 311-A, erga mandatarium 311-B.
Mandatum, contractus 588. Obligationes mandatarii 589, mandan­
tis 590.
Mansuetudo 1033—1035.
Maria sanctissima. Eius cultus hyperduliae 666, 836. Eius invocationis
praeceptum 678-5. Eius martyrium 908-1.
Maritus. Eius obligationes et iura in usu matrimonii, v. Coniuges.
Eius erga uxorem officia pietatis 831. Eius potestas, secundum
variarum gentium iura, in administrandis familiae bonis 180—
182, 184—190. Eius potestas vota uxoris irritandi 735, suspen­
dendi 736.
Martyrium 908—91p. Martyrium : baptismus sanguinis 910.
Marxismus 394-11, 395-30·
Mater. Eius erga prolem officia pietatis 825, 826. Eius obligationes
erga prolem natam : ex stupro 384-2, ex adulterio 388. In pro­
curatione directa abortus : peccat 363.
Materia gravis vel levis in peccato furti : de se 405, ratione circum­
stantiarum 406, ratione coalescendae 407. Materia contractûs 464 ;
v. singulos contractus.
Materialismus, quoad essentiam Iuris 154-A.
Matrimonialis, conventio seu contractus, 184.
Matrina, v. Patriots.
Medicinae quoad ieiunium ecclesiasticum 957.
Medicus. Eius obligationes 378—381. Eius restricta, ex lure, capa­

citas acceptandi donationes 498-B-30.
Medium. Necessitas medii et necessitas praecepti 94-50. — Medium

rei et medium rationis in virtutibus determinatur a prudentia 12.

Memoria, pars integralis prudentiae 23, 24.
Mendacium 857—859. Liceitas amphibologiae et restrictionis, non

mentalis, sed realis 860—862. Gravitas

falsi testimonii 863.

1012

summa theologiae moralis

Mendacii species 864—868. Casus, frequentius occurrentes, a
mendacio excusabiles 869—874. Mendacium : in iudicio publico
641-B, 643-C.
Mensa : nummularia, sive banca 568-2.
Mercatores. Fraudes ab ipsis vitandae : in emptione-venditione,
v. Pretium, in occulta coinpensatione 416-3.
Mercatus diebus festivis prohibiti 687.
Merces, ». Salarium.
Meretricium 1007. An liceat meretrici retinere meretricii pretium

465, 466.
Merx, materia venditionis 513.
Mesmerismus 347.
Metus, vitium : voti 713, contractûs 461—463. Non tollit obligationem

iuramenti 756.
Militia, v. Bellum.
Minister cultûs.Eius restricta capacitas acceptandi donationes 498-B-30.
Minorennes. I.) Minorennes, qui a iure canonico, vocanttir: infantes
vel parvuli. Hi : capaces sunt dominii 173, non administrationis

bonorum 467, 468, 498.
II. ) Minorennes, qui a iure canonico vocantur impuberes. Hi
ab expleto septennio tenentur lege audiendae Missae 698, lege
de requie festiva 688, lege abstinentiae a cibis vetitis 965.
III. ) Minorennes, ex utroque iure, quinam sint 175-C-2.Horum
ex iure civili, dominium 176—178. Eorum emancipatio 175-C-3.
Iura, quoad bonorum administrationem : nondum emancipato­
rum 468-A, 469-iv, emancipatorum 468-B, 497-10, 498-A-2.
Eorum bona non sunt praescriptibilia 228-2-b, c.
Misericordia, Eius distinctio a pietate 818-4.
Mixtus contractus 453-B.
Moderamen inculpatae tutelae 361, 362.
Modestia : morum 1057, 1058 ; in ludis 1060 ; cultus 1063,1066-1068 ;
modestia, virtus generalis, temperantiae adnexa 946.
Mohatra, contractus 533.
Mollities, opposita perseverantiae 929; peccatum luxuriae 1014-1.
Moneta, v, Pecunia.
Monismus naturalis 154-A.
Monitio poenitentis, officium confessarii, 69.
Monopolium 534-536.
Montes pietatis 580-d-a.
Mora culpabilis in facienda restitutione 333 in servando contractu 472.
Moribundi. Regulae agendi cum ipsis : in suadenda restitutione 286,

334·

Morositas, opposita affabilitati 889-B.
Mors. An liceat optare sibi mortem 354-2. — Donatio mortis causa

488. Mortis pericula, obiectum materiale fortitudinis 903, 906.
Mortificationes. Earum prudens usus 370-h.
Mortui. Eorum ius ad famam 426-C. Mortui civiliter quoad con­

tractus 468-11, 497-50, 499-5°.
Mulier, Decens mulierum ornatus 1066; indecentiae peccata 1067,1068.
Munera publica, obiectum distributivae iustitiae 618, 619.
Munus, in simonia 806-2.
Mutilatio 370 ; ut inducens obligationem restitutionis 375—377 ;

mutilatio malefactoris 370.
Mutus, cooperator iniustus 316.
Mutuum, contractus 574, 575. Licita perceptio foenoris in mutuo,
v. Foenus. Peccata in mutuo, v. Üsura.
Mysticum testamentum 492-3.

INDEX ALPHABETICUS

ΙΟΙ3

Narcotica. Eorum licitus vel illicitus usus 989.
Naturales filii, v. Illegitimi.
Naufragium. Res naufragio amissae non habendae ut derelictae 219.
Necessitas medii et praecepti 94-5. Necessitas excusans : a furto 410,

411, a restitutione facienda 337, a requie festiva 689, a missa de
praecepto 703-1.
Necromantia 777.
Neglectus cultûs, oppositus modestiae 1064.
Negligentia, opposita prudentiae 37-d, 39, 40 ; opposita studiositatj
1055 ; ut inducens obligationem restitutionis 316, 317, 630.
Negotiatio 538 ; clericis et religiosis interdicta 539.
Negotiorum gestio, contractus 592.
Nepotismus 622.
Nomen, Vana usurpatio divini Nominis 767, 768.
Nominatus contractus 453-E.
Non manifestans, cooperator iniustus 316. Eius obligatio restituendi
316,317.
Non obstans, v. Non manifestans,
Notorietas iuris et Hotorietas facti 43Q.
Nudus contractus 453-G. Nuda proprietas 158.
Nullus contractus, ex iure civili, 454, ratione erroris 459, ratione doli

460, ratione violentiae 461, ratione metûs 462, ratione obiecti 464,
ratione conditionis adiectae 465, ratione subiecti 467—469.Nullitas
voti 71 r, 716—719. Nullitas iuramenti 743, 756.
Numismata. Superstitio in eorum usu vitanda 789-2-c.
Nundinae, diebus festivis prohibitae 687 ; quaenam est obligatio mani­
festandi defectus mercium quae iri nundinis venduntur 521-11-B.
Obedientia 839—845, 848-3.
Obiectivismus transcendentalis, ut error circa essentiam iuris 154-C.
Oblatio, actus virtutis religionis 705 ; eius obligatio 706, 708, eius

obligatio ex iure ecclesiastico 708.
Obligatio: legis, v. Cqnscientia. Obligatio voti, v. Votum. Obli­
gatio contractûs, υ. Contractus. Obligatio iuramenti promissorii
755—758. Obligatio praecepti, v. singula.
Obsecratio, pars orationis 675 ; species adiurationis 760ΤΙ.
Observantia, pars iustitiae 833—835. — Vana observantia, species

superstitionis 785—789.
Observatio festorum 685. Obligatio abstinendi ab operibus servili­

bus 686, ab operibus forensibus 687. Obligationis extensio 688.
Causae excusantes 689. Obligatio audiendi Missam, v. Sacrifi­
cium.

Occisio sui, directa vel indirecta 349 ; malitia occisionis directae 350,

351 ; poenae canonicae in suicidas 350-3 ; liceitas occisionis in­
directae 352 ; illicita temeritas in mortis periculis 353. Occisio
proximi directa vel indirecta 355 ; potestas auctoritatis legitimae
occidendi malefactores 356—358. Occisio innocentis directa 359.
indirecta 360, 364. Occisio iniusti aggressoris 361, 362 ; infantis,
seu embryotomia et abortus 363 ; occisio proximi casualis 363-3,
tyranni 364-5.
Occulta compensatio 413—416.
Occupatio, modus acquirendi dominium 203, 212. Occupatio : ani­
malium 204—208, fodinarum 209, lignorum et herbarum 210,
praedae factae in bello 211, rerum derelictarum 218.
Officia publica, obiectum distributivae iustitiae 619.
Officiales publici. Eorum : obligatio denuntiandi crimina 640 ; obli­
gatio restituendi propter cooperationem negativam ad damnum
316, propter fraudulentiam vel negligentiam in officiis suis 630.

