SUMMA
THEOLOGIAE MORALIS

SCHOLARUM

USUI

ACCOMM ODA VIT

H. N O L D I N S. J.
RECOGNOVIT

A. SCHMITT S. J.
NOVAM EDITIONEM PARAVIT

G. HEINZEL S. J.

19 5 9

OENIPONTE
TYPIS ET SUMPTIBUS FELTCIANI RAUCH

SUMMA
THEOLOGIAE MORALIS
VOL. II
DE PRAECEPTIS

EDITIO XXXII
quam paravit
GODEFRIDUS HEINZEL S. J.

19 5 9

OENIPONTE
TYPIS ET SUMPTIBUS FELICIANI RAUCH

IMPRIMI potest
Vindobonae, die 22 uprilis 1959. Antonius Pinsker S. J., Praep. Prov. Austrine
IMPRIMATUR

Administratura Apostolica Oenipontc, die 15 juli 1959.

Dr. Josef Resch, Bischôfl. Kanzlcr.

Copyright by Verlag Felizian Rauch Innsbruck

Made in Austria

Index systematicus
Introductio

PARS PRIMA.
De praeceptis virtutum theologicarum.

Liber primus. De praeceptis fidei.
Quaestio
Quaestio
Art
Art.
Art.
Art.
Art.
Quaestio
Art.
Art.
Art
Art.

1.
2.
1.
2.
3.
4.
5.
3.
1.
2.
3.
4.

De natura fidei........................................................................
De necessitate fidei...................................................................
De necessitate actus fidei.....................................................
De veritatibus necessariocredendis........................................
De praecepto fidei internae......................................................
De praecepto fidei externae......................................................
De negationefidei......................................................................
De peccatis contra fidem..........................................................
De infidelitate.............................................................................
De apostasia a fide et de haeresi...........................................
De dubio in fide........................................................................
De communicatione cuminfidelibus et haereticis ....

Pag
3
8
8
10
13
16
19
24
24
25
29
32

Liber secundus. De praeceptis spei.
Quaestio 1.
Quaestio 2.
Quaestio 3.

De natura spei theologicae....................................................
De necessitate spei...................................................................
De peccatis contra spem.........................................................

40
42
46

Liber tertius. De praeceptis caritatis.
Quaestio
Art
Art.
Art.
Quaestio
Art.
Art
Art.
Art.
Quaestio
Art.
Art.
Art
Art

1.
1.
2.
3.
2.
1.
2.
3.
4.
3.
1.
2.
3.
4.

De caritate Dei........................................................................
De natura caritatis Dei..........................................................
De necessitate ’ caritatis Dei.....................................................
De peccatis contra caritatem Dei...........................................
De caritate sui........................................................................
De natura caritatis sui..........................................................
De praeceptis caritatis sui.....................................................
De praecepto laborandi..........................................................
De peccatis contra caritatem sui...........................................
De caritate proximi...................................................................
De natura caritatis proximi.....................................................
De praecepto caritatis proximi
...........................................
De ordine caritatis....................................................................
De dilectione inimicorum..........................................................

50
50
54
59
61
61
62
66
69
70
70
70
72
78

VI

p«k-

Art.
§
§
§
§
Art.
§
§
§
§

5.
1.
2.
3.
4.
6.
1.
2.
3.
4.

De
De
De
De
De
De
De
De
De
De

caritate proximi externa................................................
misericordia . · ■ ·'................................................
eleemosyna............................ .
correptione fraterna .....................................................
cooperatione ad bonum . . ...................................
peccatis contra caritatem proximi.............................
odio
............................................................................
scandalo . ...................................................................
inductione
..................................................................
cooperatione..................................................................

82
82
84
89
94
95
95
97
104
107

PARS SECUNDA.
De praeceptis decalogi.

Liber primus. De primo decalogi praecepto.
Quaestio 1.De natura religionis........................................................................... 122
Quaestio 2.De actibus religionis.......................................................................125
Art. 1.De adoratione
................................................................................125
Art. 2.
De cultu ss. imaginum etreliquiarum..........................................127
Art. 3.
De oratione............................................................................... 128
Quaestio 3.De peccatis contra religionem........................................................ 138
Art. 1.
De superstitione cultusindebiti................................................. 139
Art. 2.
De idololatria............................................................................... 140
Art. 3. De divinatione................................ ,......................................... 141
Art. 4.
De vana observantia................................................................. 146
Art. 5.
De magia et maleficio................................................................. 150
Art. 6.
De tentatione Dei...................................................................... 155
Art. 7.
De sacrilegio............................................................................... 157
Art. 8.
De simonia
............................................................................... 164

Liber secundus. De secundo decalogi praecepto.
Quaestio 1.
Quaestio 2.
Art. 1.
Art. 2.
Quaestio 3.
Art. 1.
Art. 2.
Art. 3.
Art 4.
§ 1.
§ 2.
§ 3.
§ 4.
Quaestio 4.
Art. 1.
Art. 2.
Art. 3.
Art. 4.
Art. 5.

De vana assumptione nominis Dei............................
De blasphemia
............................................................
De ipsa blasphemia.......................................................
De maledictionibus..............................................
De voto................................................................ i
De natura voti....................... ·······<
De condicionibus ad votum requisitis
De obligatione voti.........................................
De cessatione voti................................
De simplici cessatione.....................................
De voti irritatione.....................................
De voti dispensatione
............................
De voti commutatione
............................
De iuramento .... **·····<
De ipso iuramento eiusque liceitate
De condicionibus ad iuramentum requisitis
De iuramento promissorio...................
De periurio
....
....
.
' ’
De adiuratione
....
.......................

177
178
178
181
183
183
185
190
196
196
197
201
205
208
208
211
214
219
221

VII
p*r-

Liber tertius. De tertio decalogi praecepto.
Quaestio
Quaestio
Art.
Art.
Quaestio
Art.
Art.

1.
2.
1.
2.
3.
1.
2.

De sanctificatione festorum......................................................... 225
De auditione missae................................................................... 228
De modo assistendi missae.......................................................... 228
De causis ab audienda missa excusantibus . .
...
233
De prohibitione operum servilium
............................................. 236
De operibus prohibitis..................................................................... 236
De causis a praecepto non laborandi excusantibus ....
240

Liber quartus. De quarto decalogi praecepto.
Quaestio
Quaestio
Art.
Art.
§
§
§
Art.
§
§
Art.
Art.
Quaestio
Art
Art.
Art.
Art.
Art.
Art.

I.
2.
1.
2.
1.
2.
3.
3.
1.
2.
4.
5.
3.
1.
2.
3.
4.
5.
6.

De
De
De
De
De
De
De
De
De
De
De
De
De
De
De
De
De
De
De

pietate, observantia, oboedientia............................................ 244
obligationibus in societate domestica................................... 248
obligationibus coniugum
...................................................... 248
obligationibus filiorum et parentum
................................... 252
obligationibus filiorum........................................................... 252
obligationibus parentum
.......................................................256
filiis illegitimis.......................................................................... 262
obligationibus famulorum et dominorum.............................. 265
obligationibus famulorum...................................................... 265
obligationibus dominorum...................................................... 267
obligationibus herorum et operariorum.............................. 268
obligationibus discipulorum et magistrorum......................... 273
obligationibus in societate civili............................................ 275
principe....................................................................................... 275
deputatis................................................................................... 276
obligationibus civium................................................................ 277
obligatione solvendi tributa................................................. 280
obligatione praestandi militiam............................................ 2S4
obligatione eligendi deputatos............................................ 287

Liber quintus. De quinto decalogi praecepto.
Quaestio
Quaestio
Quaestio
Quaestio
Quaestio
Art.
Art.
Quaestio
Quaestio

1.
2.
3.
4.
5.
1.
2.
6.
7.De

De obligatione conservandivitam..............................................290
De occisione et mutilationesui ipsius........................................ 293
De occisione malefactoris
.......................................................... 301
De occisione iniusti aggressoris.....................................................304
De occisione innocentis............................................................... 308
De homicidio.................................................................................. 308
De procuratione abortus............................................................... 313
De duello....................................................................................... 319
bello................................................................................................. 322

Liber sextus. De septimo decalogi praecepto.
Caput
Quaestio
Art.
Art.
Art.
Art.

1.
1.De
1.
2.
3.
4.

De dominio.................................................................................. 328
dominio in genere......................................................................... 328
De natura dominii........................................................................ 328
De possessione............................................................................. 335
De obiecto dominii..............................
336
De subiecto dominii................................................................... 338

VIII
J’-g.

340
dominio in res externas..........................................
340
indole dominii in res externas.......................................
343
dominio filiorumfamilias................................................
346
dominio coniugum
.....................................................
• 349
dominio auctorum.........................................................
351
dominio clericorum
................................................
354
acquisitione dominii.....................................................
354
occupatione...................................................................
358
inventione
...................................................................
361
accessione
...................................................................
363
labore............................................................................
364
praescriptione..............................................................
373
Caput 2. De laesione dominii......................................
373
Quaestio 1. De iniuria in genere.........................................................
376
Quaestio 2. De iniusta rei ablatione....................................................
376
Art. 1. De natura furti...................................................................
379
Art. 2. De causis furtum imminuentibus......................................
384
Art. 3. De causis a furto excusantibus......................................
384
§ 1. Extrema necessitas..............................................................
386
§ 2. Occulta compensatio.........................................................
389
Quaestio 3. De iniusta damnificatione....................................................
391
Caput 3. De reparatione dominii laesi
. . . .............................
391
Quaestio 1. De restitutione in genere....................................................
395
Quaestio 2. De restitutione ob possessionem rei .alienae...................
395
Art. 1. De possessore bonae fidei...............................................
401
Art. 2. De possessore malae fidei...............................................
405
Art. 3. De possessore dubiae fidei...............................................
407
Quaestio 3. De restitutione ob iniustam damnificationem...................
407
Art. 1. Condiciones requisitae........................................................
407
§ 1. Actio vere iniusta............................................................
409
§ 2. Causa damni efficax.......................................................
411
§ 3. Theologice culpabilis.......................................................
413
Art. 2. De damnificatione dubia vel cum errore peracta . . .
Art. 3. De quibusdam damnificationibus in specie...................
416
§ 1. De damnificatione in bonis spiritualibus.......................
416
§ 2. De damnificatione propter homicidium..................... ‘. .
417
§ 3. De damnificatione propter stuprum vel fornicationem
421
§ 4. De damnificatione propter adulterium............................
422
§ 5. De damnificatione propter laesam legem militiae . . .
424
§ 6. De damnificatione propter defraudata tributa ....
425
Quaestio 4. De restitutione ob iniustam cooperationem...................
427
Art. 1. De iniusta cooperatione in genere.................................
427
Art. 2. De mandante
.................................................................
428
Art. 3. De consulente
.................................................................
430
Art. 4. De consentiente................................................................
433
Art. 5. De palpone, receptante, participante
............................
434
Art. 6. De cooperationibus negativis.........................................
435
Art. 7. De restitutione a cooperatoribus facienda
..................
438
§ 1. De quantitate restitutionis..............................................
438
§ 2. De ordine restitutionis.......................................................
441
Quaestio 5. De circumstantiis restitutionis.....................................
443
Art. 1. Cui restituendum sit.............................................. • ·
443
Art. 2. Quo ordine restituendum sit
.....................................
446

Quaestio
Art.
Art.
Art.
Art.
Art.
Quaestio
Art.
Art.
Art.
Art.
Art.

2.
1.
2.
3.
4.
5.
3.
1.
2.
3.
4.
5.

De
De
De
De
De
De
De
De
De
De
De
De

IX
ρ·κ-

§
§
Art.
Art.
Quaestio
Art.
Art.
Art.
Art.
Caput
Quaestio
Art.
Art.
Art.
Art.
§
§
Art.
Art.
Quaestio
Art.
Art.
Art.
§
§
§
Quaestio
Art.
Art.
Art.
Art.
§
§
§
§
§
Art.
§
§
§
§
Art.
§
§
§
Art.
Art.
Quaestio
Art.
Art.
Art.
Art.
Art.

1. Ordo inter creditores ex legepositiva...........................................448
2. Ordo inter creditores ex lege naturae........................................... 448
3. Quomodo restituendum sit.......................................................... 449
4. Quando restituendum sit
............................................................ 452
6. De causis a restitutione excusantibus................................... 454
1. Decondonatione
..................................................................... 454
2. De impotentia
............................................................................. 455
3. Decessione bonorum...................................................................... 457
4. De compositione
........................................................................ 459
4. De contractibus............................................................................. 461
1. Decontractibus in genere
......................................................... 461
1. De natura contractuum............................................................... 461
2. De materia contractuum............................................................... 463
3. De personis habilibus.................................................................... 465
4. De consensu contrahentium.......................................................... 467
1. Dequalitatibus consensus............................................................. 467
2. Devitiis consensus
...................................................................... 470
5. Decausa consensus
................................................................. 474
6. De obligatione contractuum.......................................................... 476
2. De contractibus unilateralibus..................................................... 481
1. Depromissione................................................................................ 481
2. Dedonatione..................................................................................... 483
3. De testamentis.............................................................................. 485
1. De successione hereditaria........................................................... 485
2. De ultimis voluntatibus............................................................... 487
3. De ipsis testamentis.....................................................................492
3. De contractibus bilateralibus certi eventus.............................496
1. De deposito................................................................................... 496
2. De commodato ................... .......................................................... 498
3. Demandato..................................................................................... 499
4. Demutuo . ..................................................................................
501
1. De natura mutui
......................................................................... 501
2. De liceitate foeneris.....................................................................504
3. De contractibus lucrativis circa pecuniam.................................. 506
4. De foenere et de usura................................................................509
5. Deprohibitione usurae.................................................................. 511
5. De emptione et venditione.......................................................... 513
1. De emptione et venditione in genere....................................... 513
2. De obligationibus venditoris et emptoris.................................. 513
3. Deiusto pretio...................................
517
4. De venditionibus in specie........................................................... 521
6. De locatione................................................................................... 525
1. De locatione rerum
..................................................................... 526
2. Decontractu operae....................................................................... 527
3. De conductione operis................................................................ 532
7. De contractu societatis................................................................533
8. Decambio.......................................................................................... 534
4. De contractibus aleatoriis.......................................................... 536
1. De sponsione................................................................................... 536
2. De ludo.............................................................................................537
3. De lotcria seu sortitione................................................................540
4. De assecuratione
......................................................................... 541
5. Despeculationibus bursae............................................................. 547

p»g

Liber septimus. De octavo decalogi praecepto.
Quaestio
Quaestio
Art.
Art.
Quaestio
Art.
Art.
Art.
Art.
Art.
Quaestio
Art.
Art.
Quaestio

I.
2.
1.
2.
3.
1.
2.
3.
4.
5.
4.
1.
2.
5.

De
De
De
De
De
De
De
De
De
De
De
De
De
De

veracitate et fidelitate....................................................
laesione veritatis.............................................................
mendacio...........................................................................
occultatione veritatis.........................................................
laesione famae..................................................................
iure in honorem et famam................................................
detractione et calumnia....................................................
licita revelatione criminis alieni......................................
audiente detractionem....................................................
restitutione famae.............................................................
laesione honoris
.............................................................
iudicio temerario.............................................................
contumelia.......................................................................
violatione secreti.............................................................

550
553
553
555
561
561
563
567
572
573
576
576
578
581

PARS TERTIA.
De praeceptis ecclesiae.

Liber primus. De abstinentia et ieiunio.
Quaestio 1.
Quaestio 2.
Art. 1.
Art. 2.
Quaestio 3.
Art. 1.
Art. 2.
Art. 3.
Art. 4.

De lege ieiunii in genere.....................................
De praecepto abstinentiae................................
De ipso praecepto..............................................
De causis excusantibus.....................................
De praecepto ieiunii.........................................
De ipso praecepto ieiunii.....................................
De unica refectione
..........................................
De causis a ieiunio excusantibus.......................
De dispensatione ab abstinentia et ieiunio .

589
593
593
595
597
597
598
602
604

Liber secundus.
De annua confessione et de communione paschali.
Quaestio 1. De annua confessione...........................
Quaestio 2. De communione paschali .

607
610

Liber tertius. De prohibitione librorum
Quaestio 1.
Quaestio 2.
Art. 1.
Art. 2.
Quaestio 3.
Art. 1.
Art. 2.
Art. 3.
Art. 4.
§ 1.
§ 2.
Art. 5.

De prohibitione librorum in genere
De praevia censura librorum
........................... .......
De obiecto censurae
........................... θ·^
De modo peragendi censuram ....
..............................
De prohibitione librorum
· · . .
θΐ7
De auctoritate competente
............................... 619
De denuntiatione pravorum librorum .................................... ’
619
De effectu prohibitionis ....
’ ' *
619
De ipsis libris prohibitis...................................................... .......
Libri ipso iure prohibiti . . £ \
........................... 622
Libri per decreta particularia prohibiti .
’ ’ ’ ’ ’ 622
De usu librorum prohibitorum .
‘
’ · 625
•
626

Liber quartus.
De sustentatione pastorum et crematione cadaverum.

XI
?*<·

Quaestio 1. De praecepto sustentandi pastores............................................. 629
Quaestio 2. De prohibitione cremandi cadavera............................................. 631

PARS QUARTA.
De praeceptis particularibus.

Liber primus. De praeceptis laicorum.
Quaestio
Quaestio
Quaestio
Quaestio
Quaestio
Quaestio

1.
2.
3.
4.
5.
6.

De
De
De
De
De
De

iudice et iuratis.........................................................
636
actore et accusatore.....................................................
644
reo.............................................................................................646
advocato................................................................................... 649
testibus .............. ......................................................................... 652
medicis....................................................................................... 655

Liber secundus. De praeceptis clericorum.
Quaestio 1. De vocatione ad statum clericalem............................................ 662
Quaestio 2. De obligatione recitandi officium divinum.................................. 666
Art. 1. De officio divino...........................................................
.
666
Art. 2. De obligatione recitandi officium divinum.................................. 667
Art. 3. De forma officii divini.................................................................... 670
Art. 4. De modo recitandi officium divinum............................................ 674
Art. 5. De causis a recitatione officii excusantibus.................................. 680
Quaestio 3. De obligatione erogandi bona superflua.......................................683
Index rerum..................................................................................................
686

1

INTRODUCTIO
1. In parte generali theologiae moralis, quae est de principiis, osten­
ditur, hominis baptizati actiones, quibus vitam filio Dei et membro
Christi dignam ducere promisit, debere esse humanas, moraliter bonas,
supernaturales, legi et conscientiae conformes. Altera pars specialis
docet in specie, quaenam actiones morales peragendae sint, ut dilectio
filii erga Deum et mansio in Christo manifestetur, conservetur et auge­
atur. Ex S. Scriptura patet, esse eas actiones, quibus servantur man­
data vel praecepta. Inde merito haec pars inscribitur de praeceptis.
Si diligitis me, mandata mea servate... qui habet mandata mea et servat ea,
ille est qui diligit me; qui autem diligit me, diligetur a Patre meo et ego diligam
eum et manifestabo ei meipsum (Jo. 14, 15, 21, 23). Manete in dilectione mea;
sl praecepta mea servaveritis, manebitis in dilectione mea, sicut et ego Patris
mei praecepta servavi et maneo in eius dilectione (15, 9). Vos amici mei estis,
si feceritis quae ego praecipio vobis (15, Î4). Qui servat verbum Dei, vere in
hoc caritas Dei perfecta est et in hoc scimus, quoniam in ipso sumus (1 Jo. 2,4).
Omnis qui facit iustitiam, ex Deo natus est (2, 29). Qui servat mandata eius in
illo manet et in hoc scimus, quoniam in nobis manet de Spiritu eius (3, 24). In
hoc cognoscimus quoniam diligimus natos Dei, cum Deum diligamus et mandata
eius faciamus; haec est enim caritas Dei, ut mandata eius custodiamus, et man­
data eius non sunt gravia (5, 2).

2. Conspectus praeceptorum. 1. Praecepta virtutum theologicarum
fidei, spei et caritatis, quae ab aliis praeceptis eo differunt, quod solum
ex revelatione cognoscuntur, et quod actus harum virtutum immediate
Deum attingunt atque attributa divina pro obiecto formali habent.
2. Praecepta decalogi, quae legem naturae ab omnibus etiam in novo
testamento servandam continent. Ea fere omnia (praeter tertium et
quartum) proponuntur forma negativa, reipsa autem quodvis eorum
tum affirmativum tum negativum est.
3. Praecepta ecclesiae, quorum alia sunt omnibus fidelibus commu­
nia, alia pro determinatis statibus (clericis, beneficiatis, parochis,
episcopis) particularia. Utriusque generis ea, quae praecipua sunt, in
theologia morali pertractari solent.
4. Praecepta administrandi et usurpandi media gratiae, quibus vita
moralis fit superçaturalis et fini ultimo proportionata, et quibus eadem
conservatur et perficitur. De his agit volumen tertium de sacramentis.
Nota. 1. Auctorum moralium alii hominem considerant secundum triplicem
relationem, qua refertur ad Deum, ad semetipsum et ad proximum, seu secun­
dum triplex praeceptum caritatis, quod in illis relationibus fundatur, nempe dili­
gendi Deum, semetipsum et proximum, et ideo praecepta eiusque respondentes
virtutes ad tria capita revocant:

a. Ad praecepta, quae determinant obligationes erga Deum — prafccepta vir­
tutum theologicarum, primum, secundum, tertium decalogi praeceptum et eccle1

Noldin, Vol. 11, de praecepti»·

2

Introductio

siac praeceptum de sanctificandis festis, praecepta de usu sacramentorum et
praeceptum particulare recitandi officium divinum;
b. Ad praecepta, quae determinant obligationes erga scmclipsum — praecep­
tum caritatis sui ipsius, quintum decalogi praeceptum, quatenus exigit conser­
vationem vitae, sextum decalogi praeceptum, praeceptum ecclesiae de absti­
nentia et ieiunio;
c. Ad praecepta, quae determinant obligationes erga proximam — praecep­
tum caritatis proximi, quartum, quintum, septimum et octavum decalogi prae­
ceptum.
2. Alii hominem considerant, quatenus privatus seu individuus est, abstractione facta a relationibus cum aliis hominibus, et quatenus socialis est et in
societate exsistens cum aliis hominibus relationes habet. Secundum duplicem
hunc respectum omnia praecepta, quae obiectum huius partis theologiae moralis
constituunt, ad duo capita revocant:
a. Ad praecepta, quae hominem ut privatum respiciunt — officia individua
hominis erga Deum: praecepta fidei, spei, caritatis et religionis individualis,
cuius actus primarii sunt oratio, adoratio, sacrificium, et secundarii iuramentum
et votum; officia hominis erga seipsum quoad intellectum, voluntatem, vitae
conservationem et bona externa — et partem, quae de his agit, moralem individualem (Individualethik) vocant.
b. Ad praecepta, quae hominem ut socialem respiciunt — officia socialia erga
Deum: sanctificatio dominicae et festorum, abstinentia et ieiunium; officia cari­
tatis erga proximum; officia justitiae erga alios homines, et quidem in societate
domestica, in societate civili quoad bonum vitae, quoad bona personae, quoad
bona fortunae — et partem, quae de his agit, moralem socialem (Sozialethik)
vocant.
3. Alii denique materiam hoc volumine contentam tractant secundum systema
virtutum cardinalium eisque annexarum. Qui modus tractandi magis expositioni
theoreticae et systematicae convenit; in libro vero theologiae moralis, qui prae­
ter scientificum etiam practicum usum prae oculis habet, praeferenda videtur
divisio in praecepta virtutum theologicarum, decalogi et ecclesiae, qua simul
etiam virtutes, quamvis ordine parum diverso, exponuntur.

His describitur vita moralis hominis Christiani per gratiam elevati
ad statum filii Dei, eaque tum individualis tum socialis. Ut vita homi­
nis Christiani possit esse vere supematuralis, eius anima ornata est
gratia sanctificante, eius potentiae (intellectus et voluntas) instructae
sunt habitibus supernaturalibus virtutum et donorum atque in singu­
las actiones eius morales influunt gratiae actuales. Hoc modo fit, ut
omnes virtutes, quibus continetur vita Christiana, splendeant ea perfec­
tione et excellentia, quam exigit dignitas filii Dei eiusque vocatio ad
vitam aeternam.

PARS PRIMA
De praeceptis virtutum theologicarum.

LIBER PRIMUS
De praeceptis fidei.*
1)

QUAESTIO PRIMA.
De natura fidei.

____

3, Notiones. 1. Credere significat assensum praebere alicui rei prop­
ter alterius testimonium seu auctoritatem. Fides ergo in genere est fir­
mus assensus in aliquam rem propter alterius auctoritatem.
a. Fides ab opinione differt, quia rem certo et sine formidine errandi pro vera
habet; a scientia differt, quia rem non ex internis rationibus, sed propter aucto­
ritatem testis pro vera habet. Quod scimus, debemus rationi, quod credimus,
auctoritati2).
b. Ad actum fidei in genere consideratae intellectus plerumque movetur a vo­
luntate; sed ut fides rationabilis sit, intellectus praevie cognoscere debet testem
mereri fidem, eo quod intelligit testem nec in cognoscendo falli, nec in testando
fallere.

2. 'Fides theologica considerari potest, quatenus habitus (virtus) et
quatenus actus est. Fides habitualis permanens est et iam in infantibus
baptizatis habetur; fides actualis transiens est atque in eo habetur,
qui elicit actum fidei.
a. Fides theologica ut virtus definitur: habitus supematuralis infu­
sus, quo homo disponitur ad firmiter assentiendum veritatibus a Deo
revelatis ob auctoritatem ipsius Dei revelantis.

k/

a. Prima definitionis verba exhibent notam, quae fidei cum reliquis virtutibus
theologicis communis est; verba ad firmiter assentiendum etc. exhibent id, quod

*) S. Thomas II. II. q. 1—Î6. S. Alphonsus 1. 2. n. 1—19. Laymann, Theologia
moralis 1. 2. tract. 1. Ip. de Lugo, Disputationes schol. de virtute fidei div. disp.
12—20. Fr. Suarez, De fide disp. 1—8; 12—24. Lacroix, Theologia moralis
I. 2. n. 1—115. Aug. Lchmkuhl, Theologia moralis13 (Friburgi 1914). I. n.
379—419. Ballerini-Palmieri, Opus theolog. morale3 (Prati 1S99) 11. n. 1—108.
Gopfcrt-Staab, Moraltheologie8 *(Paderborn 1920) I. n. 264—282. Gènicot-Salsmans, Theologiae moralis institutiones10 (Bruxellis 1922). Mausbach-Tischleder,
K. Moraltheologie7 II, 1 (Munster 1934). D. Prümmer, Atanuale Theol. mor.4/5 *
T. 1. (Friburgi 1928). Vcrmcersch, Theol. mor.3 T. II. (Roma 1945). Schilling,
Lehrb. d. Aloraltheologie II. p. 74 ff. L. Lerchcr, Inst. Theol. Dogm.3 (Oenip.)
1. n. 601—684. Merkelbach, Summa Theol. mor. I8. n. 659—793. Fanfani,
Manuale theol. mor. II. (Roma 1950) n. 1—48.
2) S. Augustinus, De utilitate credendi n. 25.
i·

4

Dc praeceptis fidei

fidei proprium est et quo a reliquis virtutibus, theologicis distinguitur, cius sci­
licet obiectum materiale et formale.
β. Subiectum fidei seu potentia, cui habitus fidei inhaeret, est intellectus:
habitus enim in eadem potentia residet, a qua elicitur actus; actus vero fidei ab
intellectu elicitur, qui ad ipsum actum eliciendum habitu instruitur. Quia tamen
ad actum fidei eliciendum etiam voluntas concurrit, assensum nempe imperando,
etiam in voluntate est habitus disponens ad eliciendum pium affectum credendi.
y. Habitus fidei solum per peccatum infidelitatis seu per peccatum haeresis
amittitur, quod fidei directe opponitur: per actum enim, quo homo recedit a
motivo fidei, ipse habitus fidei destruitur. Si quis ergo culpabiliter omittit elicere
actum fidei, vel si quis exterius tantum negat fidem, graviter quidem peccat
contra fidem, attamen habitum fidei non amittit, quia a motivo fidei non recedit.
δ. Habitus fidei vocari solet lumen fidei: sicut enim intellectus, quo veritates
ordinis naturalis cognoscimus, lumen naturale dicitur, ita potentia, qua veritates
revelatas amplectimur, lumen supernaturale vocatur.

Fides habitualis altera est caritate formata seu viva, alia informis
seu mortua, prout coniuncta -est cum habitu caritatis ut in homine
iusto, vel eo destituta ut in homine peccatore.
Fides informis non ideo dicitur mortua, quod se exercere non possit et debeat
actibus fidei iisque supernaturalibus: est enim vera virtus et vera fides3); sed
dicitur mortua, quia fidelis nondum iustificatus vera vita supernaturali caret,
quae ibi solum habetur, ubi actus meritorii vitae aeternae exerceri possunt.

b. Fides theologica ut actus definitur: firmus assensus, quo véritates
a Deo revelatas ob auctoritatem ipsius Dei revelantis amplectimur.

\J 4. Obiectum fidei, a. Obiectum materiale fidei theologicae est ver­
bum Dei seu omnes veritates a Deo revelatae, quae verbo Dei scripto
vel tradito continentur et ab ecclesia tamquam divinitus revelatae cre­
dendae proponuntur4). Distinguitur obiectum materiale primarium quod
est ipse Deus eiusque perfectiones; et obiectum materiale secundarium,
quod constituunt aliae veritates a Deo distinctae, quae tamen omnes
revelatae sunt in ordine ad Deum, ut nempe Deus eiusque perfectiones
melius cognoscantur, et ut homo pervenire possit ad Deum, beatitudinem suam aeternam.
b. Obiectum formale fidei theologicae constituit auctoritas Dei reve­
lantis, qui, cum sit prima veritas, nec falli in cognoscendo neque in
dicendo fallere potest. In prima ergo veritate seu in duabus perfectioni­
bus divinis fides theologica innititur: in summa Dei sapientia seu infallibilitate in cognoscendo, et in summa Dei veracitate in loquendo.
Ex motivo formali liquet fidem debere esse a. universalem, quae scilicet se
extendat ad omnes veritates revelatas: qui enim vel unum articulum fidei negat,
eo ipso implicite omnes negat, quia negat obiectum formale fidei, auctoritatem
Dei revelantis, in qua reliqui omnes articuli innituntur; b. obligatoriam, quia
Deus ius habet, ut ei credatur.

3) Concilium trid. sess. 6. can. 28 (D. 838).
*) Cn. 1323, 1.

Dc natura fidei

5

✓ 5. Genesis seu analysis fidei. Ut actus fidei elici possit, ratio com­
plures veritates prius cognoscat oportet, quae cognitiones ideo a theo­
logis praeambula fidei nuncupantur.
1. Imprimis cognoscere debet Deum esse locutum seu Deum dedisse
revelationem: nisi enim constet veritatem reapse a Deo esse revelaitam,
eam credere fide divina nec possumus nec debemus. Illa argumenta,
quibus demonstratur factum revelationis, dicuntur motiva credibilitatis,
quia revelationem (religionem Christianam) credibilem reddunt. lam
vero haec argumenta (miracula, vaticinia, ecclesiae mira conservatio
et propagatio, constantia martyrum etc.) non sunt quidem evidentia,
sed tamen eiusmodi sunt, ut quilibet ex iis factum revelationis certo
seu absque prudenti formidine errandi cognoscere possit.
2. Deinde cognoscere debet Deum esse summe sapientem summeque veracem, adeo ut neque ipse falli neque alios fallere possit: fides
enim natura sua nititur in auctoritate Dei revelantis certo cognita;
auctoritas autem omnem suam vim a scientia et veracitate testis de­
sumit.
3. Ex hac duplici cognitione oritur iudicium: veritas a Deo reve­
latae credibiles sunt, i. e. rationabiliter et prudenter credi possunt,
quod quidem iudicium dicitur de credibilitate revelationis; immo oritur
iudicium: veritates a Deo revelatae credendae sunt, i. e. absolute credi
debent, quod quidem iudicium dicitur de credenditate revelationis.
Sane, ubi certo constat Deum summe sapientem ac veracem esse locu­
tum, homo intelligit gravissimam obligationem credendi: Deo enim
fidem exigenti homo credere tenetur; atqui ipso facto revelationis
Deus exigit fidem. Utrumque hoc iudicium de credibilitate et creden­
ditate revelationis omnino evidens est.
>4. Actum igitur fidei praecedit haec duplex cognitio, auctoritatis
nempe divinae (verum et credendum est, quod Deus revelat) et factae
revelationis (atqui Deus revelavit religionem Christianam); his autem
praecognitis nondum sequitur immediate assensus mentis (ergo vera
et credenda est religio Christiana). Cum enim altera ex cognitionibus
praerequisitis (factum scilicet revelationis) non sit evidens, mens ad
assensum veritati revelatae praestandum non determinatur argumentis
rationis, sed ad assensum fidei praestandum ex imperio voluntatis mo­
veri et determinari debet. lam vero praelucente hac cognitione, volun­
tatem nempe posse et debere imperare assensum, ipsa actu positivo
intellectui assensum fidei imperat; quem voluntatis actum synodus
arausicana secunda credulitatis affectum appellat. Ex hoc voluntatis
imperio actus seu assensus fidei tandem sequitur.
7 5. Assensus fidei liber et proinde suppositis supponendis meritorius
est. In eo autem libertas fidei sita est, quod assensus fidei a libera

6

De praeceptis fidei

voluntate dependet: ipsa enim praelucente bonitate eiusdem assensus
ad illum imperandum libere se determinat.
6. Cum fides theologica, quae a concilio tridentino nuncupatur ini­
tium, fundamentum et radix omnis justificationis®), esse debeat actus
supernaturalis, ipsa non viribus naturae, sed gratiae elicitur. Itaque
indicium intellectus, quo factum revelationis, auctoritatem Der reve­
lantis et obligationem credendi cognoscimus, ex supernaturali illustra­
tione procedit, voluntas per inspirationem gratiae pium credulitatis
affectum concipit ac tandem intellectus per vires gratiae veritati reve­
latae assent it.
a. Exposita natura fidei iam facile intelligitur, nos actibus fidei credere Deo,
quia ratione obiecti formalis credimus Deo relevanti, nos credere Deum, quia
ratione obiecti materialis credimus Deum et quaecunque de Deo revelata sunt,
ac tandem nos credere in Deum, quia per fidem tendimus in Deum, finem
nostrum®).
b. Quamvis vera fides ab homine exigat sacrificium intellectus', quatenus
amplecti tenetur veritates, quarum internam rationem non intelligit, quatenus
proinde intellectum captivare debet in obsequium fidei; nihilominus vera fides
est et esse debet rationabile obsequium, quatenus non credit nec credere potest,
nisi lumine rationis cognoscat, ex auctoritate divina absolute vera esse omnia
ea, quae fide amplectitur.

v/6, Divisio actus fidei: Fides prout significat actum credendi dividi­
tur: 1. In fidem internam, quae est assensus fidei mente conceptus; et
externam, quae est fidei internae externa professio per verba, actiones
vel alia signa.
In divinam, quae est assensus in veritatem revelatam propter auc­
toritatem Dei revelantis; et in ecclesiasticam, quae est assensus in
veritatem, non quidem revelatam sed ab ecclesia infallibiliter propo­
sitam, propter auctoritatem ecclesiae docentis.
/3. Fides divina: In fidem simpliciter divinam, qua creditur, quod
a Deo quidem revelatum, sed non etiam ab ecclesia ad credendum pro­
positum est; et in fidem catholicam, qua creditur, quidquid a Deo re­
velatur et ab ecclesia credendum proponitur.
a. Ex voluntate Christi ecclesia constituta est medium et organum, quo fideli­
bus proponantur veritates revelatae et credendae; ex quo patet fide catholica
non posse credi nisi revelationem publicam, quae auctoritate ecclesiae omnibus
credenda proponitur, fide autem divina credi posse etiam revelationem privatam,
quae uni soli conceditur homini.
b. Ideo fides secundario fundatur etiam in auctoritate ecclesiae tamquam
medio infallibili et necessario, quo ea cognoscimus, quae Deus revelavit. Qui
ergo articulum fidei credit, non solum auctoritatem Dei revelantis, sed etiam
infallibilem auctoritatem ecclesiae agnoscit, et qui articulum fidei negat, non
6) Sess. 6. c. 8 (D. 801).
·) Cf. s. Thomas Π. 11. q. 2. a. 2.

De natura fidei

7

solum auctoritatem Dei revelantis, sed etiam auctoritatem ecclesiae veritates
revelatas infallibiliter proponentis contemnit.
c. Hinc recte dicitur fidem theologicam immediate resolvi in auctoritatem
ecclesiae tamquam in medium fidei infallibiliter proponens veritates a Deo reve­
latas, et ultimo resolvi in sapientiam et vcracitatem Dei tamquam in motivum
fidei.

ν' 4. In explicitant, qua aliquid in se ipso creditur sive id terminis con­
fuse tantum sive distincte cognitis fit; ^et implicitam, qua aliquid crc
ditur non in se, sed in alio in se credito, in quo illud aliquo modo
continetur
Dupliciter autem id, quod creditur, in alio contineri potest: a. sicut pars in
toto, in veritate, quae creditu;, si haec veritas generalis est, in qua aliae veri­
tates continentur; sic qui explicite credit omnia, quae Deus revelavit, implicite
credit ss. Trinitatem, et qui explicite credit Deum esse rerum omnium crea­
torem, implicite credit eum esse creatorem hominum; b. in motivo, propter quod
creditur, quod est auctoritas Dei revelantis: qui enim explicite credit determina­
tum aliquem articulum fidei, quia Deus illum revelavit, eo ipso implicite credit
omnes alias veritates revelatas, quia earum fides in eodem motivo innititur.

vZ5, In formalem et virtualem seu exercitam: illa est fides, quae in
aliquam veritatem expresse elicitur ob auctoritatem Dei revelantis, ut
si quis credit Deum esse trinum in personis, quia Deus summe sapiens
et verax revelavit; haec est fides in aliquam veritatem, quae ab actu
alicuius virtutis supponitur eumque suo influxu comitatur; sic fides '-ζΓ'"?—ss. Trinitatis suoTnfluxu comitatur actum formantis signum crucis ab
eoque supponitur.
Discrimen inter fidem formalem et virtualem in eo consistit, quod is, qui elicit
fidem formalem, explicite ad motivum fidei advertit, ille vero qui elicit Sdem
virtualem, ad auctoritatem Dei revelantis expresse non advertit nec de ea reflexe
cogitat. Fides virtualis et exercita supponit actualem et expressam cognitionem
motivi fidei, quae cognitio habitualiter in anima permanens virtute sua in actio­
nem, qua fides exercetur, influit. Sic fidem virtualem et exercitam habet, qui
coram ss. sacramento -genua flectit, sacramentum poenitentiae suscipit, etsi re­
flexe de revelatione Dei non cogitet, sicut spem messis virtualem et exercitam
habet rusticus, qui ex spe messis semina spargit, etsi reflexe de messe non
cogitet.

J Mea** -

QUAESTIO SECUNDA.
De necessitate fidei.

Articulus primus.
De necessitate actus fidei.
Explicantur termini. In ordine ad salutem duplex distinguitur necessitas, altera
medii, altera praecepti. Illud dicitur necessarium necessitate medii, sine quo
finis obtineri nequit, etsi inculpabiliter non adhibeatur; et illud dicitur necessa­
rium necessitate praecepti, sine quo finis solum tunc obtineri nequit, si illud cul­
pabiliter non adhibetur. Huiusmodi est omne id, quod sub gravi praecepto obligat.
Si illud, quod necessarium est necessitate medii, non est in nostra potestate,
necessarium dicitur necessitate medii tantum; si autem in nostra potestate est,
necessarium dicitur necessitate medii et praecepti: eadem enim obligatione, qua
; tenemur ad finem, tenemur etiam adhibere media ad illum necessaria, si in
nostra sunt potestate.
Si illud, quod necessarium est necessitate medii, in se ipso requiritur neque
alio medio suppleri potest, ut gratia sanctificans in fine vitae, dicitur necessa­
rium necessitate medii stricta, absoluta et in re; si autem alio medio suppleri
potest ut sacramentum baptismi, dicitur necessarium necessitate medii lata,
hypothetica et saltem in voto.
Votum medii late necessarii est seria voluntas realiter adhibendi medium,
' quando id fieri potest et debet.

Ad salutem necessaria est necessitate medii fides habitualis: etenim
ex fide certum est neminem salvari, nisi grati a sanctificante ornatus
sit ; sed cum gratia sancti fica nte, quae in iusti fi cafiône infundi t ur, simul
etiam fides habitualis infunditur. Verum cum theologia moralis non de
habitibus, sed potissimum de actibus virtutum agat, de necessitate
actus fidei hoc loco sermo est. Ex quo patet, hanc necessitatem solos
adultos respicere; adulti autem in theologia morali dicuntur, qui ra­
tionis usum adepti sunt.

7. Assertum. Fides actualis adultis omnibus necessaria est neccssitate medii, nondum justificatis ad justificationem, justificatis ad saTutem.
~
:
~
Sunt inter recentes theologos, qui ad faciliorem reddendam aeternam salutem
infidelium doceant, ad justificationem consequendam non semper requlli fidem
proprie dictam, qua veritas revelata propter auctoritatem Dei revelantis creditur,
sed quandoque sufficere fidem improprie dictam, qua mens veritatem lumine
rationis cognitam sub actuali influxu gratiae amplectitur. Assertum de fide pro­
prie dicta intelligitur7).

8. Argumenta. 1. Fides actualis ad ullis no nd u m justificatis n c c c s saria est necessitate medii ad primam justificationem sive ex opere
7) Fr. Schmid, Die auflerordentlichen Heilswege (Brixen 1899). 2. Abschnitt.
S. 79. Martin, De necessitate credendi et credendorum seu de fide salutari
(Paderborn 1906). Lercher, 1. n. 677 ss. Merkelbach, I. n. 706 ss.

De necessitate fidei

9

operato per sacramentum sive ex opere operantis per actum caritatis
aut contritionis perfectae obtinendam:^. Sine fide autem impossibile
est placere Deo: credere enim oportet accedentem ad Deum, quia est
et inquirentibus se remunerator sil*); sed de fide actuali eaque proprie
dicta haec verba apostoli intelligcnda sunf°).\6. Et sane ad justifica­
tionem homo adultus pervenire non potest, nisi propriis suis actibus
ad eam se disponat; sed ad eam se disponere nequit, nisi sciat Deum
esse cundemque sibi propitium fore; hoc autem scire nequit, nisi per
fidem10). \c. Concilium tridentinum de fide, eaque proprie dicta, loquens addit, sine qua nulli unquam contigit iustificatio11').
Fides actualis explicita et formalis necessaria est solum ad primam iustificationem adulti, ^gd justificationem vero secundam, quam consequitur p eccatorvel
in sacramento poenitentiae vel per contritionem perfectam, sufficit fides virtuatis,
nisi habitum fidei amiserit: etsi enim concilium tridentinum12) inter dispositiones
adulti ad consequendam justificationem enumeret fidem et spem, actus tamen,
quos concilium enumerat, non semper, ut in prima justificatione, formaliter elici
debent, sed sufficit, ut virtualiter adsint.

2. Fides actualis adultis Jam justificatis necessaria est necessitate
medii ad salutem: homo enim adultus ad Deum, finem ultimum, se
suaque omnia ordinare seu ad finem supernaturalem vitae aeternae
suis actibus tendere cumque bonis operibus sibi promereri debet; sed
hoc fieri nequit, nisi credat Deum esse cumque bonorum remuneratorem, malorum autem vindicem esse.

t
s °**

Sunt, qui dicant omnibus plane hominibus ratione utentibus, etiam pueris bap­
tizatis, cum primum ad usum rationis pervenerint, fidem actualem necessariam
esse necessitate medii13); alii econtra eiusmodi pueris fidem actualem dicunt
necessariam necessitate praecepti11)· lam vero nihil impedit, quominus neces. .-u saria dicatur necessitate medii, dummodo teneatur eiusmodi adultos aequipa-___ _ j q '
randos esse infantibus, donec in fide instructi sint et ad obligationem eliciendi
in­
actum fidei advertant, ac proinde etiam sine actu fidei salvari posse.
t wJi.

Ket
a

3. Fides haec in adultis^nondum justificatis debet esse explicita et
1ormulis, qua nonnullae veritates explicite in se credantur, attamen
in adultis^ianMustificatis sufficit fides virtualis, modo explicite sciant,
q u ae necessitate medii credenda sunt et agnoscant auctoritatem D e i
revelantis: perfectior enim ad finem obtinendum, propter quem fides
necessaria est, non exigitur. Insuper fides necessaria est in re, nec
sufficit eius votum, quod in actu caritatis Dei continetur.
«)
°)
10)
31)
«)
13)
14)

Hebr. 11, 6. Cf. Gal. 2, 16, Rom. 3, 22, Mare. 16, 15 ss.
Cf. Schmid 1. c. n. 103. Lcrchcr 1. c. n. 678.
Cf. Schmid 1. c. qui n. 94 ss. argumenta aeque acute atque erudite evolvit.
Concilium trid. sess. 6. c. 7 (D. 799). Cf. Concilium val. sess. 3 c. 3 (D. 1789).
Sess. 6. c. 6 (D. 798).
Lacroix 1. 2. n. 11 ss.
Ballerinr-Palmicri II. n. 10.

10

De praeceptis fidei

Articulus secundus.
De veritatibus necessario credendis.
9, Declaratio. lam quaeritur, quae veritates necessario explicite
credi debeant. Non sufficit, ut implicite omne id ere dator, quod ecclesja tamquam revelatum ad credendum proponit, sed nonnullae verifates explicite credi ideoque etiam cognosci debent. Porro aliae sunt
Voveritates, quae necessitate medii, aliae, quae necessitate praecepti exV+ -Xju-J plicite cognoscendae et credendae sunt. Quoad reliquas autem veritates
sufficit, ut unusquisque eas implicite credat, paratus etiam explicite
credere, si quas ut credendas ab ecclesia propositas esse cognoverit.

10. Veritates necessitate medii credendae. 1. Certum est nécessi­
te fate medii ad justificationem et salutem explicite sciri et credi debere
duplicem hanc veritatem: Deum esse (et}D eum remuneratorem esse:
nam a. Sine fide autem impossibile est placere Deo: credere enim
x \ oportet accedentem ad Deum, quia est et inquirentibus se remunerator
sit15), b. Contraria propositio: aNonnisi fides unius Dei necessaria
X''
videtur necessitate medii, non autem explicita r»muneratoris« damnata est18), c. Homo ad Deum converti et in eum tendere non potest,
nisi cognoscat Deum esse, et speret eum sibi peccata condonaturum
et aeternam beatitudmem collaturum esse.
Hinc sequitur nunquam, ne in mortis quidem articulo, posse conferri baptis­
mum vel absolutionem adulto, qui haec duo mysteria ignoret, quorum cognitio
et fides ccrio necessaria est necessitate medii: cum enim careat medio absolute
necessario, gratiae justificationis non est capax.

2. Practice probabile est post evangel ii promulgationem etiam
.mysteria ss. Trinitatis et Incarnationis eadem necessitate medii ad iustificationem et salutem explicite sciri et credi debere; certe autem implicite, et necessitate praecepti etiam explicite credenda sunt.

a

a. Valde difficilis et inter theologos controversa est quaestio, num ad justifi­
cationem consequendam etiam fides utriusque mysterii ss. Trinitatis et Incarna­
tionis necessitate medii requiratur. Qui necessitatem medii affirmant, probant
ex Act. 4,12, Matth. 28,19 et ex ritu baptismi, provocant ad decisiones S. Officii,
quibus haec necessitas affirmatur17). Qui autem negant, potissimum ex s. Paulo
ostendunt fidem duplicis tantum veritatis sufficere, cum de necessitate fidei loquens
doceat: Sine fide impossibile est placere Deo': credere enim oportet accedentem
ad Deum, quia est et inquirentibus se remuneralor sit18).

lidem ita arguunt: ante Christi adventum explicita fides horum mysteriorum
necessaria non erat; atqui non potest admitti gentiles post Christi adventum
1δ) Hebr. 11, 6.
10) Proposito 22. ab Innocentio XI. damnata (D. 1172).
”) 2 apr. 1679 (D 1214); 25 jan. 1703 (D 1349 a); 10 mail 1703 (D 1349 b);
30 mart. 1898 (D 1966 a).
18) Hebr. 11, 6.

De necessitate fidei

11

difficilius salvari posse, quam ante eius adventum, id quod affirmari deberet, si
■fides explicita horum mysteriorum necessaria esset necessitate medii18).
b. Etsi sententia negans non sit dicenda moraliter certa, ea tamen vere probabilis dici potest; ideo pro praxi haec tenenda sunt:
ar. Adultus nondum baptizatus, qui in articulo mortis reperitur et prae morbi
gravitate instrui nequit, baptizari (sub condicione) pofest; pârFmôdo adultus
baptizatus, qui in articulo mortis instrui nequit, absolvi potest, etsi uterque
ignoret mysteria Trinitatis et Incarnationis: cum enim eorum cognitio et fides
probabiliter non sit absolute necessaria, uti licet opinione hac probabili circa
valorem sacramentorum, ubi agitur de moribundi aeterna salute.
β. At vero extra articulum mortis adultum nondum baptizatum non licet bapti­
zare et baptizatumTion licet absolvere, si ignorent mysteria' Trinitatis et Tncarnationis: cum enim sententia absolutam necessitatem affirmans sit probabilis,
baptismus et poenitentia frustrari possent effectu. Ideo eiusmodi adultus vel di­
mittendus est, donec sufficienter sit instructus, vel ante collationem sacramenti
statim, quoad opus est, instrui debet, addita monitione, ut cognitionem eorum
sibi comparet, quae sciri et credi debent ex praecepto20).
γ. Ergo adultus, qui per aliquod tempus ignorans mysteria ss. Trinitatis et
Incarnationis confessus fuisset, etsi valde hortandus sit, non debet tamen neces­
sario repetere confessiones in hoc statu ignorantiae peractas: etenim non sunt
necessario repetendae confessiones, nisi certo constet eas fuisse invalidas; sed
istae confessiones probabiliter validae erant.

11. Veritates necessitate praecepti credendae. Ex praecepto Christi
Domini sub gravi obligante omnes fideles, cum ad usum rationis pervenerint, praeter ea, quae necessitate medii credenda sunt, explicite
scire et credere tenentur praecipua fidei Christianae mysteria; insuper
scire debent mandata, quae ab omnibus observanda sunt: \g. Euntes
in mundum universum praedicate evangelium omni creaturae. Qui cre­
diderit, salvus erit, qui vero non crediderit, condemnabitur Ά). Euntes
ergo docete omnes gentes .. docentes eos servare omnia, quaecunque
mandavi vobis^).\b. Insuper status hominis Christiani exigit, ut is
praecipua fidei Christianae mysteria sciat et credat, et praecepta omni­
bus communia cognoscat et observet.

12. Declaratio huius praecepti. 1. Quae in particulari necessitate
praecepti scienda et, quatenus revelata, etiam credenda sunt, ex usu
et praxi ecclesiae discimus; ea autem secundum omnes ad haec qua­
tuor revocantur:
a. Symbolum apostolorum23), quod continet summam fidei Christi­
anae (ad recte credendum).
10)
°0)
21)
“)
M)
.gnum

Cf. Schmid 1. c. n. 137 ff. Lcrchcr, I. n. 681 ss.
Cf. S. Officium 10. maii 1703. ad 2.—30. mart. 1898.
Afarc. 16, 15. 16.
Matth. 28, 19. 20.
Symbolum etymologice rerum complurium collectionem, usu militari sigseu tesseram, qua milites veri ab aliis distinguantur, usu Christiano brevem

c
·

Dc praeceptis fidei
In symbolo tamen apostolorum nonnulla continentur, quae non omnibus sub
gravi, sed pro diversa instructione sub gravi vel sub levi explicite credenda sunt:
a. perpetua virginitas beatae Alariae; β. sepultura Christi et descensio ad in­
feros; quia hae circumstantiae levioris momenti sunt; γ. sessio ad dexteram
Patris et communio sanctorum, quia haec fidelibus captu nimis difficilia sunt.
Immo nonnulla ne sub levi quidem cognosci debent: Christum sub Pontio Pilato
passum esse et tertia die resurrexisse.

b. Praecepta decalogi, quae ab unoquoque servari debent, et propter paritatem rationis addenda sunt etiam praecepta ecclesiae commun*a (ad recte vivendum).
Praecepta decalogi non solum scienda, sed etiam credenda sunt, haec namque
praecepta revelata sunt, ut ab omnibus serventur; quod autem a Deo revelatum
est, fide divina credendum est. Praecepta ccclesiae.autcm non sunt credenda,
sed solum scienda et servanda, quia revelata non sunt.

c. Oratio dominica, quae continet omnia, quae a Deo speranda ct
petenda sunt (ad r ecte or an dum ).
d. Sacramenta omnibus necessaria: baptismus, poenitentia et eucha­
ristia; alia autem sacramenta scire debet, qui ea suscepturus est (ad
recte utendum).

Praeter haec quatuor non sunt alia, quae omnes fideles scire et cre­
dere debeant, nisi modus eliciendi actus fidei, spei, caritatis et contri­
tionis, etsi certa formula eos eliciendi memoria non teneatur; ratione
autem status et condicionis (e. g. sacerdotis, parochi) fieri potest, ut
quis complura alia explicite et distincte scire et credere debeat.
2. Generatim necesse non est, ut fideles hasce veritates verbotenus
vel eo ordine, quo propommtur, memoria teneant; nec requiritur, ut
claram et distinctam singularum cognitionem habeant, sed sufficit, ut
eas quoad substantiam i. e. quoad communem et simplicem verborum
significationem cognoscant.
Plerique tamen auctores censent eos, qui symbolum fidei, orationem
dominicam (et salutationem angelicam) verbotenus non discunt, com­
mittere peccatum veniale, nisi hebetudo mentis eos excuset, praesertim
cum valde timendum sit, ne obligationem orandi penitus negligant, nisi
saltem orationem dominicam (et salutationem angelicam) didicerint.
summam credendorum significat. Symbolorum praecipua sunt haec tria:
a. Symbolum apostolicum, quod fideles in precibus quotidianis et clerici in officio
divino recitant (D 6—9). b. Symbolum nicaeno-constantinopolitanum, quod a
primo generali concilio nicaeno inchoatum et a concilio constantinopolitano I.
auctum fuit. Hoc nonnullis explicationibus additis illud est, quod in missa recitat
ecclesia latina (D 86). c. Symbolum athanasianum, quod ecclesia recitare iubet
in officio de dominica ad primam; illud tamen s. Athanasii esse ab eruditis vulgo
negatur (D 39 s). A symbolis distinguenda sunt fidei professiones, quarum cele­
brior est tridentina, quam Pius IV. concinnavit ct in determinatis quibusdam
adiunctis cum juramento emittendam decrevit (D 994 ss).

De necessitate fidei

13

\ g. Sub gravi ergo ncccssc est, ut fideles quoad symbolum interrogati de sin­
gulis, quae in eo continentur, recte respondeant; quoad decalogum et praecepta
ecclesiae, ut interrogati sciant ea a Deo vel ab ecclesia praecipi aut prohiberi;
quoad orationem dominicam, ut sciant Deum esse orandum ab eoque petenda
esse omnia bona animae et corporis; quoad sacramenta, ut cognoscant ea,
quae necessario requiruntur, ut cum fructu suscipi possint.
t ά, Ex his pro praxi consequitur: a. peccare (graviter vel leviter pro gravitate
materiae) non solum eos, qui haec addiscere negligunt, sed etiam pastores, qui
suos subditos, et . parentes, qui filios nec per se nec per alios instruunt in iis,
quae ad salutem necessaria sunt.
i β. In confessione interrogandi sunt de iis, quae scitu necessaria sunt, poenitentes, qui probabiliter praesumuntur hac cognitione carere. Et quandoquidem
nostro tempore in rebus ad religionem pertinentibus frequenter valde rudes sunt,
qui in rebus profanis satis exculti apparent, hi autem eiusmodi interrogationibus
facile offenduntur: praestabit, de veritatibus necessariis eos ita docere, ut cum
ipsis circa eos actus fidei eliciantur. Ea vero, de quibus ex probata sententia
auctorum doceri debent, haec tria sunt: a. in Deo tres esse personas, Patrem,
Filium, Spiritum Sanctum, quorum quilibet Deus est, nec tamen tres Deos esse,
sed unum; b. lesum Christum Filium Dei pro nobis factum esse hominem, pas­
sum et mortuum esse, a mortuis resurrexisse, remittere peccata poenitentibus
et iterum venturum in mundum, ut praemium iustis et poenam aeternam pecca­
toribus tribuat; c. hunc Christum in ss. Sacramento sub speciebus panis et vini
vere praesentem esse ibique adorari et sumi a fidelibus24).
Vy. Qui scitu necessaria necessitate praecepti ignorant, absolvi non possunt,
nisi prius promiserint se ea discere velle; et ubi ignorantia est graviter culpa­
bilis, nisi prius doleant de hocce peccato, illud accusent et propositum concipiant
ea postmodum addiscendi.
V, Patet praecepto isto non teneri eos, qui ob mentis angustiam inhabiles sunt
ad haec addiscenda; et si essent homines adeo rudes, ut nec mysteria ss. Trini­
tatis et Incarnationis concipere et explicite credere possent, de eorum salute non
esset desperandum: etsi enim fides horum mysteriorum adultis necessitate medii
necessaria dicatur, eiusmodi rudes quoad hoc non sunt accensendi adultis, sed
infantibus, qui circa haec mysteria fidem elicere non possunt.
e. Perfectiorem fidei cognitionem sibi comparare tenentur ii, qui in adiunctis
vivunt, in quibus sine maiore religionis notitia in magno periculo sunt amittendae
fidei, ut iis accidit, quibus cum incredulis et socïalistis frequentius conversari
necesse est.

Articulus tertius.
De praecepto fidei internae.

15. Praemittenda de ipsis praeceptis fidei. 1. Praeceptum fidei est
tum de actu interno tum de actu externo; utrumqueduplex est: negativum non negandi neve interius neve exterius fidem, et affirmativum
eliciendi interius actum fidei et fidem exterius confitendi. Hoc prae­
ceptum fidei externae turn divinum funi\ecclesiasticum est.
2. Obligatio eliciendi actum fidei quandoque exsistit per se seu ra­
tione ipsius fidei, quandoque exsistit per accidens seu ratione alius
24) Cf. S. Alphonsus, Praxis confess, η. 22. Filliucci tr. 20 n. 57.

14

De praeceptis fidei

praecepti, quod sine actu fidei adimpleri nequit c. g. s. commitnionem
sumendi. Qui priorem obligationem laedit, committit peccatum contra
fidem; qui posteriorem laedit, solum contra illam virtutem peccat, quae
sine actu fidei exerceri non potest.

3. Ut fideles qui aliquando actum fidei explicite et formaliter elicuerunt neque retractaverunt, praecepto fidei satisfaciant, ncccsse non est,
ut actus fidei sit formalis, sed sufficit virtualis, qualem pii fideles sae­
pissime eliciunt, modo mysteria fidei ipsis proposita sint ut a Deo
revelata, e. g. dum recitant symbolum apostolicum, formant signum
crucis, orant, missam audiunt, sacramenta frequentant: haec enim
omnia fidem supponunt et ex fide procedunt.

14. An exsistat et quando obliget 1. Exsistit praeceptum divinum
graviter obligans eliciendi actum fidei. In sacris litteris saepius hoc
praeceptum iniungitur: Qui non crediderit, condemnabitur25); qui non
credit, iam indicatus esi™); et hoc est mandatum eius, ut credamus in
nomine filii eius, lesu Christi27). Patet autem hoc praeceptum grave
esse: condemnatio enim est poena peccati mortalis28).
2. Cum praeceptum affirmativum non obliget semper, sed solum
certis temporibus, iam quaeritur, quoties et quando actus fidei internus
eliciendus sit. Praeceptum affirmativum, quod simul tempus, quo ip­
sum obliget, non determinat, tum obligare censetur, quando necessa­
rium esse in teli igitur; atqui quinque sunt tempora, quibus praecep­
tum eliciendi actum fidei urget per se:
a. Quando homini revelatio divina et obligatio credendi sufficienter
'proposita est.
'
~
'
Z

\q. Cum primum divina revelatio sufficienter proposita est, actus fidei neces­
sarius est: nam reverentia erga infallibilem auctoritatem Dei postulat, ut homo
statim credat, ubi aliquid tamquam a Deo revelatum et credendum ipsi proponi­
tur, alias auctoritas Dei contemni censeretur. Sicut enim regi nobis comparent!
statim reverentiam exhibere, ita Deo nobis loquenti statim credere debemus. In­
super quando homo adeptus est usum rationis, vitae spiritualis initium ponere
i. e. ad Deum finem ultimum supernaturalem vitae suae tendere per observatio­
nem mandatorum tenetur; atqui id sine actu fidei saltem semel formaliter elicito
fieri nequit.
\£. Veritates fidei iis censentur sufficienter propositae, qui earum revelationem
a Deo factam et obligationem credendi certo cognoscunt. Ergo christihdeiium
pueri tenentur elicere actum fidei, statim atque usum rationis perfecte assecuti
et in fide ita instructi sunt, ut mysteria fidei tamquam a Deo revelata appre­
hendant; infideles autem et haeretici ad id tenentur (cum ingressu in ecclesiam

») Mare. 16, 16.
2«) Ioan. 3, 18.
π) I. Ioan. 3, 23.
28) Damnata est haec proposito (16) ab Innoccntio XI.: Fides non censetur
cadere sub praeceptum speciale et secundum se (D 11G6).

De necessitate fidei

15

catholicam), cum primum veritates fidei eis ita propositae sunt, ut eas tamquam
a IDco revelatas et obligationem illas credendi certo cognoscant29).
γ. Sicubi potestas politica conversionem ad veram fidem ante certum aetatis
annum (16. vel 18.) prohibeat, lex impia est, nec licet ei, cui de veritate reli­
gionis catholicae persuasum est, propter legem civilem assensum fidei diutius
differre. Quid quoad externam professionem agendum sit, cf. n. 17.

b. Saepius in vita, quia fides admodum necessaria est ad conservan­
dam vitam spiritualem. Praeter initium vitae spiritualis non potest
quidem assignari aliud tempus determinatum, quo praeceptum divi­
num eliciendi actum fidei obliget; attamen negari non potest ipsum
aliquoties obligare.
Sunt duae propositiones ab Innocenta) XI. damnatae, quarum altera (17)
haec est: Satis est actum fidei semel in vita elicere (D. 1167); altera vero (65)
ita habet: Sufficit illa mysteria (ss. Trinitaiis et Incarnationis) semel credidisse
(D. 1215). Ex propositionibus damnatis id solum habemus, exsistere praeceptum
pluries quam semel (saepius) in vita eliciendi actum fidei; quoties autem et
quando eliciendus sit, prorsus indeterminatum est; praeceptum autem indeter­
minatum determinato tempore urgere non potest. Ceterum raro fideles contra
hoc praeceptum peccabunt: qui enim Christiane vivunt, abunde illi satisfaciunt
per exercitium fidei; alii autem ad obligationem credendi non advertunt. Ideo
necessarium non est, ut confessarius poenitentes de actu fidei interdum elicito
interroget, sive in exercenda religione diligentes sive négligentes fuerant.

c. Post lapsum in haeresim vel post negationem fidei: qui enim fidem
amisit, per fidem Deo iterum adhaerere debet.
d. Quando urget tentatio contra fidem, quae solum per actum fidei
superanda speratur.
Si urget tentatio contra fidem, ex ipsa virtute fidei ad hanc conservandam
contra tentationem pugnare tenemur; quoties ergo actus fidei unicum medium
est superandae tentationis, eum ex praecepto fidei elicere tenemur. Attamen
extra articulum mortis raro eveniet, ut tentatio contra fidem solum per actum
fidei superari possit, eo vel magis, quod tentationes contra fidem plerumque
efficacius vincantur, si contra illas non directe luctemur, sed mentem ad alia
obiecta convertamus.

c. Quando nova definitio vel novus articulus fidei proponitur: Deo
enim loquenti credendum est. Hinc si novum aliquod dogma proponi­
tur, non sufficit illud suspendendo assensum non negare, sed interno
assensu credendum est.
-°) Infidelis vel haereticus non tenetur quidem credere, quamdiu veritatem
fidei Christianae certo non cognoscit, tenetur autem in veram fidem inquirere:
ubi enim agitur de salute aeterna, non licet prius quiescere, quam cum certa
via illam obtinendi inventa sit. Ideo damnata est haec propositio (4) ab Inno­
centia XI. (D. 1154): Ab infidelitate excusabitur infidelis non credens ductus
opinione minus probabili; i. e. quamdiu infideli sua secta apparet probabilis
(etsi minus quam religio Christiana), non tenetur quidem credere, sed neque
potest licite in sua secta tranquillus manere, cum ulterius inquirere teneatur,
donec ad certam veritatis cognitionem pervenerit.

16

De praeceptis fidei

Sunt, qui cum s. Alphonso (1. 2. n. 7) dicant, praeceptum eliciendi actum
fidei insuper urgere per se in articulo mortis, quia tunc maxime teneamur tendere
in Deum finem ultimum; insuper si tunc obliget praeceptum communionis, obli­
gare etiam praeceptum fidei. Verum non potest certo probari fidem eo tempore
necessariam esse, nisi urgeat vehemens tentatio contra fidem. Et sane, qui in
morte obligatus dicitur ad eliciendam fidem, vel est in statu gratiae vel in statu
oeccati: si primum, non apparet fidei necessitas, nisi tentatio contra fidem alias
superari non possit; si alterum, fides quidem necessaria est, sed non per se ex
virtute fidei, sed per accidens ex obligatione se reconciliandi cum Deo, quod
sine fide virtualité! saltem elicita fieri nequit. Et quod s. communionem attinet,
exsistit quidem praeceptum sumendi in morte s. eucharistiam propter peculiarem
huius sacramenti in ultima lucta necessitatem, at praeceptum eliciendi in morte
actum fidei afferri non potest.

15. Quando obliget per accidens. Per accidens urget obligatio eli­
ciendi actum fidei:
quando adimplendae sunt aliae obligationes,
quae fidem requirunt; sic non possunt fideles audire sacrum nec sacra­
menta suscipere etc., non supposito actu fidei, qui virtuaiiter eliciatur;
xfe. quando urget gravis tentatio contra aliam virtutem, quae tentatio
sine actu fidei superari non potest: quivis enim tenetur usurpare medium necessarium ad peccatum vitandum.
AjCVX *·

Articulus quartus.
*
De praecepto fidei externae?3-^***-’
14, Num exsistat et quando obliget praeceptum. γΚ Exsistit gravis
obligatio fidem externe confitendi etiam cum vitae periculo, quod con­
stat ex s. scriptura: Omnis ergo, qui confitebitur nie Coram hominibus,
confitebor et ego eum coram patre meo, qui in coelis est; qui autem
negaverit me coram hominibus, negabo et ego eum coram patre meo,
qui in coelis est30). Si confitearis in ore tuo Dominum lesuni et in corde
tuo credideris, salvus eris: corde enim creditur ad iustitiam, ore autem
confessio fit ad salutem31).
Cum etiam hoc praeceptum sit affirmativum, quaeritur quando urgeat
obligatio exterius confitendi fidem. Quaeritur autem de formali con­
fessione fidei, quae fit ea intentione, ut fides interna exterius mani­
festetur, non de materiali, quae fit per observationem praecepti, quod
fidei manifestationem continet.
2. Quando praeceptum divinum (naturale) et correspondons lex
ecclesiae postulent externam fidei professionem, patet ex Codice iur.
can. Fideles tenentur aperte profiteri fidem, quoties eorum silentium,
tergiversatio (i. e. modus, quo aperta professio renuitur)· aut ratio
*>) Matth. 10, 32. 33.
31) Rom. 10, 9ss. Cf. 2. Tim. 2, 12.

De necessitate fidei

agendi sccumfcrunt a) implicitam negationem fide i ; b) contemptu m
religionis catholicae; c) iniuriam Dei; d) scandalum proximi3*)?
Γ
a. Implicitam negationem fidei committit, qui tacet, quando aiiusy
pro eo respondet ipsum non esse catholicum; nam hoc in casu, qui
tacet consentire videtur.
b. Contemptus religionis. Qui in contemptum fidei vel praecepti
ecclesiastici provocatur e. g. ad comedendas carnes, tenetur fidem
suam profiteri.
c. Iniuriam Dei. Duo potissimum sunt casus, in quibus ex omissa
professione fidei in Deum redundat iniuria:
T<x‘
JSIJAiLiS g Publica auctoritate in causa fidei de sua fide interrogetur, num KMcia
scilicet catholicus sit, vel quid de aliqua veritate fidei sentiat, sive publice
id fit sive privatim, tenetur sine ambiguitate fidem suam confiteri etiam cum
vitae periculo*33), quia omissio professionis apud infideles valde minueret existi­
mationem de Deo et de vera religione, econtra per publicam confessionem vera
fides confirmatur et propagatur. Si quis autem privatus infidelis vei haereticus
aliquem de sua fide interrogat, per se non tenetur eam fateri, sed tacere vel
—t
alio modo quaestionem eludere potest
Si vero auctoritas publica persequendo religionem lege statueret, ut Christiani
se sistant vel certo signo prodant, non urget praeceptum profitendi fidem; imo
talis lex est iniusta, cui nemo tenetur obedire; qui ergo se non manifestat, solum
occultat fidem, quod licitum, imo quandoque praeceptum est34) (n. 21).
\β. Si doctrina fidei vel ecclesiae irridetur. Si te praesente doctrina fidei vel
ecclesiae irrisioni vei blasphemus exponatur, non solum fidem profiteri, sed eam,
si te ad id sufficentem iudicas, etiam defendere teneris; et si te praesente ss.
eucharistia vel sacrae imagines vel reliquiae violentur, teneris te catholicum
manifestare et iniurias cohibere, nisi praevideas conatus tuos nihil profuturos33).

y/. Scandalum proximi oritur, si ex fidei occultatione fideles ad du­
bium in fide vel ad defectionem ab ecclesia ducuntur vel acatholici in
suo errore confirmantur. Quando id practice accidat, iuxta circumstan­
tias diiudicandum est.

3. Lege ecclesiastica quibusdam personis tum ecclesiasticis tum
laicis in certis adiunctis praecipitur professio fidei. Causa huius prae­
cepti censetur esse gravis, ne scilicet regimen spirituale vel temporale
et munus docendi alios homini infideli vel haeretico committatur.
Quinam hanc professionem secundum formulam a sede apostolica pro­
batam emittere teneantur, praescribit Codex iur. can. Cn. 1406, qui
Cn. 1408 simul omnem consuetudinem contrariam reprobat3®).
3a) Cn. 1325, 1. Cf. S. Thomas 11. II. q. 3, a. 2.
33) Propositio 18. ab Innoccntio XI. damnata: Si a potcslale publica quis
interrogetur, fidem ingenue confiteri ut Deo et fidei gloriosum consulo, tacere
ul peccaminosum per se non damno. (D. 1168.)
3‘) Priimmcr 1. n. 505, 1 ad a.
35) Sporcr-Bicrbaum I. tract. 2. n. 43.
°6) Cf. etiam S. Officium 22. mart. 1918.
2

Noldln, Vol, 11, de pracccptii.

18

De praeceptis fidei

17. Num adultus, qui baptismum recipit vel ad ecclesiam redit, fidem
coram aliis profiteri debeat. — Duo in hac re distingui debent. Adul­
tus baptismum suscipere et haereticus ad ecclesiam ita redire debet, ut
fidem, quam ecclesiam, societatem visibilem, ingrediens profitetur, co­
ram aliis manifestet. Hoc exigit praeceptum ecclesiae et perpetua eius­
dem traditio, nec ulla in hac re admittitur exceptio, nisi necessitas e. g.
in articulo mortis aliud postulet. Omnino ergo requiritur, ut ecclesiam
L sive per baptismum sive per conversionem ingrediens manifesto, quam. vis privatim i. e. coram aliquibus (sacerdote et duobus saltem testibus )
tantum id faciat. Et sicut per professionem fidei coram aliis manifestatam ecclesiam ingreditur, ita per manifestationem fidei per decursum
y^vitae eidem adhaerere debet. Hoc autem fit per observationem prae^^ceptorum, quae externam professionem fidei continent, ut auditio sacri,
k ~ J
susceptio sacramentorum etc.
Ç
Aliud est, num susceptio baptismi aut peracta conversio publicari
'
seu inter fideles divulgari debeat; atqui nulla exsistit lex, quae hoc
praecipiat.
* a. Hinc extra casum necessitatis non licet adultum baptizare vel ad conver­
sionem admittere secreto (solo sacerdote sciente), sed id fieri debet publice co­
ram aliis (saltem duobus testibus). Ideo praescribit ecclesia, ut abiuratio haeresis,
quae a neoconversis exigitur, coram duobus testibus fiat et facta conversio in
libros parochiales inseratur, tum ut satisfiat obligationi profitendi fidem, tum
ut conversus subsit iurisdiefioni ecclesiae in foro externo.
b, Receptum baptismum vel peractam conversionem ad tempus quidem ex
gravi ratione occultare licet, quin divulgetur, modo neoconversus nihil agat,
quo falsam sectam profiteatur; sic teste Îisïôriâ-in aula imperatorum romanorum occulti Christiani degebant; a praeceptis autem positivis sive Dei sive
ecclesiae ob grave incommodum interim excusatur. Diuturna tamen occultatio
illicita est, tum quia urget obligatio profitendi fidem, turn quia in praxi fieri nequit,
quin mox adiuncta occurrant, in quibus conversus fidem negare et sectam ex­
terius profiteri debeat. Ideo statutum est, non posse admitti ad‘baptismum mahumedanum, qui propter vitae periculum vult Christianus occultus esse et ma­
nere, sed illum debere se transferre ad loca, ubi possit publice Christianam reli­
gionem profiteri37).
c. In casu necessitatis, ubi nempe moribundus ex gravi causa publicam con­
versionem ad fidem detrectat, a quovis sacerdote prorsus occulte in ecclesiam
recipi potest, ut eius saîûtFconsulatur, nisi ratio scandali praecavendi vel salutis
proximi promovendae aliud exigat, ut in homine magnae dignitatis et auctori­
tatis. Sed etiam in hoc casu conversio fieri potest coram duobus testibus tan­
tum, qui rem, si opus fuerit, postea divulgare possunt38).

18. Obligatio propagandae fidei. Ecclesia habet ius et officium pro­
pagandi fidem in universo orbe30). Haec obligatio primario incumbit
Sedi Apostolicae et dependenter ab hac in dioecesibus et paroeciis Or37) S. C. de prop, fide 28. mail 1635.
38) Cf. Lehmkuhl, Casus consc. I. n. 182 ss.
3®) Matth. 18, 19.

Dc necessitate fidei

19

dinarii locorum et parochi acatholicos ibi degentes commendatos sibi
in Domino habeant10).
Pro locis missionum autem haec cura unice Sedi Apostolicac reser­
vatur'11), quae eam communicat clericis sive saccularibus sive religiosis
illuc missis vel admissis.
Chrislifidcles universim habent obligationem cooperandi per oratio­
nes et eleemosynas 1. quia ecclesia utpote societas non potest illum
finem obtinere sine cooperatione membrorum: ad hoc etiam per sacra­
mentum confirmationis consecrantur; 2. quia caritas postulat sub­
venire proximis in necessitate spirituali, ubi sine nimio incommodo fieri
potest.
Singuli chrislifidcles in lautum obligati sunt, in quantum necessa­
rium est, ut finis omnibus propositus obtineatur et in quantum possunt.
Ergo certe orationibus; eleemosynis saltem quando pro gravi necessi­
tate imponuntur vel rogantur; secus videntur satisfacere per eleemosy­
nas datas pro necessitatibus ecclesiae in genere42).’

«I

19. Praenotiones. Praeceptum fidei negativum prohibet, ne fides
sive interne sive externe negetur; hoc ergo praeceptum utpote nega-

tivum obligat semper et pro semper.
\a. Fidem ne^at, qui actum fidei contrarium ponit; interne negat, qui mente
dissensum elicit contra articulum fidei; externe negat, qui aliquid dicit, facit,
omittit, quo vera fides negatur^ seno negat, qui vere (interius et exterius) eam
negat; fictif negat, qui eam extenus, non item interius negat; \directc vel expli­
cite negaÇqui aliquid dicit, facit, omittit cum intentione negandi veram fidem
vel profitendi falsam religionem;, indirecte vel implicite negat, qui aliquid dicit,
facit, omittit, quod sive ex natura sua, sive ex adiunctis, sive ex usu et con­
suetudine necessario pro negatione fidei veF professione falsae sectae intclligi
debet, etsi dicat se non habere intentionem negandi fidem.
\b. Fidem dissimulat, qui fidem occultat, qui ergo aliquid dicit, facit, omittit,
quo fides nec manifestatur nec negatur, sed in dubio relinquitur.

Nc. Fidem erubescit, qui ex metu vel verecundia fidem non profitetur, quando
praeceptum id exigit. Si ad effugiendum malum omittit religionis signum non
praescriptum (v. g. preces ad mensam) non peccat, nisi id etiam ideo facit, quia
de veritate religionis dubitat.

20. Numquam licet fidem negare, sive id serio sive ficte et externe
tantum fit.
•W) Cn. 1350 § 1.
41 ) Cn. 1350 § 2.
42) Cf. Acrtnys-Damcn, Tlicol. mor.11 I. n. 315b«s·

20

De praeceptis fidei

Ratio primi est, quia negatio fidei gravissima iniuria est Deo illata:
qui enim fidem negat, aut iudicat divinam revelationem non esse veram,
aut saltem divinam maiestatem erubescit: Qui negaverit me coram
hominibus, negabo et ego eum coram patre meo, qui in coelis est43).
Qui me erubuerit et meos sermones, hunc filius hominis erubescet, cum
venerit in maiestate sua14). Quare ecclesia negationem fidei etiam
tempore persecutionum semper gravissimum peccatum habuit.
Ratio secundi est, quia ficta fidei negatio est mendacium Deo iniuriosum et proximo propter scandalum nocivum, quare ecclesia etiam
externam tantum fidei negationem grave peccatumliabuit. Etsi ergo is,
qui exterius tantum fidem negat, non sit haereticus nec habitum fidei
amittat, quia interne fidem retinet, peccat tamen contra praeceptum
negativum fidei.

21. Quot modis fides negatur. Fides negari potest aut verbis aut
factis aut signis aut silentio.\1. Verbis iidem negat, qui serio vel ficte
utitur verbis, quae vel ex se velproura) audientibus recte percipiuntur,
fidem universim vel aliquem articulum negant.
a. Qui interrogatus negat se esse catholicum, infallibilistam etc.; item qui
affirmat se esse tuream, francomurarium etc.; pari modo qui profitetur se esse
lutheranum, vetero-catholicum, veram fidem explicite negat.
b. Si sacerdos vel religiosus transiens per terras principis infidelis vel haere­
tici ab hoc interrogaretur de suo statu (num sit sacerdos), posset per se ex
gravi causa eludere interrogationem verbis ambiguis, quia non est interrogatio
de fide, sed de statu suo; et si statum suum negaret, non contra fidem, sed
contra veritatem per mendacium (venialiter) peccaret.

i l.JyctiSj fidem negat, qui serio vel ficte exe r c e t actionem, qua e v e 1
ex natura sua vel ex adiunctis necessario professionem falsae reli­
gionis significat.
a. Qui sacrificat idolo, coram idolo genua flectit, coenae haereticorum com­
municat, haereticorum sacra ordinarie frequentat, cum eis orat vel cantat, fidem
negat, quia factis profitetur falsam religionem; et qui ficte id agit, facto com­
mittit mendacium Deo iniuriosum et hominibus nocivum. Ideo s. sedes declara­
vit non licere sinensibus Christianis externa adorationis signa exhibere idolo,
quamvis intentio dirigatur ad crucem sub veste latentem45).
b. Ad quaestionem propositam, num liceat fidelibus genua flectere coram
hostiis consecratis ab intrusis vel schismaticis, responsum fuit: etsi genuflectendum sit, curandum tamen est (ne eiusmodi cultum praestando miscere se vide­
antur catholici cum schismaticis), ut declinent occasiones occursus schismati­
corum, dum sacramentum deferunt4*).
c. Licet ss. sacramentum visitare, quod in ecclesiis schismaticorum asserva-

43) Matth. 10, 33.
44) Luc. 9, 26.
45) S. C. de prop, fide 12. sept. 1645.
*®) Responsa Pii VI. 18. maii 1793 ad 11. Cf. Bullarii rom. continuatio (ed.
Barbcri, Romae) IX. p. 314.

Dc necessitate fidei

21

tur, et coram imaginibus sanctorum, quae in iis reperiuntur, orare, dummodo
catholici in precibus cum schismaticis norTâssocïenfur17).

3. Signis fidem negat, qui utitur vestibus vel signis, quae vel ex na­
tura sua vel ex usu et consuetudine solum indicant haeresim vel infide­
litatem.
Actus quibus Japones pietatem erga patriam manifestant (obsequium shintoisticum nationale), quamvis ab ethnicis religionibus olim orti, hodie testante
ipsa auctoritate publica a nemine habentur ut ritus religiosi, sed sunt actus per
se indifferentes, neque postulantur a gubernio ut actus religiosi, sed ut actus
civiles ad fovendam pietatem erga patriam. Simile quid dicendum de quibusdam
ritibus, qui iuxta patrios mores in funeribus et matrimoniis fiunt; adh.bentur
nunc temporis absque ulla religiosa significatione, sed mere ut signa urbanitatis
in propinquos. Inde alumni scholarum catholicarum et Christiani omnes non
prohibentur illos actus exhibere, si lex vel consuetudo iubet eos fieri18).

4. Silentio fidem negat, qui in illis adjunctis facet, in quibus silen­
tium merito habetur pro fidei negatione.
Qui tacet, quando alius pro eo respondet ipsum non esse catholicum, item
qui tacet, quando pluribus de fide interrogatis aliqui negant quemquam ex ipsis
esse catholicum, fidem negavit, quia silentium in hoc casu est negationis con­
sensus.
Qui alios contra fidem loquentes vel catholicam religionem irridentes atque
calumniantes audit, per se contradicere eosque monere tenetur, ne eis consentire
videatur: si tamen aut peiores calumnias aut sibi gravia incommoda timet, ta­
cendo non peccat. Sacerdos autem in tali casu, praesertim inter catholicos, vix
unquam tacere poterit: nam eius taciturnitas scandalum esset et erroris con­
firmatio40) ; insuper facilius admonitionis fructus sperari potest.

22. Fidem dissimulare vel occultare licet iuxta principium de actione
cum duplici effectu, si sequentes condiciones verificantur: \a. si non
. obligat positivum praeceptum confitendi fidem,\ d. si actio occultans
est in se indifferens, i. e. si in his circumstantiis neque ex se neque ex
institutione humana iudicari debeat negatio verae vel professio falsae
fidei, quamvis talis iudicari possit vel soleat, c. si adest ratio proportionata admittendi hanc deceptionem aliorum; imo, si haec ratio talis
est, ut ex professione fidei potius contrarium, i. e. detrimentum honoris
Dei vel salutis proximorum sequeretur, dissimulatio etiam praecepta est.
k a. Qui sive in contemptum fidei vel praecepti ecclesiastici, sive in protesta­
tionem inoboedientiae erga ecclesiam vel summum pontificem sive in professio­
nem falsae sectae provocatus ad comedendas carnes id facit, fidem negat, quia
in his adiunctis, in quibus urget obligatio profitendi fidem, esus carnis non est
actio indifferens, sed virtualis negatio fidei.
\ln Licet catholico vel sacerdoti in terris haereticorum exsistenti diebus prohi­
bais carnes comedere, ne agnitus ut catholicus grave periculum vel vitae vel*S.

47) S. C. dc prop, fide 15. dec. 1764.
««) S. C. Prop. 26. mai. 1936 (A. A. S. XXVIIi, 406) et 22 iun. 1940 (A. A.
S. XXXII, 24 n).
4U) E. Mi'dlcr, Theologia moralis10. (Vindobonae 1894) H. § 10. η. 6.

Dc praeceptis fidei

bonorum subeat: etenim haec actio ex se non significat negationem fidei; prae­
terea nulla in his adiunctis adest necessitas confitendi fidem, praeceptum eccle­
siae autem cum gravi incommodo non obligat. Ad evitandas vero irrisiones idem
non liceret, quia leve incommodum a praeceptis ecclesiae non excusat.
c. In iisdem circumstantiis licet non solum declinare responsum (tua hoc non.
interest), sed etiam verbis ambiguis uti.
d. Licit quandoque ex iusta causa assistere functionibus religiosis haereticorum.
.

Λ

25. Num ad occultandam fidem licitum sit uti vestibus vel aliis
signis infidelium. — In genere dicendum est, si vestimentum vel signum
eiusmodi est, ut is, qui illud assumit, indicari debeat falsam religionem
profiteri, non licet; si autem judicari potest ipsum ad alium finem
illud assumpsisse, ex iusta causa licet: sine causa enim non licet de­
ceptionem aliorum permittere. Causa vero eo gravior esse debet, quo
magis signum aptum est, quod falsum indicium ingerat.
a. Quaedam vestimenta vel signa sunt potius distinctiva nationis
quam religionis, ut pileus turearum; iam vero his vestibus aut signis
ex gravi causa uti licet ad occultandam religionem.

b. Alia vestimenta et signa sunt distinctiva religionis; quare ex usu
communi solum ab infidelibus vel membris determinatae sectae adhi­
bentur ad distinguendos homines unius sectae ab hominibus alterius
ut sagum praedicantium vel toga bonziorum vel flavus pileus, quo ute­
bantur iudaei Romae; porro ex gravissima causa etiam his vestibus
aut signis uti licet ad fidem occultandam00.
Quia ex usu et institutione hominum haec non sunt signa, quae immediate
manifestant fidem, quam secta profitetur, ideo qui iis utitur, non necessario de­
bet censeri infidelis aut haereticus: primarius enim eorum usus est ad corpus
tegendum vel ornandum, et secundarius ad sectam distinguendam.

c. Alia tandem vestimenta et signa non solum sunt distinctiva sectae,
sed ex institutione vel consuetudine immediate sunt manifestativa et
proiestaiiva haeresis vel infidelitatis ut vestimenta sacerdotalia, quibus
idololatrae vel haeretici in exercitio functionum suarum e. g. in sacri. ficiis utuntur01), vel signum, quo tureae se profitentur asseclas Maho260^ metis. His vestimentis aut signis uti non licet, quia eorum usus est
professio falsae fidei, nisi ex circumstantiis manifesto appareat, ea
—7 non ad falsam sectam profitendam, sed ex alia prorsus causa adhiberi,
ut si quis in publicis spectaculis iis utatur.
Simili modo iudicandum est de signis francomurariorum aliarumque sectarum
acatholicarum, quae ex sua institutione et usu aliud non significant nisi professio­
nem falsae sectae52).
β0) Contradicitur a Wouicrs, Theol. moral. I. n. 500 et aliis.
61 ) S. C. de prop, fide 23. mart. 1844.
62 ) Cf. Lu go, De virtute fidei div. disp. 14. η. 87.

Dc necessitate fidei

23

> 24. Num urgente persecutione fidei licitum sil fugere. Per se seu
ratione fugae semper licitum est fugere63), qui enim fugit, non negat
nec dissimulat fidem nec simulat falsam fidem, sed timens persecutio­
nem utitur iure suo ad conservandam fidem. Per accidens tamen non
licet omnibus fugere; qua de re haec regula statuitur:
\a. Illi, quorum praesentia ad salutem fidelium necessaria est, ut sunt
pastores animarum, episcopi et parochi, non possunt licite fugere, nisi
remanentes statim et certo capiantur et occidantur, adeo ut suos fideles
nulla ratione iuvare possint.
U?. Illi, quorum praesentia est quidem utilis sed non necessaria, ma­
nere vel etiam licite fugere possunt.
u?. Illi, quorum conservatio bono publico necessaria est, vel quibus
proximum periculum imminet negandi fidem, tenentur fugere.
Hic exhibuimus solum ea quae stricte prohibentur vel licent; per se
patet multo melius esse, si fideles fidem generose profiteantur tum ad
roborandam fidem propriam, tum ad confirmandos alios. Quatenus
hoc praeceptum esse possit, vide n. 99.53

53) Cum autem persequantur vos in civitate ista, jugite in aliam. Matth. 10,23.

24

QUAESTIO TERTIA.
De peccatis contra fidem.

25. Quae sint peccata contra fidem. Contra fidem peccari potest
omissione, s ci I ic c t omittendoxa. debitam diligentiam in addiscendis
veritatibus fidei scitu necessariis;
actum fidei praeceptum ,\c. pro­
fessionem fidei sive a Deo sive ab ecclesia praescriptam, et\commissione, ponendo actionem per praeceptum fidei prohibitam. Peccatum
commissionis committi potest per excessum et per defectum. Per ex­
cessum peccatur credulitate, qua sine sufficienti ratione temere credi­
tur tamquam a Deo revelatum, quod revelatum non est, ut si quis
leviter privatas revelationes credit; hoc tamen peccatum veniale non
excedit. Per defectum peccatur negatione externa vel interna fidei,
quae fit infidelitate, apostasia, haeresi, dubio de fide, communicatione
in sacris cum infidelibus et haereticis.
k W-oxzut
Articulus primus.
|qt4<—
De infidelitate.
ETHÊofcy 26. Definitio. 1. Infidelitas proprie dicta est carentia fidei in homine

non baptizato: infidelis enim proprie is dicitur, qui non accepit habi­
tum infusum fidei^ Infidelitas improprie dicta est quilibet defectus fidei
internae, quo sensu infidelitas comprehendit etiam haeresim et apostasiam a fide.
2. Infidelitas proprie dicta alia est negativa, epiae est carentia fidei
in eo, qui nihil unquam de fide audivit; xalia est privativa, quae est
carentia fidei in eo, qui sibi cognitionem fidei data occasione compa­
rare negligit; \alia est positiva, quae est carentia fidei in eo, cui veri­
tates fidei sufficienter propositae sunt.

27. Malitia moralis. 1. Infidelitas negativa peccatum non est, quia
voluntaria non est, sed est poena peccati, utpote ignorantia ex pec­
cato protoparentum derivata. Ideo si huiusmodi infideles damnantur,
non propter infidelitatem hoc fit, sed propter alia peccata contra legem
naturae commissa31)·
,2. Infidelitas privativa est grave peccatum omissionis, quo negligitur
medium ad salutem necessarium. Simile peccatum committit, qui in­
quisitionem veritatis post rationabile dubium de veritate propriae reli­
gionis negligit53).
M) Ideo damnata est propositio baiana 68.: Infidelitas pure negativa in his,
quibus Christus non est praedicatus, peccatum est. (D. 1068.) Cf. Pius IX.
Alloc. >Singulari quadamc (D. 1647).
C5) Innocentius XI. ideo damnavit sententiam 4.: Ab infidelitate cxcusabitui
infidelis non credens, ductus opinione minus probabili (D. 1154).

De peccatis contra fidem

25

3. Infidelitas positiva est grave peccatum commissionis, qua reiicitur medium ad salutem necessarium; insuper continet formalem con­
temptum Dei revelantis; ideo habitus fidei destruitur**).
Species infidelitatis sunt, paganismus, iudaismus, muhametismus, deismus,
atheismus, pantheismus, et hodie ^liberi cogitatores* non baptizati.

Articulus secundus.
De apostasia a fide et de haeresi.
28. Apostata est, qui post receptum baptismum a fide Christiana
totaliter recedit57).
Ideo qui ab infantia haeresim professi sunt, fide prorsus abiecta non sunt
apostatae, sed illi tantum, qui semel veram fidem amplexi sunt58).
Ut aliquis sit apostata a fide, non requiritur, ut falsae alicui sectae adhaereat,
sed sufficit, ut post susceptum baptismum in ecclesia catholica penitus a fide
deficiat; quare rationalistae, naturalistae, liberi cogitatores etc., qui penitus a
fide quam antea professi sunt, recesserunt idque exterius manifestant, v. g. decla­
rantes se »absque confessione*, censentur esse apostatae.

29. Haereticus est, qui post receptum baptismum, momen retinens
Christianum,^pertinaciter aliquam ex veritatibus fide divina et catho­
lica credendis denegat aut de ea dubitat59).
Dicitur: yp.. Nomen retinens Christianum, qui scilicet per baptismum fidem
Christianam susceperat eamque retinet: si enim totam eamque veram reiicit, fit
apostata.
Denegat: haeresis natura sua postulat assensum positivum contra­
rium veritati fidei; qui ergo exterius tantum sermone vel opere veritatem fidei
negat, interna fide retenta, vel qui assensum merç suspendit, nullum iudicium
formans, non est haereticus. \g. Pertinax: pertinax est, qui sciens adversatur
auctoritati ecclesiae, sive id ex vana gloria, sive ex cupiditate contradicendi,
sive ex levitate, sive ex quacunque alia causa fit. Ergo ut quis sit pertinax, non
requiritur, ut mordicus et certa temporis mora sententiam suam tueatur, sed
sufficit, ut sciat hanc esse contrariam definitioni ecclesiae. Qui v. g. scienter ne­
gat dogma, quod ab omnibus creditur, vel qui deliberate amplectitur sententiam,
quam cognoscit esse contrariam definitioni ecclesiae, eo ipso est pertinax et
contemnit ecclesiae auctoritatem, etsi de ea explicite non cogitet: impossibile
enim est ad eam saltem virtualiter non advertere.\jcL. Veritatem fidei: quae
nempe verbo Dei scripto vel tradito continetur et ab ecclesia ad credendum pro­
posita est00); quocirca stricte loquendo haeretici non sunt, qui negant conclu-

M) Trident, sess. 6. cap. 15 (D. 808).
r·’) Cn. 1325 § 2.
°8) Ab apostasia a fide triplex alia distinguitur: Apostasia a religione, quae
est discessio ab ordine religioso sine animo redeundi. Religiosus, qui ad tempus
tantum propria auctoritate in saeculo vagatur cum animo redeundi, fugitivus
dicitur. Apostasia ab ordine sacro, quae est defectio ab ordine sacro cum animo
vivendi in statu laicali. Apostasia ab oboedientia, quae est totalis defectio ab
oboedientia summi pontificis et ecclesiae; talis apostasia est schisma.
B0) Cn. 1325 § 2.
00) Cn. 1323 § 1.

26

De praeceptis fidei

sionem theologicam, quae in se non est a Deo revelata; neque illi, qui affirmant
propositionem ab ecclesia vel a s. Pontifice damnatam, sed non ut haereticam.
Ubi notandum est ecclesiam credenda proponere omnia, quae in sacra scriptura
ut revelata continentur; quare haereticus est, qui negat veritatem revelatam
manifeste in sacra scriptura contentam, e. Quodsi de veritate fidei dubitans
haereticus dicitur, de dubio positivo id intelligcndum est, quo veritatem creden­
dam positivo assensu dubiam atque incertam iudicat: ad haeresim enim positi­
vum iudicium erroneum requiritur.

Haeresis dividitur: a. in formalem, quae est iudicium erroneum
voluntarium et pertinax, et materialem, quae est iudicium erroneum
aut involuntarium, aut si voluntarium, saltem sine pertinacia; mate­
rialis ergo non includit voluntatem aversam ab obiecto formali fidei,
ideoque habitum fidei non destruit.
Quamdiu aliquis retinet voluntatem se submittendi auctoritati ecclesiae, etsi
erret in fide vel teneat sententiam fidei contrariam, non est haereticus formalis,
quia non est pertinax, sed agnoscit infallibilem auctoritatem ecclesiae. Ex his
colligitur, quatenus haeretici sint, qui falsae sectae adhaereant. Scilicet puer in
haeresi natus sed valide baptizatus ad veram ecclesiam Christi pertinet, quae
sola habet verum baptismum. Quando corde amplectitur fidem suae sectae et
frequentare incipit eius ritus religiosos, fit haereticus materialis et manet talis,
quamdiu de veritate suae religionis aut non dubitat, aut dubitat quidem, sed
investigationem veritatis solum omittit ex negligentia et incuria vel ex timore
humano, ne inventam veritatem, quam amplecti non auderet, credere debeat.
Haereticus formalis fit, quando de veritate suae religionis serio dubitans investi­
gationem veritatis ideo negligit, quia religionem catholicam, si forte vera esset,
amplecti renuit, aut religionem catholicam, quam veram cognoscit, non am­
plectitur.
Ad discernendum haereticum formalem a materiali interrogandus est: a. num
apprehenderit obligationem inquirendi veritatem; ft. utrum indagaverit verita­
tem, an investigationem neglexerit; γ. num paratus fuerit amplecti veritatem,
cumprimum sufficienter proposita fuisset.

b. In internam, quae solum interius mente concipitur, et externam,
quae etiam exterius manifestatur; manifestari autem potest verbis
vel factis vel etiam omissione facti.
c. Externa altera est publica, si coram pluribus manifestatur, et
altera occulta, si nemine praesente vel coram paucis tantum profertur,
ita ut celari adhuc possit.
Ad peccatum haeresis coram .Deo committendum sufficit haeresis interna, dum­
modo sit voluntaria: imo, si quis externe negat veritatem non ab ecclesia pro­
positam, quam falso putat esse propositam, (solum) coram Deo reus est: atta­
men ad poenam ecclesiasticam (excommunicationem) incurrendam requiritur
haeresis externa, etsi occulta.

31, Malitia moralis ct specifica. 1. Haeresis formalis ct apostasia
a fide sunt peccata ex toto genere suo mortalia, post Dei formale
odium gravissima, graviora omnibus peccatis, quae contra virtutes

De peccatis contra fidem

27

morales committuntur; nam continent formalem contemptum sapien­
tiae et veracitatis divinae.
2. Haeresis materialis culpa vacat, antequam ortum est rationabile
dubium de veritate propriae sectae; postquam ortum est eiusmodi du­
bium, peccatum grave vel leve contra obligationem fidei est pro gravi­
tate negligentiae in veritate inquirenda, sed non proprie haeresis.
3. Haeresis et apostasia specifice non differunt, quia tum apostasia
tum haeresis auctoritati Dei loquentis moraliter eodem modo ad ver-·
santur; quod ergo apostata plures, haereticus pauciores veritates ne­
get, non est nisi circumstantia aggravans.
4. Diversae haereses sive interius mente conceptae sive exterius
verbo prolatae ob eandem rationem specie non differunt, quia nimirum
singulae eand un auctoritatem Dei loquentis eodem morali modo con­
temnunt.

32. An peccet contra fidem, qui non rciicit propositionem ab ecclesia
proscriptam.
Ecclesia veritatem docere potest vel tamquam a Deo revelatam vel
simpliciter ut veram tantum. Item errorem proscribere potest vel tam­
quam haereticum vel sohun ut simpliciter falsum. Insuper docere et
proscribere potest vel infallibiliter, si in concilio oecumenico vel per
summum pontificem ex cathedra loquentem id facit; vel fallibiliter,
si per aliquam congregationem vel per papam, sed non ex cathedra
loquentem, id facit.
a. Qui non rciicit propositionem, quam ecclesia damnat ut haereti­
cam, graviter peccat contra fidem divinam et est haereticus.
b. Qui non rciicit propositionem, quam ecclesia per concilium vel
per romanum pontificem e cathedra loquentum damnat, sed non ut
haereticam, graviter peccat contra fidem ecclesiasticam, non autem
(saltem non immediate) contra fidem divinam, ct ideo non est haereticus.
Inde neque incurrit excommunicationem pro haeresi statutam, sed plectendus
est poenis ferendae sententiae ex Cn. 2317.
Propositio, quam ecclesia hoc modo proscribit, est quidem certo falsa, quia
ecclesia in illis proscribendis certe infallibilis est. Qui ergo eiusmodi propositio­
nem damnatam non rciicit, virtualiter negat ecclesiae infallibilitatcm. Quia vero
de fide non est, ecclesiam esse infallibilem in iis, quae non sunt revelata, ideo
non peccat contra fidem divinam.

c. Qui non rciicit propositionem, quam ecclesia vel per aliquam
congregationem vel per r. pontificem, sed non ex cathedra loquentem,
damnat, graviter peccat contra fidem oboedientiae seu contra oboedien­
tiam, quae debetur auctoritati ecclesiae docentis01), at non peccat
contra fidem.
$
C1) Cn. 1324.

♦
Etsi eiusmodi décréta doctrinalia non sint absolute infallibilia, auctoritate ta­
men superant quamcunque auctoritatem hominis privati, quia s. pontifex a
Christo Domino positus est regere ecclesiam supremo suo magisterio. Ideo non
sufficit eis praebere assensum externum, nihil scilicet contra ipsa dicendo aut
scribendo, sed omnes Christiani interno assensu ea amplecti tenentur, donec
CQRtrariuni ccrio probetur. Talem assensum ecclesia eo ipso a suis subditis exigit, quod auctoritate sua doctrinali errorem damnat et veritatem proponit. Id
concilium vaticanum innuit his verbis: >Omnes officii monemus servandi etiam
constitutiones et decreta, quibus pravae opiniones ab hac sancta sede proscriptae
et prohibitae sunt«02).
Sic Cardinalis Van Rossum non dubitavit recedere a sententia Eugenii IV. in
decreto pro Armenis exposita, materiam scilicet in sacramento Ordinis totalem
vel saltem partialem consistere in traditione instrumentorum, postquam certis
argumentis demonstraverat, sententiam illam esse erroneam03).

Assensus oboedientiae debetur etiam decretis beatificationis ser­
vorum Dei et decretis, quibus prohibentur libri quoad doctrinas, quae
in eis reprobantur.

'

*

32*. De revelationibus privatis, a. Sunt revelationes privatae, de
quibus auctoritas ecclesiastica nullum iudicium tulit; et sunt revelationes privatae, quae a sede apostolica approbatae sunt. Approbationes
iterum duplicis generis sunt: aliae revelationes solum approbantur ad
ejectum beatificationis et canonisationis servorum et servarum Dei.
Approbatio in hoc casu mere negativa est, significans nihil in eis con­
tineri, quod sit contra fidem aut bonos mores, de illarum autem origine
divina ecclesia nihil statuit. Eiusmodi sunt revelationes iis concessae,
quibus postmodum coelitum honores sunt collati. Aliae revelationes
positive approbantur, eo quod auctoritas ecclesiastica explicite vel im­
plicite decernit, determinatae personae revelationem a Deo revera esse
factam, proinde pie et prudenter credi posse; eiusmodi est revelatio
s. Francisco assisiensi, lulianae leodiensi, Margaritae Alacoque, Bernadettae lourdensi concessa.
b. Revelationes privatae a s. sede positive approbatae admitti debent assensu oboedientiae: quamvis enim auctoritate ecclesiastica firmentur, non sunt tamen infallibiliter certae, ideoque non merentur nisi
fidem humanam, atque de iis dubitare, quin eas etiam negare licet,
dummodo sufficientes rationes affulgeant. De aliis revelationibus pri­
vatis, sive negative approbatae sunt sive non sunt, haec notentur:
A personis, quibus a Deo conceduntur, credi possunt et debent fide
divina (privata), si cis de revelatione divina persuasum est, id quod
etiam de priore genere valet; alii vero eas credere non possunt nisi
fide humana, eas tamen credere non debent, tum quia ad ipsos non
pertinent, tum quia vix unquam de eis certitudinem habere possunt,
°2) Constitutio De fide cathol. c. 4. Quam monitionem repetit Codex i. c.
Cn. 1324.
°3) De essentia sacramenti Ordinis (Friburgi 1914) n. 429.

29

Dc peccatis contra fidem

ne tum quidem, cum ab ecclesia approbantur; ecclesiae enim appro­
batio id solum declarat eas non adversari fidei et bonis moribus, et
proinde ad fidelium aedificationem vulgari posse. \fi., Si ex regulis
sanae criticae constat eas esse genuinas, non licet eas spernere, sed
secundum regulas prudentiae admittendae sunt. Qui ergo sine suffi­
cienti ratione eas negat, temere et imprudenter agit, tum quia etiam
revelationes privatae saepe veritates exhibent profundissimas et uti­
lissimas, tum quia possunt esse verbum Dei; graviter tamen non peccat.

Schisma definitur separatio ab unitate ecclesiae, quatenus haec est
societas ex fidelibus tamquam membris et ex romano pontifice tam­
quam capite constans. Schismatici dicuntur, qui renuunt subesse romano pontifici aut cum membris ecclesiae eidem subiectis communicare
recusant01).
Schisma proprie non est peccatum contra fidem, attamen practice sine pec­
cato haeresis vix reperitur, quia schismatici unum alterumve fidei dogma e. g.
primatum romani pontificis simul infitiantur. Schisma est peccatum speciale
contra caritatem, quia separat ab unitate ecclesiae, quam facit caritas.

^15

Articulus tertius.
De dubio in fide.
35. Quatenus peccatum sit. 1. De rebus fidei dubium non est im­
possibile, quia tum factum revelationis tum ipsum obiectum fidei caret
evidentia, quae intellectum ad assensum cogat et possibilitatem dubii
excludat.
Quare in homine fideli dubia de fide eiusque veritatibus, etiam contra volun­
tatem, oriri possunt; atque in hoc ipso meritum fidei consistit, quod eiusmodi
dubitationes, quandoque vehementes, per voluntatem excludantur et fides in
sua firmitate conservetur.

2.Fidelis catholicus nunquam fidem mutare aut dc fide dubitare li­
cite potest05).
Cum enim sciat fidem fundari in auctoritate divina, cui falsitas ab­
solute repugnat, nunquam habere potest sufficientem causam mutandi
vel in dubium revocandi suam fidem. Quare insurgentibus dubiis vel
in difficultatibus contra fidem persuadere sibi debet, non occurrere
difficultatem, quae solvi non possit.
a. His tamen non prohibetur dubium methodicum, quod in eo consistit, quod
fidelis catholicus, non suspenso, sed retento fidei assensu, ita agat atque in fun­
damenta fidei, praesertim in factum revelationis, inquirat, ac si de eo nondum
constaret, ut instituto examine confirmetur in fide, quam videt esse rationabile
obsequium.
M) Cn. 1325, 2.
°5) Cf. Concilium vatie. De fide c. 3. (D. 1794).

J oil.
1

30

De praeceptis fidei

b. Ergo quoad fidem dispar est condicio catholici et haeretici. Catholicus non
potest de fide sua dubitare, quin a persuasione propria deficiat: scit enim fidem
suam falsam esse non posse; haereticus in veritatibus de quarum revelatione
ei constat etiam dubitare non potest sine peccato; sed de sua ecclesia vel de
veritatibus in scriptura contentis dubitare atque ulterius in veritatem inquirere
potest, nec principiis suis atque ideo conscientiae suae ullo modo repugnat.
Haereticus enim non agnoscit in sua secta fundamentum veritatis infallibile,
econtra principium liberae inquisitionis (das Prinzip der freien Forschung) pro­
pugnat. Quam ob rem non solum ipsi dubitare licet, sed etiam nos eum ad dubi­
tandum excitare possumus, quamvis eum in bona fide esse supponamus. — Quo
magis catholicus cognoscere studet ecclesiam eiusque originem et propagatio­
nem, eo magis confirmatur in fide, econtra quo magis haereticus cognoscere
studet sectam suam eiusque originem ac propagationem, eo clarius et certius
intelligit eam esse magistram erroris. Etiam gratia supernaturalis diverso modo
agit in uno et altero: haereticum inducit ad dubitandum et investigandum, ca­
tholicum ad perseverandum.

3. Fidelis catholicus: \a. Qui positive dubitat i. e. positivo assensu
judicat veritates ab ecclesia ad credendum propositas esse dubias at­
que incertas ob rationes contrarias, est haereticus formalis: de fide
enim est, veritates fidei esse absolute certas; qui ergo iudicat veritates
fidei esse incertas, aeque contra auctoritatem Dei et ecclesiae peccat,
atque ille, qui veritates fidei omnino negat. Et hoc sensu cn. 1325 § 2
dicit: aut de ea dubitat.
b. Qui negative se habet seu assensum circa fidem vel aliquem fidei
articulum suspend it, non est haereticus, quia nulli assentil errori nec
ullam admittit pertinaciam; at contra fidem internam omissione peccat.
c. Qui in tentatione contra fidem fluctuat inter assensum et dissen­
sum, nec tamen deliberate assensum suspendit, non peccat nisi forte
venialiter, eo quod negligenter et remisse tentationi resistit.
1

.

Orientibus dubiis contra fidem simul oritur lucta inter intellectum praebentem
et voluntatem imperantem assensum sive fidei universim, sive determinatae fidei
veritati. Ad evitandum peccatum necesse est, ut voluntas dubiis resistat, fidem
servare velit firmumque assensum imperare pergat. Intellectus relate ad dubia
dupliciter'se habere potest: aut statim intelligit, vel directe ex tonsideratione
dubiorum vel saltem indirecte ex auctoritate divina, dubia esse inania firmum­
que assensum retinet, aut dubium, cum eius inanitatem non videat illudque
propterea removere non possit, ad tempus retinet, lam vero indeliberata eius­
modi dubitatio non obest firmitati fidei, dummodo voluntas dubio resistat atque
formidinem errandi suo imperio excludat seu dummodo retineatur voluntas se
submittendi auctoritati ecclesiae.

4. Indifferentismus, qui ex dubitatione de rebus fidei oritur, moraliter malus atque illicitus est, quocunque modo accipitur.
\ Etenim a. si affirmat veram religionem cognosci non posse, adversatur argu­
mentis, quibus Christiana religio vera esse ostenditur; b. si docet omnes reli­
giones aeque veras vel aeque falsas esse, insuper hunc errorem continet, veri­
tatem scilicet et falsitatem eodem loco habenda .esse; c. si tandem dicit homi­
nem non ex eo, quod credit, sed ex ed, quod agit, aestimandum atque iudican-

De pcccatîs contra fidem

31

dum esse, adversatur huic principio morali, hominem nempe absoluta obligatione
teneri ad fidem habendam Deo loquenti.