1014

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Officiosum, seu professionale, secretum 852-c ; eius obligatio 854-ΠΙ.

Mendacium officiosum 859,
Officium excusans ab audienda Missa de praecepto 703-4-b.
Olographum testamentum 492-B-i.
Omen, species divinationis 777-2-a.
Omissio ut est peccatum iniustitiae 251. Omissio alicuius partis in

Missa audienda 700.
Onanismus 1014-4.
Onera publica, pbiectum distributivae iustitiae 623.
Onerpsus contractus 453-B.
Opera, diebus festivis prohibita : servilia 686, forensia 687 ; prohibi­

tionis gravitas 688 ; causae excusantes 689. Opera liberalia 686.
Operarii. Operariorum conductio, seu cpntractus laboris, v. Locatio-

Operariorum dimissio (loCk-out) 557. Operariorum
assecuratio 596. Eorum : obligationes 550, iura 551, v. Salarium.
Eorum furta in officinis domini 406-e. Quandonam, excusantur a
lege abstinentiae 968-4, et ieiunii 967-c.
Operationes chirurgicae 370.
Operistitium 556.
conductio.

Opifices, v. Operarii.
Opinio 71—73. Opinio probabilis 72, n. Probabilitas. Prudens opi­

nionum usus a confessario servandus 107-C.
Oppressio mulieris, n. Violentia.
Opus. Locatio operis 545.
Oraculum, species divinationis 777-10.
Oratio 661, 662 ; est : actus rationis 663, religionis 664. Quinam orare

possunt 665 ; quosnam orare possumus 666, pro quibus 667,
quaenam orando petere 668. Oratio mentaljs et vocalis 669. Ad
orationem vocalem requisita : prolatio verborum 670, intentio
671, attentio 672 ; oratio dominica eiusque excellentia 673. Oratio
publica et privata 674. Orationis : partes 675 ; necessitas 676,
677, 680 ; obligatio eiusque extensio 677, 678 ; effectus 679.
Oratoria, quoad implendum dominicale praeceptum 701-2, 704-3.
Ordalia 365-in fine.
Ordo : in restitutione facienda 324, 325, inter successores legales 505.
Orgamim, eius in ecclesia usus 766.
Ornatus mulierum 1066—1068.
Oscula impudica 1027—B.
Otium vitandum non excusat a lege de requie festiva 689-4.
Pactum de re türpi, quoad validitatem 465-466. Pactum alimentationis

566. Pactum retrovenditionis, seu reemptionis 531, 532.
Palpo, cooperator iniustus 312.
Papa, v. Pontifex.
Paraphernalia bona 181, 184-E, 185.
Parentes. Eorum erga filios officia 824—828 ; cui parentum haec

incumbunt officia in casu : adulterii 386, stupri 384-1, stupri
ροή iniusti 384-11. Obligatio parentum quoad scholas pro filiis
eligendas 827. Eorum obligationes quoad damna a filiis illata
316-7. Potestas parentum circa vota filiorum 735, 736, circa dis­
pensationem a ieiunio et abstinentia 972-3. Eorum obligatio quoad
electionem statûs vitae pro filiis 822-2, 828-b.
Parochus. Parochi jurisdictio. Includit: facultatem dispensandi in
lege : de requie festiva 689, de audienda Missa 703-3, de ieiunio
et abstinentia 971. — Non includit: potestatem dispensandi in
votis non reservatis 733-5.
Participans, cooperator iniustus 315.
Partitio haereditatis 508.

INDEX ALPHABETICUS

ΙΟΙ 5

Parvifieentia, opposita magnificentiae 922.
Pastio 2to.
Pater. Eius officia pietatis erga filios 825—828. Eius iura in bona

filiorum 176—178. Potest irritare vel suspendere filiorum vota
735» 736· Non potest filios dispensare a lege abstinentiae 972-3.
Obligationes patris erga prolem natam ex stupro : iniusto 383)
non iniusto 384, ex adulterio 386, 387 ; restitutionis obligatio ac
modus 388.
Patientia 923—925.
Patria, ut obiectum pietatis 816, 835-1.
Patrimonialia clericorum bona 194—196·
Patrini, loco parentum, officia pietatis 829.— Patrini in duello 366-A.
Pauperes. Eorum sublevatio non est commutativae iustitiae 412-2.
Obligatio, erga eos, clericorum 195. Necessitas, eos a furto excusans
410—412. Tribuenda pauperibus bona restitutioni obnoxia 323.
Pax, ut est societatis bonum 265. Pax restituenda ut est causa justi­
ficans bellum 273-39 ; concedendae pacis iustae conditiones 274-C.
Peculatus 403-in fine.
Pecunia, mensura valoris rerum 511, 514 ; est de se infructuosa 577-2,
581-3. Illicitus usus, in emptione, pecuniae falsae 522-111. Pecunia,
obiectum çambii 567.
Periculum sortis, titulus percipiendi foenoris 578-3. Pericula mortis,
famae, etc. v. Mors, Fama, etc.
Periurium 795—799.
Permutatio, contractus 537.
Perplexa conscientia 113—115.
Perseverantia 928.
Persona moralis, eiusque dominium 198—20O. Eius capacitas : contra­
hendi 468-iv, acceptandi donationes et legata 498-6-7, vel et suc­
cessionem legalem 505-B-2. — Persona sacra, quoad sacrilegium
804, 1013.
Personale sacrilegium 1013.
Pertinacia, ut est vitium oppositum perseverantiae 929.
Petulantia, opposita modestiae 1059.
Pharisaica conscientia 117-c.
Philotimia 915-3.
Philtrum, maleficium 785-B.
Photographia, ars liberalis die festo licita 686.
Physiogonomia, species divinationis 777-2-a, 781-in fine.
Pietas, pars iustitiae 816. Eius obiectum 817. Eius distinctio : a stricta
iustitia 818-1, a iustitia legali 818-2. Pietas erga Deum 818-3.
Opera pia seu opera misericordiae 818-4. Officia pietatis : filiorum
erga parentes 819 : dilectionis et adiutorii 820, reverentiae et ho­
noris 821, obedientiae 822 ; discipulorum erga magistros 823 ;
famulorum erga membra familiae 823-4.— Officia pietatis : paren­
tum erga filios 824 : dilectio 825, educatio 826, 827, providentia 828;
magistrorum erga discipulos 829 5 domini erga famulos 829-3 >
mutua inter coniuges 830—832. Pietas erga patriam 816, 835-1.
— Pietas, donum Spiritus Sancti 894.
Pignus, contractus 608.
Piscatio 208.
Plagiatus, species furti 403-in fine.
Poena. An excuset a poena: culpa mere juridica293. —Poena capitalis
356—358. Contractus sub poena 474-4 ; poena conventionalis, titulus
percipiendi foenus 578-4.
Pollicitator, in contractu 451-4-50.
Pollutio ut peccatum luxuriae 1016—1018. Pollutio nocturna X019. —
Pollutio loci sacri 805, 1013-2.

ιοι6

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Pontifex Romanus. Eius potestas : dispensandi in votis 737 ; conce­

dendi compositionem : circa bona restitutioni obnoxii 340-4,
circa legata pia 493-4. Summo Pontifici reservata vota 738.
Posidvismus iuridicus 154-B.
Possessio, signum dominii 164-3. Possessio praescriptive 228. Prin­
cipium possessionis : Melior est conditio possidentis 86, 93 et nota.
Possessor rei alienae 298. Possessor bonae fidei quoad restitutionem
299 ; restitutio : si possessores fuerint plures 300, si possessor rem
acceperit a fure 301. — Possessor malae fidei 302, quoad restitu­
tionem 303 ; restitutio : si res aeque periisset apud dominum 304,
si res habuerit varium valorem 305. — Possessor dubiae fidei 306,
quoad restitutionem in casu dubiae fidei : antecedentis 307, sub­
séquentes 308.
Postulatio, pars orationis 675.
Potentiales partes virtutum 22, prudentiae 29-30, iustitiae 257-258,
fortitudinis 916-6, temperantiae 946.
Potestas civilis : legislative 267—269, coercitiva 288.
Potus, quoad ieiunium ecclesiasticum 957.
Praeceptum. Lit est obiectum obedientiae 839, 840. Necessitas medii
et praecepti 94-5.
Praecipitatio, opposita prudentiae 37-a.
Praeda. Occupatio praedae in bello 211, 274-3, 276-4.
Praefectus apostolicus, v. Vicarius apostoiicus.
Praelatus religiosus, v. Superior religiosus. — Praelatus nullius,
v. Episcopus.
Praemium (contractus ad), seu mercatus praemiatus 603-B-3.
Praescriptio 225. Praescriptio acquisitive (usucapio) et liberativa 225.

Praescriptio acquisitive, modus acquirendi dominium 226 ; eius
conditiones : res apta praescribi 227, possessio praescriptiVa 228,
titulus praescriptionis 229, bona fides : moralis, iuridica 230,
tempus requisitum, a hire civili 231-A, a iure canonico 231-B,
— Praescriptio liberativa 233, eius conditiones 235, tempus requi­
situm : a iure civili 233-wra, a iure canonico 234. An mala fides
antecessoris noceat successori 232.
Praescriptio eximens a restitutione 340-4.
Praesentia, ad audiendam Missam, ex parte corporis 701, ex parte
animi 702.
Praestigium, species divinationis 777-1.
Praesumptio, ut opponitur magnanimitati 928. Principia : In dubia
standum est pro eo pro quo stat praesumptio 86-2-a. Factum non
praesumitur sed probari debet 86-2-b. In dubio praesumptio stat pro
superiore 91-C-3.
Praxis, an differt a speculatione 82.
Precarium, species commodati 572-3.
Preces. Obligatio dicendi : preces matutinas et similes 678-3, preces
pro dispensatione a lege ieiunii et abstinentiae 972-5, v. etiam:
Oratio.
Pretium, materia emptionis 514. Valor rei eiusque pretium a quo

dependeant 514. Causae augmenti vel diminutionis pretii 514.
Pretium legale, vulgare, conventionale 5I7. Pretium supremum,
infimum, medium 517-b· Necessaria aequalitas inter mercem et
pretium 525 ; tituli extrinseci ad aequalitatem non servandam 516.
Usus pretii legalis, vulgaris, conventionalis 517-I-III. Determinatio
pretii iusti 514, 519-2. An specialis utilitas rei sit titulus augendi
pretium 518. Iniustitiae circa pretium iustum : ex parte vendito­
rum 514, 519, 520, ex parte emptorum 520. — Iustum pretium
in contractu assecurationis 595. — Pretium simoniacum 808-2.
Primitiae ecclesiasticae 705.

INDEX ALPHABETICUS

1017

Principalis contractus 453-F.
Principes. Eorum obligationes 846, 847 ; 265—271.
Principia moralitatis reflexa 75, v. Conscientia I.) Principia iuris

circa dominium 160, circa iniustitias 245—247.
Privatio boni sperati, ut est effectus actionis daijmificativae 291-c. d.
Privilegium creditorum, seu creditores privilégiât! 324. Privilegium

fori et canonis 804-1-2.
Probabiliorismus, probabilismus,

aequiprobabili^mus 77. Contro­
versia inter tria systemata 92, 93 ; 97, 98. Nota historica circa ipsa.

Appendix.
Probabilitas, probabile 72, 73. Probabilitatis gradus 74. Probabilitas

summa, seu certitudo late dicta 75-B. Probabilitatis usus : theoreticus 95—98, practiçus 100-104.
Procurator : in iuramento quod canones exigunt vel permittunt 748-2.
Prodigalitas, opposita : liberalitati 887, magnificentiae (consumptio) 922.
Profusio, opposita magnificentiae 922.
Proles, v. Filii.
Promissio, in voto 706. Promissio, contractus 477—480. Obligatio

reparationis ex stupro sub promissione matrimonii 383, 384.
Proprietas, v. Dominium.
Providentia, pars prudentiae 25-1 ; officium parentum erga filios 828.
Proxeneta 525—527.
Prudentia. (Tractatus de Prudentia. Divisio Tractatûs 6.)

Definitio prudentiae : naturalis 3, supernaturalis 4. Prudentiae :
necessitas 5 ; subiectum : ratio practica 7—9, utens cogitativa 10 ;
obiectum materiale, materiale primarium et formale 11, 8-3°, ob­
iectum in ordine ad alias virtutes: non praestituit eis finem 12-10,
determinat medium rationis 12-2, ordinat ad finem 10-2 ; actus
I3> 14·
Prudentia est : virtus 15, virtus specialis 16, virtus intellectua­
lis 17, virtus moralis 11-3. Eius species 10-2, 18, 27. Eius causa 20.
Eius partes : intégrales 23—26, subiectivae 27, 28, potentiates
29—31. Eius amissio 21. Prudentiae supernaturalis subiectum 19,
eius distinctio a prudentia naturali 20. — Donum Spiritus Sancti
annexum : Consilium 32—34. — Peccata prudentiae opposita :
imprudentia 36—40, falsa prudentia 41—45. Prudentis conscien­
tiae efformatio, v. Conscientia.)
Publicum testamentum 492-B-2.
Pudicitia 997.
Puer, puella, v. Minorennes II.)
Pupillus, eiusque tutela 468-A.
Purus contractus 453-D.
Pusillanimitas, opposita magnanimitati 920.
Pyromantia, species divinationis, 777-1.
Pythonismus, species divinationis 777-1.
Quadragesimae tempus, dicatum ieiunio et abstinentiae 953, 963.
Qualificatus contractus 453-D. Furtum qualificatum 403-4-2.
Quasi-contractus 453-C-nota.
Rapina 403-4-2.
Raptus, species luxuriae 1009, mulieri oppressae quid liceat 362-2

3, 1010.

Ratio, pars prudentiae 2475.
Rationalismus, ut error contra essentiam iuris 154-C.
Realis contractus 453-C-b.
Recambium 570.
Receptor, cooperator iniustus 314.
Summa Theologiae Moralis II. — 65

IOl8

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Recompensatio beneficii 876.
Recursus, cooperatio iniusta 314.
Redemptio. Pactum redemptionis, seu retrovenditionis 531.
Redhibitoria vitia 521-11-Â.
Reemptio 532.
Refectio, diebus ieiunii 954—956.
Refectiuncula (collatio, frustulum), 958—960.
Reflexa : principia, certitudo 75. Usus principii reflexi, o. Conscien­
tia

I.)

Regimina matrimonialia secundum Ius civile apud varias nationes

184—190.
Regulares, v. Religiosi.
Relatio, contractus 603-B-2.
Religio, ut virtus. Eius : notio 645, definitio 646. Est virtus moralis

647. Eius obiectum materiale, materiale primarium et formale
647, 648-2. Eius medium 648-4. Eius distinctio a stricta iustitia
648-3, ab aliis virtutibus 648-6-9°. Eius excellentia 648-10. Eius
obiectum 649—654, v. Cultus. Eius actus 655. Ei opposita pec­
cata 769.
Religiosi. Religiosi omnes. Eorum dominium in bona temporalia 197,
342, 346-4, 406-c. Ipsis interdicta negotiatio 539, 605-3. Canones
Ecclesiae circa donationes ab ipsis faciendas vel recipiendas 489,
circa alienationem bonorum 524-B. Ipsis interdicta militia 276-2.
Religiosi regulares: sunt incapaces dominii 197. V, etiam Su­
perior religiosus.