Nota pro praxi. 1. Nunc temporis multi sunt, qui de veritate reli­
gionis serio dubitant aut errores veritatibus revelatis contrarios fovent
et praedicant, nihilo tamen minus fideles catholicos se esse putant et
officia Christiana suo modo adimplent. De his iam quaeritur: a. utrum
peccatum formalis haeresis committant, an in bona fide esse possint;
b. num in sua bona fide ad sacramenta admitti possint.
'Ad a. Ex defectu sufficientis instructionis fieri potest, ut non ad­
vertant eiusmodi dubia vel errores esse graviter peccaminosa, utpote
contra infallibilem auctoritatem ecclesiae, et proinde contra auctori­
tatem Dei revelantis; quin immo fieri posse videtur, ut sibi persua­
deant, se habere iustam causam recedendi a fide, adeo ut absque pec­
cato formalis haeresis (etsi non absque aliis peccatis, quibus periculum
auxerunt et gratias amiserunt), penitus a fide deficiant®6).
Ad b. Dispiciat confessarius, quid ad salutem eiusmodi poenirentis
magis conferat, si eum absolvat aut sine absolutione dimittat, donec
dubia deponat.
Si sententia qua errorem suum profert non est directe opposita veri­
tati revelatae, quamvis sublateat haeresis, facilius absolvi potest,
addita monitione credendi omnia, quae Deus revelavit et ecclesia pro­
ponit, et cavendi, ne alios ad dubia vel errores contra fidem inducat;
licite etiam absolvi poterit, quoties ex negata absolutione maius detri­
mentum spirituale timendum sit®7). Sin autem ipsa sententia proiata
haeretica est, docendus erit, et si se non subiicit, absolvi no poterit.
2. Laid, qui se accusant de dubiis in fide vel de sermonibus contra
fidem, a. interrogandi sunt, de quanam re dubitaverint vel locuti
sint; saepe enim erronee putant veritates fidei esse, quae tales non
sunt, quo in casu solum ex conscientia erronea contra fidem peccare
possunt.
b. Quodsi rcipsa de veritate fidei agitur, contra quam locuti sunt,
hacresim commiserunt, si scientes doctrinam ab ecclesia esse propo­
sitam serio veritatem fidei impugnarunt, immo supposita cognitione
poenae excommunicationem contraxerunt. Quodsi ita locuti sunt vel
ex respectu humano vel ex vanitate, graviter contra fidem externam
peccarunt. Quodsi tandem ita locuti sunt ad difficultates suas ex­
ponendas et veritates fidei melius intelligendas, nullatenus peccarunt.

60) Cf. Pcsch, VI11. n. 383 s. Lercher, I.3 n. 663. Vermeersch, 11.* n. 32.
oî) Cf. Berardi, Praxis confessariorum3 I. n. 87 ss.

32
IîZ/ÔovrL

De praeceptis fidei

Articulus quartus.
De communicatione cum infidelibus et haereticis.
54. Notiones, a. Duplex distinguitur communicatio: civilis, quae
fit in rebus ad sociale commercium pertinentibus, et religiosa seu
in sacris, quae fit in rebus ad religionem pertinentibus.
b. Communicatio activa vel formalis habetur, si quis interne,
mente et voluntate sacris acatholicorum interest; passiva vel mate­
rialis, si quis solum externe et corpore eorum sacris assistit propter
aliam rationem.
c. Communicatio est publica, si quis sacris interest, quae ab acatholicis instituuntur, prout sunt coetus religiosus, cuiusmodi sunt
sacra, quae in eorum templis fiunt; privata, si quis cum acatholico
participat in re sacra, quam ipse peragit, prout est persona privata,
ut si catholicus cum acatholico orationem dominicam recitat.
Quod de communicatione in (rebus) sacris statuitur, valet etiam de communi­
catione in (rebus) mixtis, cuiusmodi sunt matrimonia et funera, quatenus haec
ex ritibus religiosis consistunt et proinde ad religionem spectant.

dwtLuCv 35. De communicatione cum infidelibus. 1. Communicatio civilis
. ..x cum infidelibus nulla lege ecclesiastica prohibita est nisi quoad excommunicatos vitandos68); sed periculum perversionis potest esse
rati0> qUOCj lege naturae prohibita sit.
2. Communicatio in sacris cum infidelibus per se prohibita est, quia
saltem externam professionem falsae et negationem verae religionis
significat; ideo apostolus ait: Quae pars fideli cum infideli09)?
Strictius prohibetur haec communicatio cum infidelibus quam cum haereticis,
quia illorum cultus plane falsus et superstitiosus est; ideo etiam multo difficilius
permittitur fidelibus, ut infidelium quam haereticorum ritibus mixtis intersint,
praesertim ubi pauci fideles multis infidelibus permixti vivunt.

3. Lege tum divina tum ecclesiastica prohibetur in specie matrimonium inire cum infideli70).

56. De communicatione cum iudaels. Praeter communicationem in
sacris ct mixtam cum iudaeis complures aliae communicationes civiles
antiquo iure fidelibus interdictae erant. Hodie tamen cum iudaei lege
politica fere ubique iisdem iuribus civilibus atque Christiani gaudeant,
prohibitiones istae, prout positivae sunt, in desuetudinem abierunt, nec
novum ius canonicum eas ullo modo redintegrandas censuit. Quare
lege universali non alia cum iudaeis stricte interdicitur communicat i o
°8) Cf. Can. 2267.
<*) 2. Cor. 6, 15.
•°) 2. Cor. 6, 14 ss. Cn. 1070, 1.

Dc peccatis contra fidem

33

civilis, nisi ea, quam lex naturae ratione scandali aut periculi perver­
sionis vetat»
Ergo ne famulatus quidem apud iudacos in omni casu prohiberi potest: etenim
si famulae non sollicitantur ad turpia vel illicita, si insuper eis permittitur, ut
praecepta religionis catholicae (auditio sacri, abstinentia, ieiunium etc.) obser­
vent, nec aliud imminet periculum, famulatus non debet absolute interdici. Quin
etiam ille famulatus, quo mulier catholica in familia iudaica nutricem agit, nunc
ex se non debet absolute prohiberi. Particularia tamen locorum adiuncta efficere
possunt, ut apud iudaeos famulari, praesertim vero iudaeorum infantibus nutri­
cem se exhibere illicitum sit.

37. De communicatione cum haereticis. 1. Communicatio in sacris
quatenus significat admissionem haereticorum ad sacra catholica pro­
hibetur: \g. si necessario existimari debet signum religiosae unitatis, uu ι7γ
\b. in poenam haeretici excommunicati.
a. Haereticum admittere ad participationem in ipso ritu religioso per se in­
trinsecus malum est, quia est signum unionis et consensus inter catholicum et
haereticum in professione religiosa, ac si cultus catholicus et haereticus ab in­
vicem non differrent essentialiter. Attamen non semper et necessario haec intima
communicatio in sacris unitatem et consensum in cultu religioso significat;
quandoque enim ex ipsis adiunctis colligi potest, haereticum in hac re agnoscere
veritatem religionis catholicae; quare in ciusmodi adiunctis ex gravissima causa
haec communicatio licita esse potest. Sic permittit ecclesia celebrationem matri. monii mixti coram ministro catholico.
b. Effectus excommunicationis quod attinet communicationem in sacris definit
(Cn. 2259). Possunt ergo haeretici (cum non sint vitandi) in nostris ecclesiis
audire conciones, assistere sacro, intéressé functionibus liturgicis etc.; quia in
his non communicant in ipso ritu catholico. Attamen excluduntur a sacramentis,
a sacramentalibus, quae singulis publice in ecclesia administrantur71), a sepultura ecclesiastica et eiusmodi.
c. Complures habentur de hac re decisiones s. Officii; quae decisiones imme­
diate non obligant nisi in casu, pro quo latae sunt, attamen pandunt mentem
Ecclesiae.
a. Permitti non potest, ut haereticus agat patrinum in baptismo catholico con­
ferendo72). β. ^Illicitum est ergo in sacris functionibus haereticos in chorum
invitare, alternis psallgre, dare iis pacem, sacros cineres, candelas et palmas
benedictas aliaque id genus externi cultus, quae interioris vinculi et consensionis
indicia iure existimantur<73) ; neque adseribi possunt confraternitatibus vel piis
unionibus74), γ. Non licet haereticos, schismaticos aut iudaeos, etsi pueri aut
puellae sint, admittere, ut in ecclesiis catholicis ad functiones liturgicas in choro
musico cantent75). Tolerari tamen potest, ut schismatici una cum catholicis in
ecclesiasticis functionibus cantent, dummodo exclusum sit periculum scandali et
schismatici non sine magnis difficultatibus a cantu excludi possint70). — Licet
71)
7a)
73)
74)
75)
70)

Cn. 1149.
S. Officium
S. Officium
Cn. 693.
S. Officium
S. Officium

1763; 3. maii 1S93; 27. iunii 1900. Cn. 755, 2.
22. iun. 1S59.

1. maii 18S9.
24. ian. 1906.

3 Noldln, Vol. Il, dc proccepli».

34

De praeceptis fidei
"P.crtwiCu.ti 0>tUc«4e.<,
autem acatholicis permittere, ut ad functiones liturgicas in ecclesia catholica or­
ganum pulsent, si ex eo non est timendum scandalum77). 5. Non licet acatholicis
permittere, ut ad functiones liturgicas catholicorum faces vel lumina deferant78).

38. 2. Communicatio in sacris, quatenus est nostra participatio in
sacris haereticorum multipliciter, distingui debet:
Communicatio in
sacris activa vel formalis nunquam licita est, cum sit negatio fidei per
professionem internam et externam falsae religionis70).
Communicatio in sacris in duplici casu formalis est; \ a. explicite, sit fit cum
intentione participandi in ritibus sacris atque ideo cum approbatione falsae religionisr, b. implicite, si fit in ipso ritu sacro i. e. in actione, quae ad ritum sacrum
pertinet, ut coenam haereticam sumere, cum haereticis in functione sacra canere:
ab eiusmodi enim actionibus prava intentio participandi in ritu haeretico separari
non potest.

b. Communicatio in sacris materialis ct privata, si non versatur circa
rein in se malam, excluso scandalo ct perversionis periculo, licita est
Sic licite catholicus cum protestante simul orationem dominicam vel alias
preces recitare potest, quia in hac actione non continetur professio falsae reli­
gionis: privatus enim cultus, in quo nihil falsi continetur, non est haereticus50).

c. Communicatio in sacris materialis ct publica per se lege naturae
sub gravi prohibita est, idque multiplici ex capite:\«. propter periculum
perversionis in fide;\ /3. propter scandalum tum ex parte fidelium, qui
exinde ansam sumunt male indicandi de persona, quae cum haereticis
communicat, et dubitandi de vera fide, tum ex parte haereticorum, qui
in suo errore confirmantur,·\γ. propter approbationem falsae et nega­
tionem verae religionis, quam communicatio per se significat. Sep os i t is
aliis rationibus haec ultima hic potissimum attendenda est,
d. ^Tolerari potest assistentia passiva seu materialis, civilis officii
vel honoris causa, ob gravem rationem, ab Episcopo in casu dubii pro­
bandam, in acatholicorum funeribus, nuptiis, similibusque sollemniis,
dummodo perversionis ct scandali periculum absit«81).
De hac re ex iisdem principiis iudicium ferendum est, quae de actione, ex qua
sequitur duplex effectus, bonus et malus, iam exposita sunt5-) et infra de co­
operatione exponenda erunt.

39. Quaestiones particulares de communicatione in sacris cum
haereticis.
S. Officium 23. febr. 1S20.
78) S. Officium 20. nov. 1850.
Cn. 1258. § 1; poenae Cn. 2316.
SO)
>Non reprobatur communis recitatio Orationis Dominicae vel precationis
ab Ecclesia Catholica approbatae, qua iidem conventus aperiantur ct conclu­
dantur*. Instr, s. Officii >De motione oecumenica* 20. dec. 1949 (A. A. S XL1I
[1950] 142-147).
«) Cn. 1258 § 2.
®-) Cf. De principiis n. S3 s.

J3

lAuX**- I

De peccatis contra fidem

1. De simultancitate. a. Sicut non RtefyëPfaittere,
ittere, ut haeretici iinn
nostris ecclesiis suos ritus celebrent,»-----------------------------------------ita nobis non licet nostros in
--------------------------------------------------eorum ecclesiis celebrare83), hoc enim propter ecclesiae identitatem est —
communicare cum haereticis in divinis84). Cum tamen in eadem eccle|^u./£.sia simul cum haereticis divina celebrare non sit natura sua communi­
catio in iisdem sacris, ideo ex gravissima causa haec simultaneitas per­
mitti potest et de facto permittitur85). Reipsa Hierosolymis in ecclesia
s. sepulchri omnes sectae suos ritus peragunt, at separatim, adeoque
catholici eo ipso profitentur suam, non aliorum fidem. Ad similem
simultaneitatem saltem tolerandam multi Ordinarii per miserias ultimi
magni belli cogebantur.
2. De communicatione in baptismo haereticorum, a. Nunquam licet
catholico munus patrini agere in baptismo filii haeretici, qui baptizatur
a ministro haeretico. Diu quidem multumque in utramque partem disputatum est, num haec actio sit intrinsecus mala utpote communicatio
in ipso ritu haeretico; controversia tandem finita est s. Officii decla­
ratione, quae statuit, id absolute non licere per se nec per alios88).
Nam baptismus ab haeretico sollemniter collatus est ritus haereticus;
qui autem patrinum agit, in hoc ritu vere participat eumque implicite
approbat, cum puerum baptizandum offerat et baptismum petat. Hae­
reticorum autem· baptismis mere materialiter tamquam spectatorem
vel honoris causa interesse et testem vel patrinum honorarium agere
iusta existente causa non prohibetur.
b. Non licet parentibus catholicis positive permittere, ut filii ipsorum
a ministro haeretico baptizentur; quod si absque gravi incommodo
evitari non potest, negative (passive se habendo) permitti potest87).

3. De communicatione in nuptiis haereticorum, a, Licitum est in­
téresse eorum convivio nuptiali: etenim haec actio est, mere civilis A·**
proptereaque licita est. \b. Intéressé nuptiis, quae ab haereticis coram £
ministro haeretico ritu haeretico celebrantur, licitum est ob gravem
rationem, si de praesentia mere materiali, quae fiat officii vel honoris
causa agitur88).\ c. Haereticorum nuptiis in aliquo munere e. g. testis Vv

.

Cf. Cn. 823.
Λ.
84)
S, C. de prop, fide 14. aug. 1627; s. Officium 10. maii 1753.
-Ul
85)
S. C. de prop, fide 12. apr. 1704; s. Officium 5. iul. 1889.
t u <771.
88)
S. Officium 10. maii 1770.
S7) Cf. Cn. 2319 § 1, 3°.
8H) Cn. 1258 § 2. S. Officium 14. ian. 1874 tolerari posse declarat, si catho­
lici civilis tantum officii causa intersint nuptiis quae contrahuntur inter partem
catholicam et acatholicam coram ministro haeretico, remoto scandalo et quovis
perversionis periculo nec non ecclesiasticae auctoritatis contemptu, qui tamen
plerumque timendus est, si proxime coniuncti intersint matrimoniis contra eccle­
siae prohibitionem initis.
83)

36

Dc praeceptis fidei

interesse, quod ad valorem matrimonii requiritur vel partem ipsius ritus
sacri constituit, illicitum est, quia est tacita approbatio falsae sectae.
d. Prorsus illicitum est catholico nuptias inire cum haeretico coram
ministro haeretico: haec enim actio est manifesta participatio in ipsis
sacris haereticis et agnitio cultus haeretici.
Puellae, quae ut in America septentrionali principalem assistendam sponsae
agunt (first bride^ maid), ex communi aestimatione solum civile officium prae­
stare censentur89).

4. De ingressu in, templa haereticorum et de assistentia in eorum
sacris, a. Per se (secluso scandalo et periculo perversionis) licitum
est haereticorum templa ingredi ad ipsa invisenda merae curiositatis
causa, quando nullus ibi habetur ritus sacer, quia iste ingressus est
actio indifferens, nec explicite nec implicite falsi cultus approbationem
significans®0).
b. Per se non licet assistere concionibus vel sacris functionibus hae­
reticorum, quia haec assistentia per se est participatio cum haereticis
in sacris; \ex causa tamen proportionate gravi assistentia permitti pos­
set, modo assistens materialiter tantum adsit absque ullo revorentia-eT Q· Sic ex gravissima causa et excluso perversionis periculo licet fa­
mulae catholicae comitari dominam suam in templum haereticum, et
militibus licet assistere regi haeretico templum visitanti ad exemplum
Naaman syri, cui propheta Elisaeus permisit, ut dominum suum regem
comitaretur in templum ibique cum eo se incurvaret, ut rex cius hu­
mero inniteretur, dum coram idolo genuflecteret01).
\ β. Licet viris catholicis doctis haereticorum conciones audire ad cos
confutandos, excluso semper scandalo et perversionis periculo: solum
enim accedunt, ut sciant, quid haeretici doceant. Notandum tamen haec
omnia, etsi solum materaliter fiant, in nonnullis regionibus, ut in com­
pluribus Italiae dioecesibus, speciali lege ecclesiastica prohiberi.
\ γ. Audire concionem acatholicam radiophonice transmissam non est
communicatio in sacris, nisi quis velit audiendo profiteri fidem heterodoxam; potest autem vetari per legem naturalem propter periculum
perversionis vel scandali.
c. Nunquam vero licet in templis haereticorum, quando ibi functio­
nes religiosae peraguntur, organum vel alia instrumenta pulsare, hym­
nos et psalmos cantare etc., quia eiusmodi actiones continent participa­
tionem in ipso cultu falso haereticorum, quae est formalis et prorsus
illicita communicatio in sacris02).
b9)
»°)
81)
®-)

Sabetti apud Ginicot, Casus conscientiae p. 45.
Cf. Lugo, De fide d. 14. n. 171 ss.; s. Off. 13. ian. 1818.
4 Reg. 5, 18. 19. Cf. Lugo, ibid. n. 173.
S. C. de prop, fide 19. iun. 1889.

De peccatis contra fidem

37

5. Si assistentia, quae fiat functionibus sacris haereticorum, catho­
licis a gubernio praecipitur, ita distinguendum est:
a. Si catholici in ipsis functionibus sacris haereticorum participare
coguntur, ut accidebat pueris scholas publicas in Russia frequentanti­
bus, qui iubebantur templa schismaticorum adire, panes benedictos
accipere, cum aliis orare etc., id non licet03).
b. Si catholicis assistentia praecipitur in odium fidei vel in favorem
falsae sectae, ea pariter licita non est.
c. Si catholicis assistentia praecipitur solum ordinis domestici causa,
non in favorem falsae sectae, ut quandoque accidit militibus, captivis
in carceribus, nautis in publicis navibus, qui omnes iubentur functioni­
bus sacris assistere, quae ibi habentur, ea licita videtur, dummodo
functionibus materialiter tantum assistant04).
I*
»·
i
I

6. Quoad sepulturam haereticorum: a. Licet catholico funus haerctici comitari, etiamsi funus ritu haeretico celebretur, modo. a. materialiter tantum adsit ad obsequium civile praestandum, β. abesse ne- ’
queat sine gravi damno, saltem sine laesione officii, γ. in sacris cum
haereticis non communicet, ergo nec simul cum eis oret, nec eorum
ritibus se immisceat, nec luminare deferat, nec concioni, quae habenda
sit, intersit05).
b. Sacerdos catholicus non potest qua minister religiosus in locis, in
quibus haeretici proprios non habent ministros, comitari cadaver hae­
retici a domo ad coemeterium, etsi cadaver ad ecclesiam non deferatur
neque campanae pulsentur00).
c. Sonitus campanarum ecclesiae ad sepulturam haereticorum con­
cedendus non est: quibus enim sepultura ecclesiastica negatur, etiam
sonus campanarum ecclesiae negandus est, quae ad usus sacros bene­
dictae sunt. Cn. 1241 habet: excluso ab ecclesiae sepultura neganda
sunt etiam publica officia funebria; et si ex Cn. 1169 § 4 sonitus cam­
panae ad usus mere profanos interdicitur, a fortiori hoc valet ad func­
tiones haereticas. Si tamen exinde magna damna atque incommoda
sequerentur, permitti posset.
7. Institutionem religiosam haereticorum frequentare non est com­
municatio in sacris, quia institutio religiosa non habet rationem ritus
sacri, sed disciplinae litterariae ad excolendum animum institutae.
Voluntaria tamen frequentatio est illicita professio falsae religionis;
involuntaria, excluso periculo perversionis, ex gravissima causa per®3) S. Officium 26. apr. 1894.
Cf. Lehmkuhl I. n. 809 in nota.
os) S. Officium 13. ian. 1818. Cf. Lugo I. c. n. 159. Cn. 125S, § 2.
a*5) S. Officium 26. ian. 1886.

~

r

38

De praeceptis fidei

mitti potest; minime vero licet falsas haereticorum doctrinas repetere,
quasi verae essent et admitterentur.

8. Num liceat sacramenta petere ab haereticis cf. De sacramentis
n. 43.

40. Num licita sit disputatio cum haereticis.

,

r
(

a. Disputatio publica seu coram frequenti populo tum clericis tum
laicis prohibita est absque expressa romani pontificis, et si casus urget,
sine loci Ordinarii licentia, quia publicae disputationes optato fructu
carere solent87).
b. Codex etiam disputationem privatam catholicis tum clericis tum
laicis aegre permittere videtur. Si tamen catholici provocantur, si fruc­
tus aliquis vel in provocante vel in audientibus speratur et si de viris
peritis et sufficienti doctrina instructis agitur, disputationem vel colla­
tionem privatam coram paucis auditoribus non videtur prorsus repro­
bare.
c. Conventibus interesse, qui a diversarum religionum deputatis frequentantur eo fine, ut omnes Christiani uno foedere consocientur, iam
a Benedicto XV. et Pio XI. vetitum est, quia Ecclesia Christi iam est
»una«, nec areunio dissidentium* per mutationem veritatis catholicae
effici potest °8). Cum vero numerus ^conventuum oecumenicorum«
cresceret (1925 Stockholm, 1927 Lausanne, 1937 Oxford et Edinburgh,
1948 Amsterdam), S. Officium (5. junii 1948) speciali Monito™) cn.
1325, § 3 urgebat declarans vetitum huius canonis valere pro laicis et
clericis et pro omnibus conventibus mixtis catholicorum et acatholicorum (etiamsi sirenica*, non spolemica* haberentur tendentia), ita, ut
semper praevia venia S. Sedis necessaria sit ad conventus, quos oecumenicos vocant, frequentandos, a fortiori ad tales conventus convocan­
dos et instituendos. Quod Monitum per Instructionem S. Officii ad Loeorum Ordinarios »de Motione oecumenica* (20. dec. 1949)100) fusius
explicatur. Effertur optima intentio x>Motionis«, sed etiam periculum
x>indifferentismi« et falsae theoriae »assimilationis progressivae dog­
matum*; permittitur, ut apti catholici obtenta debita licentia conven­
tibus intersint ut privati ^observatores*, qui doctrinam catholicam in­
tegre et sincere proponant.
°7) S. C. C. 8. mart. 1658. Cn. 1325, 3.
®8) S. Officium, 4. julii 1919 (A. A. S. XI., 309); 8. julii 1927 (A. A. S. XIX.,
278); Pius XI. Enc. Mortalium animos, 6. jan. 1928 (A. A. S. XX., 33 seq.).
00) A.A.S.LX. 1948, 527. Cf. Annotationes P. Hürth Per. XXXVII., 1948,
174—183.
aoo) A. A. S. LXIL, 1950, 142—147. Cf. Annotationes Hürth in Per. XXXLX.,
1950, 204—209.

De peccatis contra fidem

39

Nota pro praxi: In regionibus, in quibus iam a longo tempore catholici mixti
cum haereticis vivunt, ex consuetudine complura sine gravi causa fiunt, quae
per se solum ex gravi causa licita essent; sic ex mera curiositate catholici
templa haereticorum ingrediuntur, etiam dum ibi sacrae functiones habentur,
Itineribus intersunt etc., quin immo ea quoque bona fide peragunt, quae prorsus
illicita sunt. Iam vero quia in eiusmodi regionibus periculum perversionis et
scandalum fidelium minus timendum est, communicatio, quae in se illicita non
est, facilius tolerari potest, immo etiam in iis prohibendis, quae permitti nulla­
tenus possunt, animarum pastores valde cauti et prudentes esse debent, ne sine
spe fructus bonam fidem perturbent et haereticorum odia provocent; ideo ipsa
s. Sedes declaravit communicationes illicitas ad graviora damna vitanda quando­
que dissimulari posse101).
In regionibus autem, in quibus haeretici paulo ante sedes fixerunt et templa
erexerunt et proinde periculum et scandalum vetitae communicationis maius est,
normae supra expositae severius urgendae sunt. Ideo Cardinalis Vicarius, cum
haeretici Romae templa erigerent, in instructione ad parochos Urbis edita decla­
ravit peccare graviter omnes, qui ex mera curiositate audiunt conciones protestantium et assistunt vel materialiter tantum functionibus acatholicis102).

101) S. Officium 26. apr. 1894.
302) Instructio 12. iul. 1878 apud Aichncr, Compendium iuris eccles. (Brixinac
1900) p. 156.

40

LIBER SECUNDUS.
De praeceptis spei.1)

QUAESTIO PRIMA.
De natura spei theologicae.

41« Definitio. 1. Spes ut virtus (spes habitualis) definitur: habitus
supernaturalis infusus, quo homo disponitur ad certo exspectandam
ex promissione Dei beatitudinem aeternam et media ad illam neces­
saria.
Spes theologica ut actus (spes actualis) definitur: certa exspectatio
futurae beatitudinis ob Dei fidelissimam promissionem et merita Christi
obtinendae per media a Deo ordinata obtinendae.
Nomen spei vario sensu accipitur: significat enim a. exspectationem boni
juturi possibilis sive sensibilis sive suprasensibilis; b. ipsam rem speratam, ut
cum dicitur: exspectantes beatam spem-) aut: spem (beatitudinem) ex meritis
nobis provenire; c. causam et rationem spei sive primariam sive secundariam,
ut cum dicitur: factus es (Domine) spes mea3) aut si beata Virgo dicitur spes
nostra; d. tum habitum tum actum virtutis theologicae.

2. Spes non est ac tus intellectus sed voluntatis consistens in fiduciali exspectatione, quae coniuncta est cum certitudine seu firmitate et
quiete excludente inordinatum timorem, ne bonum speratum non obti­
neamus.
a. Actus spei complures actus supponit et continet: a. actum amoris (concu­
piscentiae) quo nobis placet Deus ut bonum nostrum et obiectum beatitudinis
nostrae: neque enim sperare possumus, nisi quod nobis tamquam bonum nostrum
placet: β. actum desiderii, quo voluntas fertur in bonum absens: ex amore
enim boni natura sua nascitur desiderium eius, si bonum amatum absens est.
γ. Ex promissione divina cognoscimus adeptionem boni desiderati nobis esse
possibilem: etenim sperare non possumus bonum, quod a nobis obtineri non
potest, et simul cognoscimus Deum ob suam fidelitatem in promissis servandis
nobis deesse non posse, unde in illud bonum oritur actus exspectationis et fidu­
ciae, fore ut aliquando eiusdem participes fiamus. Tandem intelligimus Deo nec
potentiam nec voluntatem deesse ex sua parte dandi bona promissa, unde erigi­
mur ad firmam certamque exspectationem. Actus autem proprius est: firma ex­
spectatio et erectio animi.
b. Quia igitur spes plene et adaequate spectata complures actus in se conD S. Thomas Π. II. q. 17—22. S. Alphonsus 1. 2. n. 20. 21. Suarez, De spe
disp. 1. et 2. Sporcr-Bierbaum, Theologia moralis decalog. tract. 2. n. 107—125.
Reuter, Theologia moral. II. n. 56—70. Baller ini-Palmicr i, Opus theol. morale3 II.
109—133. Lehmkuhl, Theologia moralis12 I. n. 420—139. Mcrkelbach, Sum. th.
m. I.8 n. 794—841. Lcrchcr, Inst. Theol. Dogm.3 IV. 1. n. 146 ss.
-) Tit. 2, 13.
3) Ps. 60, 4.

Dc natura spei theologicae

41

tinet, multiplex etiam dicendum est spei sic consideratae obiectum formale., et
quidem amoris concupiscentiae et desiderii obiectum formale est Deus, prout
nobis bonus est, seu bonitas Dei relativa; spei formaliter consideratae motivum
est fidelitas Dei in promissis implendis; certitudinis et firmitatis, quae fiduciae
inest, motivum est Dei omnipotentia et misericordia.

Ç,

V

V/Z v
Xp

42. Spes cum timore conjuncta. Spes theologica debet esse firma
et certa excludens omnem diffidentiam et haesitationem,
nihilominus
-- -----— — - Jet
—■- ΓΜΜΤ-^·ιι_[
adiunctum habet timorem: cum metu et tremore vestram salutem
operamini
Upt! UHIUU 4J.
). 1Firmitas
llWJldb refertur
IClvILUl ad
du pi
promissionem,
VllllOOlUIiCni, timor
iniiur dU
ad doaCVUllU
assecutionem. Firmitas et certitudo spei oritur ex motivo sperandi, quod habe
>
.....
i
...
i
.«
mus ex parte Dei, scilicet ex certa cognitione Deum posse et velle stare
omnibus suis promissis, quia omnipotens et misericors est; et firmitas
quidem huius cognitionis ex eo augetur, quod Deus tam manifesta
argumenta suae erga nos pietatis et misericordiae iam dedit. Timor,
qui spei adiungitur, ortum habet ex parte nostra, quia cognoscimus
eventum eorum, quae speramus, ob fragilitatem nostram frustrari posse.
Deus enim beatitudinem nobis non promisit absolute, sed condicionate,
dependenter nimirum a nostra cooperatione; iam cum absoluta certi­
tudine scire non possimus, utrum condiciones ex parte nostra implean­
tur necne, semper adest ratio timoris: certo enim scire non possumus,
utrum amore an odio digni simus56
). Cum tamen aeternam beatitudi­
nem assequi possimus, modo ipsi serio velimus, timor iste hinc quidem
temerariam securitatem, inde vero pusillanimem quoque anxietatem
excludere debet.
45. Obiectum spei. a. Obiectum materiale spei constituunt omnia
bona nobis a Deo promissa; quae cum sint duplicis generis, distingui­
tur obiectum primarium, quod est ipse Deus, prout est summum bo­
num nostrum et beatitudo nostra obiectiva, et secundarium, quod con­
stituunt omnia media, quae ex Dei ordinatione ad illam obtinen­
dam necessaria et utilia sunt, scilicet dona habitualia, auxilia gra­
tiae, remissio peccatorum, bona tum spiritualia tum etiam temporalia,
et specialis Dei providentia, quae mala a nobis avertat et bona nobis
procuret.
b. Obiectum formale spei est summa fidelitas Dei promittentis, qui
praestare potest, quod promisit, quia omnipotens est, et praestare
vult, quod promisit, quia benignissimus est. Et sicut fides revelatio­
nem, ita spes promissionem divinam eorum, quae speramus, tamquam
condicionem necessariam supponit®).
4) Phil. 2, 12. Cf. Concilium trid. sess. 6. c. 9. (D. 803).
6) Eccl. 9, 1.
6) Alii rationem spei eiusque obiectum formale aliter exhibent. Cf. ZkTh 22
(1898) S. 63 ff. : Das Formalobjekt der Hoffnung. Lcrcher, IV. 1. n. 149 ss.

42

QUAESTIO SECUNDA.
De necessitate spei.

44. De ipsa necessitate spei. T. Spes actualis adultis necessaria est
necessitate medii, nondum justificatis ad justificationem, justificatis ad
salutem.
Argumenta, a. 'Adultus ad iustificationeip a Deo obtinendam pro­
priis actibus se disponere debet, quod impossibile est sine spe, qua
remissionem peccatorum se consequi posse confidat Insuper qui iustificari intendit, saltem implicitum propositum habere debet servandi
omnia mandata toto tempore vitae suae; sed cum id propriis viribus
praestare non possit, hoc propositum concipere nequit, nisi in auxilium
gratiae confidat. Ideo concilium tridentinum inter dispositiones, quae
ad iustificationem adultorum requiruntur, post fidem etiam enumerat
spem1), b. Homo justificatus finem suum supernaturalem aeternae
beatitudinis consequi debet propriis meritis per auxilium gratiae acqui­
rendis; sed ad hunc finem tendere nequit, nisi speret aeternam beatitudinem et auxilia gratiae ad illam obtinendam necessaria. Insuper
oratio ad salutem necessaria est necessitate medii; s<jd oratio sipe
exercitio spei impossibilis est7
8); ergo etiam spes necessitate medii
necessaria est.
Sermo est hic de actu spei, quem theologia moralis potissimum considerat.
Habitus Infusus spei omnibus, etiam infantibus, necessarius est ad salutem
necessitate medii absoluta: cum enim gratia sanctificans absolute necessaria sit,
etiam habitus spei, qui simul cum illa infunditur, absolute necessarius est.

f

2. Spes actualis adultis necessaria est etiam necessitate praecepti
» divini tum naturalis tum positivi.
\ a. Praecepto enim naturali tenetur homo adhibere media ad salu­
tem necessaria; atqui actus spei est medium ad salutem necessariam.
In sacris litteris passim admonemur et excitamur ad spem910
); his
autem s. scripturae textibus actus spei non solum consulitur, sed vere
praecipitur. Insuper Christus Dominus oratione dominica modum spe­
randi et petendi nos docuit eumque nobis praecepit1").
Praeceptum spei affirmativum et negativum est: quatenus affirmativum est,
obligationem imponit eliciendi actum spei; quatenus negativum est, obligatia·
nem iniungit non desperandi et non praesumendi. Praeceptum vero affirma·'

7) Concilium Trid. sess. 6. c. 6. (D. 798) : Fidentes Deum sibi propter Christum
propitiam fore.
8) lac. 1, 6. 7.
®) 1. Tim. 6, 17. Rom. 8, 24. Col. 1, 5. Ps. 4, 6.
10) Propositio 1. ab Alexandro VII. damnata: Homo nullo unquam vitae suae
tempore tenetur elicere actum fidei, spei, caritatis ex vl praeceptorum ad eas
virtutes pertinentium. (D.. 1101.)

De necessitate spei

43

tivum obligat per se et per accidens; iam quaeritur quando et quoties elicien­
dus sit actus spei.

45. Quando obliget praeceptum spei. 1. Praeceptum spei obligat
per se seu ratione ipsius virtutis spei:
a. Initio usus rationis seu vitae spiritualis i. e. ubi primum homini
Deus ct aeterna beatitudo, in quam mediis a Deo ordinatis tendere
debet, sufficienter proposita est.
c. Reverentia enim Deo debita exigit, ut statim firma fiducia Deo
adhaereamus, ubi primum cognoscimus Deum promisisse nobis beatitudinem aeternam, β. Insuper initio usus rationis homo in Deum
finem ultimum per media ad id ordinata tendere debet; sed in Deum
tendere et vitam spiritualem, quae sit meritoria vitae aeternae, inci­
pere non potest, nisi aeternam retributionem et media ad salutem ne­
cessaria speret.
b. Aliquoties in vita ad conservandam iustitiam; tempus autem, quo
actus spei elici debeat, determinari non potest. Frequenter autem eli­
ciendus est, quia ad vitam Christianam ducendam tantopere necessa­
rius est, quod tum ex eo patet, quod desiderium aeternae beatitudinis
efficacissimum motivum est observandi praecepta, tum ex eo, quod
necessaria est oratio, quae sine spe excerceri nequit.
Quia tamen ad satisfaciendum praecepto spei non requiritur actus spei for­
malis, sed sufficit virtualis, practice illud non affert difficultatem: etenim non est
fidelis Christianus satis instructus, qui hoc modo non saepius eliciat spem, dum
orat, sacramenta suscipit, praecepta observat, proponit Deum non offendere,
ne a salute aeterna excidat; quod si vitam Christianam negligit, ad hanc obli­
gationem non advertit.

c. Quando urget tentatio contra spem, quae vinci non potest nisi
per actum spei: praeceptum enim spei obligat ad tentationes, quae
contra eam insurgunt, repellendas; iam si actus spei est medium ad
id necessarium, ex praecepto spei adhiberi debet.
d. Quando homo per peccatum mortale desperationis amisit habi­
tum spei: tenetur enim per conversionem a desperatione ad Deum
redire, id quod per aefum formalem spei fieri debet.
2. Per accidens urget praeceptum eliciendi spem: a. in tentationc
contra aliam virtutem, si haec tentatio superari non possit, nisi actu
spei firmetur animus; b. quando adimplendum est aliud praeceptum,
quod sine actu spei saltem virtuali et implicito impleri nequit ut prae­
ceptum orationis, poenitentiae etc.

46. De timore et spe, quatenus sunt motiva actionum moralium.
Quandoquidem scriptores acatholici doctrinam moralem ecclesiae,
quin etiam evangelii, ideo reprehendunt, quia doctrina catholica actio­
nes morales ex timore poenae vel ex spe praemii peractas honestas et

44

De praeceptis spei

licitas 'dicat, cum sint inutiles, quin et vitiosae, iuvat paucis exponere,
quo sensu timor et spes sint motiva actionum moralium licita atque
honesta. Scilicet quamvis secundum doctrinam ecclesiae opera ex
caritate facta sint perfectiora, non carent tamen honestate morali atque
utilitate spirituali opera intuitu mercedis aeternae peracta.
lam pridem Lulherus et Calvinus docuerant, opera intuitu mercedis aeternae
peracta esse inutilia et vitiosam sapere cupiditatem; idem postea affirmaverant
Baius et lanscniani, quarum doctrinam damnaverant Concilium tridentinum11)
et Alexander W//.12). Cum hisce haereticis hodie consentiunt philosophi athei.
liT·
qui in hac affirmatione consentiunt: Actiones
ex motivo vitae aeternae peractae
adversantur purae moralitati. Die Motivierung der Handlungen durch die Hoffnung auf ewige Seligkeit ist eine Fâlschung der reinen Sittlichkeit.
Necessitatem spei (saltem pro perfectis) negabant Quietistae et SemiquicUstae. Priores putabant perfectionem consistere in quiete et indifferentia circa
propriam salutem, in continua passiva contemplatione et dilectione, quae exclu­
dat omne desiderium beatitudinis, proinde omnem activitatem in bonis operibus
et.omnem resistentiam contra tentationes. Semiquietistae putabant dari saltem
habitualem statum amoris puri talem, qui excludat timorem poenarum, deside­
rium beatitudinis et exercitium spei. Eorum propositiones reiecerunt Innocen­
tius XI. et X//.13).

1. De timore, a. Timor est actus voluntatis, qui aversatur malum
imminens; timor Dei seu divinus aversatur malum, quod Deus propter
peccatum infligere potest.
Deum timere non possumus, quatenus esset malum a nobis fugien­
dum; sed timemus aliud malum propter Deum: a. malum poenae,
quod nobis infligere potest; dicitur servilis, quia servi ob timorem
poenae obtemperare solent. Iste timor est serviliter servilis, si timens
poenam seu peccatum propter poenam voluntatem habet peccandi, si
non esset poena (infernus).
β. Malum culpae, quo Deum offendimus et ab eo separamur. Dici­
tur filialis, quia filiorum est timere, ne offendant parentes.

γ. Timor initialis timet offensam Dei et poenam aeternam seu pecca­
tum, quia est offensa Dei aeterne punienda. Dicitur initialis, quia inci­
pientium est timere peccatum, tum quia est offensa Dei tum quia est
causa poenae.
b. Sicut timor servilis licitus est atque honestus, ita Deo servire,
peccata vitare et praecepta observare ex metu poenae licitum est atque
honestum, dummodo excludatur voluntas peccandi; attamen motivum
caritatis longe nobilius est atque perfectius.
n) Sess. 6. can. 31: Si quis dixerit iustipcatum peccare, dum intuitu aeternae
mercedis bene operatur, a. s. (D. 841.)
12) Prop. 13. Quisquis etiam aeternae mercedis intuitu Deo famulatur, caritate
si caruerit vitio non caret, quoties intuitu licet beatitudinis operatur (D. 1303).
”) D. 1221 ss.; 1327 ss.

Dc necessitate spei

45

Timor serviliter servilis moraliter malus est et vitiosus, quia voluntatem pec­
candi non excludit, poenam peccato, peccatorem Deo creatori praefert, quod de
timore servili dici nequit. Ideo timor a Deo praecipitur: Timete eum, qui... habet
potestatem mittere in gehennam14); in s. scriptura oppositus dicitur peccato:
Timor Domini expellit peccatum15*); tamquam donum a Deo petitur: Confige
timore tuo carnes meas10).

2. De spe. a. Ex motivo spei potest quis Deo servire et praecepta
observare triplici diverso modo: a. ita ut praecepta non servaret, nisi
promissum esset praemium aeternum; β. ita ut ea solum observet
propter praemium aeternum, nihil cogitans de illa condicione; γ. ita
ut ea observet tum propter praemium tum propter Deum.
b. Praecepta observare intuitu mercedis aeternae, ita ut quis nollet
observare, si non daretur merces, vitiosa cupiditas est: qui enim ita
bonum operatur, nobilius bonum ordinat ad vile; at praecepta obser­
vare intuitu mercedis, opus moraliter bonum et sub debitis condicioni­
bus meritorium est; refertur Deus ut fons summae perfectionis ad nos,
ut a quo et in quo perficiamur.
a. Motivum spei naturae humanae convenientissimum est, cum naturali appe­
titui, quo homo fertur in propriam felicitatem, apprime consentaneum sit In­
super ubi in servitio Dei magnae difficultates superandae sunt, homo per motivum spei et timoris iuvari debet, ne a morali perfectione deficiat.
β. S. scriptura opera, quae ex motivo spei intuitu mercedis fiunt laudat atque
commendat: Omnis, qui in agone contendit, ab omnibus se abstinet; et illi qui­
dem, ut corruptibilem coronam accipiant, nos autem incorruptam11).

c. Quamvis motivum spei inferius sit motivo caritatis, tamen motivum caritatis illud non excludit, immo spes ad caritatem necessario
inducit.
Qui vult consequi vitam aeternam, vult etiam ea, quae ad consequendam vi­
tam aeternam necessaria sunt; sed ad consequendam vitam aeternam neces­
saria est caritas18).

Nota. Considerari debet peculiaris relatio, quae inter hominis sanctitatem
(caritatem Dei) et aeternam beatitudinem exsistit. Vita aeterna, ad quam con­
tendimus, simul hominis sanctitas atque felicitas est. Qui ergo praecepta obser­
vat intuitu mercedis, implicite simul propriam sanctitatem et Dei gloriam inten­
dit; et qui praecepta observat ex caritate Dei seu ad adipiscendam sanctitatem,
implicite simul propriam beatitudinem intendit, cum beatitudo aeterna Deus sit.

14) Luc. 12, 5.
1B) Eccli. 1, 27.
i”) Ps. 118, 120.
i7) 1. Cor. 9, 25. Cf. ps. 118, 112; Coi. 3. 23 s; Apoc. 2, 10.
812 et 820—828. K. Weift, Die Frohbotschaft Jesu über Lohn und Vollkomnienheit (Miinster 1927).

46

QUAESTIO TERTIA.
De peccatis contra spem.

47. Quae sint peccata contra spem. Contra spem peccari potest
omissione et commissione; omissione quidem, si non elicitur actus spei,
quando vi praecepti eliciendus est. Peccata commissionis contra spem
sunt duplicis generis: vel enim adversantur duplici actui, qui spem
theologicam praecedit, amori scilicet et desiderio beatitudinis, vel
actui, qui spem essentialiter constituit, nempe fiduciae obtinendi beatitudinem et media ad illam necessaria. Porro spei, quatenus continet
desiderium beatitudinis, opponitur odium Dei, beatitudinis nostrae, seu
nimia adhaesio ad bona terrena; spei autem, quatenus est fiducia,
duo peccata opponuntur, alterum per defectum, quod est desperatio,
alterum per excessum, quod est praesumptio.
48. Odium Dei, quod directe spei adversatur (odium abominatio­
nis), illud est, quo homo a Deo, fine suo ultimo, se avertit, nolens in
eo constituere beatitudinem suam. Hoc odium Dei signum est magnae
et inordinatae adhaesionis ad bona terrena et certe grave peccatum
est, quia bona terrena praeferuntur Deo eiusque possessioni, id quod
Dei contemptum involvit.
a. Num grave peccatum sit, optare perpetuo in hac vita manere. — Si lioc
desiderium cohaeret cum illa animi dispositione, qua quis paratus est Deo relin­
quere coelum, si sibi terram concedat, grave peccatum est contra spem, quia
a Deo se avertens ad creaturas se convertit atque in his felicitatem suam ponit.
Quodsi hoc desiderium solum significat nimium affectum huius terrae et bono­
rum eius vel timorem mortis ob incertitudinem felicitatis aeternae, non est ne­
cessario grave peccatum contra spem, quia haec animi dispositio per se non
excludit desiderium beatitudinis. Coniuges, qui perpetuo convivere in terra desi­
derant, non raro eiusmodi verbis solum vehementiam amoris significare in­
tendunt.

b. Num sit peccatum contra spem, ex taedio vitae optare mortem. — Quia
iste actus non continet aversionem a Deo fine ultimo, nec excludit desiderium
aeternae beatitudinis, non est peccatum contra spem, sed vel est defectus sub­
jectionis erga ordinem divinae providentiae, qui defectus ordinarie nen excedit
veniale peccatum, vel est impatientia orta ex inordinato amore sui, qua quis
renuit ferre miserias huius vitae, quod pariter veniale peccatum ordinarie non
excedit. Grave peccatum est hoc desiderium, si fiat cum plena deliberatione
atque expressa rebellione contra divinam providentiam. — Si quis vero optet
mortem cum debita patientia et subordinatione erga Deum, nedum peccatum
sed actum virtutis facit, dummodo ex desiderio aeternae beatitudinis in Deo
consequendae procedat18). — Optare nunquam natum esse vel annihilari est
peccatum grave contra spem, nisi quis eiusmodi desideriis solum vehementiam
doloris significare intendat.*
1B) Phil. 1, 23.

De peccatis contra spem

47

49. Desperatio est voluntaria et plena diffidentia obtinendi beatitudinem et media ad illam necessaria.
a. Desperatio non est mera absentia spei, sed consistit in actu positivo volun­
tatis, quo haec, abiecta omni spe, a Deo, fine ultimo, seu a beatitudine et prose­
cutione eius voluntarie recedit. Desperatio proxime oritur ex praevio iudicio
intellectus, quo existimat se a beatitudine exclusum iri; ratio autem, ob quam
aliquis putat se non esse salvandum, diversa esse potest: vel enim sibi persuadet
sua peccata esse maiora, quam ut Deus ea remittere possit, vel existimat viam
mandatorum Dei esse nimis arduam, vel iudicat Deum sibi nec parcere nec
auxilia largiri velle, vel iudicat nunquam fieri, ut Deus sibi parcat, ut rite se
disponat ad veniam peccatorum obtinendam etc.
b. A desperatione distinguendus est timor, quo interdum etiam homines pii
anguntur propter incertitudinem salutis. Pari modo animae devotae, quae quan­
doque continuis tentationibus desperationis agitantur, non facile iudicandae sunt
graviter peccasse. Ut confessarius cognoscat, num poenitens in peccatum despe­
rationis consenserit, interrogare eum poterit, num ideo consueta pietatis exer­
citia omiserit. Etenim si quis e. g. ideo cessat orare, quia persuasum habet Deum
nolle ipsi subvenire, graviter contra spem peccat; quodsi solum ex inordinata
quadam tristitia animum despondeat et ab oratione cesset, graviter non peccat;
et nullatenus peccat, si cessat sanitatem petere, quia putat Deum nolle eam ipsi
restituere20).

50. Eius malitia moralis. Cum desperatio directe repugnet divinis
attributis (fidelitati, bonitati), ipsa est peccatum ex toto genere suo
mortale (non admittens parvitatem materiae), maius quidem peccatis,
quae opponuntur virtutibus moralibus, minus vero peccatis infideli­
tatis et odii Dei, quod caritati adversatur: nam infidelitas et odium
Dei sunt contra Deum, ut est in se; desperatio autem est contra Deum,
ut est bonum nostrum.
a. Etsi desperatio non sit peccatum omnium gravissimum, est tamen ceteris
peccatis periculosius: experientia enim constat spe salutis plane abiecta homines
sine freno in vitia ruere21). In concreto autem advertendum est, utrum aliquis
reipsa desperet de bonitate et misericordia Dei, an potius ex pusillanimitate de
propria cooperatione cum gratia divina.
b. Homines, qui ex pravo habitu peccatis e. g. ebrietatis vel pollutionis dediti
sunt, quandoque desperare videntur, cum dicere soleant se non posse pravum
habitum iam nimis inveteratum deponere. Hi tamen magis pusillanimes sunt quam
desperabundi, potius de propria cooperatione quam de auxilio divino desperant.
Quare in maiorem divinae gratiae fiduciam erigendi et de cooperatione cum
gratiae auxilio monendi sunt.

51. Praesumptio in genere est fiducia non fundata; si quis ex tali
fiducia vitam suam moralem dirigeret, imprudenter et temere ageret.
Gradus malitiae autem diversus est pro gravitate mali, cui se exponit.
Inde distinguitur :
20) Cf. Bucceroni, Casus conscientiae5 (Romae 1902) n. 32.
21) S. Thomas II. II. q. 20. a. 3.

48

De praeceptis spei

1. Praesumptio contra spem, quae directe opponitur obiecto formali
spei:
a. Innitendo propriis viribus sperat sine auxilio Dei aeternam beatitudinem (p. pelagiana).
b. Innitendo solis meritis Christi sine propriis operibus bonis ean­
dem sperat (p. lutherana).
c. Exspectando quod Deo non convenit, v. g. auxilium ad malum
opus (p. blasphema).
2. Praesumptio praeter spem, quae non destruit obiectum formale
spei sed solum inordinato modo sperat:
a. Si quis confidit se consecuturum esse extraordinaria bona contra
ordinem divinae providentiae, e. g. sanctitatem b. virginis Mariae vel
maximi sancti, ad quam scit se non esse a Deo elevandum.
b. Si quis divinam misericordiam assumit tamquam motivum pec­
candi et peccata iterandi22).
Num sit praesumptio, peccare propter spem veniae obtinendae
a. Peccare vel in peccato perseverare ex passione et fragilitate cum spe veniae
obtinendae, non est praesumptio: nam spes veniae in hoc casu non est motivum
inducens ad peccandum, sed affectus concomitans peccatum; ut si miles vitae
liberiori indulgens confessionem differt usque ad peractam militiam.
β. Peccare propter facilitatem accusandi peccata, i. e. si quis iterat peccatum,
quia facile est confiteri vel quia tam facile plura peccata accusantur quam unum,
pariter non est praesumptio, quia in hoc casu motivum inducens ad iteranda
peccata non est facilitas obtinendi veniam, sed facilitas confessionis.
7. Peccare propter spem veniae, i. e. si quis peccat et in peccatis perseverat,
quia Deus tam facile remittit plura peccata quam unum, tam facile* sero quam
cito, est peccatum praesumptionis, quia spes veniae est motivum inducens ad
peccandum ideoque inordinata fiducia in divinam misericordiam. Hoc raro accidit;
saepius Dei clementia non est causa motiva, sed impulsiva tantum peccandi.

52. Eius malitia II oralis. 1. Praesumptio est peccatum ex toto
genere suo grave seu semper mortale, si continet haeresim vel blasphemiam (1. 2. 3. modus), alias admittit parvitatem materiae (4. et
5. modus).
Sic leve est divinam misericordiam assumere tamquam motivum leviter pec­
candi. Item in levi periculo sine oratione expectare auxilium, quod Deus non
promisit.

2. Desperatio et praesumptio aut est simplex aut qualificata, prout
est aut non est coniuncta cum peccato contra fidem. Nam tum despe­
ratio tum praesumptio supponit erroneum intellectus iudicium; iam si
erroneum illud iudicium est contra fidem, peccata illa coniuncta sunt
cum haeresi.
22) Lehmkuhl I n. 437.

Dc peccatis contra spem

49

Sic qui desperat, quia putat Deum ipsum salvare non posse aut non velle,
vel quia iudicat observationem mandatorum sibi esse impossibilem, non solum
desperans, sed suppositis supponendis etiam haereticus est; item praesumptio
tum pelagiana tum lutherana haeresim continet.
Nota 1. Ad dignoscendum in praxi confessionis, num poenitens revera com­
miserit peccatum contra spem, et num cum peccato contra spem coniunctum sii
etiam peccatum contra fidem, interrogandus erit, cur desperaverit vel praesump­
serit, et ex responsione iudicium de hac re formari poterit

Nota 2. Habitus spei non amittitur per quodvis peccatum contra spem, sed
per illud solum, quod obiecto formali spei directe opponitur; quare per peccatum
desperationis, per odium Dei, quo a Deo quatenus est beatitudo nostra recedi­
tur, et per praesumptionem contryspem habitus spei amittitur. Insuper cum
fides sit fundamentum spei, per peccata quibus amittitur habitus fidei, simul
amittitur habitus spei.
Qui habitum spei amisit, ad iustificationem elicere debet actum formalem spei.

4 Noldln, Vol. Il, dc pracccplls.

50

LIBER TERTIUS.
De praeceptis caritatis1).

QUAESTIO PRIMA.
De caritate Dei.

Articulus primus.
De natura caritatis Dei.

55. Definitio. 1. Caritas theologica ut virtus definitur: habitus su­
pernatural infusus, quo inclinamur ad Deum super omnia diligen­
dum propter se, nos iosos autem et proximum propter Deum.
Caritas habitualis non est ipse Spiritus Sanctus animam inhabitans, neque
gratia sanctificans animae inhaerens, sed est donum supernaturale realiter a
gratia sanctificante distinctum, voluntati inhaerens, quod hominem reddit poten­
tem ad actus supematuralis amoris benevolentiae erga Deum, seipsum et proxi­
mum cum auxilio gratiae eliciendos. Etsi caritas a gratia sanctificante sit
distincta, cum ea tamen inseparabiliter coniuncta est; hinc simul cum gratia
sanctificante acquiritur, augetur, destruiter et cessantibus habitibus fidei et spei
manet in patria coelesti.

2. Caritas theologica ut actus definitur: amor, quo Deum super
omnia diligimus propter se, nos ipsos et proximum propter Deum.
Duplex igitur est actus caritatis prout duplex est eius obiectum, sed
unum est utriusque actus motivum.
Nota. 1. Nomen amoris usu theologico utramque dilectionem significat, na­
turalem et.supernaturalem, puram et concupiscentiae, honestam atque vitiosam;
e contra terminus caritatis solam dilectionem supernaturalem et theologicam
significat, eam scilicet, qua Deus seipsum et nos diligit, vel eam, qua nos habitu
vel actu Deum diligimus.
I

2. Obiectum caritatis theologicae debet esse Deus, prout a fide nobis proponi­
tur: virtutes enim theologicae supernaturales esse debent non solum quoad
principium sed etiam quoad obiectum. In iis autem, qui habitualiter fidem tenent,
reipsa Deus (sapiens, potens, iustus etc.) concipitur, non solum ut naturali ra­
tione, sed etiam ut ex fide cognitus est.

3) S. Thomas II. II. q. 23—44. S. Alphonsus I. 2. n. 22—80. Suarez, Dc cari­
tate disp. 1—10. Sporer-Bicrbaum, Theologia moralis decalog. tract. 2. n. 126
—225. io. Reuter, Theologia moralis II. n. 71—138. Castropalao, Operis moralis
pars. I. tract. 6. de caritate. Lessius, De summo bono. S. Franc. Sales., Theotimus. Ballcrini-Palmieri, Opus theol. morale3 *II. n. 134—302. Lehmkuhl, Theol.
moralis12 I. n. 440—457. Gôpfert-Staab, Moraltheologie8 I. n. 305—312. Merkelbach, Summa theol. mor. I.8 n. 842—975. Chr. Pcsch, Praelectiones dogmaticae5· * *
VIII. n. 533—661. Lcrcher, IV. I3 n. 157—170.

Dc caritate Dei

51

54. Divisio. 1. Amor benevolentiae est amor, quo rem (personam)
amamus propter se vel quo alicui bonum volumus propter se, ut ipsi
bene sit; amor concupiscentiae est amor, quo rem (personam) ama­
mus propter nos vel quo alicui bonum volumus propter nos, ut nobis
inde bene sit.

>

I

*

a. Amare est bonum velle. lam vero cum in actu amoris duo consideranda
sint, bonum, quod volumus, et persona, cui bonum volumus, bonum (rem vel
personam) dupliciter velle possumus, quia in se bonum est seu propter perfec­
tionem, quam in se habet et qua in se amabile est, aut quia nobis bonum est
seu propter commodum, quod nobis affert. Item bonum alicui personae dupliciter
velle seu desiderare possumus, aut quia personae amatae bonum est, aut quia
nobis inde bonum provenit. In priore casu habetur amor benevolentiae, in poste­
riore amor concupiscentiae.
b. Amor benevolentiae distingui potest in amorem complacentiae, quo rem
vel personam (virtutem, amicum) amamus propter se; et in amorem benevolen­
tiae, quo alicui personae bonum volumus et optamus propter ipsam, ut ipsi
bene sit.
c. Amor benevolentiae, qui ad Deum refertur, ratione obiecti formalis dicitur
caritas perfecta; amor concupiscentiae ad Deum relatus dicitur caritas imper­
fect a (minus perfecta), cum perfectius sit Deum diligere, quia est bonum in se,
quam eum diligere, quia ex Deo in nos bonum redundat. Et haec quidem est
amor, qui in spe continetur.
d. Amor benevolentiae dicitur amor amicitiae, si amantes a. sibi mutuo bonum
velint et communicent seu si mutuo se affectu et effectu diligant, β. si de hac
mutua benevolentia et beneficentia cognitionem habent. Actus caritatis theo­
logicae est actus amoris benevolentiae et amicitiae inter Deum et hominem
exercitus: Vos amici mei estis, si feceritis, quae ergo praecipio vobis2).

2. Caritas Dei potest esse summa seu super omnia dupliciter: appre­
ciative, si per eam Deus omnibus aliis rebus praefertur, si ergo vi cari­
tatis parati sumus omnia alia bona potius amittere et omnia alia mala
potius sustinere, quam Dei iacturam facere, seu quod eodem redit, si
parati sumus quodvis peccatum mortale vitare; intensive, si vehementiore et ardentiore affectu Deum diligimus quam ullam aliam rem
creatam.
a. Caritas, qua Deus super omnia diligitur, tres gradus habet: primus est, si
Deus ita diligitur, ut parati simus potius omnia amittere et omnia pati quam
Deum gravi peccato offendere; secundus est, si Deum ita diligimus, ut parati
simus potius omnia amittere et omnia pati quam Deo levi offensa displicere;
tertius est, si Deum ita diligimus, ut parati simus potius omnia amittere et omnia
pati quam id, quod Deo gratum, immo id, quod Deo gratius esse novimus,
omittere. Primus gradus, cum simpliciter sit amor Dei super omnia et excludat
affectum ad quodvis peccatum grave, sufficit ad justificationem obtinendam et
ad praeceptum caritatis implendum.
b. Fideles ergo, qui timent, ne creaturam (filium, sponsum) plus ament quam
Deum, de amore Dei appreciative summo intruendi sunt eisque dicendum est,
si praecepta sub gravi et a fortiori si etiam praecepta sub levi obligantia obser­
vant, de amore Dei, prout ad salutem requiritur, non esse dubitandum. Quodsi
2) Ioan. 15, 14.

>
4·

52

De praeceptis caritatis

absque causa excusante ob amorem creaturae aliquod praeceptum violant,
eorum amor inordinatus nec amor Dei appretiative summus est,

3. Caritas dividitur in affectivam, qua Deum (et proximum) actu
interno amamus; et effectivam seu practicam, qua conamur praecepta
observare et peccata vitare, quae duo sunt effectus caritatis internae.

b

55. Obiectum caritatis Dei. 1. Obiectum materiale primarium caritatis est ipse Deus, secundarium sunt creaturae gratiae et gloriae di­
vinae capaces; idem ergo habitus infusus, qui inclinat ad diligendum
Deum propter se, inclinat etiam secundario ad diligendum nos ipsos
et proximum propter Deum.
2. Obiectum formale seu motivum, propter quod utrumque obiectum
diligendum est, est ipse Deus, summa eius bonitas. Hanc autem boni­
tatem Dei infinitam, quae est motivum caritatis theologicae, non con­
stituit solum cumulus omnium perfectionum, sed singula etiam attri­
buta Dei sive absoluta sive relativa: quodvis enim attributum Dei est
ipse Deus et dicit bonitatem et perfectionem infinitam.
a. Obiectum formale caritatis theologicae est bonitas Dei: etenim quia caritas
est virtus theologica, eius obiectum formale debet esse ipse Deus, et quia est
actus voluntatis, debet esse bonitas Dei. lam vero bonitas Dei dupliciter consi­
derari potest: absolute, prout est bonum in se, et relative, prout est bonum
nostrum, nos beatificans. Posteriore modo considerata est obiectum spei; priore
modo considerata est obiectum caritatis. Bonitas Dei absoluta iterum dupliciter
considerari potest, prout complectitur essentiam divinam cum omnibus attri­
butis, aut prout est singulare aliquod attributum divinum e. g. sapientia, benigni­
tas. Sed cum attributa divina nec inter se nec ab essentia distinguantur, quodvis
attributum Dei sive absolutum sive relativum includit omnem bonitatem divinam.
Ideo obiectum et motivum formale caritatis est tum bonitas Dei, quatenus est
quasi summa omnium attributorum, tum bonitas Dei, quatenus in qualibet per­
fectione divina, sive absoluta sive relativa, tota bonitas Dei infinita continetur.

b. Cum actus caritatis perfectae omnibus fidelibus necessarius sit necessitate
medii, omnibus debet esse facilis et pervius; sed facilis redditur fidelibus actus
caritatis, si Deum considerant sub ea ratione seu perfectione, sub qua magis
ad amorem movet Atqui magis ad amorem movent Dei attributa relativa quam
absoluta: per illa enim summa et infinita Dei bonitas melius et perfectius nobis
manifestatur. Et sane bonitas aptius relucet ex illis perfectionibus, quae Deum
ostendunt ut patrem, redemptorem, sanctificatorem, ut eum, qui hominem per
gratiam in filium adoptat et beatitudinis divinae participem efficit. Ex his ergo
facilius ad caritatem movemur. Et haec est ratio, propter quam s. scriptura
nos provocans ad caritatem divinam Deum nobis proponit sub ratione fortitu­
dinis nostrae, gaudii et benefactoris nostri.

c. Cum lesus Christus sit verus Deus, qui lesum amat, ut est persona divina,
elicit actum caritatis Dei. Sed nullibi splendidius bonitas divina se nobis mani­
festat, quam in incarnatione, passione et morte Christi Domini. Ideo non est
facilior modus perveniendi ad actum caritatis divinae, quam considerando Dei
benignitatem, qua se nascens dedit socium, convescens in edulium, se moriens
in pretium, se regnans dat in praemium.

De caritate Dei

53

56. Praxis caritatis theologicae3). Caritas Dei plures actus habet,
ideoque diversis modis exerceri potest:
a. Complacentia, qua gaudemus de bono, quod possidet: qui enim
Deum diligit, vult bonum eius, et cum intelligat Deum possidere bona
tum interna, scilicet summas et infinitas perfectiones, tum externa, "
scilicet gloriam ex mirabilibus eius operibus resultantem, gaudet de '
illis et exultât Deum esse infinite scientem, potentem, misericordem etc.
Iste est actus amoris, quo Deus seipsum amat infinite gaudendo de
bono suo infinito, et quo angeli et sancti Deum amant: Deum enim
clare intuentes amore erga eum abrepti gaudent et exultant Deum
esse tam immensum, tam incomprehensibilem laetitia inenarrabili et
glorificato*
) .
b. Desiderio, quo optamus ei bonum, tum illud, quod possidet, tum '
illud, quod non possidet: qui enim Deum diligit, ei vult bonum, et cum
intelligat Deum cumulatissime possidere omne bonum, infinitas nempe
perfectiones, intimo affectu ei congratulatur, admirans eum laudat
eique benedicit. Cum insuper intelligat esse bonum, quod non possidet,
maiorem nempe gloriam externam, optat et desiderat, ut semper ma­
gis et perfectius cognoscatur et ametur ab omnibus creaturis suis. Ideo
qui recitat Gloria Patri, qui orat: Sanctificetur nomen tuum, adveniat
regnum tuum, fiat voluntas tua, elicit totidem actus caritatis theologicae.

c. Dolore et tristitia de peccatis: qui enim Deo vult bonum, eo ipso
odio habet, quod bono divino contrarium· est, et cum intelligat peccata
esse bono divino contraria, de eis tam propriis quam alienis tamquam
malo Deo contrario tristatur eaque detestatur.
d. Amore effectivo, quo conamur Deo conferre et procurare gloriam
externam: qui enim Deo vere et sincere vult bona et intelligit gloriam
Dei esse bonum, quod possidere potest et nondum possidet, Dei cogni­
tionem et dilectionem tum in se tum in aliis augendam et promoven­
dam curat. Hinc zelus gloriae Dei et salutis animarum est exercitium
caritatis erga Deum.

c. Amore oboedientiali: qui enim Deo vult bonum et intelligit bonum
Dei augeri et promoveri eo, quod fiat, quod ipse vult et praecipit, in id
intendit, ut Deo serviatur quam perfectissime tam a se quam ab aliis,
eo quod serventur praecepta et vitetur peccatum saltem mortale. Ideo
Christus: Si diligitis me, mandata mea servate. Qui habet mandata
mea et servat ea, ille est, qui diligit me. Si quis diligit me, sermonem
meum servabit
*
).
3) Sporer-Rierbaum I. tr. 2. n. 142 ss.
<) 1. Petr. 1, 8.
*) Ioan. 14, 15. 21. 23.

.

54

De praeceptis caritatis

57. De efficacia caritatis. 1. Actus caritatis perfectae hominem per
se sine sacramento, non tamen sine voto sacramenti iustificat: Ego
diligentes me diligo0). Qui diligit me, diligetur a Patre meo, et ego
diligam eum et manifestabo ei meipsunf). Omnis, qui diligit, ex Deo
natus esP). Remittuntur ei peccata multa, quoniam dilexit multum9).
a. Voluntas suscipiendi sacramentum, quod est medium necessarium ad ob­
tinendam remissionem peccatorum a Deo institutum, in actu caritatis implicite
continetur, quia in ea continetur voluntas servandi omnia praecepta.
b. Actus caritatis hominem iustificat non per modum causae efficientis, sed
per modum ultimae dispositionis, qua posita Deus vi promissionis infallibiliter
infundit gratiam sanctificantem.

2. Cum caritas sit actus amoris, quo Deus diligitur ex toto corde,
ex~"tota mente, ex tota anima, ipsa continet plenam subiectionem ac
perfectam oblationem erga Deum, qua homo se subordinat Deo et .se
suaque omnia ad Deum refert.

Articulus secundus.
De necessitate caritatis Dei.

58. De ipsa necessitate caritatis. Caritas habitualis, quae eunt
\ gratia sanctificante inseparabiliter coniuncta est, omnibus tum adultis
vc
tum infantibus necessaria est necessitate medii ad salutem: nemo enim
\ ad Deum venire potest sine gratia sanctificante et habitu caritatis.
.
1. Caritas actualis in novo testamento non est necessaria necessitate
. >·*■' medii absoluta ad iustificationem et salutem nisi in defectu sacramenti:
etenim si adultus primo iustificationem acquirit per sacramentum bap­
tismi vel poenitentiae, actus caritatis non est aeque necessarius atque_>
actus fidei et spei, cum ad iustificationem obtinendam per sacramen-fcx
tum sufficiat dispositio per attritionem.
¥
Attamen actus caritatis explicitus vel implicitus in contritione, qui in vetere
testamento absolute necessarius erat ad iustificationem et salutem, in novo testamente hypothetice necessarius est necessitate medii, iis nempe, qui sacramenta
baptismi aut poenitentiae suscipere nequeunt: nam extra sacramentum (excepto
casu martyrii) non est aliud medium perveniendi ad iustificationem.

2. Caritas actualis necessaria est necessitate praecepti divini: exstat
enim speciale praeceptum caritatis, quo tenemur diligere Deum prop­
ter se super omnia caritate appretiative, non autem necessario etiam
intensive summa.
a. Christus Dominus mandatum magnum caritatis nobis iniungit his
verbis: Diliges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo, et in tota

De caritate Dei

anima tua, el in iota mente tua. Hoc est maximum et primum manda­
tum™). Et sane cum Deus sit finis ultimus omnium rerum propter se
summe amabilis, ordo rerum exigit, ut Deus a creatura amoris capaci
propter se et super omnia ametur; ideo non potuit non praecipere hunc
actum caritatis. Praeterea natura ipsa hominis tantae est perfectionis,
ut quietari et plane beari non possit nisi in caritate Dei, summi boni,
unde nota s. Augustini verba: Fecisti nos ad te, et inquietum est cor
nostrum, donec requiescat in te10
11).
b. Praeceptum caritatis est praeceptum speciale ab aliis distinctum;
ideo ei non satisfit per solam aliarum praeceptorum observationem, sed /s
per ipsum actum caritatis impleri debet. Sane exstant tres propositio?
nes ab Innocentio XI. damnatae, ex quibus id praeprimis colligimus. "^1
exsistere speciale praeceptum ab aliis distinctum eliciendi actum amo-^ 5‘yU.
ris Dei super omnia1213
).
Neque dicatur ex s. scriptura sufficere caritatem effectivam, non requiri affec­
tivam, cum dicat: Qui servat verbum eius, in hoc caritas Dei perfecta esfL2').
Cum enim hoc testimonium cum aliis s. scripturae verbis, quae caritatem affec­
tivam praecipiunt, pugnare non possit, ita exponendum est: qui servat mandata,
habet caritatem perfectam (internam et externam), quia observatio mandatorum
effectus et signum est caritatis internae. Ceterum, qui non elicit actum caritatis,
non servat verbum eius (Dei), quia negligrt primum et maximum mandatum,
quod est de caritate Dei affectiva.

c. Ad implendum praeceptum caritatis requiritur caritas perfecta,
quae est amor benevolentiae: caritas enim, qua Deum diligere debe­
mus, est actus amoris ex toto corde, ex tota mente, ex tota anima, ex
totis viribus; est ergo amor perfectissimae speciei; atqui caritas, qua
Deum diligimus propter se ipsum, perfectior est quam caritas, qua
Deum diligimus propter bona nobis ab eo provenientia.
d. Super omnia: Si quis venit ad me et non odit patrem suum et
matrem ... adhuc autem et animam suam, non potest meus esse disci­
pulus14). Et sane Deum eo diligere debemus modo, qui respondet di­
vinae bonitati, propter quam Deum diligimus; haec autem cetera omnia
infinite superat.
e. Appreciative summa, quia infinita Dei bonitas postulat, ut Deum
omnibus bonis creatis praeferamus. Non intensive, quia intensio amo10) Mattii. 22, 37. 38. Cf. Mare. 13, 30. Deut. 6, 5.
U1) Confess. I. 1. c. 1.
*2) An peccct mortaliter, qui actum dilectionis Dei semel tantum in vita
diceret, condemnare non audemus (5). Probabile est, ne singulis quidem rigorose quinquenniis pej se obligare praeceptum caritatis erga Deum (6). Tunc
solum obligat, quando tenemur iustificari et non habemus aliam viam, qua
iustificari possimus (7). Cf. etiam propositio I. ab Alexandro VII. damnata
(D. 1155 ss; 1101).
13) 1. Ioan. 2, 5.
’<) Luc. 14, 26. Cf. Matth. 10, 37.

56

De praeceptis caritatis

ris non tam respondet dignitati obiecti quam vivacitati apprehensionis
et dispositioni naturali subiecti. Maxime tamen convenit, ut amor Dei
etiam intensive maior sit amore creaturae.
Ergo non peccat, qui magis intense et magis sensibiliter amat filium, amicum,
sponsam quam Deum, modo animo paratus sit omnia potius amittere quam Deum
eiusque amicitiam, quia non requiritur amor intensive summus. Peccaret autem,
qui ita animo dispositus esset, ut Deum non diligeret, si spes praemii non esset
vel si timendus non esset infernus, quia non Deum, sed semetipsum vel beatitudinem suam constitueret finem ultimum.
H caritatis.
59. Quando obliget praeceptum

Praeceptum diligendi Deum est affirmativum et negativum; quatenus nega­
tivum est, prohibet odium Dei et amorem creaturarum appretiative maiorem
amore Dei; quatenus affirmativum est, praecipit actum amoris Dei. Cum prae­
cepta affirmativa obligent certis temporibus, iam quaeritur, quoties et quando
eliciendus sit actus amoris Dei. Porro quandoque elici debet per se seu ratione
ipsius caritatis, quandoque per accidens seu ratione alterius praecepti adim­
plendi.

Per se obligat praeceptum diligendi Deum: a. Postquam homo
adeptus est usum rationiSj i. e. quando homo de Deo eiusque bonitate
sufficienter instructus apprehendit obligationem Deum super omnia
diligendi; quod tamen non mathematice de determinato tempore vel
die, sed moraliter i. e. ita accipiendum est, ut post acquisitum usum
rationis actus caritatis diu sine peccato differri non possit.
b. Saepius in vita: ex propositione (6) ab Innocentia XI. damnata
certum est, praeceptum diligendi Deum obligare saltem intra quin­
quennium; num saepius et quoties urgeat, determinari non potest.
Auctores de hac re diversa statuunt: alii enim dicunt singulis diebus domi­
nicis et festis, alii cum s. Alphonso (1. 2. n. 8) semel in mense, alii semel in anno,
alii denique singulis trienniis eliciendum esse actum caritatis; at certi nihil statui
potest. Quare enixe hortandi et monendi sunt fideles, ut frequenter actus virtu­
tum theologicarum eliciant, sed dicendum non est, eos vel singulis hebdomadi­
bus vel singulis mensibus vel singulis annis ad id obligari, quia de hac obliga­
tione determinate non constat.

c. In tentatione peccandi contra caritatem per odium Dei? id quod
accidere potest in adversitatibus: etenim si actus caritatis est unicum
medium, sine quo superari non potest tentatio, ex praecepto caritatis
eliciendus est; raro autem fiet, ut actus caritatis sit unicum medium,
quo repellatur tentatio.
Ceterum cum praecepto caritatis aeque ac praecepto fidei et spei satisfieri pos­
sit per actum caritatis virtualem, non est necesse, ut poenitentes interrogentur,
num praeceptum caritatis Dei impleverint. Qui enim Christiane vivunt, frequenter
eliciunt actus caritatis, etsi non advertant se illos elicere e. g. dum servant praecepta
et vitant peccata, ne Deo displiceant; dum desiderant, ut omnes Deum colant;
dum orant, ut sanctificetur nomen Dei, adveniat regnum Dei, fiat voluntas Dei
etc.; qui autem impie vivunt, ad ipsam obligationem non advertunt, ideoque for­
maliter non peccant.

De caritate Dei

57

Nota. Sunt, qui addant eliciendum, esse actum caritatis:
a. In articulo mortis. Hanc obligationem s. Alphonsus probabilissi­
mam dicit eo quod tunc >securissima via eligenda site15*) ; verum haec
obligatio exsistit solum pro iis, qui in peccato mortali sunt et sacra­
mentum suscipere non possunt. Ceterum necesse non est, ut via secu­
rissima, sed sufficit, ut simpliciter secura et tuta eligatur.
Alii hanc rationem afferunt: homo iamiam ex hoc mundo egressurus tenetur
desiderare unionem cum Deo, quod fieri nequit sine actu caritatis18). Sed tale
desiderium explicite concipiendum esse non probatur.

b. Quando homo per peccatum mortale amisit habitum caritatis.
Attamen obligatio, qua peccator, qui per attritionem in sacramento
poenitentiae justificatus est, statim aut mox postquam adeptus est
iustificationem, teneatur elicere actum caritatis, nullo probabili argu­
mento demonstrari potest. Immo qui hanc obligationem nimis urgent,
contra concilium tridentinum17) affirmare videntur attritionem cum
sacramento ad veram iustificationem non sufficere, vel absque suffi­
cienti motivo statuunt speciale praeceptum omnes nostras actiones ex
motivo caritatis referendi ad Deum18).

60. Per accidens urget obligatio eliciendi actum caritatis? a. Quando
aliquis existens in peccato mortali indiget statu gratiae, ut qui est in
articulo mortis, vel qui debet conficere aut suscipere eucharistiam, et
non potest contiten;
confiteri; yej
vel qui vult administrare vel suscipere aliud sa-,,
sa- u*
cramentum vivorum, et non vult confiteri; nam ad statum gratiae per-’ v ,
venire non potest, nisi eliciat actum caritatis vel contritionis perfectae,
in quo actus caritatis continetur.
b. Quando aliquis reperitur in gravi tentatione contra aliam virtutem,
quae tentatio removeri non possit nisi elicito actu caritatis, ut si quis .
Λ--/ι
aut fidem negare deberet aut mortem subire.
Nota. 1. Parochi, magistri et parentes curare debent, ut pueri et rudes in vir­
tutibus theologicis eliciendis apte instruantur. Quare non solum veritates reve­
latae exponendae sunt, sed simul addendum est illas veritates a Deo esse reve­
latas et Deo revelanti nos credere debere. Pari modo instrui debent circa finem,
ad quem a Deo creati sint, et ut facilius ad amorem Dei excitentur, sub eo
respectu eis proponendus est Deus, sub quo efficacius ad amorem provocat
(n. 55).
2. Nihilominus censet Lugo etiam illos fideles, quibus solum dicitur filium Dei
incarnatum, Christum pro nobis mortuum esse, quin addatur Deum haec reve­
lasse, >regulariter elicere actus fidei divinaec, quia hanc doctrinam confuse con­
cipiunt ut aliquid suprahumanum et divinum18).
1δ)
18)
«)
18)
30)

Theol. mor. Π. 23.
Prllmmer I. n. 568, 2.
Sess. 14. c. 4. (D. 898).
Cf. De principiis n. 87.
Cf Lugo, De virtute fidei div. disp. 1. n. 126.

I

De praeceptis caritatis

58

61. Virtutum theologicarum moralis valor. 1. Virtutes theologicae
(ut actus) summae sunt dignitatis atque excellentiae: cum enim earum
obiectum immediatum sit ipse Deus, homo per virtutes theologicas in­
tellectu et voluntate intime cum Deo eiusque perfectionibus coniungitur.
Z Si invicem comparentur ratione originis, prima es/''fides/7 nisi
enim praecedat summi boni cognitio, nec desiderium nec dilectio eius
possibilis est; \secunda (ordinarie) est spes: qui enim novit summa
bona in coelo sibi esse proposita, fiducialiter in ea tendit, ut inde bee­
tur; \tertia est caritas, quae Deum propter summam amabilitatem
amore benevolentiae amplectitur. Ratione dignitatis prima est caritas:
«.natura sua est intima et purissima coniunctio cum summo bono;-^
β. immediate ad recipiendam gratiam sanctificantem disponit eamque
inseparabili nexu comitatur; γ. amissa caritate fides et spes virtutes
informe? sunt, quae à caritate habituali informari debent, ut hominem
faciant simpliciter bonum eiusque virtutes meritorias; insuper fidem
ct.spcm perficit, quia actibus qui ex caritate fiunt, singularem digni­
tatem atque splendorem confert; S. fides et spes sunt virtutes status
viae; caritas est virtus patriae; ideo fides in statu termini transit in
visionem, spes in possessionem, et sola manet caritas20); est formaliter divina, quia Deus nec credit, nec sperat, sed amat; ε. est summum
praeceptum, eo quod omnia alia praecepta ad hoc diriguntur, et quod
caritas omnia praecepta ultro implet, etiamsi lex non esset21).
3. <$/ in se considerantur: Fides est plenum intellectus et voluntatis
obsequium Deo revelanti exhibitum: voluntas enim reverenter oboediendo creatori fidem praecipienti determinat intellectum ad amplec­
tendam veritatem, in se quidem obscuram, attamen hominem elevan­
tem supra id, quod naturali lumine cognosci potest22). Spes, quatenus
desiderium est, hominem a terrenis voluptatibus divellit cumque ad
spiritualem beatitudinem alterius vitae’ dirigit; quatenus fiducia est,
homo per eam in Dei bonitate eiusque" gfâtïâ'plene confidens quiescit.
Caritas summum bonum perfectissimo modo amplectitur hominemque
cum Deo intime coniungit; ipsa chrlstianam perfectionem constituit,~et cum caritas non possit esse segnis atque otiosa, hominem movet et
excitat ad virtutes sedulo exercendas; plenitudo autem legis est
dilectio'·3).

20)
s:)
’Λ)
M)

1. Cor. 13, S.
l.Tim. 1, 9: >Lex iustis non est posita.*
Cf. Concilium vatic, const, de fide c. 3. (D. 17S9, 1791).
Rom. 13, 10.

59

Articulus tertius.
De peccatis contra caritatem Dei.

__62. Quae sint peccata contra caritatem Dei. a. Omnia quidem
peccata mortalia aliquo modo sunt contra caritatem Dei, quia quod­
vis peccatum grave destruit habitum caritatis, et est virtualis aversio
a Deo, cum sit conversio ad rem creatam; quaedam autem sunt pec­
cata, quae, utpote formalis aversio a Deo, directe caritati Dei adver­
santur.
b. Peccata directe caritati Dei opposita committuntur vel omissione,
quando omittitur actus caritatis ex speciali praecepto caritatis elicien­
dus, vel commissione, si ponitur actus praecepto caritatis prohibitus.
Huiusmodi actus sunt odium Dei et acedia, de qua iam sermo erat24).

I

De peccato omissionis non est, cur confessarii sint solliciti: qui enim Christiane
vivunt, illud non committunt, qui autem officia Christiana diu penitus negligent,
propter inadvertentiam materialiter tantum peccant.

65. De odio Dei. J. Odium est actus voluntatis, quo haec aliquod
obiectum aversatur ut malum. Duplex distinguitur odium^ abominatiqni^@ inimicitiae; illud opponitur amori concupiscentiae, hoc amori
benevolentiae et amicitiae.
a. Odium abominationis illud est, quo aliquid aversamur ut nobis
vel nostris malum. Odium abominationis distinguitur duplex: odium
abominationis personae, quo personam ipsam ut nobis malam aversa­
mur: et odium abominationis qualitatis, quo qualitatem personae ut
nobis malam aversamur.
b. Odium inimicitiae seu malevolentiae illud est, quo aliquid, (perso­
nam) aversamur, quia in se malum est, vel quo alicui personae volumus malum, ut ei male sit. Sic pessimi homines inimicis suis optant
et procurant interitum, etsi ipsi nullum commodum inde accipiant.
2. Odium Dei est actus, quo quis aversatur Deum apprehensum ut ii
malum. Odium abominationis Dei est actus, quo quis aversatur Deum '
apprehensum ut malum sibi vel alteri amato. Odium inimicitiae Dei
est actus, quo quis Deo vult malum, ut ipsi male sit, seu quia ipsius
malum est.
Ergo odio inimicitiae Dei peccat: a. qui vult Deum non esse vel Deum non
esse omnipotentem, omniscium, iustum etc.; b. qui tristatur de eius perfectionibus
vel gaudet de eius offensa, praecepta Dei violat vel persequitur opera Dei, quia
id Deo displicet. Hoc modo diabolus optat et, quantum potest, procurat Deo
malum, quia Deo malum est, etsi sciat se inde nullum commodum percipere.

64. Eius malitia, a. Odium Dei est peccatorum omnium gravissi­
mum, quia directe opponitur omnium virtutum excellentissimae ideo\

2-1) Cf. De principiis n. 353.

Dc praeceptis caritatis

que ipsi infinitae Dei bonitati; et odium quidem inimicitiae gravius est
odio abominationis, quia illud adversatur bonitati Dei internae, quae
ut mala falso apprehenditur, hoc vero bonitati Dei externae i. e. alicui
effectui a Deo procedenti, qui ab homine ut sibi malus et contrarius
apprehenditur.
Ut hoc peccatum odii committatur, requiritur, ut abominatio et indignatio
tendat in ipsum Deum: si enim affectus aversionis et indignationis non refertur
ad Deum, sed ad res adversas sine respectu ad Deum, non erit peccatum odii,
sed impatientiae vel odii in proximum.

b. Odium Dei non admittit parvitatem, materiae, sed omnis actus
odii et omnis affectus pravus erga Deum, modo sit deliberatus, est
mortale peccatum, eo quod directe opponitur summae Dei bonitati.
Quando autem odium Dei cum blasphemia, exsecratione vel actu per­
secutionis contra ecclesiam coniungitur, manifesto duplex peccatum
committitur.

61

QUAESTIO SECUNDA.
De caritate sui25).

Articulus primus.
De natura caritatis sui.

65. Notiones. 1. Distingui debet amor sui, qui est innatus appetitus,
amor sui, qui est actus moralis. Homo naturali necessitate fertur in
propriam conservationem, perfectionem propriamque felicitatem
quam cum assequi non possit, nisi adsciscat id, quod sibi bonum est,
naturali necessitate fertur in id, quod sibi bonum est; sed velle sibi
bonum seipsum diligere est lam si homo sibi vult bonum per actum,
qui a deliberata voluntate procedit, iste actus est amor sui moralis.
2. In actibus amoris distingui debet condicio necessaria ex parte
obiecti et motivum formale. Homo enim nequit appetere, nisi quod
voluntati repraesentatur ut bonum et conveniens appetenti. Potentia
enim nequit moveri ad actum nisi a proprio suo obiecto; atqui volun­
tatis proprium obiectum est id, quod volenti bonum et conveniens est.
Sed id, quod appetens cognoscit et cognoscere debet suum bonum
esse, appetere potest, aut quia suum bonum est, aut quia in se, aut
quia alteri bonum est. Quare omnis actus amoris implicite amor pro­
prius est, quatenus in omni actu amoris amor proprii boni ut condicio
jiecessaria continetur, non autem explicite, quatenus motivum formale
amoris bonum proprium sit; id quod in solis actibus amoris'concupis­
centiae locum habet.
3. Amor sui dicitur naturalis ratione obiecti, si tendit in perfectionem
et felicitatem naturalem, et ratione principii, si solis naturae viribus
elicitur; dicitur supernaturalis rationeobiecti, si tendit in perfectionem
et felicitatem supernaturalem, quae in bonis gratiae et gloriae con­
sistit, et ratione principii, si auxilio gratiae elicitur.
Cum amor sui naturalis eo tendat, ut homo sibi procuret bona naturae et mala
naturae vitet, amor iste lege divina regi debet, ne quaerat bona, quae sensibus
quidem placent, sed spiritui nocent, neve mala vitet, quae ferri debent, ut homo
finem suum assequatur.

A. Amor sui supernaturalis est amor spei, si homo diligit Deum,
aeternam beatitudinem suam, propter se, ut sibi bene sit; et est caritas
theologica, si semetipsum propter Deum diligit, quia nempe particeps
gratiae et gloriae et sic veluti de familia Dei est.*S.
25) Lehmkuhl 1. n. 727—746. Gopfert II. n. 1—10. Th. Meyer. Institutiones
juris natur. (Friburgi 1900) 11. n. 29^17. V. Cathrein, Moralphilosophie0 II.
S. 56 ff. E. Müller, Theologia moralis10 11. p. 86 ss. Schilling, Moralth. II. p. 2 ss.
Lercher, IV. I3. 162 ss. Merkelbach, I. n. 886ss.

De praec
fundamentum et condicio amoris moralis et caritatis erga seipsum est congrua
aestimatio sui (Selbstachtung), qua nosmetipsos secundum dignatatem natura­
lem personae et secundum dignatatem supernaturalem filiorum Dei et heredum
vitae aeternae cognoscimus. Quae tamen sui aestimatio non impedit contemp­
tum et despicientiam sui (Selbstverachtung), quam Christiana religio tamquam
exercitium humilitatis nobis commendat: humilitas enim fundatur in agnitione
corum, quae in nobis ex nobis sunt; caritas autem erga nosmetipsos fundatur in
cognitione eorum, quae in nobis ex Deo sunt.

Articulus secundus.
pe praeccptis caritatis sui.

Ύ

65. De ipsis praeceptis. 1. Exsistit praeceptum divinum nosmetipos
'^'‘caritate theologica diligendi: Diliges proximum tuum sicut teipsum™)·.
\ quibus verbis sin minus explicite certe virtualiter caritas theologica
erga nos ipsos praecipitur, cum supponatur hominem debere seipsum
·· diligere, ut ad similitudinem huius dilectionis proximum diligat. In­
super tenemur Deum diligere super omnia; sed caritas Dei, si vera est,
naturaliter inducit ad diligenda ea omnia, quae Dei sunt, praecipue
vero filios Dei adoptivos seu membra familiae eius; ergo extendi debet
etiam ad nos et alios Dei filios.
2. Vi huius obligationis tenemur in genere velle et procurare nobis
bona supernaturalia gratiae et gloriae et bona naturalia tum spiritualia
tum corporalia interna et externa, et quoniam a natura nobis inditus
est cum appetitu propriae conservationis appetitus propriae perfec­
tionis et beatitudinis, a natura ipsa incitamur ad maiora semperque
maiora bona tum animae tum corporis nobis comparanda. Nihil ob­
stat, quominus hunc appetitum sequamur, dummodo honestatis nor­
mae in omnibus serventur27). Quae vero bona in specie nobis velle et
procurare teneamur, erui debet ex fundamentali obligatione tendendi
in finem ultimum vitae aeternae seu volendi et procurandi nobis beatitudinem aeternam.
a. Quoad bona supernaturalia tenemur : a. cogn oscere ultimu m_
finem nostrum et ea, quae necessitate medii ct praecepti scitu necessaria sunt, ut vitam homini Christiano dignam agere possimus; β. pro­
curare nobis vitam supernaturalem, gratiam scilicet sanctificantem et
media, quae ad eam conservandam atque augendam necessario requi­
runtur, insuper merita per observationem mandatorum, sine quibus
ad Deum perveniri non potest.
J,

V|U1L/UO

VtlUlO

OUI

IIUIIUO

VV1 IV

VUIUUUIVI

vuüuuu

u* w

Praeter ea, quae sub gravi praecepta sunt, non tenemur ex caritate erga nos
sub gravi per opera bona et exercitium virtutum comparare nobis ulteriora merita et maius augmentum gratiae et gloriae; caritas tamen erga nos suppeditat
nobis efficax motivum sedulo incumbendi in exercitium virtutum atque operum
bonorum.
»») Matth. 22, 39.
Mausbach, Kernfragen III. Wcltfiucht und Weltarbeit (M.-Gladbach 1903).

j

>

I

De caritate sui

63

Tenemur ergo etiam ex caritate erga nos ea discere, quae necessitate medii et
praecepti scitu necessaria sunt, in mortis periculo comparare nobis statum gra­
tiae, conversionem ad notabile tempus non differre, quia status peccati diu pro­
tractus quandam fere necessitatem inducit augendi peccata28), eas virtutes et
ea opera bona exercere, quae a praeceptis sub gravi obligantibus praescribuntur;
ad opera autem supererogatoria per se non tenemur, alias non essent supererogatoria.

A Quoad bona spiritualia tenemur eam mentis et voluntatis perfecui^Hionem atque culturam prosequi, quae necessaria est, ut finem ultimum sine difficultate obtinere et officia status convenienter implere
possimus. At stricta obligatio ulteriores cognitiones nobis comparandi
non datur, etsi intellectum perficiant nobisque utiles sint: cum enim
ad finem ex praecepto obtinendum non sint necessariae, non exsistit
eas acquirendi praeceptum, sed solum consilium.
a. Cum hodie aucta universali cultura singuli officia sua implere vix possint,
nisi uberiores cognitiones sibi comparaverint, occasione eas sibi comparandi per
aptas scholas sibi oblata uti tenentur.
β. Enixe omnes hortandi atque monendi sunt, ut facultates suas intellectuales
et morales, quantum fieri potest, excolant atque perficiant. Nam hoc modo non
solum finem vitae aptius et perfectius assequentur, sed etiam ad aliorum utili­
tatem atque ad bonum commune uberius conferre possunt. Accedit, quod ii, qui
melius instructi sunt, seductionibus incredulorum facilius resistunt, dummodo
cum cultura mentis etiam educatio voluntatis et morum coniungatur.

c. Quoad bona corporalia tenemur mediis ordinariis conservare pro­
priam vitam et sanitatem procurando nobis cibum, indumentum et
5'
habitationem.

/
'

«. In cibum homini nunc inservire possunt omnia alimenta ad vitam susten­
tandam apta; quoad qualitatem quidem nulla facta distinctione inter cibos mun­
dos atque immundos, ex vegetabilibus vel animalibus sumptos; quoad quanti­
tatem vero servato ordine temperantiae, quo cavetur, ne ex usu cibi et potus
corporis sanitas vel mentis vivacitas damnum patiantur.
β. Indumentum triplici fini inservit: ut noxium aëris influxum arceat, ut pudi­
citiae consulat, ut generis ac status distinctionem ostendat. Quodvis indumentum,
quod hisce finibus, quantum oportet, satisfacit, moraliter honestum est. Proprii
aevi propriaeque nationis mores in hac re sequi et licet et decet, semper tamen
caveri debet uterque excessus, quem s. Hieronymus hic verbis castigat: » Orna­
tus et sordes pari modo fugiendae sunt, quia alterum delicias, alterum gloriam
redolete20).
γ. Habitatio ad vitam et sanitatem conservandam, ad pudicitiam tuendam, ad
•citam domesticam inter membra familiae commode agendam apta esse debet. Cum
hodie ex facto constet, miseras habitationes, quas pauperes et operarii praeser­
tim in magnis civitatibus passim incolunt, tum vitae corporali tum vitae morali
plurimum nocere, monendi sunt ii, quorum interest, ut haec nocumenta per aptas
habitationes removere studeant30).

2B) S. Thomas 1. 11. q. 109. a. 8.
20) Ep. 52. n. 9.
;l°) Handwôrterbuch des Wohnungswesens (Jena 1929); Nell-Breuning. in
Staatslexikon (1932) s. v. Wohnungsbau- und Wohnungsfürsorge, Wohnungswirtschaft; Lowenstein, Ehlen, Krahe in Worterbuch der Politik VII. s. v. Der
Mensch und sein Wohnen, Familiensiedlung, Wohnungspolitik seit 1945.

64

De praeceptis caritatis

5. Ad vitam corporis et animae conservandam perficiendamque summi mo­
menti sunt necessariae recreationes, quae omnes licitae sunt, dummodo mo­
destiae ac pudicitiae leges non violent et quoad adiuncta temporis, durationis
et modi secundum rationem ordinatae sint. Ex his ludi corporei atque exercitia
gymnastica (Sport), praesertim iuvenibus, enixe commendari debent, quia haec
plurimum conferunt, ut mens sana in corpore sano educetur et conservetur, dum­
modo in iis peragendis debitus modus custodiatur. Ludi enim atque exercitia,
quae cum defatigatione corporis apte peraguntur, non solum recreationi inser­
viunt, sed etiam ad virtutes castitatis et temperantiae servandas atque augen­
das conducunt. Quare non est, cur pastores animarum a societatibus ludendi
atque sese exercendi causa institutis (Sportvereine) abhorrere debeant, sed eas
potius promovere et iuxta normas honestatis et religionis dirigere conentur31).
Nostro tamen tempore caveri debet, ne haec exercitia et corporis educatio tam­
quam finis ultimus proponatur, econtra animi et religionis cultura negligatur.

d. Bona externa personae sunt honor et fama. Honor late est bona
alicuius existimatio fundata in eius excellentia. Honor stricte est testi­
ficatio externa bonae illius existimationis. Fama est publica existimatio
excellentiae alicuius.
a. Lege naturae tenemur propriae famae curam habere eam custo­
diendo, ne amittatur, eamque recuperando, si amissa fuerit.
Fama bonum est maximi momenti tum pro ipsa persona: cum enim sit fructus
virtutis, multum confert ad virtutem servandam et ad vitium amovendum ob
timorem amittendi bonam famam; tum pro vita sociali, quia fiduciam aliorum
conciliat, aditum ad munera publica pandit atque ad officia fructuose obeunda
necessaria est. Ideo s. scriptura monet: Curam habe de bono nomine: hoc enim
magis permanebit tibi quam mille thesauri pretiosi et magni32'). Attamen haec
obligatio ordinarie levis tantum est, cum fama non sit bonum supremum, intuitu
maioris boni licite etiam negligi potest, nisi spectata hominis condicione neces­
saria sit.

β. Sine rationabili causa non licet se ipsum infamare; ex iusta causa
vero, praesertim virtutis, per se licitum est, sicut ex rationabili causa
licitum est bonorum fortunae iacturam pati.
Seipsum sine causa diffamare non est quidem contra iustitiam, quia homo est
dominus suae famae; quare seipsum infamando nemini facit iniuriam; neque est
contra caritatem, quia caritas non obligat ad conservanda bona externa, nisi
quatenus necessaria sunt ad conservanda bona interna vel spiritualia vel corpo­
ralia; sed est vitium prodigalitatis contra liberalitatem (per excessum), quod
tamen peccatum veniale non excedit. Grave esse potest contra caritatem sive
contra iustitiam, si fama muneri obeundo necessaria est vel si alii inde damnum
patiuntur.

c. Ea bona externa fortunae nobis comparare tenemur, quibus indi­
gemus, ut officia tum individualia tum socialia commode implere pos­
simus: qui enim tenetur ad finem, ex eodem praecepto tenetur etiam
ad media necessaria. Sed praeter bona ad hunc finem moraliter neces­
saria, nulla obligatione tenemur quaerere maiorem bonorum copiam
31) Cf. Ruland, Handbuch d. pr. Seelsorge, I (München, Hueber, 1930).
32) Eccli. 41, 15.

De caritate sui

65

vitaeque prosperitatem. Licet tamen unicuique sibi comparare bona
abundantiora, dummodo in eorum quaestu et usu servet normas mo­
rales. Medium comparandi sibi necessaria bona externa est labor.

66*. De obligatione amplectendi certum vitae statum33). 1. Status,
v
prout hic accipitur, est certa vitae condicio ex causa permanente sta/ j bilitatem habens. Distinguitur status civilis et ecclesiasticus, prout ad
societatem civilem vel ecclesiasticam pertinet. Sic iudex, advocatus,
? Λ medicus, operarius statum civilem habet, quia electione facta stabilem
(etsi mutabilem) vitae condicionem in societate civili obtinet; christif
fidelis, sacerdos, religiosus statum ecclesiasticum occupat, quia sus­
cepto baptismo vel ordine sacro vel emissa professione religiosa stabi­
lem (et immutabilem) vitae condicionem in societate ecclesiastica amplexus est.
2. Cum specialis Dei vocatio ad determinatum vitae statum, si a
statu clericali, religioso et virginitatis in saeculo praescinditur, non
exsistat, unusquisque eum eligere potest, quem consideratis qualitati­
bus personae et adiunctis externis vitae, familiae, societatis sibi aptum
judicaverit, ut vitam conservare atque perficere et salutem suam ope­
rari possit. Ceterum hic non agitur de statu, quis vel quomodo eligen­
dus sit (de hac re ascetae tractant), sed de quaestione, num pro sin­
gulis hominibus exsistat obligatio eligendi aliquem statum sive eccle­
siasticum sive civilem atque in eo vitam degendi.
a. Magna utilitas, quae ex certo vitae statu hominibus provenit, ma­
nifesta est, tum quia status determinatum modum praebet, quo homo
activitatem suam in propriam et aliorum utilitatem exercere atque ab
otio cavere possit, cui facile indulgent, qui absque vitae statu vagantur,
tum quia optimum medium est operandi suam salutem: qui enim officia
religionis Christianae et status sui diligenter implet, de salute animae
suae securus esse potest.
b. Obligatio eligendi certum vitae statum ex duplici capite oriri po­
test: a Ex caritate sui seu ex obligatione operandi propriam salutem.
Hinc qui intelligit statum matrimonialem vel statum religiosum sibi esse
medium salutis necessarium, eum eligere tenetur, β. Ex pietate seu ex
obligatione subveniendi parentibus in egestate positis. Hinc qui intelligit se officiis suis satisfacere non posse, nisi statum patris (agricolae,
fabri etc.) amplectatur, eum eligere tenetur.
Ideo peccare potest qui non utitur opportuna occasione comparandi sibi vitae
statum, qui facultates suas sive spirituales sive corporeas, cum possit, non ex­
colit, nec scientias et artes addiscit, quibus ad certum vitae statum sese aptum
efficiat.
33) Ncll-Brcuning, Beitràge zu einem Wôrterhuch der Politik 111. (1949) s. v.
Beruf.

De praeceptis caritatis

Articulus tertius.
De praecepto laborandi34).
Labor manualis, quem ethnici antiqui in genere ut rem ignominiosam con­
temnebant, a neopaganis (socialistis extremis et atheis) plus aequo extollitur,
quasi esset unicus modus servitii divini. Pro Christianis est labor exemplo Christi
et Apostolorum nobilitatus, per legem divinam naturalem et positivam (certo
quodam sensu) praescriptus et ideo unicuique decori.

67. Praenotiones. 1. Nomen laboris latiore et strictiore sensu acci­
pitur: latiore sensu intelligitur quaevis occupatio, sive corpore sive
mente exercetur, sive immediate sive mediate utilis est aliis; strictiore
sensu intelligitur activitas humana tum corporalis tum spiritualis, qua
bona producuntur aliquo modo proficua.
Priore sensu etiam oratio tum vocalis tum mentalis, exercitia pietatis, opera
misericordiae in proximum et eiusmodi nomine laboris censentur, in gener.e
quaevis activitas humana, ea sola exclusa, quae mere delectationis causa susci­
pitur. Altero sensu solus labor productivus et lucrativus labor vocatur, qui ipsi
laboranti vel aliis vel societati utilis est, et proinde etiam j-labor socialist dicitur.

2. Omnibus ct singulis hominibus, qui ad hoc apti sunt, impositum
est praeceptum naturale et divinum laborandi, non quidem semper
labore productivo et lucrativo, sed tamen labore serio et constanti, ergo
saltem labore sensu latiore.
Pius. XII, argumenta huius asserti clare complectitur35): >Ad laborem, sive
manuum sive animi omnes, viris vel mulieribus minime exceptis, qui vitae con­
templativae vacant, non solum lex naturalis obligat (Gen. 2, 15; 3, 19; lob. 5, 7;
2 Thes. 3, 10), sed poenitentiae etiam ac satisfactionis officium (Gen. 3, 19).
Labor praeterea generale est instrumentum quo animus et a periculis servatur
et ad altiora evehitur; quo nos, ut oportet, divinae Providentiae operam prae­
bemus nostram tum in ordine naturae, tum in ordine qui naturam excedit; quo
opera caritatis exercentur. Labor denique norma est ac lex praecipua vitae reli­
giosae, vel ab eius originibus, iuxta illud ,ora et labora‘.c

3. Labori convenit a. momentum sociale, cum prosperitatem tempo­
ralem gignat, culturam perficiat et vitae commoda augeat; b. momen­
tum morale, cum sit medium exercendae virtutis et abnegationis;
c. momentum supernatural, cum Christo salvatori nostro, qui in labo­
ribus erat a iuventute sua, nos similes reddat36).
3<) S. Thomas II. II. q. 187. a. 3. Encycl. Rerum novarum 15. maii 1891;
Quadrag. anno 1931 (A. A. S. XX111, 177 ss.). Ed. Génicot-Salsmans, Theologiae
moralis institutiones10 (Bruxellis 1922). 1. n. 365. S. Weber, Evangelium und
Arbeit (Freiburg 1898). Haessle, Das Arbeitsetlios der Kirche (Freiburg 1923).
Webcr-Tischleder, Handbuch der Sozialethik I (Essen 1931). Schilling, Lehrbuch der Moraltheologie, II. n. 237—243. Ruland, Handbuch der praktischen
Seelsorge III (München 1933), pg. 376—384. Nell-Breuning, Beitrâge zu einem
Wôrterbuch der Politik III. (1949) s. v. Arbeit.
36) Const. Apost. Sponsa Christi (21 nov. 1950). A. A. S. XLIII, 1951, 5—24.
3<J) Cf. Nuntius radiophonicus Pii XII. 24 dec. 1942 (A. A. S. XXXV, 1943, 20)
>Dignità e prerogative del lavoro.c

De cantate sui

67

68. Unde oriatur obligatio laboris. 1. Ex compluribus rationibus
vera exsistit obligatio laborandi, quae plus minusve unumquemque adstringit.
a. Ex praecepto conservandae vitae. Obligatio laborandi certe oritur
ex officio vitae mediis ordinariis conservandae: cum enim plerique ho­
mines careant mediis vitae aut simpliciter aut convenienter tuendae
necessariis, nisi iugi labore ea sibi comparent, labor autem sit medium
ad hunc finem aeque ordinarium ac necessarium, omnes adstringuntur
obligatione subeundi laborem, qui aliunde non habent sufficientem bo­
norum copiam, quibus honeste se alere possint.
a. Praeceptum laborandi exigit quidem, ut homo labore viribus suis propor­
tionate sibi comparet media necessaria, quibus vitam dignitati naturae humanae
convenientem degere possit; minime vero exigit, ut abundantiorem rerum copiam
sibi procuret, quibus etiam commodis et deliciis illarum nationum frui possit,
quae a materiali cultura atque progressu praecipue laudantur.
β. Sicut a praecepto laborandi, quatenus ex hoc capite oritur, immunes sunt
ii, qui vitae conservandae necessaria iam habent, ita ab eodem immunes sunt,
qui aliorum pietate aluntur, etsi proprio labore victum necessarium sibi compa­
rare possent ut religiosi, qui mendicato vivunt: labor in sensu strictiore enim
non propter se praecipitur, sed ut medium tuendae vitae necessarium; pro iis
ergo, qui vitae necessaria aliunde accipiunt nec otio indulgent, cessat praecep­
tum proprio labore ea quaerendi.
y. Praeter obligationem tuendi propriam vitam, necessitatem laboris in com­
pluribus hominibus inducunt alia praecepta, quae sine multiplici labore observari
non possunt, ut parentum filiorumque officia pietatis, clericorum officia reli­
gionis etc.

b. Ex obligatione vitandi otii. Otium hominem exponit imminenti
periculo labendi in varia peccata: etenim teste experientia haec est
corruptae naturae humanae condicio, ut vita otiosa quamplurimis vitiis
foedetur, id quod s. scriptura his verbis significat: Multam malitiam
docuit otiositas31); sed vitandi otii unicum medium est labor; tenetur
ergo homo ad vitanda peccandi pericula, quae ex otio nascuntur, in
honestum aliquem laborem incumbere.
Patet ad hanc obligationem implendam sufficere quemcunque laborem, etsi
immediate nemini utilis sit, ut exemplo suo nos docent anachoretae; at certe
non sufficit occupatio, quae in meris ludis et recreationibus consistit: experientia
enim teste ii, qui meris deliciis et voluptatibus aucupandis jntenti sunt, non
minus vitiis foedantur atque illi, qui otio dediti sunt.

c. Num ex obligatione conferendi ad bonum commune. Senus ho­
minum labor, is praesertim, qui in artibus et scientiis excolendis im­
penditur, multum confert ad promovendam societatis humanae prospe­
ritatem et culturam; quare iis, qui rerum necessariarum copia fruuntur,
eiusmodi labor nunquam satis commendari potest; immo etiam stricta
obligatio laborandi (in genere) probari posse videtur: ut societas hu07 ) Eccli. 33, 29.
5*

68

De praeceptis caritatis

mana ex bonis terrae sustentari et evolvi possit, assiduo labore opus
est ad illa bona producenda, adaptanda et perficienda; ergo etiam sub
respectu cooperationis ad bonum societatis labor praescriptus est. Ce­
terum quid smgula societatis membra ex obligatione ad commune bo­
num atque ideo ad procurandam et promovendam temporalem socie­
tatis prosperitatem conferre debeant, praecepta caritatis et praecepta
ab auctoritate publica in bonum commune lata determinant.

69. De iure ad laborem3839
). Cum obligatione laborandi cohaeret ius
ad laborem, quod socialistae male interpretantur. Condiciones sociales
et oeconomicae nostri temporis efficiunt, ut subinde quamplurimi ope­
rarii labore et proinde etiam necessaria sustentatione careant. Ideo
socialistae ius ad laborem proclamant, quo iure sive homines privati
sive respublica teneantur operariis labore carentibus quovis tempore
suppeditare occasionem laborandi lucrandique mercedem, qua vivere
possint. De qua re haec notasse iuvat:
a. Unusquisque habet ius laborandi i. e. ius habet iustis mediis quae­
rendi sibi licitum laborem eumque exercendi, et proinde ius habet exi­
gendi, ne ab aliis in exercitio huius ruris impediatur. Hoc ius fundatur
in alio iure, conservandi et perficiendi vitam, ad quem finem labor
oeconomicus in genere prorsus necessarius est30).
Ergo iniuria irrogatur laborare volenti, si impeditur, quominus pro lubitu la­
borem quaerat atque exerceat, id quod fit praesertim in operistitiis. Potestati
autem civili incumbit obligatio tuendi ius laborandi illius, qui sponte iure suo
non cedit

b. Ius ad laborem i. e. ius exigendi, ut alius (sive privatus sive res­
publica) ipsi laborem praebeat vel procuret, nemo habet, etsi mediis
ad sustentationem necessariis careat. Qui enim labore caret et simul
sustentatione, nequit iure a proximo exigere, ut sibi laborem praebeat
(ex caritate tamen vel ex iustitia sociali quandoque proximus ad id te­
neri potest): obligatio in omni casu suppeditandi laborem lucrativum
adversatur iuri proprietatis. Sed neque potestas politica per se ei labo­
rem praebere aut procurare tenetur, cum ad eius officium non pertineat,
ut bonum temporale singulorum procuret.
c. Tenetur autem potestas publica ex iustitia legali, ne bonum com­
mune in periculum adducatur, occasionem laborandi eis procurare, sl
38) Th. Brauer, Das Recht auf Arbeit (1919); Produktionsfaktor Arbeit (1925).
Nell, Das Recht auf Arbeit, Stimmen der Zeit 143 (1948—49), 343—354.
39) Cf. Pius XII. Nuntius radiophonicus quinquagesimo exeunte anno a Lit­
teris Enc. >Rerum novarum< (A. A. S. XXX11I. 1941, 245): >Doch beachtet:
Diese Pflicht und das ihr entsprechende Recht zur Arbeit kommen dem Einzelmenschen in erster Unie von der Natur, nicht etwa erst von der Gemeinschaft
zu, ais ob der Mensch nichts ais ein von der Gemeinschaft zur Arbeit Beauftragter wâre.<

De caritate &ui

69

multitudo eorum, qui labore carent, tanta sit, ut inde bonum com­
mune detrimentum patiatur.