Reliquiae servorum Dei, earumque cultus 838.
Remuneratoria donatio 481-3.
Reparatio : famae 444, 445, honoris 447, damni, v. Restitutio.
Res, ut sunt : obiectum dominii 166 ; obiectum dominii acquirendi :

res vacantes, derelictae, amissae 201, 202. Occupatio rei vacantis
vel derelictae, v. Occupatio ; inventio rei amissae 216. Res praescriptibiles, non praescriptibiles 227. Res quae possunt esse obiecta contractuum 461. Principia iuris : Res clamat domino, —
fructificat domino, — perit domino, — nemo ex re aliena locupletari
debet 160. — Res sacrae non sunt aptae esse obiecta contractûs

onerosi 464-3, 513, 808-3, nec sunt absolute praescriptibiles 2272-b. Earum violatio per sacrilegium 806, 807, 1013-3, per usum
divinatorium 789. Res spiritualis vel spirituali annexa in simonia 808.
Rescindibilis contractus 454-3.
Rescissio : contractûs 476, testamenti 495-3, partitionis, in re haereditaria 510-1.
Reservatio legalis bonorum haereditatis 50t. Eius in conscientia
obligatio 502.
Restitutio. Eius : definitio 278, relatio : ad iustitiam commutativam
254, 279, ad iustitiam legalem et distributivam 254, 295. Eius neces­
sitas 282. Eius praeceptum 284. Eius obligatio ex quibus oritur
288 : iniusta acceptio 289, detentio 298, utraque simul 302, coope­
ratio 309. V. singula. Restitutio : cui debetur 320—323, quonam
ordine 324, 325, quonam modo 326, 327, in quonam loco 329,
quonam tempore 332, an fieri possit ex bonis diversi ordinis 297.
Causae a restitutione excusantes : ad tempus 335—339, in perpe­
tuum 340—342. Restitutio : damni in bonis spiritualibus 344—
348, 376-11, damni illati per homicidium et vulnerationem 375—
377, damni illati per stuprum 383—385, per adulterium 386—388.
Restitutio famae 444—446, honoris 447. Restitutio : ob contractum
ab inhabili initum 468-lv, ob usuram 583-B-5, ob fraudem in assecuratione 595, ob bona communitatis iniuste collata 622-B, ob
iniuste defraudata tributa 630, ob militiam dolose vitatam 633, ob

INDEX ALPHABETICUS
t

4

t

1019

sententiam iudicialem iniustam 638, ob falsum testimonium 642,
863, ob simoniam 815.
Restrictio mentalis et realis 860—862, 869—874.
Retrotractio: effectus sententiae declamatoriae legis irritantis civilis
454-4Retrovenditio 531—533.
Reus, eius obligationes ac licentiae 641.
Revelatio secreti, de se illicita 853, causae iustae revelandi 855.
Reverentia, primum motivum et finis honoris 435. Reverentia debita :
Deo 649, sanctis 836, rebus sacris 653, parentibus 821, principibus,
superioribus 848, magistris 823-3, dominis 823-4.
Revocabilis contractus 454-3.
Revocatio: donationis 485, testamenti 495-1.
Rigorismus 77-1. Nota historica circa ipsum, Appendix IV-3.
Rusticitas morum, opposita modestiae I059.
Sacramentalia. Eorum usus 789.
Sacrificium. I.) Eius nomen ac notio 692. Sacrificii stricte dicti de­

1
4

finitio 694 ; est de iure naturae 693. Sacrificii essentia : externa
oblatio, Deo facta, rei sensibilis, significans internam animae Deo
oblationem 694. — Sacrificii diversae species 695. Duplex Novae
Legis sacrificium 696, 697.
II.) Praeceptum assistendi Missae sacrificio 698, 599 ; praecepti
obligatio et extensio 700 ; ad implendum praeceptum requisita :
ex parte corporis 701, ex parte animi 702 ; causae ab obligatione
excusantes 703, 704.
Sacrilegium 800. Est peccatum contra religionem 801, eius species
802, eius malitia 803. Quomodp committitur sacrilegium : perso­
nale 804, loçale 805, reale 806, 807, carnale 1013. Poenae in sacri­
legos 806-4.
Saevitia, opposita clementiae 1040.
Sagacitas, pars integralis prudentiae 24-4.
Salarium. Circa iustum salarium doctrina : oeconomi starum libera­
lium 552-A, socialistarum 552-B, catholicorum 552-C. Controversia
de salario familiali 553—555.
Sancti. Eorum cultus 836—838, 660. Eorum invocatio 666. Vota in
eorum honorem 710-2.
Sanctitas 654-3.
Sapientia humana, seu prudentia 10-3.
Satisfactio: pro honore laeso 447, pro fama laesa 445. Inepta satis­
factio per duellum quaesita 366-B-c.
Schola historica Iuris X54-D.
Scholae catholicae, acatholicae 827. Parentum obligatio eligendi pro
filiis scholam catholicam 827 ; item, obligationes magistri catholici
quoad munus docendi in schola acatholica 827,
Scientia requisita in medico 379, in iudice 636-B.
Scriptura Sacra. Eius : usus in iuramento 745, abusus in sacrilegio
806-4.
Scrupulus 123. Scrupulorum : natura ac signa 124, causae et effectus
126. — Scrupulosa conscientia 123, non est regula agendi 128,
eius a confessario prudens tractatio 127, 129, 130.
ScuriUitas, opposita modestiae 106I.
Secretum, eiusque species 852. Obligatio servandi secretum 853, 854 ;
causae iustae manifestandi secretum 855, secretum litterarum 856.
Limites intra quos licet uti restrictione ad secretum servandum
860—862, 871, 872.
Securitas animi, pertinens ad magnanimitatem 917-3-b. Securitas :
ab evictione, in venditione 521-iv ; monetae, in emptione 522-111.

1020

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Seditio 272-c.
Semiamentes, semifatui : quoad contractus 468-11.
Senatores, consentientes iniusti, quoad reparationem damni 313.
Senes : quoad : abstinentiam 967, ieiunium 968.
Separatio, v. Divortium. Regimen separationis bonorum 184-D.
Sepultura ecclesiastica : eius venditio est simonia 813-4. — Polluitur

coemeterium sepultura excommunicari vel infidelis 805.
Sequestrum 587.
Servitus: personalis 168-3, et nota > servitus reaiis, imperfectum do­

minium 163, 164.
Signa conscientiae : vincibiliter erroneae 67, laxae 118, scrupulosae 124.
Simonia 808. Eius : species 809, malitia 810, 811, obiectum 808, 812,

conditionçs 814 ; tituli a simonia excusantes 814-G· — Simonia
iuris ecclesiastici 809-2, 813. Poenae in sjmoniacos 815.
Simplicitas, pars veritatis 849 ; pars modestiae 1065.
Simulatio, species mendacii 865.
Sobrietas 981—984.
Socialis iustitia 256-2.
Socialismus 392 ; eius : formae 392, causae 393, historia 394. —
Socialismus Statûs 395-1, socialismus agrarius 395-2, collectivismus seu Marxismus 394-11, 395-3, syndicalismus 395-4. — Refel­
luntur socialism! placita : ex legitimitate ac morali necessitate
dominii privati 396, cuius legitimitatem agnoscunt : tum S. Scri­
ptura 397-A, tum Ecclesiae traditio 397-B, cuius etiam ratio de­
monstrat legitimitatem simul et necessitatem 397-C, ac maiorem
hodiernis necessitatibus adaptationem 398 ; refelluntur ex suis
inconvenientiis 400-6—8 ; refelluntur socialistarum objectiones 401.
Scopuli vitandi quoad dominium : individualismus ac collectivismus 399. Remedia in socialismum 402.
Societas, contractus 558—561.
Societas perfecta est illa quae ordinatur ad bonum commune perfe­
ctum 265. Duplex societas perfecta : Status civilis, et Ecclesia, ac
utriusqqe obiectum 265. In utraque societate existit iustitia legalis
265. Defectus in regimine societatis perfectae 266. — Societas :
humanitatis 265-2 ; Nationum 256-4, 265-2, 276.
Societates publicae et privatae, quoad dominium 198—200. — Socie­
tates, non agnitae legaliter, quoad donationes 498-6.
Sodomia 1014, 1015.
Solemnis contractus 453-C. Solemne seu publicum testamentum 492B-2.
Solertia, pars integralis prudentiae 24-4.
Solidum. Obligatio restitutionis in solidum 317.
Sollicitudo, necessaria prudentiae 13, 14. Sollicitudo excessiva 44. —
Sollicitudo in efformanda conscientia : recta 49, 50, et certa 105.
Somnium. Divinatio somniorum 782.
Sorores, quoad charitatem et iustitiam, v. Fratres.
Sors. Periculum sortis, excusans ab usura 578-3.
Sortilegium 777, 783.
Sortitio, seu loteria, contractus 602.
Specificatio, species accessionis 222.
Spes, ut est obiectum magnanimitatis 915, et humilitatis 1042.
Spiritismus 779, 780.
Sponsio, contractus 601.
Spurius filius 175-1 ; quoad successionem haereditariam 501-1.
Status, seu societas perfecta 265, 263. Eius finis prpximus, i. e. totius
societatis felicitas temporalis 265. Status felicitas, seu bonum
commune in quo consistat et quomodo obtineatur, v. Legalis
iustitia. Status est custos iusti 268-2, 269-5. Iusta Statûs inter-

INDEX ALPHABETICUS

1021

ventio ad procurandum, in hodiernis necessitatibus, bonum com­
mune 269, speciatim : quoad proprietatem privatam 396-4, 399-B,
402-2, quoad contractum laboris 555 ; huius interventionis limites
270. — Statûs obligationes in defensione boni communis, v. Bel­
lum. Obligationes Statûs praescindunt a forma particulari sub qua
Status subsistit 271. — Statûs dominium, publicum et privatum
199-1, 200. — Status quoad matrimonium. Non potest absolute
et in perpetuum prohibere a matrimonio vel imponere sterilizationem 370-e.
Status gratiae : non requiritur ad efficaciam orationis 679-4.
Sterilizatio 370-c-f.
Stipulator, in contractu 451-4-5°.
Studiositas 1052.
Stupor, seu insensibilitas 941.
Stuprum 1002. Restitutio damni per stuprum illati 383—385.
Subditus 846 ; eius officia specialia 848. — In dubio, subditus tenetur
superiori obedire 91-C-3.
Subhastatio 528, 529.
Subiectivae partes virtutum 22, prudentiae 27, iustitiae 252—253,
temperantiae 945.
Subsannatio 437-2.
Subsidiarius contractus 453-F.
Substitutio, in donatione, in testamento 499-11 ; in favorem causae
piae 500.
Successio legalis 504. Ordo successionis 505. Exclusi a successione
506. Optio acceptandi vel repudiandi successionem 507. Acce­
ptatio sub beneficio inventarii 507. Partitio haereditatis et collatio
bonorum 508 ; collationis obligatio in conscientia 509 ; partitionis
rescissio et assecuratio 510. Proportio servanda in solutione debi­
torum 510-3. — Successio testamentaria, v. Testamentum.
Suffragium, ut iniusta cooperatio 313. Obligatio reparandi damna ex
iniquo suffragio 313.
Suicidium, v. Occisio sui.
Sumptuositas, seu consumptio, opposita magnificentiae 922.
Sumptus, obiectum magnificentiae 921, v. Expensae.
Superbia, ut opposita humilitati 1048—1051.
Superficies. Ius superficiei 164.-2.
Superior: quomodo potest uti probabilitate 107-B ; quomodo debet

reparare damna a subditis illata 316-7, impedire subditorum de­
tractionem 433-3. — Superior civilis, ecclesiasticus 846. — Su­
perioris civilis specialia officia 847.
Superior religiosus. Superiores quibus competit, de iure communi :
potestas dispensandi ab observantia festorum 689-2, a ieiunio et
abstinentia 97i"4 5 potestas subditorum vota : irritandi 735-2, su­
spendendi 736-3, in eis dispensandi 737-3.
Superiorissae, habent potestatem subditarum vota annullandi 735-2.
Superstitio 770.
Suspensio : voti 734, 736, praescriptionis 228-b.
Suspicio, ut est status mentis 71-2. — Suspicio temeraria 421.
Sustentatio debita : uxori 182, 831, filiis 826, filiis illegitimis 384-1-2,
II-2, 388, ministris Ecclesiae 708.
Susurratio 434.
Synallagmaticus contractus 453-A.
Synderesis. Eius distinctio a conscientia 47-2.
Synesis 29-2.
Systemata moralia ad formandam, stante dubio, conscientiam suffi­
cienter certam 77. Nota historica circa ipsa, Appendix.

r

1022

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Tabulae rotantes 780-5.
Tactus impudici 1027-A.
Taxatio : foenoris in mutuo 583-B ; vectigalium 629.
Temeritas, opposita prudentiae 37-1-a, opposita fortitudini 913-2.
Temperantia (Tractatus de Temperantia. Divisio Tractatûs 935).

Temperantiae notio ac definitio 933, 934 ; temperantia est
virtus 936, virtus cardinalis 939. Eius obiectum 937. Generales
temperantiae regulae 938. Vitia opposita 941, 942. Eius partes :
intégrales 944, subiectivae 945, potentiates 946.
Tempus non est, de se, obiectum sacrilegii 807-2. Tempus requisitum :
ad praescriptionem acquisitivam 228, 231, ad praescriptionem
liberativam : ex iure civili 233, ex iure canonico 234, Tempora dicata :
ieiunio 953, abstinentiae 963.
Tentatio Dei, opposita religioni 791—794.
Testamentum 490. Origo iuris testandi 491. Conditiones, ex iure civili ad valorem : testamenti in forma extraordinaria 492-A, testamenti olographi 492 B, testamenti publici, seu soïemnis 492-B-2,
testamenti mystici, seu secreti 492-B-3. Valor informis testamenti :
ad causas profanas 493-1—3, ad causas pias 493 4. Iura et onera
legatariorum 494. Cessatio testamenti 495. Incapaces, ex iure civili,
per testamentum : donandi 497, accipiendi 498. Modi testandi a
iure prohibiti 499, huius prohibitionis obligatio in conscientia 500.
Reservatio legalis, seu pars legitima 501, reservationis obligatio
502. V. Successio.
Testator, an possit laedere legitimam in favorem causae piae 503-1,
in favorem unius filii prae alio, 503-11. Eius obligationes erga
haeredes quosdam non necessarios 503-111.
Testimonium falsum eiusque malitia 863.
Testis, in iudicio publico, eiusque obligationes 642. Falsus testis,
eiusque obligationes 863. Quid testi coram iudice liceat quoad
amphibologiam et restrictionem 872.
Theologica cuipa 293.
Thesaurus 214, 215.
Timiditas, opposita fortitudini 912.
Timorata conscientia 112.
Tituli : acquirendi dominium 201 ; praescriptionis 229 ; legitimi foe­
noris 578 ; excusantes a simonia 814-C.
Traiectitium cambium 568.
Transactio, contractus 610.
Transgressio praecepti, ut opposita iustitiae 251, ut opposita obedientiae 251, 844.
Tributa, seu vectigalia 624. lusti tributi conditiones 625, 631-3 ;
eius obligatio in conscientia 626, 627 ; obligatio tributi dubie iusti
631-1 ; tributa improprie dicta eorumque obligatio 631-4. Lex
imponens tributa an sit mere poenalis 627, 628. Modi tributa im­
ponendi, taxandi, exigendi, et quomodo obligant 629, 631-5.
Restitutio ob defraudata tributa 630, 631-2. — Tributa seu subsidia
Ecclesiae ministris debita 708.
Trinus contractus, 580-c.
« Trust », seu monopolium privatum 534-2.
Turpiloquium 1028.
Turpis contractus, quoad validitatem 465.
Tutela. Moderamen inculpatae tutelae 361. — Tutela minorennium
468-A.
TutiorismUs 77. Nota historica circa ipsum, Appendix-TV.
Tutius, tutum, minus tutum 74"b· Tutius agendum : in dubiis practice
practicis 89, in dubio de validitate actûs de necessitate medii ad
finem ponendi 90. Tutius agendum : ex lege charitatis 9X-A, ex

t

i
I

1
j

*
1
1

v*

INDEX ALPHABETICUS

»

1
I

:
>

;

ί

μ

I

>>

i
?