Articulus quartus.
De peccatis contra caritatem sui.
70. Quae sint haec peccata. 1. Quodvis peccatum adversatur in
genere caritati sui, quia quovis peccato malum nobis inferimus: Qui
faciunt peccatum et iniquitatem, hostes sunt animae suae*0).
2. Contra caritatem sui in specie committitur peccatum:
a. per excessum peccato egoismi, quo quis proprium commodum in
actionibus suis ita quaerit, ut illud etiam bono divino (gloriae Dei)
et bono publico praeferat;
b. per defectum odio sui, de quo sunt verba s. Augustini: Si male
amaveris, tum odisti*1), eo nempe, quod praeceptum ex ipsa caritate
sui obligans laeditur, ut si negligitur cura salutis aeternae vel salutis
temporalis, si quis malum contra ordinem caritatis sibi optat vel infert,
si quis in mortis periculo reconciliationem cum Deo non quaerit, si
quis per notabile tempus in statu peccati permanet.
3. Peccata contra caritatem sui in specie commissa non solent in
confessione qua talia declarari, quia non est praeceptum, quod ex sola
caritate sui sub gravi obliget; hinc si laesio alius praecepti accusatur,
laesio caritatis sui subintelligitur4-).
Sic qui se accusat de peccato contra quintum decalogi praeceptum quatenus
hoc affirmativum est, simul se accusat de laesione caritatis sui, quatenus haec cu­
ram vitae corporalis praecipit; qui se accusat de laesione praecepti sive divini
sive ecclesiastici, simul se accusat de laesione caritatis sui, quatenus haec curam
aeternae salutis praecipit.

<o) Tob. 12, 10. Cf. Ps. 10, 6.
41) In loanem tract. 51. n. 10.
42) Cf. Ballerini-Palmieri II. n. 156.

70

QUAESTIO TERTIA.
De caritate proximi.
le 1Ô 'Vrvx,

Articulus primus.
De natura caritatis proximi.

71. Notiones. 1. Nomine proximi intelligitur omnis creatura ratio­
nalis, quae gratiae divinae et aeternae bcatitudinis capax est: a n gei i
et sancti in coelo, animae in purgatorio detentae et homines, sive boni
sive mali sunt, sive amici sive inimici, solis daemonibus et damnatis
exceptis.
Notionem proximi, quam graeci et romani ad concives, israclitae vero (iuxta
interpretationem pharisaeorum) ad contribules coarctabant, Christus Dominus
ad omnes omnino homines, inimicis non exceptis, extendendam esse docet13).

2. Proximum diligere possumus caritate theologica et caritate, quae
est virtus moralis. Caritate morali proximum diligimus, quando amor
pro motivo habet honestatem naturalem, quam lumine rationis in eius­
modi amore cognoscimus1·*). Caritate theologica diligimus proximum,
si motivum diligendi est Deus in se summe bonus lumine fidei cognitus.
Ut proximum propter Deum diligere eique bonum velle possimus, ipse aliquo
modo ad Deum relatus apprehendi debet: ut creatura, imago, filius, amicus Dei,
ut frater Christi, ut redemptus sanguine Christi, ut templum Spiritus Sancti, ut
vocatus ad gloriam etc. Et haec quidem relatio est fundamentum et motivum
caritatis erga proximum. Caritate ergo theologica proximum diligimus, si ei bo­
num volumus quia e. g. filius Dei est: ratio enim, propter quam eum diligimus,
est Deus summe bonus seu amor erga Deum summe bonum, cuius homo est
filius. Ad eundem modum filium amici diligimus propter amicum: id enim, quod
nos movet ad diligendum filium amici, est amor erga amicum, quem in filio eius
diligimus43).

Articulus secundus.
De praecepto caritatis proximi.

72. De ipso praecepto. 1. Praecepto divino tenetur homo proximum
diligere caritate theologica, quod constat ex verbis Christi: Secundum
autem (mandatum) simile est huic: Diliges proximum tuum sicut
teipsurrt*9). Et hoc mandatum habemus a Deo, ut qui diligit Deum,
'diligat et fratrem suum41). Ex quibus patet primo quidem praecipi
caritatem proximi, deinde vero hanc caritatem eandem esse, qua Deum
diligimus, ac proin theologicam.
")
♦*)
«)
<«)
«)

Cf. Luc. 10, 30—37.
Cf. Struggt, Theologia moralis tr. 4. q. 4. n. 16. Ballerini-Palmieri II. n. 152.
Cf. ZkTh 22 (1898) S. 77 ff.: Das Formalobjekt der gôttl. Nachstenliebe.
Math. 22, 39.
1. loan. 4, 21.

Dc caritate proximi

71

a. Amor proximi moralis procedens ex motivo naturalis honestatis nedum
malus sed, si ex gratia fiat, supernaturalis et a Deo praeceptus est: Omnia ergo,
quaecunque vultis, ut faciant vobis homines, et vos facite illis46'). Attamen illo
amore non satisfit praecepto divino diligendi proximum caritate theologica. Ne­
que ei satisfit amore concupiscentiae, quo proximo bonum volumus, ut nobis
inde bene sit.
b. Verbis illis sicut teipsum non significatur aequalitas amoris quoad intensitatem, cum ipsi nos magis quam proximum, et proximos non omnes eodem amo­
ris gradu diligere debeamus, sed quoad motivum et obiectum, quatenus propter
Deum eadem bona generatim proximo volumus et procuramus sicut et nobis.

2, Praecepto div in o dii ectionis proximum diligere debemus amore
affectivo seu actu interno benevolentiae: tenemur enim diligere proxi­
mum sicut nos ipsos; atqui nos ipsos diligimus actu interno benevo­
lentiae, nec aliter diligere nos possumus. Et sane amor natura sua in
actu voluntatis interno, quo alteri bene volumus, consistit; ergo sine
actu interno neque externus verus amor esset49).
a. Amor affectivus erga proximum iisdem (quod speciem) actibus exercetur,
quibus Deum diligimus, ut sunt: \g. gaudium de bonis proximi; \jg. desiderium,
quo ei felicitatem optamus;\γ. tristitia de malis eius;\3. propositum voluntatis,
quo data occasione ei benefacere parati sumus (n. 56).
b. Praecepto diligendi proximum caritate theologica satisfit tum orando pro
eo, tum per actus externos beneficentiae, qui ex motivo caritatis divinae proce­
dunt. Praecepto diligendi proximum actu 'interno satisfacit, qui ab odio abstinet,
voluntatem habet observandi praecepta circa proximum existentia.

3. Praeceptum divinum diligendi proximum praecipit etiam amorem
effectivum seu actus externos beneficentiae et misericordiae, quibus
proximo auxilio nostro indigenti succurramus: Qui habuerit substan­
tiam huius mundi et viderit fratrem suum necessitatem habere et clau­
serit viscera sua ab eo, quomodo caritas Dei manet in eo? Filioli mei,
non diligamus verbo neque lingua, sed opere et veritate50}. Esurivi
enim et non dedistis mihi manducare etc.*
61). Et sane affectus internus,
si verus ac sincerus est, operibus exterius se manifestare debet.
Praecepto igitur caritatis homo tenetur proximo suo bonum procurare et eius
malum impedire tum quoad corpus tum quoad animam, si facile fieri potest.
Attamen ad satisfaciendum huic praecepto non requiritur, ut opera beneficentiae
erga proximum fiant ex motivo caritatis, sed sufficit, ut ex alio motivo inferiore
e. g. misericordiae, fiant.

4. Apior proximi tum affectivus tum effectivus debet esse universalis
i. e. ad omnes se extendere debet, qui nomine proximi censentur, non
<8) Matth. 7, 12. Cf. Tob. 4, 16.
'
—
4β) De hoc praecepto sunt duae propositiones ab Innoccntio XI. damnatae:
Non tenemur proximum diligere actu interno et formati (10). Praecepto proxi­
mum diligendi satisfacere possumus per solos actus externos (11). (D. 1160,
1161).
B0) 1. Ioan. 3, 17. 18. cf. lac. 2, 13ss.
61 ) Matth. 25, 42 ss.

AF

72

De praeceptis caritatis

solum ad singulos, sed etiam ad societatem humanam (caritas socia­
lis). Verum non requiritur ut singulos amore interno benevolentiae et
externo beneficentiae prosequamur: id enim nullibi praeceptum et
reipsa impossibile est, sed sufficit amor generalis, qui neminem exclu­
dit ab affectu benevolentiae et paratus est, ubi opus fuerit, ad succur­
rendum indigenti.
Haec dilectio communis dein in determinatis adiunctis in singulares personas
referenda eisque applicanda est, ut si quis in proximum tentatione odii sollici­
tatur, vel si proximus in necessitate constitutus est, vel si necessitas communi­
tatis urget.

Articulus tertius.
De ordine caritatisA
Prius quam praeceptum caritatis externae accuratius determinetur,
exhibendus est ordo caritatis. Cum enim personae diligendae et bona
eis optanda et procuranda inaequalis sint praestantiae, etiam caritas
pro diversa eorum praestantia diverso modo in ea ferri debet. Insuper
diversae necessitates distinguendae sunt, quia pro maiore vel minore
necessitate proximi diversa est obligatio eidem succurrendi. Quare
triplex ordo servandus est: inter personas, inter bona, inter necessitates.

73. De ordine servando inter personas. 1. Triplicitcî unus altero
plus diligi potest: obiective, appreciative, intensive, a. Objective eum
plus diligimus, cui maius bonum volumus quam alteri.^. Appreciative
,,eum plus diligimus, quem pluris aestimamus quam alium, ita ut, si
necesse foret, potius huius quam illius amicitiam amittere vellemus.
c. Intensive eum plus diligimus, quem actu caritatis ferventiore et per­
fectiore diligimus quam alium. Patet hos tres diligendi modos non
esse necessario coniunctos, sed unum e. g. appretiative, alterum inten­
sive plus diligere possumus.
2. Tres sunt personae diligendae: Deus, nos ipsi ct proximus52);
iam ordinata caritas exigit, ut unusquisquexa. primo diligat Deum
super omnia amore saltem appretiative summo, cum divina bonitas
omnia bona creata infinite superet.
b. Secundo loco unusquisque diligere debet seipsum: nam ex volun­
tate Christi dilectio sui est norma dilectionis proximi; potior autem est
norma quam normatum, ideo vulgare axioma: Ordinata caritas incipit
ab ipso (scilicet diligente).
c. Tertio tandem loco unusquisque diligere debet proximos iuxta
gradum conjunctionis cum ipsis.
“) Diliges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo ct proximum tuum sicut
teipsum. Luc. 10, 27.

De caritate proximi

73

1. Bona tum nobis ipsis tum
74. De ordine servando inter
aliis exoptanda et procuranda sunt triplicis ordinis :Àa. bona spiritualia
tum supernaturalia: vita aeterna, gratia Dei, virtutes etc., quorum bo­
norum alia sunt ad salutem necessaria, alia solum utilia ut status reli­
giosus, virginitas, tum naturalia: intellectus, voluntas, libertas;
bona corporalia (interna): vita, sanitas, membrorum integritas et
aliae corporis dispositiones; \c. bona externa, quorum alia sunt bona
personae: honor, fama, alia bona fortunae. Honor et fama, utpote
aliquid morale, altioris sunt ordinis quam divitiae.
2. Inter bona unusquisque magis amare debet praestantiora; ideo
per se plus amare debet bona spiritualia, quam corporalia, et plus
corporalia quam externa.
Ex his tamen non sequitur quodvis bonum superioris ordinis praeferendum
esse cuivis bono ordinis inferioris: in morali enim aestimatione hominum quan­
doque plus valet magnum bonum externum, quam leve bonum internum; sic
quivis mallet ad breve tempus e. g. capitis dolorem quam magnam divitiarum
jacturam pati.

3. Bonum commune per se praevalet bono privato, quia bonum to­
tius praestat bono partis.
Bonum maxime commune est bonum religionis (Ecclesiae); bonum commune
temporale praevalet bono temporali privato (etiam vitae); at nullum bonum
commune praevalet bono privato spirituali i. e. immunitati a peccato seu bono Dei.

I

75. De ordine servando inter necessitates. Necessitas, quam pro­
ximus pati potest, altera est spiritualis, altera corporalis; utraque vel
est extrema, vel gravis, vel levis seu communis.
1. De necessitate spirituali.
Γ a. In necessitate extrema reperitur, qui sine alieno auxilio aut nullaI tenus aut solum cum maxima difficultate aeternam damnationem certo
Ict proxime instantem effugere potest, ut infans sine baptismo aut hae­
reticus sine poenitentia moriturus.
I b. In pravi necessitate spirituali reperitur, qui ex periculo damna­
stricte proxime instantis sine alieno auxilio solum
i tionis quamvis
ijuanivio non
11 VU OUI
y X*MCum magna difficultate: se liberare potest, ut peccator Christianus rucum magna difficultate actum contritionis
d’s ’n mor^e» qui
CIU* nonnisi
I10n
elicere potest.
c. In levi necessitate spirituali reperitur, qui ex periculo damnationis
vel ex peccato sine alieno auxilio absque magna difficultate se liberare
potest, ut ordinarii peccatores, qui, si vellent aliquem conatum adhi­
bere, facile a peccato liberari vel ab eo abstinere possent, quin ab aliis
juventur, doceantur vel corrigantur.
2. De necessitate corporali.
a. In necessitate extrema reperitur, qui est in periculo mortis aut

74

De praeceptis caritatis

nunc aut post breve tempus (inter paucos menses) imminentis sive ex
causis naturalibus sive ex hominum malitia.
b. In necessitate quasi extrema reperitur, qui est in periculo incidendi
in extremam necessitatem vel in grave malum aut perpetuum aut sal­
tem diuturnum (gravis career, iactura bonorum, amissio status, s. Al­
pho nsus addit etiam gravissimam infamiam).
c. In pravi necessitate reperitur, qui patitur malum grave, sed non
diuturnum, vel diuturnum quidem sed non adeo grave.
d. In communi necessitate reperitur, qui patitur incommodum non
admodum molestum, quale patiuntur ordinarii pauperes.
Quoniam necessitatis paene innumeri sunt gradus, aliae praeterea ab auctori­
bus ponuntur distinctiones, quarum tamen sola necessitas quasi-extrema seu
gravissima attendenda est
3. Ordo necessitatis, in qua maior minorve urget obligatio iuvandi
proximum:
a. necessitas spiritualis extrema;
b. necessitas spiritualis gravis;
c. necessitas corporalis extrema; fieri tamen potest, ut in hac
maior urgeat obligatio succurrendi quam in priore;
d. necessitas corporalis gravis;
e. necessitas sive spiritualis sive corporalis communis.
»

76. De ordine servando inter nos et proximum. 1. Celeris paribus
i. e. in pari ordine bonorum et pari necessitate unusquisque potest et
quandoque tenetur magis diligere seipsum quam proximum: ideo per
se amare tenetur primo seipsum quoad bona spiritualia, secundo pro­
ximum quoad eadem bona spiritualia, tertio seipsum quoad bona cor­
poralia, quarto proximum quoad eadem bona corporalia, quinto
seipsum quoad bona externa, sexto proximum quoad eadem bona
externa.
2. Ubi autem diversus est ordo bonorum et diversa necessitas nostra
et proximi, hunc saepe nobis praeferre debemus secundum regulas
sequentes.
77. Regulae speciales. 1. Homo tenetur plus diligere seipsum quam
proximum quoad bona spiritualia necessaria: etenim si unquam, homo
certe seipsum proximo praeferre debet m iis, quae ad salutem sunt
necessaria. In iis autem, quae sine peccato fieri aut omitti possunt,
caritas inclinat ad se aliis praeferendum; licet tamen proximum sibi
praeferre, tum quia nulla est obligatio ea sibi procurandi, tum quia
bonum, quod omittitur, alio maiore bono compensatur, nempe bono
virtutis, quae hac ratione exercetur.

De cantate proximi

75

.8, Illicitum est desiderium carendi aeterna beatitudine propter bonum alterius
qualecunque; licet autem velle dilationem beatitudinis ad diutius laborandum
pro gloria Dei et proximorum salute53*). — Nunquam licet ullum peccatum veniale
committere ad bonum proximi qualecunque sive spirituale sive corporale (e. g.
conversionem iudaeorum) procurandum, quia Dei beneplacitum rebus omnibus
praeferendum est; Deo autem magis placet, si Vitem peccatum, quam si pec­
cando prosim aliis. Insuper non sunt facienda mala, ut eveniant bona84).

Licitum est ad salutem spiritualem vel corporalem proximi procurandam se
exponere periculo remoto peccandi; quare sacerdoti licet-legere res periculosas,
ut ad excipiendas confessiones, et medico id licet, ut ad sananda corpora se
habilem reddat. Immo ad procurandam salutem spiritualem in extrema proximi
necessitate licet se exponere periculo proximo peccandi, adhibitis tamen reme­
diis contra peccatum, quod per Dei gratiam caveri potest55).
Potest aliquis differre vel omittere ingressum in religionem ad exercendam
curam animarum, ubi alius pastor inveniri nequit, vel etiam ad alendos pauperes
consanguineos. Potest sacerdos interdum omittere orationem, lectionem spiri­
tualem ad erudiendos proximos, ad curandos infirmos.

\d^ Licet desiderare maiora bona spiritualia proximo quam sibi; sic licet op­
tare, ut omnes perfectius cognoscant et ament Deum, quam ego. Caritas tamen
potius inclinat, ut unusquisque sibi quam aliis maiora bona exoptet et procuret,
sed quia id praeceptum non est, et quia haec bona per divisionem inter plures
non minuuntur, pro lubitu ea sibi vei aliis quilibet procurare potest56).
^e. Non solum licitum, verum etiam laudabile est omnes suas satisfactiones
offerre pro animabus in purgatorio. Olim disputabant quidem theologi, num haec
oblatio ordinatae caritati consentanea sit; ex quo vero ecclesia eam concessis
indulgentiis probaverat, de hac re non potest esse dubium. Et sane licet proxi­
mum etiam in bonis spiritualibus sibi praeferre, modo in necessariis ad salutem
nos ei praeferamus. Accedit, quod minimum augmentum gratiae et gloriae plu­
ris aestimandum sit, quam liberatio a diuturna poena purgatorii; atqui haec ob­
latio est eximium opus bonum, quod magnum augmentum gratiae et gloriae
producit.

An licitum sit vitam propriam exponere periculo ad servandam vitam proximi

Homo tenetur quidem absolute loquendo plus diligere vitam propriam et bona
ad eius conservationem necessaria, quam vitam proximi, attamen a. vitam pro­
ximi praeferre debet tum ad servandam personam religioni aut reipublicae ne­
cessariam vel valde utilem, tum ad servandam communitatem periclitantem;
b. vitam proximi licite praeferre potest ad servandam etiam aequalem vel infe­
riorem, praesertim si id fiat ex motivo virtutis. Ratio primi est, quia pro bono
communi non solum bona fortunae, sed etiam bonum vitae exponere debemus,
ideo potest et debet quivis proprium corpus obiicere ad principem a gladio occi­
soris defendendum, item debet se hostibus tradere ad patriam incolumem servan­
dam. Ratio secundi est, quia non agitur de bono ad salutem necessario; quodsi vita
propria ex motivo virtutis periculo exponitur, non comparatur vita propria cum
vita proximi, sed virtus, quae in salvanda vita proximi exercetur, cum vita pro­
ximi. Ideo laudabile est inservire peste infectis cum periculo vitae; item cum
periculo vitae se in aquam coniicere ad alium eripiendum; in sacris litteris lau­
M)
«)
w)
M)

Cf.
Cf.
Cf.
Cf.

Ex. 32, 32. Rom. 9, 3. Phil. 1, 23 ss.
Matth. 16, 26. Rom. 3, 8.
s. Alphonsus I. 2. n. 26. Lehmkuhl, Casus consc. L n. 376.
Castropalao tr. 6. disp. 1. punct 7.

76

De praeceptis caritatis

datur Tobias, qui ad sepelienda defunctorum corpora vitae periculo se obiccit57) ;
quandoque pii homines vitam suam obtulerunt pro recuperanda proximi sanitate
oblationemque Deus acceptavit58).

78. 2. Homo tenetur plus diligeïe proximum quoad bona spiritualia
quam se ipsum quoad bona corporalia vel externa; ideo quandoque
tenetur proximum iuvare etiam cum proprio suo damno vel incom­
modo. In particulari vero haec statuenda sunt:
a. Proximo in extrema necessitate spirituali constituto succurrendum
est etiam cum periculo vitae vel gravi damno temporali: ad exemplum
enim Domini et nos debemus pro fratribus animas ponere69). Sane
amissio vitae temporalis comparata cum aeterna salute proximi est
leve malum, ad quod subeundum ex caritate tenemur, si necessitas
proximi est extrema.
Ut hoc praeceptum urgeat, tres condiciones requiruntur: j*. ut adsit certa
spes illum iuvandi; j3_. ut non adsit alius, qui eum iuvare possit et velit; γ. ut
gravius malum inde non sequatur, ut si aliquo hac de causa moriente plures alii
in periculum salutis adducerentur.

b. Proximo in gravi necessitate spirituali constituto homo non tene­
tur succurrere cum periculo vitae vel gravi damno temporali, nisi ex
officio spiritualem salutem proximi curare debeat ut animarum pastor;
tenetur tamen cum levi suo damno vel incommodo.
a. Cum enim proximus ipse se iuvare possit, si velit, non est asserenda obli­
gatio, proximo succurrendi etiam cum periculo vitae vel cum iactura notabili
bonorum temporalium; attamen exercitium excellentis virtutis hoc esset, quia
salus proximi longe maius bonum est, quam vita propria.
β. Quia ad obligationem caritatis accedit alia obligatio scilicet officii (iustitiae), animarum pastores etiam in gravi necessitate constituto succurrere debent
cum periculo vitae vel bonorum temporalium: Bonus pastor animam, suam dat
pro ovibus suis00), nisi >aeque idoneum sibi substituerit.*61)

c. Proximo in levi necessitate spirituali constituto succurrendum est,
si facile, i. e. absque damno temporali vel cum levi tantum fieri potest:
caritas enim proximi aliquid certe exigit: Deus mandavit illis unicui­
que de proximo suo 62); at non exigit, ut aliud damnum nisi leve su­
beamus ad liberandum proximum a malo, a quo ipse facile se liberare
potest.

79. 3. Homo tenetur plus diligere proximum quoad bona corporalia,
quam seipsum quoad bona externa; ideo quandoque tenetur proximo
a7)
M)
co)
®°)
ei)
«)

Tob. 12, 12.
Cf. Mutter II. p. 99.
1. Ioan. 3, 16.
Ioann. 10, 11.
Vermeersch n. 89.
Eccli. 17, 12.

I

j">;

'*■*■·-·Λ» Eu*»**

·ί· /f

*

, ^Qj« «*t£ , V-Uj ψ^-dv- 4<4^Le«xU*C4ctj ,5 '^♦*' 'WJLjZZ

De caritate proximi

77

succurrere etiam cum iactura bonorum suorum externorum. In particu­
lari haec statuenda sunt:
a. Proximo in extrema necessitate corporati constituto succurrendum est cum
magno quidem incommodo, non tamen cum periculo vitae vel boni fere aequalis,
nisi quis ex officio bonum proximi corporale curare debeat, ut medicus stipendio
conductus: nam pro bono proximi tam excellenti aliquod sane incommodum
subire tenemur; cum tamen quilibet teneatur prius seipsum diligere, non tenetur
adeo grave incommodum pro alterius bono temporali subire.
b. Proximo' in gravi necessitate temporali constituto succurrendum est cum
levi aliquo incommodo: licet enim pro bono proximi excellentiore aliquod incom­
modum subire debeamus, nemo tamen tenetur ex caritate privare se magno
bono, nisi proximo procurandum sit bonum longe maius.
c. Proximo in communi necessitate temporali constituto succurrendum est, si
facile fieri potest: caritas enim proximi non exigit, ut incommodum subeamus
ad liberandum eum a malo, quod ipsi grave non est63).

4. Homo tenetur plus diligere communitatem quam seipsum quoad
bona corporalia et temporalia.

80. De ordine servando inter diversos proximos.
Erant, qui dicerent contra perfectionem Christianam eos agere, qui unum pro­
ximum prae alio plus diligant propter consanguinitatem vel humanam amicitiam.
Verum falsi sunt: nam ipsa natura rationali inducimur ad eos magis diligendos,
qui nobis magis sunt coniuncti; gratia autem non destruit, sed perficit naturam;
ergo etiam caritate supernaturali eos magis diligere possumus et debemus, qui
nobis sunt conjunctiores. Idem confirmatur exemplo Christi, qui in evangelio
s. loannem prae aliis discipulis plus dilexisse narratur. Itaque

1. Objective magis diligere debemus cos, qui aliis sunt meliores:
caritas enim unicuique vult ea bona naturalia et supernaturalia, quae
habet vel quae ei conveniunt; ideo qui sunt sanctiores, obiective magis
quam alii diligendi sunt.
2. Affective et effective in aequali necessitate magis diligendi sunt,
gui nobis sunt magis coniuncti; quod si necessitas sit inaequalis, prius
succurrendum est ei, qui maioren] patitur.
Fratri in extrema necessitate spirituali vel corporali constituto prius succurrere
debemus quam extraneo in eadem necessitate constituto, si utrumque iuvare
non possumus. Sed extraneo in necessitate spirituali constituto prius succurrere
debemus, quam coniuncto in necessitate temporali constituto. — Sacerdos vo­
catus ad baptizandum infantem et absolvendum moribundum, si par est pericu­
lum in mora et non adest laicus, qui infantem baptizet, tenetur praeferre infan­
tem, si adultus se iuvare potest per contritionem; si id non potest, tenetur prae­
ferre adultum.

3. Conjunctio potest esse: a. carnalis, ex vinculo sanguinis (paren­
tes, filii, coniuges, consanguinei, affines); haec utpote natura prior et
M) Ergo adagium: Caritas non obligat cum gravi incommodo ita intelligendum est: a positivo praecepto caritatis excusare potest incommodum propor­
tionate (ad necessitatem proximi) grave.

78

De praeceptis caritatis

fundamentum alias conjunctiones praecedit; b. spiritualis, ex vinculo
religionis (membra Ecclesiae, communitatis religiosae, pastor et oves);
c, civilis, ex vinculo sociali (concives, incolae eiusdem urbis, vicini,
benefactores).
4. Magis coniuncti praeferendi sunt' solum in iis bonis, quae ad illam
coniunctionem pertinent; in bonis communibus praeferendi sunt, qui
potiore coniunctione nobiscum uniuntur.
Ideo parochus tempore pestis vocatus ad duos moribundos, quorum alter est
ipsius pater, sed non parochianus, alter vero parochianus, patre, si non sit in
extrema necessitate, relicto succurrere debet parochiano, quia in bonis spiritua­
libus aliis praeferendi sunt, qui nobis spiritualiter coniuncti sunt. In extrema ta­
men necessitate utrimque aequali sive spirituali sive temporali prius succurren­
dum est carnaliter coniunctis, quia carnalis coniunctio potior est.

Articulus quartus.
De dilectione inimicorum®4).
81« Declarationes. 1. Nomine inimici significantur illi, qui nos odio
prosequuntur aut offensa vel iniuria affecerunt. Doctrina de dilectione
inimicorum a fortiori extendenda est ad eos, quos ob qualecunque motivum naturaliter aversamur.
Offensa definitur laesio voluntatis alterius; per offensam igitur aliquid fit,
quod alteri displicet ideoque eius indignationem et aversionem excitat; iniuria
definitur laesio iuris alterius; per iniuriam non solum contra voluntatem, sed etiam
contra ius alterius aliquid fit; si tandem iniuria illata coniuncta est cum damno
alterius, dicitur damnificabo. Offensa compensatur per amicam reconciliationem,
iniuria compensatur per satisfactionem eo quod offendens aliquid molesti subeat,
ut laesus sibi reconcilietur; damnificatio compensatur per restitutionem, eo
quod damnum illatum laeso reparetur.

2. Signa dilectionis communia ea dicuntur, quae homines certae con­
dicionis et relationis sibi exhibere solent ad significandum mutuum
amorem. Signa vero specialia ea dicuntur, quae ultra communia non­
nulli homines sibi exhibere solent ad significandam amicitiam et fami­
liaritatem inter ipsos vigentem.
a. Signa communia plerumque censentur: salutantem resalutare, interroganti
vel scribenti respondere, emere volenti expositas merces vendere, a communi­
bus orationibus vel eleemosynis non excludere, communia obsequia praestare,
damnum alteri imminens, si commode fieri potest, avertere etc. Ad signa com­
munia pertinent etiam ea, quae libere alicui multitudini exhibentur, ut si quis
omnibus alicuius loci pauperibus eleemosynam distribueret Signa specialia tere
haec censentur: hospititio excipere, ad convivium invitare, maestum consolari,
aegrotum invisere, familiariter alloqui, frequens epistularum commercium fovere,
obvium praevie salutare etc.
°4) Waldmann, Die Feindesliebe in der antiken Welt und im Christentume
(Wien 1902) ; Steinmiillcr, Die Feindesliebe nach dem natiirlichen und positiven
Sixtengesetz (Regensburg 1909); Bach, Die Feindesliebe nach dem natiirlichen
und übernatürlichen Sittengesetze (Kempten 1914); C. Silvestri, Contro la ven­
detta (Milano 1948).

b. Ex hac definitione patet haec signa non absolute, sed relative determinanda
esse, scilicet ratione habita determinati status et condicionis, determinatae rela­
tionis et determinatae etiam regionis et temporis; alia enim sunt signa communia
dilectionis, quae homines culti, alia quae rudes, alia quae fratres et sorores, alia
quae rembtiores consanguinei, alia quae concives, alia quae prorsus ignoti sibi
invicem exhibent, alia cum tempore mutantur.

82. Praeceptum. 1. Exstat speciale praeceptum caritatis diligendi
inimicos: licet enim in generali praecepto caritatis erga proximum
dilectio inimicorum iam implicite contineatur, nihilominus explicitum
mandatum addidit Christus Dominus tum propter magnam eius diffi­
cultatem, tum propter eximiam eius perfectionem, tum denique, quia
in V. T. hoc praeceptum in tota amplitudine sua clare non continetur
atque insuper a pharisaeorum interpretatione obscuratum erat: Diligite
inimicos vestros; benefacite his, qui oderunt vos, et orate pro perse­
quentibus et calumniantibus vos65).
a. Obligatio diligendi inimicos iam iure naturae continetur: etenim inimicus
quoque proximus noster est, quem lex naturae diligendum praecipit. Nihilominus
antiqui philosophi ante Christum ad cognitionem praecepti de diligendis inimicis
non pervenerunt, etsi eorum dilectionem in quibusdam casibus laudaverint Aevo
tandem Christiano stoici posteriores non sine influxu veritatis revelatae inimicos
diligendos esse docent66). — In veteri testamento dilectio inimicorum praecepta
erat: Non oderis fratrem tuum in corde tuo... Non quaeras ultionem nec me­
moreris iniuriae civium0'1). Si esurierit inimicus tuus, ciba illum; si sitierit, da ei
aquam bibere: prunas enim congregabis super caput eius, et Dominus reddet
tibi03). Quamvis Israelitae inimicum ut proximum diligendum esse docerent, hanc
tamen inimici dilectionem non ad omnes extendunt, sed ad inimicos intra pro­
prium genus coarctant, quin etiam odio prosequebantur, quos adversarios suae
gentis et avitae religionis novissent60). Christus tandem dilectionem inimicorum
perfectam clare pronuntiat
b. Hoc praeceptum
specialem obligationem ab obligatione diligendi
proximum distinctam non imponit. Quatenus negativum est, prohibet, ne un­
quam odio habeamus inimicos nostros vel vindictam iramve in eos foveamus;
quatenus autem affirmativum est, praecipit, ut dilectione tum interna tum ex­
terna etiam inimicos prosequamur. Dilectio interna inimicis debita non specialem
actum caritatis erga personam inimici, sed id solum exigit, ut inimicum a gene­
rali dilectione proximorum non excludamus, et ut promptam voluntatem habea­
mus etiam inimicis in necessitate subveniendi. Duo tamen in specie declarari
debent, obligatio exhibendi signa dilectionis et obligatio se reconciliandi cum
offendente.

2. Ex praecepto caritatis tenemur per se etiam inimicis exhibere
signa communia dilectionis, non autem specialia, nisi per accidens.
Ratio primi est, tum quia haec signa sunt dilectionis generalis, quae omnibus
debetur, qui nobis proximi sunt, ergo etiam inimicis; tum quia eorum omissio

«)
M)
<")
•8)
M)

Matth. 5, 43 ss. Cf. Luc. 6, 27 ss.
Cf. Waldmann I. c. p. 19 ss.
Lev. 19, 17 s.
Prov. 25, 21. 22.
Matth. 5, 43.

80

De praeceptis caritatis

est signum odii, et ideo inimicos in inimicitia confirmaret. Ratio secundi est,
tum quia haec signa sunt specialis amicitiae, quae nemini debetur, ergo neque
inimico; tum quia ex eorum omissione inimicus non potest praesumere affectum
odii et vindictae, sed solum defectum amicitiae et familiaritatis, quae ei non
debetur.

3. Ex rationabili causa inimico etiam communia 'dilectionis signa
ad tempus denegari possunt, odio tamen, semper excluso; pari modo
per accidens fieri potest, ut quandoque etiam specialia ei debeantur.
a. Communia signa dilectionis ad tempus inimico exhibere non tene­
mur in triplici casu: a. si spes est fore, ut inimicus exinde emendetur,
vel ut eius audacia et insolentia retundatur; β. ad iustam punitionem,
ut si superior offensus est ab inferiore; γ. ad ostendendum dolorem et
displicentiam de illata nobis iniuria, praesertim si atrox fuerit.
b. Specialia autem signa inimico exhiberi debent: a. si eorum omis­
sio, cum antea dari solebant, in aliis causa scandali esset, quia ex ca­
ritate tenemur impedire, ne ex nostro agendi modo proximus damnum
capiat, non tamen cum gravi incommodo; β. si ex his signis inimici
reconciliatio sperari potest, quia ex caritate proximum a peccato retra­
here tenemur, si facile fieri potest; γ. si eorum negatio esset speciale
signum odii et inimicitiae; ut si inimicus reconciliationem quaerens
exhiberet specialia caritatis signa salutando, alloquendo etc., ea non
reddere esset signum odii.

85. Negatio communium signorum caritatis grave peccatum esse
potest, a. Ad dimetiendam gravitatem peccati, quae omissione signo­
rum caritatis committitur, attendendum est: a. num omissio horum
signorum ex odio interno procedat; β. num causa offensionis respectu
inimici vel scandali respectu aliorum sit: si neutrum locum habet, so­
lum veniale peccatum est.
b. Ad discernendum, num negatio signorum caritatis ex odio pro­
cedat, attendi debet ad causam, ob quam omittuntur: etenim si gravis
est, omissio signorum ex odio procedere censetur.
a. Qui, ne occurrat inimico, aliorsum declinat, etiam citra odium internum,
graviter peccat, si inimicus advertit id fieri sui causa et ideo graviter offenditur;
nullum est peccatum aut veniale tantum, si id non advertit aut non curat, et si
ex rationabili causa fit.
β. Omissio salutationis non est peccatum, nisi ex adiunctis sit signum odii
interni, ut si antea salutatio inter ipsos tamquam commune signum usitata erat,
vel si inter plures, qui salutantur, solus inimicus praetermittitur.
γ. Non peccat domina, quae ancillam propter gravem iniuriam e servitio di­
missam ad tempus neque aspicit neque alloquitur neque occurrentem in via ac
salutantem resalutat, dummodo haec non fiant ex odio, sed ex aliquo honesto
motivo: ex abominatione delicti, ad ostendendam gravitatem iniuriae sibi illa­
tae, ad iustam punitionem; diutius autem communia caritatis signa ei negare

De caritate proximi

81

non potest, sed salutantem resalutare tenetur, ut signo exteriore ostendat se
offensam iam remisisse70).

S. Qui omne commercium cum altero, a quo offensus est, abrumpit atque nec
cum eo loqui neque eum salutare vult, a. non peccat, si per aliquot dies id faciat
ad iustam tristitiam vel ad abominationem adversus pravam alterius agendi ra­
tionem manifestandam, vel ad alterum corripiendum; b. leve peccatum com­
mittit, ubi agitur de personis, inter quas locutio, salutatio, exhibitio obsequiorum
et eiusmodi ad signa communia pertinent, ut cum duo vicini eiusdem pagi vel
duo alumni eiusdem seminarii vel duae moniales nolint invicem colloqui nec se
invicem salutare, et si causa inimicitiae levis est, et si solum per aliquod tempus
commercium vitaretur et signa communia negarentur; c. grave peccatum com­
mittit, si illa ex odio procedant, ut cum gravis rixa praecessisset, vel si odium
provocent vel scandalum aliis praebeant71).

84. De reconciliatione. Qui quocunque modo laesus fuit, ex prae­
cepto caritatis cum inimico reconciliationem quaerenti se reconciliare
debet; tenetur ergo inimico offensam vel iniuriam remittere et externa
remissionis signa ostendere, non tamen statim post illatam offensam;
iniuriae autem reparationem vel damnum illatum remittere non tenetur,
nec intimiorem familiaritatem, quae forte antea existerai, instaurare.
a. Offensam vel iniuriam remittere seu veniam dare nil aliud est,
quam odium et affectum vindictae deponere; atqui hoc lege divina
praeceptum est, ut constat ex praecepto generali caritatis et ex pluri­
bus locis s. scripturae e. g. Sz non dimiseritis hominibus, nec pater
vester dimittet vobis peccata vestra’12').
b. Remissionem exterius manifestari debere colligitur ex praecepto
generali exhibendi signa caritatis communia etiam inimico. Non sta­
tim: nam humanam fragilitatem superat, quod laesus statim, nondum
sedata interna perturbatione, cogatur signa reconciliationis exhibere.
Unde sufficit, ut interim internus affectus odii et vindictae deponatur.
Offensus per se non tenetur reconciliationem quaerere; per accidens autem
quandoque ad id tenetur, si facile fieri potest, ubi nimirum offendens alias in·
statu peccati perseveraret, vel si scandalum oriretur, eo quod ignota sit causa,
ob quam signa communia negentur.

Reconciliatio ideoque communia caritatis signa ad tempus etiam pacem quae­
renti, odio et vindicta depositis, in signum maeroris negari possunt; scandalum
autem facile abesse potest, si nota sit causa, ob quam signa communia negen­
tur. Quodsi diutius negarentur (etsi pacem non quaerenti), eorum negatio me­
rito censeretur signum inimicitiae ac vindictae, ideoque peccatum esset, excepto
casu, quo inimicus signis exhibitis non responderet.

c. Nemo tenetur per se proximo remittere bonum sibi debitum; atqui
satisfactio pro iniuria et restitutio pro damno est bonum, quod ei de­
70) Cf. Elbel-Bierbaum, Theolog. moralis2 (Paderbornae 1894) 1. pars. 2. n.
249 ss.
71) Ballerini-Palmieri II. n. 179.
Matth. 6, 15. Cf. Lev. 19, 17.
6 Noldln, Vol. II. de praecepti».

82

De praeceptis caritatis

betur, qui iniuriam vel damnum passus est; ergo illud velle per se
unusquisque potest deposito tamen affectu odii ac vindictae.
Quocirca si offendens debitum compensare nollet, non solum restitutionem
pro damno illato, sed etiam satisfactionem pro iniuria irrogata apud iudicem
petere licet: unusquisque enim exigere potest, quod sibi iuste debetur.
Immo stricte loquendo, etsi offendens veniam petat, adhuc licet coram iudice
irrogatae iniuriae vindictam exigere, ut iustitiae satisfiat vel ut alii cohibeantur,
deposito tamen omni maligno affectu in proximum. In praxi autem id omnino
dissuaderi debet, quia valde difficile est inimici punitionem exigere excluso omni
pravo affectu odii et vindictae.
Per accidens tamen fieri potest, ut laesus ex caritate teneatur etiam iniuriae
reparationem inimico condonare, ubi nimirum is ad reparandam iniuriam ni­
mium incommodum subire deberet comparate ad bonum, quod laeso inde ob­
veniret.

d. Pace iam restaurata intimior familiaritas ei non debetur, qui an­
tea amicus erat. Ideo etiam omnia amicitiae signa praeter ea, quae
spectata naturali relatione consanguinitatis, contubernii, identitatis
status etc. communia sunt, citra peccatum omitti possunt.

85. De modo reconciliationis. 1. Qui alterum quocunque modo
offendit, tenetur, ubi primum moraliter potest, cum eo reconciliationem
quaerere, et quidem, si aliud reconciliationis medium non suppetit, per
veniae petitionem: qui enim caritatem laesit, tenetur eo modo, qui sibi
moraliter possibilis est, eam reparare; reparatio autem caritatis ordi­
narie fit per reconciliationem, unde praecipit Christus: Si ergo offers
munus tuum., vade prius reconciliari fratri tuo73).
Num offensor veniam petere debeat. — Veniae petitio est medium ad finem
reconciliationis obtinendum; quando igitur ea unicum medium est, dicenda erit
necessaria, quod fere accidit, si offensus est pater, dominus, superior etc. Per
accidens potest esse necessaria, si superior vel iudex eam iniungit. Ordinarie
autem non est necessaria, cum pax inter inimicos etiam aliis mediis (per signa
specialia amicitiae, per officia exhibita, per intercessionem amicorum etc.) red­
integrari possit.

2. E duobus, qui se mutuo offenderunt et invicem facti sunt inimici,
ille prius reconciliationem procurare debet, qui gravius alterum offen­
dit, et si fere aequalis est mutua offensio, ille, qui prius offendit. In
praxi vero utrique suadendum est, ut vel per se vel per alium reconciliationem quaerat.
J
- ’Articulus quintus.
De caritate proximi externa.
§ 1. De misericordia.
86. De natura misericordiae. 1. Actus caritatis erga prokimum in
miseria constitutum dicitur misericordia. Beneficium praestitum pro+
ximo in miseria constituto est opus misericordiae seu eleemosyna genej
ratim sumpta.
*>) Matth. 5, 23. 24.

αχν

De cantate proximi

83

2. Misericordia est virtus moralis, qua homo ex commiseratione in­
clinatur ad sublevandam alienam miseriam.
A caritate igitur eo differt, quod haec proximo universim vult et procurat bo­
num ex benevolentia, misericordia autem ei, qui in miseria est, ex compassione.
Miseria enim proximi naturaliter movet ad compassionem et compassio ad sub­
levandam miseriam.

3. Obiectum materiale misericordiae sunt actus, quibus malum seu
miseria alterius (infirmitas, ignorantia, egestas, peccatum etc.) remo­
vetur. Obiectum formale est honestas, quae in removendo alterius malo
ex compassione relucet.
Nota. Misericordiae virtutem religio Christiana potissimum nos docuit. Quam­
vis enim lex naturae eam postulet, eius tamen notio apud gentiles obscurata
eiusque exercitium adeo neglectum erat, ut Plato pauperes e republica exulare
voluerit, et Seneca misericordiam animi vitium putaverit. His Christus Dominus
suam mentem opposuit dicens: Misereor super turbam™); Venite ad me omnes,
qui laboralis et onerati estis'16).

87. De praecepto misericordiae, a. Ex universali praecepto cari­
tatis consequitur quemlibet per se sub gravi teneri proximo in miseria
constituto succurrere, si moraliter potest (n. 54): qui enim alienam
miseriam sublevare detrectat, proximum vere non diligit.
Potest aliquis obligari ad succurrendum proximo ex caritate communi, qua
omnes eandem naturam humanam habentes sibi benefacere debent, vel ex
caritate speciali (pietate), qua illi, qui peculiari ratione coniuncti sunt ut cognati,
sibi succurrere tenentur, vel ex caritate et iustitia, qua illi, qui ex officio aliorum
curam habent, subvenire tenentur. Porro quamdiu adsunt, qui ex iustitia vel ex
speciali caritate succurrere tenentur et etiam succurrere posse et velle creduntur,
non obligantur alii ex caritate communi; illis autem deficientibus hi tenentur.

b. Etsi teneamur proximo, qui in egestate versatur, bonum praestare,
quo indiget, vel malum ab eo avertere, quod ei imminet, sive corpo­
rale est sive spirituale, attamen inquirere in indigentes non tenentur
nisi ii, quibus ex officio aliorum cura incumbit: ad ipsos enim indigen­
tes pertinet, ut necessitatem suam exponant.
Qui tamen rationabiliter dubitat de extrema alicuius necessitate, tenetur in­
quirere veritatem; et si facta inquisitione dubium manet, nulla est obligatio sub­
veniendi.

88. Opera misericordiae. Miseria proximi potest esse corporalis vel
spiritualis, quare opera misericordiae alia sunt corporalia, alia spiri­
tualia. Corporalia numerantur septem: cibare esurientes, potum dare
sitientibus, vestire nudos, excipere peregrinos, visitare infirmos, redi­
mere captivos, sepelire mortuos. Spiritualia pariter septem numerantur:
docere ignorantes, dare consilium dubitantibus, consolari maestos,*
76
™ ) Mare. 8, 2.
76) Matth. 11, 28. Cf. A. Weifi, Apologie3 (Freiburg 1897) IB. S. 807.

84

De praeceptis caritatis

corrigere peccantes, remittere offendentibus, tolerare molestos, orare
pro vivis et defunctis.
Hic agendum est de eleemosyna stricte dicta, quo nomine designantur opera
misericordiae corporalia, de correptione fraterna, quae inter opera spiritualia
misericordiae peculiarem difficultatem prae se fert, denique de operibus spiri­
tualibus in genere, quatenus per ea exercetur cooperatio ad bonum vel aposto­
lat us Actionis Catholicae.

§ 2. De eleemosyna.
89. Notio. Verbum eleemosyna triplici diverso sensu accipitur: late
significat quodvis opus misericordiae sive corporale sive spirituale;
hoc sensu s. Thomas eleemosynam definit: opus, quo datur aliquid
indigenti ex compassione propter Deum70) ; stricte significat opus cor­
porale, quod indigenti ex compassione tribuitur ad inopiam eius suble­
vandam; strictissime significat rem corpoream, quae indigenti ex com­
passione tribuitur seu donatur ad inopiam eius sublevandam.
Tria ergo ad eleemosynam strictissimo sensu constituendam essentialiter re­
quiruntur: a. ut detur seu donetur aliquid i. e. ut proprietas rei oblatae in pau­
perem transferatur; b. ut detur egenti; c. ut detur ex compassione ad sublevan­
dam eius egestatem, sive temporalem, sive simul spiritualem, sive singulorum,
sive, quod pluris est, multorum, eo quod detur eleemosyna institutis ad id erectis.

90. De praecepto eleemosynae. 1. Ex praecepto divino tum natu­
rali tum positivo, eoque per se gravi, tenemur dare eleemosynam.
Primum patet tum ex generali principio caritatis alteri faciendi, quod nobis
(in eadem condicione positis) fieri vellemus, tum ex natura dominii privati. Quam­
vis enim homo verum ius habeat in bona sua, hoc ius tamen utpote secundarium,
cum obligatione connexum est de bonis suis conferendi iis, qui labore suo vitae
necessaria sibi comparare non possunt77). Secundum patet ex multis scripturae
testimoniis: Ego praecipio tibi, ut aperias manum fratri tuo egeno et pauperi,
qui tecum versatur in terrcF3). Frange esurienti panem tuum et egenos vagosque
induc in domum tuam; cum videris nudum, operi eum et carnem tuam ne de­
spexeris'19). Qui habuerit substantiam huius mundi et viderit fratrem suum
necessitatem habere et clauserit viscera sua ab eo, quomodo caritas Dei manet
in eo?30). Tertium patet ex eo, quod Christus impiis in die iudicii aeternam dam­
nationem infligendam denuntiat ob solum defectum eleemosynae: Discedite a me
maledicti in ignem aeternum .. esurivi enim, et non dedistis mihi manducare,
sitivi, et non dedistis mihi potum31).

2. Ut hoc praeceptum eleemosynae obliget, duo requiruntur: ex parte
proximi necessitas, ex parte dantis possibilitas seu bona superflua.
a. Necessitatem ratione gradus supra (n. 75) divisimus, ratione originis autem
distinguitur necessitas involuntaria tum in se tum in causa, et haec est infortu­*7
ne)
“”)
7®)
7β)
βθ)
8i)

JI. II. q. 32. a. 1.
Cf. s. Thomas Π. II. q. 32. a. 5. et ad 2.
Deut. 15, 11.
Isai. 58, 7.
1. Ioan. 3, 17. Cf. Matth. 25, 34—45. 1. Tim. 6, 17. 18.
Matth. 25, 41. 42.

De caritate proximi

85

nium; voluntaria tum in se tum in causa, et haec est virtus; involuntaria in se et
voluntaria in causa e. g. in taedio laboris, et haec est vitium. Atqui succurrendum
est non solum indigenti ex infortunio, sed etiam indigenti ex virtute: patitur enim
veram necessitatem eamque ex optima causa.
b. Declarandum est, quotuplici modo bona dicuntur necessaria et superflua.

a. Necessaria vitae dicuntur bona, sine quibus vita propria et suorum conser­
vari non potest, adeo ut his subtractis aliquis se suosve in extremam necessi­
tatem coniiceret. Vitae igitur necessaria sunt etiam illa bona, quae requiruntur
ad liberos alendos et educandos vel ad ancillam, quae familiae necessaria est,
sustentandam. Ergo superflua vitae dicuntur bona, sine quibus aliquis se suos­
que sustentare potest.
β. Necessaria ipsi statui dicuntur bona, sine quibus status conservari nequit,
adeo ut his substractis aliquis e statu suo decideret. Cetera sunt superflua statui.

7. Necessaria decentiae status dicuntur bona, sine quibus aliquis non potest
vivere convenienter ad suam condicionem, adeo ut his subtractis statum suum
decenter conservare non posset. Decentiae igitur status necessaria etiam illa bona
dicuntur, quae ad honestam sui, suorum famulorumque sustentationem, ad filio­
rum convenientem educationem et dotationem, ad convenientes donationes, ad
honesta de more convivia, ad hospitum receptionem etc. requiruntur. Cetera sunt
superflua simpliciter.

91. Accuratior praecepti determinatio. 1. Proximo in extrema ne­
cessitate constituto succurrendum est ex bonis non solum simpliciter
superfluis, sed etiam ex superfluis statui: proximo enim in tanta ne­
cessitate constituto etiam cum magno incommodo subveniendum est®2).
a. Etsi proximo in extrema necessitate dari debeat eleemosyna’ ex bonis ad
solam decentiam status necessariis, non potest tamen demonstrari obligatio
dandi etiam de bonis ad ipsum statum conservandum necessariis, adeo ut quis
teneatur a proprio statu decidere; neque enim propriam vitam tenetur conser­
vare cum amissione status sui seu per media extraordinaria.
b. Non tenemur curare, ut aegrotus in patria brevi moriturus mittatur in aërem
salubriorem regionis longinquae. Medicus non tenetur peragere operationem
chirurgicam extraordinariam ad conservandam vitam pauperis. — Nemo tenetur
erogare magnam pecuniae summam ad redimendum proximum e periculo mortis
vel durae et perpetuae captivitatis.

c. In extrema necessitate proximo tantum dari debet, quantum requiritur ad
eius necessitatem hic et nunc sublevandam, nisi sit res extraordinaria; et si qui­
dem absolute pauper sit, gratis ei dari debet, quodsi vero solum indigeat usu
rei, sufficit illam commodare.

2. Proximo in gravi necessitate constituto succurrendum est ex bo­
nis simpliciter superfluis: nam ordinata caritas exigit, ut proximo in
gravi necessitate succurramus, si facile possumus. Hoc praeceptum
tamen non obligat divites, ut omnibus accurrentibus dent, sed aliqui­
bus, nec ut eorum indigentiae penitus provideant, sed ex parte: ordi8a) Innocentius XI. damnavit prop. 12· »Vix in saecularibus invenies, etiam in
regibus, superfluum statui. Et ita vix aliquis tenetur ad eleemosynam, quando
tenetur tantum ex superfluo statui* (D. 1162).

86

De praeceptis caritatis

narie enim praesumere possunt esse alios, qui et ipsi subvenire velint;
probabiliter non tenentur tali pauperi dare eleemosynam, quam alii
operi bono reservarunt®3).
Tenentur ergo medici, advocati etc. operam pauperibus gratis impendere, si
hi reperiantur in gravi necessitate nec ab aliis iuvari possint. — Tempore famis
tenentur divites succurrere pauperibus famem patientibus, quatenus sine gravi
incommodo possunt.

3. In communi necessitate constitutis hinc inde succurrendum est ex
bonis simpliciter superfluis. Nulla est obligatio determinato alicui pau­
peri, nec generatim omnibus pauperibus succurrendi, sed obligatio est
pauperibus in communi necessitate constitutis pro ratione facultatum
quandoque et aliquibus indeterminate subveniendi: si enim singuli ali—
quid largiantur, sufficienter sublevatur communis necessitas.
Quanta eleemosyna in communi necessitàte a divitibus elargienda sit, accurate
determinari non potest. Ex mente s. Alphonsi (n. 32) satisfaciunt praecepto
eleemosynae divites, qui vere superflua habent, si largiantur quinquagesimam
partem (2%) redituum annuorum. Quamvis haec complurium auctorum deter­
minatio solido fundamento carere videatur, adeo ut divites, qui bona simpliciter
superflua habent, ad uberiores eleemosynas teneantur, ubi maior exsistit inopia,
praesertim operum socialium et caritativorum, ex ea tamen colligitur peccati ar­
guendos non esse divites, qui nonnulla bona ad usus superfluos expendunt vel
ad augendas divitias seponunt, immo actum virtutis ponunt, si finis est rectus*3435
).
Alii hanc regulam statuunt: Ex bonis superfluis id dandum est, quod consideratis
aliorum subsidiis satis est, ut pauperes non sint subsidio destituti85).

92. Gravitas obligationis. In genere esse gravem obligationem
dandi eleemosynam Ecclesia expresse docet: ^Gravissimo divites urget
praecepto, ut, quod superest pauperibus tribuant, eosque divino terret
iudicio, quo, nasi egenorum inopiae succurrant, aeternis sant suppliciis
mulctandi*86).
a. Gravem obligationem succurrendi proximo extremam necessita­
tem patienti nemo negat: etenim si praeceptum eleemosynae per se
grave est, certe in extrema proximi necessitate sub gravi obligat

b. Idem dicendum est in gravi necessitate proximi; nam gravitas
huius obligationis a necessitate proximi potissimum dependet; hinc in
gravi proximi necessitate gravis urget obligatio succurrendi.
M) Vermeersch II. n. 96.
34) Enc. Quadr. an. 1. c. 194.
35) Vermeersch, ib. n. 97. Imo n. 99, 3 scalam tradit relativam ad reditus
superfluos et ad familiam alendam, cuius infimus et supremus gradus hic est:
si reditus absolute superflui sunt 25.000 (300.000), possessor sine familia tribuat:
20% (40%) — cum 3—4 liberis: 10% (20%) — cum 7—10 liberis: _5°/o (10°/o).
Cf. St Ignatius, Exerc. spir. Regulae in distribuendis eleemosynis servandae.
83 ) Leo XIII. Enc. Quod Apostolici, 28 dec. 1878 (D. 1852); similiter Enc.
Rerum, novarum, 15 mai 1891 (D. 1938 b) et Pius XI. Enc. Quadragesimo anno.
15 maii 1931 (D. 2257).

De caritate proximi

87

a. Quoad proximum in gravi necessitate constitutum obligatio gravis cum
5. Alphonse (n. 31) et plerisque aliis statuenda videtur: nam ex s. scriptura
multi excluduntur a regno coelorum ob solum defectum eleemosynae; atqui si
obligatio gravis ad rarum casum necessitatis extremae restringeretur, non possent
excludi multi. Insuper sanctis Patribus obligatio dandi eleemosynam est gravis,
id quod eorum testimonia passim apud auctores testantur; atqui incredibile est
illos textus solum de necessitate extrema intelligendos esse. Tandem conveniunt
auctores in statuenda gravi obligatione avertendi a proximo, si commode fieri
potest, grave malum e.g. extinguendi incendium domui appositum, reprimendi
gravem diffamationem; ergo etiam in hac re statuenda est gravis obligatio.
β. Si quis dives, qui possidet bona superflua, habet propositum nunquam dandi
eleemosynam nisi in extrema necessitate, per se hoc propositum est graviter
peccaminosum; in particularibus tamen casibus eiusmodi dives, qui pauperes
sine eleemosyna repellit, non facile graviter peccabit, tum ob difficultatem diiudicandi de superfluitate bonorum et de pauperum necessitate, tum ob praesump­
tionem, quod alii velint succurrere, tum quia forte alia via egentibus opem fert
e. g. praebendo eis occasionem labore aliquid lucrandi, denique quia grave in­
commodum ex largitione sibi timere potest

c. Utrum obligatio dandi eleemosynam in communi necessitate pro­
ximorum sit gravis vel levis, auctores disputant87) ; cum tamen non
certo probetur gravis, communiter levis statuitur.
Qui gravem obligationem cum S. Antonino88) negant, ita argumentantur: ubi
necessitas non est gravis neque obligatio subveniendi gravis esse potest.
Alii cum S. Thoma89) etiam ex solo titulo superfluitatis obligationem statuunt
ex bonis vere superfluis erogandi, ita ut gravitas obligationis ex abundantia de­
ducatur; sed ubi non est necessitas pauperum, talis erogatio non est eleemo­
syna, sed actus aliarum virtutum, ut beneficentiae, magnificentiae vel iustitiae
socialis, qua paratus est homo saltem per contractus varios communicandi aliis
aliquem usum*80); si autem necessitas ut titulus respicitur, ipse S. Thomas dicit:
iNon omnis necessitas ad praeceptum (grave) obligat, sed illa sola sine qua is
qui necessitatem patitur, sustentari non potest.c Quod non videtur communem
tantum necessitatem respicere.
Optime fortasse conciliantur sententiae dicendo gravitatem obligationis esse
correlativam utrique titulo: quo maior est superfluitas, eo minor sufficit necessi­
tas, quo minor superfluitas, eo maior necessitas requiritur ad gravem obligatio­
nem statuendam81).

Fingens se pauperem non fit dominus eleemosynae: nam largitio
eleemosynae essentialiter est donatio, cuius causa motiva est egestas
accipientis; facta ergo pauperi ficto est donatio, cuius causa motiva
deficit, et proinde donatio invalida. Quocirca accipiens tenetur eam
restituere domino vel pauperibus ex voluntate domini rationabiliter
praesumpta.
87 ) Cf. S. Alphons. II, 32.
88) Summa theol. p. 2. tit. 1. c. 24 § 5.
80) II. II. q. 32. a. 5. et q. 118. a. 4. ad 2.
80) Enc. Quadr. an. 1. q. c. 194; cf. Bouvier, Le précepte de l’aumône chez.
S Thomas. (Montreal 1935).
81) Cf. Léo Xlll. Enc. Graves de communi 18. ian. 1901. (Ed. Herder V, p. 23).

88

De praeceptis caritatis

Attamen eleemosynae, quae sunt minimi valons, ex praesumpta largientium
voluntate non debent eis necessario restitui: recte enim supponitur primarium
motivum donationis in eiusmodi eleemosynis non tam fuisse egestatem pauperis,
quam amorem Dei et proximi.

95. De cura pauperibus impendenda (Armenpflege). 1. In prae­
senti rerum ordine discrimen inter divites et pauperes, utpote ex natu­
rali diversitate virium animae et corporis atque ex diversa cura virtutis
Christianae ortum, nunquam eliminabitur: Pauperes enim semper ha­
betis vobiscum*2). Ad emolliendum hocce discrimen atque ad concilian­
dos pauperes cum divitibus plurimum confert praeceptum eleemosy­
nae et, quae ex eo ortum habet, cura pauperibus per opera misericor­
diae impendenda, dummodo apte exerceatur. Ut finem hunc assequa­
tur eleemosyna, imprimis sponte, non coacte et deinde ita tribui debet,
ut miseriae spirituali consulatur, dum miseria corporalis arcetur. Cum
enim paupertas ex vitiis saepe oriatur, eleemosyna una cum egestate
etiam moralibus defectibus mederi debet. Quodsi quis sine culpa eget,,
eleemosyna collata pauperem sua sorte contentum reddat.
2. Pauperes dicuntur, qui media sustentandi vitam nec ipsi habent
nec proprio labore sibi comparare possunt.
E numero pauperum excludendi non sunt, qui propria culpa in statum pauper­
tatis devenerunt, dummodo vitae necessaria sibi comparare non possint; pau­
peres vero non censentur ii, quibus vitae necessaria desunt ob eorum pigritiam
taediumque laboris: de his sunt verba Apostoli: Si quis non vult operari, nec
manducet*3).

3. Cura pauperum primo loco commissa est privatis hominibus et ecclesiae94).
Subventionem pauperum bonum commune quidem exigit, sed non omne id,
quod ad bonum commune necessarium vel utile est, potestas publica curare de­
bet, si in communitate alii adsunt, quibus illius cura commissa est, qui proinde
melius atque efficacius bono necessario providere possunt.

Praeceptum enim dilectionis proximi (Mandavit unicuique de proximo suo)
imprimis id exigit, ut egenti succurramus, quod Christus Dominus eo efficaciter
commendavit, quod docuit sibi factum esse, quod quis *minimis< fecerit. Eccle­
sia Christi praecepta verbo et exemplo docet fideles eosque spiritu caritatis et
humilitatis imbuit, quo opera misericordiae pauperibus exhibeantur.
Ideo Pius IX. >impium< vocat propositum auferendi »civibus et Ecclesiae fa­
cultatem* colligendi et distribuendi eleemosynas05).

4. Cum adiuncta temporis ea sint, ut nec privati nec ecclesia pau­
peribus sufficienter providere possint, etiam potestas publica eorum
curam in se suscipere et tum privatorum tum ecclesiae provisionesp au perum iuvare debet
®2)
M)
94 )
9a)

Ioan. 12, 8.
2. Thess. 3, 10.
IV. Liese in Lex. f. Theol. u. K. (1930) s. v. Armenpflege.
Enc. Quanta cura, 8 dec. 1864 (D. 1693).

De cantate proximi

89

5. Cura pauperum ergo vel est privala vel publica; publica vel est
ecclesiastica vel civilis. In praesenti rerum ordine cura pauperum ad
munia civitatis pertinet; attamen cura privata et ecclesiastica nullo
unquam tempore cessare poterunt. Etenim cura pauperum civilis ipsa
sola pauperum necessitatibus sufficienter occurrere nequit, sed neces­
sario indiget auxilio tum curae privatae tum praesertim curae eccle­
siasticae. Quam ob rem civitatis est ecclesiam in sublevandis pauperi­
bus iuvare, nullatenus vero integram pauperum curam sibi arrogare
potest. Cura pauperum civilis, prout ordinarie exercetur, compluribus
defectibus laborat, qui impediunt, quominus ipsa finem suum plene
assequatur. Et sane:
a. Singulorum oblationes non spontaneae sed coactae sunt. Inde fit
ut pro divitibus rationem tributi habeant, pauperes vero eas iure sibi
debitas existiment. Hinc in divitibus deficit Christiana misericordia
erga pauperes, in pauperibus animus gratitudinis erga benefactores
suos.
b. In distribuendis eleemosynis a. fere unice egestas temporalis
respicitur, defectus vero morales minus curantur; β. Christiana caritas
et misericordia negligitur, unde fit, ut pauperes non cessent invidere
divitibus s.ortemque suam aegre ferre.

6. Cum potestas publica tum in communitatibus (Gemeinden) tum
in civitate (Staat) media subveniendi pauperibus e tributis desumat,
quae a civibus sive in bonum commune universim sive in specie pro
pauperibus solvuntur, orta est quaestio, num solventes tributum (pau­
perum) obligationi suae dandi eleemosynam satisfaciant, a. Haec
tributa rationem verae eleemosynae habent: lex enim civilis, qua im­
ponuntur, divites civiliter obligare censetur ad implendam obligatio­
nem erga pauperes, quae eis ex lege naturae incumbit, b. Solutione
huius tributi certe minuitur obligatio dandi eleemosynam, quia minui­
tur necessitas pauperum, qui ex illis tributis iuvantur; obligatio tamen
penitus non cessat, sicut auxilio ex tributis percepto non extinguitur
pauperum necessitas. Tenentur ergo homines privati subvenire iis,
quos norunt esse in extrema vel in gravi necessitate96).

§ 3. De correptione fraterna.

>4. Notiones. Correptio fraterna proprie est admonitio proximi facta
a privato ad emendandum vel impediendum eius peccatum. Correptionis
motivum esse potest, vel ut proximus a malo spirituali liberetur (mise­
00) ]. M. Forstl, Das Alrnosen (Paderborn 1909); IV. Licse, Geschichte der
Caritas I. et II. (Freiburg/Br. 1922); L. Walker, Die Barmherzigkeit und das
Almosen (Freiburg/Br. 1946); G. Gundlach et G. Dumpelmann in Lex. f. Theol.
u. Kirche (1957) s. v. Almosen.

90

De praeceptis caritatis

ricordia), vel ne Deus summe bonus offendatur (caritas) ; eius finis
est bonum spirituale proximi, huius nempe correctio seu emendatio.
a. Correptio non debet necessario fieri verbis, sed aliis etiam m iis, qui apti
judicantur ad corrigendum proximum, fieri potest e. g. tristi vultu®7), sermonem
ad alia divertendo, subtrahendo auxilium temporale.

b. Correptio fraterna distinguenda est tum a correptione iudiciali, quae pro­
cedit a iudice, pro fine habet castigationem rei et pro motivo bonum commune,
tum a correptione paterna seu evangelica, quae intendit quidem emendationem,
sed fit a patre vel superiore; econtra correptio fraterna etiam ab inferiore fieri
potest, a superiore autem fit non ut superior, sed ut persona privata est98).

95. De praecepto correptionis. 1. Exsistit obligatio correptionis
fraternae tum naturalis tum positiva divina: praeceptum enim naturale
caritatis nos obligat ad removendum a proximo malum, quo iam pre­
mitur vel quod ei proxime imminet. Praeceptum autem positivum s.
scriptura saepius inculcat, praesertim vero his verbis: Si peccaverit
in te frater tuus, vade et corripe eum inter te et ipsum solum; si te
audierit, lucratus eris fratrem tuumw). Corripe amicum... Corripe
proximum100).
a. Haec obligatio omnibus quidem, etiam subditis incumbit, qui ad eam facien­
dam idonei sunt, quia praeceptum caritatis universale est, sed non omnibus
aequali modo: gravius enim superiores obligantur, qui ex pietate vel ex officio
bonum spirituale subditorum suorum procurare debent. Hinc si superior (item
si alius aptior) correcturus speratur, cessat aliorum obligatio; quod si alii officio
suo desint, quilibet aptus ad correptionem faciendam tenetur.
b. Superiores (episcopi, praelati, parochi, parentes, domini, magistratus etc.)
peccata subditorum suorum tum publica tum occulta etiam cum magno suo in­
commodo emendare et impedire tenentur, quia eorum obligatio non solum ex
caritate, sed etiam ex iustitia vel pietate procedit. Ex eadem ratione superiores
peccata subditorum non solum corrigere èt impedire, sed in ea etiam inquirere
tenentur, i. e. in subditos universim et in personam particularem, si peculiaris
ratio ad id cogat, invigilare debent.

2, Praeceptum correptionis fraternae per se grave est: si enim in
gravi necessitate proximi corporali ei sub gravi succurrere tenemur
per eleemosynam, a fortiori ei subvenire tenemur in gravi necessitate
spirituali per correptionem fraternam, quae est eleemosyna spiritualis.

96. Condiciones requisitae. Ut hoc praeceptum sub gravi obii get,
hae quatuor condiciones requiruntur:
a. Ut adsit materia gravis.
Quodvis peccatum mortale proximi, quippe quod auferat eius vitam spiritualem,
censetur esse materia gravis, quae inducit obligationem gravem correptionis9
*

97 ) Eccl. 7, 4.
9S) De correptione iudiciali et auctoritativa agunt cn. 2307—2309.
") Matth. 18. 15.
10°) Eccli. 19, 13. 14.

De caritate proximi

91

fraternae; qui ergo per monitionem fraternam peccatum mortale proximi sine
ullo incommodo auferre vel impedire potest idque ex vano timore negligit, gra­
viter peccat.

b. Ut adsit spes emendationis: alias enim cessat finis correptionis,
qui est emendatio proximi, ideoque eius obligatio.
a. Ideo personae exiguae auctoritatis ab hac obligatione excusantur. In dubio,
an profutura sit, omittenda est monitio; quare etiam erga eos, quorum indoles
ignota est, prudentia suadet, ut potius omittatur, ne aegre eam ferentes peiores
fiant. Si maior fructus postea speratur, monitio differri potest, etsi interim pecca­
tum iteretur.
β. Etsi gravis obligatio cesset, ubi nulla spes fructus apparet, manet tamen
obligatio, et quidem eo maior, quo gravior est materia, de qua agitur, etsi spes
plus minusve probabilis tantum affulgeat Attamen non aequalis spes fructus
requiritur, ut superior et ut alius ad correptionem teneatur. Superior enim mo­
nere tenetur, etsi modica spes fructus exsistat, immo si ex omissa correptione
aliorum scandalum sequeretur, etiam ad monitionem relate ad corripiendum
inutilem tenetur.
γ. Licet peccator, praesertim si eodem vitio laboret, a quo corrigendus sit pro­
ximus, ad correptionem exequendam minus aptus appareat, non tamen ideo ab
obligatione eximitur, praesertim si sit superior: nam propter peccatum suum
nemo a lege naturali eximitur. Peccatoris correptio erit quidem minus efficax,
non tamen prorsus inutilis, si delinquentem non exprobando peccatum, sed illud
proponendo eumque monendo corrigat101).

c. Ut sine magno corripientis incommodo fieri possit, cum caritas
non obliget cum tanto onere.
Qui ergo ob nimiam verecundiam vel pusillanimitatem sine magna difficultate
induci non potest ad correptionem faciendam, a mortali certe excusatur, nisi sit
superior, qui ratione officii subditos corrigere tenetur. Pari modo timor, ne cor­
ripiendum offendat et offensum habeat, alium a monitione facienda excusat, sed
superiorem certe non excusat.

d. Ut vere adsit proximi necessitas spiritualis, quae adesse censetur,
si haec tria concurrunt:\«. si certo constat de peccato commisso aut
de voluntate illud committendi;*^. si correptio necessaria judicatur ad
emendationem delinquentis: si enim iam se emendavit aut mox se
emendaturum speratur, correptio superflua est;\y. ut non adsit alius
magis vel aeque idoneus, qui correpturus sit.
Si harum condicionum una vel altera deest, obligatio aut nulla erit aut levis
tantum; quare cum raro omnes concurrant, pnvati ad correptionem fraternam
(saltem sub gravi) raro obligantur, nisi forte relate ad personam, quacum valde
familiariter agunt. Scrupulosi autem ab hac obligatione omnino excusantur,
quippe qui ad hoc munus inepti sunt: tum quia propter animi perturbationem
discretione ad corrigendum tam necessaria carent, tum quia ad rationes excu­
santes attendere non valent102).
101) Cf. Castropalao tr. 6. disp. 3. punct. 7. η. 1 ss. Elbet-Bierbaum, Theol.
moral.2 (Paderbornae 1894) I. p. 2. n. 311.
102) Gury-Palmieri, Compendium theol. mor.13 (Prati 1898) n. 233.

92

De praeceptis caritatis

97. Ordo in correptione servandus. Si peccatum est occultum, in
correptione fraterna servandus est ordo a Christo Domino praescrip­
tus :\a. ut fiat secreto; et si monitio frustra adhibita fuerit^ b. ut fiat
coram uno vel altero teste privato; et si correptio privata frustra ad­
hibita fuerit,\c. ut fiat publice denuntiando rem superiori, primo qui­
dem ut patri, secundario etiam ut iudici103). Hoc praeceptum fundatur
in lege caritatis, quae postulat, tum ut proximus cum minimo suo in­
commodo emendetur, tum ut servetur fama proximi. Et quia caritas
per se sub gravi obligat, etiam haec praescriptio per se sub gravi ser­
vanda est.
ΙΐΖΊζΤΠΛι.

19C4

Casus excipiendi. Quandoque ordinem a Christo praescriptum prae-u.
termittere et peccatum statim denuntiare licet superiori tamquam patri, r
Denuntiatio duplex distinguitur, altera evangelicu, quae fit superiori tamquam
patri, ut paterno affectu reum corripiat ad eius emendationem; altera iudicialis,
quae fit superiori tamquam iudici, ut reum publice iudicet et puniat boni commu­
nis gratia. Si denuntiatio fit superiori mere ut patri, non potest ipse ut index
procedere.

Casus excipiendi sunt sequentes. Eorum omnium ratio interna haec
est, quod bonum per denuntiationem obtinendum praevaleat amissioni
famae denuntiandi apud superiorem.

a. Si delinquentis emendatio aliter obtineri non potest vel saltem
facilius et efficacius per superiorem obtinetur: nam emendatio proximi
praevalet eius famae apud superiorem.
In communitatibus religiosis raro fiet, ut delicta non possint statim denuntiari
superiori, tum quia superior aptior est ad correptionem faciendam, tum quia alias
timendum est, ne denuntiatio penitus omittatur, quando superiori facienda esset:
etenim si privata correptio, quae praecessit, ut plerumque fit, inefficax manet,
iam pauci adibunt superiorem timentes, ne delinquenti innotescat, qui eum denun­
tiaverit. Superior autem ex sola hac denuntiatione secreta non potest defectum
manifestare (e. g. in capitulo) nec procedere ad ordinarias poenas, sed subditum
secreto monere et opportunis mediis corrigere debet104).

b. Si peccatum vergit in damnum communitatis vel tertii: nam bo­
num commune praeferendum est famae hominis privati, et bonum
innocentis famae malefactoris. Quare si in communitatibus agitur de
delicto pernicioso i. e. de periculo pervertendi plures alios, res statim
deferenda est superiori.
Ergo tantum abest, ut denuntiatio superioribus facta in omni casu sit res igno­
miniosa, ut quandoque vel lege divina sub gravi sit praecepta. Unde resolvitur
quaestio, num alumni sub gravi teneantur denunliare occultos corruptores,
a. Si damnum commune timetur, ut complurium corruptio vel domus infamia,
denuntiare tenentur, etiam cum gravi incommodo: grave enim incommodum non
excusat, ubi de damno communi agitur, β. Quodsi non timetur nisi unius vel

103) Matth. 18, 15 ss.
,<M) Sporer-Bierbaum, I. tract. 3. n. 793.

De caritate proximi

93

alterius damnum, non tenentur cum gravi incommodo, quia caritas non obligat
cum gravi incommodo, ubi de damno privato agitur. Grave incommodum adesse
pôtest, si dendntians proprium scelus fateri débeat, vel si suspicionem delatoris
a'pud alios incurrat105).

c: Si peccatuin est publicum: nam in hoc casu corripiendus amisit
ius ad famam.
d. Si corripiendus iuri suo renuntiavit, id quod in nonnullis commu­
nitatibus religiosis obtinet.
Pro iis, qui in hac re iuri suo renuntiarunt, duo moneri debent: a. Si certo
constat, fratrem perfecte emendasse peccatum occultum neque timendum esse
periculum relapsus vel damni, non licet rem denuntiare superiori, nisi frater con­
sentiat: etsi enim in hoc casu non laederetur iustitia ob factam renuntiationem,
laederetur tamen caritas100), β. Si superior immediatus solus per se corrigere
potest delinquentem, ita ut periculum relapsus vel damni communis non sit ti­
mendum, non licet delictum manifestare mediato superiori.

Nota pro superiore, cui facta est denuntiatio. 1. Quid praestare de­
beat. »Priusquam ad correptionem procedat, debet a. delatoris inge­
nium attendere, num et quousque fide dignus sit; b. ipsum denuntia­
tum patienter audire: nam defensio unicuique iure naturali debita est;
c. cavere plerumque, ne denuntiatus delatorem suum agnoscere possit,
nisi necessitas aliud exposcat*.
2. Quid facere possit. »Correptionis causa poterit a. moderatas
poenitentias iniungere delinquenti, quae neque infamiam inducant ne­
que delictum manifestent, si grave est; b. subditum ab officio seu a
loco removere, si fieri possit sine infamia; c. delictum uni vel aliquibus
consultoribus manifestare, si necessarium iudicet ad remedium maiori
cum fructu ac securitate adhibendum; d. eum graviter reprehendere
coram duobus vel tribus testibus ad maiorem eius confusionem et com­
motionem; e. fidelem socium designare, qui sontis actiones exploret
et superiori deferat, si superior post correptionem factam vigilantiam
necessariam putet, quem ad finem poterit eidem socio aliquam suspi­
cionem indicare de fratre sibi commisso; et alia huiusmodi. Nulla ho­
rum excedunt limites correptionis paternae* 107).

98. De obligatione monendi proximum ex ignorantia invincibili
peccantem. 1. Stricta obligatio monendi proximum in homine privato
non exsistit, sive contra legem naturae sive contra legem positivam
peccat, quia praeceptum monitionis seu correptionis solum est de peccato (formali) proximi, quod ei damnum affert.
10δ) Cf. Génicot 1. n. 221.
Ύχ
Cuw - Avi
t?
10°) Ballerinl-Patmieri Π. n. 234.
j
j
107) Cf. Aertnys-Damen I. p. 259, qui ex compluribus auctoribus haec compo­
suit.

94

De praeceptis caritatis

5. Alphonsus (η. 36.) cum multis aliis docet monendum esse, qui ignoranter
violat legem naturae, quia rem intrinsecus malam facit; immo complures eum
quoque monendum esse existimant, qui ex ignorantia iuris divini peccat108);
concedunt autem eum moneri non debere, qui contra legem humanam peccat,
ut si quis ex ignorantia violat abstinentiam. — Verum hanc obligationem non
inducit caritas proximi, quippe qui nullum damnum subeat, sed reverentia legi,
quae materialiter violatur, debita; haec autem non inducit tantam obligationem.

2. Superior autem ignorantis hunc in omnibus casibus etiam in iis,
quae solum ex praecepto mala sunt, monere seu instruere tenetur: ipsi
enim incumbit obligatio monendi et docendi subditos suos.

3. Quilibet sive superior sive privatus ignorantem monere atque in­
struere debet in sequentibus casibus :\g. si peccatum materiale pro­
ximi nocet ipsi delinquenti, ut si pravum habitum inducit Jxô^si nocet
alteri, ut si rem alienam retineat; \C si praebet scandalum, ut si sacer­
dos inscius domum meretriciam ingrediatur;vif_si inhonorat Deum, ut
si quis proferat verba blasphema, quorum sensum ignorat: in his enim
casibus cavendum est damnum proximi vel iniuria Dei. Et superior
quidem errantem monere debet, etsi fructus non speretur, ubi ex ma­
teriali peccato subditi scandalum oritur; privatus autem solum si moni­
tionis fructus speretur.
§ 4. De cooperatione ad bonum.

99. Actiones quae dicuntur opera spiritualia misericordiae, conside­
rari etiam possunt sub ea ratione, qua sunt cooperatio ad bonum. Sicut
enim scandalo, inductione, cooperatione ad nocumentum spirituale con­
currimus, ita bono exemplo vitae, aptis verbis hortatoriis, scriptis uti­
libus, oratione, concursu ad alia opera salutifera, bonum spirituale
tum proximi, tum societatis domesticae et religiosae valde promovere
possumus. Immo, talia opera a SS. Pontifice Pio XI. in documentis de
^Actione Catholicae non raro dicuntur esse necessaria, pertinere ad
ipsa officia vitae Christianae fidelium, sicut pertinent pro clero ad
munia pastoralia. Et dicuntur necessaria, quamvis sint ardua et la­
boriosa109).
Quaerendum igitur est, unde proveniat et quo se extendat talis obli­
gatio apostolatus laicorum per cooperationem ad bonum spirituale pro­
ximi et ecclesiae exercendi. Rationes sunt:
1. Si praeceptum caritatis obligat ad bonum corporale et materiale
proximi promovendum (per eleemosynam latiore sensu), a fortiori
obligabit ad bonum spirituale propter eminentiam horum bonorum
super corporalia. Proinde haec obligatio erit in genere gravis, saltem
ubi necessitas gravis adest ex parte proximi, et (loco bonorum superloe) Cf. Lacroix I. 2. n. 214. Castropalao I. tract. 6. disp. 3. punct. 4.
><*) A. A. S. XIV. 1922, 693. XIX. 1927, 45. XX. 1928, 385.

fluitate) possibilitas ex parte fidelium. Atqui teste ipso SS. Pontifice
adest necessitas gravis tum fidelium, tum totius ecclesiae. Possibilitas
vero, per exemplum et alia dicta opera influxum exercendi favorabilem
saluti fidelium et aedificationi corporis Christi, adest certo in iis, qui
eminent super alios sive scientia et cultura, sive statu; sed etiam in
aequalibus; dicit enim SS. Pontifex110) primos et proximos opificum
apostolos opifices esse oportere, apostoli vero inter artificii commercii­
que asseclas ex iisdem hominibus esse debent.
2. Si praeceptum caritatis magis obligat inter carnaliter coniunctos
quoad bona corporalia et inter civiliter coniunctos quoad bona civilia,
idem dicendum erit quoad spiritualiter coniunctos quoad bona spiri­
tualia (n. 80). Sunt autem secundum S. Paulum111) membra corporis
Christi inter se et totum corpus ita coniuncta, ut, dum suas proprias
functiones exercent, simul necessario aliis prosint et cooperentur ad
aedificationem totius corporis. Quae necessitas in corpore mystico erit
obligatio moralis.

3. Insuper fideles ad talem apostolatum consecrantur per characte­
rem confirmationis et specialibus gratiis instruuntur.
Talia opera, iam ex obiecto bona, accipient novam bonitatem caritatis tum ex
circumstantiis, eo quod publice, constanter, fortiter et hilariter exercentur et ita
in alios movendos influunt, tum ex fine, si salus aeterna proximorum intenditur.
Quodsi haec intentio esset: pietas in ecclesiam vel propagatio fidei, etiam has
specificas bonitates induunt.

Inculcanda est ergo haec caritas socialis spiritualis fidelium mentibus,
ut totis viribus se dent apostolatui laicali in Actione Catholica.

Articulus sextus.
De peccatis contra caritatem proximi.
Quae sint haec peccata. Peccata contra caritatem proximi alia sunt
peccata omissionis, scilicet omissio dilectionis sive internae sive ex­
ternae, quando haec praecepta est, ut omissio debitae eleemosynae et
correptionis fraternae; alia sunt peccata commissionis, quae positivis
actibus caritati proximi contrariis committuntur. Haec vel opponuntur
caritati internae: odium, vel caritati externae: scandalum, inductio,
cooperatio.
§ 1. De odio.
100. Quantum peccatum sit. 1. Odium abominationis, quod refer­
tur ad qualitatem proximi, a. licitum est, si qualitas absolute mala est;
b. licitum est, si actio relative mala est, quatenus mihi vel aliis nocet,
no) A. A.S. XXIII. 1931, 226.
111 ) Ephes.‘4, 16. 1. Cor. 12, 12.

96

De praeceptis caritatis

nisi abominatio maior sit, quam actio mala meretur; c. peccatum est,
idque per se mortale, si qualitas simpliciter bona est (pietas, zelus)112).
2. Odium abominationis, quod refertur ad ipsam personam, proximi,
ex genere suo mortale peccatum est, utpote contrarium praecepto cari­
tatis, quo proximum diligere tenemur; attamen ex levitate materiae
veniale esse potest.
Simplex displicentia vel aversio personae, si ei malum non optetur, plerumque
veniale peccatum est; ad grave tamen peccatum excrescit, si quis personam
proximi penitus aversatur ut amore prorsus indignam, quae nullum amorem
mereatur.

3. Odium inimicitiae, quod proprie peccatum odii est, ex genere suo
mortale est, tum quia adversatur praecepto caritatis, quod sub gravi
obligat, tum quia odium in proximum expresse damnatur tamquam
peccatum grave: Omnis, qui odit fratrem suum, homicida est*13).

s u I
I

Qui ex levi displicentia personae proximi exiguum malum optat, ob parvita­
tem materiae leve peccatum committit. — Qui altèri deliberate grave malum
exoptat ex displicentia personae aut quia ei malum est, graviter peccat contra
caritatem odio inimicitiae. — Item qui deliberate gaudet de magno malo alterius,
quia ipsius malum est, odio inimicitiae graviter peccat contra caritatem. — Item
qui deliberate tristatur de bono proximi, quia eius bonum est, odio inimicitiae
graviter peccat. At malum alteri optare et de eo gaudere,-non quatenus ei malum
est, sed quatenus ipsi vel aliis bonum est, servato ordine caritatis, licitum est114).
Nota. Qui de odio se accusant non statim arguendi sunt peccati, praesertim
peccati mortalis. Saepe enim, quod odium dicunt, non est aliud quam naturalis
quaedam antipathia seu animi aversio orta ex diversitate indolis, quae aversio
utpote involuntaria non est peccatum; vel est abominatio qualitatis seu actionis
malae, quae iure merito displicet; vel tandem desiderium mali ex honesto fine
est, quod pariter peccatum non est; sed periculosa haec sunt, quia facile transire
possunt in abominationem et malevolentiam adversus personam. Etenim si
motus aversionis et antipathiae naturalis non reprimantur, facile a voluntate
approbantur et sic in actus odii degenerant.

1

101. De maledictione. Maledictio est vocalis imprecatio mali; maledictio itaque est peccatum externum, quod ex odio vel ira procedit115).
1. Maledictio est peccatum ex genere suo grave, quia opponitur
praecepto caritatis, quod sub gravi obligat; qui ergo proximo ex odio
inimicitiae grave malum serio et deliberate imprecatur, grave pecca­
tum committit.
2. In concreto tamen maledictiones saepe a mortali excusantur ex
defectu triplicis condicionis, quae requiritur, ut maledictio sit mortalis:
>*«) Cf. Luc. 14, 25. 1 Cor. 5, 3 s.
113) 1. loan. 3, 15.
114) Cf. De principiis, n. 333.
ηδ) Si mali imprecatio ex licito odio abominationis procedit, potest esse licita
(scandalo et contumelia evitatis), uti probatur exemplis S. Scripturae, imprimis
psalmis imprecatoriis (cf. Ps. 58).

De caritate proximi

97

a. propter inadvertentiam ad gravitatem rei, ut saepe contingit in vehe­
menti ira; b. propter defectum consensus, quia non serio et cum vo­
luntate, ut eveniant, proferuntur, sed solum aut ad significandam in­
dignationem aut ad terrorem aliis (filiis, subditis) incutiendum;
c. propter levitatem mali, quod quis alteri imprecatur.

3. Maledictio, quae fit praesenti, saepe etiam rationem contumeliae
habet, quia non solum caritatem, sed etiam honorem alteri debitum
laedit. Hinc fieri potest, ut graves maledictiones, quae veniales tantum
sunt, quia non serio dicuntur, ratione contumeliae fiant graves, ut si
subditus superiori vel filius patri in faciem malediceret.

§ 2. De scandalo.

102. Definitio. Scandalum a s. Thoma definitur: dictum vel factuyn
minus rectum praebens alteri occasionem ruinae spiritualis116).
a. A scandalo proprie et stricte tali, quod exhibet data definitio, distinguen­
dum est scandalum latiore et improprio sensu acceptum, quo frequenter signi­
ficatur admiratio vel rumor in populo excitatus ob insolitam actionem, quin ta­
men quispiam ad peccatum incitetur.

b. Dictum vel factum: quibus verbis non solum actio externa positiva, sed
etiam omissio externa intellegi debet, cum etiam omissio praecepti aliis occasio
peccandi esse possit. Minus rectum, quod scilicet malum est vel saltem speciem
mali habet, ut cum die prohibito is coram aliis carnes comedit, qui dispensatus
est. Si actio in se bona vel indifferens, quae speciem mali non habet, alteri
ansa peccandi est, non actio, sed potius mala peccantis dispositio, scilicet fra­
gilitas vel malitia, occasio peccati est, et dicitur scandalum acceptum.
c. Praebens alteri occasionem, quod scilicet sua praesentia, quin ex natura
sua in eius voluntatem influxum exerceat, proximo ansam praebet ad peccatum
se determinandi: peccatum ipsum totum est ab alterius voluntate libere ad ac­
tum peccaminosum se determinante ad eum modum, quo fructus maturi ex ar­
bore pendentes sola sua praesentia occasionem praebent ad furtum committen­
dum. De ratione igitur scandali est* ut proximo, cuius voluntas ad peccandum
nondum est determinata, sua exsistentia (malo exemplo) ansam vel tentationem
praebeat ad peccandum.

d. Ruinae spiritualis: ad verum scandalum non requiritur, ut peccatum pro­
ximi reipsa sequatur, sed sufficit, ut ex actione posita consideratis adiunctis se­
qui possit et forte secuturum praevideatur. At nihil refert, utrum proximus ad
idem an ad peccatum prorsus diversum inducatur. Peccatum coram aliis com­
missum habet rationem scandali, si illi, coram quibus peccatum committitur,
exinde praevidentur trahendi ad peccatum, quod alias non commisissent; at
non habet rationem scandali, si illi, coram quibus peccatum committitur, aut ad
peccandum iam determinati, aut ita in probitate firmati sunt, ut non sit timen­
dum peccatum. Qui suo exemplo aliis ansam praebet omittendi rem quidem
bonam, sed non praeceptam e. g. orationem ante vel post mensam, pariter non
committit peccatum scandali, quia non allicit ad peccandum.

7 NoIdin, Vol II. de praeceptis.

98
*

De praeceptis caritatis

103. Divisio scandali/P) Scandalum dividitur in activum et passivum; activum dicitur actio, quae proximo praebet occasionem pec­
candi, et passivum dicitur ipsum peccatum, ad quod coni mit ten dum
proximo praebetur occasio.
a. Definitio initio posita soli scandalo activo convenit. Scandalum passivum
solet dici peccatum occasionatum.
b. Scandalum activum et passivum non semper invicem connectuntur: potest
enim haberi activum, quin sequatur passivum, quod secuturum putabatur; et
potest haberi passivum, quin praecedat activum, id quod ex definitione scandali
pharisaici patet.

(T) Scandalum activum dividitur xin directum et ^indirectum, prout
peccatum alterius intenditur aut non intenditur, sed solum praevidetur;
I scandalum directum iterum dividitur in diabolicum, quando peccatum
alterius intenditur, quia offensa Dei vel ruina spiritualis proximi est,
et irt^impliciter directum, quando peccatum proximi intenditur ob alium
finem, e. g. quia utilitatem vel delectationem scandalizanti affert.
^Scandalum passivum duplex est\datum, quando oritur ex actione,
quae natura sua proximo praebere potest ansam peccandi acceptum,
quando peccatum oritur quidem occasione actionis alterius, quae ta­
men non natura sua, sed solum ob malam dispositionem scandalizati
ansam peccandi praebet. Quod si accidit ex scandalizati ignorantia
vel infirmitate tantum, dicitur scandalum pusillorum, nt si juvenis ex
honesto ornatu mulieris ansam sumit peccandi; \si autem accidit ex
mera malitia alterius, dicitur scandalum pharisaicum, ut si pater ex
exercitiis pietatis filiae suae ansam sumit blasphemandi.
Cum haec divisio non ab omnibus eodem modo accipiatur, attendendum est
ad sensum, quem singuli auctores hisce terminis subiciunt.

104. Malitia scandali. 1. Scandalum activum est peccatum ex ge­
nere suo grave contra praeceptum caritatis. Ideo Christus Dominus:
Qui scandalizaverit unum de pusillis istis, qui in me credunt, expedit
ei etc. Vae homini illi, per quem scandalum venit117). Et sane si caritas
obligat ad proximum corrigendum et ad impediendum, ne cadat, multo
magis obligat ad eum ad peccatum pravo exemplo non incitandum118).
a. Peccatum scandali ordinarie erit grave vel leve, prout occasionem praebet
graviter vel leviter peccandi; eqp gravitas scandali ordinarie desumenda est ex
gravitate peccati, ad quod alter incitatur, non ex gravitate actionis, qua alter ad
peccandum incitatur; quare fieri potest, ut quis per mortale peccatum solum leve
scandalum, econtra per veniale peccatum, quin etiam per actum ex se indifferen­
tem grave scandalum praebeat, qui e. g. dignitate et existimatione praecellit,
117) Matth. 18, 6. 7. Cf. 1. Cor. 8, 9ss.
118) Unde Innocentius XI. damnavit prop. 10: »S/ propriis defectibus scanda­
lizet, non est necessarium reflectere, dummodo non adsit voluntas scandalizandi:
et ad proprios defectus non posse reflectere, gratia Dei este (D. 1230).

De caritate proximi

99

facile grave scandalum praebet, ut si sacerdos ancillam populo suspectam apud
se retineat. Ordinarie, quia excipiendum est scandalum (acceptum), quod fere
ex malitia vel nimia infirmitate oritur.
b. Ideo tum parentes et superiores, tum etiam clerici, sacerdotes, religiosi
sedulo cavere sibi debent a quavis actione minus recta: illi quidem, quia liberi
et subditi semper propensi sunt ad parentum et superiorum mala exempla sec­
tanda, hi vero, quia facile ansam praebent, ut in aliis amor virtutis et pietatis
minuatur, ut alii male de clericis et religiosis iudicent et loquantur, religionem
eiusque exercitia contemnant.
c. Qui homini valde prono in gravia peccata committenda levem tantum occa­
sionem praebet mortaliter peccandi, gravi scandalo non peccat, quia grave illius
peccatum magis ex eius malitia et prava consuetudine quam ex levi occasione
oritur. Ideo pueri, qui sciunt parentes ex levibus quibusque inoboedientiis ansam
sumere graviter blasphemandi ac maledicendi, graviter non peccant; nec puellae,
quae vanis suis levitatibus iuvenibus ansam praebent graviter peccandi119).

2. Scandalum directum speciale peccatum est etiam contra illam vir­
tutem, ad quam laedendam proximus incitatur: quaelibet enim virtus
prohibet, tum ne ipsi illam violemus, tum ne velimus, ut ab aliis viole­
tur; per scandalum autem indirectum solum contra caritatem peccatur.
a. Quoad scandalum indirectum nonnulli affirmant duplex peccatum committi,
contra caritatem et contra illam virtutem, quae per scandalum passivum laedi­
tur; alii autem cum dc Lugo verius id negant aientes peccari quidem in hoc
casu contra caritatem, non autem contra illam quoque virtutem, ad quam vio­
landam alius indirecte incitatur: nam quaelibet virtus postulat Quidem, ne ipsa
violetur neve alius ad ipsam violandam directe excitetur, at non postulat, ut
eius violatio impediatur, id quod est caritatis120). Qui ergo exemplo suo inducit
alios ad furandum, peccat quidem contra caritatem, non autem contra iustitiam,
modo peccatum aliorum ne intenderit neve exhortatione, consilio vel mandato
usus sit.
b. Quare necesse non est in confessione speciem declarare peccati, quod alius
propter scandalum indirectum commisit, neque circumstantias peccantis (sacer­
dotis vel coniugati) sed sufficit dicere: fui alteri (aliis) occasio peccandi, vel
alteri (aliis) malo exemplo scandalo fui. Attamen qualitatem filii, parochiani, cui
scandalum dedit, indicari debet, quia his ex speciali titulo debet curam salutis.
Qui vero scandalum directum commisit, in confessione non satisfacit, si dicat
se scandalum dedisse vel alium incitasse ad peccatum, sed declarare etiam debet
speciem peccati, ad quod alium, pertraxit.
c. Scandalum diabolicum insuper specialem malitiam habet contra caritatem
Dei.
. i

105, Principia de permissione scandali passivi.
Scandalum activum vitandum esse ex praedictis patet, praesertim si
ipsa mea actio i am est peccaminosa; sed etiam si solam speciem mah
habeat, per se omittenda est, si omitti potest sine proportionate incom­
modo; quod ulterius explicatur n. 106.
,ie) Berardi, Praxis confessariorum8 (Faventiae 1898)
I. n. 232.
120) Cf. Lugo, De poenit. disp. 16 n. 157 ss.

I. n. 271 ss. Génicot

100

De praeceptis caritatis

(Î) Quamvis actio bona vel indifferens, quae ne speciem quidem mali
habet, proprie scandalum datum non sit, eam tamen ex caritate omittere debemus, ubi sine incommodo fieri potest, ut proximi peccatum
impediatur; ex quavis tamen causa, etsi non gravi, eam ponere licet.
a. Ergo etiam scandalum pusillorum vitari debet, si facile fieri potest\Sc and alum pharisaicum ordinarie quidem curandum non est; attamen sine ulla causa
non licet ponere actionem, ob quam alius, etsi ex mera malitia, peccaturus prae­
videtur, quia caritas postulat, ne sine ulla causa proximo exhibeamus occasionem
peccandi. Gravior causa requiritur, si multorum scandalum praevidetur.

b. Notandum est scandalum aliorum vitari posse actionem omittendo vel eam
in aliud tempus differendo vel eam occultando et, si actio aliquam mali speciem
prae se fert, proximum de actionis rectitudine admonendo (adesse e. g. causam
excusantem, dispensationem); si tamen facta admonitione nihilominus scanda­
lum perdurat, illud pharisaicum censeri debet.

/(Z) Licere aliquando actionem ponere, etsi peccatum proximi inde
secuturum praevideatur, constat ex noto principio: ubi ex actione bona
vel indifferenti sequitur duplex effectus, alter bonus (commodum scan­
dalizantis) et alter malus (peccatum proximi), hic ex causa iusta ne­
cessitatis vel utilitatis permitti potest.

106. Regulae de permissione scandali121). Ut haec principia secu­
rius applicentur, sequentes regulae notandae sunt, in quibus tamen
scandalum pharisaicum non attenditur.
1. Opera praecerpta lege naturae negativa, immo etiam affirmativa
in iis circumstantiis, in quibus lex vere urget, propter scandalum nun­
quam omittere licet.
C* Λ>_γι. Γ* ·— ‘J* *
kx. V
.
Ratio est, quia haec nunquam sine peccato omitti possunt: ideo nunquam
licet mentiri vel peierare ad evitandum scandalum; nec licet omittere professio­
nem fidei, ubi praecepta est, ad impediendum peccatum tyranni, vel susceptio­
nem baptismi propter scandalum parentum.

2. Opera praecepta lege positiva sive divina sive ‘humana propter
scandalum omitti possunt, sed non debent, nisi forte una alterave vice.
a. Ratio pruni est, quià concurrentibus duobus praeceptis, quae simul servari
non possunt, praevalet praeceptum naturale vitandi scandalum. Hinc potest pa­
rochus die festo non ieiunus celebrare ad-A-itandum'-s^andahrnv poptdf,-quod
h. Quoad secundum notandum: una alterave vice, i. e. si periculum scandali
mox ablatum iri praevidetur, haec praecepta omittenda esse a plerisque affir­
matur, quia praeceptum naturale praeferendum est positivo, et quia omissio non
affert magnum incommodum; id autem saepius seu ad longum tempus fieri de­
bere omnes negant, quia hoc nimis grave esset. Ideo dicunt debere virginem,
quae sciat iuvenem ex suo aspectu scandalizari, una alterave vice omisso sacro
domi manere; et pari modo uxorem debere omittere sacrum vel ieiunium, si
sciat maritum ex observatione praeceptorum blasphemandi occasionem sumere:
m) Cf. Renter Theologia moralis II tr. 1. n. 137. Lehmkuhl 1 rt. 794.

De caritate proximi

101

ât certe non tenentur ipsae ad longum tempus haec praecepta omittere, quia
nimis onerosum hoc esset. Sed cum sententia ad breve tempus eas obligans
certa non sit, practice ad omittendam rem praeceptam obligari non possunt.
c. Notandum est id solum valere, si quis sciat determinatam personam ex sua
actione scandalum sumere: ex timore enim, ne actio alicui indeterminato sit
scandalo, non debet omitti, quia obligatio etiam hoc periculum praecavendi nimis
gravis et molesta esset.

3. Opera non praecepta sive bona sive indifferentia tenemur omittere
ad evitandum scandalum, si sine gravi incommodo fieri potest, cum
gravi autem incommodo non tenemur.
Ideo si mulier sciret se determinato viro ansam esse peccandi, teneretur eius
conspectum, si facile posset, fugere e. g. incedendo per aliam viam, non acce­
dendo ad fenestram; ad longum tempus autem id facere non teneretur, quia
nimis durum ipsi esset sua libertate diu privari. Non tenetur ad praecavendum
scandalum a publica deambulatione abstinere, quia nimis onerosum censetur.

4, Bona temporalia ad evitandum scandalum dimitti debent, si sunt
levioris momenti; si autem sunt maioris momenti, necessario dimitti
non debent. Ratio est, quia bonum spirituale aliorum proprio bono
temporali non solum praeferri potest, sed, ubi facile fieri potest, prae­
ferri etiam debet; cum gravi autem incommodo caritas non obligat.
Hinc nemo tenetur plus solvere operario, quem praevidet blasphematurum:
hoc enim incommodum, licet in se leve, fit tamen grave, quia saepe occurrere
potest, et quia homines impii exinde fierent audaciores. — Parochi non tenentur,
immo nec possunt omittere ea, quae ad bona ecclesiastica conservanda neces­
saria sunt e. g. lites, exactiones iurium stolae ad evitanda scandala inde oritura;
tenentur autem apta monitione scandalum impedire e. g. exponendo rationem
exactionis.

,

Quaestiones particulares de scandalo.
107. De ornatu mulierum, a. Praeprimis attendendum est ad inten­
tionem, qua mulier se ornat: id enim fieri potest, ut decentiam status
iuxta morem patriae servet, ut viro placeat, ut sponsum inveniat, ut
defectus corporis celet, et hae quidem intentiones licitae sunt; deinde
rd fieri potest ex levitate vel vanitate ad pulchritudinem ostendendam,
et istae intentiones leviter peccaminosae sunt; tandem id fieri potest
ad virorum concupiscentiam et impurum amorem provocandum, et haec
intentio grave peccatum est.

f

5*\ ErS° faciem linire fuco ac pigmentis erit mortale, si fiat ad lasciviam, veniale,
/
si solum ad fingendam pulchritudinem, nullum, si fiat ad occultandum aliquem
defectum.

h. Quod ornatum ipsum aittinet, honestus et statui iuxta morem
patriae conveniens licitus et mulieribus permittendus est; ergo non
tenentur dimittere ornatum decentem et honestum, licet alii, etsi deter­
minati, inde ad concupiscentiam allidantur : nam a vestimentis et orna­
mentis modestis, quae sunt iuxta consuetudinem patriae, abstinere ni­

102

Dc praeceptis caritatis

mium onus esset, quod caritas ad impediendum alterius peccatum non
exigit.
c. Ornatus immodestus et graviter peccaminosus semper grave scan­
dalum est, quia alios graviter et proxime ad libidinem provocat122).
Ubi de ornatu muliebri inhonesto loquuntur auctores, potissimum denudatio­
nem pectoris prae oculis habent. Nunc temporis attendi debent etiam vestes
nimis breves vel tenues vel nimis arctae ita ut sexuales differentias nimis extol­
lant; a fortiori vestes nimis paucae. Dupliciter talia scandalum provocant:
a. libidinem excitando; b. defectum pudoris vel quandam audaciam prodendo.
Quinam ex his defectibus graviter inhonesti sint, multum a consuetudine de­
pendet: assueta enim minus alliciunt; hinc fieri potest, ut ornatus, qui in uno
loco grave scandalum non est, in altero occasionem praebeat graviter peccandi.
Sunt autem inter hos usus se vestiendi, qui ubique inhonesti sunt. Ideo graviter
peccant, qui tales usus introducunt; sed etiam qui se mere accommodant graviter
inculpandi sunt, quia augent communem indecentiam. Etiam conficientes talia
vestimenta cooperationem praestant per se illicitam.
Mulieres autem Christianae non solum ad vitandum scandalum quodvis hor­
tandae sunt, sed etiam, ut collaborent ad usus tales eliminandos, quo facto
scandala multorum praecavebunt, publicam honestatem promovebunt et pro. priam libertatem vindicabunt.

d. Ornatus superfluus et venialiter peccaminosus e. g. denudatio
pectoris non graviter inhonesta, grave scandalum non est, quia leviter
et remote tantum ad peccatum allicit; quam ob rem sub gravi ab eius­
modi ornatu abstinere mulieres non tenentur. Si tamen mulieri constet
de gravi periculo labendi alicuius viri determinati, quod pericujum post
breve tempus cessabit, sub gravi tenetur pro eo tempore ab eiusmodi
ornatu abstinere123).
Mulier, quae sine iusta causa utitur veste virili, aut vir, qui utitur veste mu­
liebri, leve peccatum committit, quia hoc per se leve periculum libidinis et leve
scandalum inducit; patet autem grave peccatum committi, ubi periculum pro­
prium vel alienum est grave; a fortiori, si mala intentione fiat. Si haec mutatio
vestis cx iusta causa fiat e. g. ad se occultandum, ad honestam recreationem etc.,
nullum peccatum est124).

108. De picturis et statuis obscoenis. Obscoenae seu impudicae
dicuntur picturae et statuae, quae communiter ad libidinem excitant;
id autem fieri potest aut propter seen am·, quam exhibent, aut propter
nuditatem personarum, quae repraesentantur. Quare obscoenae sunt,
tum quae actionem plus minusve turpem repraesentant, tum quae par­
tes corporis proxime excitantes aspectui exhibent; quae vero tectis his
alias detectas habent, obscoenae non censentur, neque effigies infan­
tium, etsi prorsus detectae, obscoenae sunt, quia minus excitant. Ita­
que grave scandalum committunt:
122) S. Alphonsus n. 55. Qualis ornatus dicendus sit graviter immodestus, ex
iis diiudicari debet, quae De castitate n. 51. 57. dicuntur.
123) Cf. Lessius, De iustitia etc. I. 4. c. 4. n. 112ss.
124) Cf. s. Alphonsus n. 52.

De caritate proximi

103

a. Qui imagines vel statuas notabiliter obscoenas effingunt excepto
tamen casu, quo id ex iusta causa fiat, ut si aliquid eiusmodi pingen­
dum vel fingendum sit ad scientiam anatomicam docendam.
b. Qui eiusmodi imagines et statuas in suis officinis vel in domibus
et hortis vel etiam in museis et pinacothecis, ad quae omnes accedere
possunt, publice exponunt.
c. Qui imagines et statuas etiam non graviter obscoenas in publicis
plateis exponunt: has enim omnes vident, immo non videre vix pos­
sunt; attenta autem hominum communi fragilitate semper complures
erunt, qui ex eiusmodi rebus grave scandalum sumunt, etsi non sint
graviter obscoenae.
d. Nullatenus concedi potest, quod dicitur, opera artis, etsi in se
inhonesta, non esse consideranda tamquam occasionem peccandi, sed
unumquemque ea aspicere eorumque artificio licite frui posse. Omissa
enim quaestione, num repraesentationes obscoenae vere dici mereantur
opera artis, quatenus ipsae excitant libidinem, certe non cessant esse
occasiones peccati et proinde, quemadmodum sine restrictione com­
mendari non possunt, ita eorum aspectu licite frui non potest is, qui
aliam rationem excusantem non habet, nisi studium comparandi sibi
universalem, ut dicunt, culturam. Quibus addendum est opera artis
antiquae, etsi per se impudica, minus libidinem excitare quam opera
artis recentis. Ideo probandum est, quod habet Aertnys, simagines et
statuas impudicas, at eximiae artis, ab artificibus insignibus anterioris
aetatis confectas in aliqua aula (musei vel pinacothecae) seorsum ex­
poni posse ea lege, ut non omnibus pateat introitus, sed solis artis pe­
ritis maturae aetatis«12B).

109. De participatione in funeribus civilibus, a. Comitari funus de­
functi, qui e. g. ob suicidium vel cremationem cadaveris sepultura
ecclesiastica privatur, peccatum non est, quia interventus ut actio mere
civilis consideratur, quando funus sine-peculiari sollemnitate religiosa
vel civili instituitur.
b. Si funera cum peculiari solemnitate civili peraguntur, interventus
per se illicitus est, tum quia censetur favor praestitus vel personae vel
sectae impiae, quae eiusmodi funus exigit vel parat, tum quia gignit
scandalum.
Ubi ergo haec duplex ratio cessat, participatio in funere civili potest fieri
licita; cessat autem:
in locis, in quibus eiusmodi funera saepius iam habita
sunt et ideo minus attenduntur: in his enim adiunctis participatio censetur actus
mere civilis, praesertim pro iis, qui ratione cognationis vel amicitiae cum de­
functo arctius connectuntur; β. pro iis, qui morali necessitate funeri interesse
debent ut milites a ducibus coacti, baiuli feretri, qui alias officio privarentur,
125) Aertnys-Damen l.13 n. 391.