•
J

IO23

lege religionis 91-B, ex lege iustitiae 91-C. An tutius agendum sit
solum in iis quae sunt ad alterum 94-6.
Tutor: minorennium 468-A, interdictorum 468-B ; nequit praescribere contra ipsos 228, nequit a minorenni donationes accipere
498-B. Deficientibus parentibus tenetur de filiorum educatione 829.
Potest irritare minorennium vota 735.
Tyrannus, an liceat eum occidere 364-5.
Unilateralis contractus 453-A.
Usucapio, seu praescriptio acquisitiva 225, v. Praescriptio.
Usufructuarius, eius iura et obligationes i6r.
Usura 576. Iniustitia in perceptione foenoris ex titulo intrinseco, seu

vi mutui 577. Iustitia foenoris percepti ex titulo extraneo, non
vi mutui 578, 579. Varii modi ad iustificandum foenus moderatum
propositi 581. Evolutio doctrinae moralis de mutuo et usura 582.
Obligatio Charitatis in mutuo 583-A. lusti foenoris taxatio 601-B.
Usurpatio vana divini Nominis 767, 768. Usurpatio bonorum eccle­
siasticorum est sacrilegium 806-5.
Usus opinionum probabilium 100, 101, 107, 108. — Usus, species
dominii 162,
Uxor.. Eius officia et iura quoad dominium bonorum 180-182. Dispo­
sitiones iuris civilis quoad dominium uxorum 183-190. Uxoris
iura : quoad contractus 468-111, 469, quoad donationes 497-2,
498-3, quoad successionem legalem 505-B. Eius : domestica furta
406-a. Eius officia pietatis : erga maritum 832, erga filios 825,
826. Eius : Vota 735, 736, obligatio quoad legem ieiunii et absti­
nentiae 967-d, 976-A. Eius debita in casu adulterii 386-388.
Eius cooperatio : ad laesionem legis abstinentiae 976-A, C-3.
Vacantes res 202.
Validitas contractus, voti, iuramenti, u. Contractus, Votum, Iura­
mentum.

Valor rei, valor usualis vel venalis, causae diversi valoris, etc., v. PreTIUM.

Vana gloria 918-3. Vana observantia 785—789. Vana usurpatio No-

minis Dei 767, 768.
Vasa sacra et accessoria, in Missa, eorum sacrilegus abusus 806.
Vasectomia 370-c-f.
Vectigalia, v. Tributa.
Venatio, ut est occupatio 205—208. Eius licitum vel illicitum, diebus

festivis, exercitium 686.
Venditio, v. Emptio-venditio. Venditio : per proxenetas 525—527 ;

sub hasta 528, 529, 530.
Venditor, v. Emptio-venditio. — Conspirationes venditorum 520.
Veneficium, ut vana observantia 785-B.
Venerea delectatio rooo—1003.
Veracitas, v. Veritas.
Verberatio, 37t.
Verecundia 944.
Veritas, veracitas: ut est virtus 849—851 ; ut est conditio iura­

menti 752.
Versutia, seu astutia, falsa prudentia 43.
Vestes, ut sunt : obiectum modestiae 1063—1066, periculum casti­

tatis 1067.
Vestitus contractus 453-G.
Vexae iniustae redemptio, excusans a simonia 8I4-C.
Vicarius Apostolicus: quoad iurisdictionem in utroque foro, v.

'

Episcopus.

1024

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Vicarius Capitularis : quoad iurisdictionem ordinariam in utroque
foro, v. Episcopus.
Vindicatio, ut est actus 881 ; ut est specialis virtus 882, eius subiectum
eiusque relatio ad iustitiam, huiusque species 882-1'n fine, 256 ;

vitia ei opposita 883.
Vindicativa iustitia 256-1.
Vindicta 881.
Vinum. Usus vini vel alterius potus inebriantis quoad virtutem so­

brietatis 983.
Violatio i personae sacrae 804, loci sacri 805, rei sacrae 806, immu­

nitatis ecclesiasticae 804, 805, secreti 852, 853 ieiunii 974, absti­
nentiae 973, 975.
Violentia : illata virgini, seu stuprum 1008, illata cuicumque personae,
seu raptus 1009. Persona oppressa ad quid tenetur 1010 ; an ipsi
liceat : occidere invasorem 362-2, suae violationi praeferre mortem
352-2.

Violentum, v. Violentia.
Vir, v. Maritus.
Virga divinatoria 789-3.
Virginitas 999. Votum virginitatis : non est reservatum 738.
Virtualis contractus 453-C.
Virtus. Actus virtutum ut sunt obiecta iustitiae legalis 265, 268, 269.
Vis, v. Violentia. — Vis, opposita libertati contractûs 461.
Vita. Dominium hominis in propriam vitam 166, 167. Assecuratio

vitae 597.

Vitalitius census 564-3, 566.
Vitium. Vitiorum cohibitio per leges civiles 269-2. — Rei vendendae

manifestanda vitia, substantialia vel accidentalia 521-11 ; vitia
redhibitoria 521-ll-A. Vitia manifestanda rei locandae 541, rei
commodatae 573, mutuatae 574, deponendae, assecurandae 594-Π.
Voluptas, v. Delectatio.
Voluptuariae expensae, in casu restitutionis 299-Ç, 303-C.
Votum. Eius definitio 710. Voti conditiones : ex parte voventis 711—

713, ex parte materiae 716—720 ; peccata voventis materiam in­
validam 721. — Obligatio : voti 722, 723, voti dubii 725, voti con­
ditional! 728, voti poenalis 729, voti alternativi seu disiunctivi 730.
Obligationis : impletio 724, 726, 727 ; cessatio, ab intrinseco 733,
ab extrinseco : per irritationem 734, 735, per suspensionem 736,
per dispensationem 737, per commutationem 739 ; causae iustae
tollendi obligationem 740. Utilitas votorum 714, 715. — Vota
S. Pontifici reservata 738.
Vulneratio, v. MutilaTio.

Zelus. Ira per zelum 1037.

INDEX ANALYTICUS.
Prologus.......................................... *.................................................................. p. 7

THEOLOGIA MORALIS SPECIALIS
DE VIRTUTIBUS MQRAUBUS
Introductio

generalis.

.

...........................................................

9

TRACTATUS

DE VIRTUTE CARDINALI PRUDENTIAE
ET DE VIRTUTIBUS ADNEXIS

Introductio..................................................................................................

,

n

Prima Pars. De Ipsa Prudentia

Quaestio prima. De Prudentia secundum se
Art. I. De Subiecto prudentiae ................................................................ 15
Art. II. De Obiecto et Actu prudentiae .......
17
Art. III. De Habitu et Causa prudentiae..................................................21
Quaestio secunda. De Partibus prudentiae.................................................. 24
Art. I. De Partibus Integralibus............................................................... 25
Art. II. De Partibus Subiectivis............................................................... 28
Art. III. De Partibus Potentialibus.........................................................29
Art. IV. De Dono Consilii............................................................................. 31
Quaestio tertia. De Peccatis prudentiae oppositis.................................... 33
Art. I. De Imprudentia............................................................................. 33
Art. II. De Falsa prudentia................................................
37

Secunda Pars. Db Virtutibus Prudentiae

adnexis

1N EFFORMATIONE CONSCIENTIAE SPECTATIS ...

4°

Caput I. De Efformatione Conscientiae Rectae ad removendum
errorem.
Quaestio prima. De Obligatione ac Mediis sollicite effbrmandi
conscientiam rectam............................................... 45
Quaestio secunda. De Speciebus conscientiae ex parte obiecti seu
rectitudinis.......................................
43
Art.
I. De Conscientia vera . ............................................................. 45
Art.II. De Conscientia invincibiliter erronea....................................... 47
Art. III. De Conscientia vincibilitererronea............................................ 57
Quaestio tertia. De Practica Efformatione conscientiae rectae. .
59
Caput Π. De Efformatione Conscientiae Certae ad tollendam incertitudinem............................................................. 62
Quaestio prima. De Obligatione ac Mediis effbrmandi conscientiam
sufficienter certam............................................... 72

1026

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

i

De Speciebus conscientiae ex parte subiecti seu
certitudinis........................ ..........«...
78
Art. I. De Conscientia negative dubia....................................
80
Art. II. De Conscientia positive dubia............................................82
Art. III. De Conscientia opinativa seu probabili................................95
Art. IV. De Recto et Prudenti Usu opinionumprobabilium. . i°5
Quaestio tertia. De Practica Efformatione conscientiae certae. . H3
Quaestio quarta. De Peccato agentis contra conscientiam
. . n9

Quaestio

secunda.

Caput ΙΠ. De Efformatione Conscientiae Rectae et Certae in casu

incertitudinis simul et erroris
De Speciebus conscientiae ex parte obiecti simul
et subiecti.......................................................... 122
Art. 1. De Conscientia perplexa ...................................................... 123
Art. II. De Conscientia laxa . ...................................................... 124
Art. III. De Conscientia angusta et scrupulosa.............................. 129

Quaestio

unica.