104

De praeceptis caritatis

subditi, qui a superioribus interesse iubentur: ubi enim moralis necessitas inter­
veniendi publice nota est aut facile cognosci potest, omnes intelligunt interven­
tum materialiter tantum fieri ad gravia damna evitanda.

c. Si funus civile ita institui'tur, ut francomurarii vel sectae neopaganae cum signis et vexillis suis interveniant et signa sectae suae fe­
retro apponant, assistentia inulto difficilius permitti potest: cum enim
eiusmodi funera rationem habeant sollemnitatis ab impia secta insti­
tutae, qui illis sine gravi necessitate interest, sectam approbare cen­
setur12®).
§ 3. De inductione.

110. Notio. Inductio seu seductio vel sollicitatio ad peccandum est
actio externa, quae ex natura sua (non ut mera occasio, nec solum ex
fine operantis) alium ad peccandum provocare apta est. Inductio variis actionibus fieri potest: verbis vel scripto, nutibus vel gestu.
1·
Inductio cum scandalo eo convenit, quod inductio et scandalum proximum ad
^^^^^•peccatum n()n(jum determinatum ad peccandum excitant. Differt autem a scandalo etiam directo, eo quod inductio ponit actionem (suasionem, consilium, exhortationem, imperium), cuius finis intrinsecus et operis est, voluntatem alterius
-u.
^ad peccatum determinare; scandalum e contra ponit actionem, quae sola sua
externa praesentia aliquam incitationem ad peccatum continet, non autem pec­
catum alterius tanquam finem operis comprehendit (malum exemplum); in scan­
dalo directo utique peccatum alterius intenditur, sed haec intentio non mutat
modum incitandi ipsius actionis externae, non efficit ut malum exemplum trans­
eat in exhortationem vel imperium. Ideo per inductionem contrahitur, per scan­
dalum directum autem non contrahitur obligatio restituendi.

111. Malitia inductionis. 1. Inductio est gravis vel levis prout pec­
catum, ad quod committendum alius provocatur, grave vel leve est,
misi habitualiter iam sit paratus ad peccatum data occasione comimiittendiim.
Qui alium invitat ad grave furtum secum committendum, grave seductionis
peccatum committit, si alius non solet furari; at seductione graviter non peccat,
si alium iam scit furtis esse assuetum.

2, Quodvis peccatum inductionis duplicem malitiam continet,\a\teram contra caritatem, quia proximo malum infert,\alteram contra vir­
tutem, ad quam laedendam alius provocatur, quia quodvis praeceptum
exigit, ne alius ad ipsius laesionem directe provocetur.
a. Ideo non satisfacit in confessione, qui de hoc peccato se accusat: alium ad
peccandum seduxi, sed insuper addere debet speciem peccati, ad quod alium
provocavit: alium ad furandum seduxi.
b. In peccatis tamen, quae natura sua complicem habent, ut fornicatio, adul­
terium, turpiloquium etc., non est necesse, ut circumstantia inductionis in con­
fessione declaretur, sed sufficit, ut dicatur e. g. adulterium commisi, turpia lo­
cutus sum: quia namque cum altero peccans e. g. fornicando cooperatione iam
1C6) Cf. Gënicot 1. n. 236. Berardi, Praxis confessariorum3 I. n. 333. Villada,
Casus consc.2 (Bruxellis 1885) II. p. 103 ss.

De caritate proximi

105

contra caritatem peccat, circumstantia inductionis, quae item contra caritatem
est et ad hoc peccatum cooperationis accedit, solum est circumstantia aggravans,
nisi alter dolo vel minis ad peccatum seducatur, id quod esset contra iustitiam.

112. Num liceat petere ap altero, quod ipse sine peccato non prae­
stabit. 1. Nunquam licitum est petere, quod alter sine peccato prae­
stare non potest e. g. petere, a notario vel custode, quod est contra
eius officium, talis enim petitio est vera inductio ad peccatum.
2. Si res, quae petitur, sine peccato praestari potest, exsistente gravi
causa licite peti potest, etsi alter eam sine peccato non praestabit e. g.
mutuum ab usurario, iuramentum a peieraturo, sacramentum a sacer­
dote exsistente in statu peccati: nam ex iusta causa licitum est permit­
tere alterius peccatum; peccat enim propria malitia. At sine iusta
causa id non licet, ut si res sine notabili incommodo aeque ab alio ha­
beri posset, qui eam sine peccato praestabit.

115. Num liceat suadere minus malum ad impediendum maius, ad
quod patrandum alter determinatus est e. g. ei, qui vult occidere ini­
micum, suadere, ut eum potius percutiat127).
1. Quando proximus a peccato, ad quod patrandum determinatus n
est, nulla ratione averti potest, licet ei ad impediendum maius malum
suadere minus i. e. eiusdem speciei, ad quod tamen committendum iam .
paratus est: non enim suadetur absolute malum, sed ei, qui omnino
iam facturus est malum, suadetur, ne faciat tantum malum, sed potius
eligat minus, quae quidem suasio bona est128).
a. Duplex ergo condicio requiritur, ut haec inductio licita sit: a. ut proximus
a maiore peccato non possit averti: etenim si peccatum prorsus impediri potest,
suasio minoris mali non est amplius bona; β. ut proximus ad patrandum pecca­
tum, quod suadetur, iam sit determinatus; atqui is solum ad committendum
peccatum iam determinatus dici potest, cui suadetur malum eiusdem speciei.
Ideo licet ei, qui paratus est Petro furari centum, suadere, ut eidem furetur
quinquaginta, et ei, qui paratus est occidere Petrum eo fine, ut ab eo furetur,
suadere, ut solum furetur.
b. Non dicitur actionem minus malam peccantis esse bonam: haec enim sem­
per manet mala; sed consilium suadentis in his adiunctis bonum est, quippe
quod, cum malum prorsus impediri nequeat, saltem in eius deminutionem tendit.

VV

_2. Non licet proximo suadere minus malum, ad quod committendum
nondum est determinatus: etenim qui alteri suadet malum, ad quod
committendum non est paratus, ipse causa est illius mali, quod pecca­
tum est, etsi ex bono fine agat.
kleo non licet ei, qui paratus est facere homicidium, suadere, ut potius faciat
adulterium; licet autem obiectum minoris mali ei proponere, quin tamen ad

Cf. Castropalao, Opus morale tr. 6. de carit, disp. 6. punct. 6.
l28) Cf. Gen. 37, 27.

106

De praeceptis caritatis

illud patrandum inducatur. S. Alphonsus, (n. 57) sententiam affirmantem dictt
probabiliorem128
129); et obiective quidem etiam haec suasio bona est, cum tendat
in mali imminutionem, at vero difficile intelligitur subjective minus malum ei
suaderi, cui suadetur peccatum diversae speciei. Et sane, si ei, qui determinatus
est ad homicidium patrandum, suadetur adulterium, inducitur ad novum pecca­
tum committendum, et sequens suasionem praeter peccatum internum homicidii
committit etiam peccatum adulterii.

3. Non solum minus malum suadere, sed ad minus malum actione
indifferenti etiam cooperari licet ad maius malum impediendum, quod
alias impediri non potest.
Ideo licet amicum, qui violandi ieiunii causa ad cauponam divertere cogitat,
domum secum abducere eique coenam ministrare. Licitum est latronem in aliena
re auferenda iuvare, si hac ratione a maiore damno vel a morte domino inferenda
impediri potest.
Ad quaestionem, num licitum sit latronem ad ebrietatem inducere atque ad
eam proposito vino cooperari, ut ab homicidio committendo retrahatur, dicen­
dum est: a. Non licet eum ad ebrietatem, ad quam committendam non est deter­
minatus, provocare, ne ad maius quidem malum impediendum, quiaenon est fa­
ciendum malum, ut eveniat bonum, b. Licet autem latroni vinum apponere, etsi
praevideatur inebriandus, quia hoc indifferens est, ebrietas autem ex iusta causa,
ad impediendum nempe homicidium, permitti potest.

114. An liceat non auferre vel etiam apponere occasionem peccandi,
etsi timeatur, immo praevideatur alterius peccatum, a. Licitum est
occasionem peccati, quae auferri posset, ex iusta causa non auferre,
quia ex sufficienti causa licitum est alterius peccatum permittere; atqui
sufficiens causa est unum peccatum admittere pro pluribus, quae
postea fierent et hac ratione impediuntur.
Ideo parentes et heri possunt permittere filiis et famulis occasionem furandi
ad eos corripiendos, si deliquerint, ut hoc modo emendentur. Custodes vinearum
et silvarum etc., possunt se abscondere, ut damnificantes deprehensi puniantur
et sic a furtis postea committendis absterreantur.

b. Si actio praebens occasionem peccandi bona est vel indifferens
et iusta causa subsistit, licitum est etiam occasionem, non vero proxi­
mam, apponere: nam qui occasionem apponit, non inducit ad peccan­
dum nec concurrit ad peccatum alterius, sed ex gravi causa illud per­
mittit, ut scilicet eius fidem exploratam habeat vel ut complura alia
peccata postea impediantur.
Ideo possunt parentes et heri pecuniam exponere vel arcam aperire ad ex­
periendam filiorum vel famulorum fidelitatem.

UL_De reparatione scandali et inductionis. 1. Obligatio, a. Exsisti
obligatio reparandi, quantum fieri potest, scandalum vel inductionem:
si enim quilibet ex caritate tenetur procurare emendationem peccantis,
128) Quidam ex illis auctoribus, quos sequitur S. Alphonsus, textum S. Augu­
stini (de conj. adult. II. cap. 15) extra contextum considerasse videntur.

De cantate proximi

107

a fortiori ad id tenetur, qui ipse per scandalum ve) inductionem auctor
fuit, cur alius peccaret.
b. Reparatio haec fieri debet ex caritate, sive per scandalum (e. g.
pravo exemplo) sive per inductionem (iussione, consilio, precibus)
alius ad peccatum inductus fuerit: nulla enim ipsi, utpote scienti et
volenti, facta est iniuria; ex iustitia tum solum fieri debet reparatio, si
quis alium medio iniusto (vi, dolo, metu) ad quodeumque peccatum
pertraxit, quia ei utpote invito illata est iniuria.
c. Scandalum publicum publice etiam reparari debet, tum ut ulterior
scandali influxus tollatur, tum ut omnes, quibus scandalum datum est.
moneantur de malo, quod passi sunt.
2. Quoad modum, reparationis ita distinguendum est:
a. Scandala ordinaria, quae nempe in solis peccatis coram aliis com­
missis consistunt, sive scandala privata sive publica sunt, implicite
reparare sufficit, nempe cessatione à scandalo, bono exemplo, sacra­
menti poenitentiae publica susceptione etc.
b. Scandala autem eo data, quod doctrinae falsae et perniciosae in
vulgus sparsae fuerint, vel eo, quod aliquis crimina graviore censura
digna commiserit (e. g. machinationem contra ecclesiam), explicite re­
parari debent falsas doctrinas revocando vel crimina publice dete­
stando.
Modus explicitae retractationis diversus esse potest: vel enim retractatio
scripto exarata per folia publica divulgatur, vel retractatio fit coram (duobus)
testibus rem postea divulgaturis, vel tandem retractatio fit coram parocho (confessario) postea divulgaturo poenitentem obligationibus suis satisfecisse.
Nota. Cum cessatio a scandalo eiusque reparatio sit obligatio conscientiae,
patet ad sacramenta ecclesiae eum (utpote indignum) admitti non posse, qui
huic obligationi, si gravis sit, nondum satisfecerit. Quin immo sacramenta ei
administrans, qui a praebendo scandalo non cessavit illudque non reparavit, ipse
peccatum scandali committit, quia fidelibus ansam praebet iudicandi sacramenta
administrari indignis actionesque scandalosas tacite approbari.

§ 4. De cooperatione130).

116. Notio. 1. Cooperatio latiore sensu accepta significat concur­
sum cum alio operante, strictiore autem sensu significat concursum
physicum ad pravam actionem alterius principaliter agentis.
Cooperatio latiore sensu accepta etiam scandalum et inductionem comprehen­
dit; si autem strictiore sensu accipitur, tum a scandalo tum ab inductione differt:
scandalum enim et inductio ad determinandum proximum, qui ad peccatum
nondum est determinatus vel ut occasio vel ut causa mora liter concurrunt,
cooperatio vero voluntatem ad peccandum determinatam in altero iam supp
etimque in perpetrando peccato externo actione physica adiuvât Fieri tamen
\ potest, ut cooperatio simul evadat scandalum, si ipsa nimirum proximi pravam
7 voluntatem augeat vel confirmet.
J/

//

jF

----------------------------------------

,3°) Cf. ZkTh 3 (1879) S. 511 ff.

108

De praeceptis caritatis

2. Hoc loco sermo est de cooperatione stricto sensu accepta, quae
semper positiva et physica est. Per hanc cooperationem aliquis proxi­
mum in peccato patrando adiuvat vel sola sua actione, ut is, quii furari
volenti humeros supponit, vel materiam administrando, ut is, qui se
inebriare volenti vinum subministrat. Cooperatio consideranda est
prout adversatur caritati.

KlJ***u
•Ttv*
u
à βν-

,,

117. Divisio cooperationis. Cooperatio dividitur:
1. In formalem, si cooperans\tum ad intentionem\tum ad actionem
pravam concurrit, et in[materialem, si solum ad actionem pravam concurrit.
a. Qui furi tradit claves, ut furari possit, formaliter cooperatur, si illum in
peccato furti iuvare intendit, et materialiter cooperatur, si claves, quibus ille ad
furandum abutitur, ex alio fine e. g. ad propriam vitam servandam subministrat.
J). Cooperatio duplici modo potest esse formalis :\<r. explicite ex* intentione
, cooperantis, qui expresse voluntatem habet participandi in peccato alieno;
implicite ex natura operis, quod praestatur; cum nempe aliquis opus exercet,
quod natura sua vel attentis circumstantiis exclusive ad pravam actionem ordi­
natur: tunc enim ipso facto retractatur intentio contraria et habetur implicite
intentio pravae actionis, ut si quis participat in functione sacra haereticorum,
formaliter cooperatur, etsi dicat se id non intendere.

2. In immediatam, si cooperatio concurrit in ipsa actione prava, et
\in mediatam, si concurrit in actione, quae ad peccatum inservit ad
illudque viam parat.
Ergo non cooperatur immediate, qui vendit gladium aut venenum, quo alter
ad homicidium abutitur; immediate vero cooperatur, qui cum alio aliquem ver­
berat vel vulnerat, qui cum alio domum incendit, pecora e stabulo abigit, cistam
re aliena refertam asportat, fornicationem vel adulterium committit.

3. Cooperatio mediata vel est proxima vel remota, prout cooperans
concurrit in iis, quae proxime vel magis remote ad actionem pravam
inserviunt. Exemplo sit cooperatio illius, qui furi scalam tradit, vel eam
tenet, dum ascendit, vel ascendentem sustentat.
Aliam notionem cooperationis formalis exhibet s. Alphonsus (n. 63), qui illam
cooperationem dicit formalem, quae concurrit ad malam voluntatem alterius,
>eam nempe excitando aut aliter in eam positive influendoc, ut interpretatur
Aertnys. Inde fit, ut complures quaestiones particulares a s. doctore non eodem
modo atque ab aliis auctoribus solvantur.

118. Principia de liceitate cooperationis. 1. Cooperatio formalis
nunquam licita est: etenim cum ipsa includat approbationem peccati
alterius, semper in se mala est.
Cooperatio formalis duplicem malitiam habet, alteram contra caritatem, alte­
ram contra virtutem, quae per cooperationem laeditur; ideo in confessione
declarandum est peccatum, ad quod aliquis formaliter cooperatus est.

2. Cooperatio materialis per se quidem illicita est, quandoque autem,
ubi adsunt requisitae condiciones, licita evadit.

De caritate proximi

109

a. Cooperatio materialis adversatur praecepto caritatis: tenemur
enim peccatum proximi impedire, si commode possumus, ergo a for­
tiori illum in peccato patrando non adiuvare.
Cooperatio ergo materialis, si illicita est, est peccatum mere contra caritatem,
nisi ex officio teneatur quis impedire laesionem alterius virtutis.

b. Condiciones, sub quibus cooperatio materialis licita evadat, duae
sunt: ut actio sit bona aut saltem indifferens, ut adsit causa propor­
tionate gravis permittendi alterius peccatum. Revera positis hisce con­
dicionibus cooperatio materialis licita fit: ubi enim ex aliqua actione
non mala sequitur duplex effectus, alter bonus, alter malus, ex causa
proportionate gravi licet illam actionem ponere, etsi praevideatur se­
cuturus malus131).
c. Causa excusans cooperationem debet esse proportionate gravis.
lain vero quaenam causa sufficiat, ut possit fieri cooperatio, iudicio
prudentum determinandum est; in hoc autem iudicio ferendo ad haec
quatuor attendi debet:
a. Ad gravitatem peccati: eo maior enim debet esse causa excusans
cooperationem, quo gravius peccatum est, ad quod aliquis cooperatur
Sic maior causa requiritur, ut liceat cooperari ad homicidium quam ad furtum,
et maior, ut liceat cooperari ad peccatum contra iustitiam, quam ad alia pec­
cata; haec enim cooperatio soli peccanti damnum spirituale affert, illa vero
nocet etiam proximo innocenti et invito. Maior etiam causa requiritur, si actio
nocet religioni vel societati.

β. Ad propinquitatem cooperationis: gravior enim causa requiritur
ad proximam, quam ad remotam cooperationem; sic maior ratio re­
quiritur, ut ad pravum librum imprimendum cooperari liceat typos
collocando quam chartam praeparando.
γ. Ad necessitatem cooperationis: maior enim causa requiritur, ubi
cooperatio adeo necessaria est, ut sine ipsa peccatum non fieret, minor
autem, ubi cooperatione negata peccatum nihilominus fieret.
8. Ad obligationem impediendi peccatum: ideo maior causa requiri­
tur in iis, qui peccatum etiam ex officio pietatis vel iustitiae impedire
tenentur.

3. Cooperatio materialis immediata illicita est exceptis quibusdam ca­
sibus in peccatis contra iustitiam. Cooperatio enim immediata ordinarie
cx natura operis, ergo in se mala est; ideo nunquam licet immediate
cooperari ad occisionem alterius, ki aliquibus autem actionibus, quae
adversantur iustitiae, quandoque ratio mali cessat; sic ex gravissima
causa licet immediate cooperari ad grave damnum proximo inferen­
dum in bonis fortunae.
,31) Cf. Dc principiis n. 83. Quatuor condicionum, quae ibi requiri dicuntur,
ut liceat causam ponere, ex qua sequitur effectus bonus et malus, duae in hac
quaestione ex natura rei implentur, unde hic duae tantum recensentur

110

De praeceptis caritatis

a. .Licet eg. ex metu mortis alium iuvare in incendenda alterius domo:
si
cooperans postea damnum resarcire velit; β. si damnum etiam sine eius coope­
ratione illatum fuisset; γ. si per cooperationem maius proximi malum impediri
possit: nam in his omnibus non potest esse rationabiliter invitus.

b. Num id etiam tum liceat, quando damnum sine cooperatione non fieret et
cooperans illud reparare non possit, disputant. Qui negant, dicunt actionem
cooperantis esse intrinsecus malam, quia ille, qui laeditur, rationabiliter invitus
est: siquidem non tenetur cum tanto suo damno vitam alterius servare. Qui
affamant, verius dicunt: constituto in extrema necessitate e bonis proximi
auferre (etiam destruendo) licet, quantum requiritur ad vitam servandam.

4. Cooperatio ad peccatum, quod tendit in perniciem ecclesiae vel
reipublicae, nunquam licita est, quare nulla unquam causa, ne timor
quidem gravissimi mali, immo ipsius mortis, ab eiusmodi cooperatione
excusat: hoc enim malum, utpote publicum, tantum est, ut quilibet pri­
vatus teneatur etiam cum periculo vitae illud impedire.
119. De cooperatione materiali. Theoria modo exposita de coope­
ratione materiali eiusque liceitate omnino plana est; difficultas autem
magna eaque duplex oritur in diiudicandis factis particularibus: fre­
quenter enim aegre intelligitur, utrum actio aliqua sit in se mala an
vero indifferens; deinde non sine negotio determinatur quantitas cau­
sae, quae a cooperatione materiali praestanda excuset. Ideo imprimis
principia exponenda sunt, ex quibus de indifferentia actionis coope­
rantis iudicium ferendum sit, deinde aliqualis norma assignabitur, se­
cundum quam gravitas causae excusantis determinari poterit.
120, De actionis cooperantis indifferentia. 1. De ratione rei vel
actionis intrinsecus malae est, ut bonum usum habere non possit;
res vel actiones, quae ex fine operantis bonae vel malae fieri
possunt, in se indifferentes sunt. Res ergo vel actio non est intrin­
secus mala, eo quod reipsa unice ad malum finem inserviat, sed eo
quod finem honestum nec habeat nec habere possit. Sic pingere ima­
ginem obscoenam, quae solum ad excitandam libidinem inservit, est
£ actio in se.mala, si imago inepta est, quaé ad alium finem eumque
honestum vel indifferentem inserviat. Admodum paucae sunt res (artifici ales) in se malae, quae bonum usum habere non possunt; eiusmodi
's
sunt imagines prorsus obscoenae, scripta prorsus abscoena, libri in
to**' * Deum ac religionem prorsus contumeliosi, instrumenta, quae solum
’ ad frustrandam generationem apta sunt, remedia quae solum ad prol
curandum abortum inservire possunt.
а. Fabricare vel vendere idola ex se actio indifferens est: possunt enim idola
praeter finem superstitiosum etiam alium usum habere e. g. ad ornandum palatium, ad conservandam ipsorum imaginem etc.
б. Res haereticas scribere vel imprimere per se indifferens est: scribi enim et
imprimi etiam possunt, ut confutentur.

De cantate proximi

111

c. Conficere vel vendere signa francomurariorum absolute loquendo res in­
differens est, quia haec signa etiam alium usum admittunt nec ullam impietatem
continent.

d. Pulsare campanam ad concionem haereticam est signum conventionale, a
cuius significatione pendet, utrum sit actio in se mala an vero indifferens: si
namque designat invitationem et convocationem ad ritum haereticum, actio in
se mala est; quodsi nil aliud indicat, nisi adesse tempus concionis vel ritus hae­
retici, indifferens est. Posteriorem significationem sono campanae cum aliis tri­
buunt Lay marin132) et Lehmkuhl (η. 812).

2. Cooperatio eo non evadit illicita, quod cooperans sciat rem vel
actionem suam proxime inservire ad peccatum, modo res vel actio sit
indifferens et adsit causa sufficienter gravis permittendi alienum pecca­
tum. Quia tamen in his adiunctis, in quibus alii quoque sciunt rem
adhiberi ad malum usum, cooperatio per se consensum in malum
finem significat, necessaria esse potest protestatio, qua cooperans ad
praecavendum scandalum declaret se nolle ad malum concurrere.
a. Sacerdos, qui peccatori eucharistiam administrat, ad sacrilegium proxime
quidem sed materialiter cooperatur: eius enim actio, qua hostiam consecratam
ex uno loco in alio ponit, indifferens est nec in se mala evadit ex cognitione,
quam habet, alium ea abuti ad sacrilegium committendum.
b. Idola conficere vel vendere iis, qui ea ad superstitiosum cultum adhibent,
practice illicitum dici potest, quia raro aderit causa sufficienter gravis, quae
cooperationem hanc proximam excuset; sed in se et natura sua non est di­
cenda illicita, quia res est indifferens et cognitio, qua ea proxime ad malum ad­
hibenda scitur, eam non facit illicitam; exsistente ergo gravissima causa haec
cooperatio permitti posset133).

3. Intrinsecus malae non sunt actiones, quae aptae sunt ad augen-c
dam vel confirmandam pravam peccantis voluntatem. Haec enim cir­
cumstantia, quod actio cooperantis suo modo in malam peccantis vo­
luntatem influat, ostendit quidem eam continere etiam rationem scan­
dali, quia alter ex ea in malo confirmatur, at non ostendit eam esse
intrinsecus malam.
—
Ideo non malae, sed indifferentes sunt actiones istae: aliquem comitari ad
duellum; furi indicare tempus et locum, quo furtum sine periculo exsecutioni
mandare possit; excubias agere, dum furtum, adulterium committitur; litteras
amatorias deferre ad meretricem. Quare famulus haec et eiusmodi, non quidem
ratione famulatus, sed ex causa vere gravi praestare potest134).
_j

121. De gravitate causae excusantis. 1. Ut aliqualis norma deter­
minetur, haec statui possunt:
132) L. 2. tr. 3. c. 13. n. 5.
133) Lehmkuhl I. n. 814. Génicot 1. n. 238. Hoc sensu intelligendae videntur
responsiones s. congregationis de prop, fide, quae huiusmodi cooperationes illi­
citas declarant, nempe ob defectum causae sufficientis.
134 ) cf Tamburini, Explicatio decalogi 1. 5. c. 1. § 4. n 19. S. Atphonsus
n. 65. 67. Ballerini-Palmieri II. n. 289.

112

De praeceptis caritatis

a. Cooperatio remota non necessaria excusatur propter leve incom­
modum, quod, cooperans ob omissam cooperationem pateretur, ergo
etiam ex sola subiectione, qua filius patri, famulus domino subest, vel
ex solo lucro, quod ex actione percipitur aut omissa actiqne cessat.
b. Cooperatio propinqua vel remota necessaria excusatur propter
gravem causam seu grave incommodum, quod ex omissa cooperatione
sequeretur.
c. Cooperatio proxima, praesertim ea, qua omissa peccatum non
Jieret, excusatur solum ex causa valde gravi vel etiam gravissima seu
ex damno gravissimo, quod ex omissa cooperatione sequeretur.
2. Damnum autem grave, valde grave, gravissimum ex mente
s. Alphonsi ita determinari potest.
, Oy Exempla gravis damni seu incommodi sunt: timor magni doloris, patiendi
magnam indignationem a viro, patre, hero; timor amittendi lucrum notabile;
lucrum tamen cessans minor causa est quam damnum emergens; notabilis mo­
lestia vel repugnantia; niagnus pudor.
(^Exempla valde gravis damni: timor non inveniendi facile alium dominum
nisi cum notabili detrimento, cum magna iactura in fama, honore vel bonis for­
tunae; timor decidendi notabiliter ex statu; timor gravis carceris.
@Exempla gravissimi damni: periculum incurrendi mortem, amittendi mem­
brum principale vel aliquem sensum e. g. oculum; timor captivitatis perpetuae,
maximae infamiae, morbi acerbi; amissio omnium vel fere omnium bonorum135).

Quaestiones particulares de cooperatione, a. Sicut peccata ita
etiam cooperationes ad peccata in omni vitae genere (religioso, mo­
rali, politico, sociali, oeconomico etc.) contingunt atque ab hominibus
cuiusvis condicionis exhibentur, ideo quaestiones solvendae diversissi­
mae et interdum satis difficiles sunt.
b. Quaestiones sequentes solum sub respectu cooperationis consi­
derantur, a ratione autem scandali et ab intentione coopérants, quae
posset esse mala, praescinditur. Patet maiorem causam requiri, ut
licita evadat actio, in qua ratio cooperationis et ratio scandali conjun­
guntur ut in impressione libri pravi.

122. De c

peratione ad falsos ritus.

a Templa haereticorum aedificare, nisi eiusmodi labores exigantur
m odium Christianae religionis vel ad professionem falsi cultus, per se
cooperatio materialis eaque remota, non tamen omnium, qui ad tale
opus concurrunt, aequalis est. Quare ad eiusmodi templum aedifican­
dum vel restaurandum cooperari in munere architecti vel praefecti aedi­
ficii ήοη licet nisi ex gravi causa, in munere autem operarii secundarii
licet ex leviore causa, non tamen ex sola ratione lucri ex soluta mercede percipiendi.
1M) Cf Villada, Casus conscient.2 (Bruxellisf 1885) I p. 85 ss.

De caritate proximi

113

α. Insuper huius cooperationis adiuncta considerari debent. Etenim si agitur
de secta recenti vel de loco, ubi secta hucusque non admittebatur, eiusmodi
cooperatio induit speciem favoris erga haeresim ideoque cooperationis formalis,
quare saltem architectis et aedificii praefectis solum ex causa valde gravi liceret,
ex qua ipsa materialiter tantum fieri intelligeretur. Simili ratione iudicandum est
de aedificiis, quae sectis impiis ut francomurariis vel socialistis ad ipsorum con­
ventus inserviunt.

β. Quamvis s. sedes cooperationem ad templa mahumetana aedificanda ex
gravi causa permiserit1345), nunquam tamen permisit, ne ad mortem quidem vi­
tandam, ut Christiani aedificandis idolorum templis operam darent131). Hoc ideo
factum esse videtur, quia in, singulis casibus constabat erectionem templi haberi
tamquam factum protestativum falsi cultus; hinc extri hunc casum cooperatio
ad aedificanda templa idolorum permittenda videtur. Multo tamen gravior causa
requiritur, ut cooperatio ad aedificanda templa idolorum licita evadat138).

I

r

b. Vendere utensilia ad ritum acatholicum necessaria e. g. scamna,
mensas, panna, lampades etc. est cooperatio remota, ad quam sola
ratio lucri ex venditione percipiendi excusat. Quo magis autem harum
rerum usus ad ipsum ritum falsum requiritur ut vestes, quibus in exercendis ritibus induuntur, vel panis, quo in coena utuntur, eo gravior
causa requiritur, ut earum confectio et venditio licita evadat, quo
cooperatio propior est.
c. Ipsis haereticis petentibus opera artis conficere ad templum aca­
tholicum ornandum, si opus ipsum bonum aut indifferens est, e. g. ima­
ginem crucifixi, organa, campanas et eiusmodi ex sola ratione lucri
non licet, quia haec conferunt ad augendum splendorem ritus atque
ad sectam promovendam. Cum igitur in hoc casu etiam ratio scandali
accedat, -maior causa requiritur, ut tum cooperatio tum scandalum per­
mitti possit.

d. Num liceat pecuniam conferre ad idololatrias, a. Si pecunia
sponte confertur, cooperatio est formalis et illicita, β. Si pecunia
coacte confertur et quidem tamquam tributum communitati oblatum,
quae ex eo etiam ad cultum haereticum vel superstitiosum contribuit,
minor est difficultas, quia tributum oblatum etiam ad fines indifferen­
tes adhiberi potest, y. Si pecunia coacte confertur, et quidem imme­
diate ad cultum superstitiosum vel ad templum aedificandum, contri­
butio in se continet externum consensum cum intentione prava haere­
ticorum vel infidelium atque externum favorem haeresi vel idololatriae
praestitum. Quodsi aliquo modo effici possit, ut ex contributione con­
sensus cum haereticis excludatur e. g. per protestationem praemissam,
contributio licita esse potest130). Ex eadem causa et sub iisdem condi­
cionibus licet etiam pecuniam conferre ad templa haereticorum aedifi13e)
137)
13S)
13e)

S. C. de prop, fide 21. nov. 1837.
S. Officium 8. ian. 1851 et pluries alias.
Cf. Th. Gallo, Suppetiae missionariorum (Romae et Taurini 1872) I. p. 197.
S. Officium 2l.apr. 1847.

S Noldin. Vol. II de praecepti·

114

De praeceptis caritatis

cauda; quamvis enim sciatur pecuniam solum ad usum pravum adhi­
beri, actio tamen ipsa non est intrinsecus mala, quia non necessario
approbationem
falsae
sectae
continet.
%
<r. Notanda est hac de re responsio ,s. Poenitcntiariae (1822): pecuniam con­
ferre ad aedificanda templa haeretica tum tantum licitum esse, si hac ratione
catholici, qui cultum in eadem ecclesia cum protestantibus celebrant, ab hac scandalosa simultaneitate se liberare possunt. Ex quo responso duo colliguntur:
primo quidem actionem ipsam conferendi pecuniam non esse in se malam, deinde
vero s. Poenitentiariam solum causam damni communis sufficientem indicasse,
ut haec cooperatio excusari possit. Nihilominus auctores gravem causam damni
privati quoque hanc cooperationem excusare posse arbitrantur1‘°).
β. In locis, in quibus catholici protestantibus permixti vivunt, licet catholicis
pecuniam conferre ad scholas vel orphanotrophia protestandum aedificanda vel
sustinenda: finis enim horum aedificiorum non est religiosus, sed institutionis
vel misericordiae exhibendae. Duplex tamen condicio requiritur: ut absit scan­
dalum inde ortum, quod collatio pecuniae consideretur tamquam favor praestitus
falsae sectae, et ut constet, pecuniam non adhiberi ad pervertendos catholicos,
qui in his institutis suscipiuntur111)·
7. Num peccatum sit pecuniam dare alicui associationi socialisticac vel
liberali, a fine associationis dependet. Si finis omni ex parte malus est, ut im­
pugnare ecclesiam catholicam, promovere haeresim, iuvare electionem candidati
socialistae, largitio intrinsecus mala est: nam pecuniam dare eiusmodi associa­
tioni idem est ac eius finem promovere. Si finis associationis honestus est (cura
aegrotorum, subsidium pauperum, educatio etc.), absque causa excusante ta­
men non licet, quia in prosequendo fine principia prava associationis normam
suppeditant.

e. Advocare ministrum haereticum ad moribundum: a. eum advo­
care, ut moribundo auxilia suae religionis administret, illicitum est,
quia petitur formaliter actio illicita; sed catholicus iuxta decreta
s. Officii passive se habere debet, et expedit data occasione id decla­
rare; β. eum advocare ope personae, quae ad eandem sectam pertinet,
licitum est, quia sic salva mane.t doctrina de vetita communicatione in
divinis112); y. quodsi ministro nil aliud dicatur, nisi adesse infirmum,
qui eius visitationem petit, est res indifferens, sed tamen cooperatio
propinqua, quae ex adiunctis facile perperam intelligi potest; ideo so­
lum ex causa gravi necessitatis excusari videtur.
Num liceat curare, ut actio illicita ex officio praestanda conscientiae
causa ab alio praestetur. — Non licet alium petere, ut actionem illici­
tam sua vice ipse praestet: hoc enim esset alium inducere ad peccatum,
quod etiam tum non licet, quando alius solum peccatum materiale"
committit; licet autem permittere, ut alius sua vice actionem illicitam
peragere debeat. Si famuli Christiani simul cum infidelibus operam
suam communitati elocant, praefectum rogare, inwio etiam cum eo
pacisci possunt, ne opera superstitiosa eis iniungantur, etsi praevide140)

1H)
142)

Cf. Génicot I. n. 237.
Lchmkuhl 1. n. 818.
S. Officium 14. dec. 1898.

De caritate proximi

115

ant, ethnicos illa peracturos esse: in casu permittunt, ouod impedire
nequeunt.

torum, a. Qui conficiunt
125. De cooperatio
vel vendunt res in se malas, v. g. modia ad impediendam conceptionem,
quae bonum usum nec habent nec habere possunt, nunquam a peccato
formalis cooperationis excusari possunt. Ad summum pro adiutoribus,
qui solum ex mandato mercatoris vendunt nec officinam relinquere
possunt sine gravi incommodo, aliqua excusatio valere potest, quia
remotius et quasi coacte cooperantur143).
b. Qui faciunt vel vendunt res indifferentes, quibus emptores abuti
possunt ad malum e. g. aleas, fucos, gladios, ornamenta muliebria etc.,
a peccato excusantur, efsT praevidean t, complures (in det er mi nate)
emptores illis abusuros esse, ad hanc namque venditionem cohonestan­
dam maior causa non requiritur quam ordinarium lucrum, quod ex
earum venditione percipitur.\ Si tamen certo constaret determinatum
emptorem illa re abusurum esse, iactura pretii ex ea percipiendi non
esset sufficiens causa rem conficiendi vel vendendi, sed maior require­
retur, non tamen gravis, ubi agitur de re etiam alias venali, adeo ut
negata venditione peccatum non impediretur. Sed ubi peccatum emen­
tis negata venditione impediri potest, venditio solum ob gravem cau­
sam licita est.
c. Conficere vel vendere res, quae in se quidem indifferentes sunt,
sed natura sua valde raro bonum usum habent (ut idola, ornamenta,
quae solum ad cultum idololatriae adhibentur, signa francomurariorum, imagines et statuae obscoenae et eiusmodi) et manifesto ex prava
intentione petuntur vel emuntur, solum ex gravissima causa licet, ideoque communiter prorsus illicitum est (n. 120).
Mercatores ordinarie non tenentur inquirere, ad quem usum res in se indiffe­
rentes emantur, cum hoc onus nimis grave esset. Si tamen aliqua res vendenda
ad usum nocivum adhiberi soleat (ut quaedam venena), non licet eam vendere
nisi moraliter constet emptorem ea non esse abusurum, aut gravissima causa
urgeat.
Secundum easdem normas solvendus erit etiam casus, quem s. Alphonsus
(n. 69) rigidius solvere videtur. Censet enim non licere vinum vendere ilii, qui
deinde venditurus est vinum aqua mixtum, nisi ex gravissima causa, nempe ex
metu mortis vel infamiae. Alii auctores id permittunt, si vinum aliis emptoribus
sine magna iactura vendi non potest144).

124. De cooperatione ad pravas ephemerides.145). Complures ad
edendas pravas ephemerides et ad peccata, quae earum lectione com­
mittuntur, concurrunt.
1*3) Theol. p. Qsch. (Linz) 1934, 342.
144) Lehmkuhl I. n. 832.
145) Cf. Villaria, Casus consc.2 I. p. 95 ss.

116

De praeceptis caritatis

a. Lectores alii interdum folium emunt et legunt, alii associati sunt
ct sua associatione ad ephemeridem conservandam et propagandam
cooperantur. Et primi quidem valde remote cooperantur, ideo quaevis
causa levis eos ex hac parte, excluso scandalo, a peccato excusat c. g.
utilitas lectionis, recreatio etc. Qui folio associantur et pecunia sua
illud sustentant, propinque cooperantur; hos itaque solum gravis
causa a peccato excusat e. g. magna utilitas in suo negotio gerendo.
Qui ex rationabili causa pravo folio licite nomen dare potest, duo praecavere
debet: «. periculum perversionis; quare praeter ea, quae ad ipsius negotium
pertinent, licite nihil legere potest nisi mere indifferentia; β. scandalum, quod
domestici et externi sumere possunt; quare hinc quidem declarare debet se ha­
bere iustam causam folium istud legendi, sed eius principia se reprobare, inde
vero curare debet, ne folium in domesticorum manus incidat.

b. Scriptores alii sunt redactores, alii collaborators, et hi quidem
vel ordinarii sunt vel extraordinarii, qui interdum tantum articulum
folio pravo inserunt.
a. Redactores et scriptores, qui principia a folio propugnata agnos­
cunt et secundum eadem principia folium redigunt vel articulos con­
scribunt, manifesto formaliter cooperantur, ideoque a peccato gravi
excusari non possunt.
β. Scriptores ordinarii, qui principia non agnoscunt, ideoque mate­
rialiter cooperantur et articulos ex se indifferentes et innocuos scri­
bunt, cooperatione plus vel minus propinqua peccant, prout eorum
articulis folium plus minusve commendatur et propagatur; quocirca
solum causa plus minusve gravis a peccato eos excusare potest, qualis
certe non est maius lucrum, quod inde percipiunt, sed solum lucrum,
quo ad propriam vel suorum sustentationem indigent. Semper autem
curare debent, ut scandalum praecaveatur, quod illis parari potest,
qui cooperationis notitiam habent.
γ. Scriptores extraordinarii remote cooperantur; quare sine iusta
causa non licet elucubrationes suas foliis pravis inserere, attamen
causa mediocriter gravis ab hac cooperatione excusat. Pariter nuntii
venditionum, locationum et eiusmodi (Inserate) pravis foliis inserere
non licet sine iusta causa hanc cooperationem excusante. Causa vero
eo maior esse debet, quo magis eiusmodi annuntiationes efficiunt, ut
folia latius propagentur et facilius sustineantur. Quare cum singulo­
rum annuntiationes ordinarie non multum ad id conferant, leve com­
modum exinde perceptum ab hac cooperatione excusat.
»

Fieri potest, ut ea sint adiuncta ephemeridum et lectorum de cetero haereti­
corum, ut ille, qui articulos suos bonos eisdem inserendos curat, occasionem
nanciscatur vera et bona principia lectoribus exponendi. Ideo suadente iusta et
rationabili causa ab ordinario loci probata cooperatio fieri potest licita, dum­
modo existimatio malae ephemeridis et numerus lectorum inde non augeatur14®).

14Q Cn. 1386, 2.

117

De caritate proximi

c. Qui ephemerides malas vendunt, distribuunt etc., proxime quidem,
attamen non tam propinque cooperantur quam imprimentes; quare
etiam isti solum ad incommodum valde grave vitandum huic operi
licite vacare possunt, donec aliud medium comparandi sibi victum
reppererint.

125. De c •i» peratione cauponum. Tripliciter potissimum caupones
ad peccata aliena cooperari possunt:
1. Praebendo cibos vetitos, a. Non licet ultro hospitibus offerre cibos
prohibitos saltem in locis catholicis, praesertim minoribus; hoc enim
esset illos invitare ad peccatum.
b. Licet petentibus ministrare carnes diebus prohibitis, quia nimis
durum et periculosum esset singulos interrogare, num legitimam cau­
sam habeant; quodsi constet ipsos non esse excusatos, solum ex gravi
ratione notabilis damni carnes administrari possunt, ut si alias confluxus hospitum notabiliter minueretur.
c. Hinc si praevident adfuturos esse hospites, qui cibos prohibitos
petant, possunt mensam cibis licitis et illicitis instruere, et si praevi­
dent neminem petiturum esse cibos esuriales, solum cibos ex carne
parare possunt; tenentur autem hospites monere, ipsos posse cibos
esuriales accipere et petentibus tales ministrare debent. Sed non licet
observationem legis difficiliorem reddere parando quidem cibos licitos,
sed in minore qualitate; esset indirecta promotio laesionis legis.
In familia privata, in qua extraneis soluto pretio mensa paratur, sine peculiari
causa cooperari non licet ad violandam abstinentiam, ideo ne petentibus quidem
tam facile cibos vetitos administrare licet; causa tamen mediocriter gravis hanc
cooperationem excusat, si peccatum negata administratione impediri nequit.

2. Ministrando vinum, a. Nunquam licet sponte offerre vinum ei, qui
exinde inebriandus praevidetur: haec enim administratio formalis
cooperatio esset.
b. Licet hospitibus indiscriminatim confluentibus ex sola causa
lucri ministrare vinum, etsi in confuso praevideatur aliquos eorum
ebrietate, rixis et blasphemiis peccaturos esse, tum quia peccata impe­
diri non possunt (in aliis enim tabernis vinum eis administrabitur),
tum quia caupo grave damnum subiret: cum enim eiusmodi peccata in
tabernis ordinarie accidant, magnam hospitum iacturam pateretur.
c. In particulari autem casu non licet hospiti se inebriaturo mini­
strare vinum, quod petit, ex sola lucri causa nec propter hospitis in­
dignationem; sed ut cooperatio ad determinatum et certum peccatum
licita sit, gravior causa requiritur e. g. metus rixae, blasphemiae vel
notabilis damni ex diminutione hospitum147).
147) Cf. Elbel-Bierbaum. Theologia moralis2 1. p. 1

n. 17.

118

De praeceptis caritatis

3. Proponendo ephemerides pravas, a. Non licet exponere epheme­
rides, quae prorsus malae sunt, quae scilicet fidei vel bonis moribus
vix non semper adversantur, etsi a multis petantur, qui propterea cau­
ponam derelicturi sunt: damnum enim licet grave cauponis nequit esse
causa sufficiens permittendi multorum ruinam spiritualem, quae inde
sequeretur. Accedit, quod eiusmodi ephemerides etiam lege ecclesia­
stica prohibentur118).
b. Ephemerides, quae rarius tantum aliquid continent, quod fidei vel
bonis moribus adversatur, petentibus in loco separato praebere possunt,
si alias notabile damnum paterentur.
c, Solum si experientia constat hospites fere omnes ea folia petereeosque alias cauponam derelicturos esse, publice proponi possunt,
modo simul etiam ephemerides bonae exponantur. Sic in maioribus
civitatibus vix amplius impediri potest, quominus eiusmodi folia iam
publice a cauponibus exponantur.

126. De cooperatione bibliopolae per libros pravos, a. Vendere
librum prohibitjunrh, qui prorsus malus seu fidei et bonis moribus noci­
vus est, adeo ut bonum usum non habeat, nullo modo licet.
b. Librum prohibitum vendere, qui non omni ex parte malus est,
sed etiam res utiles continet, quo tamen emptor abusurus est, ex gravi
causa necessitatis licet.
c. Bibliopolae non tenentur inquirere, in quem finem liber ematur,
sed eum vendere possunt omnibus, quos spectata eorum qualitate pru­
denter existimant licite eum petere: alias enim onus nimis grave eis
imponeretur. Si de bono usu libri dubitant, illum vendere possunt, quia
nemo praesumendus est malus140).
127. De c peratione typographOrum. Omnes, qui in typographiis
occupantur, editorem libri adjuvant in edendo opere pravo, alii remote,
alii plus vel minus proxime.
a. Ipse typographic seu typographiae dominus nunquam licite im­
pressionem libri pravi suscipere potest: nam librum scriptum impri­
mendum suscipere est formaliter cooperari et alios ad cooperandum
inducere.
b. Proxima est cooperatio eorum, qui typographiam dirigunt, typos
collocant et folia corrigunt; cum eorum actio non sit in se mala, ex
gravissima causa (ut si alias necessaria sustentatione pro se suisque
:are^nt) ipsis cooperari licet, excepto casu, quo liber adeo malus est,
it bonum finem habere non possit.
*<8) Cn. 1399 n. 2—4; 6—9; coli. cn. 1384 § 2.
14fl) Cn. 1404.

De caritate proximi

119

Corrigentes folia impressa ab omnibus auctoribus referuntur tum ad legentes
librum pravum tum ad coopérantes ad eius editionem, sed ah aliis ad proxime,
ab aliis ad remote coopérantes.

c. Propinqua est cooperatio eorum, qui chartam typis imponunt,
atramentum et chartam praeparant, folia iam impressa ordinant et
compingunt, machinas movent casque curant; ex gravi causa his
cooperari licet.
d. Remota est cooperatio eorum, qui typographo atramentum, char­
tam, machinas, alia ad impressionem libri necessaria vendunt; quare
hanc cooperationem iam solum pretium ex venditione percipiendum
excusat.
In typographia, in qua fere unice libri perversi et ephemerides pravae impri­
muntur, operam suam collocare non licet. Qui in eiusmodi typographia cooperan­
tur, eam sub gravi deserere tenentur, si proxime ad malum cooperantur; quod
si propinque vel remote tantum cooperantur, manere possunt, si sine notabili
damno recedere nequeant. In typographia, in qua libri boni et mali indiscriminatim imprimuntur, laborem sumere pro diversitate cooperationis ex levi vel
solum ex gravi causa licet.

128. De cooperatione famulorum ad peccata dominorum, a. Actio­
nes, quae remote tantum concurrunt ad peccatum domini, quod negata
cooperatione impediri nequit, ob solam rationem famulatus excusantur.
Ideo licet ex sola hac causa vinum apponeie domino se inebriaturo,
parare carnes die abstinentiae, libros malos vel folia prava emere aut
afferre, dominum curru ad domum amasiae vehere, munera ad amasiam
deferre etc.
b. Actiones, quae propius vel proxime ad peccatum domini coope­
rantur, non excusantur, nisi ad rationem famulatus alia causa propor­
tionate gravis accedat. Quanta haec esse debeat, in particulari casu
consideratis omnibus eius adiunctis prudenti indicio determinari debet.
Ideo solum ad grave damnum vitandum licet litteras amatorias ab
hero scriptas ad amasiam deferre, excubias agere, dum herus cum
amasia versatur150).
Aurigis permitti potest, ut omnibus indisenminatim operam suam praestent,
tum quia non tenentur singulos interrogare, quo fine locum determinatum petant,
tum quia, etsi pravum finem cognoscant, peccatum tamen impedire non possunt,
tum denique quia grave damnum incurrunt, nisi omnibus officium suum praebeant.

Cum hac resolutione concordat responsum 5. Officii non esse inquietandos
Christianos, qui cymbis vel sellis gestatoriis, quibus omnes indiscriminatim per­
sonae de loco in locum transferri solent, etiam eos gentiles vehunt, qui ad se­
pulcra maiorum accedunt, ut ibi superstitiones exerceant161).
1C0) Cf. Prop. 51. damnatam ab Innocentia XI. (D 1201).
*5i) S. Officium 12. iul. 1854.

De praeceptis caritatis

120

129. De cooperatione ad illicitas actiones medicorum. A soror i bus
religiosis vel aliis personis infirmis ministrantibus quandoque postula­
tur cooperatio in abortu procurando, foeticidio, morphii dosi lethali
ministranda.
Formalis cooperatio vel immediata in ipsa actione mala semper re­
futanda est.
Materialis cooperatio propinquior, v. g. assistentia in operatione,
praeparatio instrumentorum vel patientis etiam neganda est in hospi-γ^οtiis privatis ipsius congregationis religiosae; imo praecaveri debent
haec in electione medici. — Permitti vero potest in hospitiis publicis,
<
si bonum commune et salus animarum in periculum adduceretur eo
..
quod sorores ob negatam cooperationem dimitterentur et aliae per­
sonae nihilominus cooperationem praestarent.

Materialis cooperatio remota, v. g. receptio aegroti in cubiculum,
cura ipsius, admitti potest in hospitiis privatis medicorum,, non tam
facile in hospitiis ipsius congregationis, praesertim si iam ab initio
talis operatio illicita postulatur.
In actuali dubio invincibili permitti potest cooperatio, si medicus
secus probus est152).

E ui
l

iw) Cf. Vermeersch II. n. 130.

121

PARS SECUNDA
De praeceptis decalogi1).

130. Decalogus (οί δέκα λόγοι) in sacris litteris bis continetur2).
De eius partitione non una est doctorum sententia. Decem praecepta
iuxta modum, quem postea servavit ecclesia catholica, primus recenset
s. Augustinus3).
a. Summum momentum, quod praeceptis decalogi convenit, iam ex
modo sollemni colligitur, quo Deus decalogum promulgari conservarique praecepit. Et sane continet prima praecepta legis naturae, quae
duobus exceptis obligant universos homines omnium temporum et loeorum'). Praecepta, quae dicuntur primae tabulae (tria priora), homi­
nem ad Deum ordinant, et praecepta, quae dicuntur secundae tabulae
(reliqua septem), ordinant hominem ad proximos, quartum quidem
ad proximos superiores, inter quos primum locum obtinent parentes,
reliqua vero sex ad proximos aequales. Ipsa autem praecepta decalogi,
ut bene notat s Augustinus*), ex duobus praeceptis dc dilectione Dei
et proximi veluti ex suo germine efflorescunt6).
b. Praeceptis decalogi inest summum momentum sociale et politi­
cum, cum fundamenta constituant cuiusvis societatis et civitatis earumque suprema bona tueantur. Tria priora praecepta tuentur cultum su­
premi numinis, fundamentum religiosum regnorum; quintum et octa­
vum praeceptum tuentur vitam et famam proximi; septimum et deci­
mum ius proprietatis, quartum auctoritatem, fundamentum familiae,
sextum et nonum tuentur matrimonium.

-----------------’) S. Alphonsus 1. 3. n. 1—1003. Thomas Sanchez, Opus mor. in praecepta
decalogi 1. 2—4. Sporer-Bierbaum, Theologia moral, decalogalis (Paderbornae
1901) tr. 2—6. Thomas Tamburini, Explicatio decalogi 1. 2—40. BalleriniPalmieri, Opus theologicum morale3 (Prati 1899) 11. tr. 6. De praeceptis decalogi. Rcgatillo-Zalba, Theol. moral. Summa 11.2 (Madrid 1957) Introductio.
a) Ex. 20, 2—17. Deut. 5, 6—21.
3) Quaestiones in Exod. q. 71.
4) Praeceptum de non faciendo sculptili et de observatione sabbati, quatenus
ceremoniale est, ad solum populum iudaicum pertinebat.
Q) Quaestiones in Exod. q. 140.
°) Cf. Simar, Lehrbuch der Moraltheologie2 (Freiburg 1893) S. 39. Lippi in
Lex. f. Theol. u. K. (1931) s. v. Dekalog.

fl
|
;i
11
11
I
I
Ij
|
; s

122

LIBER PRIMUS
De primo decalogi praecepto.
s>Ego sum Dominus Deus tuus ...
Non habebis deos alienos coram me< Ex. 20, 2. 3.

Hoc praeceptum, quatenus affirmativum est, praecipit, ut unus solus
verus Deus colatur, praecipit ergo actus virtutis religionis; quatenus
vero negativum est, prohibet, ne cultus debitus vero Deo negetur neve
alteri praeter Deum tribuatur, prohibet ergo peccata virtuti religionis
opposita.

QUAESTIO PRIMA.
De natura religionis7).

151. Notio._Religio definitur virtus moralis inclinans voluntatem
ad debitum cultum Deo tamquam supremo rerum omnium principio
et fini exhibendum.
a. Religio triplici sensu dicitur: a. significat universam hominis relattonem
ad Deum, quae complectitur veritates hanc relationem enuntiantes et officia,
.
quae inde derivantur; β. significat specialem virtutem, qua Deo debitum cultum f2».
tribuimus; \γ. significat statum eorum, qui cultui divino perpetuo deputati sunt
W
per professionem trium votorum paupertatis, castitatis et oboedientiae. De reli- ' \
gione primo sensu accepta agit ethica et apologetica, de religione altero sensu
*
accepta theologia dogmatica et moralis, de religione tertio sensu accepta ius
canonicum.
b. Cultus ab honore distinguendus est; honor est significatio externa excellen­
tiae alterius; cultus est significatio externa excellentiae cum submissione erga
eum, qui colitur. Unde cultus exhiberi non potest nisi superiori in aliquo genere
excellentiae, honor autem etiam aequali et inferiori exhiberi potest. Excellentia,
propter quam Deo cultus debetur, haec est, quia supremum rerum omnium prin­
cipium est.

_

·

152. Religionis obiectum. Religionis obiectum materiale est ipse
cultus exhibendus seu sunt actiones illae, quibus Deus colitur
et eius excellentia significatur ut laudes, orationes, inclinationes, genuflexiones, sacrificia etc. Obiectum formale non est excellentia divina,
sed est honestas, quae in cultu divino reperitur: nam signum divinae
') S. Thomas II. II. q. 8l — 100. Suarez, De virtute religionis tr. 1—6. Laymann,
Theologia moralis I. 4. De virtute rclig. Castropalao, Operis moralis pars II. III.:
De virtute religionis et ei annexis. Rouquillon, De virtute religionis (Brugis 1880).
/. B. Wirthmiiller, Die moralische Tugend der Religion (Freiburg 1881). Merkclhach. Summa theol. mor. II.8 n. 645 seq.

>

De natura religionis

123

excellentiae et nostrae subjectionis exhibere normae moralitatis con­
veniens et Deo debitum est. Ratio autem, ob quam cultus sit moraliter
bonus et Deo debitus, est infinita eius excellentia. Etsi ergo excellen­
tia divina non sit obiectum formale religionis, est tamen ratio, cur Deus
sit colendus.

155. Religio virtus moralis. Religio est virtus moralis, non theolo­
gica; est pars virtutis cardinalis iustitiae, quia est ad alterum, cui tri­
buit debitum; non est pars subiectiva iustitiae, sed pars potentials,
quia ius debitum Deo non potest ad aequalitatem reddere8). Attamen
inter virtutes morales est praestantissima; ideo peccata religioni oppo­
sita sunt gravissima post peccata contra virtutes theologicas.
a. Moralis. Virtutes enim theologicae immediate attingunt ipsum
Deum tamquam proprium obiectum tum materiale’tum formale; reli­
gionis autem obiectum non est Deus: religio enim immediate non ver­
satur circa Deum, sed circa actiones sive internas sive externas, quibus
Deus colitur, eiusque obiectum formale est ratio debiti et convenien­
tiae, quae ex relatione creaturae ad creatorem derivatur. Obiectum
ergo proximum et immediatum religionis non est Deus sed cultus Dei,
sicut obiectum immediatum iustitiae non est proximus, sed res pro­
ximo debita; finis autem et terminus religionis est Deus, sicut terminus
iustitiae est proximus0).
b. Praestantissima, quia hominem recte disponit ad ipsum Deum,
non ad se ipsum aut ad alios homines, quia proinde terminus et obtec­
tum, cui cultus exhibetur, est ipse Deus propter suam excellentiam.
Unde mirum non est Christum dominum praeprimis huius virtutis praestantissimum exemplum dedisse hominibus10).
154. Actus virtutis religionis, a. Actus proprii virtutis religionis
sopponunt actum intellectus, quo cognoscitur summa Dei excellentia
et nostra omnimoda subrectio et dependentia, iidemque continent ac­
tum voluntatis, quo haec cultum et honorem debitum Deo exhibere
intendit et propterea aliquos actus sive internos sive externos imperat,
quibus iste cultus reapse exhibetur.
b. Actus religionis immediate elicitus est devotio seu prompta volun­
tas et intentio colendi Deum: devotio enim definitur prompta voluntas
faciendi ea, quae ad Dei cultum pertinent. Religionis actus mediate
eliciti et a devotione imperati sunt omnes illi actus sive interni sive
externi, quibus Deo debitus cultus exhibetur: sunt autem potissimum
β—■ I ■ — ·
8)
9)
10)
Deum

Cf. Dc principiis n. 276.
Cf. Lessius, De iust. et iure I. 2. c. 36. n. 7 ss.
Cf. Ilebr. 10, 7. Luc. 23, 46; et quamplurima testimonia, in quibus ad
Patrem orasse eique gratias egisse legitur.

124

De primo decalogi praecepto

sex: adoratio, oratio, sacrificium, votum, iuramenteni, sanctificatio
quor undam dierum11).
Horum actuum illi, quibus religio principaliter exercetur (adoratio, oratio,
sacrificium), ad primum, illi autem, quibus secundario exercetur (votum, jura­
mentum), ad sccufidum, ille tandem actus, quo Deo publicus et communis cultus
exhibetur (sanctificatio dierum), ad tertium praeceptum pertinent. Ex quibus
patet, tria praecepta primae tabulae praescribere actus virtutis religionis.

c. Praeter actus religionis elicitos, qui ad hanc virtutem proprie et
per se referuntur, alii actus ad religionem per accidens spectare pos­
sunt, nimirum actus aliarum virtutum, qui a religione imperantur, eo
quod ex motivo religionis exercentur seu ad cultum et honorem Dei
diriguntur e. g. ieiunium in honorem Dei vel alicuius sancti susceptum.

”) Cf. S. Thomas II. II. q. 82. a I. Devotio snihil aliud esse videtur, quam
voluntas quaedam prompte tradendi se ad ea, quae pertinent ad Dei famulatum.<

125

QUAESTIO SECUNDA.
De actibus religionis12).
Articulus primus.
De adoratione.

155. Notio. Adoratio latiore sensu accepta est actus, quo testamur
alterius excellentiam et nostram erga eum sublectionem. Hoc latiore
sensu adoratio idem est ac cultus, et hoc sensu in s. scriptura etiam
angeli et homines e. g. reges adorari dicuntur13). Adoratio stricte
accepta est actus externus religionis, quo testamur supremam Dei ex­
cellentiam ac dominium nostramque perfectam ab eo dependentiam et
sublectionem. Haec adoratio soli Deo convenit et debetur1').
C»

a. Adoratio duplicem actum comprehendit, alterum internum tum intellectus
tum voluntatis, scilicet agnitionem excellentiae alterius et propriae subiectioms,
et intentionem signo aliquo venerationem et submissionem exterius manifestandi,
et alterum externum, nempe actum humiliationis et sublectionis, quo internus
actus exterius significatur.
b. Actus externi, quibus exhiberi potest adoratio, sunt: a. sacrificium, /3. pro­
stratio in terram; γ. inclinatio capitis et pectoris; δ. genuflexio; e. osculum ei,
qui adoratur, vel vesti eius impressum; detectio capitis etc.
c. Omnes hi actus externi adorationis (solo sacrificio excepto) sunt indiffe­
rentes et tum Deo tum creaturis exhiberi possunt; in his ergo actibus species
cultus, qui alicui defertur, non ex actu externo, sed solum ex actu interno de­
pendet et dignoscitur. Qui enim actu externo e. g. prostrationis se alicui sub­
mittere intendit tamquam Deo, exhibet actum lâtriae, qui tamquam amico Dei,
exhibet actum duliae, qui tamquam viro potenti, exhibet actum cultus civilis

136. Divisio cultus, a. Cultus alter est civilis seu politicus, alter
sacer seu religiosus, prout ob naturalem vel supernaturalem excellen­
tiam exhibetur.
b. Cultus religiosus duplex est, alter qui debetur Deo propter eius
supereminentem excellentiam et supremum dominium, alter qui debe­
tur sanctis propter excellentiam divinam per quandam participationem
ipsis communicatam. Prior dicitur cultus latriac, qui est adoratio
stricte accepta et soli Deo debita; posterior cultus duliae Hic iterum
duplex est, alter cultus hyperduliae, quo supereminentem excellentiam
supernaturalem beatae virginis Mariae et nostram erga ipsam subtec­
tionem testamur; alter est cultus duliae, quo sanctorum supernaturalem
excellentiam nostramque erga ipsos subiectionem testamur1').
’·)
’«)
“)
'·’)

De sacrificio cf. v. III. De sacramentis.
Cf. Gen. 18, 2; 3. Reg I, 16; Act. 10, 25.
Matth. 2, 11.
Cn. 1255.

126

De primo decalogi praecepto

c. Cultus alius est absolutus, quo aliquis colitur ob excellentiam
sibi insitam; alius est relativus, quo aliquid colitur ob excellentiam
sibi externam seu propter relationem ad personam in se sanctam, in
se excellentem10).
Cultu talriac absoluto adoratur Deus, ss. Trinitas, lesus Christus, eucharistiae
sacramentum; cultu hyperduliac absoluto colitur beata virgo Maria; cultu
(luliae absoluto coluntur angeli et sancti. Cultu latriae relativo colitur ss. nomen
lesu, imago crucifixi, crux sancta, instrumenta passionis Christi: spinea corona,
clavi, lancea etc.; cultu hyperduliac relativo coluntur imagines beatae virginis
Mariae; cultu duliae relativo coluntur sanctorum reliquiae, imagines.

d. Cultus alius est publicus, qui nomine ecclesiae exhibetur et ab
ecclesia institutus est, i. e. a personis ad hoc ab ecclesia deputatis et
actibus ab ecclesia ad Deum et sanctos colendos institutis exhibetur17) ;
alius «est privatus, qui aut ab ecclesia institutus non est, aut non fit
nomine ecclesiae.
Hinc officium divinum a laico recitatum cultus privatus est, item preces ab
hominibus totius parochiae in ecclesia communiter recitatae cultus privatus sunt;
econtra officium divinum a clerico in sacris constituto extra chorum recitatum
cultus publicus est.
Cultu publico cos tantum servos Dei colere licet, qui auctoritate ecclesiae inter
Sanctos vel Beatos relati sunt; et Sanctos quidem ubique et quovis actu cultus
eis convenientis,· Beatos vero solum loco et modo, quem romanus pontifex con­
cesserit18). Titulus Venerabilis nullum cultus publici permissionem importât10).

157. De praecepto adorationis. 1. Praecepto tum natdrali tum po­
sitivo obligamur adorare Deum cultu latriae interno et externo cumque
solum. Hoc praeceptum naturale est: cum enim Deus, rerum omnium
principium et finis, summae et perfectissimae sit excellentiae, perfectis­
simo cultu adorandus est20). Praeceptum simul positivum est: Domi­
num Deum tuum adorabis et illi soli servies21).
2. Ex virtute refigionis sine dubio tenemur quandoque colere Deum
tamquam primum rerum omnium principium ac dominum; tempus
autem et modus, quo huic praecepto satisfieri debeat, a Deo non sunt
ie) Secundum Umberg (De religioso cultu relativo Per. 30/1941/161—192)
cultus est absolutus, si honor proprie et per se immediate, relativus, si mediate
tantum terminum attingit i. e. quatenus honor uni exhibitus redundat in alium.
17 ) Cn. 1256. Cf. Pius XI. Enc. Ad catholici sacerdotii, 20. dec. 1935 (D. 2276)
>sacerdos publicus ex officio exstat ad Deum pro omnibus deprecatore.
™) Cn. 1277.
i«) Cn. 2115, 2.
20) lure naturae Deo deberi cultum tum internum tum externum, tum individualem tum socialem fuse ostendunt philosophi morales atque apologetae. Cf.
Th. Meyer, Institutiones iuris naturae (Friburgi 1900) II. p. 24. S. Tromp, De
revelatione Christiana I.® 38 ss (Rom 1950).
«) Deut. 6, 16. Matth. 4, 10.

De actibus religionis

127

determinata, ab ecclesia autem constitutum est, ut Deus ab universo
populo Christiano colatur diebus dominicis et festis per auditionem
sacri et religiosam feriationenr2). Qui ergo praeceptum ecclesiae ob­
servat, simul satisfacit praecepto divino. Qui vero praeceptum eccle­
siae observare nequit, ad satisfaciendum legi divinae saltem aliquoties
in anno (quibuscunque diebus) missae sacrificio assistere debet.

Articulus secundus.
De cultu ss. imaginum et reliquiarum23).
157*. Declarationes. 1. Imagines hic intelliguntur, quae in ecclesiis
aliisve locis sacris ad publicam fidelium venerationem exponuntur,
ergo tum pictae, tum sculptae.
2. Reliquiae stricte ea dicuntur, quae de corporibus sanctorum vel
beatorum mortuorum supersunt e. g. ossa; latius etiam ea reliquiae
vocantur, quae sanctis vel beatis in hac vita usui erant ut vestes vel
quae eorum corpora mortua tetigerant.
Distinguuntur reliquiae insignes, quales sunt: corpus, caput, bra­
chium, antebrachium, cor, lingua, manus, crus aut illa pars corporis,
in qua passus est martyr, dummodo sit integra et non parva2').
Christi Domini reliquiae omnes, etiam minima earum pars — particula s. Cru­
cis, spina coronae spineae, pars aliorum instrumentorum passionis — habentur
insignes.

157**. Statuta Codicis: 1. De imaginibus.
a. Insolitas imagines in locis sacris (etiam exemptis) ponere vel ponendas
curare nemini licet, nisi ab Ordinario loci sint approbatae.
Insolitae esse possunt vel ratione rei, vel ratione modi repraesentationis. Si
imago non est insolita, non requiritur approbatio.
b. Ordinarius autem non approbet talem imaginem (insolitam), quae cum
probato usu Ecclesiae non congruat. Probatus usus potest varius esse varës
temporibus.
c. Numquam sinat Ordinarius (loci) in locis sacris exhiberi falsi dogmatis
imagines, vel quae debitam decentiam et honestatem non prae se ferant, aut
rudibus periculosi erroris occasionem praebeant.
d. Sollemnis benedictio harum imaginum reservatur Ordinario, qui tamen po­
test eam cuilibet sacerdoti committere.
e. Imagines pretiosae, idest vetustate, arte aut cultu praestantes ne reparen­
tur sine consensu in scripto dato ab Ordinario, qui peritos viros antea consulat.
Eaedem, et quae in aliqua ecclesia magna populi veneratione honorantur, ne­
queunt valide alienari, nec in aliam ecclesiam perpetuo transferri sine Ap. Sedis
permissu.
«) Cn. 1248.
’") Cone. Nicaen. 11. (D. 302); Trident., sess. XXV. (D. 985—987); S. Rob.
Rcllarmino, Controv. V. De relignis et imaginibus. Cod. iur.can. cn. 1275 1289.
«) Cn. 1281, 2.

128

De primo decalogi praecepto

2. De reliquiis.
a. Eae solae reliquiae in ecclesiis, etsi exemptis, publico cultu honorari pos­
sunt, quas genuinas esse constet authentico documento alicuius cardinalis vel
ordinarii loci vel alius viri ecclesiastici, cui facultas authenticandi induito apostolico concessa sit. Vicarius generalis nequit sine mandato speciali reliquias
authenticas edicere*5).
b. Reliquiam, quam locorum ordinarii certo non esse authenticam norint, a
fidelium cultu prudenter amoveant.
Eae vero reliquiae, quarum authenticitatis documenta ob civiles- perturbationes
vel ob alium quemlibet casum interierint, publicae venerationi ne exponantur,
nisi praecedat iudicium ordinarii loci, non autem vicarii generalis sine mandato
speciali.
Reliquiae antiquae in ea veneratione, qua hactenus fuerunt, sunt retinendae,
nisi in aliquo peculiari casu certis argumentis constet, eas falsas vel suppositi­
cias esse2*).
c. Reliquiae, cum exponuntur, in thecis vel capsis clausae et obsignatae sint
oportet. Reliquiae sanctissimae Crucis nunquam in eadem theca cum reliquiis
sanctorum publicae venerationi exhibeantur, sed propriam thecam separatam
habeant.
Beatorum reliquiae sine peculiari induito in processionibus ne circumferantur,
neve in ecclesiis exponantur, nisi ubi eorum officium et missa celebratur ex sedis
apostolicae concessione27).
d. Insignes reliquiae itemque eae, quae in aliqua ecclesia magna populi vene­
ratione honorantur, nequeunt valide alienari neque in aliam ecclesiam perpetuo
transferri sine apostolicae sedis permissu28).
Nec possunt in aedibus vel oratoriis privatis asservari sine expressa ordinarii
licentia.
Reliquiae non insignes debito cum honore etiam in domibus privatis servari
picque a fidelibus gestari possunt20).
Sacras reliquias vendere nefas est; ideoque curam animarum habentes sedulo
caveant, ne sacrae reliquiae, praesertim ss. Crucis, occasione maxime heredita­
tum aut alienationis acervi bonorum veneant neve in acatholicorum manus trans­
eant; rectores ecclesiaoum ceterique, ad quos spectat, sedulo invigilent, ne
sacrae reliquiae ullo modo profanentur, hominum incuria pereant vel minus de­
center custodiantur30).

Articulus tertius.
De oratione31).
158. Notio. Oratio latiore sensu accepta est elevatio mentis ad
Deum; strictiore autem sensu accepta est petitio decentium a Deo.
Haec petitio apud Deum aut sola mente aut etiam voce fieri potest.
«) Cn. 1283.
'*) Cn. 1285.
*’) Cn. 1287.
«) Cn. 1281, i.
'") Cn. 1282.
3”) Cn. 1289.
31) Fr. Schmid, Die Wirksamkeit des Bittgebetes (Brixen 1895). Ch. Pesch,
Praelectiones dogmaticae5 IX., n. 312—365. S. Alphonsus de Liguori, Del gran
mezzo della preghiera.

De actibus religionis

>29

n. Ad orationem duplex actus concurrit, alter voluntatis scilicet desiderium,
quo a Deo aliquod bonum conferri vel aliquod malum averti desideramus, alter
intellectus, qui est petitio seu huius desiderii manifestatio, quo conamur Deum
inducere, ut id praestet, quod desideramus.
/>. Decentia dicuntur bona, quae honeste et convenienter desiderari possunt,
spiritualia quidem absolute, temporalia vero sub condicione saltem implicita,
quod ad salutem animae conferant.
c. Oratio est actus religionis: eo ipso enim, quod a Deo bona petimus, agno­
scimus potentiam et bonitatem Dei et profitemur nos a Deo pendere eoque nos
indigere ut primo bonorum nostrorum auctore, id quod est officium religionis

139. Divisio orationis. Oratio latiore sensu accepta
1. Ratione finis est: a. adoratio, qua summam Dei excellentiam et
omnimodam nostram subtectionem coram ipso agnoscimus; ad hanc
orationem adorationis refertur laus Dei; b. gratiarum actio pro bene­
ficiis acceptis; ex virtute gratitudinis tenetur homo aliquoties in vita
positive Deo gratias agere pro bonis obtentis; c. petitio, quae est oratio
stricte accepta.
Orationem propitiatoriain, qua remissio peccatorum et poenarum postulatur,
itemque orationem intercessionis,, qua pro aliis bona petuntur, ad· orationem
petitionis generatim acceptam pertinere manifestum est; quare ab hac ut spe­
cies diversae distinguendae non sunt.

2. Ratione modi altera est mentalis, quae sola mente, intellectu scili­
cet et voluntate, et altera est oralis (vocalis), quae simul mente et ore
peragitur: quae enim solis verbis fit, non est oratio.
Mentalis iterum est aut ordinaria, quae fit viribus propriis cum ordi­
nario gratiae auxilio, et extraordinaria, vel mystica, qua e speciali di­
vino adiutorio experimentaliter cognoscitur Dei praesentia.
3. Ratione orantis oratio est singularis, quae fit solitarie ab una tan­
tum persona, et communis, quae fit communiter a pluribus simul perso­
nis. Orationem communem speciali modo Dominus commendat: Ubi
sunt duo vel tres congregati in nomine meo, ibi sum in medio eorum32').
Haec de oratione formali; virtualis oratio potest dici quodlibet bonum opus,
quatenus vim habet impetratoriam.

140. Intentio et attentio requisita. 1. Notiones. Intentio est actus
voluntatis, quo volumus orare (et in oratione vocali verba recte pro­
ferre).
Attentio est actus intellectus, quo homo actu speciali vel saltem
exercito advertit ad ea, quae agit (i. e. ad orationem) ita, ut vitetur
distractio. Attentio quoad orationem oralem est externa, si homo ea
externa evitat, quae impediunt substantialiter integram verborum pro­
lationem — interna, qua mens positive advertit ad ea, quae agit.
Matth. 18, 20.
5 Noldln, Vol

II

de praeceptis.

130

De primo decalogi praecepto

Attentio interna, qua attenditur ad verba, ut ea integre et suo ordine
proferantur, vocatur materialis, qua attenditur simul ad sensum ver­
borum, vocatur litteralis; si attenditur etiam ad intentionem (vel ad
Deum, qui colitur, vel ad mysterium recolendum, vel ad bonum quod
petitur), est spiritualis.

2. Principia. Ad essentiam orationis requiritur et sufficit: a. Intentio
orandi, et pro oratione vocali, ut ex hac intentione verba recte profe­
rantur; haec intentio initio debet adesse et in decursu orationis virtualiter perdurare; ubi deest intentio haec (v. g. recitare Pater noster
solum ad docendum vel discendum), aut (relative) recta prolatio ver­
borum, deest oratio. Revocatur intentio aut explicite, si quis vult aliud
agere, aut implicite, si aliquid fit, quocum recta prolatio verborum com­
poni nequit (v. confabulatio).
b. Attentio externa, cuius defectus destrueret intentionem.
c. Pro oratione vocali etiam attentio interna saltem materialis; atten­
tio litteralis et spiritualis pertinent non quidem ad essentiam, sed ad
perfectionem orationis vocalis.
Ex defectu ergo attentionis ille non orat, qui (quamvis intentionem
forte habeat) propter distractionem ne verba quidem integre suo ordine
profert; ille essentialiter quidem orat, sed simul venialiter peccat, qui
(ex intentione orandi) verba recte profert, sed voluntarie neque ad
verba (mechanice ea proferendo), neque ad sensum litteralem vel spi­
ritualem attendit; ille nullo modo peccat, qui involuntarie distrahitur;
nec per hoc tollitur vis impetratoria et meritoria orationis, sed ad sum­
mum spiritualis mentis refectio.
Rationes praecipuae, quibus Lugo33) ostendit, orationem mente
distracta recitatam substantialiter esse orationem, hae sunt: Orare
significat loqui cum Deo eique desideria sua manifestare; atqui id fa­
cere potest etiam plane distractus: etenim si quis e. g. volens regi mani­
festare petitionem, hanc ex scripto legit, cum interim mente plane
distractus est, ad regem loqui eumque orare dicendus est. — Insuper
omnes concedunt validam esse sacramentorum administrationem, etsi
minister plane distractus formam sacramenti proferat: sed forma ex­
tremae unctionis, quae est deprecatoria, non posset in hoc casu esse
valida, si ne substantialiter quidem oratio esset. — Tandem omnes
concedunt eum valide officium recitare, qui plane quidem sed involun­
tarie distractus sit; atqui si omnimoda distractio ipsam essentiam ora­
tionis impediret,, neque involuntarie distractus obligationi satisfaceret.
Oratio mentalis autem, cum non utatur verbis, in quorum prolatione
attentio virtualiter perdurare potest, facilius interrumpitur, scilicet per
quamlibet distractionem, qua mens ad profanas res convertitur. Talis
Cf. Lugo, De euchar. tiisp. 22. n. 29 ss.

De actibus religionis

131

distractio tunc solum esset peccaminosa, si certum tempus orationis
mentalis sub peccato praescriptum non impleretur. Distractiones invo­
luntarias in tali casu ex mente legum liceret in tempus praescriptum
computare.

141. Quinam orandi sint. Licet solus Deus orandus sit tamquam
principalis bonorum auctor et largitor, adeo ut sanctum sic orare vera
idololatria sit, tamen ut patroni et intercessores apud Deum invocari
utiliter possunt:
1. Angeli et sancti in coelis, id quod de fide docet concilium trid34).
a. Privatim invocari possunt etiam infantes baptizati, qui ante usum rationis
decesserunt.
.“'TJ

b. Etsi praeceptum invocandi intercessionem sanctorum non exsistat, a veniali
tamen excusari non posset, qui nunquam invocaret b. virginem Mariam: etenim
culpabilis esset incuria salutis, si quis tam efficax auxilium prorsus negligeret35)

2. Sancti et iusti in terris exsistentes, quod pariter de fide est ex s.
scriptura36).
3. Valde probabile est animas in purgatorio detentas non solum pro
nobis intercedere, sed nos privatim eas etiam invocare posse.
a. Cum ecclesia nihil de hac re definierit, non una est theologorum sententia.
Communiter nunc conceditur animas purgatorii suffragiis suis nos iuvare: id
enim communio sanctorum suadet et testimonio s. scripturae confirmatur, quo
constat animas in limbo detentas pro populo orasse37). Nihilominus id negant
antiquiores cum s. Thoma, quia animae purgatorii in statu poenae sunt38) ;
verum recentiores, praesertim s. Bellarminus et Suarez, ab illis recedunt. Et sane,
status poenae efficit quidem, ut animae non sicut sancti in gloria, veluti ex pro­
prio munere pro nobis orent, sed non impedit, quominus pro nobis intercedere
possint, cum sint in statu gratiae et amicitiae divinae.
b. Qui negant nos orationes nostras utiliter ad animas purgatorii dirigere
posse, contendunt eas nostras indigentias nostrasque preces non cognoscere.
Verum quamvis contrarium certis argumentis demonstrari nequeat, pie tamen
creditur, Deum vel per se vel per angelos tutelares eis indigentias orationesque
nostras manifestare. Sententia, quae tenet nos animas utiliter invocare posse,
confirmatur praxi multorum fidelium.

142. Pro quibus orandum sit. Orare possumus et debemus pro om­
nibus, qui oratione iuvari possunt et quos ex praecepto caritatis dili­
gere iubemur. Itaque orare potest et debet:
a. Unusquisque pro semetipso, ut ex natura rei patet;
31)
35)
34i)
37)
38)
9*

Sess. 25. De invoc. sanet. (D. 984).
Cf. Concilium trid. sess. 25. De invoc. sanet. Cod. iur. can. cn. 1276.
Rom. 15, 30. lac. 5, 16.
1er. 15, 1; 2. Mach. 15, 12 ss.
11. II. q. 83. a. II. ad 3.

132

De primo decalogi praecepto

b. Pro suo proximo, etiam pro peccatore et inimico30), adeo ut ex
orationibus pro omnibus fusis, ut est e. g. oratio dominica, neminem
positive excludere citra peccatum liceat. Pro determinata tamen per­
sona orare non tenemur, nisi constituta sit in gravi vel gravissima ne­
cessitate et peculiaris relatio officii vel necessitudinis cum illa inter­
cedat.
c. Pro animabus in purgatorio detentis10) tum pro omnibus in com­
muni tum pro iis praesertim, quae peculiari nexu nobis sunt coniunctae
ut parentes et benefactores: cum enim illarum necessitas sit vere gravis
et cum illis variis modis facile succurrere possimus, pietas et gratitudo
suadent, ut eas oratione iuvemus; stricta tamen obligatio pro parenti­
bus aliisque coniunctis orandi statui nequit, quia certo non constat eas
intercessione nostra indigere.

145. Quid orandum sit. Quae bona a Deo petere possimus, colligitur
imprimis ex oratione dominica a Christo nobis tradita, deinde ex ora­
tionibus, quas ecclesia pro fidelibus suis ad Deum dirigit. Itaque pe­
tere possumus:
1. Bona supernaturalia, scilicet aeternam beatitudinem et media ad
eam necessaria, et haec quidem absolute, quia natura sua ad salutem
necessaria vel utilia sunt nec quisquam eis ad peccatum abuti potest.
i

Sed ea petere non licet contra nec ultra ordinem divinae providentiae e. g.
heatitudinem sine bonis operibus, remissionem peccatorum sine poenitentia,
gratiam maiorem, quam habent summi sancti; intra ordinem divinae providentiae
vero bona supernaturalia sine limitatione peti possunt. Gratiae gratis datae
petendae non sunt, nisi in casu peculiaris necessitatis.

2. Bona naturalia sive spiritualia (scientiae, artes) sive corporalia
(sanitas, divitiae, honores, dignitates) peti quidem possunt, sed solum
sub condicione saltem implicita, si Deus praeviderit ea nobis ad salu­
tem fore proficua: haec enim non sunt per se ad salutem utilia, ideo­
que eis abuti possumus.

3. Ut Deus mala a nobis avertat tum moralia (peccata, tentationes)
tum physica (morbos, dolores, egestatem, infortunia), nisi ad salutem
nostram utile sit nos tentationes et quaedam mala physica tolerare.
Petendum non est, ut Deus concupiscentiam in nobis plane exstinguat, quia
hoc est contra ordinariam providentiam divinam; nec petendum est, ut omnia vel
levissima peccata vitare possimus, quia hoc est speciale privilegium· privilegia
autem petenda non sunt. Quoad peccata levia petere possumus, ut ea u$que
magis minuamus vel determinata vitemus.
3°) I. Tim. 2, 1—3. lac. 5, 16. Matth. 5, 44.
40) Nos posse animas in purgatorio iuvare constat ex S. Scriptura (2 Mach.
12, 46) et ex doctrina Ecclesiae: Professio fidei ΛΙ Palaeologo proposita (D 461),
Cone. Florent. (D. 693) et Trident. (D. 998).

De actibus religionis

123

4. Petere a Deo rem moraliter malam (malum culpae), semper grave
peccatum est, etsi res, quae petitur, in se leviter tantum mala sit. nam
petere a Deo auxilium ad rem malam eumque sic facere mali, etsi le­
vis, auctorem gravis in Deum irreverentia est, quia directe repugnat
eius infinitae sanctitati.
Non licet petere reni indifferentem sine ulteriore relatione ad finem honestum
e. g. lucrum ex ludo sine relatione ad alium finem, quia non est petitio veri et
decentis boni. Attamen quia eiusmodi petitio non adversatur directe alicui attri­
buto divino, non est mortale peccatum.

144. Orationis efficacia. Oratio debitis facta condicionibus ex libe­
rali Dei promissione infallibilem habet efficaciam impetrandi ea, quae
petuntur, sive ille, qui orat, est iustus sive peccator, quod ex claris s.
scripturae effatis theologis videtur esse de fide certum.
a. Quatenus oratio opus bonum est, suppositis supponendis ei con­
venit triplex effectus omnium operum bonorum communis, scilicet me­
ritorius gratiae sanctificantis, satisfactorius pro poenis temporalibus
et impetratorius gratiarum actualium. Quatenus oratio petitio est, qua
Deum potentem ac misericordem imploramus, ut indigentiae nostrae
succurrat, specialem vim impetratoriam habet obtinendi ea, quae a Deo
petuntur. Iam de hac speciali orationis vi et virtute impetrandi hic ser­
mo est. Condiciones autem, quae requiruntur, ut oratio infallibiliter
impetret id, quod postulat, communiter quinque numerantur ut infra
dicetur.
Oratio debitis destituta condicionibus non tamen omni prorsus caret enectu,
licet enim non impetret infallibiliter ex promissione Dei, ex eius tamen benigni­
tate impetrabit saltem spiritum ferventioris orationis.

b. Quamvis Deum sumine potentem ac benignum deceat, ut ei suc­
currat, qui humiliter eius auxilium implorat, infallibilem tamen effica­
ciam oratio habet ex promissione Dei, cuius promissio fallere non po­
test. Orationi debitis condicionibus factae Deus infallibilem efficaciam
reipsa promisit: Amen, amen dico vobis, si quid petieritis Patrem in
nomine meo, dabit vobis41). Petite et dabitur vobis, quaerite et inve­
nietis, pulsate et aperietur vobis etc.42).
Nota. Cum omnis oratio seu petitio Deum mox ere intendat, ut speciali suo
interventu efficiat id, quod petitur, iam quaeri potest, quomodo Deus effectus
orationis producat, utrum scilicet per causas naturales an per causas supernaturales.
a. Si effectus orationis est bonum ordinis supernaturalis, gratia scilicet actu­
alis, Deus ipse immediate eam producit sine interventu causae naturalis.
b. Si effectus orationis est bonum ordinis naturalis, diverso modo a Deo pro­
duci potest:
•‘D loan. 16, 23. Cf. 14, 13. 14.
Matth. 7, 7 ss. Cf. Luc. II, 10. lac. 4, 3. Ps. 49, 15.

134

De primo decalogi praecepto

a. Vel ipse Deus sine interventu causarum naturalium (saltem naturali modo
agentium) effectum producit. In hoc casu Deus propter orationem facit miracu­
lum vel secundum substantiam vel saltem secundum modum.
β. Vel Deus propter orationem praevisam causas naturales ab aeterno ita
disponit ac dirigit, ut effectus in tempore necessario sequatur.
7. Vel Deus praevidet effectum ex causis naturalibus iuxta praesentem ordi­
nem sine speciali interventu secuturum esse. In hoc casu Deus suo interventu
solum impedit, ne effectus per influxum causae liberae (daemonis vel hominis)
frustretur13).
Effectus igitur orationum quandoque sunt miracula, quae ab ipso Deo sine
concursu causarum naturalium producuntur, frequentius autem a causis natu­
ralibus, non tamen sine Dei speciali interventu oriuntur. Ex quibus patet discri­
men inter miracula atque preces exauditas (Gebetserhorungen), quae dicuntur.
Etenim si exauditio precum generice sumitur pro quovis effectu, quem Deus
propter orationem producit, etiam miracula inter preces exauditas censentur;
quod si terminus specifice accipitur, exauditio precum miraculo opponitur et
significat effectum, quem Deus propter orationem per causas secundas producit.

145. Condiciones, quae requiruntur, ut oratio infallibilem effectum
habeat, comprehenduntur hac brevi formula, ut oratio in nomine lesu
fiat: Quodcunque petieritis Patrem in nomine meo, hoc faciam43
44*
4).7 In
nomine lesu orare significat in unione cum lesu orare; atqui ut oratio
fiat in unione cum lesu, quinque condiciones requiruntur, quarum una
refertur ad obiectuin, tres ad modum, quinta ad subicctum orationis.
1. Obiectum orationis utile esse debet ad promovendum finem a
Christo intentum scilicet salutem nostram43).
Si bona supcrnaluralia petuntur, oratio infallibilem habet effectum, etsi quan­
doque non concedantur ipsa bona, quae petuntur, sed eorum loco alia, quae
magis ad salutem nostram conferant. Si bona naturalia petuntur, oratio non
habet infallibilem effectum, quia illa bona nobis possunt esse impedimentum
virtutis et occasio peccandi; quod si Deus praevideat, ea non concedit, etsi enixe
et constanter petantur.

2. Quoad modum oratio fieri debet a. cum fiducia sine haesitatione
et diffidentia: Adeamus ergo cum fiducia ad thronum gratiae™). Hanc
condicionem divinae promissiones praeprimis exigunt: etenim in no­
mine lesu oramus, si cum fiducia in merita eius oramus.
Haec Hducia ad efficacem orationem necessaria refertur ad orationem in ge­
nere; particularis oratio, qua determinatum bonum petitur, coniuncta esse potest
cum dubitatione, num Deus illud concedat, tum quia potest esse defectus in ora
tione, tum quia non constat oranti vere bonum esse, quod petitur. Haec dubi­
tatio non impedit quidem, sed minuit efficaciam orationis. Hinc si quis per
gratiam Spiritus Sancti cum magna fiducia orare potest, habet signum futurae
mpetrationis”).
43)
**)
**)
Ie)
47)

Cf. Suarez, De oratione 1. 1. c. 18. Pesch IX, n. 331 ss.
loan. 14, 13.
loan. 16, 23. 24.
Hebr. 4. 16. Cf. adiurationem >Per dominum nostrum, lesum Ch.«
Suarez, De oratione I. 1. c. 24. n. 9.

De actibus religionis

135

b. Deinde fieri debet cum perseverantia*). Ea quidem bona, quae
hic et nunc necessaria sunt, ut auxilia ad superandam tentationem,
Deus statim concedit, alia autem non semper statim largitur. Quae­
dam enim bona ex positiva Dei dispositione non conceduntur nisi post
constantem orationem ut donum perseverantiae, alia autem bona tum
naturalia tum supernaturalia Deus non confert nisi post aliquod tem­
pus, ut interim per orationem ad ea recipienda melius nos disponamus.

c. 'Denique cum reverentia, i. e. sine voluntaria distractione et sine
indecentia habitus externi. Ita Christus vexauditus est pro sua reve­
rential).
3. Subiectum orationis debet esse in statu gratiae vel saltem inchoa­
tam poenitentiam de.peccatis habere: in unione enim cum lesu maxime is
orat, qui in statu gratiae orat. Non quod peccatoris oratio, si reliquae
non desint condiciones, non exaudiatur, sed quod status gratiae ad
augendam efficaciam orationis multum conferat48
*50).
Peccatorum oratio non solum efficax est ad impetrandum, id quod constat
ex s. scriptura, ubi peccatores exauditos fuisse legitur51) ; sed etiam ad infallibiliter impetrandum, quia orationis efficacia non fundatur in dignitate orantis,
sed in misericordia et promissione Dei52). Ex quibus patet valde cavendum esse
a deterrendis peccatoribus, quasi eorum bona opera et orationes apud Deum
inutiles essent.

Num oratio pro aliis facta sit infallibilis efficaciae. — Sunt, qui ad
infallibilem efficaciam orationis hanc quoque condicionem requirant,
ut oratio fiat pro se ipso. S. Augustinus33) et S. Thomas31) hoc exigere
videntur; alii autem cum Suarez33) docent per se etiam orationem pro
aliis factam infallibilem habere efficaciam, quia promissio divina pror­
sus generalis nullam limitationem continet: Quodcunque petieritis. Hoc
tamen intercedit discrimen inter orationem pro se et pro aliis factam,
quod is, qui debito modo pro se petit utilia ad salutem, eo ipso dispo­
sitionem acquirit ad recipiendas gratias necessariam; eo autem, quod
aliquis pro alio orat, hic non,acquirit dispositionem necessariam, econtra gratiis, quae petuntur, pertinaciter resistere potest, ob quam per­
tinaciam oratio pro aliis facta carere potest effectu.

146. Orationis necessitas. Homo adultus orare tenetur non solum
necessitate praecepti divini sed etiam necessitate medii.
48) Cf. Luc. c. 11.
•19) Heb. 5, 7.
so) Ioan. 14, 13; 15, 7. 16; 16, 23.
51) Luc. 18, 14; 23, 43.
52) Cf. S. Thomas 11. II. q. 83. a. 16. Suarez, De oratione I. I. c. 25.
53) jn Ioan. tr. 102. n. 1.
«) II. II. q. 83. a. 7. ad 2.
55) De oratione I. 1. c. 27.

136

De primo decalogi praecepto

a. De necessitate praecepti divini nemo dubitat: nam tot explicita
testimonia s. scripturae, quibus oratio inculcatur, ile solo consilio intelligi non possunt: Petite et dabitur vobis™) ; Orationi instate91);
Oportet semper orare et non deficere™). Ratio huius praecepti interna
est a. obligatio Deo cultum exhibendi, qui quovis orandi genere exhi­
betur; ft. propria indigentia.
Oratio petitionis praecepta non debet esse vocalis: vocalis enim orationis nul­
lum praeceptum divinum habemus. Nec verba Christi Domini: Sic ergo vos
orabitis59) praeceptum continent singulis fidelibus impositum ea formula orandi,
quam ipse docuit.

b. Necessitate medii oratio necessaria est a. quatenus est elevatio
mentis in Deum; adultus, qui conversationem cum Deo fugit, divinam
amicitiam (salutem) neque obtinebit neque conservabit. — ft. Quatenus
est petitio, quaestio movetur, num homo adultus teneatur pro se ipso
petere auxilia ad salutem necessaria. Sententiam affirmativam plerique
theologi non solum certam, sed vix non de fide tenendam dicunt. Ratio
autem haec est: illud dicendum est necessitate medii necessarium, sine
quo ordinarie salus obtineri non potest; sine oratione autem iuxta ordi­
narium modum providentiae salus obtineri non potest: etenim de fide
certum est gratiam Dei ad salutem esse necessariam; atqui secundum
ordinarium providentiae modum Deus efficacia auxilia gratiae non
confert nisi petentibus: Petite et accipietis90) i. e. ex ss. patrum inter­
pretatione: si non petitis, non accipitis61.

147. Quando obliget praeceptum orandi. 1. Quando homo per se
orare teneatur, accurate determinari non potest; sine .dubio frequenter
orare tenetur. Qui tamen implet obligationem orandi ex propria indi­
gentia ortam, implet etiam obligationem ortam ex praecepto colendi
Deum.
a. Sunt, qui dicant nos singulis hebdomadis ad orandum teneri; sunt, qui cum
S. Alphonso dicant singulis mensibus; sunt, qui dicant quotannis orasse suffi­
cere. Verum nec de obligatione hebdomadali nec de obligatione menstrua certo
constat. Idem dicendum de sententia eorum, qui docent exsistere obligationem
orandi in morali initio usus rationis. Ceterum cum fideles singulis diebus domi­
nicis teneantur assistere sacrificio missae, qui hoc praeceptum rite adimplent,
satisfaciunt etiam praecepto orandi.
b. Qui ergo per diuturnum tempus (per annos) omnem orationem negligit,
dupliciter peccat, tum propter neglectum cultum divinum, tum propter neglec·'·’)
M)
5S)
•™)
«°)
el)
cepta

Coi. 4, 2.
Matth. 6, 9.
Luc. 18, 1. Cf. Luc. 11, 9. Matth. 26, 41. 1. Petr. 4, 7. l.Thess 5 17
Matth. 6, 9.
loan. 16, 24.
Cone, trident, s. VI. c. 11. (D. 804) docet possibilitatem implendi prae­
derivari ex oratione.

De artibus religionis

137

tam curam salutis. In confessione tamen sufficit indicare tempus, quo orationem
omisit, et cetera peccata, quae propter neglectam orationem commisit.

2. Per accidens autem orare tenemur, quoties sine oratione aliud
praeceptum implere aut tentationem superare non possumus.
Nota. Ex his iam consequitur: a. praecepto orandi satisfieri etiam per ora­
tionem mere internam: praeceptum enim hoc refertur ad orationem privatam,
eamque prout est petitio auxilii divini; b. pro eis, qui non tenentur ad horas
canonicas, non esse certas et determinatas preces, quae ex praecepto recitandae
sint; c. neque per se neque per accidens tenemur ad orandum mane et vespere
ante et post mensam; quapropter illarum precum omissio per se nullum, ne
veniale quidem peccatum est. Attamen pastores et confessarii pium hocce exer­
citium fidelibus enixe et frequenter commendare debent: si enim preces matu­
tinas et vespertinas negligant, brevi fiet, ut raro orent et sic speciali Dei auxilio
priventur et in periculis peccandi, quae quotidie occurrunt, in peccata labantur;
insuper facile motivum peccaminosum se ingerit, quatenus omittuntur ex de­
sidia, ob propria commoda, et nimiam curam rerum terrenarum vel ex respectu
humano.

138

QUAESTIO TERTIA.
De peccatis contra religionem.

148. Quae sint peccata contra religionem, a. Contra religionem
peccari potest omissione, negligendo praecepta religionis ut adora­
tionem vel orationem debitam, et commissione positivis actibus contra
praecepta negativa religionis. Peccatum positivum religioni generation
oppositum est irreligiositas generice accepta, quae committi potest per
excessum et per defectum. Per excessum quidem non eo, quod Deus
unquam maiore cultu, quam ipse meretur, coli possit, sed eo, quod
cultus divinus vitiose exhibetur.
b. Peccata contra religionem per excessum commissa proprio no­
mine superstitio (Aberglaube) nuncupantur, quae defftiitur: cultus
vitiosus veri vel falsi numinis. Dupliciter cultus divinus potest esse
vitiosus: ratione obtecti, quando aliquid colitur ut Deus, quod Deus
non est, vel ratione modi, quando Deus modo indebito colitur; quare
superstitio duplex est, altera, qua Deus colitur cultu indebito, altera
qua creatura (praesertim daemon) colitur cultu divino. Superstitio
haec posterior pro diversa ratione finis, propter quem cultus divinus
creaturae tribuitur, triplex est: idololatria, divinatio, vana observantia,
ad quam reducitur magia et maleficium!02).
c. Peccata contra religionem per defectum commissa nomine irreli­
giositatis specifice acceptae significantur. Irreligiositas hoc sensu
accepta in eo consistit, quod Deus irreverentia et injuria afficitur,
quod fieri potest tentatione Dei, sacrilegio, simonia. Octo igitur erunt
huius quaestionis articuli: a. de cultu divino indebito; b. de idololatria;
c. de divinatione; d. de vana observantia; e. de magia et maleficio;
/. de tentatione Dei; g. de sacrilegio; h. de simonia.
Hic comprehenduntur solum peccata contra religionem commissa quae primo
decalogi praecepto prohibentur. Ad omnia peccata contra religionem commissa
uno conspectu colligenda addi debent etiam peccata contra secundum et tertium
decalogi praeceptum, quae pariter virtuti religionis adversantur, scilicet: blasphe mia, periurium, laesio votorum, omissio sacri, opera servilia.

,iU) Ph. Schmitt, Damon Aberglaube (Saarbriicken 1938). Idem, Aberglaube
ais Massenwahn, Astrologie in christl. Sicht (Berlin 1952). Ruland, Handbuch
der praktischen Seelsorge III. 198—231 (München 1933). G. Hedley, The super­
stition of the irreligious (New York 1951).

De primo decalogi praecepto

139

Articulus primus.
Dc superstitione cultus indebiti.
Superstitio03) cultus divini indebiti alia est superstitio cultus falsi,
alia est superstitio cultus superflui.

149. 1. Superstitio cultus falsi committitur, si in cultu veri Dei ali­
quid falsi vel mendacii continetur, quare superstitio cultus falsi nun­
cupari solet.
Id multipliciter fieri potest: a. si Deus nunc coleretur caeremoniis antiquae
legis e. g. esu agni paschalis; b. si quis falsa miracula vel falsas revelationes
proponeret ad fidem confirmandam, vel si falsas reliquias venerandas exhiberet;
c. si missam celebrare vel absolvere praesumeret, qui non est sacerdos; d. si
quis actione inhonesta Deum colere vellet; c. si quis fingeret miraculum ad pro­
movendum cultum alicuius sancti; f. cultu haeretico vel schismatico.

2. Superstitio cultus falsi plerumque grave peccatum est, quia Deo
graviter injuriosa est, qui talsitate et mendacio coli nequit, et quia
perniciosa est religioni, quippe quam reddat suspectam de errore.
Dicitur plerumque, quia concedendum videtur superstitionem cultus falsi
quandoque ob parvitatem materiae peccatum veniale esse; sic si contionator in
historia miraculosa ceteroquin vera adderet circumstantiam falsam, vel integram
historiam fingeret ad magis commovendum populum, hoc posset esse veniale
peccatum, tum quia falsitas non adhibetur immediate ad colendum Deum, tum
quia hoc verae religioni non multum praeiudicat^).

150. I. Superstitio cultus superflui vel inanis committitur, si Deus
contra morem ecclesiae colitur aliqua re superflua et inutili.
a. Eiusmodi cultus superfluus est: velle audire missam ante ortum solis, cum
certo numero et ordine cereorum, sacerdotis, qui vocatur loannes vel qui habet
staturam Christi; non comedere de capite animalis in die decollationis s. loannis,
preces certo numero scribendae et aliis cum eadem obligatione mittendae
(Ketten- und Sohneeballengebete): haec enim nihil conferunt ad cultum Dei.
Osculari pedem calicis, quando in missa post elevationem demittitur; in officio
vel in missa addere orationes, cruces, alleluia vel alia, quae sunt contra rubricas.
Omnia enim ea, quae inordinata devotio contra praescriptum et morem ecclesiae
excogitat, licet in se non sint inania, quia tamen sunt contraria decretis et usui
ecclesiae, inutilia, superflua et superstitiosa sunt.

b. Hoc superstitionis peccatum committitur etiam per novos cultus novasque
devotiones, quae, etsi nihil incongrui contineant, tamen absque ecclesiae appro­
batione fidelibus proponuntur et inter eos propagantur; in Codice iur. can. (Cn.
1261) expresse prohibetur, ne eiusmodi devotiones inducantur; ideo novae de­
votiones absque licentia ecclesiae inductae saepius prohibitae sunt65).
f,n) Cone Trident, (sess. XXII. Decretum de observandis et evitandis in cele­
bratione Missae) declarat: "superstitio, verae pietatis falsa imitatrix*.
<M) Cf. Strtiggl, Theol. moralis tr. 5. q. 5. n. 6. Lchmkuht, I. n. 491.
,i5) Cf. Rucceroni, Casus consc.5 (Romae 1903) n. 40.

140

De peccatis contra religionem

2. Superstitio cultus superflui per se peccatum veniale non excedit,
quia non continet gravem irreverentiam; bona fides autem et simpli­
citas quandoque a peccato omnino excusant. Attamen ratione scandali
et notabilis defectus contra ordinationem ecclesiae etiam haec super­
stitio posset fieri peccatum mortale.

Articulus secundus.
De idololatria.

151. Notiones. 1. Idololatria est superstitio, qua cultus divinus exhi­
betur creaturae, sive haec est res animata sive inanimata sive tandem
ipse daemon.
Duo ergo ad veram idololatriam requiruntur, primo quidem ut cultus, qui crea­
turae exhibetur, sit vere cultus divinus soli Deo debitus seu contestatio supremae
excellentiae, deinde vero ut iste cultus serio et vere, non ficte et simulate vel
ioci causa exhibeatur creaturae.

2. Idololatria duplex distinguitur : vera, quae committitur cum inten­
tione adorandi creaturam, et simulata, quae fit exterius tantum sine
voluntate adorandi creaturam, ut cum quis ex metu mortis adorat
idolum.
3. Idololatria vera iterum duplex est: perfecta, si quis adorat crea­
turam, quam reapse putat esse Deum, et imperfecta, si quis sciens
creaturae nihil divini inesse, eam tamen cultu divino colit ex odio erga
Deuim vel ex cupiditate aliquid a daemone impetrandi.

152. Eius malitia moralis. 1. Omnis idololatria est peccatum grave,
imnio gravissimum post peccata, quae adversantur virtutibus theolo­
gicis, quia omnis idololatria Deo, qui solus est rerum omnium princi­
pium, gravem iniuriam infert.
Ergo etiam idololatria simulata grave peccatum est, licet minus quam vera:
quamvis enim ipsa non sit vera idololatria, est tamen externa negatio fidei et
mendacium Deo iniuriosum contra virtutem religionis.

2. Idololatria perfecta est peccatum contra fidem ct religionem,
idololatria imperfecta non est quidem contra fidem, attamen (quate­
nus idololatria est) illa gravior est, cum procedat ex mera malitia, non
ex ignorantia, et involvat magnum Dei contemptum. Prior potest esse
sine culpa, ut si quis adorat hostiam non consecratam, quam bona
fide credit esse consecratam; est enim solum peccatum materiale, non
formale.
Peccatum idololatriae committitur non solum a gentilibus et magis, sed etiam
ab iis, qui sanctos ita colunt et invocant, ac si propria virtute dona sive natu­
ralia sive supernaturalia praebere possent. Latiore quodam sensu idololatriam
committunt, qui a. falsis sanctis vel damnatis tribuunt cultum veris sanctis de-

De peccatis contra religionem

141

bitum; qui b. sibi exhibendum curant cultum sanctis debitum ficta sanctitate,
miraculis ct revelationibus falsis. Peccatum idololatriae una cum peccato
apostasiae inter fideles baptizatos illi committunt, qui principiis materialism! im­
buti more ethnicorum naturam ut Deum colunt, vel cultum, quem prisci Germani
figuris mythologicis (Wodan) exhibebant, repristinare conantur.

Articulus tertius.
De divinatione.
De omnibus superstitiosis observantiis ( divinatione, vana observantia,
magia, spiritismo etc.) haec notanda sunt: Si homo fidelis quaedam
cognoscere vel quosdam effectus obtinere desiderat, quae naturae vires
supergrediuntur, unicum medium habet: orationem ad Deum cum filiali
subiectione erga providentiam et ordinationem divinam; inde nec ad
nutum, nec infallibiliter nec per media Deo non convenientia ea exspec­
tare potest. Si ergo adhibentur insuper alia media, quae naturalem in­
fluxum habent, quamvis forte nondum clare cognitum, vel etiam indiffe­
rentia, liceitati per se nil obstat. Si quis alio modo talia cognoscere vel
efficere conatur, deest subjectioni Deo debitae et cultum, qui soli Deo
debetur, creaturae praestat.

153. Notiones. 1. Divinatio (Wahrsagerei) definitur superstitio, qua
invocatur daemon ad res occultas eius ope cognoscendas.
Divinatio eo tendit, ut cognitio alicuius rei obtineatur, quae mediis naturalibus
cognosci non potest. Occulia: possunt haec esse praesentia, praeterita vel fu­
tura, et licet ea, quorum cognitio quaeritur, plerumque sint occulta, si tamen
a daemone ioci vel experimenti causa quaererentur res omnibus notae, vera
haberetur divinatio, quippe cuius essentia in commercio cum daemone consistat.

2. Divinatio duplici modo fieri potest: per daemonis invocationem ex­
pressam (cum pacto expresso) aut per invocationem implicitam seu
tacitam (cum pacto implicito).
a. Per expressam invocationem committitur, quando daemon expres­
sis verbis invocatur vel si cum ipso expresse conventio fit, ut positis
talibus signis tales effectus producat; ad hanc autem divinationem
committendam necesse non est, ut daemon de facto respondeat, sed
satis est, ut eius ope effectus exquiratur.

b. Per implicitam invocationem committitur, quando aliquis ad ob­
tinendam notitiam utitur mediis ineptis, quae novit neque ex natura sua
neque ex institutione Dei vel ecclesiae habere vim producendi effectum
intentum: qui enim sciens utitur medio inepto ad aliquem effectum ob­
tinendum, hunc exspectat a superiore virtute; at neque a Deo neque ab
angelis, qui usum talium mediorum reprobant, exspectari potest effec­
tus; ergo a daemone exspectatur, qui ipso illorum usu implicite in­
vocatur.

142

De primo decalogi praecepto

Quocirca non excusantur, qui scienter vana media adhibentes protestantur
contra quodvis commercium cum daemone- protestatio enim facto contraria
ideoque nulla est.

Daemon eiusmodi mediis vanis atque ineptis libenter se immiscet: omnia
enim, quae vana sunt et a Deo reprobata, ipse approbat et ultro occasionem
arripit efficiendi, quod ipse intendit, ut homo relicto Deo ad ipsum recurrat ipsique divinos honores tribuat.

154. Variae formae™). I. Gnosis modernorum, quae habetur apud
asseclas theosophiae et anthroposophiae, et ope meditationum ct con­
centrationis prout apud Indos (Yoga, Buddha) in usu est, notitias
superiorum ordinum acquirere conatur. Influxum daemoniacum non ex­
cludit, immo quandoque directe quaerit.
2. Astrologia naturalis est per se licita, si e stellarum motibus et posi­
tione tempestatem, corporis et cohaerentes animi affectiones probabili­
ter et coniecturaliter, sed non certe praedicit. Astrologia vero iudiciaria,
si ope »horoscopii« praedicit de persona particulari futura contingen­
tia, quae pendent a libera voluntate, est per se illicita; licite ad summum
praedicerentur bella, turbationes etc. in genere et coniecturaliter tan­
tum. Scientifica exploratio, an et quales adsint nexus inter motum pla­
netarum et corpora humana, excluso vulgo permitti potest, non autem
propagatio in vulgus propter periculum fatalismi ct superstitionis.”7)
3. Simili fere modo indicandum est de Chiromantia (Handlesen),
quae putat quasdam lineas manuum sub influxu planctarum esse.
4. Chrystallomantia putat eos, qui in crystallum vel in aquam in vase
contentam etc. speculantur, varias imagines ibi videre, quae non sunt
nisi hallucinationes (visiones) ab ipsis »spcculariis« ope phantasiae pro­
vocatae. Daemon autem hisce experimentis facile se immiscet et spe­
culariis manifestat res occultas vel futuras, ut hoc modo resuscitet divi­
nationem tum antiqua gentilium tum media aetate usitatam.88)

155. Eius malitia moralis et specifica. 1. Divinatio, quae fit per ex­
plicitant invocationem, est peccatum ex loto genere suo grave. In tali
enim divinatione habetur commercium cum daemone; quodvis autem
commercium cum daemone, infensissimo Dei et hominum hoste, gravi­
ter illicitum est, utpote Deo iniuriosum et homini perniciosum, insuper
aliquis cultus daemoni exhibetur eo ipso, quod homo ad eum recurrit
et sic ei se subiicit.
,in) Cl. Lex. r. Theol. u. K. s. v. Anthroposophie, Astrologie, Chiroinantiv.
·*’) Cf. Koch, Um die Astrologie. Stimmen der Zeit, 149 (1951/52), S. 308 f.
Schmidt Ph , Astrologische Plaudereien. Geschichte, Wesen nnd Kritik der Astro­
logie. Bonn 1951.
f>s) Cf. BcfinuT, Die Visionen im Kristalle. Stimmen a. M. L., 1908. S. 165 ff.

De peccatis contra religionem

143

2. Divinatio cum invocatione implicita est quidem et ipsa natura sua
grave peccatum, quia commercium cum daemone, defectum subjectio­
nis erga Deum et periculum damnosae deceptionis involvit.
Attamen veniale fieri potest: a. ex ignorantia et simplicitate, quia eius
malitia non est aeque manifesta atque invocationis expressae; b. ex de­
fectu firmae fidei, quando vanis signis non adhibetur certa fides, sed
solum aliquis timor vel suspicio concipitur eventus futuri; c. ex defectu
seriae voluntatis, quando cognitio rei occultae magis ioci vel curiositatis
causa quam seria intentione quaeritur. Et quoniam fere communiter ali­
quid intervenit, quod a mortali excuset, divinationes cum invocatione
implicita raro gravia peccata sunt; semper tamen res periculosa est.
si quis ex illis suas actiones dirigat.
Qui vates seu divinos (zingaros) de fortuna consulunt, graviter peccant, si id
fiat cum firma fide vel scandalo aliorum; venialiter autem, si solum curiositatis
causa fiat, vel si eorum dictis firma fides non adhibeatur, ut plerumque fit. Item
leve peccatum est rem indifferentem facere vel omittere ob responsa ab ipsis
audita, si fiat ex aliquo timore vel ex curiositate experiendi causa. Attamen qui
eos consulunt, insuper peccatum inductionis aut cooperationis committunt.

3. Divinatio, quae fit per invocationem explicitant et implicitam, item
diversae divinationes, quae per invocationem sive explicitam sive impli­
citam fiunt, specie morali non differunt.
Ordinarie tamen in confessione ex duplici alia ratione declarari debet, utrum
invocatio explicita an implicita fuerit: a. ut confessarius diiudicare possit, utrum
peccatum grave an leve commissum sit; b. quia constat divinationem cum in­
vocatione expressa plerumque adiuncta habere complura alia peccata, quae non
occurrunt, ubi solum tacita invocatio habetur. Peccata autem quae invocationi
expressae saepe adiunguntur, haec sunt: abiuratio Christi, adoratio daemonis,
promissio perpetui servitii cum repromissione auxilii ex parte daemonis, blasphemiae in Deum, sacrilegia (abusus rerum sacrarum et ipsius eucharistiae) etc.

156. De somniis. 1. Somnia a. ordinarie a naturalibus causis depen­
dent, nempe vel ab occupationibus diurnis vel a temperie et constitutione
corporis vel a concursu phantasmatum etc.eB); nihilominus negari non
potest somnia b. quandoque a Deo excitari: licet enim Deus homines
non dirigat per somnia, promisit tamen se aliquando somniorum fore
auctorem70); insuper ex s. litteris et ex vitis sanctorum discimus somnia
quandoque a Deo immissa fuisse71), c. Daemonem autem posse esse et
de facto interdum esse somniorum auctorem, negari nequit, cum ipse
possit in hominibus phantasmata excitare72).
fi0)
70)
71)
•2)

Cf. Siegmund, Der Traum. Futda 1949.
Act. 2, 17. Num. 12, 6.
lud. 7, 13. Dan. 2, 19. Matth. 1, 20; 2, 1^. 13. 19.
Deut. 18, 10.

144

De primo decalogi praecepto

Si Deus somnia immittit, simul adsunt quaedam indicia, ex quibus colligi
potest illa a Deo esse immissa. Eiusmodi signa haec sunt: «. si res Deo digna,
non autem vana et indecens est; /J. si impellit ad bonum, non vero ad malum
et praesumptuosum; γ. si animam tranquillam et ad pietatis opera alacriorem
facit, non vero perturbatam, ad terrena propensam atque ad servitium Dei tar­
diorem.

2. Cum somnia quandoque etiam a Deo immittantur, ubi prudens
ratio id suadet, sedulo examinari debent, num a Deo sint. Quodsi moraliter certum apparet somnium a Deo immissum esse, tenemur, si pro­
babile est. possumus ei credere et actiones nostras iuxta illud dirigere.
3. Somniis autem naturalibus caeca lide ita credere, ut quis ordinarie
iuxta illa actiones suas dirigat, mortale peccatum divinationis est; in­
terdum autem actionem indifferentem ponere vel omittere propter som­
nium, vel subinde leviter timere, ne id eveniat, quod somnia portendunt,
leve peccatum non excedit.
Graviter peccat, qui desiderat per somnium a daemone doceri, et magis, qui
ex hac ratione certo corporis situ somnum capit. — Graviter peccat, qui vitam
suam fere ex somniis, ex sortibus, ex chartis et eiusmodi mediis vanis dirigit. —
Graviter autem ordinarie non peccat, qui numeros, quos somniavit, ludo exponit,
vel qui equum non conscendit, quia lapsum somniavit, vel qui terram effodit,
quia ibi thesaurum reconditum esse somniavit, quia id non tam ex certa fide fu­
turi eventus facit, quam ex nimia quadam timiditate vel spe.

157. De sortilegio seu de usu sortium. (Loswerfen.) Cum triplices
distinguantur sortes, haec de eis statuenda sunt:
1. Sortes divisoriae, quae adhibentur ad discernendum, quid unicui­
que tribuendum sit in rebus dividendis vel in litibus dirimendis, licitae
sunt, nisi iure humano interdicantur: hoc enim sortilegium nil aliud est
quam contractus, quo communi consensu decernitur rem ei tribuendam
esse, cui sors contigerit73).
Hoc medium sortium ad controversias dirimendas litibus coram indice gerendis
et ipsis arbitris constituendis praeferendum est: illud etiam a Codice Austr. §835.
S41 et a Codice Germ. § 659. 752 in usum deducitur. De his sortibus s. scriptura
dicit: Sortes mittuntur in sinum, sed a Domino temperantur74).

2. Sortes consultoriae, quae adhibentur ad indagandum, quid agen­
dum vel omittendum sit, constituunt peccatum superstitionis, si respon­
sum exspectatur a daemone; si responsum explicite exspectatur a Deo,
habetur peccatum tentationis Dei, nisi adhibeantur ex inspiratione di­
vina (ut in electione Matthiae) vel ex causa sufficienter gravi necessi­
tatis vel utilitatis (ubi alia media ordinaria desunt) et praemissa ora­
tione ad Deum; ut si quis in re magni momenti haerens in bivio aliter
quoad viam se determinare non potest.
«) Cf. loan. 19, 24.
71 ) Prov. 16, 33.

De peccatis contra religionem

145

3. Sortes divinatoriae, quae adhibentur ad obtinendam occultae rei
cognitionem, ordinarie sunt grave peccatum superstitiosae divinationis:
sortes enim neque ex se neque ex institutione divina vim habent mani­
festandi rem occultam; ergo eius manifestatio exspectatur a daemone,
etsi daemon explicite non invocetur.
Ordinarie. Sine dubio superstitionem committit, qui e. g. per sortes divinare
conatur, quinam numeri in sortitione aleatoria extrahendi sint; at superstitiosae
non sunt sortes divinatoriae, si adhibentur, a. ex inspiratione divina76); b. ex
intentione rei occultae manifestationem obtinendi a Deo (quo in casu tentatio
Dei committi potest); c. ex mero ioco vel curiositate videndi, quid in eo casu
a sorte designetur, quin rei fides adhibeatur.

158. De usu virgae divinatoriae et de radiaésthesia. In scientis na­
turalibus proponitur theoria76), secundum quam quaelibet obiecta (or­
ganica et anorganica, etiam corpus humanum) emittunt radios, qui ab
hominibus quibusdam altiore gradu sensibilitatis praeditis percipiuntur,
ita ut tales homines res et eventus ope concentrationis, ut aiunt, cog­
noscant, qui cognitione communi attingi non possunt.
Ita ope virgae divinatoriae (Wiinschelrute) cognoscunt fontes aqua­
rum vel metalla sub terra; ope penduli siderei (siderisches Pendel)
cognoscunt scripta in epistola clausa, morbum organi interni et reme­
dium adhibendum, immo etiam, sexum embryonis humani vel indolem
psychicam certi hominis. Sunt etiam, qui praetendant se posse cognos­
cere eventus remotos, obiecta tempore et loco distantia e. g. utrum et
ubi vivat miles ex bello nondum redux (Teleradiaesthesia).
a) Non est illicitum in has res scientifice inquirere, saltem si additur
protestatio contra influxum daemonum.
Inquisitio scientifica nondum est ad finem perducta. Attamen si volunt certo
cognoscere eventus futuros a libera voluntate aliorum dependentes vel obiecta
nondum exsistentia vel sortem animarum in alia vita et similia, haec ut exagge­
rationes vel fabulae vel divinatio superstitiosa reicienda sunt.

b) Quoad clericos S. Officium71) die 26 martii 1942 mandavit Ordina­
riis locorum et Superioribus religiosorum, ut clericis stricte prohibeant
tales consultationes »circa personarum circumstantias et eventus divi­
nandos* (ergo non omnes!), cum clericos dedeceant (v. g. inquisitio
super matrem gravidam) vel auctoritati eorum noceant (si falsa prae­
nuntiant) vel etiam offensioni et scandalo sint (v. g. per concurrentiam
cum medicis).
™) Cf. los. 7, 14.
™) Cf. Niedermeyer, Handbuch der speziellen Pastoralmedizin (Wien 1952),
V. 406 s. et notatam literaturam.
π) A. A. S. XXXIV, 1942, 148. Cf. etiam annotationes a WiUwoll et Creusen
propositae in Per. XXXI. 1942, 279—2
10 Noldin. Vol. 11. de praecepti*.

146

De primo decalogi praecepto

Nota. Per se licitum est uti virtute medii naturalis, quod per superstitionem
cognitum est, modo eius efficacia non pendeat ab influxu daemonis: res enim
ex eo non fit mala, quod modo illicito cognita sit.

Articulus quartus.
De vana observantia.
159. Notiones. 1. Vana observantia (Zauberei, Wahnbrauch) est
superstitio, qua invocatur daemon ad aliquem effectum eius ope ob­
tinendum.
2. Vana observantia sicut divinatio duplex est, altera cum daemonis
invocatione explicita, altera cum invocatione implicita, scilicet adhibitis
mediis inanibus, quae neque a natura neque a Deo vim habent talem
effectum producendi. Haec media vocantur sacramenta diaboli, quia
illis positis ipse effectum intentum veluti ex promissione producit.
Vana observantia a divinatione eo differt, quod haec ordinatur ad cognoscen­
das ope daemonis res occultas, illa vero ad obtinendos eiusdem ope effectus
quoscunque externos. Qui ad obtinendum effectum adhibet medium vanum et
inutile, quod neque a natura neque ab ecclesia neque a Deo ad hunc effectum
producendum institutum est, hunc exspectare non potest nisi a daemone.

Si quis autem ex errore putaret cuidam medio naturalem vim inesse, et ita
illud adhibet, non peccat superstitione.
Nota. 1. Vana observantia ut plurimum adhibetur ad obtinendam sanitatem
(observantia sanitatum, medicina magica). Haec superstitio, sicut et reliquae,
non magis inter catholicos reperiuntur quam inter acatholicos, nec magis inter
infimarn plebem quam inter cultos atque eruditos, immo inter paganos iam late
grassabantur. Ideo solum per calumniam affirmari potest, superstitionem ex reli­
gione catholica ortam esse, quippe quae ex usu orationis et sacramentalium
effectus divinos obtineri possi doceat78).
2. Eiusmodi curationes triplici modo potissimum fiunt. Vel enim adhibentur
media physica (contrectationes, inhalationes, unguenta etc.), quae tamen vim
medendi, quae cognoscatur, non habent; vel praeter media physica adhibentur
etiam media moralia (orationes, ensalmi i. e. Besprechungen, adiurationes);
vel tandem sola media moralia (curationes sympatheticae70). Non quivis usus
eiusmodi mediorum de superstitione arguendus est: praeterquam enim quod
Deus effectum sanitatis propter orationem speciali suo influxu producere potest,
sunt remedia naturalia, quae vim sanandi nobis adhuc ignotam continere pos­
sunt; neque tandem negari potest, hominem influxu morali (quomodocunque hoc
efficiatur e. g. per suggestionem) varios effectus curationis in alio homine pro­
ducere; frequenter tamen usus horum mediorum aut plane superstitiosus est
aut aliquid superstitionis admiscetur. Huc pertinet etiam usus amulettarum vel
similium rerum80).
J') Cf.de hac re Walter, Aberglaube und Seelsorge2 (Paderborn 1911). S. 92 ff.
7tt) Hoc nomine (Sympathiekuren) vocantur illae, quae non efficiuntur reme­
diis materialibus, sed per moralem influxum alicuius personae arcana vi prae­
ditae, quam vim sympathiam dicunt.
w) A. Class et Af. Hain in Lex. f. Theol. u. K. (1957) s. v. Amulette.

De peccatis contra religionem

147

3. Animarum pastores cognoscere studeant diversas formas superstitiones,
quae inter fideles sibi commissos in usu sunt, easque exstirpare conentur: usus
enim superstitiosi veram religionem eiusque exercitia non fovent, sed eis quam
maxime nocent: puritatem enim fidei obnubilant, vitam vere religiosam impe­
diunt, perfectionem vitae Christianae retardant. Ad hunc finem obtinendum
libellos, qui superstitionem docent, colligant et destruant, populum instruant de
modo agendi, quem Deus servat, de vanitate superstitionis nec non de periculis
quae ex eius exercitio nascuntur, de recto usu sacramentalium.

160. De malitia morali et specifica vanae observantiae idem dicen­
dum est ac de divinatione:
a. Vana observantia cum invocatione explicita semper mortale pecca­
tum est; vana observantia cum invocatione implicita frequenter a mor­
tali excusatur tum ob ignorantiam, tum ob defectum certae fidei, tum ob
defectum seriae voluntatis.
Sic mortaliter non peccant, qui infortunii indicium habent occursum certae
personae (vetulae), quae primo anni die fit obvia; qui nolunt interesse convivio,
ubi tredecim mensae accumbunt; qui die veneris iter non instituunt. Immo nec
proprie peccatum superstitionis hisce committitur, cum neque de daemone neque
de aliqua virtute superiore cogitent. Attamen talia sunt contra sanam rationem
et possunt esse aliqua (implicita) tentatio Dei, si sine sufficiente ratione exspec­
tetur interventus Dei extraordinarius; in multis casibus sola quaedam anxietas
est, qua timent aliquod malum, quod audierunt saepius cum hoc vel illo eventu
nexu quodam inexplicabili coniunctum fuisse.

Ideo bene observat Berardi eos, qui a rebus ineptis certos effectus exspectant,
non statim peccati superstitionis esse arguendos. Quare si confessarius depre­
hendit poenitentes ceteroquin pios, qui eiusmodi agunt, in bona fide esse, eos
non de peccato arguat, sed potius doceat, quam inania sint eorum media ad
effectum obtinendum vel, si res ita ferat, eis dicat media ab ipsis adhibita,
dempta vana aliqua circumstantia et infallibili exspectatione eventus, prorsus
licita esse 81 ).

b. Eius malitia consistit tum in illicito commercio cum daemone, tum
in superstitione, qua daemoni aliquis cultus exhibetur recurrendo ad
eum et exspectando ab eo, quod a solo Deo exspectari deberet.
c. Divinatio et vana observantia specie ab invicem non differunt: in
utraque enim eodem modo laeditur virtus religionis, quia in genere mo­
ris nihil refert, utrum a daemone quaeratur cognitio rei occultae an ali­
quis effectus externus.

161. Criteria ad dignoscendam vanam observantiam.
1. Eiusmodi signa sunt potissimum haec tria: a. insufficientia causae
ad effectum producendum, quippe quae neque ex se neque ex Deo talem
virtutem habeat; b. adiectio vanae vel falsae circumstantiae tamquam
81) Cf. Berardi, Praxis confessariorum3 1. n. 433 ss.
10*

148

De primo decalogi praecepto

necessario requisitae ad effectum obtinendum, etsi signa vel media ex
se bona et sancta sint; c. infallibilis exspectatio effectus propter solam
horum signorum applicationem veluti ex opere operato.
Si itaque adhibentur certae preces, imagines, res benedictae etc., ita ut eis
tribuatur vis infallibilis obtinendi aliquem effectum e. g. evadendi mortem vel
morbum, non incidendi in infortunium, non moriendi sine confessione etc. super­
stitiosa sunt; si autem adhibentur in honorem Dei sine vanis adiunctis cum pia
fiducia obtinendi, si Deo placuerit, id quod petitur, pia et religiosa sunt.
β. Apprime docendi atque instruendi sunt fideles, ne in usu rerum sacrarum
et sacramentalium ecclesiae superstitiones foveant, ne e. g. putent eo maiorem
in usu aquae benedictae produci effectum, quo uberius ea dispergitur et eiusmodi.

2. In dubio, utrum media adhibita possideant vim naturalem an supernaturalem causandi talem effectum, duplex haec regula attendenda est:
a. Si dubium est, utrum effectus aliquis proveniat a causa naturali an
a daemone, viribus naturalibus tribuendus est, quia plurimae vires cau­
sarum naturalium etiam sapientibus ignotae sunt. Ideo medium, de quo
dubitatur, utrum vim naturalem habeat causandi effectum necne, ad­
hibere licet, addita tamen protestatione contra influxum daemonis; atta­
men quo maior est suspicio diabolici interventus, eo gravior causa
honesta requiritur.
Licitum est eiusmodi medium adhibere, quia non constat rem esse malam,
econtra ex adiunctis potius honesta censeri potest. Hinc ut licite tale medium
adhiberi possit, saltem probabilis ratio, praesertim ex comparatione cum aliis
effectibus certe naturalibus desumpta, adesse debet, quae suadeat effectum pro­
duci a vi naturali. Praeterea semper consultum est, ut in eiusmodi casu prae­
mittatur protestatio contra daemonis interventum: quamdiu enim res dubia est,
protestatio tollit invocationem daemonis. Si maior suspicio adest, ratio sufficiens
cooperationis requiritur, v. g. professoris, qui experimentis rem dilucidare velit

b. Si effectus certo non est a causa naturali et dubium est, utrum sit
a Deo an a daemone, daemoni tribuendus est, quia miracula non sunt
facile praesumenda. Quare in hoc casu non licet medium dubium ad­
hibere, quia continet tacitam daemonis invocationem82).

162. Criteria ad dignoscendam gratiam sanitatum. Quandoque ac­
cidit, ut homines, etiam rudes, qui fama sanctitatis non gaudent, signo
crucis vel sacris precibus et inhalationibus morbos et vulnera sanent.
Hi non sunt statim omnes superstitionis damnandi: pie enim credi pot­
est Deum etiam nunc temporis aliquibus hominibus, quamvis sancti non
sint, in bonum commune conferre gratiam sanitatum83).
w) Cf. Lacroix I. 3. pr. 1. n. 28.
M) Cf. 1. Cor. 12, 9. S. Thomas 11. II. q. 178. a. 2. S. Alphonsus I. 3. n. 18.
Ackermann-Schmid, Die Macht des christl. Glaubens (Luzern 1915).

De peccatis contra religionem

149

Signa autem, ad quae in casibus particularibus attendendum est, ut
vana observatio a gratia sanitatum gratis data distingui possit, potissi­
mum haec sunt: a. Utrum ille, qui medetur, solus an etiam atü iisdem
mediis eundem effectum producant, et num ipse talem virtutem ab aliis
didicerit: Deus enim gratiam sanitatum ordinarie ita confert, ut sit gra­
tia personalis certae personae collata. b. Num media, quae adhibet,
sint vana et inepta: fieri quidem potest, ut effectus gratiae a Deo con­
cessae dependeat a signis quibusdam externis tamquam a condicione,
at nunquam vana sunt haec signa, c. Num putet ipsis verbis vel signis
adhibitis inesse virtutem sanandi: Deus enim gratiam sanandi confert
personae, non signis externis. Verumtamen eiusmodi virtutes supernaturales gratis datae rarissimae erunt84).
Si repedantur, qui morbos et vulnera sive hominum sive animalium sanent, id
quod non infrequenter accidit, pro praxi haec notanda sunt:

a. Imprimis inquirendum erit, num media ab ipsis adhibita vi naturali effectum
producere possint. Si probabili saltem ratione effectus naturae viribus tribui potest,
earum usus praemissa protestatione contra influxum daemonis permitti potest

b. Quodsi effectus nulla probabili coniectura viribus naturae tribui potest, res
non est illico a priori reicienda ut superstitiosa et illicita, sed factum cum omni­
bus adiunctis diligenter examinandum est.
Si instituto examine constat rem non esse certo superstitiosam, praesertim si
preces et invocationes nihil falsi vel inepti contineant, si non exspectetur infalli­
bilis effectus, si tandem ii, qui media adhibent, in bona fide sint neque ipsis
mediis vel formulis invocatoriis vim infallibilem tribuant, non est necesse, ut
usus illorum mediorum interdicatur. Semper tamen consulendum est, ut ante
usum praemittatur protestatio ad reiciendum quemvis effectum, qui ope dae­
monis producatur.

Aliud omnino dicendum est de ^Christiana scientia* (Christian scien­
ce, Gesundbeten). Haec enim est systema pantheisticum inventum a
Maria Backer, quod non paucos asseclas invenit adunatos in communi­
tates religiosas. Docet morbos et mortem ortum habere ex falsis cogi­
tationibus et imaginationibus de relatione mundi ad Deum; proinde
sanitatem produci per intimam unionem cum Deo in cogitando et oran­
do. Facta autem restitutae sanitatis, in quantum vera sunt, autosugge­
stion! tribuenda sunt.86)

H4) Cf. Laymann I. 4. tr. 10. c. 4. n. 4.
s5) K. Alger missen in Lex. f. Theol. u. Kirche (1958) s. v. Christian Science.

150

De primo decalogi praecepto

Articulus quintus.
De magia et maleficio8®).
â

165. Notiones, a. Magia generatim definitur ars operandi mira per
causas occultas. Alia est magia alba seu naturalis, quae definitur ars
operandi mira et insolita per media naturalia; alia est magia nigra seu
superstitiosa, quae definitur ars operandi mira ope daemonis. Etiam
magia cum daemonis invocatione explicita vel implicita fieri potest.
b. Magia, quae adhibetur ad nocendum aliis, dicitur maleficium (in­
cantatio, Behexung), quod propterea definitur: ars nocendi aliis ope
daemonis. Duplex distinguitur maleficium, amatorium (philtrum a
φιλέ(η), si ope daemonis in alio excitatur vehementissimus affectus
amoris vel odii erga determinatam personam, et veneficium (a veneno),
si alicui personae vel bonis eius damnum infertur*
87).
Magia ab aliis speciebus superstitionis eo differt, quod ipsa effectus miros
producere intendit. Maleficium a magia differt ratione finis: magus enim dae­
monis potentiam ostendere, maleficus vero aliis nocere intendit.

164. Eius malitia. 1. Magia alba per se licita est: viribus enim na­
turae exercetur, sagacitate et dexteritate hominum; periculosa autem
fieri potest, quia daemon etiam non invocatus facile his rebus se im­
miscet et ad magiam superstitiosam inducit.
Alchymia v. g. quae nostris temporibus per occultistas iterum reviviscit, quae­
que conatur transformare metalla nobilia ex inferioribus substantiis, per se est
magia alba, sed facile transire potest in nigram.

2. Magia nigra per se est grave peccatum superstitionis, quod a divi­
natione et vana observantia quoad speciem moralem non differt. Earum
communis malitia in consortio cum daemone consistit. A gravi peccato
tamen magiam quandoque excusat ignorantia, si cum pacto im­
plicito fiat.

165. Maleficium a. reipsa inferri posse concedendum est: daemonem
enim tum per se tum per malos homines variis modis hominum corpori­
bus et bonis permittente Deo nocere posse negari nequit; Deum autem
sapientissimo consilio id quandoque permittere pariter certum est88).
Quare etsi maleficiis non facile adhibenda est fides, imprudenter tamen
omnia negarentur, b. Maleficio amatorio infectus ordinarie non amittit
80) Mart. Delrio, Disquisitiones magicae. De hoc opere monet Lehnikuhl (II.
p. 849): >Quamquam etiam inutilia et fabulosa continet, tamen multa utilissima
tradit, quibus superstitionis malitia penitius cognoscatur.*
87) Maleficium in antiquo iure canonico sortilegium dicitur, eo quod maligna
sors ei contingit, qui maleficio afficitur; magi et sagae propterea sortiarii et
sortiariae vocantur.
88) lob 1, 12. Cf. Ex. 22, 18.

De peccatis contra religionem

151

libertatem, sed tentationi cum Dei gratia resistere potest; quare si ei
cedit, peccatum committit grave vel leve pro ratione deliberationis ac
libertatis, c. Maleficium duplicem malitiam continet, alteram contra
religionem, alteram contra caritatem vel iustitiam, quia proximo malum
infert.
Cum experientia constet, hodie rara esse maleficia, confessarius difficilis sit in
credendis maleficiis, quae a poenitentibus rudibus narrantur; ad mala autem
abigenda, quae maleficiis ab iis tribuuntur, doceat adhibere media naturalia et
supernaturalia, praesertim ea, quae in orationibus, usu sacramentalium et sus­
ceptione sacramentorum consistunt8*).

166. Quomodo tolli possit maleficium, a. Certe non potest tolli alio
maleficio, quia non licet facere mala, ut eveniant bona; ideo non licet a
mago petere, ut maleficium solvat, si illud solvere non potest nisi per
aliud maleficium, etsi ad illud solvendum ultro sit paratus, b. Tolli pot­
est mediis tum naturalibus tum supernaturalibus, ut sunt medicinae,
orationes, exorcismi, sacramentalia, sacramenta, destructio signorum,
quibus daemon nocet, c. Licet etiam ipsum magum consulere circa mo­
dum solvendi maleficium, et pariter licet petere, ut maleficium ipse sol­
vat, si modo licito illud tollit vel si illud modo licito saltem tollere pot­
est, etsi praevideatur magum id praestiturum esse ope novi maleficii00).
De recenti magia.
In hoc tractatu de superstitione supponitur, quod in theologia dogma­
tica demonstratur, nempe daemonem non solum ultro et sponte, etsi non
vocetur, in res humanas malignum influxum exercere variisque modis
hominibus nocere, sed etiam sive explicite sive implicite ab hominibus
vocatum veluti pacto cum his inito varios effectus producere, ut ex lobi
et magorum in Aegypto historia constat. Etsi communis persuasio de
exsistentia et influxu sagarum, quae saeculis decimo septimo et octavo
praesertim in Germania grassabatur, ut vana ac falsa reficienda et tam­
quam infelicissimus error lugendus sit, negari tamen non potest, ex­
stitisse et etiamnum exsistere posse iniquos homines, qui ope daemonis
occulta manifestant et opera insolita efficiunt. Quod antiquitus per va­
rias divinationes atque observationes obtinere studebant, id hodie per
tabulas rotantes et spiritismum exquirere student; nomen aliud, res
eadem est01).
8U) Cf. Berardi, Praxis confessariorum3 I. n. 458.
®°) Quid confessarius agere debeat cum iis, qui superstitionis cum pacto explicito rei sunt, docet s. Alphonsus n. 28.
J1) Cf. Fr. Spee, Cautio criminalis /. Diefenbach, Der Hexenwahn (Mainz
1886). G. Schnûrer. Kirche und Kultur im Mittelalter III 260 ss. (Paderborn
1929).

152

De primo decalogi praecepto

167. De tabulis rotantibus. 1. Quoad simplicem rotationem absque
consultatione duplex est sententia, quarum altera eam permittit, quia
non constat viribus naturalibus rotationem perfici non posse; altera
vero eam prohibet, quia viribus praetcrnaturalibus perficiatur ideoque
superstitiosa et diabolica sit: nam cum rotatione plerumque coniungitur
consultatio; haec autem diabolica est; ergo etiam illa. Insuper nar­
rant rotationem impediri, quoties mensae superimponatur res benedicta.
2. Omnes conveniunt, consultationem tabularum, etsi de rebus mere
indifferentibus quaestiones proponantur, omnino illicitam esse, quam­
vis solum experimenti causa fiat: est enim manifestum commercium cum
daemone, immo et superstitiosa divinatio, quia ipso ad daemonem re­
cursu aliquis cultus ei exhibetur. — Saepe utuntur tabulis rotantibus
ea intentione, ut spiritus defuncti vel alius responsa det; tunc spiritism©
adnumeranda est consultatio.

3. In praxi ergo simplex rotatio praemissa protestatione contra in­
fluxum daemonis per se permitti potest: cum enim dubium sit, utrum
effectus rotationis a viribus naturalibus an praetcrnaturalibus produ­
catur, potius naturalibus tribuendus est; immo valde probabile est
illum mere viribus naturae electricis vel magneticis produci.
a. Ex eo, quod cum rotatione tabulae plerumque coniungitur eius consultatio,
colligitur quidem ab una ad alteram facilem esse transitum, quia daemon utitur
experimento naturali, ut inducat ad superstitionem; at ex eo, quod consultatio
diabolica est, non sequitur rotationem, quae ab illa distincta et independens est,
pariter esse daemoni tribuendam. Ea, quae de rebus benedictis adduntur, ab
aliis teste experientia dicuntur esse falsa.

b. Ab eiusmodi tamen experimentis, etsi viribus naturae producantur, arcendi
sunt fideles, nisi agatur de explorandis viribus naturae, quia non caret periculo.
Exploratum est enim daemonem libenter hisce rebus se immiscere et ad illicitam
divinationem impellere.
Nota. Sunt tamen, qui affirment, etiam consultationes tabularum licitas esse,
dummodo unus saltem eorum, qui ad consultationem concurrunt, rem, de qua
quaeritur, cognoscat. Ex experimentis ad cognoscendas aliorum occultas cogi­
tationes institutis (Gedankenlesen) ad hoc iudicium devenerunt. Ex horum ergo
sententia, praemissa protestatione contra daemonis influxum, tabularum con­
sultatio, saltem ad fines scientificos, permitti posset; semper tamen periculum
est, ut adstantes ex responsis falsas ideas religiosas hauriant et propensi fiant
ad veras superstitiones.

168. Magnetismus animalis proprie significat vim, quam corporibus
viventibus inesse putabant, similem vi magneticae magnetis mineralis.
Deinde significat novam artem curandi diversos morbos ope magnetismi animalis. Haec ars medica ab eius inventore Franc. Mesmer
(f I8l5) etiam Mesmerismus appellatur. Lapsu temporis magnetismus
animalis in diabolicam superstitionem degeneravit. Non est, cur theo­

De peccatis contra religionem

153

logia moralis de magnetismo animali accuratius dicat: nam prout est
ars medica, in eius locum hypnotismus successit, de quo inferius sermo
erit, et prout est nova superstitio, nunc spiritismus vocatur®2).
Magnetismus animalis, prout est medium curandi morbos sub .certis condi­
cionibus et cum debitis cautelis licite adhiberi potest03); ad magnetismum vero
degeneratum referuntur plura responsa s. Officii, quibus usus magnetismi illici­
tus dicitur, quia per illum novum quoddam superstitionis genus ex phaenomenis
magneticis invehitur01)·

169. De spiritismo05). 1. Spiritismus est ars (vere vel fallaciter)
evocandi animas defunctorum vel alios spiritus, eo potissimum fine, ut
ope eorum occulta revelentur vel mira patrentur.
Ortum habuit medio saeculo XIX. in pago Hydesville in America, ubi duae
sorores familiae Fox ex mysteriosis strepitibus domi auditis quaerere coeperunt,
num ab animabus defunctorum procedant, et responso affirmativo — ut dice­
bant — accepto ipsae communicare coeperunt cum spiritibus. Quamvis altera
earum a. 1888 aperte declararet omnia ficta fuisse, nihilominus hic usus late dif­
fundebatur, exquirebantur personae aptae, quae tanquam >Medium« inservirent,
medicos et scientiarum naturalium cultores res attraxit; immo novissime pro­
priam sectam religiosam construunt, quae suas revelationes et dogmata ex illa
communicatione desumit, inter quae plura aperte contradicunt veritatibus Chri­
stianis, ut prae aliis negatio poenarum aeternarum. Propagatur praesertim ope
curiositatis hominum maxime eorum, qui in vera fide non sunt firmi, ope per­
suasionis intimae omnium hominum, etiam incredulorum, existere quendam ordi­
nem praeter eum quem oculis cernimus, et desiderii eorundem, habendi aliquam
communicationem cum hoc ordine, ope denique mirae dexteritatis, fraudum et
fortasse etiam occultarum virium naturalium, quarum applicatione non solum
homines simplices, sed etiam scientifice cultos magnopere deceperunt.
Praecipua phaenomena' spiritistica sunt: clara intudio, qua libros legunt clau­
sos vel ignotae linguae, morbos et remedia eorum cognoscunt, res patefaciunt
quae alibi fiunt vel etiam secreta cordium. manifestant; levilaliones, quibus per­
sonae vel res supra pravimentum in aërem levantur; telekineses, quibus moven­
tur res vel instrumenta distantia nullo tactu interveniente; materializationes,
i. e.apparent manus vel facies vel corpora ex aliqua substanda egrediente ex cor­
pore »Medii« et alia huiusmodi.

2. Quid sentiendum de phaenomenis. Certum et exploratum est, plera­
que esse fraudes et artes praestigiosas; fere omnia »Media« aliquando
convicta vel etiam confessa sunt se adhibuisse vires mere naturales.
Quoad cetera quae fraudibus saltem hucusque tribui non potuerunt,
in varias sententias auctores abeunt. Spiritistae haec phaenomena tri­
buunt corpori ut dicitur astrali, quo »Medium« cum animis defunctoM) Cf. Lex. f. Theol. u. K., Magnetismus. Gôpfert 1. n. 390 ff.
03) S. Officium 23. iun. 1840 ; 28. iul. 1847.
°4) S. Officium 21. apr. 1841; 4. aug. 1856 (D. 1653).
0δ) Literaturam cum notis characteristicis v. apud A. Gatterer, Der wissenschaftliche Okkultismus etc. p. 156 ss. et ZkTh 51 (1927) 570 ss. Niedermeyer,
Handbuch der speziellen Pastoralmedizin V. (Wien 1952) pg. 409.

154

De primo decalogi praecepto

rum communicat. Inter catholicos alii inductione utentes etiam haec
phaenomena, sicut priora, fraudibus adscribunt; alii omnia naturalia
esse putant effecta per vires nondum satis cognitas; alii denique plu­
rima fraudibus, quaedam viribus nondum bene exploratis et statui
morbido mediorum, pauca, usque dum melius cognita sint, daemoni
tribuunt9®).

170. 3. Moralitas. Non datur communicatio cum animabus defunc­
torum vel cum spiritibus bonis sine voluntate Dei; — proinde non ad
fines vanos, inutiles et falsos vel ad ea cognoscenda, quae secundum
ordinem divinae providentiae nobis ignota sunt. Si cui necessarium
vel utile videretur tale quid scire, posset servatis condicionibus a Deo
petere; et si Deus aliquid revelare vellet, non fieret ad nutum hominum,
nec dependenter a vanis circumstantiis et Mediis, nec ita ut certo ex­
spectari possit, sed in quantum alicui prodesset ad aeternam salutem.
E contra daemon potest talia producere et libenter iis abutitur ad ho­
mines fallendos et avertendos a fide et religione. Ideo:
a. Si quis talia phaenomena quaerit aliis mediis, v. g. per spiritus,
a spiritu malo petit, quod a solo Deo petendum est; committit ergo
superstitionem graviter illicitam.

b. Inductione ad hanc superstitionem (ergo contra religionem et
contra caritatem) peccant, qui artes etiam mere naturales exercentes
invitant homines ad sessiones suas tamquam spiritisticas quasi in his
vere spiritus evocentur.
c. Cooperatione peccant omnes adiuvantes, interrogantes, etiam
mere aspicientes vel assistentes; insuper periculo se exponunt inter­
ventus daemoniaci et proprii damni.
d. Protestatio contra influxum daemonis non semper malitiam parti­
cipationis aufert; si quis effectus habere vel videre vult, quae ex me­
diis adhibitis solum per interventum mali spiritus haberi possunt, vel
si quis effectum solum probabiliter daemoniacum absolute habere vult,
protestatio inefficax est et malitiam non aufert. Solum si quis in re
dubia causas mere naturales explorare vult, quousque valeant, nec
ulterius, protestatio malitiam aufert.

c. Si quis scientifice examinare vult, quae a Mediis fiant, vel quous­
que vires naturales pertingant, tale examen instituat privatim in labo­
ratorio, exclusis hominibus curiosis, nunquam vero publice nec in con­
ventibus qui sunt vel dicuntur »spiritistici«; etiamsi ipse putet omnia
naturalia esse, tamen cius praesentia, et si non potest detegere et re­
futare, cius taciturnitas cooperationem vetitam continet. Et quamvis
Sic etiam Cone. proc. Baltimor. I. c. 7. n. 36.

De peccatis contra religionem

155

fortasse ex ratione gravi compensante periculum talis cooperatio ma­
terialis ex iure naturae licita dici posset, ecclesia positive eam prohibet
ob damna communia et privata.
Ita putamus intelligendum esse ultimum responsum S. Officium 24. apr. 191797).
»An liceat per »Medium< ut vocant, vel sine Medio, adhibito vel non hypnotismo, locutionibus aut manifestationibus spiritisticis quibuscunque assistere,
etiam speciem honestatis praeseferentibus, sive interrogando animas aut spiri­
tus, sive audiendo responsa, sive tantum aspiciendo, etiam cum protestatione
tacita vel expressa nullam cum malignis spiritibus partem se habere velle.< —
Resp. Negative in omnibus.
Intelliguntur ergo elocutiones et manifestationes spiritisticae*, quae tales sunt
vel tamquam tales annuntiantur, praetenduntur vel accipiuntur ab adstantibus;
non vero experimenta privata ad usum scientificum excluso populo.

Articulus sextus.
De tentatione Dei.

171. Notio. 1. Tentatio Dei definitur: dictum vel factum, quo quis
explorat, num Deus aliquam perfectionem habeat vel exerceat (scien­
tiam, potentiam, misericordiam).
a. Tentatio alia dicitur seductionis ad malum, alia probationis. Ubi de tenta­
tione Dei sermo est, tentatio seductionis ad peccatum locum habere non
potest, neque active, quia Deus hoc modo neminem tentât98), neque passive,
quia Deus ad peccatum induci nequit.

b. Tentatio probationis dicitur activa, quando Deus hominem tentât, ut eius
virtutem experiatur99); et dicitur passiva, quando Deus ab hominibus tentatur,
qui de eius perfectionibus experimentum capere intendunt. De hac ultima ten­
tatione hic sermo est, ut ex definitione patet.

2. Tentatio Dei ex duobus vitiis potissimum oritur: a. ex infidelitate,
quando quis dubitans de aliqua perfectione Dei illam explorare inten­
dit; b. ex praesumptione, quando quis temere (sine causa necessitatis
vel utilitatis) a Deo petit vel exspectat effectum extraordinarium.
Ex infidelitate, si quis dubitans de reali Christi praesentia in eucharistia petit
videre Christum sub speciebus latentem. Ex praesumptione, si quis probe tenens
realem Christi praesentiam petit, ut videat in hostia consecrata divinum pusio­
nem, prout eum viderunt plures sancti, vel si quis per quadragesimam a cibo
■et potu abstinet exspectans a Deo vitae conservationem. Patet in eodem facto
diversam posse esse intentionem agentis.

172. Divisio. Duplex distinguitur tentatio Dei, formalis seu expli­
cita, et virtualis seu implicita, prout cum intentione explicita vel solum
implicita, in agendi modo latente, Deus tentatur.
A. A. S. 1917 p. 268. (D. 2182).
»8) lac. 1, 13.
®«) Deut. 13, 3. Tob. 2, 12.

156

De primo decalogi praecepto

a. Formalis duplici modo fieri potest: a. quando quis intendit ali­
quam Dei perfectionem explorare, ut si quis dubitans de Dei potentia
ab eo miraculum petit; β. quando quis intendit Dei voluntatem per
signum extraordinarium explorare, ut si quis ex praealta turri se proiiciat cum animo curiose experiendi, num Deus ipsum salvare velit.
Tentatio formalis plerumque ex infidelitate procedit, quamvis etiam
ex praesumptione procedere possit.

b. Virtualis habetur, si quis non intendit quidem Deum tentare, atta­
men aliquid facit vel omittit, quod ex se miraculum poscit, ut si quis
sanitatem in gravi morbo, praetermissis mediis naturalibus, a solo
Deo exspectat, vel si quis se exponit periculo, ex quo a solo Deo per
miraculum liberari possit. Tentatio virtualis ex praesumptione proce­
dit, cum sit temeraria exspectatio divini auxilii.
De ratione tentationis est, ut aliquid a Deo exspectetur, et ut temere a Deo
exspectetur:
a. Non est tentatip Dei, si quis nihil a Deo exspectat, id quod duplici modo
fieri potest: a. quando aliquis se exponit periculo, quia periculum vult, ut si
quis init duellum eo modo, quo hodie illud ineunt, quin, ut olim fieri solebat, ex­
spectetur specialis Dei interventus in favorem innocentis, vel si aegrotus omnes
medicinas respuit, sive ut citius moriatur sive ut morbi molestias patiatur.
β. Quando effectus ex imprudentia vel stolididate contra omnem probabilitatem
exspectatur, ut si quis absque sufficienti praeparatione subit examen confidens
se quodam casu tamen satisfacturum esse.

b. Non est tentatio Dei, si quis ex iusta causa e. g. ex divina inspiratione vel
ex necessitate vel magna utilitate, ubi desunt media ordinaria, a solo Deo ali­
quem effectum exspectat. Licet ergo a Deo petere miraculum ex iusta causa
necessitatis vel utilitatis, nempe ad propriam vel aliorum salutem vel ad volun­
tatem Dei implendam et sub condicione, si Deo placuerit. Sed non licet offerre
nec petere absolute miraculum ad conversionem haereticorum absque divina in­
spiratione, quia in hunc finem adsunt et sufficiunt testimonia fidei Christianae100).

c. Illicita sunt iudicia Dei vulgo ordalia (Gottesurteile), quae olim in usu
erant, ut probatio ignis vel aquae ad explorandam innocentiam: in his enim
peccatum interpretativae tentationis Dei committitur petendo miraculum sine
necessitate, quare in antiquo iure ea expresse prohibentur. Nihilominus complu­
res ecclesiae praelati nec non synodi particulares ordalium usum comprobarunt.
Qua in re ex bona eorum fide atque ex temporum adiunctis excusandi sunt.
Summi tamen pontifices ea nunquam approbarunt, etsi concedi debeat eosdem
pontifices ea nec statim reprobasse nec satis severe hunc abusum eliminandum
curasse. Quodsi Deus quorundam innocentiam per miraculum declarasse legitur,
id eo explicandum est, quod purgationes ab ipsis innocentibus aut ex instinctu
divino aut bona fide electae sunt, vel quod innocentes ad purgationes ab aliis
vi adacti sunt101).

175. Eius malitia moralis. 1. Tentatio Dei formalis est peccatum
ex toto genere suo mortale, quod non admittit parvitatem materiae.
10°) Cf. 3. Reg. 18, 23. 24.
101) Nottarp, Gottesurteilstudien (München 1956).

De peccatis contra religionem

157

9

a. Tentatio Dei formalis, sive uno sive altero modo fit, gravem irreverentiam
Deo irrogat, quia directe adversatur divinae sapientiae: nam tentans petit et
exspectat, ut Deus omnipotentia sua ad vanum et inutilem finem extraordina­
rium effectum producat. Ideo Christus respondit: Non tentabis Dominum Deum
tuum102).
b. Si tentatio Dei formalis ex infidelitate procedit, duplex malitia concurrit,
altera contra fidem, quae consistit in dubitatione, num Deus sit determinata ali­
qua perfectione praeditus, altera contra religionem, quae consistit in irreverentia,
qua quis ab ipso Deo postulat, ut suas perfectiones probet.

2. Tentatio Dei interpretative! est peccatum ex genere suo grave
admittens parvitatem materiae; plerumque tamen peccatum veniale est.
Grave peccatum est, quando quis temere exspectat a Deo miraculum;
quodsi solum speciale Dei auxilium ex curiositate vel levitate exspec­
tat, non videtur esse grave peccatum, nisi inducatur periculum gravis
damni proprii vel alieni.
Qui ergo sine iusta causa in periculo mortis omissis remediis naturalibus divi­
num auxilium exspectat, graviter peccat, quia censetur esse gravis irreverentia
in tanto periculo sine necessitate exspectare a Deo sanitatem. — Qui in morbo
levi reiectis mediis naturalibus sperat a Deo sanitatem, leviter tantum ρεεο3ζ
et nullatenus peccat, si sperat se naturaliter, Deo iuvante, a tali morbo liberatum
iri. — Pari modo leviter tantum peccat, qui ex negligentia imparatus ad contio­
nem procedit sperans a Deo speciale auxilium: graviter autem peccaret rudis
clericus, qui absque praeparatione contionari vellet, sperans materiam a Deo sibi
fore stiggerendam.

Articulus septimus.
De sacrilegio.
174. Notio. Latiore sensu sacrilegium est quod vis peccatum contra
religionem, quo sensu etiam divinatio, magia, blasphemia etc. sacri­
legia sunt; stricte autem et proprie sacrilegium definitur: indigna
tractatio rei sacrae. Sacrilegium ergo committitur qualibet actione,
qua laeditur reverentia rebus sacris debita.
a. Res sacra hic late sumitur, adeo ut hoc nomine comprehendantur personae
sacrae, loca sacra, res sacrae: haec tria enim Deo eiusque cultui consecrari solent.

b. Res sacra dicitur illa, quae Dei vel ecclesiae auctoritate ad cultum divinum
deputata est. Persona ergo, quae privato proposito aut voto se Deo dicavit, non
dicitur proprie sacra, sed illa tantum, quae auctoritate publica ecclesiae ad Dei
cultum consecrata est.
c. Ut cognosci possit, num aliqua actio sit sacrilega, attendendum est: a. ad
quid res, quae violatur, consecrata sit; β. num actio sit contra id, ad quod res
consecrata est. Nam illae solum actiones a persona sacra vel in personam sacram
commissae sacrilegia sunt, quae eam in eo laedunt, in quo sacra est. Sic sacer­
dos fornicando committit sacrilegium, quia ad caste vivendum Deo consecratus
est, blasphemando vel se inebriando non committit sacrilegium, quia ad haec
peccata vitanda non est Deo consecratus. Item peccata, quae praeter infra re­

102) Matth. 4, 7.

158

De primo decalogi praecepto

censenda in sacerdotem committuntur ut calumniae, contumeliae, non sunt sa­
crilegia, quia haec non laedunt ipsam personam sacram, sed eius bona externa:
famam et honorem.

175. Divisio sacrilegii. Triplex distinguitur sacrilegium: personale,
locale, reale, prout triplex est genus rerum sacrarum: personae sacrae,
loca sacra, res sacrae.
a. Praeter has autem non est alia res sacra, cuius violatio sacrilegium consti­
tuat e. g. tempus, quod dicitur sacrum: tempus enim non est speciali modo Deo
consecratum. Ideo non committit sacrilegium, qui peccat die festo vel in qua­
dragesima vel die sacrae communionis, neque aperiri debet in confessione cir­
cumstantia temporis sacri, quo peccatum fuerat commissum.
b. Admittitur tamen peccatum grave esse feria sexta in parasceve ludos pub­
licos exhibere, quales exhiberi solent diebus bacchanalibus, praesertim si id
speciali lege prohibitum sit, non quia tempori sacro, sed quia passioni Domini
irreverentia irrogatur et fidelibus grave scandalum praebetur.

176. Malitia moralis et specifica. 1. Sacrilegium est peccatum contra
religionem ex genere suo grave: eo enim, quod aliquid ad cultum divi­
num deputatum est, debetur ei specialis reverentia, quae si laedatur,
irreverentia in Deum redundat; admittit autem parvitatem materiae,
quia irreverentia, quae rebus Deo sacratis irrogatur, ipsum Deum me­
diate tantum afficit.
2. Sacrilegium personale, reale et locale communiter ut specifice
diversa habentur, cum ratio sanctitatis, et proinde etiam reverentiae
debitae sit diversa.
De hac sententia S. Atphonsus40ii) dicit eam esse S. Thomae104) et commu­
nem theologorum. Ideo in confessione (si ratio sacrilegii fuisset omissa) expli­
candum esse an fuerit personale, locale aut reale. Alii105) sanctitatem loci et
utensilium non differre putant: tunc tripartitio illa servari posset, si sub rebus
intellegerentur sola sacramenta, utensilia vero propter eandem deputationem
ecclesiae ad locum accederent. Alii100) iterum sub illis speciebus adhuc alias
contineri dicunt; x. Alphonso autem sequenti x. Thomam, sententia negans vide­
tur esse probabilior. Secundum ipsum igitur idem specifice sacrilegium committit,
qui monialem violat percutiendo vel cum ea fornicando. Et hanc quidem senten­
tiam practice sequi possumus. Ceterum in confessione ut plurimum accusantur
haec peccata in concreto, ita ut non opus sit, ulterius de speciebus interrogare.

177. De sacrilegio personali. Sacrilegium personale definitur: vio­
latio personae sacrae. Duplex distinguenda est consecratio persona­
rum:
1M) L. 111. n. 34.
101 ) S. Th. II. II. q. 99. a. 3.
ιοδ) Vermeersch II. n. 249. Addit vero I. c. >Observant Ballerini-Palmieri II.
n. 383 facinora sacrilega ita practice accusari, ut de specificatione sollicitudo
habenda non sit.«
10fl) Suarez, De religione tr. 3. 1.3. c. 1. n. 8.

De peccatis contra religionem

159

1. Qua persona per ordinationem (ad quam etiam tonsura refertur),
vel per admissionem ad statum religiosum i. e. per admissionem in
noviciatum cum habitu religioso ad cultum divinum deputatur.
Contra has personas committitur sacrilegium:

a. Violenta manuum iniectione i. e. quavis reali iniuria in clericum
vel religiosum contra privilegium canonis107),

b. usurpatione iurisdictionis in personas ecclesiasticas trahendo eas
ad tribunal saeculare contra privilegium fori108*), vel imponendo eis
onus servile100) e. g. militiae vel tributi contra immunitatem ecclesia­
sticam, nisi ecclesia consentiat.
2. Qua aliqua persona insuper per votum publicum (in s. ordina­
tione, in professione etiam simplici vel temporaria in aliqua religione
ab ecclesia approbata) ad castitatem servandam consecratur110*
).

In his personis est sacrilegium: peccatum luxuriae. Ubi notandum
est: a. sacrilegium committi non solum a persona sacra, sed etiam ab
illa, quae, etsi sacra non est, in peccato luxuriae participat; quare, si
haec quoque sacra est, duplex utrimque sacrilegium committitur;
β. a persona sacra sacrilegium committi non solum per peccata ex­
terna, sed etiam per peccata mere interna contra castitatem.
a. Bene notat V ermeersch™) peccata interna, ut censeantur sacrilegia, re­
quirere carnalem personae sacrae delectationem; quare persona sacra, quae sine
propria libidine alteri personae non sacrae suadet carnale peccatum, non com­
mittit sacrilegium; econtra, quicunque personae sacrae tale quid suadet, est reus
sacrilegii.
Si persona non sacra desideria vel delectationes morosas erga personam sa­
cram ut talem fovet, haec eatenus assumunt speciem sacrilegii, quatenus obiectum horum actuum est sacrilegium, non vero proprie laeditur sanctitas personae
sacrae; simili modo sicut desiderium furti, adulterii, simoniae etc. non materia­
liter laedunt ius alterius vel rem sacram, sed mere intentionaliter. Haec sunt
peccata, quae induunt speciem laesae religionis ex obiecto, sed non sunt laesio
ipsius rei sacrae.

b. Num violatio voti privati castitatis sit sacrilegium. Certum est illam vio-,
lationem esse sacrilegium latiore sensu i. e peccatum contra religionem per vio­
lationem voti commissum; qui ergo violat votum privatum castitatis, duplex
peccatum committit, contra castitatem et contra religionem. Illam violationem
esse sacrilegium stricte tale, ex definitione personae sacrae ab aliquibus nega­
tur112).
107)
’08)
ac®)
310)

Cn. 119, 614.
Cn. 120.
Cn. 121.
Cn. 119, 592.
μ1) II. n. 251.
33«) Cf. Vermeersch II. n. 251.

160

De primo decalogi praecepto

178. De sacrilegio locali. 1. Sacrilegium locale est violatio loci
sacri.
a. Locus sacer stricto sensu ille dicitur, qui ecclesiae auctoritate ad
cultum divinum vel ad fidelium sepulturam deputatus est consecratione
vel saltem benedictione113) publica.
Intelligitur ea benedictio, qua ecclesia vel oratorium constituitur dedicatum
cultui divino; hanc oratoria domestica (privata) accipere nequeunt, quamvis
benedici possint benedictione communi loci114).

Hoc sensu loca sacra sunt ecclesiae, oratoria consecrata vel publice
benedicta (non privata) et coemeteria. Tali loco debetur sanctitas ca­
nonica, et quidem ecclesiae ac oratorio a laqueari usque ad pavimen­
tum; coemeterio toti, si totum est benedictum, singulis sepulchris, si
illa tantum sunt benedicta.
Locus religiosus vel sacer latiore sensu dicitur quivis locus ad usum
pium et religiosum ecclesiae auctoritate destinatus ut palatium epi­
scopi, domus parochialis, seminarium, monasterium, hospitale ecclesiae
auctoritate erectum, quod habet oratorium ad celebrandum etc. Tali
loco non sanctitas, sed immunitas debetur.
A loco sacro et religioso distinguendus est locus pius, qui sine auctoritate et
interventu ecclesiae ad opera pia exercenda erectus est ut oratorium privatum,
hospitale a laicis erectum.

b. Sanctitas solum convenit loco stricte sacro, etiamsi interdictus
vel violatus sit. Immunitas autem convenit etiam loco latiore sensu
sacro, et loco stricte sacro etiam in partibus exterioribus ut sunt por­
ticus, sacristia, turris, tectum supra ecclesiam, crypta subterranea,
scala et ianua ecclesiae.
2. Contra sanctitatem loci dupliciter sacrilegium committi potest:
a. Violatione canonica,115116
) quae ex lege canonica hunc effectum
habet, ut locus nequeat ad officia divina adhiberi antequam reconci­
liatus sit.
a. Omnia quidem peccata in loco sacro commissa irreverentiam aliquam mai­
orem vel minorem secumferunt, eo quod locus ad Dei cultum destinatus conver­
tatur in locum offensionis divinae (de Lugo1™). Delictum vero sacrilegii habe­
tur in iis actionibus, quibus ex lege canonica ecclesia violatur.
β. Violatio non est confundenda cum exsecratione, quae est totalis amissio
consecrationis vel benedictionis, ita ut denuo consecrari vel benedici debeat.
Violatio autem postulat »reconciliationem«.

Violatur ecclesia (oratorium, coemeterium) sequentibus tantum.ac­
tibus, dummodo certi sint, notorii et in ipsa ecclesia positi:
U3)
114 )
11C)
116 )

Cn. 1154.
Cn. 1196.
Cn. 1172—1177.
D poenit. disp. 16. n. 466.

De peccatis contra religionem

161

a. Delicto homicidii, etsi sine sanguinis effusione, (etiam suicidio).
Si ergo iustum homicidium in ecclesia fieret, ecclesia non esset violata, neque
si causa mortis extra ecclesiam poneretur, mors autem in ecclesia sequeretur.
Nam ibi committitur crimen, ubi actio ponitur.

β. Iniuriosa et gravi sanguinis effusione.
Si ergo casu vel ad iustam defensionem sanguis in ecclesia effunditur, haec
non violatur. Insuper requiritur copiosa sanguinis effusio et ut in ecclesia vulnus
infligatur et sanguis fundatur. Hinc sanguinis effusio, quae ob alapam inflictam
e naribus accidit, ecclesiam non violat.

γ. Impiis vel sordidis usibus, quibus ecclesia addicta fuerit, cuiusmodi sunt cultus superstitiosus, choreae inhonestae, graves rixae, sta­
bulationes equorum, meretricium etc.
δ. Sepultura infidelis vel excommunicati post sententiam condemnatoriam vel declaratoriam.
Infidelis: intelligitur de paganis, iudaeis aliisque infidelibus, generatim de iis,
qui voluntarie sine baptismo vivunt; inde quoad catechumenos et infantes fide­
lium, qui sine baptismo decedunt, auctores docent, eorum sepulturam in loco
sacro non inducere eiusdem violationem117). Interdicitur quidem et aliorum se­
pultura in loco sacro, at exinde ecclesia vel coemeterium non violantur.
Nota. Violata ecclesia, non ideo coemeterium, etsi contiguum, violatum cen­
setur et viceversa118).

b. Profanatione morali.'
Sunt enim actiones, quae in loco sacro prohibentur, quia profana­
tionem continent, ut actiones iudiciales, mercatus, ludi theatrales, parlamenta saecularia etc. His actibus, quibus etiam adnumerandi sunt
actus consummati luxuriae, non quidem violatur locus sacer canonice,
ut opus sit reconciliatione, sed gravis irreverentia in eum committitur.
a. Privatim aliquid comedere in ecclesia etiam sine necessitate veniale non
excedit110).

β. Permitti solebat, ut in ecclesia fierent comoediae, quae conducunt ad fo­
vendam pietatem, et pari modo exercitia litteraria. Nunc tamen scenicae actiones,
etsi honestae et piae,*et praesertim quaelibet protectiones et cinematographicae
repraesentationes in ecclesia omnino prohibentur120).

γ. Censet Laymann, si absque perturbatione divinorum officiorum fiat, per­
mitti vel saltem tolerari posse, ut in coemeterio vel in ipso templo vendantur
cerei vel alia, quae ad devotionem populi pertinent121).

3. Contra immunitatem loci (stricte et late) sacri committitur sacri­
legium:
■ ■■ β™»—-

11T)
118)
110)
12°)
121 )

—W

·—

Vcrmeersch-Creusen, Epitome itir. can. II. n. 489. Rit. rom. tit. 6. c. 2. n. 2.
Cn. 1172, 2.
Cf. Lacroix 1. 6. pr. 2. n. 266.
S. C. Consist. 10. dec. 1912.
Laymann I. 4. tract. 10. c. 7. n. 9.

11 Noldin. Vol. IL dc praeceptis.

162

De primo decalogi praecepto

a. actionibus, quibus jurisdictio ecclesiastica vel ius asyli laeditur
(in quantum ecclesia non resignavit).
Immunitas ecclesiastica est privilegium, quo res ecclesiasticae (personae, res,
loca) liberae sunt a jurisdictione civili, ita ut ecclesia suam auctoritatem libere
exerceat122). Immunitas ecclesiastica localis complectitur privilegium locis sacris
concessum, quo criminosi eo confugientis a potestate laicali extrahi non possint.
Hoc privilegium dicitur ius asyli123). Etsi leges civiles hodie ius asyli non agno­
scant, ecclesia tamen iure suo non cedit, nisi per concordata ei derogaverit.

b. Deinde ex interpretatione auctorum ex natura rei desumpta etiam
loci sacri effractione, spoliatione, incendio, furto rei ex loco sacro,
cuius custodiae ipsa concredita fuerat124).

179. De sacrilegio reali. Sacrilegium reale committitur tribus potis­
simum modis: a. res sacras indigne tractando; b. res sacras iniuste
usurpando; c. res sacras emendo vel vendendo contra prohibitionem
ecclesiae, quod est peccatum simoniae.
Res sacrae duplicis generis sunt, aliae, quae essentia sua, aliae,
quae solum ecclesiae dedicatione ad cultum divinum ordinatae sunt.
Harum aliae (e. g. vasa sacra) speciali consecratione, aliae (ut bona
ecclesiastica) sine speciali consecratione ad cultum divinum deputatae
sunt; illae proxime, hae solum remote ad hunc finem inserviunt; illae
merentur etiam reverentiam, hae solum ne iniuste laedantur. Res igitur
sacrae sunt:

1. Sacramenta, quorum praecipium est sacramentum eucharistiae,
reliquiae, s. scriptura.
a. Sacrilegium ergo committitur; a. si invalide conficiuntur, indigne ministran­
tur vel indigne suscipiuntur sacramenta; β. si sacrae species cum periculo cor­
ruptionis suo tempore non renovantur; γ. si ss. sacramentum longiore tempore
(integro die) sine lampade ardenti relinquitur; 5. si irreverenter tangitur ss.
eucharistia, maxime vero si abiicitur vel ad malum finem abducitur vel.retine­
tur125); ε. si ad missae sacrificium adhibentur vasa, corporalia etc. valde im­
munda.

b. Etsi Christus Dominus in sanctissimo eucharistiae sacramento realiter prae­
sens sit, violatio tamen huius sacramenti non est sacrilegium personale, sed
reale, quia Christus in hoc sacramento non se exhibet in sua persona, sed sub
speciebus inanimatis126).

c. Sacrilegium grave committitur si verba s. scripturae ad inhonesta et vana
adhibentur; veniale esset, si ad iocos de cetero honestos adhiberentur; quodsi
verba s. scripturae non ad meros iocos adhibentur, sed ad propria sensa verbis
122) Cn. 1160.
123) Cn. 1179.
124 ) De poenis iure contra sacrilegos statutis confer libellum De poems eccle­
siasticis ad Cn. 2325, 2328, 2329.
12C) Cf. Cn. 2320.
12β) Cf. Lessius 1. 2. c. 45. dub. 3. n. 16.

De peccatis contra religionem

163

s. scripturae exprimenda, etiam omnis irreverentiae culpa abesse potest, prae­
sertim si non usurpentur verba ipsius Christi Domini neve saepius ac veluti ex
consuetudine id fiat. Cavendum tamen, ne sensus iocosus subiciatur verbis s.
scripturae, quae in missa et officio divino occurrunt, ne detur ansa distractioni­
bus inter orandum orituris. Fragmenta librorum, in quibus verba sacra continen­
tur, ad profanos usus adhibere, si fiat sine contemptu, non est sacrae scripturae
profanatio nec proinde sacrilegium. Idem de sanctorum imaginibus non bene­
dictis dicendum est127).

2. Obiecta sacra: vasa sacra, altaria, cruces, imagines sanctorum,
olea sacra, et res benedictae.
a. Sacrilegium grave committitur: a. si vasa sacra, quae immediate serviunt
ad sacrum ministerium, ideoque consecrari vel saltem benedici solent, ad usus
profanos e. g. calices ad convivia adhibentur; ad usus autem profanos adhibere
vasa, quae solum mediate serviunt in sacro ministerio ut ampullae, pelvim etc
non esset peccatum; ft. si olea sacra, imagines sacrae profanantur ea proli­
ciendo, imagines ex contemptu frangendo, furto auferendo.
b. Imagines, ubi de profanatione agitur, dicuntur sacrae non tam propter
obiectum quod repraesentant, quam potius propter destinationem ad cultum
et benedictionem. Ideo imagines sanctorum, quae in ephemeridibus habentur ad
illustrationem vel artem ostendendam vel ad negotium propagandum, non pro­
fanantur, nisi quis speciali contemptu eas indigne tractet.
c. Notandum est nullam committi irreverentiam, si abiiciantur ossa carnium
vel putamina ovorum, quae tempore paschali solent benedici, quia benedictio
non cadit super ossa vel putamina, sed super carnes et ova. Pariter non com­
mittitur irreverentia, si res simpliciter benedictae (benedictione invocativa) ad
usus profanos, sed tamen decentes, applicentur, ut si candelae benedictae ad
habendum lumen pro studio vel aqua benedicta ad temperandum vinum vel sal
benedictum ad condiendos cibos adhibeantur128).

3. Ornamenta ecclesiae vel ministrorum, quae benedici solent, ut
vestes sacerdotales.
a. Sacrilegium committitur: a. si haec ex contemptu indigne tractantur;
ft. si ad usus profanos adhibentur; ad usus autem profanos adhibere ea, quae
non solent benedici e. g. aulaea, candelabra etc. ad nuptias adhibere, non esset
peccatum; γ. furto harum rerum.

b. Negligentia, quae committitur in mundandis et purgandis altaribus, ima­
ginibus vel utensilibus sacris, in mundandis et reficiendis paramentis sacris,
non erit mortalis, nisi vasa sacra notabiliter sunt immunda vel paramenta nota­
biliter lacera.
c. Antiqui iuris canones severe prohibent, ne unquam res sacrae, ne mutata
quidem earum forma e. g. lapides et ligna ecclesiae dirutae vel paramenta de­
trita, ad usus profanos abhibeantur, sed vel comburi vel ad alios usus sacros
adhiberi debebant. Contraria autem consuetudine factum est, ut res sacrae,
etsi antea consecratae vel benedictae fuissent, hodie ad usus profanos licite ad­
hibeantur, dummodo earum forma prius immutetur. Ideo lapides et ligna eccle-

127) Scavini, Theologia mor. universa14 (Mediolani 1890) II n. 130.
,2S) Cf. Lacroix I. 6. pr. 1. n. 227.

u·

164

De primo decalogi praecepto

siae dirutae vendi, vasa sacra prius conflata et paramenta prius discissa ad
alios usus adhiberi possunt120).

4. Bona ecclesiastica, quo nomine censentur:
a. Bona turn mobilia tum immobilia ecclesiae, quae ad sustentatio­
nem ministrorum, ad ecclesiae fabricam aliosve usus sacros deputata
sunt; non autem bona ipsorum ministrorum ecclesiae (indigna tracta­
tio hic locum non habet).
Attamen ut eorum furto vel iniusta detentione committatur sacrilegium, re­
quiritur, ut bona iam in dominium ecclesiae transierint; ideo legatum ecclesiae
relictum nondum est res sacra, nisi ecclesiae traditum sit.

b. Bona, quae pertinent ad aliquod institutum ecclesiasticum, ut est
monasterium, xenodochium etc.: cum enim haec bona ex voluntate
donatorum non ad alium, nisi pium usum destinata et ab ecclesia in
hunc finem acceptata sint, inter res sacras censentur eorumque fur­
tum, detentio vel defraudatio in iure passim sacrilegium vocatur130).

180. Num licitum sit vasa sacra etc. tangere. 1. Calicem cum pa­
tena, item pallas et corporalia in missa adhibita ante lotionem tangere
non licet, nisi a clericis et ab iis, qui eorum custodiam habent131).
Ergo laid religiosi, feminae religiosae, immo etiam saeculares sacristae ipso
iure sine speciali facultate illa tangere possunt. Si ab aliis tangantur, veniale
non excedit, et si adsit causa, ne veniale quidem est.

2. Si purificatoria, pallae et corporalia in missa adhibita lavanda
sunt, prima eorum lotio facienda est a clerico in maioribus ordinibus
constituto, dein lavanda tradi possunt etiam laico132).
Aqua primae lotionis mittenda est in sacrarium, vel, si hoc desit, in ignem133).

3. Vasa, quamdiu s. species continent, a solis diaconis et presbyteris
immediate tangi possunt. Excipitur casus urgentis necessitatis, scilicet
si deficiente diacono et presbytero ss. sacramentum a profanatione
salvandum vel per modum viatici moribundo praebendum est.

Articulus octavus.
De simonia134).
Simonia a Simone mago dicta est, qui pecunia gratias supernaturales, scilicet potestatem dandi Spiritum Sanctum emere voluit, ut postea
’**) Cf. Gennari, Consultazioni moral, canon, liturg.2 (Roma 1901) pr. 2. cons. 33.
Cn. 1305.
13°) Cn. 1497 coli. cn. 2346.
,31) Cn. 1306, 1.
132) Cn. 1306, 2.
133) Cn. 1306, 2.
134 ) Laymann 1. 4. tract. 10. c. 8. Reuter pr. II. n. 452—503. Lacroix 1. 3. pr. I.
n. 56—246. Castropalao tract. 17. disp. 3. A. Leinz, Die Simonie (Freiburg 1902),
Fuse de simonia passim agunt canonistae e. p. Wernz-Vidal, lus can. IV. 1. n.
5—19 (Rom 1934).

16a

De peccatis contra religionem

venderet135). Huius criminis peculiaris malitia consistit in aequiparatione rei spiritualis cum temporali, et proinde in gravi iniuria, quae
rei supernaturali hoc modo infertur. Ad arcendum periculum irreve­
rentiae erga res spirituales ecclesia quasdam pactiones prohibuit, quae,
cum intuitu religionis prohibitae sint, sacrilegium simoniacum consti­
tuunt. Duplex ergo distinguitur simonia, alia iuris divini, alia iuris
ecclesiastici. Insuper tria ad simoniam necessaria concurrunt: materia,
pactum et pretium. Quare ad declarandam simoniam de his ex ordine
dicendum est.
§ 1. De natura simoniae.

181. Definitio. 1. Simonia iuris divini est: studiosa voluntas emendi
aut vendendi pretio temporali rem intrinsece spiritualem (sacramenta,
ecclesiasticam iurisdictionem, consecrationem, indulgentias etc.) vel
rem temporalem spirituali annexam ita, ut res temporalis sine spiri­
tuali nullo modo esse possit (e. g. beneficium ecclesiasticum), aut res
spiritualis sit obiectum, etsi partiale, contractus (e. gr. consecratio
in calicis consecrati venditione136).
2. Simonia iuris ecclesiastici est: dare res spirituales pro spirituali­
bus vel temporales pro temporalibus vel res spiritualibus annexas pro
rebus spiritualibus annexis, si id ob periculum irreverentiae erga res
spirituales ab ecclesia prohibeatur137).
Simonia iuris divini est, si datur pecunia pro sacramentis, pro missae sacri­
ficio etc.; simonia iuris ecclesiastici est, si permutantur beneficia ecclesiastica,
vel si datur pecunia pro oleo benedicto sine licentia ecclesiae. Sublata autem
ecclesiae prohibitione harum rerum permutatio seu emptio et venditio non est
amplius simoniaca.

182. Malitia moralis et specifica. 1. Simonia iuris divini est pecca­
tum ex toto genere suo grave contra religionem, quod non admittit
parvitatem materiae. Eius malitia in eo consistit, quod res spiritualis
et sacra non pluris aestimanda censetur quam temporalis et profana,
qua ratione non solum indigne tractatur res spiritualis, sed simul in­
iuria irrogatur Deo, rerum spiritualium auctori. Ideo praeceptum
Christi de bonis supcrnaturalibus: Gratis accepistis, gratis date133), et
verba reprobationis s. Petri ad Simonem magum: Pecunia tua tecum
sit in perditionem, quoniam donum Dei existimasti pecunia possi­
deri139). Hanc simoniam non admittere parvitatem materiae patet: res
enim spiritualis, quantumvis exigua, eo ipso cum maxima Dei iniuria
vilipenditur, quod rei temporali aequiparatur.
J35)
13fl)
137)
-138)
’3»)

Act. 8, 18ss.
Cn. 727 § 1.
Cn. 727 §2.
Matth. 10, 8.
Act. 8, 20.

■

166

Dc primo decalogi praecepto

Ex quibus patet simoniam esse peccatum contra religionem, quod reducitur
ad sacrilegium reale, etsi specifice ab eo distinctum sit. Quia tamen eius trac­
tatio prolixa et multis difficultatibus implexa est, claritatis causa seorsim a
sacrilegio exponi solet.

2. Simonia iuris ecclesiastici est peccatum ex genere suo grave,
quod admittit parvitatem materiae. Haec simonia mala est, quia ab
ecclesia ex motivo religionis sub gravi prohibetur, scilicet ad remo­
vendum simoniae periculum ideoque ad praecavendam irreverentiam
erga res sacras. Admittit parvitatem materiae, quia ecclesiae prohibi­
tiones, nisi aliud obstet, accommodatae sunt materiae, adeo ut graves
sint in materia gravi et leves in materia levi.

3. Simonia iuris divini et iuris ecclesiastici sunt peccata eiusdem
speciei, cum etiam simonia iuris ecclesiastici peccatum sit contra reli­
gionem atque ideo rationem verae simoniae habeat: etenim si ecclesia
ex motivo alicuius virtutis quidquam praecipit vel prohibet, eo ipso
res praecepta vel prohibita fit materia illius virtutis vel vitii, propter
quod res praecipitur vel prohibetur; ergo etiam simonia iuris eccle­
siastici peccatum contra religionem est.

§ 2. De materia simoniae.

183. Notiones. Materia simoniae iuris divini in codice duplex assi­
gnatur:
1. Res intrinsece spirituales:
a. Spirituale intelligitur omne id, quod vel ex se vel ex institutione Dei aut
ecclesiae ad salutem animae ordinatur, sive quoad substantiam est res spiritualis
sive sensibilis.

b. Hoc spirituale est triplicis generis: a. spirituale formaliter, quod in se et
quoad substantiam suam spirituale est, ut sunt gratiae et virtutes supernaturales,
potestas sive ordinis sive iurisdictionis etc. β. causaliter, quod causât aliquid
spirituale, ut sunt sacramenta, sacramentalia, orationes tum publicae tum pri­
vatae, contiones, etc. γ. effective,· quod causatur ab aliquo spirituali, ut sunt
actus potestatis ordinis vel iurisdictionis: consecratio, absolutio, benedictio,
dispensatio, excommunicatio, collatio beneficii etc.

2. Res temporales spiritualibus annexae solum in duplici casu:
a. si nexus est necessarius, ita ut temporale sine spirituali esse non
possit (beneficium i. e. ius percipiendi fructus temporales, quod sine
officio ecclesiastico esse non potest); b. si res spiritualis est obiectum
saltem partiale contractus (etsi nexus non sit necessarius); i. e. si res
temporalis datur pro ipso spirituali (pro consecratione in calice), vel
saltem plus datur propter spirituale annexum.
Veteres canonistae sequentem distinctionem adhibebant: Temporale spirituali
annexum esse potest triplici modo: a. anlecedentcr, si praeexsistit res tempo­
ralis, cui deinde accedit spiritualis, ut sunt omnes res consecratae et benedictae

De peccatis contra religionem

167

(vasa sacra, templum, oleum benedictum), fundus aut aedificium, cui adhaeret
ius patronatus; β. consequenter, si res temporalis supponit spiritualem tam­
quam causam, propter quam datur, ut beneficia ecclesiastica (ius percipiendi
fructus temporales), quae dantur propter officium; γ. concomitanter, si res
temporalis simul exsistit cum spirituali ut labor corporalis in functionibus sacris
suscipiendus. Labor autem operi spirituali annexus est vel intrinsecus, quando
per se et necessario cum opere coniungitur ut labor necessarius in celebratione
missae, in deferendo viatico, in praedicatione verbi Dei; vel extrinsecus, quando
solum per accidens operi adiunctus est, ut molestia, quam subire debet in cele­
brando cum cantu, in dissito loco, determinata hora.

184. Principia. 1. Emere vel vendere res temporales spirituali ita
annexas, ut res temporalis sine spirituali nullo modo esse possit (se­
cundum veteres: consequenter et intrinsecus concomitanter annexas),
est simonia iuris divini140). In his enim temporale ex spirituali veluti
ex sua radice consequitur, adeo ut in morali aestimatione hominum
unum quid constituant nec ab invicem separari possint.
a. Ideo non licet vendere ius ad reditus beneficii, quod in spirituali iure ad
officia pastoralia tamquam in sua radice fundatur nec ab eo separari potest.
Pariter non licet emere aut vendere ius vivendi de bonis monasterii, quod ne­
cessario coniunctum est cum professione religiosa, quae est spiritualis.
b. Ideo non licet pro labore et defatigatione, quae cum opere spirituali cele­
brandi, condonandi, consecrandi ecclesiam etc. coniuncta sunt, aliquid tamquam
pretium accipere. Opus externum, quod in celebratione, administratione sacra­
menti etc. peragitur, est quidem a re spirituali distinctum, sed ex se in hoc
casu nullum habet valorem. Etenim ut aliquid pretio aestimabile sit, id quod
uni laboriosum est, debet utile esse alteri, sed opus externum celebrationis, administrationis sacramenti fidelibus nullam praebet utilitatem: id enim, quod ipsi
aestimant et petunt, et quod eis utilitatem affert, est sola res spiritualis111).

c. Licet autem emere aut vendere res temporales concomitanter extrinsecus
annexas spirituali: quod enim concomitanter extrinsecus annexum est, a re
sacra separari ideoque independenter a re sacra pretio aestimari et vendi potest.
Ideo licet pecuniam dare et accipere, si sacerdos missam celebraturus incom­
modum longi itineris vel defatigationem cantus subire vel usque ad meridiem
ieiunus manere debeat. Licet pro sacris reliquiis aliquid accipere, si eis se pri­
vare ratione specialis affectionis magnum incommodum involvit.

2. Res temporales spiritualibus annexas, quae sine spiritualibus
existere possunt, (antecedenter annexas) ita vendere, ut etiam res
spiritualis pro pretio ematur, v. g. augendo pretium propter spiri­
tuale, est simonia iuris divini142).
Ideo in venditione calicis consecrati vel rosarii benedicti non licet pretium
augere propter consecrationem vel benedictionem.

««) Cn. 727 § 1.
M’) Cf. ZkTh 33 (1909) S. 480 ff.
’«) Cn 727 § 1.

168

De primo decalogi praecepto

3. Si in his rebus spirituale non est obiectum contractus, neque par­
tiale, non habetur simonia iuris divini143). Res enim spirituali antecedenter annexa hinc quidem retinet post benedictionem vel consecra­
tionem suum valorem physicum, inde vero connexio rei materialis
cum spirituali benedictione vel consecratione non est tanta, ut per in­
tentionem ementium et vendentium altera ab altera separari non pos­
sit. Si venditioni obstat prohibitio ecclesiae, committitur simonia iuris
ecclesiastici.
a. Ideo per se licet emere et vendere ceram benedictam, vasa sacra, vestes
sacras, numismata et rosaria benedicta (attamen indulgentiae annexae per ven­
ditionem amittuntur cn. 924 § 2): res enim temporales (cera, etc.) suum valo­
rem habent, pro quo licite pretium solvitur; complures autem eiusmodi res, ut
infra dicetur, propter ecclesiae prohibitionem absque simonia emi et vendi non
possunt.

b. >Reliquias< vero, sive thecis inclusas, sive solutas, vendere nefas este144);
quae lex, cum lata sit ob reverentiam reliquiis debitam, venditionem reddit
simoniacam iuris ecclesiastici. Si vero pretium thecae propter reliquias inclusas
augeretur, committeretur etiam simonia iuris divini, cum res temporalis (v. g.
hoc bracchium) sine spirituali (i. e. indole sacra) nullo modo esse possit. Si
vero theca sola venditur et reliquia separata dono datur, nulla committitur
simonia.

Nota. Simonia iuris ecclesiastici multis modis committi potest. Per decursum
theologiae moralis et iuris canonici patebit, complures pactiones ob periculum
laedendi reverentiam rebus sacris debitam ab ecclesia prohibitas esse. — Ita
circa missas Cnn. 827. 840. coli. 2324. 918 § 2; circa sacramenta Cn. 736; circa
indulgentias Cn. 2327; circa reliquias Cn. 1289; circa ius patronatus Cn. 1465
§ 2, 1470 § 1, 6; circa beneficia Cn. 1441, 1486—1488; 1927.

§ 3. De pacto simoniae.

185. Notiones. Cum de simonia agitur, pactum simoniacum (emptio-venditio, permutatio) late accipiendum est pro qualibet conven­
tione, qua quis alterum obligare intendit ad dandum spirituale pro
pretio temporali*14®).
Studiosa voluntas dicitur, quae non solum deliberate vult, sed etiam aliquo
modo, saltem inchoative viam et media init ad pactum faciendum. Mera enim
voluntas emendi v. g. spirituale (simonia pure mentalis) est peccatum internum
simoniae, sed non est delictum simoniae, sicut voluntas furandi non est delictum
furti. Sufficit autem ad simoniam illa studiosa voluntas aliquo modo manifestata,
vel pactum inchoatum.

186. Asserta. 1. Ad veram simoniam constituendam aliquis con­
tractus dandi temporale pro spirituali saltem ex una parte inchoatus
essentialiter requiritur; quivis autem sufficit, modo sit vere obligatorius.
Cn. 730.
14<) Cn. 1289 § 1.
“») Cn. 728.

De peccatis contra religionem

169

a. Quodvis onus, quod alteri imponitur vel imponi intenditur, sufficit ad com­
mittendam simoniam, etiamsi obliget tantum ex gratitudine vel ex fidelitate,
non ex justitia, modo nova obligatio alteri injungatur, quae efficiat, ut eius re­
tributio non sit amplius gratuita, sed aliquo modo debita. Hinc simonia est, si
quis gratis dat rem temporalem ea condicione, ut alter pariter gratis det rem
spiritualem.
b. Licet dare rem temporalem cum spe recipiendi aliquid spirituale aut vicissim per modum gratitudinis, etsi haec spes exterius manifestetur, quia hoc modo
nova obligatio non imponitur.
c. Affectus gratitudinis natura sua sequitur ex beneficio accepto; si ergo do­
nator non intendit aliam novam obligationem imponere, dat gratis absque in­
tentione simoniaca. — Et spem gratitudinis donator exprimere potest, quia licet
ab alio petere id, quod ex naturali aequitate praestare tenetur.

2. Insuper requiritur, ut temporale detur aut formaliter aut virtualiter tamquam pretium seu tamquam iusta compensatio pro re spiri­
tuali: alias enim non aequiparatur nec commutatur spirituale cum tem­
porali, quod ad formalem rationem simoniae requiritur.
a. Formaliter datur ut pretium, si subjective et iuxta formam extrinsecam habetur aequiparatio inter rem spiritualem et temporalem.
Ergo non committitur simonia, si temporale datur et accipitur non ut pretium
rei spiritualis, sed eius occasione ex iusto titulo a sacris canonibus vel a legi­
tima consuetudine approbato1 ,c). Eiusmodi tituli dandi et accipiendi temporale
pro spirituali complures exsistunt, ut ex quaestionibus infra solvendis apparebit;
praecipui vero sunt: liberalis gratitudo, sustentatio ministri, egestas sublevanda,
labor externus, redimenda vexatio, consuetudo. Si non adest alius titulus dandi
temporale, in foro externo temporale praesumitur dari tamquam pretium; in foro
interno dependet ab intentione dantis, utrum simoniam iuris divini an iuris eccle­
siastici vel nullam commiserit.

Simonia non est, occasione functionis sacrae dare vel accipere temporale
titulo donationis gratuitae: gratuitum donum non est pretium; titulo stipendii
▼el sustentationis, quia non datur tamquam pretium pro re spirituali, sed tam­
quam stipendium operario ex iustitia debitum, ut infra uberius dicetur*147).
Simonia non est, dare pecuniam pauperi, ut pro donatore missam audiat vel
certas preces fundat, quia pecunia rationem habet eleemosynae, ut ex gratitu­
dine preces dicat.
Simonia autem est, sacramenta ministrare ei, cui neganda essent, propter
commodum temporale; item dare spirituale ad humanum favorem sibi conci­
liandum.

b. Virtualiter datur ut pretium:
a. quando datur temporale pro spirituali tamquam motivum i. e. ad alterum
movendum, ut conferat rem spiritualem, modo tamen ea dispositione agat, ut
non daret temporale, si sciret alterum non esse redditurum spirituale: qui enim
hac mente dat temporale, virtualiter illud dat tamquam pretium;
1'w) Cn. 730.
147) Cf. n. 194.

170

De primo decalogi praecepto

β. quando datur temporale in gratuitam compensationem pro spirituali aut
vicissim1*8), ita nimirum, ut praeter aequitatem naturalem gratitudinis nomine
>gratuitae compensationis* imponatur alia obligatio sive gratitudinis sive fideli­
tatis sive iustitiae;

γ. quando principaliter, etsi non unice, datur temporale pro spirituali aut
vicissim, quia etiam in hoc casu vera fit commutatio rei spiritualis cum temporali.
Simoniam committit, qui inservit episcopo principaliter ad obtinendum bene­
ficium tamquam rem pro servitio debitam, etsi ex aliis quoque motivis secun­
dariis ei famuletur; sed non committit simoniam, qui inservit episcopo princi­
paliter ad conciliandam eius benevolentiam et secundario etiam ad obtinendum
beneficium, dummodo beneficium non intendat ut rem pro servitio debitam, sed
tamquam effectum merae gratitudinis1'10).
Pro re temporali (munere a manu vel lingua vel obsequio) emere intercessio­
nem solum remotam v. g. ab amico, qui vicarium generalem moveat ad loquendum
cum episcopo collatore beneficii, non esse simoniam communis tenet sententia.
Si autem intercessio proxime apud collatorem facienda ematur, communissima
tenet sententia, haberi simoniam; negatur tamen a Ballerim-Palmieri148
*150),
Gennari151)-, Laurentius152) dicit non esse certam et citat pro se etiam Suarez.
Et recte quidem ut videtur; nam si intercessionis remotae emptio non est simonia, neque proxima erit, cum plus vel minus non mutet speciem, et cum talis
intercessio non sit via et causa necessario iuncta cum rei spiritualis collatione.

§ 4. De pretio simoniae.

187. Notiones. Id quod in simonia rationem pretii habet, in iure
vocari solet munus. Triplex autem diversum munus distinguitur :
a. munus a manu, quo designatur pecunia vel quodvis bonum exter­
num, quod pretio temporali aestimari potest ut remissio debiti, mu­
tuatio pecuniae etc.; b. munus a lingua, quo designatur quodvis patro­
cinium, quod lingua vel loquendo exhibetur ut laus, commendatio, in­
tercessio, defensio etc. apud alium facta ex conventione, pro re spiri­
tuali; c. munus ab obsequio, quo designatur quodvis servitium tem­
porale ut famulatus, administratio rerum, etc. ex pacto obtinendi ali­
quid spirituale.
Ergo committitur simonia propter munus a manu, si quis alteri det beneficium,
ut ipse ei remittat debitum; propter munus a lingua, si quis alteri det beneficium,
ut ipse eum commendet principi; propter munus ab obsequio, si quis alteri det
beneficium, ut ipse filios conferentis beneficium instruat.
148) Ideo damnata est haec propositio (45) ab Innocentio XL: »Dare tempo­
rale pro spirituali non est simonia, quando temporale non datur tamquam pre­
tium, sed dumtaxat tamquam motivum conferendi vel efficiendi spirituale; vel
etiam quando temporale sit solum gratuita compensatio pro spirituali aut econtra«. (D. 1195) et pr. 46 (D. 1196).
14β) Cf. s. Alphonsus n. 51.
1B0) Opus th. mor. Π. η. 235 ss.
161) Consultazioni I, 93.
,G2) Instit. iuris eccl. n. 590 nota.

De peccatis contra religionem

171

188. Asserta. Manifestum est, 1. simoniam committi, si detur spi­
rituale pro munere a manu: spirituale enim directe cum temporali com­
mutatur; sed etiam in aliis reperiri potest labes simoniaca.
2. Simonia est, alteri exhibere servitium temporale, intentione eum
obligandi ad reddendum spirituale aut vicissim: immediate enim datur
temporale pro spirituali.

3. Intercedere pro aliquo in re temporali, si fit ea intentione, ut hic
det spirituale, est simonia.

189. De restitutione pretii simoniace accepti. Obligatio restituendi
in hac materia oriri potest tum ex iure naturali tum ex iure ecclesia­
stico. Ius naturae ad restituendam rem simoniace acceptam tum solum
obligat, si praeter religionem etiam iustitia commutativa laesa fuerit;
ius vero ecclesiasticum in poenam delicti ad restituendam rem simo­
niace acceptam obligat, etiamsi sola virtus religionis, non autem iusti­
tia commutativa laesa fuerit.
1. Ex iure naturae. Si commissa fuit simonia cum laesione iustitiae
commutativae, pretium simoniace acceptum ante iudicis sententiam
restituendum est: nam ex laesione iustitiae commutativae iure naturae
oritur obligatio restituendi. Laeditur autem iustitia commutativa.
a. si res mere spiritualis nullum habens pretium temporale pro pretio
traditur; b. si pro pretio confertur, quod ex officio (ex iustitia) ideoque gratis praestari debet.
Hinc restituere debet, qui pretium accepit pro benedictione, pro concessione
dispensationis, pro consecratione ecctesiae etc., quia haec mere spiritualia sunt.
Pariter restituere debet parochus, qui aliquid accepit pro explicatione catechismi;
item episcopus, qui pro pretio confert beneficium, quia uterque id ex iustitia
ideoque gratis facere debet.

2. Ex iure ecclesiastico. Etsi commissa fuit simonia absque laesione
iustitiae commutativae, pretium simoniace acceptum restitui debet,
saltem si simonia non fuit pure mentalis, sed conventionalis vel realis.
Codex autem haec statuit153): Praeter poenas iure in simoniacos sta­
tutas ^contractus ipse simoniacus, et si simonia committatur circa
beneficia, officia, dignitates, subsequens provisio omni vi caret, licet
simonia a tertia persona commissa fuerit, etiam inscio proviso, dum­
modo hoc non fiat in fraudem eiusdem provisi aut eo contradicente.
Quare:
a. Ante quamlibet iudicis sententiam res simoniace data et accepta,
si restitutionis sit capax nec obstet reverentia rei spirituali debita.
restitui debet, et beneficium, officium, dignitas dimitti;
ir-') Cn. 729.

172

De primo decalogi praecepto

b. Simoniace provisus non facit fructus suos, quod si eos bona fide
perceperit, prudentiae iudicis vel ordinarii permittitur fructus percep­
tos ex toto vel ex parte eidem condonare.*
Dictum est supra pretium esse restituendum saltem si simonia non fuerit pure
mentalis. Ratio huius restrictionis est, quia Cn. 729 statuit invaliditatem pac­
tionis de qua agit Cn. praecedens 728; atqui ibi agitur de conventione non pure
mentali, sed eiusmodi, in qua animus simoniacus ex circumstantiis colligitur;
insuper pure mentalis nunquam probari posset et non constaret de valididate
provisionum.
Venditiones rerum benedictarum vel indulgentiis auctarum non irritantur, sed
statuitur amissio indulgentiae (cn. 924 § 2) et benedictionis (si publicae vendi­
tioni expositae fuerint, cn. 1305 § 1). — Qui vero alteri beneficium pro pecunia
resignat, iustitiam commutativam quidem non laedit, quia fructus beneficii pretio
aestimabiles sunt, ex statuto iuris autem pecuniam restituere debet.

De reddenda re spirituali simoniace accepta.
a. Si pretium temporale aut restitutum aut nondum traditum sit, res
spiritualis, ubi exstat et restitui potest, reddi debet, nisi tradens cedat
iure suo: dominium enim in rem spiritualem transferre voluit sub con­
dicione recipiendi pretium temporale; deficiente ergo condicione defi­
cit dominii translatio, quare nullus adest titulus retinendi rem spiri­
tualem.
b. Quodsi pretium temporale traditum nec restitutum est, res spiri­
tualis, si eiusmodi sit, ut restitui possit, restitui debet, quia ecclesia
declarat contractum omni vi carere.
Hinc qui simoniace sibi comparavit reliquias sanctorum, tenetur has dimittere,
quia ecclesia restitutionem iniungit. Qui beneficium simoniace acquisivit, tum
beneficium dimittere tum fructus perceptos restituere debet.

§ 5. Quaestiones particulares de simonia.

190. 1. Dare alteri rem temporalem, ut rem spiritualem in proprium
commodum praestet, e. g. dare munera adolescenti, ut sacramenta fre­
quentet, dotem dare puellae, ut monasterium ingrediatur, non est si­
monia; haec namque rationem habent donationis, licet condicionatae,
quae accipienti nullam obligationem imponit praestandi rem spiritua­
lem, sed solum eius voluntatem ad rem ipsi utilem inclinare intendit.
Utrum simonia sit necne haec munera dare ea intentione, ut alter vere obli­
gatus sit, ut sacramenta suscipiat vel religionem ingrediatur, disputant. Qui
simoniam affirmant, rationem afferunt, quod permutatio intercedat, cum dans
acquirat ius exigendi, ut alter praestet rem spiritualem, accipiens vero contrahat
obligationem eandem rem praestandi. Qui simoniam negant, rationem reddunt,
quia non omne pactum in hac re constituit simoniam iuris divini, sed solum
pactum, quo res spiritualis pro temporali, quae tamquam pretium datur, emitur
vel venditur154).
154) Cf. s. Alphonsus n. 59. Ballerini-Palmieri II. n. 437. Lessius, De iust.
1. 2. c. 35. n. 66 ss.

De peccatis contra religionem

173

2. Pecuniam dare homini impio sacras reliquias vel alias res sacras
detinenti ad has redimendas non est simonia, quia pretium non datur
pro re sacra, sed ut ea e periculo profanationis eripiatur.
Nihilominus prohibitum est, ne fideles s. reliquias, quas impii homines venales
exponunt, sponte emant, sed monendus est ordinarius, qui eas opportune recu­
perandas curabit155).

3. Si duorum ludentium alter pro exitu ludi exponit rem spiritualem
(rosarium, auditionem missae), alter vero rem temporalem, non com­
mittitur simonia, quia proprie non fit aequiparatio inter expositam rem
spiritualem et expositam rem temporalem. Etenim res spiritualis expo­
nitur (non tamquam pretium sed) tamquam praemium pro victoria vel
poena pro clade. Eiusmodi tamen ludendi modus dissuadendus est
propter scandalum.
Pari modo non peccat sacerdos, qui creditori offert centum missas pro eo
celebrandas, ut remittat debitum centum florenorum.

191. Num sit simonia dare aliquid, ut alter rem spiritualem omittat,
pendet ab actione, quam propter pecuniam omittit.
a. Si omissio actus spiritualis involvit simul exercitium potestatis
spiritualis, est simonia. Id quandoque locum habet, si omittitur actus
iurisdictionis ecclesiasticae, e. g. si non absolvitur, qui iam confessus
est vel qui censura ligatus est: nam in hoc casu non absolvere est reti­
nere; datur ergo temporale pro exercitio potestatis spiritualis, b. Si
omissio actus spiritualis non involvit exercitium potestatis, sed est
mera omissio libera actionis, etsi spiritualis, non est simonia, ut si quis
accipit pecuniam, ut omittat orare, celebrare, aliquem ordinare, dare
eleemosynam, audire confessionem etc.: libera enim cessatio ab opere,
quae mere est usus liberi arbitrii, pretio aestimabilis est: ex alia ra­
tione autem sic agendo committi potest peccatum, c. Si omittitur actus
ex iustitia debitus, ut si parochus non audiret confessionem sui sub­
diti vel non proclamaret matrimonium, Suarez cum aliis a simonia ex­
cusat, quia omissio non involvit actum potestatis spiritualis, sed est
merus non usus liber potestatis, qui in hoc casu quo actus ex officio
debetur, certe peccatum est contra iustitiam, non contra religionem150).

192. Num liceat vendere ius patronatus. — In iure patronatus duo
distinguenda sunt: ius ad honores et subventiones, quae patronis de­
bentur, et ius praesentandi ad beneficium; illud temporale, hoc spiri­
tuale est. Si ius ad honores etc. vendatur, quod spirituali consequen­
ter annexum est, committitur peccatum simoniae; item si ius praesen­
tandi vendatur, vel res, cui affixum est ius praesentandi, propter hoc*
15
155) S. C. Indi. 21. dec. 1878.
15°) Suarez I. 4. c. 22. n. 9ss. 'Lacroix I. 3. pr. I. n. 175ss.

174

De primo decalogi praecepto

ius carius vendatur, simonia committitur. At simonia non est iusto
pretio vendere rem, cui annexum est ius praesentandi, quod ius cum
re empta gratis in emptorem transfertur, sicut etiam hereditate in alium
transfertur et donatione transferri potest.

193. Num liceat aliquid accipere pro instructione aliorum in doc­
trina sacra. — Attendendum est ad bonum, quod alii ex instructione
capiunt.
a. Si instructio immediate ordinatur ad solam spiritualem utilitatem
aliorum ut homilia, catechesis, instructio spiritualis etc., non licet
quidquam exigere nisi ratione sustentationis ut pro functionibus sacris.
b. Si instructio non unice ad bonum spirituale, sed simul ad bonum
temporale aliorum ordinatur e. g. ad mentem excolendam, ad hono­
rem, ad oblectationem etc., pro ea aliquid accipere licet. Ideo aliquid
exigere et accipere possunt, qui docent theologiam, qui dant consilia
doctrinalia vel solvunt dubia et difficultates etiam in re morali, etsi per
accidens eorum consilia etiam ad tranquillitatem conscientiae audien­
tium conducant.
194. Num liceat aliquid accipere pro functionibus sacris.
a. Simonia est pro sacris functionibus quibusvis e. g. pro administratione sacramentorum, contione, sepultura ecclesiastica aliquid
accipere tamquam pretium operis spiritualis: spirituale enim pro pretio
temporali venditur. Licet autem occasione sacrarum functionum aliquid
exigere et accipere per modum stipendii ad congruam sustentationem:
qui enim operam suam impendunt in utilitatem spiritualem aliorum,iure divino et humano ab eis exigere possunt sustentationem tempora­
lem, perinde atque illi, qui laborem suum impendunt in utilitatem alio­
rum temporalem157).
Voluit Christus, ut ministri altaris ex oblationibus fidelium sustentarentur;
propterea ipse Christus mittens apostolos ad praedicandum evangelium dicit:
Dignus est operarius cibo suo166). Fuse autem s. Paulus demonstrat ius aposto­
lorum exigendi sustentationem congruam et obligationem fidelium eam eis sup­
peditandi, provocans ad praeceptum Domini159).

b. Ex his iam deducitur: a. stipendium ad congruam sustentationem
ministris sacris deberi ex iustitia; β. ideo illud exigere et accipere pos­
sunt etiam illi, qui eo non indigent: etenim non habet rationem eleemo­
synae, quae datur indigentibus, sed debiti stipendii, γ. Licite de sti­
pendio eiusque mensura pactum iniri potest, si illud lege ecclesiastica
vel consuetudine non est determinatum: quod enim ex iustitia debetur,
illud in pactum deduci potest.
151) Luc. 10, 7; 1. Cor. 9, 7—14.
*8) Matth. 10, 10.
«·) 1. Cor. 9, 4—14. Cf. De Sacramentis n. 185.

De peccatis contra religionem

175

a. Num stipendium non solum titulo sustentationis, sed etiam titulo mercedis
tamquam pretium pro labore in functionibus sacris e. g. tu celebrando, in con­
tionando necessarie subeundo exigi et accipi possit, controversum est. Auctori­
bus enim communiter id negantibus (n. 184), nonnulli opinantur, laborem,
quamvis functionibus sacris internum ab eisque inseparabilem, manere actionem
physicam ideoque pretio aestimabilem, adeo ut citra simoniam iuris divini emi
et vendi possit. Laymann utramque sententiam apta distinctione conciliare
conatur: si enim labor in spiritualibus ministeriis susceptus consideratur in or­
dine ad opus spirituale secundum propriam et specificam eius rationem, nihil
pro eo accipi potest; quodsi consideratur in ordine ad operantem secundum
genericam rationem operis et servitii in gratiam alterius praestiti, pro eo mercedem accipere licet160).

β. Pro missa vel pro aliis functionibus sacris stipendium exigere iusto maius,
vel contra usum et legem ecclesiae stipendium accipere, simoniam esse com­
plures affirmant, quia excessus pro re spirituali exigi censetur, cum alius titulus
plus exigendi desit161). Verum exclusa prava intentione accipiendi temporale
pro spirituali, non potest affirmari in hoc casu committi simoniam: nam pro
sustentatione debita plus exigere, quam licite exigi potest, erit vitium avaritiae
et iniustitiae, at exclusa illa prava voluntate non committitur simonia.
γ. Qui pro officio cx iustitia debito stipendium exigit, ut si parochus pro
contione vel pro administratione sacramentorum aliquid exigat, exclusa mente
simoniaca pariter simoniam non committit, sed solum contra iustitiam peccat.
Ubi tamen consuetudo viget, ut etiam pro ministerio ex officio debito e. g. pro
administratione baptismi aliquid accipiatur, id retineri potest; tria vero caveri
debent: «. ne in exigendis illis stipendiis species avaritiae appareat; β. ne plus
exigatur, quam lege vel consuetudine determinatum est; secus ad restitutionem
tenetur162); γ. ne sacra ministeria non solventibus negentur.
3. Ubi pro functione sacra stipendium exigi potest, licet etiam functionem
sacram peragere cx intentione percipiendi stipendium; immo simonia non
esset principaliter propter stipendium sacra peragere, adeo ut non fierent, nisi
stipendium daretur: non enim pro stipendio res sacra venditur, sed in peragendo
sacro non honor Dei, sed primario propria utilitas intenditur, id quod non simoniae sed avaritiae vitium est.

195. Num liceat aliquid accipere pro ingressu in religionem.
a. Statum religiosum rem spiritualem esse patet: ordinatur enim ad
salutem animae; ideo non licet monasterio quidquam accipere quasi
pretium pro ipsa admissione ad novitiatum vel ad professionem reli­
giosam: venderetur enim res spiritualis.
b. Monasterio tum opulento tum inopi licet aliquid exigere pro su­
stentatione tempore novHiatus'103), nisi speciali decreto (ut fratribus
minoribus) prohibitum sit, tum quia novitii nondum pertinent ad reli­
gionem, tum quia pro lubitu discedere possunt et saepe reipsa disce­
dunt.
ieo)
lfll)
162)
1β:ι)

Laymann 1. 4. tr. 10. c. 8. n. 42.
Cf. Gury-Ballerini ad n. 292.
Cn. 463, 2.
Concilium trid. sess. 25. c. 16. De regular. Cn. 570.

176

De primo decalogi praecepto

c. Si monasterium est opulentum, monialibus quidem ecclesia indiscriminatim praescribit Cn. 547 § 1, ut dos aliqua accipiatur, quia ex­
perientia constat monasteria inonialium etiam opulenta frequentius in­
fortuniis esse obnoxia. Cavere autem debent, ne inhabiles propter do­
tem accipiantur, quod esset simoniacum.

d. Monasterio virorum pro sustentatione ipsorum religiosorum nihil
exigere licet. Num semper sit simonia, et utrum sit simonia iuris divini
an ecclesiastici, si monasterium dives occasione professionis pro su­
stentatione aliquid exigat, controversum est1®4). Simonia iuris divini
committi non videtur, si pecunia non pro ingressu, sed ratione susten­
tationis exigitur.
«

196. Num liceat aliquid dare ad redimendam iniustam vexationem,
ne scilicet quis impediatur in obtinendo spirituali e. g. beneficio vel
alio bono spirituali. — Si datur ad removendam ipsam vexationem
iniustam, non est simonia: nam remotio vexationis seu liberatio ab
iniuria est aliquid temporale et pretio aestimabile; si autem datur ad
comparandum vel firmandum sibi aliquod ius ad rem spiritualem, est
simonia: nam hac ratione directe paratur via ad obtinendum spiri­
tuale, id quod est simoniacum.
a. Dicitur: iniustam vexationem: nam pecunia removere vexationem
iustam e. ’g. accusationem de crimine, quod ad beneficium ineptum
reddit, est simonia: qui enim redimere conatur vexationem iustam,
nullum ius habet ad spirituale; ideo removendo vexationem emere cen­
setur ius ad spirituale, quod est simoniacum.
b. Licet ergo dare pecuniam sacerdoti, qui sine ea nollet admini­
strare sacramenta, modo adsit gravis ratio suscipiendi sacramenta e. g.
ad implendum praeceptum paschale, quia sine gravi causa non licet
permittere alterius peccatum1®5).

184 ) Cf. s. Alphons. n. 92. Lehmkuhl II. n. 1235.
1βδ) S. Alphonsus n. 103.

177

LIBER SECUNDUS.
De secundo decalogi praecepto.
:>Non assumes nomen Domini Dei tui in vanum. C
Ex. 20, 7.

Secundum decalogi praeceptum, quatenus affirmativum est, prae­
cipit honorem nomini Dei exhibendum, et quatenus negativum est.
prohibet omnem irreverentiam sanctissimi Dei nominis. Iam vero divi­
num nomen honoratur: a. reverenti pronuntiatione, inhonoratur vana
assumptione; honoratur b. invocatione et laude, inhonoratur blasphemia; honoratur c. voto, inhonoratur voti violatione; honoratur d. iuramento, inhonoratur periurio atque illicita adiuratione.

QUAESTIO PRIMA.
De vana assumptione nominis Dei.

197. Notio et malitia. 1. Ille dicitur divinum nomen in vanum assu­
mere, qui nomen Dei sine debita reverentia usurpat.
a. Haec vana divini nominis assumptio procedit: a. ex impatientia et indigna­
tione: Mi Deus, quantopere hi molesti sunt' vel β. ex admiratione: Mi Deus,
lesus, Maria, quis hoc dixisset! Mi Deus, quid dicis! vel y. ex mera consue­
tudine.
b. Quod de nomine Dei affirmatur, idem servata proportione etiam de vana
et inutili usurpatione nominum sanctorum vel rerum sacrarum dicendum est:
irreverentia enim sanctis et rebus sacris irrogata in Deum redundat.

2. Vana usurpatio nominis Dei est peccatum veniale contra virtutem
religionis: haec namque virtus postulat, ut nomen Dei propter specialem relationem, quam nomen ad Deum ipsum habet, solum ex ratio­
nabili fine et cum debita reverentia proteratur. Unde s. scriptura mo­
net: Nominatio Dei non sit assidua in ore tuo1). Attamen peccatum
veniale non excedit, quia, cum contumeliam non contineat, gravem
irreverentiam non infert.
Quare sine dubio venialiter delinquunt, qui ad singula paene verba, ad iocos et -v
eiusmodi vana proferre solent sanctissima nomina; attamen propter inadvertentiam saepe nullum peccatum est.

3L Nomen daemonis frequenter et inutiliter usurpare, etsi non sit
peccatum, est tamen valde indecens, praesertim in clericis et religiosis:
nomen enim infensissimi Dei et fidelium inimici ab homine Christiano
non est usque proferendum.
1) Eccli. 23, 10.
12 NoldJn, Vol. II. de praecepth.

A

178

QUAESTIO SECUNDA.

De blasphemia.
Articulus primus.
De ipsa blasphemia.

198. Blasphemiae definitio. Blasphemia etymologice significat locu­
tionem contumeliosam2) ; ex usu communi autem significat locutionem
contumeliosam in Deum (Gotteslasterung).
a. Dicitur locutio, quia blasphemia ordinarie verbis committitur, quamvis etiam
cogitatione vel facto committi possit; \contumeliosa: blasphemia enim in eo pro­
prie consistit, quod verbo aliquid fit, quo divina, maiestas et excellentia inhono­
ratur; \in Deum vel immediate vel mediate, eo quod Deus in sanctis vel rebus
sacris inhonoratur: verba enim contumeliosa in sanctos vel res sacras eatenus
sunt blasphemiae, quatenus redundant in Deum et sic honorem Deo debitum
laedunt: sicut enim cultus sanctorum et rerum sacrarum, ita etiam earum inhono­
ratio in Deum redundat.

» b. Sola blasphemia verbis commissa est blasphemia proprie dicta; blasphemia
solis factis commissa (spuere in coelum, Deo pugnum facere, conculcare cruci­
fixum) improprie blasphemia dicitur. Blasphemia enim proprie est vitium lin­
guae: nam laudi directe opponitur, quae verbis exhibetur; sufficit autem verbum
scriptum ad blasphemiam proprie dictam committendam34
).

199. Divisio. Blasphemia dividitur: a. ratione sensus verborum, in
haereticalem, imprecativam et probrosam (simplicem) prout verba
blasphema continent haeresim (Deus est tyrannus), aut imprecatio­
nem, qua Deo malum exoptatur (Pereat Deus, maledictus Deus), aut
merum probrum, quo de Deo contumeliose aliquid enuntiatur (Vah,
qui destruis templum Dei et in triduo illud reaedificas, salva temetipsum*).
b. R atione obiecti seu termini in immediatam, quae Deum in se in honorat, et mediatam, quae Deum inhonorat in creaturis, quae specia­
lem relationem ad Deum habent, ut sancti et res sacrae.
\

c. Ratione intentionis in directam (diabolicam), quae fit cum intenv tione inhonorandi Deum, et\in indirectam, quae non fit cum intentione
inhonorandi Deum, attamen cum advertentia in verbis vel factis con­
ti neri Dei contemptum.

d. Ratione modi in verbalem et realem, firout verbis aut factis com­
mittitur.
2) Blasphemia considerata vocis orgine (βλάχτω = laedo, φήμη = fama)
significat laesionem famae, quae si in homines committitur, est contumelia, si in
Deum committitur, est blasphemia.
3) Cf. Suarez, De religione tract. 3. I. 1. c. 4. n. 1 ss.
4) Matth. 27, 40.

De blasphemia

179

t

J·

200. Malitia. 1. Blasphemia est peccatum ex toto genere suo grave:
quaevis enim blasphemia, etiam ea, quae in sanctos dirigitur, est contumelia Deo irrogata; quaevis autem contumelia supremae maiestati
irrogata gravis est. Ideo s. scriptura: Homo, qui maledixerit Deo suo,
portabit peccatum suum, et qui blasphemaverit nomen Domini, morte
moriatur3').
Non raro tamen blasphemiae aut nullum aut veniale tantum peccatum sunt,
ubi nimirum verba blasphema aut sine ulla aut cum levi tantum advertentia pro­
feruntur, quod ordinarie iis accidit, qui in aestu alicuius passionis e. g. irae blas­
phemant, nisi ira in ipsum Deum vel sanctos feratur. Defectus autem advertentiae
eum non excusat a gravi peccato, qui pravam blasphemandi const
nem
e mend ar en e gligit0).

2. Tres blasphemiae: haereticalis, imprecativa et simplex specie ab
invicem differunt, quia violationi religionis accedit laesio alius quoque
virtutis:, simplex enim adversatur soli religioni, haereticalis insuper
fidei et imprecativa caritati; quare in confessione haec sunt distin­
guenda.
3. Blasphemiae in ratione blasphemiae omnes eiusdem speciei sunt:
omnes enim eidem virtuti religionis adversantur, quam non laedunt
modo essentialiter diverso. Quare sufficit in confessione dicere: Toties
graviter blasphemavi"1) (et laesi graviter fidem vel caritatem).