TRACTATUS
DE VIRTUTE CARDINALI IUSTITIAE
ET DE VIRTUTIBUS ADNEXIS

Introductio........................................... ................................................ 141
Prima Pars. De Iustitia in genere
Caput I. De Ipsa Iustitia secundum se

Quaestio prima. De Notione et Definitione iustitiae ....
Quaestio secunda. De Obiecto iustitiae et de eius distinctione ab

aliis virtutibus

144

...................... 148

Quaestio tertia. De Excellentia iustitiae.......................................... 153
Caput Π. De Iure

Quaestio prima. De Iure in genere...................................................... 155
Quaestio secunda. De Speciebus iuris................................................ 163
Quaestio tertia. De Obiecto iuris et dominii ...... 165
Quaestio quarta. De Subiecto iuris et domini ...... 180

Dominio Filiorumfamilias......................................... 182
Dominio Uxorum .............................. ............................. 187
Dominio Auctorum et Inventorum............................ 201
Dominio Clericorum...............................................
202
De Dominio Religiosorum...............................................205
De Dominio Personarum Moraliumf.............................. 206
Quaestio quinta. De Acquisitione iuris et dominii
.... 208
Art. I. De Occupatione.................................................................. 210
Art. II. De Inventione........................................................................ 219
Art. III. De Accessione
.................................................................. 224
Art. IV. De Praescriptione..........................................
229
Art.
Art.
Art.
Art.
Art.
Art.

I.
II.
III.
IV.
V.
VI.

De
De
De
De

Çaput ΠΙ. De Iniustitia seu Iniuria in genere

Quaestio
Quaestio
Quaestio

prima. De Ipsa Iniustitia in se.......................................... 242
secunda. De Speciebus iniustitiae.......................................... 245
tertia. De Principiis generalibus iuris quibus iniuria

dignoscitur..................................

247

Caput IV. De Divisione iustitiae............................................................. 250

Quaestio

prima.

De Partibus Integralibus..................................... 251

INDEX ANALYTICUS

Ι02γ

Quaestio
Quaestio

secunda. De Partibus Subiectivis .
...............................253
tertia. De Partibus Potentialibus..................................... 259

Quaestio
Quaestio
Quaestio

prima. De Bono Communi prosequendo..............................263
secunda. De Procuratione boni communis
.... 267
tertia. De Defensione boni communis seu de Bello.
. 275

Secunda Pars. De Iustitia Legali ■

261

...

Tertia Pars. De Iustitia COmmutattva
Sectio A. De Proprio Actu iustitiae commutativae
seu de Restitutione............... 283

Quaestio
Quaestio

prima. De Necessitate restitutionis....................................287
sëcünda. De Radicibus restitutionis....................................291

Art. I. De Iniusta Acceptione
. ...........................................292
Art. II. De Rei acceptae Detentione................................................ 302
Art. III. De Iniusta Acceptione simul et Rei Detentione
. . 307
Art. IV. De Iniusta Cooperatione...................................................... 312

De Circumstantiis restitutionis.
De Iljo cui est restituendum................................................ 328
De Ordine eorum quibus est restituendum .... 331
De Modo quo sit restituendum.......................................... 333
De Loco ubi sit restituendum.......................................... 334
De Tempore quo sit restituendum....................................336
Quaestio quarta. De Causis Excusantibus a restitutione . . . 337
Art. I. De Causis ad tempus excusantibus....................................338
Art. II. De Causis eximentibus in perpetuum ..... 341

Quaestio
Art.
Art.
Art.
Art.
Art.

tertia.

I.
II.
III.
IV.
V.

343

Sectio B. De Iustitia et Iniustitia in Commutationibus Involuntariis
Caput I. De Iniuriis in Bonis Internis vitae et corporis

Quaestio prima. De Iniuriis in Bonis spiritualibus Animae . . 344
Quaestio secunda. De Occisione Sui................................................ 350
Quaestio tertia. De Occisione Proximi
..........................................357
Quaestio quarta. De Duello.................................................................. 368
Quaestio quinta. De Nocumentis quae infliguntur membris cor­

poris

................................................................ 372

Quaestio sexta. De Restitutione ob Homicidium et Vulnerationem 376
Quaesito septima. De Obligationibus Medicorum............................. 379
Caput Π. De Iniuriis in Bonis Coniugii................................................ 383

Quaestio prima. De Iniuria et Restitutione ex Stupro
.
Quaestio secunda. De Iniuria et Restitutione ex Adulterio

.
.

.
.

384
387

Caput ΠΙ. De Iniuriis in Bonis Externis fortunae..............................390

Quaestio prima. De Iure privato possidendi bona externa . . 390
Quaestio secunda. De Furto....................................
419
Quaestio tertia. De Causis acceptionem rei alienae excusantibus. 429
Art. I. De urgenti necessitate...................................................... 429
Art. II. De occulta compensatione..........................................
433

Caput IV. De Iniuriis verborum in Bonis Famae et Honoris

.

436

Quaestio prima. De Iudicio et Suspicione temerariis .... 436
Quaestio secunda. De Detractione......................................................440
Quaestio tertia. De Contumelia....................................
452
Quaestio quarta. De Restitutione Famae et Honoris .... 459

1028

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

Sectio C. De Iustitia et Iniustitia in Voluntariis Commutationibus seu
Contractibus.................................. .
465
Caput I. De Contractibus in genere

Quaestio prima. De Notione et Divisione contractus ....
Quaestio secunda. De Consensu ad contractum tequisito . . .
Quaestio tertia. De Obiecto seu Materia contractus ....
Quaestio quarta. De Subiecto contractus .......
Quaestio quinta. De Effectu seu Obligatione contractus . . .

467
472
480
485
492

Caput II. De Contractibus Unilateralibus

Quaestio prima. De Promissione ............................................................ 498
Quaestio secunda. De Donatione............................................................ 501
Quaestio tertia. De Testamento
...................................................... 597
Quaestio quarta. De Principiis donationi et testamento commu­
Quaestio

nibus .................................................................. 514
De Successione legali................................................ 523

quinta.

Caput ΙΠ. De Contractibus Bilateralibus Onerosis

De Emptione et Venditione . _............................. 530
De Emptione et Venditione in generali
. . . .531
De Venditione per Proxenetas .
............................... 550
De Venditione sub Hasta...................................................... 552
De Retrovenditione................................................................. 554
De Monopolio
......................................................
. 556
De Permutatione et Negotiatione....................................
560
Quaestio secunda. De Locatione et Conductione.............................. 561
Art. I. De Locatione Rerum .......... 563
Art. II. De Locatione seu Susceptione Operis conficiendi . . 566
Art. Ill, De Locatione Operarum seu Contractu Laboris . . 569
Quaestio tertia. De Contractu Societatis.......................................... 590
Quaestio quarta. De Censu et Cambio.
Art. I. De Censu et Contractu censuali
..............................
595
Art. II. De Cambio.............................................................................. 599

Quaestïo

prima.

Art. I.
Art. II.
Art. III.
Art. IV.
Art. V.
Art. VI.

Caput IV. De Contractibus Bilateralibus Gratuitis

Quaestio

prima.

De Contractu Crediti....................................

.

Art. I. De Commodato
....................................
Art. II. De Mutuo......................................................

Quaestio
Quaestio

secunda. De Deposito et Sequestro
tertia. De Mandato et Negotiorum

Caput V. De Contractibus Aleatoriis.

......
gestione. . . .

602
603
604
619
621

................................................ 623

Quaestio prima. De Assecuratione...................................................... 624
Quaestio secunda. De Ludo, Sponsione et Loteria
.... 633
Quaestio tertia. De Speculationibus Bursae....................................638
Caput VI. De Contractibus Subsidiariis seu Accessoriis

Quaestio

unica.

De Fidejussione, Pignore et Hypotheca .

.

.

643

distributiva ...
647
De ludicio quod formaliter et primario est actus
iustitiae distributivae......................
648
Quaestio secunda. De Iustitia et Iniustitia in Bonis distribuendis. 652
Quaestio tertia. De Iustitia et Iniustitia in Oneribus iistribuendis 656
Art. I. De Tributis et Vectigalibus solvendis............................. 656
Art. II. De Obligatione Militiae praestandae............................. 666

Quarta Pars. De Iustitia

QüÆsno

prima.

IO29

INDEX ANALYTICUS

Quaestio

quarta.

De ludiciis publicis................................................ 668

Art. I. De ludicibus........................................................................ 668
Art. II. De Actore, Reo et Testibus................................................ 675
Art. III. De Advocatis........................................................................ 678

Quinta Pars. De Virtutibus Iustitiae adnexis
Sectio A. De Religione secundum se

Quaestio
Quaestio

prima. De Essentia religionis................................................ 681
secunda. De Obiecto religionis seu Cultu divino
. . 685

Sectio B. De Actibus religionis................................ 688

Caput I. De Actibus Internis quibus exhibemus Deo mentem vel

voluntatem
Quaestio prima. De Devotione............................................................ 688
Quaestio secunda. De Oratione
Art. I. De Essentia et Obiecto orationis . ...............................690
Art. II. De Speciebus orationis
...................................................... 694
Art. III. De Necessitate et Efficacia orationis....................................698

Caput II. De Actibus quibus Deo exhibemus corpus

Quaestio
Quaestio

prima. De Adoratione ............................................................ 703
secunda. De Observatione Festorum.................................... 704

Caput ΠΙ. De Actibus quibus Deo aliquid offerimus .

.

.

.

710

Quaestio prima. De Sacrificio............................................................ 710
Quaestio seCunda. De Oblationibus
................................................ 724
Quaestio tertia. De Voto
Art. I. De Essentia voti ........... 727
Art. II. De Materia voti
..............................................................731
Art. III. De Obligatione voti ............................................................ 735
Art. IV. De Cessatione obligationis voti.......................................... 74°

Caput IV· De Actibus quibus nomen Dei assumimus ....

745
De Iuramento
Art. I. De Essentia et Obiecto iuramenti....................................746
Art. II. De Liceitate iuramenti................................................. 751
Art. III. De Obligatione iuramenti promissorii............................. 753
Quaestio secunda. De Adiuratione ......... 756
Quaestio tertia. De Laudibus divinis................................................759

Quaestio

prima.

Sectio C. De Peccatis religioni oppositis

.

.

762

Caput I. De Superstitione........................................................................ 762

Quaestio prima. De Indebito Cultu veri Dei....................................763
Quaestio secunda. De Idololatria......................................................764
Quaestio tertia. De Divinatione....................................
766
Quaestio quarta. De Vana Observantia et Magia..............................774
Caput Π. De Irreligiositate.................................................................. 777

Quaestio prima. De Tentatiotie Dei...................................................... 778
Quaestio secunda. De Periurio . ...................................................... 780
Quaestio tertia. De Sacrilegio ............................................................ 783
Quaestio quarta. De Simonia..............................
788

SUMMA THEOLOGIAE MORALIS

IO3O

Sectio D. De Pietate et Observantia
Caput I. De Pietate

Quaestio prima. De Pietate in se............................................................ 795
Quaestio secunda. De Officiis Pietatis erga Parentes .... 797
Quaestio tertia. De Officiis Parentum erga Filios
.... 802
Quaestio quarta. De Officiis Coniugum.......................................... 809
Caput Π. De Observantia

Quaestio prima. De Observantia in genere ....... 811
Quaestio secunda. De Dulia.............................................................
813
Quaestio tertia. De Obedientia et Inobedientia..............................814
Quaestio quarta. De Officiis Principum et Subditorum . . . 817
Sectio E. De Veritate

Quaestio prima. De Veritate in se ........ .
Quaestio secunda. De Violatione Secreti
.......
Quaestio tertia. De Mendacio

819
820

Art. I. De Ipso Mendacio............................................................ 826
Art. II. De Speciebus mendacii...................................................... 832

Quaestio quarta. De Variis Casibus quibus simul sit vere loquen­

dum, secretum servandum et mendacium vitandum.

834

Sectio F. De aliis habitibus iustitiae adnexis

Quaestio prima. De Gratitudine et Ingratitudine..............................836
Quaestio secunda. De Vindicatione ...................................................... 839
Quaestio tertia. De Liberalitate
...................................................... 841
Quaestio quarta. De Affabilitate
. ................................................ 843
Quaestio quinta. De Aequitate............................................................ 845
Quaestio sexta. De nostra erga Patrem Deum Pietate .... 847

Sexta Pars. De Praeceptis Iustitiae

De Decalpgi Praeceptis aliisque ad iustitiam per­
tinentibus .......................................................... 849

Quaestio

unica.

TRACTATUS
DE VIRTUTE CARDINALI FORTITUDINIS
ET DE VIRTUTIBUS ADNEXIS

Introductio................................................................................................. 853
Prima Pars. De Ipsa Fortitudine

Quaestio
Quaestio
Quaestio

prima. De Fortitudine secundum se.................................... 856
secunda. De Actu fortitudinis seu de Martyrio .
. . 860
tertia. De Vitiis fortitudini oppositis
..... 863

Secunda Pars. De Virtutibus Fortitudini

adnexis

.

865

Quaestio prima. De Magnanimitate
Art. I. De Ipsa Magnanimitate secundum se..............................866
Art. II. Dé Peccatis magnanimitati oppositis.............................. 868

Quaestio secunda. De Magnificentia................................................ 871
Quaestio tertia. De Patientia et Longanimitate............................. 872
Quaestio quarta. De Perseverantia et Constantia..............................875

Conclusio. De Dono et Praeceptis Fortitudinis....................................876

INDEX ANALYTICUS

IO3I

TRACTATUS
DE VIRTUTE CARDINALI TEMPERANTIAE
ET DE VIRTUTIBUS ADNEXIS
Introductio........................................................................................................ 881

Prima Pars. Db Temperantia in genere

Quaestio
Quaestio
Quaestio

prima. De Temperantia in se .
. r .
884
secunda. De Vitiis temperantiae oppositis
.... 888
tertia. De Partibus temperantiae.......................................... 889

Secunda Pars. Db Abstinentia............................. 892
Quaestio prima. De leiunio secundum se.......................................... 893
Quaestio secunda. De leiunio Ecclesiastico . . . . . . . 897
Quaestio tertia. De Abstinentia a Carnibus..............................
906
Quaestio quarta. De Subiecto ieiunii et abstinentiae .... 907
Art. 1. De Causa excusante seu Impotentia....................................908
Art. II. De Causa eximente seu Dispensatione......................... 911

Quaestio quinta. De Violatione ieiunii et abstinentiae
. .
Quaestio sexta. De Peccato abstinentiae opposito seu de Gula

.
.

914
918

Tertia Pars. Db Sobrietate

Quaestio prima. De Sobrietate in se............................... . . . 921
Quaestio secunda. De Peccato sobrietati opposito seu de Ebrietate.
Art. I. De Ipsa Ebrietate .................................................................. 922
Art. II. De Peccatis occasione ebrietatis commissis .... 926

Quarta Pars. De Castitate et Pudicitia
Quaestio
Quaestio

prima. De Castitate et Pudicitia in se...................................
secunda. De Peccato opposito castitati seu de Luxuria

in genere ........................ ..........................,

929

933

Quaestio tertia. De Speciebus luxuriae................................................937
Art. I. De Luxuria iuxta naturam................................................ 938
Art. II. De Luxuria contra naturam .
.............................. 947

Quaestio quarta. De Luxuria interna................................................ 952
Quaestio quinta. De Impudicitia..............................
955
Quinta Pars. Db Virtutibus Temperantiae adnexis
Quaestio prima. De Continentia
...................................................... 961
Quaestio secunda. De Clementia et Mansuetudine
Art. I. De Clementia et Mansuetudine secundum se . . . 965
Art. II. De Peccatis oppositis............................................................. 9^7

Quaestio tertia. De Humilitate
Art. I. De Humilitate secundum se................................................ 97°
Art. II. De Superbia........................................................................ 974

Quaestio quarta. De Studiositate
. ....................................
. 977
Quaestio quinta. De Modestia Morum................................................ 979
Quaestio sexta. De Modestia Cultus................................................983
Conclusio.............................................................
987

APPENDIX. Excursus de moraiistarum systematibus quoad dubium
conscientiae solvendum..........
988
Index Alphabeticus.............................................................................. 994
Index Analyticus................................................................................... 1025
< Les Presses Saint-Augustin s Bruges
Imprimé en Belgique