201. Condiciones ad blasphemiam requisitae. Ad peccatum igitur
blasphemiae committendum duo requiruntur: ut verba blasphema proferantur, et quidem cum advertentia ea continere inhonorationem Dei.
a. Qui ergo in ira et indignatione in homines vel iumenta verba vel nomina
sancta profert, quae inhonorationem Dei non continent, ut Himmel, Herrgott,
Kruzifix, Sakrament, proprie non blasphemat, sed vana usurpatione nominis Dei
vel rerum sacrarum venialiter peccat, modo indignatio non feratur in Deum
Propter conscientiam erroneam autem graviter peccari potest.
b. Locutiones, quae proferuntur in sanctos, non ut sancti sunt et specia 1 em
relationem ad Deum habent, sed ut homines erant hic in terris degentes, ut si
sancti Crispinus et Crispinianus vocentur viles sutores, s. Petrus dicatur calvus,
s. Carolus Borrom. naso, blasphemiae non sunt: nullum enim est convicium in
Deum prolatum, si quis de defectibus naturalibus hominum, etsi Dei amicorum,
1 o q u a t u r. Quodsi hoc ex ioco fiat, veniale, si ex contemptu, grave peccatum est
contra duliam.
c. Qui ex ira et indignatione in homines vel iumenta profert verba blasphema,
quin attendat ad iniuriam et inhonorationem Dei, non committit formalem blas­
phemiam.
d. Qui autem in ira et indignatione profert verba blasphema sive ad demon­
strandam iram, sive ad terrendos filios, sive ad stimulandos equos, non quidem
cum animo inhonorandi Deum, sed tamen advertens ad irreverentiam, quae illis
verbis continetur, peccatum blasphemiae committit.

B) Lev. 24, 15. 16.
e) Cf. De principiis n. 86.
’) Balterini-Palmieri II. n. 518. Lugo, De poenit. disp. 16. n. 178 s.

*
C

180

De secundo decalogi praecepto

quinque potissimum modis committi potest:
a. Si Deo aliquid tribuitur, quod ei repugnat, ut Deus est crudelis ;
vel si Deo aliquid negatur, quod ei convenit, ut Deus non est omni­
scius.

b. Si creaturae tribuitur, quod soli Deo convenit, ut si quis diceret:
Hoc tam bene facere possum quam Deus: eo ipso enim perfectio divina
ut soli Deo propria negatur, et sic Deo iniuria infertur89
).
Hoc modo blasphemant, qui per falsos deos iurant: item insani amatores, qui
personam amatam deam, omne et unicum bonum suum, beatitudinem suam ap­
pellant, si quidem serio et non per quandam exaggerationem ita loquantur.

c. Si de Deo vera quidem dicuntur, sed ironice (v. g. ei ne schone
Gerechtigkeit) et cum contemptu.

d. Si cum ira contra Deum res divinae vei sacrae (sacramenta, san­
guis Christi, crux sancta) nominantur, vei si eaedem addito nomine
contemptibili proferuntur.
e. Si verba contumeliosa dicuntur in b. Virginem vel in sanctos, (t
quatenus sancti et Dei amici sunt

,1. U

205. Quae formulae blasphemae sint. Ad discernendas locutiones
blasphemas ab iis, quae blasphemae non sunt, hae regulae attendi
debent:
1. Blasphema censentur verba, quae ex propria sua significatione
vel ex communi acceptione vel ex modo, quo proferuntur, e. g. ironice
vel cum contemptu, Dei inhonorationem continent.
a. Fieri enim potest, ut verba, quae ex se non sunt blasphema, ex communi
aestimatione graves blasphemiae sint; ideo probe dispiciendum est, quaenam
locutiones in certa regione communiter habeantur ut blasphemae: etenim in sin­
gulis fere regionibus habentur certae formulae, quae ab omnibus habentur blas­
phemae, quarum proinde assumptio ibi Deum inhonorat, quamvis etymologice
non sint contumeliosae, id quod auctores ex Gallia et Belgio oriundi affirmant
de formula: Sacré nom de Dieu**).
b. Item fieri potest, ut verba, quae ex se blasphema sunt, formales blasphemiae
non sint, quia ex communi aestimatione non habentur ut-contumeliosa. Sic for­
mula gallica: Mille noms de Dieu et germanica: Tausend Sakrament, Tausend
Herr Gott ex se blasphemiam haereticalem continent; qui tamen his formulis
utuntur, haeresim in iis latentem neque intendunt neque cognoscunt. Quare his
verbis, quae plerumque ex admiratione proferuntur, ordinarie non committitur
nisi venialis irreverentia vanae assumptionis nominis sacri.
8) Cf. Lehmkûhl 1. n. 508.
9) Cf. Génicot 1. n. 295; sed in ultima editione editor animadvertit sensum
communem mutari posse per aptam instructionem.
I

De maledictionibus

181

2. Locutiones, quae habent sensum incompletum, pari modo verba
corrupta et dimidiata non sunt blasphemiae, nisi in aliqua regione ex
communi apprehensione habeantur contumeliosa.

3. In dubio de significatione verborum ad intentionem et affectum
loquentis attendendum est: in peccatis enim verborum maxime consi­
derandum videtur, ex quo affectu aliquis verba proferat10); et ma­
nente dubio non sunt habenda ut blasphema.
; }
Dicere: Detis mei plane est oblitus; quare Deus me creavit? si Deus esset,
haec mihi non contingerent blasphemia est, nisi proferantur, ut saepe fit, solum
ad ostendendam doloris gravitatem vel ex mera levitate. — Deus iniuste me
tribulationibus gravat; Deus iniuste malos sinit esse felices in mundo bla&phemia haereticalis est, si serio et advertenter proferuntur. — Bei Gott, beim
Sakr ament non blasphemia, sed potius formula iuramenti et proinde veniale pec­
catum vanae assumptionis nominis Dei est. — Herrgott Sakrament non est blas­
phemia, quia non habet sensum perfectum nec contemptum continet, sed est
irreverentia (venialis) in Deum et sacramenta, nisi dicatur cum indignatione et
contemptu adversus Deum. — Sakramentspfaff, Sakramentsschelm, Sakramentsvieh blasphema sunt, quippe quae propter adiectum nomen contemptibile con­
tineant contemptum sacramentorum. Perdat te sanguis Christi aliis sola impre­
catio, aliis vero etiam blasphemia videtur, quia etiam in contemptum Dei cedit

Articulus secundus.
De maledictionibus.
204. Maledicere proprie est malum alteri imprecari. Maledicta igi­
tur in creaturas prolata blasphemiae sunt, quando maledicta redun­
dant in Deum. Tum autem maledicta in creaturas prolata in Deum
redundant, quando illis maledicitur, prout relationem ad Deum habent
i. e. prout sunt opus Dei vel prout a Deo immittuntur. Itaque
1. Maledicere sanctis vel rebus sacris e. g. sacramentis ecclesiae, vel
malevole loqui de aliquo sancto ordinarie est blasphemia, quia in his
ordinarie habetur et apprehenditur relatio ad Deum.

2. Maledicere creaturis ratione carentibus e. g. ventis, pluviae, gran­
dini, animalibus ordinarie non est blasphemia, quia non apprehendi­
tur eorum relatio ad Deum; ordinarie ergo leve peccatum irae et im­
patientiae est. Et si adest finis honestus maledicendi creaturis, nullum
est peccatum, ut David maledixit montibus Gelboë, lob et leremias
horae nativitatis.
Si tamen creaturarum irrationalium e. g. animalium relatio ad homines spec­
tatur, peccatum contra caritatem committitur, quia malum quod illis optatur,
reipsa homini, cui illa prosunt, optatur.

3. Maledicere creaturis rationalibus ordinarie solum caritati adver­
satur, quia earum relatio ad Deum ordinarie non apprehenditur. Hoc
l0) S. Thomas 11. 11. q. 72, a. 2.

182

De secundo decalogi praecepto

peccatum saepius veniale est sive ob parvitatem materiae sive ob de­
fectum seriae voluntatis e. g. in eo, qui in magna ira proximo male­
dicit.
Hae maledictiones: Damnet me Deus; auferat te diabolus, blasphemiae sunt,
si proferantur in creaturam, prout a Deo facta est vel Dei similitudinem prae se
fert; verum ordinarie is, qui eiusmodi imprecationem profert, ad respectum,
quem creatura ad Deum habet, non attendit.

4. Maledicere diabolo exclusa ira, impatientia vel alio defectu non
est peccatum: non enim ut creatura Dei est, sed prout Dei et hominum
hostis infensus et auctor tot tantorumque malorum est, ei solet male­
dici.
Nota: Sciat confessarius accusationem »Maledixi« diversa posse secundum
mentem poenitentium significare: blasphemiam, maledictionem, vanam assump­
tionem nominis sacri, usurpationem verborum fortiter enuntiantium iram (Kraftausdriicke).

183

QUAESTIO TERTIA.

De voto11).
Articulus primus.’
De natura voti.

205. Natura voti. 1. Votum definitur: »promissio deliberata ac libera Deo facta de bono possibili et meliore*12).
a. Promissio est voluntas se obligandi ad aliquid faciendum vel omittendum
ab alio acceptata, quae proinde veram obligationem inducit. Quare votum differt
a proposito coram Deo concepto, quod est voluntas aliquid faciendi vel omit­
tendi, ideoque nullam obligationem inducit. Hinc non servare propositum per
se non est peccatum; propter motivum negligentiae autem vel taedii, ob quod
omittitur, potest per accidens esse peccatum veniale.
b. De essentia voti est, ut sit promissio facta ipsi Deo ;/si sanctis fit aliquod
votum, ordinarie intelligendum est illud fieri Deo in honorem sanctorum. Quod
si quis solum sancto vovet nec ullo modo Deo quidquam promittere intendit,
non emittit votum proprie dictum, quod natura sua est actus latriae, sed elicit
actum duliae aut hyperduliae (n. 136), qui iuxta intentionem parit obligationem
gravem vel levem.
c. Fideles haud raro dubitant, utrum propositum conceperint an votum emi­
serint. Ut eorum dubium solvatur, non sufficit ad verbum attendere, quo usi
sunt: nam etiam verbum promitto saepe solum propositum exprimit; sed auctore
s. Alphonso interrogandi sunt, >si tunc, cum votum emiserunt, existimarunt, se
giaviter peccaturos fuisse an non, si postea non satisfecissent<1314
). Si res dubia
manet, resolvendum est eos propositum fecisse, quia de obligatione non constat.
d. Ad valorem voti eius acceptatio ex parte Dei requiritur, etenim de natura
promissionis est, ut acceptetur ab eo, cui fit promissio. Acceptat autem Deus
statim omnes promissiones sibi factas, quae debitis condicionibus non carent:
nisi enim Deus promissiones sibi factas acceptaret, s. scriptura non urgeret obli­
gationem implendi, quae Deo promissa sunt11).

2. Votum est actus virtutis religionis et quidem latriae: voto enim
homo opus bonum Deo offert ad eum honorandum et colendum; atqui
actus, qui ad cultum Deo exhibendum ordinatur, est actus latriae. Et
sicut votum est actus virtutis religionis, ita etiam voti impletio ad
eandem virtutem pertinet. Opus ergo bonum ex voto praestitum dupli­
cem bonitatem moralem habet.
11 ) S. Thomas 11. 11. q. 88 a. 1—12. S. Alphonsus I. 3. η. 194 -262. Suarez.
De religione tr. 6. I. 1—6. Thom. Sanchez, In praecepta decalogi 1. 4. c. I—56.
Lcssitis, De iustitia et iure 1. 2. c. 40. Th. Bouquillon, De virtute religionis
(Brugis 1889) pars II. /. Wirthmiiller, Die mor. Tugend der Religion (Freiburg
1881) S. 538 ff. to Reuter, Theologia moral, p. 11. tr. 4. C. Kirchberg. De voti
natura, obligatione, honestate etc. (Monasterii IS97) et alii auctores totam
theol. moralem tractantes, quos cf. initio libri.
12) Cn, 1307, 1.
13) Praxis confess, c. 2. n. 25.
14) Cf. Eccl. 5, 3. 4. Num. 30, 3 ss. Deut. 23, 22.

9
184

De secundo decalogi praecepto

Valor moralis voti non solum ex eo patet, quod s. scriptura ad impletionem
voti hortatur et exemplum s. Pauli refert, qui votum emiserat15), sed etiam ex
ipsa rei natura: nam a. opera ex voto facta praeter bonitatem, quam ex obiecto
habent, induunt valorem oblationis Deo factae et meritum virtutis religionis;
b. vovens maiorem erga Deurçi subiectionem perfectioremque oblationem prae­
fert: per votum enim erga Deum se obligat et non sohim rem promissam, sed
per obligationem ipsam voluntatem Deo offert; c. tendentia voluntatis in bonum
per votum magis seria et firma evadit; d. quodsi difficultatibus implexa est voti
exsecutio, non solum volubilis voluntas firmatur, sed insuper voventi se offert
occasio ostendendi fidelitatem atque amorem erga Deum16).

206. Divisio voti. Votum multipliciter dividitur:
1. In votum publicum, quod a legitimo superiore nomine ecclesiae
acceptatur; \ privatum, quod sine interventu ecclesiae a solo vovente
emittitur17) ;vin institutis saecularibus17*) emittuntur vota, quae nec sunt
publica, quia ut talia ab Ecclesia (saltem regulariter) non recipiuntur,
nec privata fori interni (a. S. Poenitentiaria dependentia), cum »fundamentum praebeant constitutioni categoriae personarum, quae specialibus
normis juridicis subiacent. Ideo scmipublica merito dici possent vel pri­
vata recognita1^*.
2. Votum publicum aut est sollemne aut simplex, prout ecclesia illud
auctoritate sua qua tale acceptat et confirmat, aut non tamquam sol­
lemne, sed solum ut simplex acceptat; coram Deo autem utrumque
votum essentialiter eadem ratione obligat.
a. Vota sollemnia sunt: votum castitatis in ordinatione subdiaconatus emissum
et vota substantialia, quae in ordinibus religiosis ut talia emittuntur.
b. Sollemnitas voti ortum ducit non ex natura voti, sed ex iure ecclesiastico,
cui vovens scienter consentit. Votum, tum sollemne tum simplex essentialiter
consistit in traditione voventis Deo et Ecclesiae facta; quae vero traditio ab
11 çdesia recipitur in votis sollemnibus tamquam irrevocabilis, quae voventem
ad certos actus (e. g. matrimonium, contractus) inhabilem redditi Tantus effecUis non habetur in votis simplicibus, quae actus votis contrarios"faciunt tantum
illicitos.

v-3. In votum personale, si promittitur aliqua ipsius voventis actio vel
***** actionis omissio, ut votum peregrinandi vel ieiunandi,\rea/e, si directe
. AVx'-y ^promittitur aliqua res voventi externa, actio autem eatenus tantum,
'
quatenus ad rem praestandam requiritur, ut votum impendendi certam
rem pauperibus vel ecclesiae, et mixum, si promittitur utrumque simul,
v. g. peregrinari et offerre cereum vel iuvarc proximum per eleemo­
synam.
10) Cf. Act. 18, 18; 21, 23 ss.
ie) Cf. s. Thomas II. 11. q. 88. a. 6.
17) Votum publicum quandoque ita definitur, ut sit votum manifestum et
opponatur non privato sed occulto, sed hic terminus sumitur in sensu Cn. 1308.
17®) Cf. Const. Provida Mater Ecclesia. A. A. S. 39 (1947) 114—124.
17l>) A. Gutièrrez in De Institutis Saecularibus, 1. 306 (Rom 1951). Larraona
in Commentarium pro Religiosis, 1949, 167 s. //. Hanstein, Ordcnsrecht 303 s.
(Paderborn 1953).

De voto

185

4. In votum determinatum, si res promissa accurate designatur:
Voveo abstinentiam, etfdisiunctivum, si ex pluribus rebus propositis
una praestanda promittitur, quae ad libitum determinari potest; Voveo
ieiunium aut eleemosynam.
5. In votum reservatum et non reservatum, prout potestas dispen_sandi vel commutandi soli SS. Pontifici aut etiam aliis superioribus
competit.

6. In votum temporale et perpetuum, prout solum ad certum tempus
vel per totam vitam servandum promittitur.
7. In votum expressum, si promissio interna verbis exterius decla­
ratur, ut communiter fit, et tacitum, si ipsa promissio interna exterius
non exprimitur, sed tamen scienter ponitur actio, cui annexum est vo­
tum; sic votum castitatis in susceptione subdiaconatus emittitur.
A voto tacito distinguendum est votum implicitum; sic qui vovet religionem,
implicite vovet castitatem. Votum ‘implicitum eo a tacito differt, quod votum
implicitum in eo, quod explicite promittitur, continetur^votum tacitum in actione,
cui annexum est,“non continetur, sed actio externa ostendit votum interius fac­
tum esse.
" ■ ■ ■ «m

8. In votum singulare, quod a persona physica, et votum commune,
quod a persona morali seu a communitate emittitur.
9. In votum absolutum et condicio natum, prout simpliciter vel sub'.<>^
condicione aliquid promittitur. Condicionatum dividitur in poenale.
si sub condicione culpae poena infligenda promittitur: St iterum blasphemavero, genu flexus rosarium recitabo; et non poenale, si quid
mere sub condicione promittitur: Sr sanitatem recuperavero, piam pere­
grinationem instituam.

Articulus secundus.
De condicionibus ad votum requisitis.
Ad valide vovendum aliae condiciones requiruntur ex parte voventis,
aliae ex parte materiae.
2Q7. Ex parte voventis ad voti essentiam et valorem requiritur in­
tentio, dc 1 iberatio et libertas perfecta.
Declaratis hisce condicionibus patebit, quemlibet vovere posse, qui ratione
pollet nec iure positivo prohibetur'10). Ideo vota expleto septennio emissa per
se valida censentur. Vota religiosa temporaria ante 16. et perpetua ante 21. aeta­
tis annum expletum valide emitti non possunt, quia ab ecclesia irritantur20).
™) Cn. 1307, § 2.
20) Cn. 573.

186

De secundo decalogi praecepto

1. Intentio seiPvoluntas promittendi et^e obligandi requiritur, quia
utraque voluntas ad veram promissionem pertinet.
a. Votum fictum seu emissum sine voluntate promittendi aut se obligandi nul­
lum est; votum autem cum animo se obligandi, sed non implendi validum est,
sed graviter vel leviter illicitum pro ratione materiae.

b. Voluntas vovendi seu promittendi ratione quidem distinguenda est a volun­
tate se obligandi: obligatio enim est promissionis effectus essentialis et necessa­
rius; attamen ob hanc ipsam rationem impossibile est, ut aliquis velit promittere,
nec velit se obligare.
SuFnaews

208. 2. Perfeeta deliberatio, ea scilicet rei et obligationis conside­
ratio, quae ad actum vere et perfecte humanum requiritur: nemo enim
sine sufficienti deliberatione se obligare censetur. Et haec quidem
deliberatio ad omne votum requiritur sive eius materia gravis sive le­
vis est; in omni enim voto suscipitur obligatio; ad obligationem autem
voluntarie suscipiendam requiritur perfecta- cognitio obiecti (quoad
substantiam) et actus voluntatis perfecte humanus.
a. Ideo ne sub levi quidem valet votum pueri rationis nondum perfecte com­
potis, neque hominis semidormientis vel semiebrii. Nec valet votum factum cum
omnimoda ignorantia vel cum semiplena tantum cognitione obligationis, quam
inducit; nec votum emissum cum generali tantum cognitione alicuius oneris,
quod assumitur; attamen ut valeat votum, non requiritur rei promissae consi­
deratio quoad omnes eius circumstantias, sed sufficit eius cognitio quoad substantiam.

b. Ut valeat votum, non i;eqi|iritur diuturna et matura deliberatio. Ex defectu
maturae deliberationis non\aro'"ttt7'ut imprudenter votum emittatur; eiusmodi
inconsideratio in emittendo voto causam praebet dispensationis vel commuta­
tionis, at illud non efficit invalidum.
c. Si dubium est, an votum emissum sit cum plena deliberatione, votum non
obligat, cum obligatio dubia nulla sit. Ubi vero de facto voti emissi constat, non
facile admittendus est plenae deliberationis defectus.

209. De voto ex errore emisso, a. Non valet, si error est substan­
tialis i. e. aut de substantia rei promissae aut de circumstantia sub­
stantiali, quae si cognita esset, votum impediret: nam eiusmodi error
tollit voluntatem vovendi, cum nulla sit voluntas, ubi nulla est cognitio.
Valet
iLCcidentali,
W ■ ■ ■ autem,
I· ■ ■ ■ ■si■ error
■■ ■ ■■ est
- accidentalis i._ e. de circumstantia
-quae si cognita esset, votum tamen non impediret: nam eiusmodi error
H vovendi.
non tollit voluntatem
Ideo invalidum est votum, quo quis promittit offerre calicem, quem putat esse
ex cupro, cum sit aureus; quo quis promittit peregrinationem ad sanctuarium,
quod putabat distare duabus horis, sed distat octo. Valet autem votum, quo
quis promittit peregrinationem ad locum, quem putabat distare tribus horis, sed
distat quatuor.

b. Non valet, si error est de causa finali seu motiva, quia deficiente
causa finali deest consensus; valet autem, si error est solum de causa

:

De voto

187

impulsiva, qua scilicet non existente votum nihilominus fieret, quia
adest plenus consensus.
Si quis promisit peregrinationem propter sanitatem patri restitutam, quem
postea cognoscit nunquam fuisse infirmum, ad nihil tenetur. — Si quis promisit
ire ad sanctuarium primario ad colendam b. Virginem, secundario ad amicum
ibi invisendum, tenetur ire, etsi tempore, quo id promisit, amicus illum locum
iam reliquisset.

c. Vota autem in aliqua religione emissa semper valent, nisi error
versetur circa substantiam votorum vel circa legem ecclesiae irritan­
tem21): in emittendis enim votis religiosis quilibet eam intentionem
habere debet, quam postulat status religiosus; atqui hic postulat, ut
vovens velit suum votum valere, etsi aliquam circumstantiam ignoret:
alias enim status religiosus non haberet eam firmitatem, quam na­
tura sua habere debet.

210. 3. Perfecta libertas seu liber voluntatis consensus, quo vovens
erga Deum se obligatum velit ad aliquid faciendum vel omittendum.
De voto ex metu emisso. Votum ex metu emissum, qui usum rationis
perturbat, ideoque necessariam deliberationem impedit, non valet;
supposita autem necessaria deliberatione, quam metus etiam gravis
ordinarie non impedit22), haec statuenda sunt:

a. Valet votum emissum «. ex gravi metu ab intrinseco, i. e. si occa­
sione alicuius mali (sive a causa externa, sive ab interna) imminentis
agens ipse libere eligit votum emittendum, quod secus non fecisset;
ideo valet votum emissum in periculo vitae propriae vel alienae sive ex
infirmitate sive ex naufragio imminente; /?. ex gravi metu ab extrinseco, sed juste incusso, ut si reus delicti subiiciendus sit poenae, nisi
determinatum votum emittat.

b. Non valet votum emissum ex gravi metu ab extrinseco et iniusto,
i. e. si alia causa libera malo iniuste proposito agentem determinat ad
votum, quod secus non fecisset. Invalidum est certe ex iure ecclesia­
stico23); sed videtur etiam iure naturae invalidum, non propter defec­
tum consensus (qui adest), sed quia Deus tale votum coactum non
acceptat; non enim potest acceptare promissionem vi iniusta extortam,
ne approbare videatur iniuriam voventi illatam24).
M) Cf. cn. 572.
22) Pari ratione votum in aestu passionis vel devotionis emissum ordinarie
validum est, etsi voventem postea sui voti poeniteat, quia eiusmodi affectus raro
impedit necessariam deliberationem et libertatem. In his tamen adiunctis adest
ratio sufficiens recurrendi ad dispensationem.
23) Cn. 1307, 3 haec habet: Votum metu gravi et iniusto emissum ipso iure
nullum est.
24 ) Ballerini-Patmieri 11. n. 609.

188

De secundo decalogi praecepto

Sunt, qui hoc idem probabiliter etiam ad metum levem extendant; et saneratio in utroque casu eadem est, modo constet metum veram eamque solam
causam vovendi fuisse. Ideo non valet votum ingrediendi religionem a puella
emissum, eo quod parentes importunis monitionibus ad tale votum eam indu­
xerint; quod tamen non est transferendum ad ipsa vota religiosa, utpote fun­
dantia statum vitae.

21II. Ex parte materiae ad valorem voti requiritur, ut ea sit possi­
bilis, honesta et de bono meliore.
A

1. Voventi possibilis non solum physice, sed etiam moraliter: ad
impossibile cmm nemo se obhgan potest. Illud autem censetur mora­
liter impossibile, quod sine magna difficultate perfici nequit.
Ideo a. non valet votum vitandi omnia peccata venialia etiam semideliberata,
cum hoc sine speciali Dei privilegio sit impossibile; b. valet votum vitandi omnia
venialia deliberata sive in genere sive in determinata specie, si fiat a persona,
quae serio perfectioni studet; in aliis autem propter moralem impossibilitatem
hoc votum nullum est, nisi sit votum vitandi venialia deliberata certae speciei;
c. valet votum vitandi omnia peccata mortalia, quia hoc cum ordinario Dei auxi­
lio omnibus possibile est: non expedit tamen, ut fiat a persona fragili.

Nurn valeat votum de re partim possibili, partim impossibili, ab in­
tentione voventis dependet. Si utramque partem ad modum unius pro­
mittere intendit, ad nihil tenetur, ubi totum implere non potest; quod
si non ad modum unius vovere intendit, vel si de intentione voventis
non constat et res ex intentione praesumpta resolvenda est, haec statui
possunt:
a. Si materia est indivisibilis vel si in parte possibili ratio voti non
salvatur, ad nihil tenetur. Sic qui promisit peregrinationem romanam
et totam viam complere nequit, ad nihil tenetur.
b. Quodsi materia est divisibilis, valet pro ea parte, quae possibilis
est, nisi sit accessoria; hinc qui vovit ieiunium et non potest abstinere
a carnibus, tenetur ad ieiunium quoad unicam refectionem.
Aliud exemplum habes in voto peregrinationis nudis pedibus instituendae vel
peregrinationis cum susceptione sacramentorum. Qui in priore voto praestare
non potest accessorium, tenetur ad principale, ad ipsam nempe peregrinationem.
In altero voto is, qui non potest peregrinationem facere, nec sacramenta susci­
pere tenetur; quodsi susceptio sacramentorum esset principale, teneretur domi
sacramenta suscipere.

212« 2. Honesta: Deus enim non colitur nisi actione, quae ipsi sit
grata et accepta; eiusmodi autem non est, nisi quod moraliter bonum
est.
a. Votum de re vana vel inutili e. g. non exeundi e domo dextero pri­
mum pede invalidum est. Pariter votum de n^jndifferenti e. g. non
transeundi per determinatam plateam invalidum est, quia nihil confert
ad cultum divinum. Quodsi res indifferens ex circumstantiis vel ex fine
moraliter bona evadit, materia voti esse potest.

De voto

189

b. Vovere rem vanam vel indifferentem peccatum veniale est. Vo­
vere rem lev lier malam iuxta alios veniale, juxta alios mortale pecca­
tum est. Vovere rem graviter peccaminosam iuxta omnes grave pecca­
tum est, quia Deo gravis iniuria infertur.
Argumentum eorum, qui votum de re leviter mala grave peccatum dicunt,
videtur esse convincens: nam eiusmodi votum supponit Deo placere ab eoque
acceptari rem malam; atqui his continetur in Deum irreverentia, quae non ad­
mittit parvitatem materiae, quia id directe et immediate repugnat summae eius
sanctitati.
Num valeat votum de re bona, sed ex fine voventis mala.
a. Non valet, si finis malus est causa motiva et totalis voti, quod dupliciter
accidit: quando votum emittitur ad impetrandam a Deo rem illicitam et quando
emittitur in gratiarum actionem pro re illicita, ut si quis vovet eleemosynam ad
obtinendum faustum exitum causae iniustae, vel si quis facit votum, eo quod
inimicum feliciter occiderit; nam finis iste totum votum inficit illudque malum
reddit atque blasphemum.

b. Valet votum, si finis malus est causa imputsiva et partialis voti, ut si quis
vovet coram aliis magnam eleemosynam in Dei quidem honorem, sed etiam ut
propterea ab hominibus laudetur. Eiusmodi votum validum est, quia malus fims
votum in se bonum accidentaliter tantum comitatur20).
c. Pari modo valet votum factum sub condicione mala, quae non ponitur ut
finis voti; atque id quidem non solum si condicio in se res bona est, quae sup­
ponit actionem malam, ut si quis vovet opus pium, si ex duello incolumis eva­
serit (vitam servare bonum est, quod per votum impetrare intendit), sed etiam,
si condicio res mala est, ut si quis vovet opus pium, si reipsa inimicum occidat:
nam posita condicione honestum est votum implere2*1).

215. 3. De bono meliore i. e. de re tali, quae non impediat maius
bonum; ergo materia voti non solum in se bona, sed etiam melior esse
debet, non quam aliud quodcunque bonum, sed quam eius omissio;
Deus enim non obligat nos, ut meliora semper faciamus, sed admittere
non potest, ut nosmetipsos obligemus ad non facienda meliora; — qui
autem rem minus bonam vovet, eo ipso se obligat ad omittendam me­
liorem oppositam27). At non requiritur, ut res promissa absolute sit
bonum melius, sed sufficit, ut relative ad personam voventis sit melior
cius opposito.
a. Hinc votum nubendi per sc non valet, etiamsi votum sit ducendi piam et
pauperem vel periculo incontinentiae expositam, quia pro vovente coelibatus
maius bonum est; si tamen matrimonium ipsi voventi necessarium est sive ad
tollendum scandalum sive propter periculum incontinentiae, pro ipso esset bo­
num melius et apta materia voti. Item si quis iam proposuit uxorem ducere,
valet votum ducendi pauperem ad sublevandam eius egestatem.

2B) Ballerini-Palmieri II. n. 621.
M) S. Alphonsus n. 206.
27) Suarez 1. 2. c. 7. n. 2.

190

De secundo decalogi praecepto

b. Votum non vovendi absolute emissum invalidum est, quia melius est vo­
vere quam non vovere; sed votum non vovendi nisi cum licentia confessarii
validum est, quia melius est sine periculo imprudentiae quam cum periculo im­
prudentiae vovere. Si quis tamen postea inconsulto confessario voveret, actus
quidem vovendi peccatum, ipsum autem votum validum esset, nisi etiam hoc
statuisset, ut futurum votum invalidum sit28).

Num actio praecepta possit esse materia voti. — Nihil impedit, quo­
minus res praecepta possit esse materia voti: etenim ex parte materiae
ad verum votum aliud non requiritur, nisi ut sit res bona, melius bo­
num non impediens; atqui res praecepta bona et eius opposito scilicet
eius omissione melior est, vovens autem obligationi ex praecepto ortae
alteram ex religione addere potest.
NB. Si agitur de professione religiosa, ad validitatem etiam requiritur, ut a
legitimo Superiore secundum constitutiones per se vel per alium recipiatur20).

Articulus tertius.
De obligatione voti.

214.De ipsa obligatione. 1. Omne votum voventem obligat ad
illud implendum, et id ex religione30).
a. Obligationem voti saepius inculcat s. scriptura; Cum votum vo­
veris Domino Deo tuo, non tardabis reddere, quia requirit illud Do­
minus Deus tuus31). Si quid vovisti Deo, ne moreris reddere: displicet
enim ei infidelis et stulta promissio,.. . multoque melius est non vo­
vere, quam post votum promissa non reddere3-).

b. Ex promissione natura sua oritur obligatio rem promissam prae­
standi. Virtus, qua quis obligatur ad servanda promissa, fidelitas est;
fidelitas autem Deo debita ad virtutem religionis pertinet.
a. Cum in omnibus votis non impletis laedatur reverentia et fidelitas Deo de­
bita, haec autem in qualibet materia eiusdem rationis sit, laesiones votorum om­
nes sunt eiusdem speciei moralis. Quare necesse non est, ut in confessione ma­
teria voti violati declaretur.

β. Qui ergo votum laedit, quo promittitur res aliunde iam praecepta, duo pec­
cata committit, alterum contra religionem, alterum contra praeceptum, ad quod
materia voti pertinet; qui vero votum laedit, quo promittitur res supercrogatoria,
unum peccatum committit, idque contra religionem.

215. 2. Obligatio voti gravis vel levis est pro ratione materiae et
intentione voventis. Cum enim votum sit veluti quaedam lex privata,
«)
so)
«)
«)

Laymann 1. 4. tr. 4. c. 2. n. 5.
Cn. 572 § 2, 6.
Cn. 1307 § 1.
Deut. 23, 21.
Eccl. 5, 3. 4.

De voto

191

quam vovens sibi imponit, obligationis mensura ab intentione voventis
dependet. Hinc materiam gravem sub gravi vel sub levi, materiam
autem levem solum sub levi vovere potest, cum materia levis non sit
capax gravis obligationis. Si vovens gravitatem obligationis expresse
non determinat, pro ratione materiae sub gravi vel sub levi obligare
censetur.
a. Ergo ut voturn sub gravi obliget, duo requiruntur; a. ut materia sit gravis;
β. ut vovens intentionem habeat sub gravi se obligandi.

b. Pro gravi habetur illa materia, quae, si lege ecclesiastica iniungitur, sub
gravi obligat ut missa, ieiunium, communio, vel res quaevis, quae notabiliter ad
finem voti, qui est cultus Dei, confert.

c. Vota in religione emissa, quippe quae non a solo vovente, sed etiam a vo­
luntate ecclesiae dependeant, non possunt pro arbitrio voventis sub levi tan­
tum emitti; et pariter in voto castitatis sacris ordinibus adnexo ecclesia exigit
intentionem graviter se obligandi.

Num plures materiae leves eodem voto promissae coalescant in ma­
teriam gravem. — Id dependet a voventis intentione vel explicite facta
vel ex communi aestimatione praesumpta. Si itaque plures materiae
leves ex intentione voventis promittuntur ut res singulares, non coale­
scunt; si autem promittuntur ut aliquod unum, quod maioris facilitatis
causa in plures partes dividitur, coalescunt. Quodsi vovens determina­
tam intentionem non concepit, res ex praesumpta intentione seu ex
communi aestimatione dijudicanda est. Porro in votis personalibus di­
versae materiae generatim potius ut res singulares, in votis realibus
autem generatim per modum unius voveri censentur, ideo illorum ob­
ligatio plerumque affixa est diei, horum vero obligatio post omissio­
nem plerumque suppleri debet, nisi ex modo vovendi alia intentio sup­
ponenda sit.
Hinc si quis vovit dare quotidie parvam eleemosynam, materia coalescit, et
si longiore tempore eam omittit, graviter peccat vel supplere tenetur; si quis
autem vovet quotidie recitare unum Paler, singulae omissiones non coalescunt,
ideoque ne diuturni quidem temporis omissio grave peccatum est. — Sed si
quis vovet singulis annis per tofum mensem maii devotioni maiali assistere,
assistentiam totius mensis per modum unius, cuius singulae omissiones coa­
lescunt, vovet; econtra si quis vovit singulis sabbatis dare parvam eleemosy­
nam in honorem b. Virginis, omissiones non coalescunt, et si longo tempore
eam omittit, non peccat graviter, quia votum est affixum diei.

Nota. Ad diiudicandam materiae parvitatem in votis, quorum materia per mo­
dum unius promittitur, materia omissa non absolute, sed relative ad totam rem
promissam considerari debet, adeo ut solum Ημ4+λ vel quarta totius pars cen­
seri debeat res notabilis, quae sine gravi culpa omitti nequeat. Sic qui per inte­
grum mensem maii devotioni maiali assistere promisit, non eo graviter peccat,
quod una alterave vice devotionem omittit, quamvis singulae devotiones abso­
lute consideratae (si per semihoram durant) gravem materiam constituant, sed
eo quod octo vel decem assistentias omittit.

192

De secundo decalogi praecepto

216. 3. Votum non obligat ratione sui, nisi voventem: nemo enim
voto a I iu m ob I i gare potest, quia nemo rem vel actionetn alterius pro­
mittere potest, ne maxime quidem coniuncti ut filii vel subditi; obli­
gatio voti realis transit ad haeredes; item obligatio voti mixti pro parte,
qua reale est*3).
a. Filii non tenentur implere vota parentum, quibus eos religioni
consecrarunt, nisi ipsi postea consenserint; parentes autem vi voti te­
nentur, quantum in ipsis est, curare, ut filii salva ipsorum libertate
adimpleant, quod pro ipsis promiserant34). Quodsi parentes vovent
rem, quam filiis iniungere possunt, ipsi vi voti ad eam praecipiendam,
filii vero ex oboedientia ad eam implendam tenentur.

b. Si civitas vel communitas, v. g. dioecesis aut paroecia vovet ser­
vare diem festum vel abstinentiae vel ieiunii, vi voti non obligan\ X*-tur nisi qui voverunt, ergo qui Episcopo aut parocho voventi adhaeserunt cum intentione, se eodem voto obligandi, vel qui cum eadem in—*;·
tentione ratum habuerunt votum nomine fidelium factum. Ceteri, praej, .>.'< '■·>“■· Sertim posteriores, qui deinde huius communitatis facti sunt membra,
ex citato canone non possunt obligari vi voti. Ad hoc, ut hi quoque
teneantur servare diem festum vel ieiunii, necesse est, ut lex vel statu­
tum feratur a legitima auctoritate; et si talis lex ex motivo religionis
fertur, ex eodem motivo servandum esset. Notandum autem est, ex iure
codicis35) Ordinarios locorum iam non posse suis dioecesibus vel locis
peculiares dig? festos vel abstinentiae et ieiunii per modum habitus in­
dicere, sed solum per modum actus. Proinde post codicem talis lex vel
praeceptum ferri non potest. Sed etiam quoad tempus codicem prae­
cedens raro aderit hodie obligatio, quia auctores passim tradebant,
iamdiu Episcopos illo iure uti non solere3*).
c. Si ageretur de alio pio opere, v. g. de processione, quam instituen­
dam maiores voverunt, et lex vel praeceptum certum latum esset, obli­
gantur (non voto, sed) ex statdto parochi vel magistratus, ut proces­
sionem instituendam curent, non autem singuli cives37).
d. In defectu legis vel praecepti etiam consuetudo obligationem pro­
ducere posset; attamen ut eiusmodi consuetudo vim legis obtineat re­
quiritur, ut per actus voluntarios seu liberos incipiat, qui per tantum
3S) Cn. 1310.
Pueri (puellae), qui in tenera iam aetate a parentibus Deo prius conse­
crati monasteriis ad educationem tradebantur atque oblati vocabantur, initio
quidem ad vitam monasticam ex voto parentqm amplectendam obligati erant;
postea vero (inde a saeculo 13) aetatem pubertatis ingressi statum monasticum
eligere vel ab eo sponte recedere poterant. Cf. Kirchenlexikon2 s. v. Oblati.
Can. 1244 § 2.
«D S.C.C. 18. ian. 1936 (A. A. S. XXIX, 343).
:n) Cf. Vermeersch II. n. 206.

193

De voto

»

tempus observentur, quantum ad inducendam consuetudinem necessa­
rium est (40 anni). Populus ergo sciens se ad hos actus non teneri,
eos observare debet, ut consuetudo obligatoria oriri possit: si enim
erronee putaret, se ad hos actus vi legis teneri et ideo eos observaret,
non induceretur consuetudo obligatoria38).
I

/ Γ

217. De obligatione voti condiciohati, disiufictivi, dubii.
Votum condicio nat ii m non obligat ad executionem nisi impleta con­
dicione: condicio enim apposita executionem tamdiu suspendit, donec
impleta sit. Quocirca ubi condicio non impletur, nulla oritur obligatio
servandi votum,
a. Aliquam tamen obligationem etiam votum condicionatum paritç_ est nam­
que verum votum, cuius obligatio his continetur: a. servandi voluntatem verifi-4
cata condicione promissionem implendi seu non revocandi consensum; β. con-

dicionem fraudulenter non impediendi.

b. Qui condicionem impedit, sed non fraudulenter seu culpabiliter, non peccat

nec tenetur postea votum implere. Qui vero culpabiliter e. g. vi vel dolo ac
fraude condicionem impedivit, contra votum peccat, at voto ne hic quidem ob­
ligatur, quia obligatio servandi votum ab impleta condicione dependet.
c. Si condicio apposita non formaliter, sed solum

aequivalenter impletur,

iuxta probabilem sententiam votum non obligat Qui e. g. religionem vovit, si
soror nupserit, non tenetur ingredi, si mortua fuerit, etsi ratio condicionis fuisset
sustentatio sororis.

218. De obligatione voti disiunctivi e. g. (si convaluero) singulis
sabbatis aut ieiunabo aut eleemosynam dabo.
a. Si quis disjunctive vovet aut rem bonam aut rem malam vel va^l
nam vel impossibilem, votum nullum est, quia non potest aeque obli­
gari ad rem bonam et rem malam, ut si quis vovet: Aut furabor, ut
dives fiam, aut religionem ingrediar.
-1 γ-*

b. Si quis disjunctive vovet res bonas, votum est validum atque ita
inte 11 igendum, ut optio spectet ad voventem; pars vero semel electa
praestanda est, etsi post electionem altera pars impossibilis evadat.
c. Si ex culpa voventis ante electionem altera pars impossibilis eva­
dat, censetur aliam partem elegisse; si sine culpa, ad nihil tenetur;
quia ex voto liberam optionem sibi servavit, quae nunc impossibilis
facta est.
d. Similiter, si post electionem pars electa impossibilis fit ex culpa,
electionem quasi revocavit et tenetur alteram partem substituere; si
sine culpa, ad nihil tenetur.
3fi) Cf. cn. 28.
15 Noldin. Vol. II. de praecepi!»

r

ίI

194

De secundo decalogi praecepto

A

219. De votis dubiis, a. Qui positive dubitat, utrum verum votum
an solum propositum fecerit, ad nihil tenetur.

·*-------------------------------------------- —

t

J

b. Qui positive dubitat, num votum emissum impleverit, ex princi­
piis probabilismi pariter ad nihil tenetur.
Tale dubium est quidem dubium facti, sed transit in dubium iuris, eo quod
existentia obligationis, quae a facto dependet, est dubia.

-

220. Quis votum implere debeat38). L Votum personale ab ipso
vovente impleri debet, nec potest per alium valide impleri: voto enim
personali vovens propriam suam actionem promisit; si igitur ipse vo­
vens illud implere nequit, ad nihil tenetur.
2- V°*UfT1 rea^ θχ propriis impleri debet: siquidem rem suam vo. .... vens promisit; qui ergo ex propriis illud implere nequit, non tenetur
curare, ut alius illud solvat, sed obligatio cessat. Semper tamen per
alium impleri potest: hoc enim voto non propria voventis actio, sed
aliqua eius res promittitur, quam si alius sive rogatus sive sponte pro
vovente solvit, accedente eiusdem consensu fit propria ipsius voventis.
a. Qui voti immemor praestat opus promissum, voto satisfacit: quilibet enim
praesumitur habere intentionem imprimis satisfaciendi suis obligationibus, quam
opus supererogatorium ex sola devotione praestandi. At non satisfacit, si opus
praestiterit expressa intentione non statisfaciendi voto: nam ab eius intentione
dependet, num obligatio maneat.
b. Ergo vota personalia defuncti heredes implere non tenentur^ vota autem
realia solvere tenentur, et quidem ex religione, hereditas enim cum suis oneribus
ad heredes transit; sed votum reale ipsam rem afficit, quae proinde cum obli­
gatione, qua affecta est, ad heredes transit. Haec vota heredes solvere debent
ante legata etiam pia, sed post debita iustitiae, non tamen ultra vires hereditatis
i. e. si absque praeiudicio partis legitimae fieri potest40).

221. Quando votum implendum sit.Q Si voto rm plendo nullum tempus praefixum fuit, impleri debet, cumprimum commode fieri potest:
votum enim est ad instar debiti, quod quamprimum solvendum est. S[@
autem vovens certum tempus determinavit, impleri debet tempore prae­
fixo. Quodsi praevidetur impedimentum, non est obligatio praeveniendi.
b. Votum quod tempore praefixo^jrnpletum non fuit, cessat, si tempus appositum est ad finiendam obligationem, ut in voto ieiunandi sab- _
bato in honorem b. Virginis. Si autem tempus apponitur ad urgendam gfoj
obligationem, votum non cessat, sed elapso tempore quamprimum im~
pleri
■ ■ - debet.
■
Utrum tempus ad urgendam an ad finiendam obligationem additum sit, ab
intentione voventis dependet. Quodsi de hac intentione non constat, in votis
3e) Cn. 1310.
40) Vcrmeersch II. n. 204. (Utique, si vovens onus voti realis per testamen­
tum imponit heredi, ab herede ex iustitia erga testatorem impleri debet.)

De voto

195

personalibus generatim tempus additum censetur ad finiendam, in votis autem
realibus potius ad urgendam obligationem, nisi ex natura et fine voti aliud sta­
tuendum sit, ut si quis in gratiarum actionem voveat certo die leiunare vel pro
certa sollemnitate offerre candelas.

c. Voti dilatio notabilis sine iusta causa in re gravi certe grave pec­
catum est, si res promissa per dilationem minuitur e. g. in voto ingrediendi religionem, quia vovens subtrahit notabilem partem obsequii
promissi. Quodsi res promissa per dilationem non minuitur ut in voto
piae peregrinationis, dilatio etiam notabilis et facta sine iusta causa^non videtur excedere veniale peccatum negligentiae, quia res promissa
semper integre impleri potest, nec religioni ex dilatione ullum detri­
mentum oritur. Notabilis tamen dilatio, quae scilicet complures annos
excedat, potest esse grave peccatum propter periculum oblivionis aut
futurae impotentiae votum implendi.
Censet s. Alphonsus (n. 221) dilationem, quae ultra sex menses extendatur,
relate ad ingressum in religionem esse notabilem; alii opinantur dilationem
duorum vel trium annorum nondum esse notabilem; alii tandem existimant id
multum ab aetate voventis pendere, ideoque iuvenem sexdecim annorum gra- ,,
viter non peccare, si tres quatuorve annos ingressum differat.

222. De interpretatione votorum. 1. Votum interpretandum est se­
cundum intentionem voventis aut expressam aut rationabiliter praesumptam: cum enim voti tota obligatio ab intentione voventis depen­
deat, votum non obligat ultra intentionem voventis.
a. Qui ergo vovit se per mensem quotidie auditurum esse sacrum, non tene­
tur diebus festis audire duo, nisi hoc expresse intenderit, quia intentionem ha­
buisse censetur nullum diem sine missa transigendi.
b. Qui vovit dare calicem ecclesiae, quam putabat esse pauperem, quam
vero postea dignoscit divitem, non tenetur voto, si intentio praecipua fuit sub­
veniendi ecclesiae pauperi, tenetur autem, si eius motivum primarium erat bene­
faciendi ecclesiae et’causa impulsiva tantum illius ecclesiae paupertas.
c. Petrus vovit se daturum per decem annos Paulo decem aureos, ut commo­
dius alat familiam suam; post annum moritur Paulus. Petrus tenetur adhuc,
si causa voti motiva fuit commodior alimentatio familiae et causa impulsiva
levamen patris; non tenetur, si motivum voti erat levamen patris ab incom­
modo et anxietate in alenda familia.

2. Ubi de expressa intentione voventis non constat, votum interpre­
tandum est secundum naturam voti aut secundum ecclesiae consuetu­
dinem aut secundum usum communem: sic enim vovens se obligare
voluisse censetur.
g. Qui ergo vovit se recitaturum esse rosarium, satisfacit recitando alternatim
— Vovens ieiunium per mensem, non tenetur ieiunare die dominica; vovens
ieiunium singulis sabbatis, non tenetur ieiunare, si in sabbatum incidit nativitas
Domini aut aliud festum sollemne, nisi aliud expresse intenderit. — Qui vovet
ieiunium integrae hebdomadae, non tenetur ieiunare eo die, quo adeo duros
labores suscipere debet, ut a ieiunio ecclesiastico excusetur.
13

fti

.
tu­
{

196

De secundo decalogi praecepto

b. Si quis immemor prioris voti alterum emisit, quod simul cum primo ser­
vari non potest e. g. instituendi piam peregrinationem et eodem tempore ser­
viendi aegrotis, sic distinguendum est: «. si secundum manifesto dignius est,
tenetur servare secundum: fl. si aequale est, censetur commutationem fecisse,
proinde tenetur ad secundum, si primum non fuit reservatum, quia tale votum
propria auctoritate commutare potest (n. 237): 7. si secundum minus bonum
est vel si dubium est, quodnam melius sit, tenetur servare primum41).

3. Votum semper interpretandum est in benigniorem partem: quae­
vis enim obligatio est odiosa; odiosa autem potius restringenda quam
extendenda sunt.
Qui sine determinata quantitate aliquid promisit e. g. eleemosynam, satis­
facit dando quantum voluerit, modo non sit tam parum, ut potius Deo illudere
quam implere votum videatur. — Qui sine determinata qualitate aliquid pro­
mittit e. g. calicem ecclesiae, eam pro arbitrio determinare potest, modo ne sit
inepta.

4. In omni voto nonnullae condiciones sive iure naturae sive iure
ecclesiastico includuntur: sz potero; salvo iure superioris; si res non
fuerit notabiliter mutata; nisi alter iure suo cedat etc. Quae tamen
condiciones votum non faciunt condicionatum.
luxta hasce regulas interpretanda est obligatio eius, qui ad implendum votum
ingrediendi religionem in monasterium ingressus, sed ex eo iterum dimissus est.
Dimissus post professionem non tenetur ingredi aliam religionem; invalide
enim reciperetur42), et ad petendam dispensationem obligari non potest. Dimis*·
sus ex novitiatu, si solum ingressum in determinatum monasterium promittere
intendit, ad nihil amplius tenetur, etiamsi ipse dimissionis suae causam dederit.
Quodsi ingressum in religionem in genere promittere intendit, tenetur mediis
ordinariis voti exsecutionem curare; si ergo sine magna difficultate reperit
aliud monasterium, a quo recipiatur, illud ingredi tenetur; si ex eo iterum
dimittatur, aliud ingredi certe non tenetur.

Articulus quartus.
Dc cessatione voti.
Obligatio voti praeter per perfectam impletionem eiusdem quatuor
modis desinere potest: a. simplici cessatione nulla interveniente auctori­
tate; b. irritatione; c. dispensatione et d. commutatione interveniente
auctoritate humana43).

§ /. De simplici cessatione.

225. Per simplicem cessationem desinit obligatio voti in quatuor
casibus, qui a Codice*4) in hunc modum enumerantur: '
■°)
42)
«)
44 )

Laymann 1. 4. tr. 4. c. 2. n. 4.
Cn. 542, 1. C. de Rei. 7. sept. 1909 ; 4. ian. 1910.
Cn. 1311.
Cn. 1311.

De voto

Αν

197

1. Lapsu temporis ad finiendam obligationem appositi e. g. ieiunabo
in vigilia immaculatae conceptionis.
2. Mutatione substantiali (vel notabili) materiae promissae, id quod
accidit:
a. Si materia physice vel moraliter impossibilis redditur, etsi culpa
voventis.
k

Sic qui vovit aedificare sacellum, non tenetur voto, si inopinato in pauper­
tatem incidit; et qui emisso voto eo die sumendi eucharistiam de industria
frangit ieiunium, voto amplius non tenetur ex generali principio: transgressio
voti non obligat ad compensationem, sed solum ad poenitentiam45
46).

-,

b. Si materia evadit illicita, inutilis, vel maius bonum impediens.
Sic non tenetur voto qui promisit alicui dare eleemosynam, si haec solum
serviat ad ebrietatem: nec qui promisit subvenire necessitati, si haec postea
cessat; nec qui vovit eo die peregrinationem, si ideo non potest inservire in­
fectis morbo, qui interim grassare incepit.

c. Si circumstantiae voventis vel materiae notabiliter mutantur, i ta
scilicet ut, si vovens mutationem praevidisset, votum non fecisset: vo­
tum enim non obligat ultra intentionem voventis.
Quoties ergo intentio voventis in determinatis adiunctis supervenientibus
praesumi non potest, votum non obligat; obligat autem, si mutatio aliquo
modo praeVideri potuit; hinc valet votum castitatis, etsi superveniant vehemen­
tes tentationes: qui enim castitatem vovet, omnes difficultates contra eam in­
surgentes superare promittit. Pari modo valet votum ministrandi infirmis, etsi
superveniat mortis periculum ex morbo contagioso. Econtra qui post emissum
votum peregrinationis romanae incidit in paupertatem, ut expensas viae ferreae
solvere non possit, non tenetur pedibus Romam ire.

3. Deficiente condicione a qua votum pendet (n. 217).
4. Deficiente voti causa finali: cessante enim fine cessat ratio obli­
gationis, quia vovens noluit se obligare, nisi ad obtinendum finem, qui
ipsum ad vovendum determinavit. Ideo qui vovit peregrinationem pro
impetranda sanitate filii, non obligatur voto filio defuncto. Sed non
cessat votum cessante fine secundario seu causa impulsiva, quia votum
ab ea non dependet. Sic qui ad colendum sanctum vovit dare eleemosy­
nam Petro, quem putabat pauperem, tenetur eam dare alteri indigenti.

/1b

2- De ''°H irritatione4**).

224. Declarationes. 1. Irritatio sensu latiore est relaxatio voti facta
ab eo, a quo quis in vovendo aliquo modo pendet. Haec dependentia
potest esse quoad^voluntatem vovendi, ut sine superioris consensu non
possit firmiter se obligare, ut in religiosis, impuberibus; deinde depen­
dere potest i&materia voti, quae sub alterius potestate dominii vel j ? -w
jurisdictionis reperitur, id quod locum habet quoad superiores quos­
cunque.
45) Cf. Suarez I. c. I. 4. c. 15. n. 17 ss.
45a) C. A. Damen, De irritatione et suspensione votorum (Roma 1930).

198

De secundo decalogi praecepto

Qui alterius potestati subiectus est, non potest firmum votum emittere. Eius
votum validum quidem est, attamen hanc tacitam condicionem semper includit:
nisi superior contradicat, ideo eius votum infirmum seu irritabile dicitur. Quodsi
superior votum postea reapse irritaverit, eius obligatio eo ipso cessat. Quodsi
materia voventis sub alterius potestate est, potestati voventis subtrahi et hac
ratione non quidem votum annullari, sed eius exsecutio impediri potest.

2. Duplex distinguitur irritatio, directa et indirecta. Directa et pro­
prie dicta est annullatio voti facta ab eo, qui potestatem habet in vo­
luntatem voventis; haec irritatio actum ipsum attingit eumque ita sol­
vit, ut nunquam reviviscat. Indirecta et improprie dicta est suspensio
voti facto ab eo, qui solum in materiam voti potestatem habet; haec
irritatio attingit rem promissam, cuius oblatio impeditur; ideo voti obli­
gationem solum suspendit, quae iterum reviviscit, simulatque materia
promissa irritantis potestati subtrahitur.
J3. Ad vota directe irritanda ποn requiritur potestas jurisdictionis,
sed potestas dominativcriG)t attamen integra atque perfecta, a qua vo­
luntas subditi etiam in rebus spiritualibus ita dependens est, ut firmi­
ter et absolute ne Deo quidem se obligare possit.
Ex his colligitur a. quod etiam superiorissae monialium suarum subditarum
vota irritare possint, cum potestate dominativa polleant: b. quod pater libero­
rum suorum vota post pubertatem emissa non iam directe irritare possit,
quippe cuius potestas dominativa in puberes non sit amplius perfecta.
Sunt qui putent, post Codicem (cn. 89) etiam vota puberum minorennium
irritari posse a patre; sed immerito: nam a. ipse cn. 89 excipit ea, in quibus
ius minores a patria potestate exemptos habet; atqui ius47) permittit minoribus
non solum ingressum in noviciatum, sed etiam emissionem professionis tempo­
ralis, immo et matrimonium, quin pater impedire possit; supponit ergo post
pubertatem educationem in rebus spiritualibus ita perfectam esse, ut vovere
possint, et proinde potestatem patris non iam esse integram. Et revera, cur non
posset vovere frequentem communionem vel castitatem, qui ex iure potest inire
matrimonium et emittere vota substantialia religiosa? Patria potestas autem
sufficienter servatur eo quod potest suspendere (indirecte irritare) vota quae
sunt in praeiudicium rei familiaris, b. Ante Codicem explicite tempus pubertatis
statutum erat tanquam terminus ad quem18); nunc autem secundum cn. 6, 4
in dubio non est recedendum a vetere iure. c. Teste historia49) Ecclesia omni
vi impugnavit exaggerationem patriae potestatis iuris romani, quae matrimo­
nium minorennium absque consensu patris invalidum putabat, tanquam con­
trariam iuri naturae; sed cum hodie instructio post pubertatem sit perfectior
quam illo tempore, non censenda est ecclesia patriam potestatem ampliare in
rebus quae ordinant hominem ad Deum. d. Denique reservatio quorundam
votorum post 18. aetatis annum emissarum esset illusoria; etiamsi dispensatio
et irritatio procedat ex alio et alio fonte, tamen reservatio inter annum 18. et
21. nullum haberet effectum, si pater irritare posset; potius codex statuere de
buit pro reservatione 21. annum, si voluit patri concedere irritationem pro toto
tempore minoritatis.

,β) Cf. De principiis n. 127. Cn. 1312.
47) Cn. 555 § 1, 1; 573; 1067.
‘8) c. 2. C. XX, 9, 2; c. 15. C. XXII, 9. 5; c. 14. C. XXXII, 9. 2
Cf. loyce, Die christl. Ehe, p. 117.

199

De voto

4. Ad vota sive directe sive indirecte valide irritanda nulla requiritur
causa: subditorum enim vota hanc condïcfonénï sëmper involvunt:
nisi superior contradixerit; ad licite irritanda vota iusta causa requiritur: quaevis autem causa rationabilis stiificit. ÛÎ superior vota licite
irritare et subditus irritationem petere possit50).

225. Quis vota directe irritare possit. Qui potestatem dormnativam
perfectam in voluntatem alterius habet, omnia huius vota directFTfrP
tare potest, ita ut nullo in casu obligatio postea reviviscat. In specie
1. Omnia vota privata religiosorum post professionem emissa di­
recte irritare potest
a. Superior religiosorum (ab immediato: priore guardiano, rectore
usque ad supremum), quippe qui potestatem dominativam in religiosos
habeant;

b. Summus pontifex, non quatenus suprema iurisdictione in ecclesia
pollet, sed quatenus est supremus omnium religiosorum ordinum prae­
latus;

c. Episcopus in religionibus non exemptis, quarum ipse est supremus praelatus;
d. Superiorissac religiosarum respectu suarum subditarum: per vo­
tum enim oboedientiae religiosus voluntatem suam plane subicit supe­
riori suo; sed oboedientiam moniales promittunt etiam suis superiorissis81).
a. Quaerunt, utrum haec potestas sit iuris naturalis an iuris ecclesiastici, et
diverso modo respondent. Dicendum videtur professionem religiosam cum pro­
missione oboedientiae esse iuris ecclesiastici; facta autem subiectione erga
superiorem per votum oboedientiae, iure naturae oriri potestatem irritandi vota.

b. Superior regularis irritare potest omnia vota privata religiosorum post pro­
fessionem 'sive sollemnem sive simplicem emissa, etiam mere interna, immo
etiam de re aliunde praecepta. Excipiuntur autem a, vota substantialia; β. vota
illis adnexa; y. vota transeundi ad strictiorem religionem.
c. Vota novitiorum a praelato regulari solum indirecte irritari possunt, quia
potestas directe irritandi fundatur in professione religiosa. Quare illa novitiorum
vota irritari nequeunt, quorum exeeutio non impedit exercitia probationis.

d. Vota ante professionem religiosam emissa suspenduntur, donec vovens
in religione permanserit Ergo per professionem non exstinguuntur, sed post
egressum e religione iterum obligare incipiunt52).

226. 2. Pater directe irritare potest omnia vota filiorum ante puberi’iniss<û
~ ·
“) Cn. 1312, I.
51 ) Ballerini-Palmieri II. n. 674.
«*) Cn. 1315.

·'

200

De secundo decalogi praecepto

a. Haec potestas ex iure naturae derivatur: ratio enim naturalis postulat, ut
impuberes propter immaturitatem' IiJcfïcÎi ”et inconstantiam voluntatis aliena vo­
luntate regantur et etiam in rebus spiritualibus educentur, etsi ad usum rationis
iam pervenerint. Iam vero haec potestas lege positiva perficitur quoad deter­
minationem temporis, scilicet usque ad pubertatem, quod solo iure ecclesiastico
statutum est.

b. Haec potestas inest patri et omnibus quibus de iure competit paterna po­
testas, scilicet etiam tutori Sunt, qui patre vel tutore absente vel non contradicente eandem potestatem etiam matri recte tribuant.
c. Irritari possunt omnia vola filiorum ante pubertatem emissa; etiam vota
in favorem tertii promissa, item vota impuberum de rebus post pubertatem de­
mum praestandis; tandem etiam vota post pubertatem confirmata, nisi postea
confirmata sint novo voto a priore voto independente. Vota autem filiorum post
pubertatem emissa ad summum suspendi possunt.

227. 3. Num maritus irritare possit vota uxoris post matrimonium
emissa, controversum est; praeferenda est sententia eorum, qui tenent
maritum non posse irritare vota uxoris sive ante sive post matrimo­
nium facta.
Qui affirmantem sententiam tenent, utuntur a. argumento positivo ex Num.
30, 2—17, ubi lex de irritatione votorum habetur; et Eph. 5, 24; b. argumento
interno: valde conducit ad pacem familiae, ad feminarum impetum retunden­
dum et ad succurrendum tenuitati iudicii ipsarum, si uxorum voluntas plene et
in omnibus a viro dependeat53).
Qui autem negantem sententiam sequuntur, dicunt a. haec potestas non ori­
tur ex iure naturae: quae enim adversarii de tenuitate iudicii et de levitate in­
dolis feminilis exaggerant, non ostendunt tam perfectam uxoris subiectionem
necessariam esse, quanta nec in filia maiorenni statuitur, b. Non oritur ex iure
positivo: nam textus citati s. scripturae aliam explicationem habent: textus
quidem veteris testamenti de lege speciali iam diu abrogata intelligendi sunt;
textus vero novi testamenti de subiectione in omnibus, quae ad rectam domus
gubernationem pertinent51), c. Subiectio uxoris erga maritum oritur ex con­
tractu matrimoniali, quocirca non se extendit ultra iura matrimonii, quibus mu­
lier viro subiecta est in usu matrimonii, in vitae societate, in educatione prolis
et in gubernatione familiae. In rebus autem spiritualibus est sui iuris, sicut
etiam filia pubes55).

228. Quis vota suspendere (indirecte irritare) possit. Omnis superior, qui potestatem dominativam vel jurisdictionem ecclesiasticam ha­
bet in materiam voti, potest suspendere illa subditorum suorum vota,
quae ipsius iura laedunt: iure enim naturae non potest fieri promissio,
quae cedat in damnum et praeiudicium alterius. Et vota quidem a su­
periore etiam tum suspendi possunt, si ipse licentiam vovendi dedit
aut votum approbavit, modo iure suo· cedere expresse non intenderit.
Ideo
*>) S. Th. II. II. q. 88. a. 8. ad 3.
*’*) Cf. Kirchberg 1. c. n. 123 ss.
55) Confirmatur Enc. Casti connubii A. A. S. XXII (1930) 549.

201

De voto

1. Maritus potest suspendere illa vota uxoris, etsi ante matrimonium
facta, quae laedunt iura sua in corpus uxoris, in cohabitationem, in gu­
bernationem familiae, in administrationem bonorum e. g. votum con­
tinentiae sive perpetuae sive temporalis, votum largae eleemosynae
etc.; non autem vota, quae non vergunt in eius praeiudicium, ut votum
moderatae orationis.
Uxor potest suspendere illa vota mariti, quae laedunt sua iura ut votum con­
tinentiae, votum seorsim dormiendi etc.

2. Dominus (domina) suspendere potest vota tum realia tum per­
sonalia famulorum, quae in ipsius praeiudicium vergunt, ut votum
longioris peregrinationis vel ieiunii, quo famuli fiunt inepti ad debita
obsequia dominis praestanda.
3. Pater suspendere potest illa vota filiorum puberum nondum ex- a?
emptorum, quae impediunt liberam administrationem familiae vel oboe- 7
dientiam patri debitam, ut votum longinquae peregrinationis.
;
4. Superior religiosus suspendere potest vota novitiorum, quae im­
pediunt exercitia probationis aut iura ordinis laedunt. Idem dicendum
est de superiore collegii, qui suspendere potest vota alumnorum suo­
rum, quae obstant iuri exigendi ab eis oboedientiam56).

_5. Summus pontifex suspendere potest vota omnium fidelium et
episcopus vota subditorum suorum, quae ipsorum iuribus praeiudicant.
§ 3. De voti dispensatione. ^Ι,Λ

L 1

229. Declarationes. Dispensatio est obligationis voti remissio no­
mine Dei facta. Dispensatio immediate attingit effectum voti seu obi igationem.
a. Vi voti homo contraxit obligationem coram Deo, a qua solvi non potest
nisi ab eo, qui potestatem ad id a Deo accepit; iam ecclesiam habere potesta­
tem dispensandi in votis deducitur ex generali concessione solvendi omnia vin­
cula: quaccunqtie solveritis'37); ergo etiam vinculum legis divinae seu natu­
ralis, cuius tamen exsistentia a voluntate humana dependet, ut in votis et <uramentis58). Ipsa ecclesia hac potestate semper est usa.
b. Dispensatio ab irritatione differt : a. quia ad dispensationem requiritur
potestas iurisdictionis,\ad irritationem sufficit potestas dominativa;
quia dis­
pensatio fit nomine C)ei,\irritatio autem fit nomine proprio irritantis; \y. quia ad
validam dispensationem iusta causa requiritur,\non item ad irritationem;^, quia
dispensatio immediate attingit effectum voti,\irritatio aut actum vovendi aut
jnateriam voti.

e·) Ballerini-Patmicri II. n. 686.
»7) Matth. 18, 18.
®*) Cf. Dc principiis n. 183.

202

De secundo decalogi praecepto

250. Requisita ad dispensandum. 1. Ad valide dispensandum in
votis requiritur iusta causa: dispensans enim non agit nomine proprio,
sed potestate vicaria i. e. nomine Dei, qui non censetur dedisse pote­
statem dispensandi sine legitima causa; qui ergo sine causa dispensat,
nihil efficit50).
a. Qui dubitat, num causa dispensandi adsit, dispensare nequit; qui dubiat,
num causa dispensandi sufficiat, valide et licite dispensat.
b. Si quis bona fide dispensat putans adesse causam dispensandi, et postea
cognoscit nullam adfuisse, invalida est dispensatio; si quis bona fide dispensat
putans causam dispensandi sufficere et postea cognoscit eam sufficientem non
fuisse, valida est dispensatio.

c. Ex usu, quem servat ecclesia, dispensationi aliqua commutatio adiungi
solet, quod quidem ordinarie faciendum est, quando agitur de relaxando voto
cum plena deliberatione emisso, maxime vero quando causa dispensandi non
videtur esse sufficiens.

251. 2. Ad valide et licite dispensandum requiritur et sufficit causa
mediocriter gravis, quae tamen eo gravior esse debet, quo excellentius
est votum.
Causae iustae dispensandi ex s. Alphonso sunt sequentes:

a. Bonum ecclesiae vel commune reipublicae vel familiae vel profectus vo­
ventis.
b. Periculum transgressionis ob indispositionem particularem voventis vel ob
communem fragilitatem hominum.
c. Magna difficultas in exsecutione, tum si praevisa tum si non praevisa fuit.
d. Si vovens vexatur magnis scrupulis.
c. Si votum temere emissum fuerit, scilicet cum nimia facilitate vel absque
matura deliberatione. Ob hanc rationem in votis impuberum sine alia causa
absolute sine commutatione dispensari potest.
/. Si votum emissum fuerit ob metum sive a causa externa sive a causa in­
terna ortum: in hoc casu enim vota immature fieri solent, ideoque sine com­
mutatione in eis dispensari potest60).

252. Num votum factum in utilitatem tertii dispensari possit.
a. Si promissio gratuita in favorem tertii etiam determinati facta
nondum acceptata fuit, certe dispensari potest: nam promittens solum
ratione voti tenetur dare rem promissam; a voto autem dispensari
potest.
Ex his patet dispensari posse in votis in levamen defunctorum factis, cum pro­
missio a solo Deo acceptata sit.

b. Si promissio ab altero acceptata fuit, dispensari non potest: in
hoc enim casu vovens non solum erga Deum vi voti, sed etiam vi pro­
-®) Cn. 1313.
S. Alphonsus n. 252 ss.

!

'

1

De voto

203

missionis erga hominem obligatur, qui acceptando promissionem ius
acquisivit in rem promissam; hoc autem ius sine acceptantis consensu
remitti nequit01).
Si tamen votum in hoc casu factum est principaliter in honorem Dei et solum '
secundario in favorem tertii, probabiliter dispensari potest etiam sine huius
consensu, dummodo de promissione gratuita agatur: nam cum remissione voti
probabiliter cadit etiam ius hominis, cum accessorium sequatur principale.
Attamen dispensari non potest, si promissio homini facta est principale et votum
secundarium vel si utrumque aeque principaliter se habet62).

c. Quodsi promissio non est gratuita, sed onerosa et mutua, ut con­
tingit in voto et iuramento perseverantiae, quod in aliquibus congre­
gationibus emittitur, dispensari non potest sine consensu congrega­
tionis, etsi votum principaliter in honorem Dei fiat: votum enim se­
quitur naturam contractus, cui adnexum est; contractus autem sine
mutuo consensu solvi non potest.
Quoad causas pias ipse ss. Pontifex est ille tertius, qui consensum dare et
simul dispensare potest in votis in favorem causae piae.

233. Quis dispensare possit. Potestatem ordinariam dispensandi
habent soli superiores ecclesiastici, qui jurisdictionem spiritualem in
joro externo habent; alii dispensare noiFpossunFnnn potestate dele­
gata ab iis, qui ordinariam habent. Dispensare igitur possunt:
1. Summus pontifex in omnibus votis omnium fidelium. Dispensare
igitur potest: a. non solum in sollemni voto castitatis, quod ordini
sacro adnexum est, sed b. etiam in sollemni professione religiosa; et
de facto in utroque casu iam saepius dispensavit.
De praxi ecclesiae dispensandi in votis sollemnibus haec notanda sunt:

a. Quoad votum sollemne castitatis: a. subdiaconi et diaconi interveniente
causa boni communis ecclesiae vel regni saepius dispensati sunt ad ineundum
matrimonium, ea tamen condicione, ut ab omni exercitio ordinis abstineant;
β. nullum autem exstat exemplum dispensationis (publice) concessae sacerdoti
ad contrahendum matrimonium, sed complura sunt exempla dispensationis con­
cessae sacerdotibus ad convalidandum matrimonium invalide contractum, omni
tamen ordinum exercitio sublato. Sic dispensati sunt turn sacerdotes, qui tem­
pore schismatis anglicani, tum sacerdotes, qui tempore revolutionis gallicae
matrimonium attentaverant.
b. Quod vota religiosa attinet, qui impetrato saecularizatiohis induito religio­
nem relinquit, a votis (etiam castitatis) liberatus manet: attamen, si in sacris
ordinibus fuit, obligatio castitatis his ordinibus adnexa (sicut alia onera) firma
manetc3).

°1) Cn. 1313 ^dummodo dispensatio ne laedat ius aliis quaesitum.*
e2) Vcrmccrsch II. n. 211 citat S. Alphonsum (1. 3. 255), Lehmkuhl 1. 622.
63) Cn. 640 § 1, n. 2. Cf. Decretum S. Poenitentiariae, 18 apr. 1936, A. A. S.
XXVIII, 242: >iex sacri coelibatus*... >si agatur de sacerdotibus... nun­
quam prorsus,‘ne in mortis quidem periculo, in praesenti disciplina dispensetur.*

204

De secundo decalogi praecepto

2. Loci Ordinarius omnes suos subditos atque etiam peregrinos in
votis non reservatis.
3. Superior religionis clericalis< exemptae professos, novitios aliosque in religiosa domo diu noctuque degentes causa famulatus aut edu­
cationis aut hospitii aut infirmae valetudinis in votis non reservatis.
a. Superior religionis clericalis non exemptae dispensare nequit, quia nonexemptorum Superior proprie est Episcopus.

b. In votis non reservatis novitiorum sive in saeculo sive in novitiatu factis
dispensare potest tum proprius eorum episcopus tum superior regularis. Ille
quidem, quia novitii ante professionem nondum sunt a jurisdictione episcopali
prorsus exempti; hic vero, quia jurisdictione in illos pollet.

4. lij quibus ab Ap. Sede delegata fuerit dispensandi potestas64).
Quilibet confessarius habens privilegium dispensandi in votis eademque com­
mutandi id facere potest etiam extra confessionem, nisi in documento delega­
tionis potestas ad forum poenitentiae restringatur, quia haec potestas per se ad
forum externum pertinet nec ullibi generatim praescribitur, ut dispensatio in
confessione fiat.

254. De votis reservatis. Vota reservata SS. Pontifici sunt ea, qua­
rum dispensationem sola Sedes apostolica concedere potest. Haec sunt:
1. Vota publica. Haec natura sua resèrvata sunt propter acceptatio­
nem nomine ecclesiae a legitimo superiore factam.
2. Ex votis privatis tantummodo duo, si emissa fuerint absolute et
post completum. 18. aetatis annum, scilicet:
a. Votum perfectae et perpetuae castitatis et

J?. Votum ingrediendi religionem votorum sollemnium™).
£um reservatio utpote odiosa strictae sit interpretationis, vota reservata de­
be n t e sse undequaque perfecta!

a. Quoad materiam. Ideo reservatum non est votum non nubendi, votum vir­
ginitatis, votum non peccandi contra castitatem, votum castitatis coniugalis,
votum castitatis temporaneae etsi perfectae, votum suscipiendi sacros ordines,
quia non est votum castitatis, sed votum assumendi statum, cui annexum est
votum castitatis: pariter reservatum non est votum ingrediendi institutum, in
quo solum vota simplicia emittuntur.
b. Quoad aetatem: solum post 18. annum completum.

c. Quoad obligationem. Ideo reservatum non est votum sub levi obligans, nec
votum condicionatum sub condicione de futuro (ingrediar religionem, si inco­
lumis evasero) etsi condicio postea impleta fuerit; nec votum disiunctivum de
materia reservata et non reservata (aut ieiunii aut religionis), nec votum du­
bium, num sit reservatum, sed solum votum certum.

<M) Cn. 1313.
w) Cn. 1309.

205

De voto

ü. Quoad niotivuni: solum si ex amore virtutis, non ob solum commodum
temporale emissium est.
c. Reservata sunt solum quoad substantiam, non item quoad circumstantias;
sic qui vovit ingredi religionem strictiorem, ab episcopo vel alio privilegium
habente dispensari potest, ut mitiorem ingrediatur.

255. Dispensatio in votis reservatis. 1. Vota religiosa ipso iure sol­
vuntor per indultum saccularisationis (cn. 640, § 1,2).
2. Super votis reservatis, quae sunt impedimentaAinatrimonialia (excepto voto castitatis, quo ligatur presbyter) dispensare possunt ordi­
narius loci ct si ipse adiri nequit parochus ct sacerdos, qui ad normam
cn. 1098, 2 assistit, imo et confessorius, sed hic in actu sacramentalis
confessionis tantum. Cn. 1043—1045 conferunt hanc facultatem dis­
pensandi prei1 mortis periculo et pni" casu, ut aiunt, perplexo tum ad
celebrandum, tum ad convalidandum matrimonium.

3. Communiter auctores, etiam post codicem tribuunt potestatem
dispensandi coniugem a voto castitatis reservato in ordine ad debi­
tum petendum, docentes cum S. Alphonse (I. 3, 258 et I. 6, 986 s).
Ordinarium posse removere omne obstaculum impediens exercitium
actus coniugalis, si nihil positive obstet in contrarium66).
a. Si episcopus dispensavit in voto reservato dubio, quod postea a vovente
cognoscitur fuisse certum, non est necessaria nova dispensatio pontificia: cum
enim votum dubium non sit reservatum, illud ab episcopo iam est solutum.
b. Potestas dispensandi in votis reservatis ea solum condicione a summo
pontifice concedi solet, ut votum in alia opera poenitentiae commutetur. Iam
vero haec opera a dispensante iniuncta rationem et obligationem voti habent,
non tamen reservati, quae auferri possunt a quolibet confessario habente pote­
statem dispensandi in votis.
c. Num iuramentum castitatis vel religionis reservatum sit sicut votum. —
Non est reservatum, si inrans solo iuramento se obligare intendit: obligatio
enim iuramenti non est reservata; si autem iurans duplici vinculo et iuramenti
ct voti se obligare intendit i. e. si votum emittere voluit et votum iuramento
confirmare, votum profecto reservatum est, non autem iuramentum. Haec for­
mula spondeo, voveo ct iuro ex communi hominum acceptione solum iuramentum
continet.

§ 4. De voti commutatione,

IstUL-

256. Declarationes. 1, Commutatio est substitutio alterius operis
lôco eius, quod promissum erat, cum eadem obligatione.
Dispensatio a commutatione eo differt, quod dispensatione obligatio voti tolli­
tur, commutatione autem in aliam materiam transfertur.

Wi) Cf. Iorio, Theol. mor. II3 (1947) n. 107. — At non potest ad probandam
hanc potestatem immediate provocari ad cn. 81, quia hic agit solum de legibus
ecclesiasticis, dispensatio voti vero afficit legem divinam. Insuper Commissio ad
int. Cod. (A. A. S. XXXXI 1949/158) explicite declarat sub verbis cn 81 >a ge­
neralibus Ecclesiae legibusc non comprehendi vota reservata.

206

De secundo decalogi praecepto

λ·<

2. Haec commutatio fieri potest in opus melius, in aequale et in
minus; deinde fieri potest auctoritate propria aut ecclesiaslica.
Opus melius illud dicitur, quod hic et nunc omnibus consideratis Deo gratius
est; Deo autem gratius illud censetur, quod pro loco, tempore, dispositione voventis magis congruit eius saluti. Sic qui promisit dare eleemosynam determinato
pauperi, potest eam dare alteri magis egeno, modo ille promissionem non accep­
taverit.

237. Quis vota commutare possit*7). 1. Opus voto non reservato
promissum potest in melius vel in aequale bonum ab ipso vovente
commutari.
'
Excipienda sunt vota publica, vota reservata, et inter privata non reservata
vota in utilitatem tert i i facta et ab eo acceptata, quae sine eius consensu commutari non possunt.

2. In minus bonum solum ab illo commutari potest, qui potestatem
habet dispensandi: ad hanc enim commutationem aliqua dispensatio
requiritur, quae absque auctoritate ecclesiastica fieri nequit.
Hisce soluta est quaestio hucusque inter auctores disputata, num votum in
opus aequale commutari possit propria auctoritate. — Notandum est, aequali­
tatem in eiusmodi commutationibus non physice sed moraliter sumendam esse,
ita ut non appareat manifestus excessus. Nihilominus ordinarie consulendum,
immo quandoque necessarium erit, de aequalitate operis substituendi consulere
confessarium. Si commutatio facienda est in opus minus bonum, praestat operi
promisso substituere frequentationem sacramentorum, quae est praxis s. Poenitentiariae.

238. Condiciones requisitae. 1. Ad vota valide commutanda requi­
ritur légitima potestas et iusta causa.
a. Qui potestatem sive ordinariam sive delegatam habet in votis
dispensandi, ea commutare potest etiam in opus minus: cui enim licet
plus, licet etiam minus. Qui solam potestatem commutandi habet, non
potest vota commutare nisi in opus moraliter aequale seu paulo minus
bonum: in commutatione enim, quae fit in opus minus, aliquid dispen­
sationis continetur08).
Opus perpetuum in aequivalens temporale, opus personale in reale et vicissim
commutari potest. In opera autem praecepta commutatio fieri nequit.

Jz Votum in nielius_commutari potest etiam sine causa; in aequale
s_altem licite solum ex aliqua causa, sed sufficit levis (e. g. maior de­
votio voventis, minus periculum transgressionis); in minus autem va• ide commutari potest solum ex graviore causa, quae tamen non debet
"esse tanta, quanta requiritur ad dispensationem.
«*) Cn. 1314.
e8) S. Poenilent. 1. nov. 1899. Distingui debet inter facultatem simpliciter
commutandi vota, facultatem commutandi vola dispensando, et facultatem
dispensandi commutando.

De voto

207

2. Facta commutatione voventi semper licitum est ad primum opus
redire, sive commutatio facta est propria sive aliena auctoritate, sivê
in opus minus vel aequale vel etiam melius: commutatio enim est fa­
vor, quo uti vovens non tenetur. Et si pluries facta sit commutatio in
diversa opera, potest vovens unumquodque eorum eligere.
3. Si opus, in quod votum commutatum fuit, impossibile fit: a. ad
primum opus redire non tenetur, quando commutatio facta est auctoritate ecclesiastica, etsi culpa voventis opus factum sit impossibile:
per commutationem enim prior obligatio penitus exstinguitur, ita ut
non amplius reviviscat; b. ad primum redire debet, si commutatio
facta est propria auctoritate, quia in hoc casu obligatio non exstinguitur ante imp 1 etionem operis substituti.

208

QUAESTIO QUARTA.

De iuramento00).
Articulus primus.
De ipso juramento eiusque liceitate.

239. Definitio. Juramentum, quod etiam sacramentum appellatur,
definiri solet: invocatio divini nominis in testimonium veritatis.
a. Invocatio est petitio, qua Deus rogatur, ut infallibili suo testimonio velit,
quando ei placuerit, in hac vel in altera vita, manifestare veritatem eius, quod
asseritur aut promittitur.\Finis juramenti est confirmatio veritatis testimοnio,
quod exsistit, firmissimo i. e. infallibili, atque ideo controversiae 'terminatio70)’.
Invocatio potest esse expressa vel tacita, nempe per mera signa externa, ut sunt
tactus crucis vel evangelii aut elevatio digitorum in signum iuramenti facta.
Divini nominis: juramentum enim solum per Deum fieri potest: nam introduc­
tum fuit ad confirmandam veritatem testimonio omni exceptione maiore seu
infallibili; atqui solius Dei testimonium infallibile est.

A*

b. luramentum supponit fidem de exsistentia Dei et timorem Dei; quare iuramenta illorum, qui agnoscunt Deum omniscium et infallibilem ut iudaeorum,
deistarum etc. vera sunt iuramenta; illorum autem iuramenta, qui verum Deum
non agnoscunt ut pantheistae, atheistae, materialistae etc., nullum habent va­
lorem; gentilium tandem iuramenta, qui per deos falsos iurant, nulla sunt, per
accidens tamen ex conscientia erronea obligari possunt.
c. luramentum statim ac prolatum est, effectum suum producit, scilicet audi­
entes circa veritatem eius, quod affirmatur aut promittitur confirmat. Ita enim
ratiocinantur: si verum non esset, iurans, qui supponitur Deum timere, non
auderet suae assertionis testem invocare Deum, qui statim manifestare potest
aut certe manifestabit in altera vita, num verum sit, quod affirmatur aut pro­
mittitur.
Nota 1. Ex peculiari iuramenti fine atque ex summa eius sanctitate haec in­
ferenda sunt; a. non esse exigendum neque admittendum iuramentum, nisi
agatur de magno bono sive communitatis sive alicuius privati, ne actus reli­
giosus in detrimentum boni communis degeneret in meram ceremoniam; b. non
esse exigendum neque admittendum ab iis, qui praevidentur peicraturi, neque
ab iis, qui Dei exsistentiam non admittunt (socialistae, athei); c. non esse ad
iurandum cogendos, qui ex doctrina suae sectae iuramentum tamquam illicitum
bona fide reiciunt, et simplici assertioni vim iuramenti tribuunt, ne cogantur
agere contra suam conscientiam. Patet hos subiciendos esse poenis quibus
peierantes afficiuntur, ubi constiterit, ipsos scienter data dextera falsum con­
firmasse.

eo) S. Thomas 11. 11. q. 89. S. Alphonsus 1. 3. n. 133—193. Suarez, De reli­
gione tract. 5. Dicastillo, De juramento. Sporcr-Bierbaum, Theologia moral,
decalog. (Paderbornae 1897) tract. 3. n. 7—172. Fr. Gopfcrt, Der Eid (Mainz
1883). Bouquillon, De virtute religionis. (Brugis 1880) pars 111. Batlerini-Palmieri, Opus theolog. morale3 11. n. 532—601. Mcrkclbach, l.8 n 741—758.
™) Hebr. 6, 16. >0mnis controversiae eorum finis ad confirmationem est iura­
mentum.*

De juramento

r

209

2. luramentum ut dicunt civile i. e. ubi nulla invocatio Dei intenditur, non est
iuramentum, neque affirmatio quae datur »loco iuramentic (Versicherung an
Eides Statt).

240. Liceitas. 1. Iuramenti liceitatem inde a pelagianis usque ad
iansenistas complures ex aliis quique rationibus infitiati sunt71).
Ex fine proprio iuramenti constat illud non esse propter se appe­
tendum, sed esse medium subveniendi alicui defectui, quo scilicet unus
homo alteri non credit. Quapropter iuramentum non absolute, sed re­
lative solum licitum est, quando nempe ad proprium eius finem aut
necessarium aut utile evadit. luramentum autem debitis vestitum con­
dicionibus licitum esse atque honestum de fide certum est.
a. Sacra scriptura veteris testamenti «. iuramentum approbat: Dominum
Deum tuum timebis et illi soli servies ac per nomen illius iurabis'-); β. con­
diciones liciti iuramenti determinat: Et iurabis... in veritate et in iudicio et in
iustitia13); γ. et ipsi Domino Deo iuramentum tribuit: Per memet ipsum iuravi.
dicit Dominus; quia fecisti hanc rem... benedicam tibi14).
b. Ex libris novi testamenti scimus s. Paulum saepius iurasse: Testis mihi
est Deus,... quod sine intermissione memoriam vestri facio’3).
c. Ex usu et praxi ecclesiae constat iuramentum non solum permitti, sed fre­
quenter etiam praescribi76).

2. luramentum natura sua est actus virtutis religionis: per illud
enim agnoscimus et profitemur duplicem perfectionem divinam, eius
nempe infallibilem omniscientiam eiusque veracitatem, quarum profes­
sione Deo reverentiam exhibemus; Deo autem reverentiam exhibere
actus religionis est seu actus cultus latriae.
3. Ex his patet verba s. scripturae77), quibus iuramentum Christianis
interdici videtur, ex interpretatione ecclesiae non de absoluta prohibi­
tione, sed de prohibitione pro statu perfectionis Christianae intelligenda esse.
Et sane his verbis significatur iuramentum non per se bonum atque appeten­
dum, sed a malo esse (non dicitur malum est): eius enim necessitas orta est
tum ab incredulitate audientium tum a defectu veracitatis loquentium. Christiani
autem tantae sint perfectionis, ut iuramentum omnino reddatur superfluum et
simplici eorum affirmationi vel negationi eadem adhiberi possit fides ac jura­
mento78).
.

►

*”) Cr. Gopfcrt, Der Eid S. 111 ss.
™) Deut. 6, 13.
«) 1er. 4, 2.
74) Gen. 22, 16. 17. Cf. Ps. 131, 11.
™) Rom. 1, 9. Cf. 2. Cor. 1, 23. Gal. 1, 20.
76) Ecclesia liceitatem iuramenti defendebat contra Waldenses (D. 425).
Fraticellos (D. 487), Wicteffitas et Hussitas (D. 662), Quesnel (D 1451).
Codex iur. can. iuramentum praescribit e. g. cn. 117, 3; 234; 425 § 2; 956 etc.
Ή) Matth. 5, 33 ss. lac. 5, 12.
78) Cf. Knabenbauer, in Matthaei c. 5, 33 ss., Cursus scripturae sacrae.
14 Noldln, Vol. II. de praccepfis.

210

De secundo decalogi praecepto

Nota. Etsi iuramentum per se interponi possit etiam per procuratorem, r*rramentum tamen, quod canones in foro ecclesiastico exigunt vel admittunt, per
procuratorem valide praestari nequit, sed personaliter praestandum est70)

241. Divisio, a. Ratione materiae juramentum dividitur in assertorium, quo Deus invocatur in testem rei praeteritae vel praesentis:
iuro me dedisse eleemosynam: iuro me esse catholicum; et in pronus^
sorium, quo quis sub invocatione Dei se obligat ad aliquid faciendum
vel omittendum/iuro me daturum esse eleemosynam.
• -

- *

» 1^

.£
'&Λ \

——

,
3

Dicitur promissorium, quia plerumque adhibetur ad confirmandam promissio­
nem alteri factam.

b. Ratione formae in invocatorium, quo Deus solum invocatur ut
testis veritatis; et\in imprecatorium (execratorium), quo Deus invocatur ut testis veritatis et vindex perjurii : iurans enim sibi vel suis mâla
imprecatur, si falsum asserit, vel si non servat id, ad quod se obligat.
Q'. Iuramentum execratorium duplici modo fieri solet, yel directe imprecando:
fulmine tangar, si verum non est; _vel interponendo aliquocT bonum, quod pereat,
si falsum iuratur: per vitam meam, per salutem meam80).

,

β. Formula, quae in iuramentis tum ecclesiasticis tum forensibus adhiberi solet:
Sic me Deus adiuvet et haec sancta Dei evangelia, est formula iuramenti imprecatorii et in hunc modum exponenda est: si verum est, quod iuro, Deus me
adiuvet, si falsum est, Deus suo auxilio me destituat.

c· Ratione termini in explicitum, quo ipse Deus immediate in testem
invocatur: testis mihi est Deus31) ; et in implicitum, quo immediate
creatura invocatur, quae tamen specialem relationem ad Deum habet,
eo quod attributa divina specialiter in ea relucent: testes invoco hodie
coelum et terram82): qui enim per sanctos, per coelum et terram iurat,
Deum in illis relucentem invocat.

d. Ratione signorum in verbale, si verbis utitur; et reale, si aliis
signis (elevatione digitorum vel subscriptione) utitur.
c. Ratione modi in sollemne, quod fit cum quadam externa sollemni­
tate e. g. coram crucifixo, candelis accensis, coram testibus, tactu
evangelii aut sceptri, elevatione priorum digitorum etc., et in simplex,
quod fit sine externa sollemnitate.
Omnia haec diversa iuramenta sunt eiusdem speciei moralis, omnia enim in
ratione formali iuramenti, quae est invocatio divini nominis, conveniunt; diversus
autem invocationis modus, quo invicem differunt, accidentalis est et proinde
essentiam eorum specificam non mutat.

™) Cn. 1316, 2.
eo) Suarez I. 1. c. 12. n. 9.
81) Rom. 1, 9.
82) Deut. 30, 19.
<

De iuramento

211

Articulus secundus.
De condicionibus ad iuramentum requisitis.

242. Condiciones validi iuramenti duae sunt: a. Intentio iurandi;
b. formula juratoria.
Ad validum iuramentum ex parle iuranlis easdem insuper condiciones requiri,
quae ad votum requiruntur, scilicet actum perfecte humanum, ex pari utrimque ,
_
ratione colligitur. Ex parie materiae autem in iuramento promissorio requiritur,
"
ut ea sit possibilis, bona seu licita et melior quam opposita, ut supra de voto
n Co­
dictum est.

I. Requiritur intentio iurandi vel formalis vel saltem virtualis: iura­
mentum enim, cum sit petitio, natura sua requirit actum voluntatis;
sine intentione autem petendi non habetur vera petitio.
a. Ab intentione jurantis valor iuramenti in conscientia dependet, adeo ut
vere juret, qui habet animum iurandi, etsi minus apta sit formula, qua utitur,
et certe non iuret, qui non habet animum iurandi, quaecumque sint verba vel
signa, quae adhibet. In dubio de intentione iurandi valor iuramenti diiudicandus
est ex sensu, quem ex communi acceptione habent verba adhibita; si ergo verba
ex communi usu iuratoria sunt, vere iurasse censendus est; si ex communi usu
iuratoria non sunt, non iurasse praesumitur; quodsi verba ambigua sunt, pariter
nullum habetur iuramentum.
b. Intentionem virtualem habet, qui verba iuratoria in sensu usitato adhibet,
etsi expresse de invocando divino testimonio non cogitet. Si vero proferens
verba iuratoria ad iuramentum sive ex ignorantia sive ex inconsideratione ne
implicite quidem advertit, nullum iuramentum emittit.

2. Requiritur formula iuratoria, qua Deus in testimonium invocatur.
Etsi enim iuramentum internum sola mente conceptum absolute lo­
quendo verum sit iuramentum83), quia tamen iuramentum ex proprio
fine suo adhibetur in gratiam aliorum, signo externo illud eis mani­
festari debet.

245. Formulae juratoriae aliae sunt certo lurat oriae, aliae ambiguae.
aliae certo non juratoriae.
a. Formulae iuramenti expliciti sunt: testis sit mihi Deus; iuro per
Deum, per Christum, per veritatem Dei; perdat me Deus, si etc.; etiam
simpliciter verbum iuro sufficit, si de intentione iurandi constat; quae
praesumitur, si vocis iuro prolatio postulatur ut vere iuratoria; attamen
non praemissa intentione iurandi non emittit iuramentum, qui utitur
his verbis: iuro ita esse, quia non invocat Dei testimonium. Licet enim
iuro significet: Deum invoco testem, qui tamen hac sola voce utuntur,
nisi moniti sint de iuramento, non attendunt ad plenum eius sensum.
Vivit Deus, quod ita sit. est iuramentum: additur enim vita Dei in testi­
monium veritatis.
”3) Suarez, I. 1. c. 1. n. 4.

212

De secundo decalogi praecepto

b. Formulae juramenti impliciti sunt: /uro per b. Virginem, per cru­
cem, per s. evangelia, per altare, per sacramenta, per fidem catholi­
cam, per ecclesiam, per sanctos, per templum, per animam meam, per
coelum etc.: qui enim sic iurat, horum auctorem vel dominum invo­
care censetur. In praxi tamen, qui frequenter haec verba usurpant: bei
Gott, bei meiner Seele etc., de Deo non cogitant, ideo ex defectu in­
tentionis illae formulae saepe non continent iuramenta.

c‘
ambiguae sunt: per meum iuramentum (auf meinen
Eid); per concsientiam meam; per fidem meam; vivit Deus; Deus est
veritas; Deus novit; coram Deo loquor etc. Haec et eiusmodi verba
sunt vera iuramenta, si accedat intentio iurandi, vel si exigantur in
foro iudiciali tamquam verba iuratoria; si autem de intentione iurandi
non constat, enuntiative tantum ad maiorem fidem conciliandam, non
invocative ad testimonium divinum invocandum proferri censentur.
Quare si in communi conversatione adhibentur formulae: ich schwore
dir einen Eid, daft ich das tun werde; bei meinem Eide tue ich das,
plerique his verbis non serio iurare, sed gravius affirmare intendunt.

d. Formulae iuratoriae non sunt: vere; certe; in veritate; tam cer­
tum est, ut certum est me exsistere, me hic esse, solem lucere etc. nec.:
moriar, amputentur mihi aures, perdat me diabolus, si hoc verum non
est: haec enim et huiusmodi exaggeratam quandam confirmationem
veritatis, non iuramentum continent, quia deest invocatio divini testi­
monii. Quare si falsum est, quod his formulis affirmatur, solum veniale
mendacium committitur. Si tamen formula continet poenam a Deo in­
fligendam: fulmine tangar, si verum non est, facilius haberi potest for­
mula iuratoria.
e. Si a sacerdotibus exigitur et praestatur assertio vel promissio per
eorum consecrationem: bei meiner priesterlichen Ehre und Treue, non
agitur de. vero iuramento, sed de firmiore et securiore affirmatione
veritatis, prout nimirum sacerdotem decet affirmare vel promittere.
Idem dicendum est de formula, quam principes adhibere solent: bei
meiner fiirstlichen Ehre und Treue.

f. Formulae, quibus veritas assertionis comparatur cum veritatibus
fidei: Tam verum est, quam Deus est — quam Christus est in vene­
rabili sacramento — quam verum est evangelium; tam innocens sum,
quam b. Virgo etc. nonnullis videntur continere iuramentum cum blasphemia: attamen nec iuramentum certo continent, quia nullus in tectem
invocatur, neque blasphemiam, modo verum sit, quod affirmatur, quia
proferens similitudinem tantum inter certitudinem suae assertionis et
certitudinem veritatis revelatae, non aequalitatem significare intendit.
Qui ergo eiusmodi formulis utitur, vana divini nominis invocatione
venialiter peccat, si modo res vera sit; quodsi res asserta falsa sit,

213

De iuramento

objective blasphemiam committit, quia locutionem suam mendacem
cum locutione vel exsistentia divina contumeliose comparat.

244. Condiciones liciti juramenti ex 1er. 4. 2 tres sunt: »Iurabis
vivit Dominus in veritate et in iustitia et in iudicio*: deficiente enim
una ex his condicionibus iuramentum caret reverentia Deo debita84).
1. Veritas juramenti exigit, ut a iuramento excludatur mendacium;
in iuramento igitur assertorio exigit, ut id, quod asseritur, ita se ha­
beat aut saltem ita se habere credatur, prout asseritur; in iuramento
autem promissorio, ut iurans voluntatem habeat postea implendi, quod
promittit.
a. Non licet iurare cum probabili solum cognitione rei, sed requiritur certa
rei, quae iuratur, cognitio; sufficit autem moralis illa certitudo, quae habetur,
quando contra rem non militat prudens ac rationabile dubium. Si iurandum est
de facto alieno, quod notum est ex relatione viri fide digni, extra iudicium
quidem iurare licet, quia habetur rei cognitio moraliter certa; in iudicio autem
iurare non licet, nisi factum propria experientia notum sit: iuramentum enim
in iudicio, nisi aliud expresse dicatur, de propria scientia intelligitur.

b. Ergo qui iurat cum dubio de veritate, graviter peccat, quia vult, ut Deus
illud testetur, sive verum est sive falsum. — Et qui in iudicio iurat rem quidem
veram et certo cognitam, cuius tamen non habet cognitionem experimentalem,
periurium committit. — Qui iuramentum promissorium emittit sine animo rem
promissam exsequendi, item qui dubitat, num facturus sit, quod iurat ac tan­
dem qui iudicat rem promissam sibi fore moraliter impossibilem, falso iurat.
c. Num licitum sit iurare cum restrictione mentali, a. Iurare cum restrictione
pure mentali est periurium; β. iurare cum restrictione late mentali coram iis.
qui ius habent cognoscendi integram veritatem, mortale est; γ. iurare sine iusta
causa cum restrictione late mentali coram iis, qui hoc ius non habent, veniale
est; δ. ex iusta causa autem licitum est: cum enim assertio sit vera, Deus non
invocatur in testimonium falsitatis. Maior tamen requiritur causa ad restrictio­
nem faciendam cum iuramento, quam si fiat sine iuramento85).

2. Iustitia in iuramento assertorio in eo est, quod iurans rem, quam
asserit, licite cum aliis communicare possit, in iuramento autem pro­
missorio in eo est, quod res promissa sit licita et honesta.
Sic contra iustitiam iurat (iuramento assertorio), qui alterius occultum cri­
men sine iusta causa cum iuramento revelat; pariter qui cum iuramento se
iactat de duello commisso. Contra iustitiam iurat (iuramento promissorio), qui
iuramento se obligat ad mendacium dicendum, ad duellum committendum, ad
damnum alteri inferendum.
A

3. Iudicium seu discretio in iuramento duo exigit, primo ut adsit
iusta causa iurandifttieinde ut iuramentum ipsum cum ea reverentia
externa et interna praestetur, quae divinam majestatem decet
Cn. 1316.
W1) Cf. s. Alphonsus 1. 3. n. 151. — De iuramento cum restrictione pure men­
tali damnavit Innocentius XI. propositiones 26. et 28. (D. 1176 et 1178).

214

De secundo decalogi praecepto

Iusta autem censetur quaelibet causa necessitatis vel magnae utilitatis e. g.
>ad corroborandos humanos contractus« (D. 623), amandatum iudicisc (D. 663),
amandatum Ecclesiae... generatim pro omni actu curialic (D. 1575).

Articulus tertius.
De iuramento promissorio.

245. Definitio. 1. luramentum promissorium est actus, quo quis
suh invocatione divini nominis se obligat ad aliquid faciendum vel
omittendem.
a. Duo igitur in iuramento promissorio confirmantur: a. veritas praesentis
assertionis i. e. iurantem actu habere voluntatem faciendi opus promissum, et
β. veritas futurae exsecutionis i. e. se opus promissum reipsa facturum esse, et
"pro utraque veritate invocat Deum, et quidem tamquam testem prioris et tam­
quam fideiussorem posterioris. Quatenus juramentum promissorium respicit
voluntatem praesentem faciendi opus promissum, assertorium est, quatenus
vero respicit futuram impletionem, exclusive promissorium est, et sub hoc re­
spectu hic consideratur.

b. In iuramento promissorio Deus non inducitur ut testis futurae exsecutionis:
testimonium enim solum fertur circa veritatem praeteritam vel praesentem;
ergo potest dici testis obligationis susceptae. Ad confirmandam promissionem
quoad futuram exsecutionem solet induci fîdeiussor (Bürge) ; Deus autem non
potest proprie dici fidejussor: ipse enim non assumit onus implendi in defectu
promittentis; quapropter fideiussio quoad Deum solum significat Deum pro­
missioni coram se factae sua auctoritate maiorem tribuere firmitatem, quatenus
promittens per iuramentum in se suscipit obligationem ex reverentia erga Deum
atque ideo ex virtute religionis implendi, quod promittit86).

2. Duplex distinguitur iuramentum promissorium, simplex et confirmatorium, prout res, ad quam faciendam vel omittendam aliquis se
obligat, est merum propositum aut promissio alteri facta.
Si primum obtinet, habetur propositum iuratum: iuro me esse ieiunaturum;
si alterum obtinet, iuramentum promissorium vel confirmat promissionem Deo
factam, et est votum iuratum: iuro me servaturum esse ieiunium Deo promissum,
vel confirmat promissionem homini factam et ab ipso acceptatam, et est pactum
iuratum: iuro me impleturum esse sponsalia contracta; vel denique confirmat
utrumque scilicet promissionem Deo et homini factam, et est votum cum pacto
iuratum.

246. Obligatio juramenti promissent. 1. luramentum promissorium
inducit obligationem religionis servandi promissa: iurans enim tenetur
ex reverentia erga Deum, quem quasi fideiussorem iurando invocavit,
servare promissum87).
a. Qui ergo laedit iuramentum promissorium simplex, unum peccatum com­
mittit contra religionem; qui laedit votum iuratum, dupliciter peccat contra
religionem, scilicet contra fidelitatem per laesionem voti et contra reverentiam

se) Cf. Suarez 1. 3. c. 16. n. 10 ss.
OT) Cn. 1317, 1.

De iuramento

215

Deo debitam per laesionem iuramenti; qui laedit pactum iuratum duo peccata i
committit, alterum contra fidelitatem vel justitiam, alterum contra religionem I

b. Obligatio iuramenti, quae promissioni homini factae accedit et superaddi­
tur, prorsus personalis est, proinde solum iurantem afficit et non transit ad eius
heredes.
c. Quaerunt theologi, utrum obligatio voti an iuramenti maior sit. Quaestio
ita intelligi debet, ut comparatio instituatur inter votum et iuramentum qua­
tenus promissorium, non quatenus assertorium est. Jam vero ad quaestionem
sic propositam respondendum videtur, obligationem voti maiorem esse quam
iuramenti. Votum namque ex fidelitate erga Deum obligat, iuramentum promis­
sorium autem, quatenus iuramentum est, proprie non obligat ex fidelitate, sed
ex reverentia Deo debita, iuramento enim Deo nihil promittitur, sed ipse in­
vocatur, ut auctoritate sua specialem firmitatem tribuat proposito vel promis­
sioni alteri factae. Quare transgressio iuramenti promissorii non est peccatum
contra fidelitatem, sed peccatum contra reverentiam Deo debitam98).

2. Iuramentum promissorium, sive Deo sive homini facta fuit pro­
missio, obligat sub gravi vel sub levi, prout res promissa gravis vel
levis est: cum enim obligatio iuramenti minor sit, quam obligatio voti
et votum in materia levi sub levi tantum obliget, etiam iuramentum in
materia levi sub levi tantum obligat.
Ergo iuramentum non impletum est grave vel leve peccatum pro ratione
materiae. Qui ergo rem levem, quam iureiurando promisit, vel rei gravis parum
quid non implet, venialiter peccat Sunt quidem, qui dicant, iuramentum promissorium semper obligare sub gravi, quia in iuramento promissorio Deus addu­
citur ut testis futurae exsecutionis; verum Deus solum adducitur ut testis obli­
gationis contractae, adeo ut haec ex intentione iurantis sine irreverentia Deo
irrogata violari nequeat. Haec autem irreverentia gravis vel levis est pro ra­
tione materiae.

3. luramentum promissorium de re illicita vel inutili nullam obligationem inducit: iuramentum enim, quod actui additur ad colendum £
Deum, obligare'nequit ad actum, qui non cedit in cultum, immo in^
offensam Dei8889
).
a. Si res postea desinit esse illicita vel inutilis, iuramentum non reviviscit:
etenim: Non firmatur fractu temporis, quod de iure ab initio non subsistit.

b. Si iuramentum est de re honesta quidem, sed minus bona, distinguendum
est, utrum promissio facta sit soli Deo, an vero facta sit in utilitatem tertii; si
primum, iuramentum non obligat, quia non cedit in cultum Dei, quod fiat opus
bonum quidem, sed impediens maius bonum; si alterum, obligat, modo pro­
missio ab altero etiam acceptata sit, quia servandum est ius acquisitum tertii.
Ideo clericus, qui iuravit se serviturum esse alicui ecclesiae, tenetur iuramento,
nisi dispensationem obtinuerit, etsi hoc impediat ingressum in religionem.
88) Suarez 1. 2. c. 3. n. 7.
89 ) Hinc Cn. 1318, 2 ita resolvit: Si actui directe vergenti in damnum aliorum
aut in praeiudicium boni publici vel salutis aeternae iusiurandum adiiciatur,
nullam exinde actus consequitur firmitatem.

216

De secundo decalogi praecepto

4. Juramentum per vim aut metum gravem extortum valet, sed a
superiore ecclesiastico relaxari potest90).
Votum quidem ex metu iniusto extortum a plerisque dicitur iure naturae in­
validum, quia in voto acceptatio promissionis ex parte. Dei requiritur, quam
dare non potest ubi vovens iniuriam patitur. Juramentum autem, cum non sit
contractus cum Deo, sed mera invocatio Dei, non requirit acceptationem ex
parte Dei, proinde illa ratio in iuramento non obtinet.
Qui ergo ex metu iniusto iuravit, (si non mere ficte iuravit) validum iuramentum emisit.
'

Attamen qui metum passus est, ante exsecutionem iuramenti relaxationem
petere, et si promissa iam exsecutus est, obtenta dispensatione se occulte com­
pensare potest.

5. Juramentum nec vi nec dolo praestitum, quo quis privato bono
aut favori renuntiat lege ipsi concesso, servandum est, quoties non
vergit in dispendium salutis aeternae01).

247. Interpretatio iuramenti promissorii. luramentum promissorium
in foro conscientiae interpretandum est iuxta mentem iurantis: ab
eius enim intentione pendet obligatio, quam iureiurando sibi imponit.
Quodsi de iurantis intentione non constat, interpretandum est iuxta
regulas sequentes:
1. luramentum Astricte interpretandum est, secundum ius, aut si
jurans dolo agit, secundum intentionem eius, cui juratur92).0Odiosa
enim restringenda^sunt; juramentum vero odiosum esse ex gravi obli­
gatione, quam inducit, et ex violationis periculo colligitur. Insuper
iurans censetur se obligare voluisse quam minimum potuit.

2. luramentum promissorium sequitur naturam et condiciones actus
(propositi, promissionis, contractus), cui additum est93): iuramentum
enim non mutat naturam nec auget obligationem actus, sed actum
supponit eique obligationem religionis superaddit. Et sane, ''étirli actus
sit principale, iuramentum vero accessorium, valet principium
sorium naturam sequitur principalis.
. a. Ergo «. iuramentum additum actui iure naturae invalido e. g. promissioni
dolo (substantiali) extortae ipsum invalidum est. β. Cum omnis promissio hanc
tacitam condicionem contineat: nisi remittatur, eandem condicionem etiam
iuramentum continet, proindeque cessat, cessante promissione, γ. Promissio
iuramento firmata non obligat, nisi acceptetur, δ. luramentum confirmatorium
voti sequitur condiciones voti.

eo) Cn.
Cn.
02) Cn.
M) Cn.

1317,2.
1317,3.
1321.
1318.

De iuramento

217

b. luramentum additum contractui rescindibili hunc non facit irrescindibilem,
sed solum ex religione obligat ad servandum contractum. Et iuramentum non
revocandi testamentum, hoc non reddit irrevocabile, adeo ut revocatio esset in­
valida vel iniusta, sed solum obligat ex religione ad illud non revocandum.
c. Qui iuravit se servaturum esse statuta alicuius congregationis, collegii,
officii etc., haec non tenetur servare nisi ea ratione, qua ex se obligant. Ideo
a. non tenetur servare ea, quae iam in desuetudinem abierunt et a maiore com­
munitatis parte non observantur; β. ea, quae ex se solum sub levi vel sub
poena tantum vel ex sola decentia obligant, propter iuramentum non aliter ser­
vari debent; y. transgrediendo ea, quae sub gravi vel levi peccato obligant
committit insuper peccatum grave vel leve contra religionem®·1).

d. luramentum servandi secretum non obligat, quando cessat obligatio
ipsius secreti; laesio autem secreti in conscientia obligantis erit grave vel leve
peccatum contra religionem, prout ipsum secretum sub gravi vel sub levi ob­
ligat, quia obligatio iuramenti sequitur obligationem secreti95).
e. luramenta parentum puniendi filios plerumque non sunt vera iuramenta,
quia non adest intentio iurandi, sed solum filios terrendi. Quodsi vera sint iura­
menta (proposita iurata), exsecutioni mandari debent, nisi cesset eorum obli­
gatio; haec autem cessat, si propositi exsecutio fit irrationabilis, ut si poena
filium non corrigeret, sed solum exacerbaret: iuramentum enim est accessorium
propositi, quo cessante etiam illud cessat.

3. luramentum promissorium interpretandum est secundum condidones, quae in omni promissione subintelliguntur: eiusmodi condi- **·*<■ C
ciones sunt: a. si potero tum physice tum moraliter; b. salvo iure superiods, qui ex iusta causa obligationem irritare vel in ea dispensare
potest; c. si res non fuerit notabiliter mutata: si enim notabiliter mu­
tata est, ad eam intentio promittentis non referebatur; d. si alter fidem
servaverit; e. nisi alter iure suo cedat.
Secundum hasce regulas interpretandum est iuramentum non ludendi.
a. Si iuramentum studio mortificationis et religiosae perfectionis emittitur,
iurans ab omni ludo abstinere tenetur.
b. Si iuramentum non ludendi in genere emittitur absque intentione maioris
perfectionis, iurans non tenetur abstinere a ludo honesto et licito: finis enim
huius iuramenti censetur esse, ne tempus inutiliter teratur, ne pecunia dilapidetur.
c. Non agit contra iuramentum non ludendi, qui aliis ludentibus assistit, eos
observat, alicui pecuniam praebet, quae in ludo exponatur, eumque consilio
adiuvat suo: qui enim haec agit, non dicitur ludere.
■

248. De iuramento fidelitatis. Hoc nomine significatur iuramentum
oboedientiae et fidelitatis, quod auctoritas politica a suis subditis exi­
gere solet, non quidem ab omnibus, sed a magistratibus, militibus et
primariis regni officialibus.
Attendendum hodie est, utrum verum iuramentum exigatur, an sola confir­
matio civilis (cf. n. 239. nota 2).

w) S. Alphonsus n. 181.
M) S. Alphonsus n. 183.

218

De secundo decalogi praecepto

a. Hoc juramentum (supposito legitimo gubernio) per se honestum
et licitum est, nisi quidquam contineat, quod sit contra iura Dei et
ecclesiae: cum enim subditi validis potestatis politicae legibus oboe­
dire teneantur, hoc iuramentum exigi et a subditis praestari potest
b. Patet illicitum esse iuramentum praestandi oboedientiam legibus,
quae iuribus Dei efecclesiae sunt contrariae") ; nihilominus ex suffi­
cienti causa licet praestare iuramentum oboedientiae, etsi nonnullae
leges sint contrariae legibus divinis, sub hac duplici condicione: «. ut
addatur clausula: salvis legibus Dei et ecclesiae; β. ut ad praecaven­
dum scandalum, si opus fuerit, declaretur s. sedem addita hac clau­
sula iuramentum permisisse97).
Non est necessarium, ut clausula exprimatur vel de liceitate iuramenti mentio
fiat, si publice notum est e. g. ex declaratione principis, iuramentum hoc sensu
esse accipiendum, vel si consideratis adiunctis non est timendum scandalum,
quia e. g. ex qualitate personae iam intelligitur iuramentum alio sensu non
emitti.

,c. A viris ecclesiasticis idem iuramentum postulari et praestari po­
test, si (ut fieri solet per Concordata) ss. Pontifex consentit, vel ubi
non habetur Concordatum saltem consuetudo rem cohonestat98*). Ob
hanc rationem Episcopi coram principe iurare solent, antequam eccle­
siam suam gubernandam suscipiunt.
d. Qui hoc iuramentum emittunt, ad id tantum se obligant, quod ve­
lint subesse legibus nec quidquam contra legitimam auctoritatem mo­
liri, et si sint officiales publici, quod munus suum iuxta leges obire,
non autem quod singula legis praecepta etiam ex religione observare
velint; si autem sint milites, iuramentum continet etiam fidqlitatem in
servitio non obstante periculo mortis.

249. Cessatio iuramenti promissorii. Iuramentum promissorium
cessat: a. cessatione finis aut condicionis, sub qua forte iuram’entum
datum est; b. substantiali mutatione rei juratae; c. condonatione ab
eo facta, in cuius favorem iuramentum emissum est; d. irritatione,
dispensatione, commutatione™). Iisdem ergo modis, quibus cessat ob­
ligatio voti, cessat etiam obligatio iuramenti, una excepta condona­
tione, qua iuramentum, non autem votum, cessare potest.
1. De condonatione, a. Sicut iuramenta, quae in favorem alterius
fiiFnt, obligationem non inducunt, nisi ab altero acceptentur, ita postea
ab eodem relaxari possunt, si ipse favori sibi praestito renuntiet100)
®«) Enc. Per la >Azione Cattolica*. 29/iun. 1931. A. A. S. XXIII, 306.
°7) S. Poeniieni. 10. dee. 1860.
*®) Cf. v. g. Concordatum Germ. 1933. art. 16 (A. A. S. XXV, 399).
»·) Cn. 1319.
-lo°) Suarez, 1. 2. c. 39. n. 1 ss.

De juramento

219

b) Sicut auctoritas ecclesiastica ita etiam auctoritas civilis relaxare
potest obligationem iuramenti circa illas res emissi, quae potestati ci­
vili subsunt. Eo ipso enim., quod auctoritas civilis obligationem ortam
ex iure sibi acquisito remittit, indirecte exstinguitur etiam obligatio ex
•juramento orta: accessorium enim sequitur principale.

2. De dispensatione, irritatione, commutatione, a. Qui irritare, dis­
pensare, commutare possunt votum, idem et eadem ratione possunt
etiam circa iuramentum promissorium.
b. Si iuramenti dispensatio vergit in praejudicium tertii, qui obliga­
tionem remittere nolit, sola Ap. Sedes dispensare potest propter neces­
sitatem aut utilitatem ecclesiae101).
c. Non solum qui ordinariam, sed etiam qui delegatam potestatem
habet dispensandi in votis, dispensare potest etiam in iuramentis, sive
voto sunt adnexa sive non sunt.,
«. Complures docent eum, qui delegatam potestatem habet dispensandi in
votis, posse etiam dispensare in votis iuratis, in quibus duplex vinculum occurrit
voti et iuramenti102).

β. Qui dispensare potest in votis, dispensare potest etiam in iuramentis, quae
versantur circa materiam votorum reservatorum, nisi accedat votum, quia Jura­
menta non sunt reservata. Quodsi votum reservatum iuramento firmatum sit.
dispensare nequit, nisi qui in votis reservatis dispensare potest.

Articulus quartus.
De periuno.

250. Periurium duplici sensu accipitur: stricte et proprie significat
iuramentum /o/sum(seu)carens veritate; late significat quodvis iuramen­
tum illicitum, adeo ut etiam iuramentum iniquum, carens iustitia et
iuramentum incautum, carens iudicio periurium dicantur. De singulo­
rum malitia dicendum est.
Ergo periurium (Meineid) proprie est: a. iuramentum assertorium de re falsa,
quam iurans falsam esse cognoscit; b. iuramentum promissorium absque in­
tentione rem promissam implendi vel cum intentione eam non implendi. Si quis
vero rem sub iuramento serio promissam postea culpabiliter non implet, pro­
prie non periurium, sed potius iuramenti fractionem (Eidbruch) committit,
quamvis etiam iste peri urus vocari soleat.

1. De periurio stricte accepto, a. Periurium seu iuramentum falsuip
est peccatum ex toto genere suo grave: nam veracitati Dei directe in­
fert iniuriam is, qui postulat, ut Deus suprema sua auctoritate contestetur rem falsam, quae iniuria manet gravis, etsi Deus invocetur in
101) Cn. 1320.
102) Cf. Suarez, De voto 1. 6. c. 14. n. 6. Génicot, Instit. theol. mor. 1. n. 307.
Balicrini-Palrnieri 11. n. 595 ss.

220

De secundo decalogi praecepto

testimonium levissimae falsitatis: semper enim contumeliose supponi­
tur Deum posse falli aut fallere103).
b. Omnia periuria sunt eiusdem speciei moralis: sicut enim diversa
iuramenta specifice non differunt, ita etiam earum laesiones eiusdem
speciei moralis sunt.
Licet periurium exsecratorium videri possit duplex peccatum, contra religio­
nem et contra caritatem, reipsa tamen simplex peccatum est contra religionem:
nemo enim censetur serio sibi vel suis imprecari malum; ideo qui verba exsecratoria profert, interius confidit, Deum id non esse facturum. His tamen non
negatur periurium exsecratorium duplex esse peccatum, tum contra religionem
tum contra caritatem sui vel contra pietatem, si periurius serio sibi vel suis
malum imprecari intendat.

jk· ■Î * c) Non-exsecutio juramenti promissorii (Eidbruch) est (similiter
ac in voto) peccatum leve in re levi, grave aut leve (iuxta intentionem
iurantis) in re gravi.
3-aî L u

-,

251. 2. De periurio late accepto, a. luramentum assertorium, quod'
caret justitia, quatenus iuramentum est seu quatenus religioni adversatur> veniale est, etsi peccatum contra caritatem vel iustitiam sit grave,
.^“ut si quis gravem detractionem iuramento confirmet: nam hoc periuria
non committitur gravis irreverentia, cum Deus non invocetur in testimonium rei falsae, sed rei verae, etsi illicite assertae.
b, luramentum promissorium carens justitia, quo quis se obligat ad
. rem graviter malam, grave peccatum, quo se obligat ad rem leviter
malam, leve peccatum, quo se obligat ad rem indifferentem vel inutilem, pariter leve peccatum est.
In eiusmodi ergo iuramento (supposita voluntate implendi) duo peccata continentur, alterum quia iurans (e. g. se commissurum esse duellum) vult rem
malam, alterum irreverentiae, quia interposita divina auctoritate se obligat ad
peccandum.

c. Iuramentum sive assertorium sive promissorium, quod caret judi­
cio, seu iurare sine causa sufficienti aut sine debita reverenti^venialepeccatum non excedit: irreverentia enim non videtur esse gravis, quia
nihil fit, quod directe adversetur alicui attributo divino.
a. Serio monendi sunt fideles, ne contrahant consuetudinem ad quodvis paene
dubium, quod eorum dictis obicitur, temere iurandi vel promissiones suas indiscriminatim iuramento confirmandi: qui enim hanc consuetudinem contra­
hunt et retinent, se exponunt magno periculo iurandi absque considerations
eorum, quae iurant, et sic multa periuria emittendi.
ft. luramentum ex consuetudine iurandi prolatum, si voluntarium est, per se
leve tantum peccatum est, quia est iuramentum carens iudicio; ratione periculi
103 ) Quare damnata est prop. 24 ab Innocentio XI.: Vocare Deum in testem
mendacii levis non est tanta irreverentia, propter quam velit aut possit dam­
nare hominem. (D. 1174).

tur in testimonium falsitatis105).
Aliunde tamen ficte iurans graviter peccare potest, si nempe in illis adiunctis
ficte iuret, in quibus sub gravi iurare tenetur e. g. ob praeceptum superioris vel
iudicis, vel si agitur de re magni momenti, ut est contractus onerosus106).

De adiuratione

221

autem, quod continet, periurium emittendi grave peccatum esse potest. Monendi
sunt ergo fideles de obligatione deponendi pravam consuetudinem iurandi, ut
supra de blasphemia notatum est.

2. a. luramentum fictum, quod in confirmationem !falsi Remittitur
252. Degrave
iuramento
ficto.estluramentum
fictum irreverentia
est iuramentum
ex­
semper
peccatum
104), quia gravis
est Deum,
terius
animoin iurandi
seu sine
licet tantum
exteriusemissum
tantum, sine
invocare
testimonium
falsi,animo
sicut invocandi
gravis irre­
Deum
in testem
asserti.
Duoadolere
de hocce
declaranda sunt:
verentia
est exterius
tantum
thusiuramento
idolo.
<7. num obligationem inducat; b. quale peccatum sit.
1. luramentum fictum sive assertorium sive promissorium nullum est
iuramentum et proinde nullam inducit obligationem ex virtute religio- ° "
nis; aliunde autem potest adesse obligatio indemnem servandi eum.
qui ficto iuramento deceptus est.

Articulus quintus.
De adiuratione.
255. Notio. Adiuratio est actio, qua aliquis inducitur ad rem faciendani vel omittendam invocatione Dei vel personae aut rei sacrae.
a. Adiuratio differt a iuramento: in iuramento enim Deus invocatur ad con­
firmandam veritatem, in adiuratione autem ad efficacius -reddendum mandatum
vel ad confirmandam petitionem. Differt ab oratione, quia orando a Deo aliquid
petimus, in adiuratione per Deum aliquid praecipimus vel flagitamus.
£. Adiuratio est actus virtutis religionis i adiuratione enim profitemur tantam
esse Dei auctoritatem vel bonitatem, ut quilibet vix audito Dei nomine statim
inducatur ad praestandum, quod per nomen Dei ab eo exigitur, id quod cedit
in honorem Dei.

1(M) Prop. damn. 25. Innoc. XI. (D. 1175).
106) Cf. Reuter 11. n. 309 ss.
loe) Cf. Lessius, De iustitia et iure 1. 2. c. 42. n. 42.

"

222

De secundo decalogi praecepto

.254. Divisio. 1. Adjuratio est aut sollemnis aut privata, prout fit
nomine ecclesiae, a ministris ecclesiae et ritu ab ecclesia instituto vel
sine huiusmodi sollemnitatibus.
2. In imperativam, et deprecativam, prout fit imperio vel precibus.
a. Imperativa est ea, qua princeps sacerdotum adiuravit Christum: Adiuro te
per Deum vivum, ut dicas nobis, si tu es Christus10’) ; deprecativa est ea, qua
s. Paulus quandoque adiurat eos, ad quos scribit. Obsecro itaque vos, fratres,
pet misericordiam DeP0S).

b. Deus solum deprecative adiurari potest, quia imperii non est capax; dae­
mon solum imperative adiurari potest, quia solum imperii, non autem depreca­
tionis capax est; imperative et deprecative adiurari potest, qui tum imperii tum
deprecationis capax est ut homo subditus.

255. Principia. 1. Sola entia rationalia adiurari possunt, quia haec
sola reverentia, amore vel timore induci possunt ad aliquid faciendum
vel omittendum.
a. Reipsa utimur adjuratione erga omnia entia rationalia: adiurari
solent: a. Deus vel Christus; β. virgo Maria, angeli, sancti; γ. homines
viatores, ut si subditus adiurat superiorem, amicus amicum, pauper
divitem, ut amore Dèi aliquid praestet; δ. daemones. Adiuratio in dae­
mones vocatur exorcismus.

b. Ecclesia utitur adiuratione deprecativa erga Deum in publicis
orationibus, quas concludit: Per Dominum nostrum lesum Christum.

c. Si sal et aqua exorcizantur, revera non ipsa adiurantur, sed Deus
et daemon: Deus adiuratione deprecativa, ut illis rebus utentibus gra­
tias praestet; daemon adiuratione imperativa, ut fugiat neve illis rebus
utentibus noceat.

d. Si mures, locustae, grandines, tempestates, universim nocentia
adiurantur, haec non directe in seipsis adiurantur, sed relate ad Deum,
ne illis nocere permittat, et relate ad daemonem, ne illis ad nocendum
abuti possit.

2. Adiuratio non inducit obigationem praestandi id, quod (ab homine
adiurato) petitur, sive adiuratio est deprecativa sive imperativa: adiu­
ratio enim non est instituta ad inducendam obligationem, sed ad exci­
tandum in adiuratio timorem vel amorem divini nominis, quo moveatur
ad praestandum, quod ab ipso petitur.
Si ergo superior adiurat subditum adiuratione imperativa ad praestandam
rem petitam, subditus oboedire quidem tenetur, at non vi adiurationis, sed vi
praecepti cum adiuratione coniuncti. Hinc si subditus non praestat rem impera­
tam, non peccat contra religionem, sed solum contra oboedientiam.
107 ) Matth. 26, 63.
10S) Rom. 12, 1.

De adiuratione

223

з. Ut adiuratio licita sit, eaedem tres condiciones requiruntur atque in
iuramento: veritas, iustitia et iudicium.
и.
adiurationis exigit, ut adiurans vere intendat assequi,
quod adiurando petit, et ut vera sit causa, ob quam petit.
Defectus veritatis in adiuratione veniale peccatum non excedit, quia uiv.na
auctoritas non inducitur ad confirmandum mendacium, sed solum ad movenCum
alium ad aliquid praestandum, ut si fictus pauper per Deum petat eleemosynam.

b. Iustitia exigit, ut adiurans petat rem licitam.
Defectus iustitiae in adiuratione est grave peccatum, si res petita vel imperata
est graviter mala; et est leve peccatum, si res petita vel imperata est leviter
mala: nam interposita auctoritate divina alium inducere ad rem malam certe
continet irreverentiam in Deum, eamque maiorem vel minorem, prout res magis
vel minus mala est.

c. Indicium exigit, ut adiuratio fiat ex iusta causa necessitatis vel
utilitatis et cum debita reverentia nominis divini.
Defectus huius condicionis non est nisi veniale peccatum.

ItS i

224

LIBER TERTIUS.
De tertio decalogi praecepto1).
»Memento, ut diem sabbati sanctifices.* Ex. 20, 8.

Hoc praeceptum, quatenus affirmativum est, praecipit sanctificatio­
nem dierum festorum seu cultum Dei externum et publicum per sanctjficationem quorundam dierum; quatenus autem negativum est, profiT
bet, ne illi diesprofanentur, praesertim per opera servilia.
Finis et momentum praecepti, a. Hoc praeceptum eo potissimum tendit, ut
homo a laboribus praesertim corporeis cessans necessaria quiete fruatur, qua
rebus divinis vacare seque quoad animam et corpus reficere possit. Praeceptum
summi momenti est propter saluberrimos fructus, qui ex eius observatione tum
vitae individual! tum vitae sociali enascuntur. Attamen ut hi fructus uberius per­
cipiantur, quies corporis cum religiosa diei sanctificatione apte coniungi debet.
Praecipui effectus hi sunt:
a. Saluti corporis consulitur: organismus enim humanus ita comparatus est,
ut ex septem diebus uno ad feriandum indigeat, ne paulatim ex labore deficiat.
Nisi tamen dies feriati religiose transigantur, in otio et voluptatibus agi solent,
quae valetudini nocent, non prosunt.

β. Alacritas in suscipiendo labore augetur: uniformis enim labor, qui nulla
feriarum mutatione interrumpitur, animum deprimit; quies, quam divinae maje­
statis cultus exornat, animum erigit sanctaque hilaritate perfundit.
7. Vita domestica promovetur: membra enim familiae diebus ferialibus ple­
rumque dispersi variisque negotiis distracti, simul omnes uniuntur, familiaritatem
plenius instaurant, officio educationis impensius incumbunt, mutuum amorem
diurna consuetudine alunt et fovent.

δ. Oppositio divites inter et pauperes emollitur: memor enim sublimis suae
destinationis et propriae dignitatis personalis, pauper coram Deo se agnoscit
ceteris aequalem sibique persuadet virtutes honore dignas, divitias vero inanes
esse.
b. Cum haec emolumenta feriarum, quae diebus festis aguntur, ad bonum
reipublicae plurimum conferant, auctoritati civili incumbit obligatio, ferias dierum
festorum tuendi et opera servilia interdicendi; id quod in plurimis civitatibus
nec sine fructu effectum est.

u) S. Thomas II. 11 q. 122. a. 4. S. Alphonsus 1. 3. n. 263—332. Suarez, De
virtute religionis tract. 2. I. 2. Sporer-Bierbaum, Theologia moralis decalog. I.
tract. 3. n. 482—541. Gasparri, De sanctissima eucharistia (Parisiis 1897)
II. c. 8. Ballerini-Palmieri, Opus theolog. morale2 II. n. 711—814. E. GénicotSalsmans, Theologiae moralis instit.10 I. n. 332—344.

225

QUAESTIO PRIMA.

De sanctificatione festorum.
256. Origo praecepti. Praeceptum sanctificandi dies festos partim
naturale, partim ecclesiasticum est: naturale, quatentis praecipit ali­
quod tempus cultui divino non solum privato sed etiam publico tribuendum esse;\ecclesiasticum autem, quatenus certos dies et modum co­
lendi Deum determinat. Ecclesia ergo hac in re ius naturale accuratius
determinavit.
a. Praeceptum sanctificandi dies festos, prout nunc in ecclesia ser­
vatur, complura elementa continet; a. unum cuiusque hebdomadae
diem sanctificandum esse; β. hunc diem non esse ut in vetere testa­
mento ultimum hebdomadae diem, sabbatum, sed debere esse primum,
diem dominicum; y. diem intelligendum esse spatium 24 horarum, e u
illudque a media nocte ad mediam noctem computandum; 8. diebus ' ' f
festis certos religionis actus in Dei cultum praescriptos, certa vero
opera, utpote religiosae quieti contraria, prohibita esse.

b. De origine ecclesiastica huius praecepti, quod tertium et quartum
elementum attinet, non est dubium; de origine praecepti quoad primum
et alterum elementum alii docent utrumque, scilicet sanctificandi unum
in quavis hebdomada diem et sanctificandi diem dominicum loco sab­
bati, esse iuris divini2); alii econtra docent iure ecclesiastico non solum
sabbato suffectum esse diem dominicum, sed eodem iure etiam unum
in hebdomada diem sanctificandum esse3); alii tandem docent unum
cuiusque hebdomadae diem sanctificandum esse iure divino, diem vero
dominicum ad hunc finem destinatum esse iure ecclesiastico seu potius
apostolico'1). Communissima auctorum sententia cum S. Thoma et
Suarez docet, utrumque: obligationem nempe sanctificandi unum
cuiusque hebdomadae diem eumque dominicum, et modum, quo dies
ille in laudem creatoris et salvatoris sanctificandus sit, iuris eccle­
siastici esse5). Deus autem eo quod sex diebus mundum condidit et
septimo die ab opere quievit, exemplum dedit tum divisionis temporis
in hebdomadas tum requiei septimo cuiusque hebdomadae die ser­
vandae6).
2) Sporer-Bierbaum tract. 3. n. 484.
3) Suarez, De religione tract. 2. 1. 2. c. 4. n. 5.
*) Fr. Schmid, Worin griindet die Pflicht der Sonntagsruhc? (Quartalschrift.
Linz 1900) 12 ff. — Die Gewalt der Kirche über die Sonntagsruhe ZkTh 25
(1901) 436 ff.
5) Cf. 4. Preseren, Die Beziehungen der Sonntagsfeier zum dritten Gebot
des Dekalogs ZkTh 37 (1913) 563,709. l.Bôhmer, Der christ!. Sonntag nach Ursprung und Geschichte (Leipzig 1930).
°) Gen. 2, 2. 3. coll. Ex. 20, 8—11.
15 Noldin, Vol. Π. de praecepiit.

226

De tertio decalogi praecepto

c. Ex his infertur: a. infidelibus et perpetuo amentibus opera ser­
vilia diebus dominicis et festis absque peccato iniungi posse, non item
haereticis, nec infidelibus ita, ut praeceptum naturale colendi Deum
servare non possint, β. Ecclesiam in hac lege dispensare posse non
solum cum singulari persona sed, exsistente causa sufficienti, etiam
cum integra eaque maiore communitate. Integram tamen legem, etsi
ecclesiastica sit, ecclesia abrogare non potest, tum ex defectu causae
sufficientis tum ob summum eius spirituale momentum.

257. De ipso praecepto. 1. Praeceptum sanctificandi festa obligat
sub gravi'1) omnes fideles rationis compotes, ergo post expletum sep­
tennium: etenim materia et finis praecepti gravia sunt; ideo etiam universali usu eeclesiae pro gravi habetur; admittit autem parvitatem
materiae.
I
2. Festa olim de iure communi ex constitutione Universa Urbani VIII.8 praeter dies dominicos erant triginta sex; hodie vero ex Λ
dispositione Codicis iur. can. servanda sunt decem festa sequentia:*
Nativitatis, CircumcisioMis, Epiphaniae, Ascensionis, ss. Corporis
Christi, Immaculatae Conceptionis, Assumptionis, s. loseph, ss. Petri
et Pauli et omnium Sanctorum8).
a. Dies festi patronorum praecepto ecclesiastico non subjacent, nisi post co-^
dicem consensus Ap. Sedis accedat. Locorum ordinarii sollemnitatem externam T
transferre possunt in dominicam proxime sequentem*10).

b. Dies festi, qui sanctificandi sunt, computari debent a media nocte ad me­
diam noctem ut fert usus ecclesiae romanae et praecipit lex ecclesiastica11).
c. Horum festorum in aliis religionibus plura, in aliis pauciora iam pridem vel
in diem dominicum translata vel abrogata sunt, adeo ut e. g. in Gallia et in Bel­
gio praeter ea, quae diei dominico affixa sunt, non celebrentur nisi quatuor, in
America septentrionali non nisi sex. Quoad haec festa habet Cn. 1247: Sicubi
aliquod legitime sit abolitum vel translatum, nihil inconsulta s. sede innovetur.

d. Si in aliqua natione, dioecesi vel loco praeter haec decem alia festa de prae­
cepto celebrabantur, sive ex particulari lege sive ex consuetudine etiam cen­
tenaria sive ex speciali· concessione s. sedis, haec festa non sunt amplius de
praecepto12).

3. Diebus dominicis et festis ecclesia fideles ad duo obligat: a. ad
audiendum sacrum, quia Deus tamquam primum rerum omnium prin­
cipium colendus est per sacrificium; omnia autem sacrificia in nova
7) Cf prop. o2. ab Innoccntio XI. damnata: Praeceptum servandi festa non
obligat sub mortali seposito scandalo si absit contemptus (D. 1202).
8) Constit. Universa Urbani VIII. 13. sept. 1642.
°) Cn. 1247, 1.
10) Cn. 1247, 2.
«) Cn. 1246.
12) C. i. C. 17. febr. 1918; A. A. S. X. 170.

.C

4

De sanctificatione festorum

227

lege reducta sunt ad sacrificium missae; b. ad abstinendum ab operibus servilibus, quia principalis huius praecepti finis est, ut homo rebus
divinis vacet; opera autem servilia applicationem ad divina plane im­
pediunt1314
).
Sacerdotes per celebrationem praecepto satisfaciunt; qui autem non celebrant,
missam audire tenentur.

4. Praeter haec duo per praeceptum ecclesiasticum sanctificandi festa
nihil aliud expresse praecipitur, nec aliud legitima consuetudine intro­
ductum est. Quare
a. Non tenentur fideles audire contionem vel catechesim, nisi prae­
ceptum naturale eos ad hoc obliget, scilicet si quis non satis instructus
est in iis, quae explicite scire et credere debet, et aliud medium illa
discendi adhibere aut non vult aut non potest.
Neque ex eo, quod parochi ex praecepto ecclesiae diebus dominicis et festis
contionari tenentur13), sequitur fideles obligari ad audiendam contionem: pa­
rochi enim tenentur occasionem praebere, ut fideles, quibus id necessarium vel
utile est, in doctrina Christiana erudiri possint. Adeo autem salutaris et proficua
est auditio contionis, ut patres concilii tridentini (1. c.) dixerint, fideles teneri,
si commode possunt, ad audiendum verbum Dei, C. i. c. vero eos monendos et
exhortandos esse diligenter15).

b. Non tenentur assistere vesperis aut devotionibus vespertinis, ne
sub levi quidem, nisi per accidens ex omissione scandalum oriatur.
c. Non tenentur Deum colere certis actibus internis ut actibus fidei,
spei et caritatis: non enim interior sed externus Dei cultus hoc prae­
cepto nobis iniungitur.

13) Cn. 1248.
14) Concilium trid. sess. 24. c. 4. De reform. Cn. 1344.
15) Cn. 1348; 467 § 2.
15*

228

QUAESTIO SECUNDA.
De auditione missae.
Articulus primus.
De modo assistendi missae.
Quinque requiruntur ad satisfaciendum praecepto audiendi missam:
a. debita intentio; b. debita attentio; c. missa integra; d. praesentia
corporis; e. locus debitus.

4*©** uli ii

258. Debita intentio, quae quidem non debet esse intentio obtinendi
finem praecepti nec intentio satisfaciendi praecepto, sed ponendi opus
ab ecclesia praescriptum i. e. assistendi missae. Quare non satisfacit
praecepto, qui se confert ad ecclesiam mere ad audiendam musicam;
satisfacit autem, qui eo se confert solum ex metu parentum.
Iwïuluf

259. Debita attentio. Duplex distinguitur attentio: externa et in­
terna. Haec excludit distractionem internam, illa distractionem ex­
ternam.
Attentio externa negative consistit in remotione actionis externae, quae cum
attentione interna simul consistere non potest e. g. dormiendi, confabulandi;
positive consistit in attentione quadam initiali, qua advertitur in ara sacrificium
offerri (n. 139).

H·*“’*“*' I- Ati satisfaciendum praecepto ecclesiastico certe requiritur attentio
externa, sine qua assistentia non esset actio humana nec religiosa; ideo
non satisfacit, qui tempore missae attente legit libros profanos vel
attente considerat picturas, legit inscriptiones etc

2. Ex leae naturae seu ex virtute religionis,sub levi requiritur attentio
interna, quam postulat reverentia Deo debita, dum ipsum colimus.

At ex praecepto ecc[csiae non requiritur attentio interna, nisi illa
initialis, quae continetur in externa; quapropter satisfacit praecepto
audiendi missam, qui toto tempore missae sive involuntarie sive volun­
tarie distractus est. Et sane oratio non exigit attentionem internam,
ergo a fortiori eam non exigit auditio sacri.
a. Cum ad satisfaciendum praecepto audiendi sacrum non opus sit orare, quia
ecclesia nil aliud praecipit nisi actum cultus divini, tota quaestio huc redit, num
mente distracta vere praestari possit actus cultus divini. Iam vero sicut oratio,
ita etiam quilibet alius actus externi cultus divini quoad substantiam mente
distracta exhiberi potest (n. 139).
b. Pro praxi inter utramque sententiam affirmantem scilicet et negantem requiri attentionem internam, vix est discrimen: siquidem patroni affirmantis sen­
tentiae tam exiguam attentionem internam cum s. Alphonso (n. 313) postulant

De auditione missae

229

ut ex defectu attentionis tum solum invalida sit auditio sacri, si distractio fuerit
totalis et voluntaria, talis ut quasi revocetur intentio, valeat autem, modo ha­
beatur attentio, qua aliquo modo advertatur offerri sacrificium: haec vero atten­
tio adest, modo exclusa sit distractio externa.

c. Ergo non satisfacit praecepto, qui per notabilem missae partem graviter
dormit, ita ut non advertat, quae in altari agantur; qui vero solum dormitat, ita
tamen ut confuse discernere possit, quae in altari agantur, etsi per notabilem
missae partem fiat, praecepto satisfacit. — Satisfacit praecepto, qui interdum
cum socio confabulatur, quia hoc non impedit attentionem confusam, quae ad
satisfaciendum praecepto sufficit. — Item satisfaciunt pulsantes organa, canen­
tes, colligentes eleemosynam, etsi toto tempore hac re occupentur, quia haec
actiones attentionem ad missam non impediunt. Ex eadem ratione satisfaciunt,
qui semisopiti vel semiebrii missae sacrificio intersunt.

Num satisfaciat praecepto, qui tempore missae confitetur peccata sua.
— Eatenus non satisfaceret, quatenus confessio impediret attentionem ( .>.·
externam; atqui confessio aeque atque auditio confessionis non exclu­
dit attentionem externam, id quod complures auctores non improba­
biliter tenent18).

260. Auditio integrae missae. 1. Non sufficit assistere parti essen­
tiali et integral! sacrificii, sed ex praecepto ecclesiae assistendum est
toti missae i. e. integrae functioni liturgicae a psalmo ludica usque ad
benedictionem sacerdotalem inclusive. ♦
2. Qui integrae missae assistere non potest, tenetur assistere saltem
parti essentiali et integrati i. e. consecrationi et communioni, si potest;
qui ne his quidem partibus assistere potest, non tenetur assistere par­
tibus accidenta 1 ibus, quia praeceptum ne quoad substantiam quidem
implere amplius potest.
Qui igitur ante consecrationem venit et alteri missae assistere nequit, tenetur
partem reliquam audire; qui autem post consecrationem venit, non tenetur reli­
quam partem audire, quia non assistit essentiae sacrificii, ad quam consecratio
certe requiritur. Hinc praecepto in hoc casu quoad substantiam safsfacere ne­
quit; ut solis autem ceremoniis sine sacrificio assistamus, ecclesia non praecipit.
Practice ergo in hoc casu non potest urgeri obligatio17).
.

3. Ergo omittere partem missae peccatum esr, idque grave vel leve,
prout pars omissa notabilis est vel exigua. De gravitate autem partis —----- 7
omissae non solum cx diuturnitate, sed maxime ex eius dignitate sta-ή ί*χ γ--·<■<
tuendum est; quare tertia pars missae censetur notabilis, et, si est ex-ήίχ
dignioribus, etiam minor partem notabilem constituere potest. Itaque: Ά.,·—
a. Pars exigua, cuius omissio peccatum leve est: ab initio usque ad Credo
inclusive vel ad offertorium exclusive; omnia post communionem; usque ad
epistolam exclusive et simul ea, quae communionem sequuntur; solum offer­
torium; sola praefatio.

ie) Cf. Ballcrini-Patmieri 11. n. 773 ss. Génicot I. n. 431.
17) Ballerini-Palmieri II. n. 781.

230

De tertio decalogi praecepto

b. Pars notabilis: <*. ratione Curationis: ab initio usque ad offertorium inclu­
sive; omnia ante evangelium et simul ea, quae sequuntur communionem; p. ra­
tione dignitatis: a praefatione exclusive usque ad consecrationem; a consecra­
tione usque ad Pater noster; consecratio et communio simul, etsi intermedia
audiantur; sola consecratio, non tamen (saltem probabiliter) sola communio. —
Qui ante consecrationem egreditur ex ecclesia et finita consecratione statim in­
greditur, in rigore praecepto non satisfac'it. Quia tamen tempus, quo abest, ad­
modum breve est, non necessario cogendus, ut alteri sacro intersit, dummodo
consecratio et communio non simul omittantur18).
c. Ad determinandum peccatum eorum, qui serius, incepto iam sacro, ad eccle­
siam veniunt, non tam ad partem sacri omissam attendendum est, sed praecipue
ad maiorem minoremve negligentiam in curanda missae integritate et ad praevisionem 'periculi, cui voluntarie se exposuerunt, non audiendi integram missam19).
Qui enim existimat se omissurum exiguam tantum partem, nisi citius se expe­
diat, leviter peccat, etsi post offertorium tandum venerit; qui vero dubitat vel
existimat se omissurum notabilem partem, nisi citius se expediat, et hoc culpa­
biliter negligit, graviter peccat, etsi ad Gloria venerit.

Num satisfaciat praecepto, qui duas missas dimidias audit. — Certe
non satisfacit, si eas simul audit, quia missa natura sua ex partibus
successivis constat20). Si eas successive audit et consecratio et com­
munio habentur in eadem missa, satisfacit’ quia unam integram missam audit: si autem consecratio et communio non habentur in eadem
missa, non satisfacit, quia partes non constituunt unum et integrum
sacrificium; ecclesia autem praecipit assistere uni et integro sacrificio.
4. Ex his colligitur obligatio supplendi, ubi fieri potest, defectum in
alia missa, si quis partem missae, cuius consecrationi et communioni
interfuit, omisit: Pars essentialis suppleri non potest, quia partes
essentialis in eodem sacrificio haberi debent. Pars integralis suppleri
potest et quandoque debet; cum enim quilibet teneatur audire missam
integram, qui omisit partem notabilem, sub gravi, qui partem exiguam,
sub levi eam supplere tenetur; parum tamen pro nihilo reputatur, et ab
obligatione supplendi levem defectum rationabilis causa excusat.
~ xX

261. Praesentia corporalis, quae sit saltem moralis; moraliter autem
praesens censetur, qui a. cum celebrante moraliter conjungitur, et
b. sive intra sive extra ecclesiam consistens celebrantem videre vel
audire vel saltem ex signis assistentium missam sequi potest. Hinc
satisfacit:
a. Qui est intra ecclesiam, etsi stet in choro post altare, vel post parietem aut
columnam, vel in aliqua capella, ubi sacerdotem nec videre nec audire potest,
modo vel ex sonitu campanulae vel ex signis aliorum, qui missam audiunt, depre18) Suarez, De eucharistia q. 88. sect. 2. n. 6.
19) Gènicot I. n. 339.
-°) Ab Innocentia XI. proscripta est haec propositio (53): Satisfacit prae­
cepto ecclesiae de audiendo sacro, qui duas eius partes immo quatuor simul a
diversis celebrantibus audit (D. 1203).

De auditione missae

231

hendat, quid a celebrante agatur. Pariter qui in magna ecclesia etiam longissime
(ultra triginta passus) distat ab altari, in quo fit sacrum, modo advertere possit,
quid agat sacerdos, quia moraliter cum celebrante coniunctus est.
b. Qui est in sacristia vel in alio loco prope altare, ex quo sacerdotem videre
possit, vel etsi sacerdotem, ianua clausa, videre non possit, modo audiat, quid in
altari agatur. Item qui ab ecclesia ad breve tempus recedunt ad pulsandas campqnas vel ad vinum afferendum, quia moraliter non recedunt: nam sacrificio
cooperantur et ex intentione cooperandi recedunt.

tC,·'-

c. Qui est extra ecclesiam sed prope ianuam, etsi clausam, modo auditu mis­
sam sequi possit. Pariter qui est in aliqua distantia ab ecclesia, quae multitudi­
nem fidelium capere non potest, modo iunctus sit multitudini. Tandem etiam ille,
qui ex fenestra domus privatae aspicit altare, etsi interjecta sit platea, modo domus
ab ecclesia (ut habet de Lugo) non ultra triginta passus distet. Sed non satis­
facit, qui extra ecclesiam in distantia, quae triginta circiter passus superet, con­
stitutus est, etsi missam sequi possit, quia moraliter cum celebrante non amplius
coniungitur.

d. Qui ergo audit Sacrum radiophonice transmissum vel qui e longinque (e. g.
per telescopium) Missam videt et mente sequitur, praecepto ecclesiastico non
satisfacit, quamfis fortasse iure divino fructus Missae capiat20·»).

262. Locus debitus. 1. Praecepto audiendi missam fideles satisfa­
ciunt, si missae adsunt, quocunque catholico ritu celebretur, sub divo ~
aut in quacunque ecclesia vel oratorio publico aut semipublico et in
privatis coemeteriorum aediculis21).

-·ρ^

a. Quamvis coemeteriorum aediculae, de quibus in Cn. 1190, sint oratoria pri­
vata, ex iure tamen communi fideles in illis satisfacere possunt praecepto dominicali. In his ordinarius etiam habitualiter permittere potest plures missas-·2).
b. Antiqua lex, qua fideles diebus dominicis et festis tenebantur missam audire
in ecclesia parochiali, iam diu abrogata est tum per privilegia mendicantibus
concessa23) tum per contrariam consuetudinem in toto orbe vigentem. Ideo epi­
scopus suis fidelibus praecipere non potest, ut missam audiant in ecclesia pa­
rochiali, quia non potest abrogare universalem consuetudinem, quae iam induit
naturam iuris communis2’).

2. In oratoriis privatis non satisfaciunt fideles legi, nisi hoc privile­
gium a Sede zÀpostolica concessum sit26).
Ipso iure hoc speciali privilegio gaudent a. Oratoria cardinalium et episcopo­
rum tum residentialium tum titularium, licet privata sint26) ; b. Aediculae in
coemeteriis a familiis vel personis privatis erectae, quamvis oratoria privata sint.
2°n) Cf. Pius XII. Enc. de re cinematographica radiophonica ac televisifica.
A. A. S. 49 (1957) 800.
?*) Cn. 1249,
22 ) Cn. 1194.
M) Constit. Pii V. Etsi mendicantium 16. maii 1567 § 2 n. 8.
24) Benedictus XIV. De synodo I. 14. n. 10.
-·■>) Cn. 1249. Oratoria, quae cum licentia s. sedis eriguntur in villis religio­
sorum, sunt oratoria mere privata, quia eiusmodi villae non sunt domus reli­
giosae, sed domus profanae. Ideo in illis praecepto audiendi sacrum ab iis, qui
ad religiosos ct eorum familiares non pertinent, satisfieri nequit, nisi per speciale
privilegium id fuerit concessum.
20) Cn. 1189.

'

j

232

De tertio decalogi praecepto

Qui habet indultum oratorii privati, satisfacit praecepto ibi audiens sacrum.
Ut tamen constet, quinam et quando satisfaciant praecepto audientes missam in
oratorio privato, consideranda sunt indulta. Ordinarie haec ex induitis colliguntur:
Praecepto satisfaciunt: a. illi, quibus indultum principaliter concessum est;
b. eorurp consanguinei et affines usque ad quartum gradum in eadem domo ha­
bitantes; c. eorum hospites; d. eorum familiares seu famuli, quorum servitium
tempore missae actu est necessarium sive eo quod missae ipsi inserviant, sive
eo quod dominos comitari debeant.
Ordinarius ex iusta et rationabili causa (diversa tamen a causa indulti) per­
mittere potest missam etiam in festis sollemnioribus, sed per modum actus tan­
tum, non habitualiter27).

3. Qui h a bet privilegium oratorii privati, non tenetur uti privilegio
v ad satisfaciendum praecepto, si ecclesiam adire non potest, etsi sacer• '· dotem commode habere possit. Ad id non tenetur nec vi privilegii, quia
'
nemo tenetur uti privilegio, nec vi praecepti, quod non obligat ad me­
dium extraordinarium adhibendum, ut praeceptum observari possit.
Ex eadem ratione non tenetur sacerdos uti privilegio celebrandi in altari portatili (movibili) vel in oratorio privato ad satisfaciendum praecepto audiendi
sacrum die festo.

4V In mari. a. Certe satisfaciunt navigantes legi, si missa celebratur
in cafiella fixa navis; censetur enim oratorium publicum28).

b. Si deest oratorium fixum, et missa celebratur in cella privata vel
in collocutorio communi navis super altari portatili, auctores dispu­
tant2®).
Qui negant satisfieri, vel solum probabilitatem concedunt et proinde etiam
negant fideles teneri, argumentantur ex eo, quod in tali casu celebretur ex mere
personali privilegio, neque sub dio, et inde hunc casum non comprehendi sub
can. 1249. — Qui’ affirmant satisfieri, verius dicunt, can. 1249 sola oratoria pri­
vata non privilegiata excludi; cella vero vel collocutorium in navi non sunt ora­
toria privata. Quod etiam ex indice Codicis confirmatur, ubi ad v. Missa dicitur:
>cui praecepto satisfaciunt missam audiendo... ubivis, exceptis oratoriis pri­
vatis nisi ex privilegio*.

In praxi navigantes catholici certiores faciendi sunt de missa cele­
branda, tum quia putant se teneri non intelligentes has subtiles distinc­
tiones, tum ne videantur in peiore condicione esse quam acatholici,
qui diebus festis etiam in navi sollemnitates agunt.

At

27) Cn. 1195 § 2.
«s) S. R. C. 4. mart. 1901. Decr. auth. n. 4069 ad V.
s») Periodica XIX, 124* ss.

De auditione missae

233

Articulus secundus.
Dc causis ab audienda missa excusantibus.

263. Causae excusantes. Ab audiendo sacro generatim excusat
quaelibet causa mediocriter gravis seu quodvis incommodum vel dam­
num notabile in bonis animae vel corporis proprii vel proximi30): Cum
enim praeceptum hoc non pertineat ad graviora, ab eius observatione
excusat quaelibet causa vere gravis. Eiusmodi causae quatuor nume­
rantur: a. Impotentia moralis; b. caritas; c. officium; d. consuetudo.
In diiudicandis in concreto causis excusantibus, utrum sint an non sint sufficientes, attendendum est tum%d condicionem personae, de qua agitur: quod
enim uni grave est, alteri grave non est, tum ad eiusderrfe/q/um conscientiae:
qui enim timoratae conscientiae est, non facile exaggerabit incommoda nec quae­
ret praetextus ad declinandam obligationem.

1. Ratione impotentiae moralis, qualis est quodvis grave incommo­
dum, excusantur:

a. Qui ab ecclesia longe distant. Secundum s. Alphonsum omnes
etiam sanos excusat iter pedestre unius horae cum quadrante et minor ')^
distantia, si tempestas est adversa vel si persona est viribus debilis;
qui autem vehi possunt, non excusantur, nisi distantia sit saltem duplo
maior.
Bene addit Busenbaum, in hac re habendam esse rationem consuetudinis loci: φί’
et sane in montanis nostrae regionis (tirolensis) nemo se excusatum habet, eo
quod ab ecclesia distat spatio horae cum quadrante, modo non sit affectae vale­
tudinis.

b. Qui iacturam honoris timent, ut qui carent vestibus statui et condicioni convenientibus, puellae ex occulta fornicatione praegnantes,
nisi summo mane missam audire possint.

Y

c. Qui iter necessarium facere debent vel inceptum interrumpere
J nequeunt.
d. Qui iacturam in bonis fortunae timent ^damnum emergens veilu^rum cessans. Iam vero damnum, quod quis subire debet, facilius excusat, quam lucrum cessans; notabilis autem iactura lucri excusare
videtur. Notabile lucrum pro diversitate status et condicionis diversum
est.
Non omnes concedunt, iacturam magni lucri excusare: quamvis enim unus­
quisque ius habeat, damnum a se avertendi, non tamen ius habet, lucrum fa­
ciendi die festo. Verum pro iis, qui laboribus se sustentant, concedendum vide­
tur, quia talibus hominibus raro se offert occasio magni lucri faciendi et pro
iisdem magnum lucrum amittere idem est, ac magnum damnum pati. Ut ergo
lucrum cessans excuset, requiritur, ut sit lucrum extraordinarium et respectu
determinati hominis notabile, cuiusmodi censetur lucrum, quod ordinario diei

3n) Cf. s. Alphonsus n. 324.

--

234

De tertio decalogi praecepto

lucro saltem duplo maius sit. Maior causa requireretur, si etiam labor servilis
subiri deberet, et maior adhuc, si admiratio et scandalum populi timenda essent.

e. Infirmi et convalescentes, qui grave damnum sanitatis aut nota­
bilem moram convalescendi timent.
a. Quando revera tale damnum timendum sit, iudicio prudentum determinari
debet, nec est necessario recurrendum ad iudicium medici vel confessarii, sed
ipse aegrotus dc hac re indicare potest, modo ad prudens iudicium ferendum
capax sit. Generatim dici potest eum excusari, qui timet tale incommodum,
propter quod omittere solet alia negotia aequalis laboris e. g. exitum ad negotia
tractanda, ad necessaria emenda etc.31).

i

h

β. Ex medicorum mente aër corruptus templi revera incommodum plus minus
grave afferre ideoque causa a templi frequentatione excusans esse potest. Illi
ergo, qui in ecclesia notabile incommodum experiuntur ut angores vel deliquia,
ab auditione sacri excusantur. Id raro hominibus sanis, frequentius his accidit,
qui infirmae sunt valetudinis et nervorum irritationes facile patiuntur32).

f. Laborantes in officinis, in quibus opus inceptum deserere vel fornacem ardentem exstinguere nequeunt. Si autem necessitas laboris non
urget, dominus officinae tenetur operariis permittere tempus opportu­
num, ut missam audire possint.

g. Uxores et filii ob gravem indignationem mariti vel parentum; milites, qui aut ducum vexationi aut commilitonum ludibriis diuturnis et
valde molestis obnoxii essent, dummodo omissio Sacri non praecise
ad demonstrandum contemptum Ecclesiae postuletur.
o

2. Ratione caritatis i. e. ad subveniendum proximo in necessitate
sive corporali sive spirituali excusantur:
a. qui infirmis assistunt;
b. qui proximo opem ferunt in incendio vel alluvione etc.;
c. qui sperant se posse sua praesentia peccatum impedire.
3. Ratione officii excusantur:
a. Milites in stationibus; custodes urbium, gregum, etiam singularum
domorum, ubi unica tantum missa celebratur; superiores tamen curare
tenentur, ut subditi missam audire possint.

b. Matres et nutrices, quae parvulos nec solos relinquere nec secum
ferre possunt.
c. Famuli, qui ob necessarium ministerium impediuntur; si tamen
sine magna molestia e. g. citius surgendo missam audire possunt, ad
hoc tenentur. Quodsi ex domini mala voluntate impediuntur, oboedire
possunt, si grave incommodum timent, propter leve autem incommo­
dum non excusantur, sed illud patienter ferre debent. Si frequenter im31 ) Baller ini-Palmieri II. n. 803.
M) Cf. Capellmann, Med. past.18 p. 222 s.

De auditione missae

235

pediuntur, nacta opportuna occasione alium famulatum quaerere de­
bent.

d. Qui cibos parare aut eiusmodi necessaria peragere debent; si
tamen plura sacra fiant, curandum est, ut successive sacro intersint.
4. Ratione consuetudinis in quibusdam locis, ubi consuetudo viget,
excusantur:

a. Puerperae, quae per mensem vel sex hebdomadas post partum
e domo non egrediuntur.
r
b. Viduae, quae post mortem mariti per mensem domi manent.
? —υ ’
c. Sponsae praesertim nobiles, quae ad ecclesiam non accedunt,
quando earum nuptiae proclamantur, si unica tantum missa habetur.

Nota 1. Pleraeque harum causarum excusant, si unica tantum missa
habetur. Ubi notabilis numerus fidelium impeditur, parochi rationem
sufficientem, immo et obligationem habent petendi facultatem binationis.
2. Utrum et quando liceat causas excusantes voluntarie apponere,
vide: De Principiis n. 179.

264. Dispensatio. 1. Locorum ordinarii et parochi a lege communi
de observantia festorum dispensare possunr in casibus singularibus
® iusta de causa subiectos sibi singulos fideles singulasve familias, etiam
extra territorium, et in suo territorio etiam peregrinos et vagos, quamdiu actu in territorio morantur33).
2. Superiores in religione clericali exempta eandem dispensandi po­
testatem habent ad modum parochi quoad religiosos professos, novitios aliosve in religiosa domo diu noctuque degentes causa famulatus
aut educationis aut hospitii aut infirmae valetudinis34).

33) Cn. 1245 § 1.
a*) Cn. 1245 §3.

236

QUAESTIO TERTIA.
De prohibitione operum servilium.

Articulus primus.
De operibus prohibitis.

265. Praeceptum Ecclesiae. 1. Festis de praecepto diebus ... absti­
nendum est ab operibus servilibus\ actibus forensibus, itemque, nisi
aliud ferant legitimae consuetudines aut peculiaria indulta^ publico
mercatu, nundinis, aliisque publicis emptionibus et venditionibus36).
Actus forenses non sunt quidem opera servilia, nihilominus iure prohibentur,
quia propter nimias distractiones, quas afferunt, et propter contentiones et dis­
cordias, quas causare solent, religiosam quietem et mentis applicationem ad di­
vina impediunt. — Opera liberalia non prohibentur nec communia.

2. Praeceptum abstinendi ab operibus servilibus et forensibus ex
genere suo grave est. Materiam gravem ex sententia nunc recepta con­
stituit labor duarum circiter horarum, ita ut grave peccatum sit labor
(sive continuus sive interruptus), qui duas horas multum excedit (duas
cum dimidia) in labore valde servili, et labor, qui ad tres circiter horas
se extendit, si labor minoris sit contentionis corporalis. In operibus
autem forensibus gravitas materiae non tam ex mora temporis, quam
ex qualitate operis desumitur, ut si causa publice ageretur.

'

Qui die festo mandat sex famulis, ut laborent per horam, graviter per se non
peccat, quia opera famulorum, sive simul sive successive laborant, ad materiam
gravem efformandam non uniuntur; graviter autem peccaret, qui die festo uni
famulo mandaret pluries laborare usque ad materiam gravem30).

266. Distinctio operum. 1. Quid sit copiis servîtes lex Ecclesiae
authentice non definit; inde recurrendum est ad consuetudinem et con­
sensum auctorum.
Primis saeculis Christiani non locuti sunt de »operibus servilibus< sicut factum
est in lege Veteris Testamenti; noluerunt iudaizare; sed diebus dominicis ex
consuetudine abstinebant ab eo labore, qui impediret cultum Dei praesertim
publicum. Saeculo VI. autem quidam auctores rigorismum praedicabant eo quod
ad modum sabbati V. T. putarent diem festum esse transigendum. Inde factum
est, ut ratio prohibitionis quaereretur magis in ipsa natura operis, quod vocaba­
tur >servile«, dum antea ratio prohibitionis in impedimento cultus divini visa
fuit. Rigorismus quidem successu temporis mitigatus est, sed distinctio invaluit
in opera servilia et liberalia, cui postea addita sunt media vel communia.

v

2. Inde servilia dicuntur opera, quae ad commoda corporis ordinantur> CQrP°rali labore potissimum exercentur et antiquitus a servis fieri
solebant. — Liberalia dicuntur, quae ad animi utilitates ordinantur,
animae viribus potissimum exercentur et a liberis fieri solebant.—
«) Cn. 1248.
M) S. Alphonsus n. 206.

De prohibitione operum servilium

237

Communia dicuntur, quae partim commodis animae, partim corporis
inservi üntêt tum a liberis tum a servis promiscue exercebantur.
Attamen universalis haec sententia non fuit. S. Thomas dicit finem praecepti
esse ut homo vacet rebus divinis et opera servilia esse in quibus unus homo
servit alteri. S. Bonaventura illa maxime dicit servilia, in quibus homo inhiat
terrenis lucris, ut detineatur circa haec inferiora, ne se nec Deum suum recolat.
A S. Raymundo de Pennafort usque ad saec. XVI omnes Summae, saltem opera
quae non aperte sunt servilia, ut mercatum, scriptionem, tonsionem barbae,
venationem et piscationem, dicunt servilia, si fiunt ex intentione lucri. Hanc sen­
tentiam s. XVI Caictanus quoad aliqua opera, ut canere in ecclesia pro lucro,
scribere, acriter impugnavit dicens finem operantis non mutare naturam-operis,
quamvis ipse adhuc teneat, venationem recreationis causa permitti, non autem
si impediat cultum Dei. Cui se adiunxit Suarez quoad scriptionem et exinde in­
valuit inter auctores sententia, intentionem operantis, utrum pro lucro fiat necne,
non mutare naturam operis. Attamen universalis haec sententia non fuit; Bene­
dictus XIV de piscatione habet eam prohibitam esse, si fiat ex intentione lucri,
secus, si ad recreationem. Insuper sententia Caietani et eum sequentium diffi­
cultates creat in hodiernis circumstantiis oeconomicis valde immutatis. Tunc
temporis enim pauci operarii erant, qui pro solo salario laborarent, cum hodie
maxima pars hominum pro salario laborat et ita servit; servit aliis hominibus,
servit industriae, lucro temporali et opera praestat, quorum natura non facile
determinatur an pertineat ad classem servilium vel liberalium, prout hucusque
definiuntur. Ideo auctores laborant in classificatione operum, incidunt in contra­
dictiones et solutiones, quae communi sensu Christianorum non capiuntur et
potius ad despectum et abusum praecepti ecclesiastici ducunt.

3. Hodie oritur et crescit tendentia plurium auctorum, in determinan­
dis operibus die festo interdictis non tam attendendi ad naturam operis,
sed potius ad hoc, an talem servitutem hominis inducant, ut impedi­
mentum creet cultui animae, familiae et Dei.
De facto in ipsa natura laboris, etiam corporalis et gravis, nil invenitur inde­
cens coram Deo; sed invenitur maximum impedimentum cultus Dei et animae
in eo, quod homines sicut antiquitus servi coguntur ab aliis vel a propria cupi­
ditate lucri laborem per hebdomadam exercitum etiam die dominico continuare
cum iactura libertatis pro cultu Dei et animae. Ita levia opera manualia, qùaectinquc sint, quamdiu recreationis causa vel otii vitandi fiunt, non creant impe­
dimentum cultus Dei, quia semper adest libertas ab iis cessandi; econtra ser­
vilia fiunt, si aguntur tamquam professio hebdomadaria vel in servitio fabricae.
A fortiori hoc obtinet si instituuntur ita, ut etiam alii implicentur et priventur
libertate colendi Deum et relaxandi animam.

Itaque si in sequentibus retinemus descriptionem operis servilis,
prout hucusque in usu erat, hoc fit solum, quia alia descriptio magis
apta nondum invaluit; sed optandum est ut invaleat. Interim tamen in
exemplis praesertim dubiis rationem habebimus magis alterius mo­
menti, an scilicet opus in modo quo exercetur impedimento sit libertati
ad cultum Dei37).
37) Cf. Ephemcr. theol. Lovan. 1935, p. 299 ss. Nouv. Rev. theol. 1936, p. 32 ss.
Diet. th. Cath. s. v. »Dimanche< c. 1311 ss. Fr. Pettirsch, Das Verbot der opera
servilia in der HI. Schrift und in der altkirchlichen Exegese. ZkTh 69 (1947)
257—327 et 417—444. — Cf. etiam Catechism. Ron. III. 4. 21 et 25.

238

De tertio decalogi praecepto

267. Opera prohibita et permissa.
a. Sunt certo quaedam opera, quae ex ipso apparatu quem requi­
runt, impedimentum creant promptitudinis ad cultum Dei, et sunt ser­
vilia, ut: opera ruralia, arare, fodere, serere, metere etc.; artes mecha­
nicae, ut opera artis caementariae, ferrariae, lignariae, sartoriae, su­
toriae, textoriae, sculptoriae, typographicae etc.; labores operariorum
in fabricis, fodinis, fusoriis etc.
Alii autem leves labores manuales, etsi corporales sint, ut conficere rosaria,
scapularia, flores artificales, decerpere fructus, decorticare poma etc., tunc so­
lum erunt servilia, si v. g. in magna quantitate pro fabrica fiunt vel ita ut multi
simul concurrere debeant, si ergo quasi ex professione exercentur (gewerbsmaBig
oder erwerbsmaBig).
Cultura horti, si fit ab hortulano qui inde suam sustentationem quotidianam
et lucrum quaerit, est opus servile, impediens cultum Dei; si vero operarius per
totam hebdomadam in fabrica vel fodinis occupatus die dominico post missam
in parvo hortulo laborat, ut in sole et aere puro vires restauret, potius cessat a
Jabore et se recreat otio quod cultum Dei et familiae et animae minime impedit.

<

C

Simile quid dicendum est de laboribus manualibus feminarum; difficile videtur,
in natura eorum aliquid invenire, quo unus (acupingere, sticken) dicatur liber,
alius (acu texere, stricken, hàkeln) servilis. Ideo etiam hic videndum erit, an per
accidens, otii vitandi vel recreationis causa suscipiantur, an vero pro labore diurno.

b. Certo liberalia sunt opera litterarum et artium: studio litterarum
vacare, docere (etiam pro mercede), canere, instrumenta musica pul­
sare, delineare (Zeichnen), scribere, transscribere, choreas agere etc.
Machina scribere diebus festis licet, excepta hac ipsa scriptione, quae diurnum
per hebdomadam laborem constituit. Operis enim scribendi natura non mutatur,
sive stylo, sive penna, sive machina ad hoc adaptata peragitur. Sed si esset
mera materialis transscriptio, quae non dirigitur ad animi culturam, immo ubi
saepe nec intelligitur quod scribendum est, opus non differret a collocatione
typorum (saltem per machinam facta), quae a multis censetur opus servile, sal­
tem ubi constituit laborem per hebdomadam exercendum.

c. Quae certo communia sunt, non prohibentur, etsi cum magna de­
fatigatione corporis fiant: iter facere pedibus, equo, curru, navi; item
venari, aucupari, piscari hamo vel arundine vel parvis retibus, non
autem magnis retibus cum magno apparatu et magno labore.
Cum iter agere quocunque modo diebus festis liceat, licita sunt etiam ea omnia
quae ad hunc finem obtinendum necessaria sunt, etsi natura sua (ut remigare)
servilia sint. Ergo nostro tempore licite suscipiuntur labores, qui ad viatores
sive via ferrea sive navi vaporaria transvehendos necessaria sunt.

d. Plura sunt opera, quorum indoles ambigua est: in his diiudicandis attendendum estQtum ad naturam opcris?)tum ad impedimentum,
quod creant cultui Dei, animae, familiae ob lucri cupiditatem.
Delineare i. e. delineationes aedificiorum exarare (Entwürfe, Bauplane ausarbçiten) licitum est, cum sit opus liberale, in quo magis mens exercetur quam
corpus.

De prohibitione operum servilium

239

Sculpere ars liberalis et licita est, solum si agitur de ultima operis perfectione:
alias ex communi hominum aestimatione ad artes mechanicas pertinet.

Penicillo pingere (malen) videtur esse opus liberale, quia magis ordinatur ad
exprimendos conceptus mentis quam ad operandum; ideo diebus festis pingere
licet, exceptis iis actionibus, quae multo labore fiunt ut colores miscere, tabulas
praeparare, dealbare muros et universim ea, quae artificum laborem diurnum
per hebdomadam constituunt.

I

Photographia videtur esse opus medium excepto apparatu, si quis requiritur
et multum laborem exigit.

Typographia certe ars mechanica est; ideo librorum impressio diebus festis
prohibetur, nisi excuset necessitas ut in imprimendis ephemeridibus, quae quo­
tidie apparere debent. Sunt tamen, qui typorum collocationem permittant, nisi
in publica officina a multis fiat, quia transscriptioni, quae non prohibetur, simi­
lis est33).
Molere non licet, cum sit opus servile; si tamen mola agitatur vento vel aqua
ideoque modicus hominum labor requiritur, accedente consuetudine permitti
potest.

1

268. Actiones judiciales. Prohibentur actus judiciales omnes, qui
cum strepitu judiciali fiunt, sive causa est civilis sive criminalis, sive
saecularis sive ecclesiastica; actiones autem, quae sine strepitu fiunt,
non prohibentur.
a. Strepitus judicialis requiri dicitur in exercitio jurisdictionis litigiosae, ubi
scilicet processus iudicialis instituitur, non autem in exercitio jurisdictionis vo­
luntariae, ut est dispensare, absolvere etc.
b. Actus iudiciales prohibiti, in quibus ipse strepitus iudicialis consistit, sunt:
citare partes, examinare testes, exigere iuramentum iudiciale, proferre aut exse­
qui sententiam. Actiones, quae sine strepitu fiunt, hae sunt: advocatum consu­
lere, indicem informare, appellationem interponere etc.

269. Mercatus, nundinae, publicae venditiones.
i

a. Nundinae annuae (Jahrmarkte), in quibus res venduntur, quae
pridie in locum nundinarum afferuntur, ubi exsistit consuetudo, diebus
festis licitae sunt.
Nundinae hebdomadariae (Wochenmarkte) prohibentur; quare si
dies festus in diem nundinarum incidit, hae anticipari aut post diem
festum transferri debent; si tamen magistratus aliud statuit, fideles
propter necessitatem excusantur.
Publicae venditiones sub hasta non sunt licitae; in quibusdam locis
tamen peractis divinis officiis tolerantur ob maiorem concursum emptorum.
Venditiones privatae non solum illarum rerum, quae ad usum quoti­
dianum pertinent, sed etiam aliarum, etsi multum temporis requirant,
38) S. Alphonsus n. 279.

240

De tertio decalogi praecepto

ex consuetudine licitae sunt; venditiones autem in officinis publicis
prohibitae sunt; quare mercatores officinas diebus festis claudere de­
bent, nisi alicubi contraria vigeat consuetudo. In plerisque enim locis
invaluit consuetudo aperiendi ad tempus officinas, tum ut vendantur,
quae ad usum quotidianum requiruntur, tum in gratiam praesertim
illorum emptorum, qui aliis diebus ad officinas accedere nequeunt.
b. Contractus sollemnes venditionis, emptionis, locationis etc., qui
scilicet fiunt cum instrumentis a notariis confectis et cum auctoritate
publica, diebus festis prohibentur, nisi ob contrariam consuetudinem
liciti sint.
Privati contractus venditionis etc., qui sine instrumentis publicis
privata auctoritate fiunt, ex universali consuetudine permittuntur; sic
passim diebus festis conducuntur operarii, emuntur iumenta, venduniur equi, locantur domus etc., immo teste s. Alphonso (n. 286) fert
consuetudo, ut contractus celebrentur etiam per instrumenta ut spon­
salia, venditiones, testamenta etc.
Ex his iam colligitur, quid de actibus notariorum dicendum sit. Scilicet con­
tractus venditionis, locationis etc. diebus festis per se sub nomine mercatus pro­
hibentur; paulatim ex consuetudine factum est, ut eiusmodi contractus sine
instrumentis et sine auctoritate publica notarii licite inirentur; tandem consue­
tudo effecit, ut contractus celebrari possent etiam cum instrumentis a notariis
confectis, modo ne requiratur strepitus judicialis.

Articulus secundus.
De causis a praecepto non laborandi excusantibus.

270. Causa ab hac lege excusans universim gravis esse debet, et
quo diutius labor protrahitur, eo gravior causa requiritur. Causae a
prohibito labore excusantes sunt tres: a. pietas; b. necessitas/propria,
aliena, communis) ; c. consuetudo.
Quamvis exsistente causa sufficienter gravi fideles per se a lege excusati sint,
propter periculum hallucinationis tamen monendi sunt, ut nihilo minus parochum
interrogent, an in his adiunctis laborare liceat, vel potius ut dispensationem pe­
tant. Quod quidem turn potissimum fieri debet, cum de laboribus publicis agitur,
ut hac ratione periculum scandali praecaveatur.

271. Pietas. Ratione pietatis liciti sunt labores, qui necessarii sunt
rad cui tu m divinum hic et nunc exercendum. Itaque
a. Permittuntur opera servilia, quae proxime ad cultum divinum
ordinantur ut pulsare campanas, gestare crucem aut vexillum in pro­
cessionibus etc.

b. Prohibentur autem ea, quae remote tantum ad cultum divinum
concurrunt, ut parietes dealbare, templum aedificare, lapides et ligna

De prohibitione operum servilium

241

vehere ad aedificium templi, ornamenta ecclesiae conficere; attamen
ut paramenta et ornamenta (casulae et alia paramenta, flores, purificatoria, corporalia, tapeta etc.) pro aliqua ecclesia paupere confician­
tur, permitti potest.
c. Actiones mediae inter eas, quae proxime, et eas, quae remote ad
cultum divinum ordinantur, ut verrere templa, coquere hostias, ornare
altaria et ecclesiam, tabulata erigere ad festivitatem necessaria etc. ex
universali.consuetudine nunc vigente pridie diei festi peragendae sunt;
quodsi haec absque iusta ratione in ipsum diem festum differantur,
veniale peccatum committitur, quamvis s. Alphonsus (n. 292) ex con­
suetudine tunc vigente id a peccato etiam veniali excuset, exsistente
vero iusta ratione ipso die festo sine peccato fieri possunt.

272. Necess i ta s. Ratione necessitatis propriae excusantur :
a. Famuli, qui ab hero laborare coguntur nec facile aut brevi alium
herum invenire possunt, nisi in contemptum religionis laborare co­
gantur.
b. Pauperes, qui alias se suosque sustentare non possunt. Matresfamilias, quae vestes proprias vel filiorum reficiunt, si id aliis diebus
facere non possunt. Ancillae, et aliae mulieres per hebdomadam ita
occupatae, ut vestes suas resarcire et lavare non possint. Operarii,
qui proprium hortum colunt, si per totam hebdomadam extra domum
laborare debeant.

c. Agricolae, qui ob praeteritam vel imminentem pluviam foenum vel
segetes vertunt, ligant, vehunt, fructus decerpunt etc.
Nuni excuset ratio vitandi otii. — Solam rationem otii vitandi ex-'
cusare, non potest statui ut regula generalis; aliis enim occupationibus;
iisque licitis otium abigendum est. — Sed opera dubia vel ambigua
(cf. exempla n. 267, a et b posita) permittuntur, praesertim si ex
otio periculum crearetur damni spiritualis seu peccati ex ludis vel con­
versationibus vanis.
Sic operario, qui, nisi aliquo labore occupetur, solet adire cauponas et inebri­
ari, potest permitti aliquis labor domesticus vel in hortulo. Piis mulieribus, quae
de otio dierum festorum conqueruntur, nec tamen in tentationibus ad peccatum
causam excusantem laboris habent, potest consuli, ut ornamenta pro ecclesiis
aut vestes pro pauperibus conficiant30).

275. Ratione necessitatis alienae excusantur:
a. Sartores (sutores), qui conficiunt vestes necessarias ad funera
vel nuptias, quas pridie perficere non poterant; sed ex hac sola ratione,
quod vestes promiserant, non licet ipsis laborare, nisi alias grave dam30) Gènicot 1. n. 337.
16 Noldln, Vol. II. dc praeceptis.

242

De tertio decalogi praecepto

num passuri essent: curare enim debent, quantum sine gravi damno
possunt, ne assumendo laborem, quem ante diem festum perficere non
possunt, in hanc necessitatem se coniciant.
In praxi confessarius severum se exhibeat erga cos, qui consuetudinem diebus
festis laborandi contraxerunt, facilem cum iis, qui interdum id faciunt: hi enim,
non illi iure excusari solent10).

b. Qui opera misericordiae quamvis servilia in subsidium pauperum
exercent ut vestes conficere, ligna advehere etc., quando ratione ne­
cessitatis propriae ipsi pauperes pro se laborare possent.
a. Non solum pro determinato paupere, sed etiam pro pauperibus in genere in
communi necessitate exsistentibus licitum est vestes et alia, quae pauperum usi­
bus deserviunt, conficere; at non licet laborare ad lucrandam pecuniam postea
inter eiusmodi pauperes distribuendam, nisi in gravi vel extrema necessitate
versentur, quia ipsis pauperibus in his adiunctis id liceret.

fi. Ratione necessitatis alienae licita sunt etiam exercitia, quae diebus festis
instituuntur a societatibus exstinguendis incendiis destinatis (Feuerwehr), cum
illa exercitia diebus ferialibus ab hominibus aliis laboribus impeditis fieri non
possint. At vero cavendum est, ne a functionibus ecclesiasticis retrahantur, nec
qui exercitia peragunt, nec qui ad ea spectanda concurrunt.
'/. Licet v. g. in patronatibus puellas docere opera feminea.

c. Fabri, qui instrumenta reparant, quibus agricolae vel opifices se­
quenti die indigent. EV'“-x~-q
d. Qui in necessitate extraordinaria et urgenti ut incendio, inunda­
tione vel alio infortunio viam reparant, pontem reficiunt vel alio modo
succurrunt.

274. Ratione necessitatis (utilitatis) communis excusantur:
a. Pistores, qui panem et placentas conficiunt, tum ratione consue­
tudinis tum ratione necessitatis; aliis autem non licet panem conficere
nec pistoribus alios cibos, quibus eo die nec ipsi nec alii indigent.

b. Laniones, qui animalia occidunt et excoriant, ubi pridie id fieri
non potuerit, ut in magnis civitatibus; non autem in oppidulis, nisi
occurrant plura festa.
c. Qui in publica sollemnitate profana e. g. ob adventum principis,
ob victoriam praeparant et conficiunt ea, quae necessaria sunt ut ar­
cus triumphales, ignes artificiales, vestes, ornatus etc.
Haec quidem per se antea praeparari debent, ne dies festus laboribus servilibus
profanari debeat; attamen si sive culpabiliter sive absque culpa parata non fue­
rant, non est necesse, ut sollemnitas propterea omittatur, sed die festo licite fieri
possunt: sollemnitatem enim omittere reipublicae grave incommodum est, ad
quod subeundum praeceptum ecclesiae non obligat. Qui tamen eiusmodi labores
de industria sine causa sufficienti in diem festum differunt, per se graviter peccant.
40) Ballerini-Palmieri II. n. 765.

De prohibitione operum servilium

243

275. Consuetudo. Quoad mercatus etc. Codex consuetudines ex­
presse admittit41). Alios labores consuetudo centenaria et immemora­
bilis vei saltem consuetudo legitime praescripta licitos reddit. Ergo
Ratione consuetudinis: a. Licet cibos parare, etsi ad lautiora pran­
dia maiore labore indigeant. Ea, quae servilia sunt ut animalia minora
occidere et excoriare, pridie peragi debent, si commodo fieri potest;
quodsi pridie, etsi culpabiliter, factum non sit, die festo sine peccato
fieri potest.
b. Barbitonsores licite barbam radunt et capillos tondent, etiam ra­
tione necessitatis, quia agricola et operarii aliis diebus accedere non
possunt.

c. Licet currus viae ferreae vel navigia vaporaria ducere, non solum
quando iter continuatur, sed etiam quando die festo inchoatur, nec
solum ad itinérantes, sed etiam ad merces vehendas, et perfici possunt
labores in hunc finem necessarii.

d. Ubi consuetudo invaluit, licet olera irrigare et vertere segetes in
area.

«) Cn. 1248.
16’

244

LIBER QUARTUS.
De quarto decalogi praecepto1).
»Honora patrem tuum et matrem tuam.<
Ex. 20, 12.

Hoc praeceptum quatenus affirmativum est, directe praecipit, ut debitus cultus exhibeatur parentibus; indirecte autem praecipit etiam ea,
.ad quae parentes tenentur erga filios suos; et quatenus negativum est,
prohibet, ne iidem parentes irreverentia vel iniuria afficiantur. Nomine
parentum veniunt non solum parentes carnales, qui proprie ita vocan­
tur, sed etiam omnes alii superiores tum spirituales tum saeculares
(i. e. in societate religiosa Ecclesiae ac in societate profana et privata
et publica), qui improprie parentes dicuntur, quia paternae dignitatis
et auctoritatis aliquo modo sunt participes.
Quartum praeceptum, quod relationem ordinat atque determinat erga alios
homines, eosque superiores, qui nobis sunt principium vitae et. gubernationis,
obligationes sociales praescribit, quae homini competunt prout est membrum
duplicis societatis, familiae scilicet et civitatis. Has obligationes adimplens potis­
simum exercet virtutem pietatis, et alias annexas iustitiae.

QUAESTIO PRIMA.
De pietate, observantia, oboedientia.

276. De pietate. 1. Pietas (Ehrfurcht) definitur virtus moralis, qua
parentibus, patriae, Ecclesiae debitus cultus tribuitur.
a. Pietas triplici sensu accipitur: «. pro religione seu cultu divino, quo sensu
in s. scriptura dicitur: Pietas ad omnia utilis est2); β. pro misericordia seu pro
affectu benignitatis, quo sensu Deus dicitur pius et misericors3) ; γ. pro speciali
virtute, qua parentes et patriam colimus tamquam ortus nostri principium.
b. Deus, qui est supremum principium vitae et gubernationis, per creaturas,
tamquam principia secundaria, aliis communicat vitam eosque gubernat. Quem­
admodum ergo Deo tamquam supremo principio vitae et gubernationis debe­
tur cultus, qui exercetur per virtutem religionis, ita parentibus et patriae debeD S. Thomas 11. II. q. 101—105. S. Alphonsiis 1. 2. n. 333—355. Lessius, De
iustitia I. 2 c. 46. Sporer-Bierbaum, Theologia moralis decalog. 1. tract. 3. n.
612—690. Ballerini-Palmieri, Opus theol. mor.3 II. n. 815—847. üenicot-Salsmans,
Theologiae moralis instit.13 I. n. 345—359. Hürth-Abellàn, De praeceptis (Roma
1948) n. 35—85.
2) 1. Tim. 4, 8.
3) Eccli. 2, 13.

De pietate, observantia, oboedientia

245

tur cultus, qui exercetur per virtutem pietatis4). Etiam Ecclesiae deberi pietatem
declarat Leo XIII.: ^Debent praeterea singuli Ecclesiam sic diligere ut communem
matrem eiusque et servare obedienter leges et honori servire et iura salva velle:
conarique, qt ab iis, in quos quisque aliquid auctoritate potest, pari pietate co­
latur atque arnetur.c5)
c. Pietatis obiectum cui sunt parentes, et correspondenter filii, maritus et uxor,
et proximi consanguinei; denique patria ob tutelam quam familiae praestare
debet. Utique etiam alias virtutes erga hos omnes exercere debemus: amorem,
quatenus sunt homines et filii Dei; iustitiam, quatenus ius habent in bona; justi­
tiam legalem, quatenus sumus pars communitatis. Sed amor et iustitia, quae
tuetur bona personalia (vitam, castitatem, famam) continentur in pietate.

2. Pietatis obiectum
materiale -constituunt
*■ ■
- - — -— - - illi _ _actus,
_-- - - - — ■ “quibus
—— —- — - -y — —. - parentes
— - . . , _. _
coluntur, scilicet amor, reverentia et oboedientia;\obiectum formale est
honestas, quae in hoc cultu deprehenditur: naturalis enim ratio intelligit propter specialem relationem superioritatis, qua parentes tamquam
vitae et educationis principium referuntur ad liberos, eis honorem et
cultum deberi.
Pietas erga parentes differt a caritate proximi, quia pietas parentes colit,
praecise quatenus sunt auctores vitae et educationis; et pietas erga patriam
differt a iustitia legali, quia huius motivum est bonum communitatis, cuius aliquis est pars, per legum observantiam potissimum procurandum; illius autem
motivum est bonum, quod patria confert ad originem et educationem nostram
tam corporalem quam spiritualem. Hinc est, quod patriae pietatem etiam is
exhibere debeat, qui paternum solum reliquit; iustitiam legalem autem solum is
exercere tenetur, quia actu est pars communitatis, etsi in ea nec natus nec edu­
catus sit.
Nota. Peccata contra pietatem, a. Peccata contra parentes commissa specifi­
cam malitiam laesae pietatis induunt, si malum, quod eis infertur, immediate
laedit eorum personam vel bonum personale (vitam, incolumitatem, honorem,
famam); ideo peccata odii, luxuriae, vulnerationis, detractionis etc. sunt contra
pietatem; minime vero peccata furti. Simile quid dicendum est de peccatis, quae
a parentibus contra filios committuntur.
6. Peccata contra fratres vel sorores commissa, etsi eorum bona personali lae­
dant, gravem malitiam laesae pietatis non induunt, nisi malum gravissimum ut
vulneris valde gravis, occisionis, castitatis laesae, notabilis diffamationis eis in­
feratur. Coniunctio enim cum fratribus non est tanta, quanta cum parentibus,
ideo malum, quod parentibus irrogatum sufficit ad constituendam aliam speciem
peccati, fratribus irrogatum non sufficit, sed maius requiritur.
c. Erga patriam (praeter officia iustitiae legalis, de quibus n. 311ss.) pietas
debita est, quae laedi potest per defectum (honorem vel famam laedendo) vel
per excessum (nationalisme exaggerato).
d. Erga Ecclesiam pietas laeditur, si fideles ab ea deficiunt aut ultranationalismo bonum (apparens) patriae vel nationis praeferunt bono Ecclesiae, aut
renuunt subsidia Ecclesiae necessaria. Pastores animarum contra pietatem Eccle­
siae debitam peccant negando sacramenta debita, creando scandalum subditis
(e. g. inductione), et quidem parochus durante munere, confessarius in confes­ ft
I i
sione vel cius occasione.
a; .
4) Cf. s. Thomas II. II. q. 101. a. 1.
s) Enc. Immortale Dei (D 1881) Cf. etiam D. 1936 a.

246

De quarto decalogi praecepto

277. De observantia. 1. Observantia (Hochachtung) definitur vir­
tus moralis, qua superioribus et personis in dignitate constitutis debi­
tus cultus exhibetur.
Id, quod haec virtus in personis in dignitate constitutis potissimum respicit,
est gubernatio; nihilominus hac virtute non solos superiores colimus, sed omnes,
qui aliqua excellentia praediti sunt: illos quidem, quia actu nos gubernant, hos
vero, quia propter suam excellentiam idonei sunt, qui nos gubernent·5).

2. Prout diversa est haec dignitas personae, diversa distinguitur ob­
servantia: a. civilis, si dignitas est humana ut in regibus, heris, prae­
ceptoribus; religiosa, si dignitas est cum religione coniuncta ut in Papa,
episcopis, sacerdotibus, b. Religiosa vel est naturalis vel supernaturalis,
prout religio naturalis vel supernaturalis est; ad hanc refertur etiam
cultus, quem deferimus sanctis et duliam vocamus.

3. Eius obiectum materiale est honor et cultus exhibendus superiori­
bus aliisque personis in dignitate constitutis ;\ obiectum formale est
honestas, quae in hoc cultu deprehenditur: ratio enim intelligit hono­
rem et submissionem deberi iis, qui post Deum superiores nostri sunt
et ad debitum finem nos gubernant.
Observantia a pietate ex motivo distinguitur: pietas enim parentibus debetur,
quia sunt auctores vitae nostrae; observantia superioribus debetur, quia nos
gubernant. Quatenus parentes liberos suos sub paterna potestate adhuc consti­
tutos gubernant, eis a liberis debetur observantia; verum haec virtus in liberis
a pietate non distinguitur, quippe quae s-altiore et eminentiore modo etiam id
contineat, quod est observantiae honestasc*7). Similiter pietas erga patriam in
principe colit patriam; observantia vero personam.

278. De oboedientia. 1. Oboedientia definitur virtus moralis, qua
voluntati superioris obtemperamus, i. e. voluntatem nostram voluntati
legitime praecipientis conformamus.
a. Eius obiectum materiale est id, quod vult superior sive voluntate praecepti
sive voluntate consilii aut beneplaciti; obiectum formale est honestas, quae in eo
est, quod homo se conformet voluntati superioris, sive is praecipit sive non,
modo potestatem praecipiendi habeat, cum superioris voluntas sit quaedam
regula subditi.
b. Ratio formalis huius virtutis est potestas regendi, quae potest esse triplex,
pro radice ex qua fluit: 1. praelatio causae super effectum (Deus, parentes);
2. praelatio totius super partes (paterfamilias, gubernator communitatis);
3. spontanea subiectio (praelatus in religione, dominus).
c. Utrum oboedientia proprie dicta exigat strictum praeceptum, i. e. superio­
rem qui praecipit, an sufficiat sola manifestatio voluntatis superioris qui prae­
cipere potest, disputant. Lessius quidem censet (n. 27) oboedientiam exigere
verum praeceptum; YLe/imA'u/i/ autem censet (n. 924) actum verae oboedientiae
praestare eum, qui exsequitur voluntatem superioris etiam non praecipientis.

e) Cf. s. Thomas II. 11. q. 102. a. 1.
7) LehmkuhP2 I. n. 923.

*

De pietate, observantia, oboedientia

247

quia se subicit voluntati eius, qui ius et potestatem praecipiendi habet. Non po­
test ergo certo probari, sine vero praecepto committi peccatum formale inoboe­
dientiae, attamen magis virtuose agit qui sequitur voluntatem superioris etiam
non stricte praeceptivam.

2. Ad satisfaciendum praecepto oboedientiae necesse non est, ut
opus iniunctum ex motivo oboedientiae fiat, sed satis est, ut opus prae­
ceptum ex honesto fine ponatur; quod si fiat ideo, quia praeceptum est,
erit actus specialis virtutis oboedientiae.

3. Speciale peccatum inoboedientiae tum solum committitur, cum
quis non oboedit ex contemptu praecepti vel praecipientis seu cum
quis non oboedit, quia praeceptum est.
a. In omnibus quidem peccatis reperitur materialis seu generalis aliqua inoboe­
dientia, non autem formale seu speciale peccatum inoboedientiae, nisi accedat
contemptus. Omissio operis praecepti est peccatum contra eam virtutem, ad
quam pertinet ipsum opus praeceptum, si superior potestate legislativa (juris­
dictionis) pollet eaque praecipiendo usus est, alias est peccatum contra eam vir­
tutem (religionem, pietatem etc.), ex qua oboedientia debetur.
b. Quando formale peccatum inoboedientiae involvit contemptum legislatoris
seu auctoritatis ipsius, patet hoc peccatum inoboedientiae semper esse grave
peccatum.

248

QUAESTIO SECUNDA.
De obligationibus in societate domestica.

279. Ex dispositione divina homo suapte natura socialis in societate
vitam agere debet, ut finem suum tum immediatum huius tum ultimum
alterius vitae assequi possit. Ex hac naturali hominis socialitate factum
est, ut homo semper et ubique in duplici societate vixerit ac porro
vivat, in societate domestica et civili. Prima societas aliarumque socie­
tatum, civilis et ecclesiasticae, fundamentum et condicio essentialis est
societas domestica, quae ex triplici elemento sociali componitur: ex
societate coniugali, quae in coniunctione viri et uxoris consistit; ex
societate parentati, quae parentes inter et liberos oritur; ex societate
herili, quae inter dominum et famulos exsurgit. Ex hisce tribus socie­
tatibus familia complete constituitur. Ergo triplicis generis obligationes
intra familiam habentur: obligationes coniugum, obligationes paren­
tum et filiorum, obligationes dominorum et famulorum; et propter ana­
logiam hinc quidem parentum et filiorum cum magistris et discipulis,
inde vero dominorum et famulorum cum heris et operariis, hoc loco
etiam de obligationibus magistrorum et discipulorum et de obligationi­
bus herorum et operariorum agendum erit.

Articulus primus.
De obligationibus coniugum8).
Radix obligationum, quae coniugibus incumbunt, est matrimonium,
quo societas domestica constituitur. Obligationes anteim quae ex hac
radice promanant, sunt triplicis generis: aliae nempc^ad personas,
aliae^ad bona, aliac^ad corpus coniugum referuntur. Solum obligatio­
nes primi generis ad hoc praeceptum pertinent, quarum aliae quidem
mutuae, aliae vero alterutrius coniugum propriae sunt.

280. Obligationes mutuae. Cum matrimonium Christianum, in quo
obligationes istae fundantur, sit imago unionis Christi et ecclesiae, cui
Christus se totus communicavit, inter coniuges vigere debet perfectis­
sima unio atque communio tum animorum tum corporum.
1. Tenentur ergo coniuges ad mutuum amorem: Viris praecipitur,
ut uxores suas diligant, uxoribus ut viros suos ament9). Tam intima
esse debet haec unio amoris, ut coniux coniugem in amore effectivo
8) Cf. Discorsi c radiomcssaggi di S. S. Pin XII. (Milano 1931 —1951) /Xgli
sposi.
Cf. Ephes. 5, 25; Col. 3, 18; Tit. 2, 4; 1. Tim. 2, 15.

Dc obligationibus in societate domestica

249

seu in ferendo auxilio vel ipsis parentibus et liberis praeferre debeat; / *
in extrema autem necessitate parentes semper praeferendi sunt.
c.
?
,
...
. .
Ideo contra pietatem peccant comuges, qui se odio prosequuntur, rixis et con-/
viciis se offendunt, calumnias spargunt, zelotypia, duritie, neglectu officiorum ; J
alteri parti vitam valde molestam reddunt.
·.··
feu
/■

2. Tenentur ad mutuum adjutorium sibi ferendum tum quoad corpus
tum quoad animam10). CW da
Coniuges non solum se complent, quatenus sunt principium generationis, sed
etiam in necessitatibus vitae humanae. In opere salutis se promovent, eo quod
se invicem in virtutibus perficiunt, pro se invicem orant, nec non verbo et
exemplo se iuvant, praesertim vero eo quod defectus ex fragilitate humana com­
missos patienter ferunt.

3. Tenentur ad debitum conjugale sibi mutuo reddendum nec non ad
fidem coniugalem servandam11); unde fit, ut omne peccatum sive in­
ternum sive externum cum alia persona vel circa aliam personam contra
castitatem commissum, rationem adulterii habeat.
In usu matrimonii ergo non habetur subiectio mulieris sub potestate viri, sed
uterque paris juris est12).

4. Cum his obligationibus aliter satisfacere non possint, tenentur
coniuges ad communem habitationem, quin etiam ad communem men­
sam et torum13).
a. Haec tamen obligatio non eodem modo afficit maritum et uxorem. Electio
enim domicilii ad maritum pertinet, ad domicilium vero electum uxor maritum
sequi debet, etsi sine iusta causa domicilium mutet. Maritus autem non tenetur Ί'μ. st*.,
sequi uxorem alio migrantem, nisi migratio fiat ex causa necessaria.
bJf*.
-,1
b. Possunt coniuges ex mutuo consensu se invicem separare etiam ad longius
tempus, nisi adsit periculum incontinentiae vel educatio liberorum inde detri­
mentum patiatur; nequit autem sine gravi culpa unus coniugum ad longum tem­
pus altero invito discedere, nisi adsit gravis causa14). Et quamvis vir ad breve
tempus per se etiam inscia et invita uxore abesse possit, attamen attenta rela­
tione amoris inter coniuges non decet, ut vir inscia uxore ne ad diem quidem
absit.

281. Obligationes ct iura mariti. 1. Marito ex legitimo matrimonio
competit potestas maritalis, vi cuius est caput uxoris, quae in guber­
natione rei domesticae et familiae ei vere subicitur; ipse vero uxorem
protegere et tamquam coniugem ac sociam tractare debet.
Etsi in potestate maritali potestas coërcitiva non contineatur, maritus tamen
ius habet exigendi ab uxore non solum reverentiam et oboedientiam, sed etiam
statui et condicioni convenientem laborem.

10)
«)
12)
13)
14)

Gen. 2, 18. Praeclare de hac re Enc. Cast. con. A. A. S. XXII (1930), 548.
1. Cor. 7, 4.
Cn. 1111.
Matth. 19, 5.
Cn. 1128ss.

i JoSTiM-tïtL ζ·

âdf.M,

U>-t—Λ- ~ I
250 '

U* °-K
11

De quarto decalogi praecepto

2. Tenetur uxorem alere, victum, vestitum, habitationem et alia ad
vitam necessaria praestando, ut secundum condicionem suam domi et
foris vivere possit.
Peccat, si uxori pro ratione status de necessariis ad victum et vestitum pro­
videre renuit aut negligit, etsi eam sine dote duxerit; si gubernationem domus
et rem familiarem non curat; eam dure ad instar ancillae tractat; si ab ea exigit,
quae mulieres eiusdem dignitatis et condicionis praestare non solent.

3. Marito competit potestas paterna in liberos, vi cuius non solum
res et actiones, sed etiam personas eorum in bonum familiae ordinare
potest.
Hanc potestatem ultra iustos limites extendebant non solum antiqui populi
pagani, qui contra ius naturae potestatem sibi vindicarunt liberos suos occi­
dendi et vendendi, sed etiam mediae aetatis populi Christiani, qui pro liberis
suis sponsalia et matrimonia contrahebant vel eos monasteriis offerebant.

282. Obligationes et iura uxoris. 1. Quamvis uxor marito sit sub­
jecta, ipsa tamen mariti coniux est, non concubina, mariti socia, non
ancilla, et tamquam mater ius habet educandi prolem, utique dependenter a patre.
Ex modo, quo Deus primos parentes condidit, patet dominatum competere
viro: non enim vir ex muliere est, sed mulier ex viro1*); insuper Deus eandem
quidem naturam dedit mulieri, hanc tamen in adiutorium addidit viro: Faciamus
ei adiutorium simile sibP°) ; Non est creatus vir propter mulierem, sed mulier
propter virum 1T). S. Paulus tum expresse virum caput mulieris appellat18), tum
implicite, eo quod unionem viri et mulieris comparat conjunctioni Christi et
ecclesiae, cuius Christus est caput19). Unde infert: Sicut ecclesia subiecta est
Christo, ita et mulieres viris suis in omnibus20). Quod ex revelatione discimus,
docet etiam rei natura: societas enim domestica, ut quaevis societas, indiget
auctoritate; auctoritas autem domestica ex institutione naturae in viro est.

2. Ius habet accipiendi a marito congruam sustentationem; item ius
et obligationem curandi rem familiarem cum debita tamen dependentia
a marito‘n).
3. Ordinarie sequi tenetur domicilium, quod maritus tamquam ca­
put familiae elegerit.
Nota. Quoad bona temporalia vide n. 378.

ν,υ

*

,

De emancipatione feminarum2'·2).

285. Status quaestionis. 1. Theoriae supra expositae de viro capite
familiae, cui subiecta esse debet mulier, vehementer adversantur omnes, qui feminas aequandas esse contendunt viris, adeo ut iisdem iuri1. Cor. 11, 8.
1. Cor.
10) Gen. 2, 18.
20)
18) ib. v. 3.
Eph. 5,
Coi. 3, 18; 1. Petr. 3, 1. Cn. 1112.
22) Pius XI., Casti con. A. A. S. 22 (1930) 549, 567 ss. vel
Pius XII sermones et epistolae ad feminas cf. A. F Utz et F.
15)

11, 9.
24
Denzinger 2247.
G. Groner, Auf-

De obligationibus in societate domestica

251

bus fruantur eodemque loco habeantur viri ac feminae. Studia, quibus
hanc ut dicunt indignam servitutem feminae tollere conantur, emanci­
patio feminarum vocatur.
2. Quae emancipatio in triplici ordine considerari potest: a. Sunt
qui eo usque procedunt, ut velint mulierem etiam in ordine physiologico esse omnino liberam, utrum velit conceptionem admittere vel
impedire, conceptum foetum retinere vel abigere, b. Alii ordinem oeco­
nomicum prae oculis habent, in quo liberum sit uxori, etiam invito et
inscio marito sua negotia habere, gerere, administrare, etiam neglectis
curis familiae, c. Denique in ordine sociali alii volunt mulieris independentiam a marito in societate domestica, et ut in societate politica_
easdem artes eademque munera exercere possit ac vir. Quae postulata
etiam in vario gradu proponuntur; alii volunt ea in tota amplitudine
in praxim deducere (emancipatio radicalis), alii contenti sunt, si eadem
modo condicionibus temporis conveniente verificentur (emancipatio
moderata).

284. Principia in hac quaestione tenenda haec sunt:
1. Perfecta aequalitas iurium et obligationum virum inter et mulit
erem ex*stit in iis, quae propria sunt personae et dignitatis humanae
i - — -et ,n bonis propriis coniugii. Uterque est persona humana in substanA^^Acr.ji tialibus aeque perfecta, destinata ad eundem finem, filius Dei, mem«abru-m corporis Christi; uterque proinde salutem suam operari, officia
Jtxes-christiana implere potest et debet independenter ab alio; in Christo
enjm non esf rnasCulus neque femina-3) ; uterque habet idem ius ad
5'
amorem, fidem et debitum coniugale.
'

LrÂi 4 ■•1·-“'· - Ideo non datur »duplex moralitas< quoad castitatem, qua peccata viri minus
__ gravia existimantur quam feminae.

2. In ordine autem sociali domestico, i. e. in regenda et admini­
stranda familia perfecta aequalitas haberi non potest, sed viro com­
petit regimen, mulieri prompta nec invita subiectio et obtemperantia,
vir est caput, mulier cor familiae, vir principatum regiminis, mulier
principatum amoris sibi ut proprium vindicare potest et debet.
Hoc iam natura postulat: Persona humana, quamvis substantialiter eadem,
tamen alio diverso modo exprimitur, evolvitur et operatur in viro et femina,
magnae enim et manifestae sunt differentiae inter naturam masculinam et femi­
ninam prout in concreto existit, tum quoad corpus, tum quoad animam, et in
anima tam quoad modum cogitandi et sentiendi quam quoad modum agendi.

bau und Entfaltung des gesellschaftlichen Lebens I. 627 ss. (Freiburg/Schweiz
1954). Rosier, Die Frauenfrage (Freiburg/Br. 1907). Worterbuch der Politik,
VI. Die Frau (Freiburg/Br. 1951). /. Morsdorf, Gestaltwandel des Frauenbildes
und Frauenberufes in der Neuzeit (München 1958).
23) Gal. 3, 28.

252

De quarto decalogi praecepto

Hae proprietates diversae ostendunt virum a natura destinatum esse qui imperet
et regat, feminam econtra quae subiecta sit, adiuvet virum ab eoque gubernetur.
Insuper Apostolus scribit: ^Mulieres viris suis subditae sint sicut Domino, quo­
niam vir caput est mulieris sicut Christus caput est Ecclesiaec24).

Emancipatio ergo socialis, quae hanc structuram familiae evertit,
in detrimentum familiae, immo ipsius mulieris esset, quam privat dig­
nitate naturae suae maxime conveniente.
3. Emancipatio socialis politica moderata, qua mulier admittatur ad
artes et munia, ad quae vel aeque apta vel etiam aptior est viro, et
quae sine dispendio offici matrisfamilias subire potest, conceditur;
exaggerata autem, qua femina etiam applicetur negotiis, ad quae
considerata eius natura minus apta est et quae sine detrimento natu­
ralis destinationis i. e. officii matrisfamilias exercere non valet, admitti
non potest.

4. Simile quid valet de emancipatione oeconomica. Uxor enim non
est aequiparanda personis quae in iure minores dicuntur, quibus ob
maturioris iudicii defectum vel imperitiam liberum iurium exercitium
concedi non solet; immo in defectu viri ipsa eius vices gerere potest
et debet. Sed ubi temporis condiciones oeconomicae et sociales quandam ampliationem iurium postulant, auctoritatis publicae est eandem
concedere, habita ratione diversi indolis naturalis, morum honestatis,
communis boni familiae, et servato semper ordine societatis domesticae.
5. Emancipatio autem physiologica nullo modo admitti potest (quod
probatur alibi, ubi agitur de praecepto 5. et 6.); non esset libertas, sed
flagitium, et mulierem in veterem servitutem et despectum reduceret,
cum esset merum instrumentum libidinis virorum.

Articulus secundus.
De obligationibus filiorum et parentum.
§

Λ

?

De obligationibus filiorum.

285. De obligationibus in genere. 1. Filii tenentur ex pietate parentibus exhïber^amorcm^reverentiam ^oboedientiam. Fundatur haec
obligatio in triplici peculiari relatione, qua filii ad parentes referuntur
ratione originis, quam filii a parentibus trahunt?ratione dignitatis, qua
parentes ipsis excellunt, erratione potestatis, qua iidem filios educare
et dirigere possunt et debent.
Inter patrem et filium tum debitum pietatis tum debitum iustitiae intercedit;
unde fit, ut laesiones iustitiae quandoque duo peccata constituant. Si filius iniuste
laedit patrem in bonis vitae, famae et honoris, duplex peccatum committit, contra
=<) Eph 5, 28.

De obligationibus in societate domestica

253

iustitiam et pietatem, quia pater, ut homo est, ius habet in vitam, famam et ho-i
norem suum etiam relate ad filium et uxorem; et pater, ut pater est, peculiare
ius habet exigendi reverentiam et oboedientiam a filiis suis (n. 277). idem di­
cendum est, si e converso pater laedit filium in iisdem bonis, quia filius retinet
ius suum etiam respectu patris. Sed si filius iniuste laedit patrem in bonis for­
tunae, non peccat contra pietatem sed solum contra iustitiam (n. 276), idque,
minus quam per furtum adversus extraneos commissum: nam coniunctio natu­
ralis inter patrem et filium efficit, ut bona patris sint aliquo modo etiam bona
filii25*).

2. Haec obligatio ex genere suo gravis est, adeo ut graviter peccet,
qui in re notabili, et leviter, qui in re parva amorem, reverentiam et
oboedientiam parentibus debitam laedit; facilius autem grave pecca­
tum est, si erga parentes, quam si erga alios superiores haec officia
laeduntur.

286. De obligatione amoris. _L Amor filiorum erga parentes debet
esse internus, quo eis bene velle, et externus, quo eis benevolentiam
significare, eis benefacere et in necessitate sive corporali sive spiri­
tuali constitutis opem praestare tenentur.
a. Ideo contra pietatem graviter peccant filii, qui deliberate et in materia
notabili indignatione, odio in parentes feruntur, eis malum exoptant, eos aspere
tractant, habitualiter torvis oculis aspiciunt, amaris verbis colloquuntur, male de
eis loquuntur, eos graviter contristant e. g. eo quod ludos frequentant, studium
vel artem negligunt, sero domum se recipiunt etc.
b. Item graviter peccant, qui parentibus in gravi necessitate corporali vel spi­
rituali non subveniunt, ut qui egentibus alimenta non suppeditant, non curant,
ut in periculo mortis sacramenta suscipere possint, ut defunctis exsequiae eorum
condicioni et loci consuetudini convenientes habeantur, eorum testamenta non
exsequuntur, eorum debita sive sacra sive non sacra iuxta vires hereditatis non
solvunt.

2. Cum obligatio a natura imposita praecedat omnem obligationem
propria voluntate adscitam vel actionem, quae meri consilii est ut sta­
tus religiosus, non licet filio, parentibus in extrema vel gravi necessi­
tate constitutis, religionem ingredi20), etiamsi voto ingressum promi­
sisset, modo in saeculo manens parentibus succurrere possit. Et si in­
vitis parentibus intrasset, sub gravi egredi tenetur, si parentum neces­
sitas sit extrema, modo extra religionem efficacius eis succurrere possit.
Quodsi parentum necessitas solum gravis est et tempore ingressus iam
exstitit, pariter licentiam egrediendi petere tenetur; at si necessitas
gravis tempore ingressus nondum exstitit, non tenetur quidem egredi,
sed licentiam iuste petere et obtinere potest.
a. Ratio discriminis est, quia in primo casu tempore professionis filius iure
naturae tenebatur succurrere parentibus; iam vero haec obligatio veluti anterior
et naturalis praeferenda est obligationi voti, quae posterior et voluntarie assumpta

25) Ballerini-Palmieri 111. n. 4.
2e) Cn. 542, 2.

254

Dc quarto decalogi praecepto

est. In secundo casu vero obligatio post mutationem status supervenit; super­
venienti autem obligationi non tenetur satisfacere, nisi in quantum salvo statu
fieri potest2728
).
>·'

b. Frater fratri vel sorori in extrema et gravi necessitate subvenire tenetur
ex pietate; haec tamen obligatio non est tanta atque ea, quae inter parentes et
liberos exsistit. Ideo qui in religione professus est, non tenetur egredi, ut suc­
currat fratri vel sorori in extrema vel gravi necessitate exsistenti.

Num filius teneatur de suis bonis solvere debita patris, qui filio nih i l
reliquit. — Filius, cui pater bona reliquit, tenetur patris debita solvere,
cumprimuni commode potest, tum ex obligatione amoris, ne defuncti
fama patiatur, tum ex iure successionis, quia succedens in bona, succe­
dit etiam in onera. Quodsi pater filio nihil reliquit, non tenetur, quia
obligatio solvendi debita in hoc casu est personalis.
Neque filius tenetur reddere pecuniam, quam pater mutuo acceperat, ne qui­
dem si eam accepisset ad solvendas expensas pro educatione filii, quia filius a
natura ius habet accipiendi educationem, et proinde eius expensae a patre, non
a filio exigendae sunt (cf. n. 562, 4).

ή

ΛΓλ

287. De obligatione oboedientiae. 1. Filii tenentur per se sub gravi
oboedire parentibus in omnibus, quae honesta et licita sunt et ad
eorum curam pertinent, quamdiu sub eorum potestate versantur, modo
expresse et serio praecipiant: Filii oboedite parentibus per omnia (quae
ad eorum curam pertinent): hoc enim placitum est in Donftno™). Et
sane, parentes tenentur filios instruere et educare; ergo vicissim filii
parentes audire tenentur.
a. Obligatio oboedientiae tamdiu durat, quamdiu filii sub paterna
sunt; cessat vero, quando e potestate paterna emancipantur
aut maiores fiunt; econtra obligatio amoris et reverentiae nunquam
cessat.

a. Maior seu maiorcnnis filiusfamilias constituitur tempore a lege civili determinato. Leges modernae fere omnes sicut C. i. c. filios utriusque sexus maiores
k· declarant anno aetatis 21. completo29). Si filius maior in domo paterna manet,
'
non cessat obligatio oboedientiae erga caput familiae in iis, quae ad ordinem
domesticum necessaria sunt.
β. Emancipatus dicitur filius, qui ex paterna potestate dimissus est. Emanci­
pationem lex civilis regit, ita ut secundum alia iura filius eo ipso emancipetur,
quod legitimam aetatem adeptus sit, secundum alia vero solum ipso volente
emancipatur, hinc inde etiam ante 21. annum.

b. Obligationem hanc per se gravem esse s. scriptura passim indi­
cat30); ut tamen grave peccatum inoboedientiae committatur, requiri­
27) Lessius, De iustitia 1. 2. c. 41. n 34.
28) Coi. 3, 20.
C. Germ. § 2. C. Austr. N. 6. Febr. 1919. Similiter in Anglia, Belgio, Gallia,
USA (exceptis 11 statibus). In Helvetia (Art. 14.) maior est filius 20 annorum, in
Hispania iure communi 23 annorum. Cn. 88, 1.
30) Eccli. 3, 9ss.: De··*
16; Rom. 1, 30; 2. Tim. 3, 2.

De obligationibus in societate domestica

255

tur, ut parentes serio praecipiant, non solum monendo, hortando, diri­
gendo suam voluntatem ostendant, et ut praecipiant /n re gravi ad
eorum curam pertinenti.
a. Quaenam materia censenda sit gravis, prudenti iudicio est definiendum,
ratione habita finis, quem parentur.i potestas habet, qui est bonum ipsius filii
et bonum familiae. Unde generatim ea gravis erit, qua omissa grave detrimen--/*
tum patientur parentes^aomesticus
^bonum temporale vel spirituale ipsius
filii, ut vitare prava consortia, ludos aleatorios, domus suspectas etc.31).
β. In praxi inoboedientia filiorum, etiam in re gravi, non raro a peccato mor­
tali excusabitur tum ob defectum rigorosi praecepti ex parte parentum, tum ob
defectum advertentiae ad gravitatem malitiae ex parte filiorum.

7. Ubi agitur de praecepto, quod ad plures actus successivos refertur e. g. ne
ad cauponam accedant, ne tardius domum redeant etc., grave peccatum (ex­
cluso contemptu) non committitur, nisi praeceptum saepius violetur31*).

c. Obiectuni, circa quod parentes iuste praecipere possunt, compre­
hendit ea omnia, quae ad eorum curam pertinent; haec autem ad tria
se porrigit:\«. ad animae salutem,\β. ad bonos mores,\γ. ad guberna­
tionem familiae tam in temporalibus quam in spiritualibus.
Hinc graviter contra oboedientiam parentibus debitam peccare possunt filii: 14
a. si, contra expressum praeceptum parentum missae diebus festis non assistunt, per notabile tempus sacramenta non suscipiunt, concioni vel catecheticae
instructioni non assistunt; β. si cauponam vel theatra frequentant, perniciosis
ludis se dedunt, nocte exeunt, periculosas conversationes non vitant; Y. si stu­
diis vacare vel artem addiscere negligunt, si opus magni momenti ipsis iniunctum non exsequuntur.
Non licet filio minorenni invitis parentibus proprio nomine laborem suscipere
sibique necessaria vitae procurare: quamdiu enim filius emancipatus non est,
haec res ad educationem et gubernationem domesticam et proinde ad curam
parentum pertinet. — Pariter non licet invitis parentibus famulatui se addicere,
praesertim in loco, qui ab animae periculis immunis non esset.

288. 2. In aliis autem, praesertim in eligendo vitae statu, sive matri=
moniali sive clericali vel religioso, filii, etiam minorennes, iure naturae!
liberi sunt33). Tenentur quidem ordinarie sub gravi parentes tum de
ineundo matrimonio tum de eligenda certa persona consulere; at eorum
consilium sequi per se non tenentur34). Hinc consilium iustum et pru­
dens repudiare veniale non excedit, nisi agatur de fine magni momenti
obtinendo e. g. de odiis exstinguendis, de necessitate parentum sub­
levanda.
De vocatione autem clericali aut religiosa tum praestabit consilium
parentum non petere, cum eis necessaria harum rerum cognitio deesse
31 ) Génicot 1. n. 348.
3'-) Cf. Ballerini-Palmieri 11. n. 821. Elbcl-Bierbaum 1. pr. 3. n. 555.
33) Cf. Pius XI. Enc. Casti connubii (D 2276) et Pius XII., Nuntius radioph.
24 dec. 1942 (D 2286).
3<) Cf. cn. 1034.

256

De quarto decalogi praecepto

videatur; sed facta demum electione eorum consensum petere sufficit,
quem si negent, magis oboediendum est Deo vocanti quam parentibus
obsistentibus. Immo si praevideatur parentes iniuste rem impedituros
esse, filii insciis parentibus statum amplecti possunt.
Ideo graviter peccant parentes, si filios religionem ingredi35) vel sine iusta
ratione matrimonium inire compellunt; et pari modo graviter peccant, si filios
sine iusta causa ab ingressu in religionem vel a contrahendo matrimonio impe­
diunt; nam gravis iniuria est aliquem privare libertate, quam auctor naturae
unicuique dedit circa vitae statum. Gravitas peccati crescit, si parentes filium a
contrahendo matrimonio vel omnino vel ad tempus impediunt, eo quod matri­
monium' etiam in remedium concupiscentiae institutum est: nam hac agendi
ratione parentes possunt esse occasio multorum peccatorum, quae a filiis com­
mittuntur. Si tamen parentes in gravi necessitate sint, iure exigunt, ut a filiis
iuventur, quamdiu necessitas durat.

289. De obligatione reverentiae. Reverentia, quam filii parentibus
debent, exigit, ut interius eorum dignitatem agnoscant et exterius ver­
bis, signis et factis eam profiteantur.
a. .Hinc filii graviter contra reverentiam parentibus debitam peccare possunt
verbis, si eos nominibus contumeliosis appellant vel serio eis maledicunt ^signis,
si eos despiciunt, irrident, de iis ita erubescunt, ut simulent, se eos non cogno-·^*scere®factis, si eos percutiunt, etsi leviter tantum vel si solum manum extollunt
in signum eos percutiendi, si eos in iudicio accusant, etsi de vero crimine, ex­
cepta causa boni publici. Filii percutiendo parentes non solum contra pietatem,
sed etiam contra iustitiam peccant; et licet facta leviter tantum adversentur
iustitiae, graviter tamen laedunt reverentiam.
b. Notat s. Alphonsus (n. 334) a mortali excusari filium, qui ob iustam causam
et sine interno contemptu fingit, se parentes suos non cognoscere .vel si eos
apud se habere renuit, e. g. quia sunt infames, crimine notati vel quia ipse grave
damnum inde passurus esset, dummodo necessaria eis suppeditet, quia in tali
casu ipsi parentes non censentur graviter aut rationabiliter inviti. Et pari modo
saltem a gravi peccato excusantur filii, qui parentes usu rationis carentes ob
senium, ebrietatem etc. sine contemptu vel malitia verbis aut factis cohibent.
c. Filii, qui contra reverentiam parentibus debitam peccarunt, proprie et stricte
laesum honorem per veniat petitionem restituere debent; si tamen id factum non
sit ante confessionem, suaderi quidem potest et debet, ut postea fiat, at nunquam
stricte vel pro poenitentia iniungendum est, ne filii, qui aegre id faciunt, expo­
nantur periculo iterum peccandi; merito enim praesumi potest parentes filiis
remittere hanc obligationem, praecise ne iterum peccent.

§ 2. De. obligationibus parentum.

290. De obligationibus in genere. Parentes et in eorum defectu
ascendentes ex pietate tenentur exhibere filiis amorem, educationem
corporalem et educationem spiritualem. Et obligatio amoris quidem
nunquam cessat, obligatio autem educationis cessante fine ipsa cessat.
35) Excommunicatione nemini reserata plectuntur, qui cogunt sive virum ad
statum clericalem amplectendum, sive virum aut mulierem ad religionem ingre­
diendam. Cf. cn. 2352.

<

De obligationibus in societate domestica

257

a. ius educandi prolem primo loco ad parentes spectat; quare in ipsam natu­
ram offendunt, qui ius educandi auctoritati civili vindicant38).
b. Obligatio educationis ex iure naturae oritur et ex genere suo gravis est.
c. In defectu parentum ascendentes, scilicet avus et avia, liberos educare
tenentur, et quidem avus paternus, quia succedit patri, ante maternum. Nunc
vero defectum parentum lex civilis supplere solet constituendo tutorem vel cura­
torem. Haec obligatio etiam ad filios illegitimos et spurios extenditur (n. 297)

291. Obligatio amoris. Obligatio amoris tria complectitur: debent
fi 1 i i s* bene velle,\benefacere e t\malum sive corporale sive spirituale ab
eis'avertere.
a. Peccant ergo parentes contra pietatem et pro ratione materiae etiam gra­
viter, si odio prosequuntur filios, eis serio mala imprecantur, uni ex filiis sine
iusta causa prae aliis favent, alios (e. g. prioris matrimonii) aliis postponunt,
mala eis inferunt vel ab eis non avertunt, cum possint.
b. Si eorum occultos defectus extraneis manifestant, si eos nimis dure trac­
tant, ut eis e. g. per mutiiationem grave malum inferant, non solum contra pie­
tatem, sed etiam contra iustitiam delinquunt.

292. Obligatio educationis coq ralis37). Educatio corporalis pariter
tria requiret: ut filiis procurent vitam, alimentum et statum.
Cum finis primarius matrimonii, qui est procreatio prolis, obtineri nequeat,
nisi ad generationem accedat conservatio et conveniens educatio prolis susceptae,
nupturientes cum obligatione praestandi debitum coniugale contrahunt etiam
obligationem conservandi et educandi prolem suscipiendam.

a. Tenentur ergo parentes ab ipso prolis conceptu usque ad tempus,
quo haec sibi sufficienter providere potest, ei subministrare, quae ad
vitam et sanitatem conservandam necessaria sunt, et pariter omnia
avertere, quae vitae vel sanitati nocent. Itaque cura matris circa vitam
prolis iam statim a conceptione incipit; cavere ergo debet tum pericu­
lum abortus tum qualecunque foetus detrimentum.
Mater curare debet, ut proles mente et corpore sana nascatur. Ideo abstineat
a cibo et potu (alcoolico), qui corpori nocet et irritat nervos; cavere debet, quan­
tum fieri potest, vehementiores excitationes et motus cordis, illicita desideria,
praesertim vero ea omnia, quae castitatem laedunt (lectiones pravas, spectacula
.obscoena). Cum enim quivis animae motus, quaevis passio, universim omnes
internae cogitationes et appetitiones in foetum influxum exerceant, tota vita in­
terna sit pacata, casta, religiosa et pia, ut proles potius ad virtutem et bonos
mores quam ad vitia dispositiones hereditarias nanciscatur38).

b. Tenentur parentes filiis subministrare alimentum i. e. cibum, vesti­
tum, habitationem et educationem usque ad illud tempus, quo ipsi pro
ratione status sui sibi necessaria providere possunt, immo etiam toto
3«) Cf. Th. Meyer, Institutiones iuris natur. II. n. 108 ss.
π) Cn. 1113. Enc. Divini illius magistri. A. A. S. XXII, 49 ss. vel D (2202—
2224).
38) Cf. Ernst, Elternpflicht, Kapitel 2. (Kevelaer).
17 Noldln, Vol. Π. de praecepti».

258

De quarto decalogi praecepto

tempore vitae, si in extrema vel gravi necessitate reperiantur. Neque
ab officio alendi filios excusantur ob eorum perversitatem.
a. Pater ab obligatione alendi filium (alimento ad vitam necessario) non est
immunis, si hic partem sibi prius datam dissipavit. Pari modo si filius debita ad
victum sibi comparandum contraxit, pater ea solvere tenetur, quia filium alere
tenetur; debita vero ex alio titulo contracta solvere non tenetur.
β. Ergo graviter peccant parentes, qui sine iusta causa prolem exponunt (in
hospitali vel in limine domus parochialis etc.), non solum quia officio suo de­
sunt, sed etiam quia proli nocent, quippe quam inducunt in suspicionem originis
spuriae. Et si prolem exponunt in loco deserto, ut ideo periculum vitae ipsa
subeat, non solum contra pietatem, sed etiam contra iustitiam peccant. Si tamen
exponendi prolem iustam causam haberent, qualis esset periculum amittendi
vitam vel famam, impossibilitas alendi prolem, a peccato saltem gravi eos ex­
cusaret.

c. Parentes tenentur filiis procurare statum suae condicioni conveni­
entem, ut postea secundum statum suum honeste vivere possint. Ideo
a. curare debent, ut vel artem vel litteras addiscant; β. aliquam saltem
mediocrem diligentiam adhibere debent, ut filiis hereditatem statui
convenientem relinquant30). Quare graviter peccare possunt parentes,
non solum si bona sua dilapident, ita ut filios egenos relinquant, sed
etiam si nullam curam adhibeant acquirendi bona, ex quibus filii se­
cundum statum suum alantur et hereditatem accipiant.
Tenentur quidem parentes liberis, qui honestum statum amplectuntur, con­
venientem dotem praebere; si tamen eorum matrimonio iuste dissentiant, solum
alimenta necessaria, si eis indigeant, praebere tenentur.

293. Num matres teneantur filios proprio lacte nutrire.
i

Mater tenetur, si potest, filios proprio lacte nutrire, et haec obligatio
ex genere suO/fflflvjg dicenda erit. Ratio est, quia sub gravi tenetur ex
lege naturali proli conveniens nutrimentum praestare et pericula gra­
via avertere. Atqui convenientissimum, immo unice ad hunc finem a
natura praeparatum nutrimentum est lac propriae matris, et ex altera
parte alii modi nutriendi parvulis plus minusve damnum parant.

a. Excusat tamen non solum impossibilitas physica, sed etiam moralis, debi­
litas v. g. matris, paupertas, si impediretur a victu quaerendo, vel periculum
notabilis damni; non autem excusant (objective) praeiudicia vana vel commoditas vel quod mater resignare debeat voluptatibus.
b. A gravi peccato excusat etiam parvitas materiae quoad tempus vel quoad
periculum imminens infanti.
L. τι

c. In casu impossibilitatis physicae vel moralis per se gravis obligatio est alio
modo apto nutriendi prolem.

Inter diversos modos magis conveniens est, proinde primo loco eligendus, si
fieri potest, ut adhibeatur nutrix sana et bene morigerata, quae fere eodem tem-

3») Cf. 2. Cor. 12, 14.

•-I

259

Dc obligationibus in societate domestica

pore peperit ac mater; nam tali modo infans nutrimentum saltem proxime acce­
dens ad lac propriae matris accipit. Inde est, quod veteres moralistae, qui fere
unice hunc modum prae oculis habebant, mitius judicarent de obligatione pro­
priae matris, et praeter impossibilitatem vel difficultatem etiam consuetudinem
nobilium tanquam causam excusantem admitterent. Periculum quidem pro sani­
tate corporali prolis tali modo minuitur; sed pensanda sunt etiam alia pericula:
infans a matre alienatur, nutrices proprios parvulos negligunt vel etiam forni­
cantur ut hoc munere fungi possint.
Sed alius modo ex saec. XVIII. invalescens, nutriendi scii, parvulos lacte pe­
corum quamvis aliquo modo praeparato, valde periculosus est pro salute corpo­
rali prolis; inde solum in casu necessitatis, si neque propria mater nutrire potest,
neque apta nutrix substitui, adhiberi sine ullo peccato potest, neque hic excu­
satio vana (periculum amittendae pulchritudinis vel consuetudo vel quod co­
gantur se retrahere a recreationibus consuetis) admitti debet. In casu ergo par­
ticulari consideretur possibilitas physica et moralis ex parte matris, medium
substituendum, et tempus partus; et omni cura inculcetur matribus hoc officium
saltem primis mensibus praestandum. Hodie etiam medici nos iuvant in promo­
venda nutritione naturaliter ordinata40).

•

294. Obligatio educationis spiritualis41). Educatio spiritualis potis­
simum est institutio et recta gubernatio in iis, quae ad salutem con­
sequendam necessaria
sunt,
ideoque quatuor comprehendit: instrueI I ■ ■ "■
1■
tionem, exemplum, correptionem et vigilantiam.
■

■

■■■■■■

' ***

II

. Haul <*

»

a. Parentes a. filios instruere debent vel per se vel per alios in omni­
bus, quae ad salutem sive necessitate medii sive praecepti necessaria
sunt, et in exercitiis vitae Christianae, quae omnibus fidelibus commu­
nia sunt. β. Curare debent, ut bonis moribus imbuantur, praecepta Dei
et ecclesiae observent, sacramenta frequentent et a peccatis abstineant.
Consideratis adiunctis socialibus et oeconomicis, quae nunc temporis fere ubi­
que occurrunt, tenentur parentes liberos ad scholam mittere, non solum ut in
religione Christiana, sed etiam ut in litteris apte instituantur. Etsi institutio elementaris non dicitur absolute necessaria ad vitae subsidia sibi comparanda,
attamen multis difficultatibus atque incommodis ii premuntur, qui institutione
carent, qua ceteri fruurtfur; ab eiusmodi autem incommodis parentes liberos
suos praeservare tenentur, cum facile possint. Accedit quod ii, quorum mens
convenienter evoluta atque exculta est, multo facilius propulsare possint peri­
cula, quae hodie religioni et moribus ubique imminent.

b. Filiis bonum exemplum praebere debent; quare graviter contra
pietatem peccant, si eis in re gravi sint occasio peccandi e. g. coram
eis blasphemando, turpia contra bona mores, impia contra fidem lo­
quendo.
40) Capctlmann-Bergmann, Pastoralmedizin18 p. 94 ss. Muckermann, Der
biologische Wert der miitterl. Stillpflicht (Freiburg). Grosam, Die Stillpflicht der
Mutter (Düsseldorf 1924).
41 ) De educationis fine, obiecto, mediis institutiones paedagogicae ex professo
agunt Cn. 1335, 1372 § 2.
17’

260

De quarto decalogi praecepto

c. Vitia filiorum serio quidem, sed prudenter et discrete emendare
tenentur. Hanc obligationem s. scriptura saepius inculcat42), adeo ut
graviter peccare possint parentes, si defectus et peccata filiorum cor­
rigere notabiliter negligant.
Peccant parentes, quandoque etiam graviter, si filios sine legitima causa ex
solo odio verberant, item si iustos limites excedunt gravius punientes quam
filii meruerunt.

d. Vigilantia, qua parentes filios custodire tenentur, postulat, ut om­
nia removeant, quae filiis damno esse possint; ne ergo permittant, ut
cum pravis sociis conversentur, pravos libros legant, pravas officinas
vel scholas vel theatra frequentent, nisi necessitas eos cogat.
Parentes invigilare etiam debent, ne filii aliis noceant, et iis quidem, qui usum
rationis nondum habent, continuo et ex iustitia; iis vero, qui sufficientem dis­
cretionem habent, invigilare debent ex pietate et eatenus, quatenus eos ab inferen­
dis malis prohibent, quantum moraliter possunt.

De filiis mittendis ad scholas acatholicas43).
295. Declarationes. 1. Scholae acatholicae diversi generis sunt:
a. positive acatholicae,* in quibus aperte docetur haeresis vel impietas;
b. neutrales, quae in institutione atque educatione a positiva religione
omnino praescindunt. Hae etiam scholae mixtae vocantur, quia disci­
pulos ad quamcumque sectam pertinentes admittunt; c. Scholae neu­
trales, quae dicuntur, tamen aliae sunt positive noxiae, in quibus fidei
vel moribus proximum periculum adducitur,-\aliae sunt negative noxiae,
in quibu snihi1 contra fidem vel bonos mores reperitur44).
2. Scholae acatholicae, a quibus doctrina verae religionis excluditur,
ex se tum quoad fidem tum quoad mores periculis plenae sunt et rei
catholicae perquam adversae.
.

Pericula ex triplici potissimum causa dimanant: ex magistris, ex libris et ex
condiscipulis*^<?
t

Nec scholae neutrales, quae dicuntur negative noxiae, periculo ca­
rent: eo ipso enim, quod discipuli nec in fide instruantur nec ad Chri­
stiane vivendum educentur, indifferentismus fovetur et via paratur
athéisme. Insuper vix fieri potest, ut institutio a religione omnino prae­
scindat; quod autem in eiusmodi scholis de religione dicitur, id reli­
gioni catholicae adversum esse solet.
3. Quod hic de scholis acatholicis dicitur, non solum de scholis elementaribus et mediis sed etiam de superioribus valet: in omnibus enim,
etiam supremis, quae vere catholicae non sint, discipulis gravia in fide
et moribus imminent pericula.
<*) Prov. 13, 24 ; 23, 13.
43) Instructio s. Officii 24. nov. 1875 ad episcopos Americae septentrion. Cf.
1. Aeternys.-Damen, Theol. mor. n. 329; II. n. 511. Gènicot 1. n. 511.
«<) Cf. D. 2219.

De obligationibus in societate domestica

261

296. Asserta. 1. >Pueri catholici scholas acatholicas, neutras, mix- Ar .
tas, quae nempe etiam acatholicis patent, ne frequentent*48); cum enim '£^4scholae acatholicae periculis quoad fidem et mores nunquam prorsus
careant, easdem frequentare per se semper illicitum est. Et si perver­
sionis periculum proximum est nec removeri potest, ne ad gravissimum
quidem damnum vitandum licet parentibus filios ad eas mittere.
Eiusmodi scholae sunt, in quibus ea docentur aut aguntur, quae sine gravi
detrimento spirituali nec audiri nec peragi possunt, ut si aperte pravae doctrinae
proponantur, si discipuli cogantur preces haereticas recitare, falsis ritibus in­
téresse, si condiscipuli tam pravi sint, ut vix ullus a contagio praeservari possit. r

2. »Solius loci Ordinarii est decernere, in quibus rerum adjunctis et 2.^
quibus adhibitis cautelis, ut periculum perversionis vitetur, tolerari
possit, ut illae scholae frequententur*46). Etsi per se semper illicitum
est filios ad scholas acatholicas mittere, ex iusta tamen causa licet eos
7
ad illas mittere, in quibus proximum perversionis periculum fieri potest, p
remotum. Ratio primi est; quia parentes obligationi suae non satisfaciunt, si filiis procurent educationem, quae solum verae religioni aperte
non adversetur, nisi etiam sit vere Christiana et catholica. Ratio secundi
est, quia ex iusta causa licet se exponere remoto perversionis periculo
a. Causa sufficiens, ob quam schola acatholica adiri possit, adest, ^ ^7 ^
si nulla habetur schola catholica vel si ea, quae praesto est, condicioni -^cfiliorum non sufficiat, parentes autem opibus careant, quibus filios in
Ί.
aliam regionem ad scholam catholicam mittere possint. Ceterum causa
7
excusans eo maior esse debet, quo maius est perversionis periculum.
ludicium autem tum de qualitate scholae tum de sufficientia causae ad
ordinarium pertinet.
b. Media, quibus periculum proximum removeri debeat, haec sunt:
a. filios extra scholam rite instituere et educare in iis, quae ad Chri­
stiane credendum et vivendum necessaria sunt; β. eos apte docere et
confirmare in iis, quae in eiusmodi scholis potissimum impugnari so­
lent; y. diligenter invigilare, ne filii vel ex pravis libris vel ex malis
sociis in fide et moribus damnum patiantur.
c. Ipsa s. Sedes declaravit iam tolerari posse, quod antea prohibi­
tum fuerat, ut iuvenes catholici universitates Oxoniensem et Cantabrigensem, deficiente in Anglia catholica universitate, adirent et simul
determinavit, quae cautiones adhibendae essent ad removenda pericula
inde oritura47).
Nota. Ex his iam sequentia pro praxi inferuntur: a. Parentes absolvi non posse:
a. si ideo filios ad scholas acatholicas mittunt, quia earum principia approbant
·»&) Cn. 1374.
<e) Cn. 1374.
47) S. Officium 26. mart. 1895. S. C. de prop, fide 17. apr. 1895 ad archiep.
Westmonast.

262

De quarto decalogi praecepto

easque scholis catholicis praeferunt; β. si filios scholis positive acatholicis in­
stituendos committunt; y. si filios scholae acatholicae tradunt, nec periculum
perversionis removendum curant.

b. Parentibus, qui filios sine sufficienti causa ad scholam acatholicam mittunt,
pericula autem perversionis bona filiorum educatione removenda curant, abso­
lutio negari nequit, nisi ratione scandali aut cooperationis ad pravas scholas
promovendas graviter peccent, quia eos non exponunt proximo perversionis peri­
culo, remotum autem sub gravi cavere non tenentur.
c. Ut sacerdotes in scholis mixtis tradant doctrinam Christianam et catholici
viri in iisdem scholis alias disciplinas doceant, s. sedes non solum permittit, sed
plurimum commendat; simul tamen praecipit monendum esse populum id fieri,
ut mala, quae ex eiusmodi scholis dimanant, quantum fieri potest, avertantur,
neque ideo excusari parentes, quominus liberos suos mittant ad scholas mere
catholicas, in quibus fides eorum ac mores nullo modo periclitentur13).

§ 3. De filiis illegitimis.

297. Quinam sint legitimi et illegitimi. Cum de paternitate probatio
stricta haberi non possit, legitimitas filii tum iure canonico, tum civili
per praesumptiones statuitur.
1. Ex lege canonica slegitimi sunt concepti aut nati ex matrimonio
valido vel putativo, nisi parentibus ob sollemnem professionem religio­
sam vel susceptum ordinem sacrum prohibitus tempore conceptionis
fuerit usus matrimonii antea contracti«4tt).
a. Ergo sufficit, ut natus fuerit durante matrimonio, quamvis antea conceptus;
et id valet etiam quoad matrimonium putativum, i. e. saltem ab una parte bona
fide contractum, quamvis invalidum. Immo, etiamsi forte ab alio viro conceptus
sit, praesumitur filius legitimi mariti, nisi evidentibus argumentis contrarium pro­
betur; tempus aptum pro praesumptione conceptionis in legitimo matrimonio est
saltem sex menses a die celebrati matrimonii vel intra decem menses a die disso­
lutae vitae coniugalis48
*50).
b. Inter leges civiles sunt qui simili modo legitimos habent filios qui saltem
nati sunt in matrimonio51); sed vir potest impugnare hanc praesumptionem.
Alii codices civiles vero non agnoscunt legitimos nisi conceptos durante matri­
monio; hoc praesumitur intra 180 ab initi et 300 a dissoluti matrimonii die52).

^£^2»

2. His accensentur filii legitimati; ex lege canonica legitiinatur proles
a) per dispensationem ad mentem cn. 1051, etsi matrimonium ex quacumque causa non sequatur^) »per subsequens matrimonium paren­
tum sive verum sive putativum, sive noviter contractum sive convalidatum etiam non consummatum, dummodo parentes habiles exstiterint
48) S. Officium 26. mart. 1866 ad episcopos Helvetiae.
4») Cn. 1114.
w) Cn. 1115.
51 ) C. A. § 138 (intra diem 180 post initum et 300 post dissolutum matrimo­
nium); C. G. § 1591 ss.
6‘D C. Ital. 60; 159 C. Gall. 321. Helv. ZGB 252; 254.

De obligationibus in societate domestica

263

ad matrimonium inter se contrahendum tempore conceptionis vel prae­
gnationis vel nativitatis*:53). Exceptis altioribus dignitatibus (cardinalatus, episcopatus, abbatis vel praelati nullius)54) legitimati aequiparantur legitimis.
Etiam codices civiles agnoscunt legitimationem per subsequens matrimo­
nium*6566
), per actum potestatis publicae56) vel per sublationem impedimenti vel
68
67
inculpabilem ignorantiam eiusdem57); immo C. A. et G. admittunt aliquem mo­
dum qui non proprie legitimatio dici potest: etsi enim proles sit ab alio viro,
maritus matris per declarationem (quin per mendacium se patrem fingat) proli
nomen suum dare potest58).

Ceteri omnes sunt illegitimi, nisi peculiare decretum S. Sedis legitimentur.

3. Obligationes, a. Ex iure naturae ambo parentes aequali modo ad
alendam et educandam prolem illegitimam tenentur sicut ambo con­
currerunt ad vitam dandam59). Vice versa etiam filii illegitimi parenti­
bus amorem, reverentiam et oboedientiam exhibere tenentur saltem si
educationem curant; si v. g. pater illegitimus non curat educationem,
oboedientia non ipsi debetur, sed illi qui educationem curat.
Leges civiles diversa statuunt: In Austria et Germania uterque parens et praeprimis pater tenetur ad alimenta et educationem convenientem statui matris60);
item matri conceditur ius designandi patrem. Hae dispositiones iuris saltem post
sententiam iudicis in conscientia obligant.

Codex autem Gallicus61) et Italicus62) prohibent inquirere patrem et matri
soli obligationem alendi et educandi prolem imponunt. In Helvetia63) mater et
proles illegitima ius habent postulandi, ut a iudice pater prolis statuatur et ad
(saltem partialem sustentationem) cogatur.
Ratio praecipua qua defenditur talis dispositio iuris est, ne puellae facilius
fornicationem committant, si saltem partialiter liberantur ab hoc onere; ne quae­
rant ex professo concubitus illicitos praesertim cum viris ditioribus vel plures
admittant ut ex omnibus aliquid lucrentur vel saltem ditissimum designent. —
Aliquid veri in hac argumentatione contineri experientia testatur; sed ex altera
«*) Cn. 1116; A. A. S. XXIII p. 25.
M) Cf. cn. 1116, 232, 331, 320.
65) C. A. § 161; C. G. 1719. ZGB 258.
66) C. A. § 162; C. G. § 1723. ZGB 260.
67) C. A. § 160.
68) C. A.N. § 165; C. G. § 1706.
59) Si mulier vi vel fraude adacta fuit, principia de restitutione ob damnificationem applicanda sunt (n. 469 ss.).
co) C. A. N. § 155 ss: primo loco pater, hoc deficiente mater et parentes ma­
tris. C. G. § 1708 ss: pater, ita ut, si mater vel consanguinei eiusdem expensas
fecerunt, recursum habeant ad patrem, et huius obligatio transeat ad haeredes.
In Anglia mater habet patriam potestatem in filios illegitimos; pater agnoscendo
filium tantum obligationem alendi contrahit.
61) C. 340.
62) A. 180 paulo mitigatus.
°3) ZGB 307.

264

De quarto decalogi praecepto

parte haec dispositio civilis etiam auget periculum abortus et prostitutionis, cum
saepe mater impotens sit omnia praestandi, auget etiam opinionem duplicis
moralitatis qua vir et mulier diversimodo aestimantur; denique cum lege naturali
magis congruit, ut uterque parens illegitimus officium suum adimpleat.

b. Cohaeret quaestio de expositione prolis illegitimae in brephotrophio (Findelhaus). Per se non licet officium alendi et educandi prolem
etiam illegitimam caritati aliorum vel curae communitatis relinquere.
Intimae relationes sanguinis quae existunt inter matrem et infantem, saluti
tum corporali tum spirituali prolis magis proficuae sunt et commendant officium
naturae. Implendo hoc officium mater etiam famam suam aliquatenus reparare
potest et emendationem ostendere. Ideo in nostris regionibus caritas Christiana
magis curat, ut per praestationes patris illegitimi et ope subventionum caritatis
Christianae mater ita iuvetur, ut ipsa infantem educare possit, vel ut proles in
aliqua familia honesta educetur vel adoptetur. Solum si mater ob defectum phy­
sicum vel moralem impotens est, proles in brephotrophium mittitur, ita ut hic
modus educationis sit mere subsidiarius pro educatione familiali.

(
'

E contra in regionibus, ubi matri soli incumbit totum onus alimentationis,
saepissime mater illegitima in magna difficultate erit; in talibus regionibus illa
brephotrophia erecta sunt primario in hunc finem, ut conserventur et educentur
infantes illegitimi.

<

Diversus finis domorum etiam considerandus erit in quaestione an
restituendae sint expensae a parentibus divitibus. Plerumque auctores
distinguunt an hospitalia vel brephotrophia erecta sint ex piorum lar­
gitione, an vero sustententur cura communitatis ex tributis vel ex bonis
pauperibus destinatis. In priore casu praesumunt finem esse conser­
vationem vitae omnium horum parvulorum, proinde neque divites sol­
vere debere, etiamsi solum ad infamiam vitandam parvulos exposu­
erint. In altero casu, ubi finis instituti est paupertas sublevanda, divites
obligant ad solvendas expensas434). Sed etiam in ultimo casu in iis re­
gionibus, ubi lex civilis vetat inquirere et cogere patrem quamvis divi­
tem, illa instituta videntur finem habere eundem quem instituta pia,
indeque idem respondendum esse ac in primo casu.
4. lura illegitimorum fere nunquam sunt eadem ac legitimorum. 11a
non pertinent ad familiam patris, nec nomen vel dignitatem eiusdem
participant, sed ad familiam matris et statuitur eis tutor®5).
Attamen quoad familiam matris C. G.oe) tribuit eis ius legitimi, et C. A.07)
statuit illegitimitatem aestimationi civili et profectui derogare non posse. In Hel­
vetia qui per iudicem legitimi declarantur, aequiparantur legitimis08).

Promovetur Hodie tendentia, tum matrem tum filios illegitimos in
omnibus aequiparandi legitimis. In hac re dicendum videtur:
M)
βδ)
««)
07)
08)

S. Alphonsus n. 656; Marres, De iustitia- 1. 2. n. 310 ss.
C. A. § 155, 165; C. G. § 1706.
§ 1705.
§ 162.
ZGB 263.

De obligationibus in societate domestica

265

a. quoad matrem: Certum est hanc maculam haerere in matre ille- 1
gitimi, quod aliquando se et infantem tali periculo exposuit ex libidine
vel lucri cupiditate, quod quasi ludum fecit ex facultate generandi a
cuius recto usu vita, educatio, salus corporalis et spiritualis infantis
pendet. Proinde nullo modo in aequali linea socialj poni potest cum
matre legitima, quae multis sacrificiis pro tota vita coram Deo et so­
cietate se obligavit ad fundandam familiam ordinatam et domum pa­
triam pro prole rite educanda. Sed similis nota etiam inhaeret viro. Ex
altera tamen parte, si mater illegitima prolem conceptam servat et
omnia adversa subit ad alendam prolem, magnam poenitentiam et
publicam egit et potius laudenda est prae aliis, quae abortum commit­
tunt vel prolem exponunt. Ideo etiam occasio praebenda est ut statum
convenientem inveniat et se rehabilitare possit in societate humana.
b. quoad natos illegitimos: Etiam familia a Deo socialiter ordinata
est ita, ut infantes participent tum in bonis tum detrimentis parentum
sive temporalibus sive corporalibus sive moralibus et socialibus. Et
sicut talis participatio in bonis utilis est, ut pa.entes quaerant sanita­
tem, bona temporalia, honores, ita illa participatio in detrimentis est
stimulus perpetuus pro parentibus, ne noceant proli. Insuper filii ille­
gitimi saepe patiuntur ex male refrenata concupiscentia parentum et
ex defectu educationis familiaris. Ex altera tamen pa'.ie, si filius ille­
gitimus propria virtute expiat culpam parentum, occasio praebenda
erit, purgandi ignominiam parentum et obtinendi statum convenientem
virtuti. Ideo ecclesia, si reliquae dotes adsunt, facile dispensat ab
irregularitate.

Articulus tertius.
De obligationibus famulorum et dominorum.

§ 1. De obligationibus famulorum.

298. Quinam sint subiecti. Famuli hic intelliguntur, qui aliquo modo
de familia sunt et gubernationi patrisfamilias subduntur:
1. limiores qui ad opificium addiscendum recipiuntur (Lehrlinge); hi ratione
educationis subduntur domino tamquam superiori.
2. Famuli qui mercede conducuntur ad adiutorium praestandum in domo vel
oeconomia vel opificio (Haus-, Wirtschafts-, Handwerksgehilfen). Horum obli­
gationes et iura imprimis contractu famulatus reguntur iuxta codices civiles69).
Attamen ex duplici fonte gubernationi patrisfamilias subesse possunt: a. eo quod
parentes famulorum iuniorum auctoritatem suam domino plus vel minus commu­
nicant; b. eo quod in communem convictum recipiuntur et exinde quoad ordinem
domesticum et mutuam fidelitatem gubernationi subsunt70).
3. Nullo modo gubernationi subsunt operarii de quibus in sequenti articulo.
θ9) C. Austr. Nov. §§ 1151—1164; C. Germ. § 611—630.
70) ZGB §§ 231—233.

266

De quarto decalogi praecepto

299.. De obligationibus in specie. Famuli tenentur praestare dominis
suis : a. reverentiam
obsequium.
1, Reverentiam: propria enim eorum condicio famulis iniungit obser­
vantiam, quae natura sua reverentiam exigit: Dominos suos omni ho­
nore dignos arbitrentur11).
Tenentur ergo dominorum molestias, asperitatem, morositatem aequo animo
ferre nec propterea statim ab officio desistere. Hinc pro ratione materiae etiam
graviter peccare possunt famuli, si heros aspernantur, irrident, si verbis contu­
meliosis in eos utuntur, si proterve et insolenter se gerunt.

2. Obsequium et oboedientiam dominis debent in iis, quae ad famu­
latum et ad bonos mores pertinent: ratio primi est, quia vi contractus
ad ea se obligarunt;\ratio secundi est, quia superioribus ratione officii
convenit gubernatio, cui in subditis respondet obligatio oboediendi,
sicut filii maiores natu.
a. Hinc pro ratione materiae etiam graviter peccare possunt famuli: a, si
sfrenue non laborant aut tempus otio terunt; j3. si exm culpabili incuria rebus
domesticis detrimentum afferuqt; si tamen absque culpa et praeter intentionem
e. g. aliquid frangendo domino damnum causant, illud per se (absque speciali
conventione) reparare non tenentur; γ. si familiae secreta aliis revelant, prae­
sertim ubi ex eorum revelatione damnum sequatur.
b. Peccant, si absque iusta causa ante constitutum tempus servitium deserunt.
Famulus, qui sine causa ante constitutum tempus discedit, per se ius habet ad
pactam mercedem pro tempore, quo famulatum reipsa exhibuit, etsi ea (secun­
dum quantitatem prudenti iudicio determinandam) paulo diminui possit: nam
servitium exhibitum meretur mercedem suam; eam autem dominus minuere pot­
est, quia famulus non stetit contractui. Si tamen dominus ob discessum famuli
grave detrimentum patitur, parte mercedis detracta se indemnem servare pot­
est72). Leges autem positivae quandoque aliud statuunt73).

500. Num famuli ex iustitia teneantur res familiae custodire ideoque impedire damna, quae domino inferuntur. — a. Famuli, qui con­
ducuntur ad rem familiarem custodiendam et defendendam, ut sunt
custodes, administratores etc, certe ex iustitia commutativa impedire
tenentur, ne ullum damnum domino inferatur, bL Famuli autem, qui
solum ad laborem et operam suam praestandam conducuntur, ex can­
tate quidem ad res familiae custodiendas et ad damna impedienda
tenentur, at eos ex iustitia ad id obligari certo demonstrari nequit,
nisi cura et custodia alicuius rei speciali ratione ipsis commissa sit:
ex eo enim, quod ad res domesticas custodiendas speciales famuli con­
ducuntur, qui etiam peculiari nomine appellantur, inferri posse videtur
ceteros solum ad laborem suum familiae· praestandum conduci. Quia
ergo de obligatione certo non constat, eis 'non est imponenda, nisi lex
civilis eam famulis iniungat.
«) 1. Tim. 6, 1.
n) S. Alphonsus n. 345.
73) Cod. Austr. Nov. § 1162 a. Cod. Germ. § 617.

De obligationibus in societate domestica

267

Sunt, qui contendant (Diana, Pontius) famulos ex iustitia teneri ad impedienda
damna, sive haec ab extraneis sive ab aliis famulis hero inferuntur. Eorum ratio
est, quia famulis ratione ipsius famulatus res domesticae custodiendae commit­
tuntur. Alii econtra docent (Salmanticenses, Tamburini) famulos ad impedienda
ea damna obligari, quae ab extraneis, non autem ea, quae a domesticis inferun­
tur: eo enim, quod in familiam admittuntur, censentur quidem obligationem
suscipere res familiae contra extraneos defendendi, non vero etiam contra alios
familiares. Horum tamen auctorum sententiae probabilitatem non excedunt74*).

§ 2. De obligationibus dominorum.

501. Domini tenentur famulos suos:\q. benigne tractare;\b. dirigere;
c. iustum pretium eis solvere.
1. Benigne tractare i. e. humane alloqui, sufficientia alimenta prae­
bere, nimiis laboribus non gravare, infirmos convenienter curare: S/
est tibi servus fidelis, sit tibi quasi anima tua, quasi fratrem sic eum
tracta™).
Hinc peccant domini contra caritatem, si famulos verbis asperis et contume­
liosis alloquendo offendunt, si nimio labore eos onerant, si debitam curam cor­
poralem infirmis non impendunt. Ad expensas autem in eorum curatione facien­
das (pro medicis scilicet et remediis) non tenentur, nisi lege civili iniunctum sit.

2. Dirigere et, si opus fuerit, corripere i. e. debitam curam spiritua­
lem eis adhibere: dominus enim est caput totius familiae, ad quam
etiam famuli pertinent; capitis autem est subditos dirigere: Si quis
autem suorum et maxime domesticorum curam non habet, fidem ne­
gavit et est infideli deterior™).
Tenentur ergo a. famulis tempus concedere, ut obligationes religiosas implere
possint e. g. missam audire, contioni et catecheticae institutioni interesse, sacra­
menta frequentare; immo curare debent, ut famuli id faciant77), b. Tenentur eos
monere et corrigere, praesertim si blasphemiis vel turpiloquiis peccant et scan­
dalum praebent, illicitas familiaritates eis prohibere, occasionem peccandi impe­
dire. c. Tenentur famulos impios, qui aliis scandalo sunt et moniti non se emen­
dant, dimittere, ubi alios idoneos invenire possunt; a fortiori tenentur eiusmodi
famulos non conducere, d. Maxime autem cavere· debent, ne pravo exemplo,
scandalo, sollicitatione ipsi famulos ad peccatum inducant; peccatum scandali
vel inductionis tamen specificam malitiam ex relatione domini ad famulum non
induit, nisi dominus specialem curam spiritualem loco parentum assumpserit.

3. Iustum pretium solvere, idque ex iustitia: ad id enim contractu
inito se obligarunt. Defraudatio mercedis debitae inter peccata in coe­
lum clamantia recensetur78).
74) Cf. Lessius, De iustitia 1. 2. c. 13. n. 75. Lugo, De iustitia disp. 19. n. 105 ss.
7B) Eccli 33, 31. Cf. Eph. G. 9.
7β) 1. Tim. 5, 8.
77) Cn. 1335 et 1524. Secundum C. Aust. Nov. § 1157 si famulus receptus est
ad communem convictum, herus relate ad habitationem, dormitorium, victum,
tempus laboris et relaxationis omnia ita ordinare debet, ut consulatur sanitati,
honestati et religioni famuli. C. G. § 617 ss.
78) Deut. 24. 15 s. lac. 5, 4.

268

De quarto decalogi praecepto

a. Hinc peccant contra iustitiam, si de mercede promissa absque iusta causa
aliquid subtrahunt vel solutionem cum damno famulorum diu differunt. Si famu­
lus, qui saltem ad annum conductus est, ad breve tempus (e. g. ad hebdoma­
dam) aegrotat, ei debetur integrum stipendium; si autem ad notabile tempus
aegrotat, integrum stipendium ei non debetur: mercedem enim exigere nequit,
nisi pro servitio exhibito70).
b. Peccant etiam, si labores exigunt, ad quos famuli vi contractus non tenen­
tur, nec eis stipendium augent; si famulos absque iusta causa dimittunt ante
constitutum tempus, nec eos indemnes servant. Si igitur famulus iniuste dimis­
sus alium famulatum reperire nequit, dominus ei totam mercedem solvere debet;
si alium quidem reperit, sed non aeque bonum aut non statim, defectum supplere
debet; quodsi statim alium aeque bonum reperit, in conscientia ante sententiam
iudicis ad nihil tenetur, quia ei damnum non intulit.
c. Si famulus ex culpa domini ante constitutum tempus discedit, quia e. g. dure
ab eo tractatur, non habet quidem ius ad integram mercedem, at ius habet, ut
damna sibi reparentur, ad quae reparanda quandoque integrum salarium non
sufficit.

5W- '

(

Articulus quartus.

De obligationibus herorum et operariorum80).
Operarii hodie solum contractum operae ineunt81) nec in convictum
domesticum recipiuntur et inde herus nullam rationem superioritatis
habet. Attamen vinculum quo herus et operarii consociantur in bonum
commune et utriusque partis, praesertim heri, etiam specialem obliga­
tionem caritatis imponit, qua herus operariis non ut meris instrumentis
uti potest, sed dignitatem humanam revereri et operariis prae ceteris
opitulari debet82).

502. Obligationes herorum. 1. Tenentur cavere ea, quae operariis in
bonis corporis nocent.
a. Peccant, si eos laborare cogunt in officinis sanitati novicis, vel in adiunctis,
in quibus periculo expositi sunt amittendi vitam vel membrorum integritatem,
si eos cogunt ad labores, qui sanitati plurimum nocent, si res veneficas diu trac­
tare debent.
b. Opera, in quibus pericula vitae et sanitatis satis excludi nequeunt, tum so­
lum licite assumi possunt, si ratio boni communis eiusmodi opera exigit.

2. Tenentur removere, quae animae saluti operariorum nocent.
Peccant, si admittunt vel non dimittunt operarios, qui aliis scandalo sunt vel
eos seducunt et corrumpunt, si promiscue utriusque sexus personas vel ado­
lescentes simul cum adultis sine debitis cautelis laborare cogunt.
70) Cf. s. Alphonsus n. 346.
M) Cn. 1524. Cf. los. Biederlack, Die soziale Prage10 (Innsbruck 1925) n.
156 ff. A. Vermcersch, Quaestiones de iustitia- (Brugis 1904) n. 455 ss. Schil­
ling, Moralth. II. n. 430.
bl) De quo n. 609 ss.
ro) Enc. Quadr. an. A. A. S. 23 (1931), 221 ss.

De obligationibus in societate domestica

269

3. Tenentur rationem habere Christianae religionis, adeo ut operariis
tempus opportunum concedant implendi officia religionis Christianae.
Peccant, si operarios laborare cogunt diebus dominicis et festis; si vero ne­
cessitas vel qualitas operis etiam illis diebus laborem exigat, saltem curare de­
bent, quantum fieri potest, ut omnes missae sacrificio interesse possint.

4. Tenentur operariis iustam laboris mercedem solvere.
Peccant, si operariis mercedem debito tempore non solvunt, aut mercedem
iusta minorem solvunt; item si pro pecimia merces tradunt, nisi antea de hoc
modo solvendi cum operariis convenerint. De iusta laboris mercede infra sermo
erit. (n. 609 ss.)

5. Tenentur eos ab opera non prohibere (aussperren), ubi aut iusti­
tia aut caritas id prohibet.
6. Tenentur succurrere operariis in necessitate positis.

505. Obligationes operariorum. 1. Tenentur servare condiciones
iusti contractus libere initi.
a. Qui egestate coactus in mercedem iusta minorem consensit, non tenetur
servare contractum, quia libere non consensit, nisi herus solum ex misericordia
operarium petentem admisit, quo alias non indiguisset. — Qui sive sponte sive
coacte in labores diebus dominicis et festis peragendos consensit, laborare non
tenetur, nisi dominus rationem sufficientem habeat laborem illis diebus exigendi,
quia contractus iniustus est.
b. Peccant, qui tempore, quo vi contractus laborare debent, aut· remisse et
oscitanter laborant, aut prorsus otio indulgent. Quare si ne infimum quidem gra­
dum ordinariae diligentiae adhibent, partepi mercedis per se remittere vel iam
perceptam restituere debent. Modus restituendi aptior in eo consistit, quod aliis
diebus ultra debitum laborent.

2. Tenentur abstinere ab iis, quae hero damnum inferunt.
Peccant, si opera sibi commissa male perficiunt; si res domini aut instrumenta
artis non custodiunt aut perdunt.

3. Tenentur abstinere a vi et seditionibus, praesertim vero ab iniusta
cessatione ab opera ex condicto.

504. De operistitiis, seu de cessatione ab opera ex condicto (Stri­
kes 9e3) duo declaranda sunt: a. num iusta; b. num licita sit.

De iustitia cessationis. Duplex condicio requiritur, ut cessatio
ab opera possit dici iusta: a. ne laedatur contractus conductionis;
b. ne exigantur condiciones iniustae.
1. Si contractus conductionis iniustus est, operarii non laedunt iusti­
tiam, si tempore contractus nondum finito ab opera ex condicto ces­
sant, donec iustas contractus condiciones obtinuerint.
83) Lehmkuhl, Arbeitsvertrag und Strike* (Freiburg 1904). A. VermeerschCreusen, Theol. mor. II.4 n. 307. Nell-Breuning in Beitràge zu einem Worterbuch der Politik (Freiburg 1949). III. s. v. Streik.

270

De quarto decalogi praecepto

Contractus conductionis iniustus esse potest, aut quia operarii iustani merce­
dem non accipiunt, aut quia sine necessitate etiam diebus festis et dominicis
laborare coguntur, aut quia pericula vitae vel sanitatis non satis praecaventur etc.

2. Si contractus conductionis iustus est, manifesto iustitiam laedunt,
ubi a laboribus cessant tempore conductionis nondum finito; at vero
non agunt contra iustitiam, si tempore conductionis finito ab opera
cessant, donec meliores cofidiciones obtineant, modo ne exigant nisi
condiciones iustas ut mercedem maiorem (non supra summam), tem­
pus laboris non excessivum etc.
a. Condiciones iustae, quas exigunt operarii, quandoque eiusmodi sunt, ut ab
heris sine iniustitia negari non possint ut iusta merces, tempus laboris non ex­
cessivum; quandoque autem condiciones, licet iustae sint, sine iniustitia negari
possunt, ut merces summa, labor diurnus infra spatium usuale etc.
b. Si mercedem iustam infimam quidem accipiunt, sed maiorem exigunt, ces­
santes ab opera aliis operariis libertatem concedere debent pro infima, si velint,
laborandi. Quodsi iustam infimam non accipiunt, iniuste non agunt, si alios mo­
raliter ad cessationem cogant, dummodo mediis licitis id fiat e. g. eos excludendo
a societatibus in bonum operariorum libere initis84).

3. Operarii a laboribus cessantes, qui alios operarios suasionibus
inducunt, ut et ipsi ab opera cessent (supposita iusta cessatione),
non laedunt iustitiam; qui autem vi, minis, fraude vel mendaciis id
faciant, dupliciter iustitiam laedunt, tum erga operarios, qui a mer­
cerie sibi lucranda, tum erga heros, qui a lucro sibi comparando iniuste
impediuntur.
Hinc operarii, qui alios ad cessandum ab opera suasionibus inducunt, ubi
cessatio est iniusta, tamquam consulentes simul cum aliis ad restitutionem erga
dominos laesos tenentur; erga operarios autem ad nihil tenentur, quia volenti
non fit iniuria; qui vero mediis iniustis alios ad cessandum inducunt, damnum
tum dominis tum aliis operariis illatum ipsi reparare tenentur.

Nota. Frequenter operarii associationes (pro infirmis, pro suis vi­
duis etc. iuvandis) inter se ineunt, quarum emolumenta amittunt, si
non ab opera cessent, quoties cessatio a moderatoribus decernitur. Ia: i
vero eiusmodi associationibus tum solum se adiungere licet, cum con­
stat moderatores cessationem non decernere, quae iustitiae adversatur.

505. De liceitate cessationis. Duplex condicio requiritur ad liceitatem cessationis: a. ut finis sit honestus; b. ut adsit causa proportionale
gravis.
1. Negari nequit operarios non raro iure merito conqueri de mercede
iusto minore, de labore aut nimis gravi aut nimis diuturno, de condi­
cionibus laboris homine Christiano, quin et rationali indignis. Ad ob­
viandum hisce malis atque ad obtinendas meliores laboris condiciones,8
8<) Cf. Lehmkuhl, Theol. mor.12 1. n. 1349.

De obligationibus in societate domestica

271

quas heri concedere recusant, operarii quandoque licite usurpant me­
dium iustae cessationis ab opera.
Alii insuper, iique diversi sunt fines, ex quibus cessationes ab opera quando­
que instituuntur, e. g. ad perturbandum ordinem socialem, ad explorandam vim
et copiam operariorum communi foedere sociatorum, ad extorquendas iniustas
laboris condiciones, ad >sympathiam« demonstrandam etc. Patet finem supradictum esse unicum, ex quo licita fieri possunt operistitia.

2. Cessatio ab opera magna damna infert tum ipsis operariis tum
heris tum prosperitati communi tum denique tranquillitati publicae.
Ad evitanda haec mala operarii ex praecepto caritatis prius alia media
tentare debent, quibus iusta eorum desideria impleantur, et solum ubi
non suppetit alia via obtinendi iustum finem intentum vere gravem,
licet eis usurpare medium in se quidem iustum. ex quo tamen tot et
tanta mala sequuntur.
Nota. Multo severius iudicandum est de operistitiis eorum qui in ser­
vitio reipublicae vel communitatis occupati sunt. Nam a. eorum relatio
ad eum in cuius servitio laborant est alia ac operariorum ad heros;
sunt enim simul subditi reipublicae et insuper vi muneris, saepe etiam
iuramento obligati curare bonum commune, proinde ad maiora quo­
que onera pro bono communi ferenda, b. Insuper horum operistitium
maiora damna bono communi infert, praesertim si fieret tempore ne­
cessitatis publicae, vel ab iis quorum opera magis necessaria est.
Simile quid dicendum erit de iis, qui occupantur in institutionibus
publici commercii (viae ferrae, posta etc.). His omnibus, quamdiu con­
diciones iustae sunt, non licebit ab opera ex communi condicto cessare
ad meliores condiciones obtinendas, minus adhuc ad alios fines. Ad
summum concedi poterit operistitium, si condiciones iniustae sunt et
communitatis bonum non nimium periclitatur85).

oykott. Interdictio (Verrufserklarungen)86) est multorum
306.
communis conventio de non instituendo commercio cum determinata
persona (ad quod commercium singuli ex contractu non tenentur).
Eiusmodi conventionum exempla sunt: ut abstineant ab emendis vitae neces­
sariis in determinata officina, a vendendis mercibus certis emptoribus; ut absti­
neant ab assumenda opera in determinata officina; ut abstineant a frequentanda
determinata taberna. Patet interdictos magna detrimenta oeconomica pati. Alia
insuper mala ex interdictione quandoque sequuntur, ut alienationes animorum
inter utramque partem, iniustitiae, laesiones ordinis publici et alia, quae tamen
cum interdictione necessario non connectuntur, et proinde caveri possunt.
Boykott proprium nomen est viri ex Hibernia oriundi, quocum primum quod­
vis commercium abruptum est. Postea nomen hoc ad ipsam conventionem trans­
latum est.

85) Cf. Biedertack in ZkTh 46 (1922) 479 ff.
8<J) Retzbach, Der Boykott (Freiburg 1916). Zur sittlichen Beurteilung der
Verrufserklarung ZkTh 41 (1917) 201 ff.

272

De quarto decalogi praecepto

Operistitium instituitur ab operariis, qui in aliqua officina iam laboraverunt;
interdictio respicit etiam operarios, qui nunquam in illa officina laboraverunt
neque tantum operarios.

2. Finis interrupti commercii in genere plerumque in eo consistit,
quod is, cui commercium subtrahitur, per iacturam bonorum tempo­
ralium adigatur ad aliquid faciendum vel omittendum, quo negantes
commercium emolumentum acquirant vel damnum a se avertant. Fines
autem particulares sunt plures iique diversi: ad extorquendum ab in­
terdictis emolumenta politica vel oeconomica; ad puniendos eos, qui
condiciones associationis non observant (in bibliopolis) vel eos, qui
diversae parti politicae adhaerent (in operariis a certa officina exclu­
dendis).

3. Interdictio per se nec contra iustitiam nec contra caritatem est
quicunque eius sit modus, dummodo finis sit Justus et abstineatur a
mediis iniustis, ut sunt vis, graves minae, fraudes, mendacia etc.
a. Per se i. e. praecisione facta ab intentione eorum, qui conventionem ineunt
eamque exsequuntur, quae si fiat ex odio, vindicta, propter intentionem agentium,
non ex se, mala est.
b. Finis. Conventio, quae fiat ad aliquid obtinendum, quod sit contra religio­
nem, rempublicam, iustitiam, ex fine esset peccaminosa.

a. Non contra iustitiam, quia nullius iura laeduntur. Dempto enim
contractu nemo ius habet exigendi ab alio, ut secum ipse commercium
instituat, in sua officina emat, in suo negotio laboret, suam tabernam
frequentet etc.; ideo nemini incumbit obligatio ex iustitia id faciendi.
b. Non contra caritatem. Interdictione proximo bonum negatur atque
eo ipso aliquod damnum infertur; sed dempto raro casu, quo pietas
erga interdictum aliud postulat, nemo tenetur proximo bonum con­
ferre, nisi sit constitutus in necessitate vel extrema vel gravi, et nisi
damnum, quod inde patitur, sit multo gravius quam emolumentum,
quod interdicentes percipiunt.
Ad iudicium ferendum de liceitate interdictionis imprimis considerari debet
damnum, quod inde patitur interdictus. Hoc damnum saepe evitari potest, eo
quod ipse iustas postulationes aliorum expleat. Quod si illud evitari non potest,
metiendum est hinc quidem damnum, inde vero emolumentum. Iam vero inter­
dicentibus licet proprium commodum sibi comparare, etsi inde aliquod damnum
proximi sequatur, dummodo comparatione instituta damnum nor. sit multo maius
quam emolumentum.

4. Neque tum illicita est interdictio, cum rationem poenae induit.
Servata enim iusta poenae mensura, nemo prohibetur alteri subtra­
here emolumentum indebitum et permittere damnum inde proveniens,
ut ille a defectu emendetur et alii ab eodem defectu committendo abs­
terreantur. Id accidit e. gr. cum operarii a laborando in certa officina
excluduntur.

273

Articulus quintus.
De obligationibus discipulorum et magistrorum.

507. Nomine magistrorum hic intelliguntur illi, qui in scholis infe­
rioribus ad pueros et iuvenes instruendos et educandos ex officio con­
stituuntur. Obligationes magistrorum et discipulorum desumuntur ex
mutua relatione, quae inter ipsos intercedit; mutua autem haec relatio
oritur ex contractu, quem parentes cum magistris sive sponte sive a
potestate civili coacti ineunt. Quoniam vero parentes vi huius contrac­
tus magistros in instruendis et educandis filiis sibi substituunt suamque auctoritatem eis communicant, obligatione^ discipulorum et ma­
gistrorum fere eaedem sunt, quae filiis et parentibus incumbunt.

De mutuis obligationibus. 1. Discipuli magistris exhibere debent
amorem, reverentiam et oboedientiam in iis, quae ad stud ia e t bonos,
mores pertinent
Hinc discipuli pro ratione materiae etiam graviter aut contra caritatem aut
contra observantiam peccare possunt: a. si magistros irrident, irreverenter de iis
loquuntur, insolenter se gerunt et alios ad irreverentiam et insolentiam provo­
cant, molestiis eos afficiunt atque ad iram provocant; b. si magistris serio prae­
cipientibus in iis, quae ad studia, ad bonos mores et ad scholae disciplinam per­
tinent, non obtemperant; a mortali autem discipuli plerumque excusantur ob
levitatem et inadvertentiam; c. si tempore lectionis non attendunt et tempus
studii inutiliter transigunt. Ad diiudicandam peccati huius gravitatem tum ad
quantitatem temporis, quod inattente et inutiliter teritur, tum ad obiectum in­
structionis et studii, tum ad condicionem personarum attendendum est: grave
enim peccatum non erit, nisi in assequendis iis, quae eorum statui et condicioni
necessaria sunt, notabiliter impediantur.

2. Magistri debent discipulis instructionem et educationem, idque
ex pietate, quia loco parentum hanc obligationem in se suscipiunt, et
ex iustitia, quia tum ratione officii tum ratione stipendii accepti eam
praestare debent.
Hinc peccare possunt magistri: a. si ipsi se in litteris, quoad opus est, non
perficiunt, si debitam diligentiam non adhibent, ut discipuli bene instruantur, si
eos falsa et inepta docent; b. si eorum malos mores non corrigunt, pueros malis
moribus imbutos a scholis suis non excludunt, ubi possunt, aut saltem alios ab
histon avertunt; c. si iniuste vel indiscrete eos puniunt; d. si malo exemplo
eorum moribus nocent.

Nota. a. Soluta relatione inter discipulum et magistrum peccata,
quae contra magistrum committuntur, specie non differunt a peccatis,
quae contra alium proximum committuntur87).
b. In adolescentes, qui in convictibus instruuntur et educantur, stricte
soli superiores loco parentum auctoritate et potestate praecipiendi pol* 87) Lchmkuhl I. n. 991.
18 Noldln, Vol. II. de praecepti*.

274

De obligationibus in societate domestica

lent; hinc si alumni praefectis suis ex quodam contemptu non oboe­
diunt, facilius a mortali excusantur, quia illis deest auctoritas, qua
praecipere possint quaeque ab alumnis contemnatur.
c. Si magister discipulum, cuius curam loco parentum in se suscepit,
ad peccatum seducit e. g. ad furtum, non solum contra iustitiam, sed
etiam contra pietatem delinquit, ideoque duplex peccatum committit.

(

i

275

QUAESTIO TERTIA.
De obligationibus in societate civili.

308. 1. Sicut ex pluribus individuis familia, ita e multis familiis ori­
tur societas civilis, quae generatim in plurium familiarum coetu orga­
nice sociato consistit. Eius igitur elementa sunt a. populus organice
coniunctus (cives); Ô. gubernium seu potestas suprema, quae popu­
lum ad finem socialem obtinendum aptis mediis gubernat et proinde
instructa est iuribus, quae ad id efficiendum necessaria sunt; c. finis
socialis, qui in eo est, ut tum singuli tum minores communitates suis
iuribus secure frui possint et prosperitatem temporalem assequantur.
2. Obligationes hoc loco declarandae inter principes et subditos inter­
cedunt, cum obligationes, quae inter ipsos cives habentur, ad praecep­
tum septimum referantur.
Princeps vel gubernium est sublectum potestatis publicae; quod sub­
jectum in monarchia absoluta est solus monarcha, in monarchia consti­
tutiva monarcha et »ministri« principales ab ipso solo electi, in mon­
archia democratica monarcha et »ministri« principales a populo (di­
recte vel indirecte) electi, in republica democratica »ministri« princi­
pales et deputati a populo ad comitia legislativa electi.
Nomine subditorum intelligimus cives, qui ut membra societatis ci­
vilis subjiciuntur publicae potestati, quamvis res publica non sit eorum
patria.

Articulus primus.
De principe vel de iis, qui supremum actu tenent populi principatum.

Nota. Etiam in republica democratica (sive monarchica sive popu­
lari) auctoritatis publicae dignitas consistit in participatione auctori­
tatis Dei. Destructo hoc fundamento egoismus destruit bonum commune
et nihil remanet nisi democratia larvata88).
De societate civili eiusque officiis et iuribus ex professo agunt
Leo XIIL. Enc. Libertas, 20 iun. 1888 (cf. D. 1931—1935), Sapientiae,
10 ian. 1890 (cf. D. 1936 a—b), Immortale Dei, 1 nov. 1885 (D.
1866—1888), Rerum novarum, 15 maii 1891 (cf. D. 1938 a—d),
Pius XI. Enc. Quadragesimo anno, 15 maii 1931 (cf. D. 2253—2270),
Pius XII. Enc. Summi Pontificatus, 20 oct. 1939 (cf. D. 2279—2282).
Adiumento sint auctores catholici; ex antiquioribus hanc rem egregie per­
tractant: S. Thomas, De regimine principum ad regem Cypri. Opusc. XVI.
S. Card. Hellarminus, De officio principis Christiani ad serenissimum principem
8h) Pius XII., Nuntius radioph. 24 dec. 1944. A. À. S. 37 (1945) 15.
ts*

276

De quarto decalogi praecepto

Wladislaum, Sigis mundi III. regis filium. De Ponte-Brandis, Der Weg zur VoUkommenheit fiir die hoheren und hôchsten Stande in der Gesellschaft (Regens­
burg 1860). IV. E. Keiteler, Die Pflichten des Adels (Mainz 1868). Est versio
opusculi s. Thomae vel potius Guil. Peraldi, De eruditione principum. loannet»
Mariana, De rege et regis institutione libri tres. Ad Philippum III. Hispaniae
regem catholicum. Opus ceteroquin egregium excepta doctrina de tyrannicidio.
Ex recentioribus: Schilling, Moralth. II. n. 498 ss. Katholische Sozialethik (1928)
421. Beitrâge zu einem Wôrterbuch der Politik, II. Zur christlichen Staatslehre
(Freiburg 1948). Union internationale d’Etudes sociales de Malines, Code social.

509, Principum obligationes in genere. 1. Potestas publica debet
procurare bonum commune totius populi, ergo tueri, temperare atque
promovere a. singulorum, familiarum, »ordinum« (»Stande«), Eccle­
siae iura, praesertim inviolabilia, b. privatam singulorum activitatem
fovere, c. bona materialia communia suppetitare, quibus apparandis
cives de se impares sunt. Cavere quam maxime debet, ne bonum com­
mune definiat ex alicuius personae vel factionis arbitrio, neque solum­
modo ex terrena societatis civilis prosperitate89).
2. Ergo tenetur mala et pericula temporalia, quantum fieri potest,
avertere; cuiusmodi sunt bella sive cum extraneis sive civilia, sectae,
quae fundamenta societatis subvertunt ut communismus atheus, cri­
mina, quae vergunt in damnum commune etc.

3. Tenetur justitiam, praesertim in iudiciis administrare sine accep­
tione personarum; officia viris dignis et aptis committere, malos et
ineptos ab eis removere.
4. Tenetur debitam ad Ecclesiam relationem servare eamque iuvare,
ut facilius et cumulatius finem suum obtineat.

Articulus secundus.
De deputatis90). CLujQUtX

510. Deputati eligi possunt ad comitia regni vel provinciae vel muni­
cipii; de omnibus quidem servata proportione haec valent, sed potissi­
mum de deputatis ad comitia regni, quibus potestas ferendi leges con­
venit. Nihil refert, utrum gubernium sit liberale an catholicum, modo
sit legitimum.
8e) Potest quidem potestas publica, si necesse est, »opes cruoremque expetere,
at numquam animam a Deo redemptam* Pius Xll., Enc Summi Pontificatus
k. A.S. 31 (1939) 435.
90) A probitate morali, ab idoneitate practica, a capacitate intellectuali depu­
tatorum ad coetum legislativum in omni democratia pendet populi vita aut
mors, prosperitas aut decadentia, profectus aut miseria. Pius Xll., Nunt radioph
24 dec. 1944, A. A. S. 37 (1945) 16.

De obligationibus in societate civili

277

Eorum obligationes. 1. Deputati legitime electi, modo idonei sint,.^^
tenentur ex iustitia legali hoc munus acceptare, nisi propter grave incommodum excusentur.
a. Qui ergo ob defectum scientiae vel prudentiae vel probitatis ad hoc munus
inepti sunt, munus deputati nec ambire nec acceptare sine peccato possunt, quia
se exponunt periculo inferendi grave damnum reipublicae.
b. Idonei sine iusta causa munus non acceptantes peccant contra iustitiam
legalem: etsi enim damna, quae munus acceptando impedire poterant, sed non
impediverunt, eis imputari possint, non tamen rei sunt laesae iustitiae commutativae sed iustitiae legalis.

2. Tenentur sufficientem scientiam habere, ut munere suo rite fungi
possint, scilicet sine periculo damnum inferendi reipublicae vel iniquas
leges et decisiones approbandi.
a. Ideo scire debent, in quonam consistat finis et verum bonum reipublicae,
quae sint iura ecclesiae catholicae, quae relatio inter ecclesiam et societatem
civilem et quaenam obligationes societatis civilis erga ecclesiam.
b. Ante muneris exercitium in singulis sessionibus tenentur studio et capto
consilio se habiles reddere ad tractanda negotia, quae in comitiis proponenda
erunt, vel saltem quaerere aptum ducem, quem tuta conscientia sequi possint.

3. Tenentur per se interesse sessionibus et suffragium ferre in bonum
commune.
a. Excusantur:
si ex eorum absentia notabile damnum timendum non est;
β. si accedendo grave incommodum subire deberent; 7. si praevident ipsorum
praesentiam et suffragium nullius utilitatis'fore.
b. Ideo cavere debent: a. ne vano respectu erga regni ministros ducti aut
commoda privata vel partis sectantes suffragium iniquum ferant; β. ne commo­
da nationis vel partis praeferant bono communi/
c. Cum ex officio damna reipublicae impedire teneantur, laedunt iustitiam commutativam, si suffragio positive malo causa sunt, ob quam damnum sequatur.

4. Si lex certo iniqua vel iniusta proponitur, aut a suffragio ferendo
abstinere, aut, si spes fructus adest, pro parte contraria suffragium
ferre debent. Cum enim in modernis regni comitiis deputati habeantur
ut veri legislatores, leges ipsis tribuuntur tamquam veris earum causis:
lex enim prodit ex suffragiis tamquam totidem causis particularibus.
Si ergo iniquam legem ferunt, non solum peccant consentiendo in rem malam,
sed ubi per legem aliis damnum infertur, etiam ad restitutionem tenentur, modo
suffragium ad effectum legis fuerit certo efficax.

1

Articulus tertius.

De obligationibus civium.
511. Quaenam sint. Praeter^pietatem erga patriam (de qua n. 276)
cives, ut sunt partes communitatis,^x iustitia legali tenentur cooperari
ad bonum commune tum actibus personalibus variarum virtutum tum
collatione bonorum temporalium. Quaecunque sit forma regiminis, auc-

278

De quarto decalogi praecepto

toritati civili debetur reverentia, observantia legum et fidelitas, quas
obligationes s. scriptura commemorat: Omnis anima potestatibus sub­
limioribus subdita sit, non est enim potestas nisi a Deo0').

1. Reverentia auctoritati civili debita exigit, ut in ea agnoscatur su­
prema potestas a Deo ei collata et ideo ob superioritatem, qua excellit,
debitus honor ei praestetur.
]
Hinc subditi cives etiam graviter peccare possunt tum interno contemptu tum
externa irreverentia, si vel ipsi principi vel eius imagini publice expositae contu­
meliam irrogent; si ex contemptu auctoritatis · debita honoris signa negent,
quando ea principi publice exhiberi debent; si publice ore vel scripto verba con­
tumeliosa in eum proferant.

I

2. Observatio legum, dummodo iustae sint et vere praeceptivae.
Nam obligationi promovendi bonum commune in auctoritate correspon­
de! obligatio implendi leges latas in subditis. Ideo dicit Apostolus:
Necessitate subditi estote, non solum propter iram, sed etiam propter
conscientiam9,2·).
De oboedientia usurpatori debita. Usurpator dicitur, qui per vim legitimum
principem eiicit et potestatem publicam iniuste sibi arrogat. Iam vero

a. Usurpatori, qui est in quieta possessione arrogatae potestatis, cives obtem­
perare tenentur in legibus, quae ad servandum ordinem publicum conduntur,
non quidem ex iure condendi leges, quod in usurpatore nullum est, sed ob bo­
num commune, quod a civibus quidem exigit, ut oboedientiam praestent, ne
respublica perturbetur, a legitimo principe autem, ut civium oboedientiae con­
sentiat, quia non potest velle, ut potius respublica pereat, quam ut cives usur­
patori se subiciant.
b. Cives abstinere debent a quovis actu, quo usurpator agnoscitur tamquam
legitimus princeps vel quo eius usurpata potestas confirmatur et consolidatur03).

3. Fidelitas: nunquam enim licitum est rebellare, etsi princeps sua
potestate abutatur; et pari modo nunquam licitum est principem inter­
ficere, etsi eius regimen sit excessive tyrannicum; ideo ecclesia rebellionem et tyrannicidium nunquam non improbavit04).

312. De fidelitate tyranno praestanda. Tyrannus dicitur illegitimus
princeps, qui potestate sua abutitur ad populum vi opprimendum.
Quaeritur, num et quomodo populus contra gubernium manifesto ty­
rannicum legitime se defendere possit.
°1) Cf. Rom. 13, 1—7.
**) Rom. 13, 5.
°3) Quae in hac re licita vel illicita sunt, discimus ex compluribus responsis
s. Poenitentiariae occasione recentis invasionis romanae datis 6. oct. 1859;
10. dec. 1860; 1. dec. 1866. Cf. Villada, Casus conscientiae2 1. p. 197 ss; Pruner,
Kath. Moraltheol.3 S. 355.
°4) Doctrinam Christianam de hac re continent Cone. Const. (D 690), litterae
encyclicae Gregorii XVI. Mirari 15. aug. 1832 et Leonis XIII. Diuturnum
29. iun. 1881 (1868, 1878).

t

De obligationibus in societate civili

279

1. Nunquam licita est rebellio. Nomine rebellionis intelligitur vio­
lentia legitimo principi a subditis illata ad eum deponendum. Rebellio
igitur proprie dicta non defensionis, sed aggressionis rationem habet;
atqui subditi ius quidem habent se defendendi, non autem bellum in­
ferendi tyranno, cum verus dominus sit. Ideo Apostolus ait: Qui re­
sistit potestati, Dei ordinationi resistit95) ; et Pius IX. hanc propositio­
nem proscripsit: ^Legitimis principibus oboedientiam detrectare, immo
et rebellare licet.« (D. 1763.)
2. Aliud est usus iuris, quod fortasse vi constitutionis rei publicae
populo vel eius delegatis competit gubernium eligendi et deponendi
(»Volkssouveranitat«); huius iuris usu gubernium legaliter seu legi­
time deponi potest.
3. Aliud autem est defensio populi contra iniuriam gubernii tyran­
nici; quae potest esse: a. resistentia passiva, qua subditi iniustis tyranni
legibus oboedientiam constanter denegent. Hanc licitam esse patet,
quia obligatio oboediendi in subditis non potest latius patere, quam
ius imperandi in principe. Eadem praecepta est, quoties exigantur ea,
quae legi naturali vel divinae contraria sunt.

In hoc casu oportet Deo magis oboedire quam hominibus90); et
poenae, quae propterea infligantur, patienter ferendae sunt. Ad passi­
vam resistentiam in hoc casu imprimis obligantur reipublicae officiales,
quibus iniustas tyranni leges superiori legi contrarias nec promulgare
nec exsecutioni mandare licet.

b. Defensio activa, qua populus, si nulla alia media suppetunt, bo-^C^.
num commune tuetur contra iniustas aggressiones ex parte tyranni, non
est rebellio proprie dicta. Haec in extremis casibus, ubi/Jabusus potestatis est excessivus et habitualis, ita ut ipsa fundamenta ordinis pu­
blici et iurium civium periclitentur, licita esse poterit, nisi iterum ex ea
maiora mala communia sequerentur97).
.
Similiter S. Thomas >Regimen tyrannicum non est iustum, quia non ordinatur
ad bonum commune, sed ad bonum privatum regentis...; et ideo perturbatio
huius regiminis non habet rationem seditionis; nisi forte quando sic inordinate
perturbatur tyranni regimen, quod multitudo subiecta maius detrimentum patitur
ex perturbatione consequenti, quam ex tyranni regimine*98).
°5) Rom. 13, 2.
9fl) Act. 5, 29.
βτ) Cathrein, Moralphil. 11° p. 721. Bohm in Th. pr. Quartalschr. (Linz) 1931.
Pius XI. ^Firmissimam constantiam* A. A. S. 29 (1937) 189 et Periodica 26
(1937) 338; cf. D. 2278. Beitrâge zu einem Wbrterbuch der Politik. II. s. v. Re­
volution, Widerstandsrecht. Pribilta, An den Grenzen der Staatsgewalt, Stimmen
der Zeit, 141 (1948) 410-427.
®8) Π. II. q. 42. a. 2. ad 3.

,/

i

280

De quarto decalogi praecepto

Nota. In praxi Ecclesia etiam in gravissimis vexationibus Christianam patien­
tiam commendat; immo permittit (ut occasio auxilium spirituale ferendi christifidelibus praesto sit), ut externe et materialiter se subiciant legibus quibusdam
iniquis, v. g. facultatem his legibus praescriptam petendo a guberniou0). Resisten­
tia activa, cum sit actio politica, non est Actionis catholicae; multo minus clerici
participent bellis intestinis100).

Articulus quartus.
De obligatione solvendi tributa.

315. Declarationes. 1. Tributum in genere est omne id, quod reipublicae solvi debet ad communes sumptus faciendos.
2. Tributa alia sunt directa, alia indirecta:
a. Directa vocantur, quae immediate imponuntur personis sive ra­
tione bonorum tum mobilium tum immobilium, sive ratione artis aut
negotii. Huc pertinent tribuUrpersonalia (Personalsteuer), quae a sin­
gulis personis vel familiis secundum divitias mobiles exiguntur, tributa
realia, quae ob bona immobilia (agros, domus) imponuntur (GrundHaussteuer), et 'concessiones, quae subditis fiunt ad exercendam ar­
tem vel ad exercendum negotium (Gewerbe-Erwerbssteuer).
b. Indirecta vocantur, quae immediate imponuntur certis rebus occa­
si one^mnffl//'oms mr/um per contractum vel successionem (Steuer vom
• Vermogensverkehr, Erbschaftssteuer),Occasione fabricationis, vendi­
tionis vel usus certarum rerum (Branntwein-, Brau-, Tabaksteuer etc.)
occasione transvectionis mercium in aliam regionem (Zoile — vecti­
galia).
«. Tributum hereditatis (Erbschaftssteuer) ab aliis ad tributa directa refertur,
quia immediate afficiat heredem ratione hereditatis.
β. A tributis distingui debent ea, quae fisco solvuntur vi contractus privatim
cum eo initi ut pretium pro transvehendis personis, mercibus, litteris: haec enim
ex iustitia commutativa debentur.

514. De lege tributorum. 1. Auctoritas politica condere potest leges
tributarias subditos in conscientia obligantes, modo sint iustae: eo
ipso enim, quod ius et officium habet dirigendi societatem ad finem
ipsius proprium, etiam ius habet exigendi media, quae ad gubernan­
dam societatem necessaria vel utilia sunt, et subditis incumbit obli­
gatio conferendi ea, quae in hunc finem exiguntur101).
•°) Leo XIII. Enc. *Quod Apost. muneris*, 28. dec. 1878 (D. 1850). —
Pius XI. ^Acerba animi* A. A. S. 24 (1932) 329 s.
i°°) pjus xi Firmissimam constantiam I. c. — Cf. cn. 141.
101) De hac re ex instituto agunt scriptores ethices et iuris naturae. Cf.
Thcod. Mcyer, Institutiones iuris naturae (Friburgi 1900). 11. n. 628 ss. Viet.
Cathrein, Moralphilosophie6 1924. 11. S. 674. A. Vermeersch, Quaestiones de
iustitia2 (Brugis 1904) n. 97—128.

De obligationibus in societate civili

281

Ergo obligatio solvendi tributa ex ipso facto oritur, quo quis civis i. e. pars
societatis civilis est: sicut enim in praesenti ordine unusquisque naturali necessi­
tate in proprium bonum concurrit ad constituendam societatem, ita eadem ne­
cessitate conferre debet id, quod ad eandem societatem conservandam requiritur.
Tributum recte non concipiunt, qui affirmant illud esse retributionem a civibus
communitati exhibitam pro bonis atque emolumentis, quae singuli ex convictu
sociali percipiunt. In determinanda quantitate tributi singulis imponenda ratio
haberi poterit etiam emolumenti ex societate percepti, at fundamentum obliga­
tionis emolumentum perceptum dici nequit.

2. Ut tributorum impositio iusta sit, praeter legitimam potestatem
ea imponendi tria requiruntur: a. iusta causa, quae adesse censetur,
si tributum vel immediate vel mediate cedit in bonum commune, ad
quod referenda est etiam sustentatio principis eius dignitati conve­
niens; b. iustus modus, i. e. tributum non debet esse nimium sed moderatum, quod scilicet exigentiam publicae necessitatis vel utilitatis non
excedat; c. iusta proportio cum facultatibus subditorum, adeo ut divi­
tes plus solvere debeant, quam pauperes. Si una harum condicionum
deest, lex tributorum dicenda est iniusta, quae non inducit obligatio­
nem tributa solvendi nisi ad maius malum vitandum.
In dubjo^ de_iustiUg tribuli putabat Lzzgo102) et alii apud S. Alphonsum (n. 617)
praesumptionem in hoc casu propter specialia adiuncta stare contra auctoritatem,
quia multa tributa de facto et ex testimonio virorum probatorum fuerint iniusta ,
et insuper sint odiosa utpote privantia cives bonis suis. Haec valere poterant sub ·
regimine absolutistico, ubi saepe una ex conditionibus iusti tributi deerat. Cum
autem hodie tributa imponantur non per solum principem, sed ope deputatorum
populi, et insuper a privatis non facile iudicari possit de iustitia servata, dicen­
dum erit praesumptionem stare pro lege, nisi aperta sit iniustitia, ut si regimen
communisticum vel religioni infensum exaggeratis tributis sensim dominium pri­
vatorum vel Christianarum institutionum exhaurire velit. Nam »nefas esse reipublicae privatos census immanitate tributorum et vectigalium exhaurire< dicit
Pius XI. cum Leone XIII. in Enc. Quadrag. anno (D. 2256).

515. De obligatione legum tributorum. 1. Leges tributorum iustae,
si praeceptivae sunt, obligant ex iustitia legali: leges enim tributorum
ad normam aliarum legum diiudicandae sunt103) ; aliae autem leges ci­
viles per se ex iustitia legali obligant.
a. Obligatio legis tributorum ita intellegi potest, ut subditi tributa solvere non
teneantur, nisi quoad quantitatem determinata ab eis exigantur: nam ad supe­
riorem communitatis spectat onera communia inter subditos dividere, qui proinde
ad determinatum onus praestandum ante distributionem non tenentur.

b. Si autem determinata iam sunt, quidam auctores censent ea iam esse com­
munitatis, proinde ex iustitia commutativa solvenda. At responderi potest: Po­
testas auctoritatis in bona subditorum non est verum dominium, sed est potestas
jurisdictionis quo potest quosdam actus postulare; habet ergo ius in praesta­
tionem rei, sed non in rem ipsam.

282

De quarto decalogi praecepto

2. Leges, quae respiciunt tributa indirecta, in inultis regionibus con­
siderantur ut leges mere poenales, saltem si agitur de rebus ad pro­
prium usum destinatis.
a. Sane communis est, inter homines etiam timoratos persuasio se teneri sol­
vere haec tributa, ne incurrant poenam non solventibus iniunctam. Insuper poe­
nae in defraudantes haec tributa inflictae sunt extraordinario modo graves;
poenae autem gravissimae et exorbitantes in transgressores legis inflictae ordi­
narie signum sunt legis poenalis. Tandem potestas publica non solum possidet
media sufficientia, quibus exigat solutionem tributorum, sed haec media physica
eaque sola reipsa etiam adhibet; ex hac autem agendi ratione colligitur ipsam
non urgere obligationem conscientiae.
b. Sunt tamen auctores qui hodie ob penuriam reipublicae, quae solis directis
tributis levari non potest, etiam ad solvenda indirecta in conscientia obligare
volunt

c. Qui tamen de industria ac veluti ex proprio negotio defraudandis vectigali­
bus occupantur (Schmuggler), a peccato gravi excusari non possunt, tum quia
gravi periculo se exponunt non solum incurrendi gravissimam poenam, sed etiam
damnum vitae subeundi, tum quia animo ita dispositi sunt, ut contra publicos
custodes et exactores vectigalium etiam vi illata se defendant.

3. Leges tributariae, quae respiciunt tributa directa, dummodo sint
iustae, in nostris Austriae et Germaniae regionibus videntur esse prae­
ceptivae ex iustitia legali: per se enim ex iustitia legali obligant; prae­
terea saepe respublica magna penuria laborat; accedit loquendi ratio
s. scripturae, ex qua tributa in genere in conscientia obligant: Red­
dite, quae sunt caesaris caesari101). Necessitate subditi estote non so­
lum propter iram, sed etiam propter conscientiam: ideo enim et tributa
praestatis; reddite ergo omnibus debita: cui tributum, tributum, cui
vectigal, vectigal105).
At non desunt auctores, qui ex iisdem fere rationibus, quae de tributis indi­
rectis adduci possunt, opinantur etiam tributa directa per modum legis poenalis
imponi. His concedi debet communem esse fidelium etiam timoratorum persua­
sionem inter tot et tanta tributa, quae exiguntur, nonnulla in res inutiles, immo
nocivas impendi aut saltem excessiva esse et proinde se non agere contra con­
scientiam, si non omnia tributa solvant, sed ad bonum commune, in quantum
tenentur, satis se conferre, eo quod partem tributorum solvant. Hinc est, quod
existiment se non teneri ad bona accurate indicanda, propter quae tributa exi­
gantur. Insuper hi auctores rationem habent condicionum suae regionis, ubi forte
legislator obligationem conscientiae parvipendit et subditi has leges ut poenales
habent106).

516. De indicandis bonis, pro quibus tributa imponuntur, a. Si nulla
exsistit obligatio conscientiae solvendi ipsa tributa, neque exsistit obli10<) Matth. 22, 21.
105) Rom. 13, 5—7.
ioej Leges tributorum saltem in Belgio probabilius esse leges mere poenales
affirmat Génicot (I. n. 574); idem universim docent Berardi (Prax. conf. II. n.
1651 et 3155) et Bucccroni (De leg. n. 81); etiam Génicot-Salsmans 1.574, nota 2,
Ballerini-Palmieri (I. n. 146).

De obligationibus in societate civili

283

gatio indicandi bona, pro quibus ea imponuntur. Quamobrem indicari
non debent actiones vel merces, propter quas tributa indirecta vel di­
recta iniusta exiguntur. Possunt ergo licite celari merces, quae inve­
huntur.
ô. Ubi exsistit stricta obligatio solvendi tributa directa, bona eorumque valor iustus ex iustitia legali indicanda sunt: lege enim a principe
lata praecipitur, ut res suas tributo subiectas cives ipsi declarent, cui
legi per se ex iustitia legali oboedire tenentur.
c. Qui tamen partem quartam vel tertiam bonorum celare conatur.
reus iniustitiae non est habendus ex duplici causa: a. quia aliqua tri­
V v'buta haberi possunt iniusta, adeo ut quisque detracta illa parte adhuc
censeri possit satisfecisse suae obligationi ad bonum commune pro sua
parte conferendi; β. quia eiusmodi agendi ratio communiter etiam ab
aliis servatur, unde fit, ut nec alii ideo cogantur plus solvere, nec gu­
bernium careat necessariis subsidiis, quippe quod ex hac ipsa ratione
augere soleat tributa.
Notarii, qui in conficiendis instrumentis venditionis vel eiusmodi minorem
rerum, quae tributo obnoxiae sunt, valorem declarant, non agunt contra iustitiam
commutativam, cum ex munere sibi commisso non utilitatem gubernii curare, sed
documenta authentica iuxta normam legis conficere debeant. Quin etiam a men­
dacio tum notarii tum privati, pro quibus eiusmodi instrumenta conficiuntur,
excusari possunt, sicubi usus communiter invaluit minorem rerum valorem decla­
randi: instrumenta enim in hoc casu solum affirmant hunc esse valorem, qui ex
recepta consuetudine tributo subest.

d. Iuramentum, quo quandoque confirmari debet omnia rite decla­
rata esse, efficit, ut peccatum contra religionem committatur, si quid­
quam /nmste celatum vel si pretium rerum, quae tributis sunt obnoxiae,
infra infimum depressum fuerit. Ubi tamen constat tributum sive to­
tum sive ex parte iniustum esse, licet uti restrictione late mentali, adeo
ut emisso iuramento non laedatur religio, etsi id, quod iniuste exigitur,
celatum fuerit.
Declaratio habet rationem medii necessarii, sine quo lex tributorum exsecu­
tioni mandari non potest. Eodem iure ergo eademque obligatione, qua ipsa tri­
buta exiguntur, imponitur etiam rerum, quae tributis obnoxiae sunt, declaratio.
Patet eodem iure eademque obligatione exigi etiam iuramentum de declaratione
rite facta. Qui iuste et licite partem rerum tributo obnoxiarum occultat, licite
etiam iuramentum emittere potest de· declaratione rite facta, ea nempe, quae
iuste exigitur.
lAX-toiltibrs

517. Obligationes exactorum, a. Tenentur tributa et vectigalia, ad
quorum exactionem constituti sunt, convenienti diligentia exigere, et
quidem singula, nisi constet ea esse iniusta, ita tamen, ut benignius
tractent pauperes et eos, qui in solvendis tributis diligentes sunt, idque ex voluntate principis rationabiliter praesumpta. Si tributa et vec­
tigalia diligenter non exigunt, vel si absque iusta causa indulgentius

284

De quarto decalogi praecepto

agunt, ut vel totum vel magna pars defraudari possit, contra justitiam
commutati va m peccant, quia ex contractu et ex stipendio recepto ad
exigenda tributa constituti sunt.·

/

b. Exactores tributorum aut vectigalium, qui pecunia corrumpi aut
aliis mediis iniustis induci.se sinunt, ut aut nulla aut minora tributa
et vectigalia exigant, aut inquirere in res tributo obnoxias omittant,
contra iustitiam commutativam peccant; contra eandem iustitiam agunt
etiam ii, qui exactores corrumpunt, quia eas ad peccatum iniustitiae
-inducunt et fiscum iniusto medio impediunt, quominus iustum tributum
obtineat.

'

Articulus quintus.
De obligatione praestandi militiam107).

t
.

518. De legibus militaribus. 1. Auctoritati politicae competit ius
providendi media, quae ad conservandam et defendendam rempublicam necessaria sunt. Huic iuri in civibus respondet obligatio ex iusti­
tia legali conferendi ea, quae ad rempublicam ab internis et externis
hostibus defendendam necessaria sunt. Cum finis iste conservandae et
defendendae reipublicae absque vi militari obtineri nequeat, auctori­
tas politica iure condere potest leges militares, quibus cives per se ex
iustitia legali obtemperare debent, dummodo iustae sint.
2. Modus, quo potestas politica de necessaria vi militari sibi provi­
deat, a condicionibus temporum et populorum dependet, et reipsa di­
versis temporibus diversus erat. Cum hodie fere omnes magnae respu­
blicae exercitus stabiles (stchende Heere) sustineant, triplex potissi­
mum diversus modus comparandi milites distingui potest: milites enim
vel sunt conducti (voluntarii), qui pacta mercede ad definitum tempus
assumuntur, vel sunt conscripti, idque vel lege conscriptionis univer­
salis, qua omnes iuvenes idonei militiam sequi debent, vel lege con­
scriptionis particularis, qua ex idoneis aliqui, plerumque sorte electi,
ad militiam assumuntur.
Ttfipixx

3. Ut iustae sint leges militares, duplex potissimum condicio requi­
ritur: a. quoad numerum militum, ut non plures ad militiam assuman­
tur, quam ad securitatem reipublicae vere necessarii sint: etenim si
plures militiam praestare iubentur, frustra prodigitur civium pecunia
in alendo maiore, quam par est, exercitu, et sine necessitate milites in
contuberniis exponuntur magnis periculis moralibus. _b. Quoad mo­
dum cogendi exercitum, ne milites coacti conscribantur, ubi voluntarii
1(n) Theod. Mayer, Institutiones iuris naturae II. n. 615 ss. Viet. Cathrein,
Moralphilosophie® II. 678. A. Vermeersch, Quaestiones de iustitia n. 129 ss.

Dc obligationibus in societate civili

285

haberi possunt et simul necessitatibus reipublicae sufficiunt: alias
enim sine necessitate cives privantur libertate sua providendi rebus
domesticis et amplectendi statum, quem maluerint.
Patet iustitiam legis militaris id imprimis exigere, ut ab obligatione praestandi
militiam H eximantur, qui vel lege ecclesiastica (divina) exempti sunt ut clerici
et religiosi, vel lege naturali ut filii, qui familiae alendae necessarii sunt: etenim
lex superior praevalet legi inferiori.

319. De obligatione legis militaris. Certe bono communi adversan­
tur et proinde per iustitiam et caritatem socialem vetantur illi conatus,
quibus quaelibet natio alias praecedere vult numero militum et appa­
ratu militari; immanes enim sumptus qui fere sustineri non possunt
imponunt civibus, et insuper occasiones novorum bellorum parant.
Potius per foederationes omnium nationum curandum est, ut bella aut
omnino vitentur aut certe periculum eiusmodi quam longissime aver­
tatur108).
Facile conceditur systema conductionis et conscriptionis particularis posse
praecipi lege in conscientia obligante.
De conscriptione universali vero non eadem est sententia auctorum; multi eam
pro lege poenali habent, alii eam pro lege praecipiente, alii saltem in certis cir­
cumstantiis et temporibus eam in conscientia ligare dicunt.
Contra obligationem in conscientia afferuntur rationes: Non est necessaria;
quaedam respublicae sine ea sufficienter se tueri possunt vel debent; cur ergo
aliis sit necessaria? — magis promovet aemulationem mutuam nationum quoad
apparatum bellicum — inadaequate onerat singulas familias, praesertim eas,
quae maiore numero filiorum reipublicae sunt utiliores — magnas expensas publi­
cas imponit — iuvenes subtrahit labori et matrimonio per plures annos et in
pericula moralia inducit.
Pro obligatione in conscientia autem validiores rationes afferri possunt: Si *
quando bonum commune ab extra in periculum adducitur, ex iustitia legali om­
nes viri apti obligati sunt, etiam armis et cum periculo propriae vitae defendere
patriam; ut autem hoc apte et efficaciter et cum minimo periculo praestare pos­
sint, antea exerceri debent in usu armorum, duces inferiores instrui et omnes
disciplinari debent; hoc autem non potest fieri instante iam periculo, sed debet
fieri tempore apto, antequam iuvenes matrimonium ineant. — Debilitas alicuius
nationis potius incitat alios fortiores ad aggressiones, fortitudo vero maiorem
securitatem praebet. — Ab ipsis patribus familias exoptatur militaris exercitatio
iuvenum per aliquot annos, ut discant obedire, ordinem servare et auctoritatem
agnoscere. — Nostro tempore accedit, quod *minuitur numerus eorum qui sine
labore sunt. Pericula pro moralitate praecaveri possunt et debent, eo quod op­
timi duces constituantur, qui educatione et bono exemplo magnum influxum
exercere poterunt.

320. Obligationes militum. Cum tripliciter diversus sit modus com­
parandi exercitus, iuvat obligationes militum pro diversis hisce condi­
cionibus, supposita harum legum vera obligatione, accuratius deter­
minare.
’°8) Benedictus XV., *Pacem Dei munus* A. A. S. 12 (1920) 216

286

De quarto decalogi praecepto

1. Milites conducti ex iustitia commutativa militiam sequiet condi­
ciones promissas servare tenentur: hi enim inito contractu et pacta
mercede ad servitium militare praestandum se obligarunt, ideo ad ser­
vandas condiciones contractus militaris ex iustitia tenentur. Si ergo ea
non praestant, quae ex pacto stipendio praestare debent, ad restitu­
tionem stipendii tenentur excepto casu, quo respublica, quae eos con­
duxit, condiciones contractus ipsa non servat.
2. Milites conscripti conscriptione particulari: a. tenentur sortis peri­
culum subire; si sortitioni se subducunt, contra iustitiam legalem offendunt. fe. Sorte designati militiam sequi tenentur, cui si se subducunt,
laedunt iustitiam legalem, non autem commutativam neque quoad eos,
qui in eorum locum ad militiam assumuntur, neque quoad rempublicam.

*
j

Non. quoad eos etc., tum quia non sunt causa, sed occasio damni, quod illi
patiuntur (causa efficax damni est lex militaris), tum quia hoc damnum ex
iustitia impedire non tenentur, cum nemo eorum ius habeat, ut a servitio militari
sit immunis. Non quoad rempublicam, quia respublica solum ex iustitia legali
eos obligat ad praestandam militiam.

’

1
'

3. Milites conscripti conscriptione universali, ubi lex censetur poenalis, solum ad poenam subeundam obligantur; supposito quod lex
praeceptiva dici possit, militiam sequi tenentur ex iustitia legali. Qui
ergo se subtrahit servitio militari, ubi omnes idonei ad militiam assu­
muntur, certe non laedit iustitiam commutativam, quod iam ex eo pa­
tet, quod ex sua agendi'ratione nullus alius damnum patitur, cum om­
nes apti assumantur.
521. Resolutiones. 1. Cum clerici a sequenda militia immunes sint, licite se
ei subtrahere et iam conscripti licite aufugere possunt, etsi iuramentum militare
dixerint: legi enim iniustae oboedire non tenentur. Idem per se valet etiam de
iis, qui familiae alendae necessarii sunt, quippe qui iure naturae a sequenda mi­
litia sint immunes.
2. Qui artificia adhibent ad se eximendos a militia e. g. oculos debilitando vel
defectum sibi procurando, nec contra iustitiam nec contra aliam virtutem pec­
cant, dummodo medium, quo utuntur, licitum sit: nulla enim lege prohibentur,
quominus se eximant ab onere sibi quam maxime gravi.
3 Qui occasione militiae in fide vel in moribus grave periculum subeunt, quod
praecavere nequeunt, militiae se subtrahere vel eam licite deserere possunt, etsi
iuramentum dixissent, modo aufugiendo non se exponant gravioribus periculis.
Idem dicendum est de iis, qui merito timent, ne occasione militiae a vocatione
clericali vel religiosa deficiant.
4. Sunt, qui dicant bellum et consequenter militiam esse intrinsece malam, et
ideo conscientiam allegantes militare recusant; tales *obiectores conscientiae*
(objecteurs de conscience) per invincibiliter erroneam conscientiam a culpa
excusari possunt109) :>gecus, quia sine iusta causa militiam deserunt, graviter pec-

10°) Fabregas, De sic dictis obiectoribus conscientiae, Periodica 39 (1950)
34—51. De statu quaestionis bene instruit Lorson, Un chrétien peut-il être objec­
teur de conscience? (Paris 1950), versione germanica: Wehrpflicht und christliches Gewissen (Frankfurt a. M. 1952). Cf. A. A. S. 49 (1957) 19.

De obligationibus in societate civili

287

cant tum contra iustitiam tum contra religionem et per se redire tenentur, et
quidem tum ex iuramento tum ex iustitia commutativa, si mercede conducti sunt,
vel ex iustitia legali, si conscripti sunt; ab hac obligatione autem plerumque
excusantur tum propter gravissimam poenam, quae redeuntes manet, tum prop­
ter magna pericula moralia, quae militibus in contuberniis imminent; ab obliga­
tione iuramenti per dispensationem liberari possunt.

Articulus sextus.
De obligatione eligendi deputatos110).

522. De obligatione eligendi. Singuli cives ex iustitia legali tenen­
tur uti facultate eligendi, ubi usus huius facultatis ad promovendam
bonam vel impediendam malam electionem necessarius vel utilis est,
nisi legitime excusentur: quilibet enim tenetur, quantum in se est, bo­
num communitatis necessarium vel utile promovere et damna reipublicae praecavere.
a. Sub regimine monarchico ius eligendi deputatos recte considera­
batur tanquam facultas per constitutionem concessa. Nam translata
aliquando definitive potestate gubernandi in principem, singulis civibus postea solum per modum facultatis concessae iterum competere
potest aliqua participatio per electiones. — In regimine vero democratico ipse populus potestatem exercet per electos. Ideo in primo casu
usus huius potestatis non erat praeceptus, nisi bonum commune postu­
laret. In alio autem casu directe in civibus residet ius et obligatio
(iustitiae legalis naturalis et quandoque positivae) curandi bonum
commune per rectas electiones.
b. Facultate eligendi uti non liceret, si in aliquo casu electio sumi
posset tanquam agnitio usurpati regiminis.
c. Admitti debet legitima excusatio ab obligatione eligendi, quia
leges affirmativae non obligant cum gravi incommodo. Eo maius
autem debet esse incommodum, quo maius malum est quod impediri
posset. Immo, etiamsi non timeretur grave damnum, aliqua obligatio
levis adesse potest eligendi, ubi multum interest demonstrare publice,
quid sentiant viri catholici. Ab hac electione demonstrativa etiam mi­
nus incommodum excusat.

d. Obligatio eligendi, praesertim si lege praecinitur, dicenda erit
gravis vel /ev/i^pro ratione boni, quod promoveri@aut mali, quod a
110) Leo XIII. Enc. Immortale Dei et Sapientiae Christianae [A. S. S. 18
(1885) 161 ss. et 22 (1889/90) 385 ss.] ; Pius XII. allocutiones A. A. S. 38
(1946) 187; 39 (1947) 486; 40 (1948) 119 et passim. Cathrcin. Moralphilosophie
11. 733 ss. Lehmkuhl I. n. 956 ss. Regatillo-Zalba, Theol. mor. Summa II. n. 235 s
(Madrid 1953). Titus Cranny, The moral obligation of Voting (Cath. Univ, of
America 1953).

·

288

De quarto decalogi praecepto

communitate averti potest. Iam vero omnes consentiunt nostro tem­
pore praesertim in dcmocratica republica bonum tum ecclesiae tum
reipublicae ab electionibus multum pendere; quare obligatio gravis
concurrendi ad electiones exsistere potest111).

In specie vero notandum est: a. si eligendi sunt duo candidati, quo­
rum alter bonus, alter malus, aut alter magis, alter minus malus est,
exsistit obligatio concurrendi, quamdiu prudenter sperari potest fore,
ut bonus vel minus malus eligatur; β. si quis prudenter sperare potest
fore, ut suo concursu ad electionem plures’ alii pertrahantur ad eligen­
dum et sic electio mala impediatur, pro ipso exsistit gravis obligatio
eligendi.
Nota. Vir catholicus et probus in certis adiunctis sub gravi teneri potest, ut
tamquam candidatum muneris publici se offerat et electionem in magistratum vel
in deputatum sive provinciae sive regni acceptet, scilicet: a. si eius electio certa
est; b. si gravia damna communia impedire potest; c. si munus publicum absque
incommodo vere gravi gerere potest; d. si non adsit alius, qui bono communi
aeque prosit.

ύ

325. De obligatione eligendi dignum. Nulla quidem exsistit obligatio eligendi digniorem; quilibet autem sub gravi tenetur idoneum eligere. Ratio primi est, quia nullibi praecipitur, ut superiores sint optimi,
sed ut sint apti ct idonei. Ratio secundi est: a. quia societas ius habet,
ut ab idoneis regatur; b. quia electores per se approbare censentur
principia et actiones eorum, quos eligunt; c. quia scienter eligentes
ineptum cooperantur ad omnia mala, quae electus infert reipublicae
vel ecclesiae; d. quia aliis scandalo sunt.
«. Candidatus dici debet ineptus, tum si ex defectu scientiae, prudentiae vel
experientiae impar est officio suo, tum praesertim si est infensus religioni catho­
licae. Quare ut vere idoneus haberi possit, vir catholicus esse debet, qui non
solum ingenii et prudentiae laude claret, sed etiam secundum principia catho­
lica munere suo fungitur.

β. Graviter peccant, qui scienter eligunt candidatum principiis catholicis in­
fensum, ut sunt liberales et socialistae, eumque iuvare intendunt, ut pravos suos
fines assequatur, etsi alias peritiam praeseferat: formaliter enim cooperantur ad
malum.

y. Hoc valet etiam de electionibus ad comitia provincialia, quin et municipalia.
Falluntur ergo, qui putant homines non plane catholicos in magistratus electos
civitatibus non nocere, dummodo rebus gerendis idonei sint: etenim magistratus,
qui ecclesiae infensi sunt, civitati plurimum nocere possunt, eo quod in educa­
tione iuventutis falsa et impia principia sectantur, scandala et crimina non im­
pediunt etc.
U1) Cum anno 1948 ageretur de electione deputatorum in Italia, Pius XII.
(cum multis Episcopis) declarabat a) singulos catholicos sub mortali teneri ad
eligendum et quidem b) eos tantum, qui defensuri praevidebantur iura Dei et
Ecclesiae.

De quarto decalogi praecepto

289

524. De electione indigni^ Per accidens tantum licitum est indignum
eligere, si nempe secundum principia de cooperatione materiali talis
materialis cooperatio cohonestatur ratione iusta, proportionate gravi11*).
Casus possibiles sunt fere hi:
a. Si absque gravissimo incommodo e g. amissione officii eligi non
potest nisi malus.
Ab electione in hoc casu elector abstinere potest etiam in illis adiunctis, in
quibus electio pro aliis sub gravi praecepta sit: cum tanto enim incommodo lex
affirmativa non obligat. Quodsi nec abstinere potest, quin magna mala incurrat,
nec suffragium bonum ferre, quin detegatur, ipsi indignum candidatum eligere
licet; nam actione sua efficere, ut quis accipiat munus deputati, non est malum,
etsi constet eum esse hoc munere abusurum ad inferenda mala; nec electio
necessario involvit approbationem principiorum et actionum mali deputati

b. Si eligendus est malus ad impediendam electionem peioris.
Si accidàt, ut electoribus solum optio detur inter duos candidatos, qui ambo
mali sunt, quorum unus tamen minus, alter magis indignus est, per se ab elec­
tione abstinere debent; si tamen suffragia ferentes efficere possunt, ut reiecto
magis indigno minus malus eligatur, concurrere licet; cooperari enim licet actione
indifferenti ad minus malum, ut maius malum impediatur. Electores in hoc casu
concurrere etiam debere, aliis affirmantibus alii negant.

c. Si iure merito sperari potest, ut ex electione mali magna utilitas
(civitati, provinciae, reipublicae) proveniat.

d. Si nulla spes est fore, ut eligatur elenchus constitutus bonorum,
nisi eligantur etiam mali, qui in eodem elencho continentur.
Hoc valet praesertim, ubi eligendus est catalogus fixus; sed in tali casu obli­
gatio constituendi bonos recidit in eos, qui catalogum conficiunt.

APPENDIX.
De obligationibus in societate ecclesiastica.

Obligationes, quibus fideles tenentur erga ecclesiam, suis locis in
hoc libro referuntur. Sufficit ergo lectorem breviter ad eas remittere.
Sunt autem:

1.
2.
3.
4.
5.

Specialis pietas, maior quam in rempublicam; Vol. Π. n 276.
Subiectio ct obser atio legum; Vol. I. n. 113 ss; 127ss.
Receptio sacramentorum; Vol. III. passim.
Sustentatio pastorum; Vol. Π. η. 715.
Apostolatus; Vol. II. η. 18. 99.
■'·

U2) Cf. n. H8ss. Hürth-Abeltan I. c. n S4
19 Noldin. Vol. Π. de pracceplU

290

LIBER QUINTUS.
De quinto decalogi praecepto1).
>Non occides*. Ex. 20. 13.

Hoc praeceptum formaliter negativum est prohibens homicidium; sed
quoniam mors tum sibi tum aliis etiam omissione curae necessariae in­
ferri potest, idem virtualiter etiam positivum est. Quatenus positivum
est, praecipit vitae conservationem; quatenus autem negativum est, pro­
hibet primario quidem iniustam occisionem tum sui tum aliorum, secun­
dario autem omnem iniustam laesionem (vulnerationem et mutilationem) vitae sive propriae sive alienae; quae quidem laesiones omnes
ad homicidium, praecipuam humanae vitae laesionem, reducuntur.
Quare agendum est a. de conservatione vitae; b. de occisione et mutilatione sui; c. de occisione malefactoris; d. de occisione iniusti aggres­
soris; e. de occisione innocentis; f. de occisione in duello; g. de occi­
sione in bello.

QUAESTIO PRIMA.
De obligatione conservandi vitam.

325. De ipsa obligatione. 1. Unusquisque tenetur propriam vitam,
sanitatem et membrorum integritatem conservare; quod quidem prae­
ceptum per se grave est, sed quoad sanitatem et membrorum integri­
tatem parvitatem materiae admittit.
a. Idem praeceptum, quod prohibet sui occisionem, eo ipso praecipit etiam
propriae vitae conservationem, cum virtualiter idem sit vitam non conservare et
vitam sibi adimere.

b. Inter bona naturalia a Deo nobis concredita vita corporalis primum locum
occupat, cum sit fundamentum et condicio omnium aliorum bonorum; sed bo­
num a Deo nobis tamquam custodibus commissum sedulo tueri debemus, donec
ipse illud repetat.
c. Ex revelatione novimus vitam temporalem esse tempus praeparationis, quo
vitam aeternam mereamur; tempus sementis pro die messis2), tempus operandi

*) S. Thomas Π. 11. q. 64. 65. S. Alphonsus 1. 3. n. 363—411. Lugo, De
iustitia et iure disp. 10. Lessius, De iustitia et iure I. 2. c. 9. Reuter, Theologia
moralis 111. n. 366—386. Sporer-Bierbaum, Theologia moralis decalog. II. tract.
5. n. 150—549. Ballerini-Palmieri, Opus theolog. morale3 II. n. 848—958. Lchmkuhl, Theologia moralis12 I. n. 992—1024. Merkelbach l.8 n. 355—380.
2) Matth. 13, 24 ss.

291

De obligatione conservandi vitam

in vinea Domini3*); i em pus colligendi usuras ex talentis nobis a Deo commissis* ) ;
tempus thesaurizandi thesauros in coelo5*); tempus currendi in stadio ad acci­
piendum bravium et contendendi in agone ad accipiendam coronam incorrupti­
bilem0). Hoc tempus ex dispositione divina cum morte finem sortitur. Ex his
elucet summum totius vitae et cuiusvis particulae eius momentum.

2. Ideo tenetur unusquisque sibi procurare ea, quae ad vitam et sani­
tatem servandam necessaria sunt: cibum, indumentum, habitationem,
et arcere ea, quae vitae et sanitati nocent, affectam vero valetudinem
aptis mediis (per medicum et medicamenta) restaurare.
Peccant, qui cibos, indumenta et habitationem ad vitae conservationem atque
ad alios fines necessaria sibi voluntarie non procurant, etsi hoc durum laborem
postulet (66, 2).

3. Tenemur quidem vitam et sanitatem conservare mediis ordinariis,
non autem mediis extraordinariis: qui enim tenetur ad finem, tenetur
etiam adhibere media ordinaria, quae ad illum obtinendum requiruntur,
non autem per se etiam extraordinaria. Media ergo ordinaria non ad­
hibere perinde esset ac mortem sibi inferre; media autem extraordi­
naria non adhibere idem est ac mortem permittere, quod quandoque
licitum est. Quaenam media censeantur extraordinaria, communi hominum aestimatione diiudicandum est.
a. Peccant infirmi, qui in gravi infirmitate, ubi spes affulget convalescendi,
nolunt advocare medicum et adhibere remedia sibi praescripta7), quae ratione
condicionis facile comparari et adhiberi possunt. At non peccant, qui in morbo
periculoso nolunt adhiberé^remedium ratione status et condicionis valde sùmptuosunf^yvel remedium propter magnos dolores valde difficile. Ideo nemo, ne
ditissimus quidem, tenetur per se advocare medicos peritissimos ad gravem
morbum depellendum, nec tenetur per se quisquam relinquere domicilium et
alibi salubriorem aërem quaerere, quia haec omnia extraordinaria sunt.
b. Existitne obligatio subeundi gravem operationem chirurgicam vel nota­
bilem amputationem? Antiquiores auctores communiter negant, quia operatio
ob horrorem vehementis doloris, ob incertitudinem successus et quandoque ob
incommodum privationis membri est medium extraordinarium8). Hoc certe etiam
hodie valet, si agitur solum de levi infirmitate vel deformatione removenda. Sed
ex altera parte hodie dolores valde minuuntur per narcotica, periculum sepsis
valde remotum, etiam successus est frequentior et securior, immo etiam pro
>
membris amputatis existunt suppletoria; ideo saltem ubi certum mortis periculum
per operationem cum magna probabilitate vitatur, non videtur dici posse me-.ù**”
dium extraordinarium, nisi subiectivus horror magnus sit9). Ita etiam s. Alphonsus (1. c.) sequens complures auctores censet, virginem non teneri operationem J.
pati per manus chirurgi, etiamsi vita aliter servari non possit, quando hanc con- " !
3)
*)
5)
«)
7)
8)
°)
19*

Matth. 20, 1.
Matth. 25, 14 ss.
Matth. 6, 20.
1. Cor. 9, 24. 25.
Cf. Eccl. 38, 1. 4.
S. Alphonsus 1. Ili. n. 372.
Capcllmann-Bergmann, Pastoralmedizin18 p. 53 s.

p
i
'

7

·

■'·'

4
292

De quinto decalogi praecepto

trectationem ob verecundiam magis horret quam ipsam mortem; sed iam addit
s. Alphonsus approbans sententiam Dianae, virginem teneri, si fieri posset per
feminam.
Per accidens tamen aliquis obligari potest ad subeundam operationem vel am­
putationem, ubi nempe agatur de persona familiae vel bono publico valde ne­
cessaria.
Num superior gravem operationem chirurgicam praecipere possit. Si infirmus
bono aliorum necessarius et successus operationis moraliter certus est, pater vel
superior obligare potest filium vel subditum ad subeundam operationem, cuius
dolores non sunt valde acerbi. Verum deficiente aliqua ex his condicionibus non
videtur superior rem tam arduam praecipere posse10).

c. Non peccant, qui contra levem infirmitatem, ex rationabili causa remedium
adhibere nolunt, quia levis cura in recuperanda sanitate ex iusta causa negligi
potest, sicut levis vitae abbreviatio ex rationabili causa admissa licita est.
d. Monachus perpetuae abstinentiae a carnibus ex regula addictus non peccat,
si in gravi infirmitate renuit carnes comedere, quibus posset vitam servare: ete­
nim ad magnum bonum obtinendum licet vitae conservationem omittere; ad
magnum autem bonum commune ordinis conducit, ut regula abstinentiae etiam
cum periculo vitae stricte observetur11).

Nota. De ebrietate deque influxu ebriositatis in sanitatem et vitam corporis
c. De principiis n. 344.

i°) Lugo disp. 10. n. 21.
11 ) Cf. Sanchez, Consilia mor. 1. 5, c 1 dub. 34 n 6 Lugo, De iustitia disp
]0. n. 33. S. Alphonsus n. 370,

293

QUAESTIO SECUNDA.
De occisione et mutilatione sui ipsius.

326. De occisione sui. 1. Numquam licet propria auctoritate se
ipsum directe occidere, etsi vita nobis facta sit dura aliisque inutilis.
Nam destructio rei est actus dominii; homo autem non habet domi­
nium in vitam suam; laeditur ergo occisione sui supremum et exclusivum Dei dominium in hominis vitam12). Insuper laeditur caritas, qua
homo se ipsum diligere tenetur, cum maximum malum sibi inferat.
Tandem vita, etsi acerba vel aliis inutilis, semper retinet principale suum
momentum promerendi vitam aeternam. Quare sui occisio est contra
iustitiam erga Deum et contra sui ipsius dilectionem. Etiam in sacra
scriptura sui ipsius occisio saepius prohibetur13), et ecclesia sui occi­
sionem privatione sepulturae ecclesiasticae punit14) et eos declarat
irregulares, »qui... sibi vitam adimere tentaveruntc15).
a. Directa occisio (sui vel alterius) habetur, si mors ipsa est intenta jn_se
sive ut finis, sive ut medium ad alium finem (quamvis bonum); ponitur ergo
actio occisiva cum intentione mortis; immo, si actio ex sua natura ordinata est
immediate et exclusive ad mortem inferendam, est intrinsece mala et intentio
necessario etiam in eundem malum finem dirigitur, quamvis agens protestetur
et alium finem bonum praetendat.
Indirecta occisio habetur, si mors non est voluntaria in se, sed in causa i. e.
active permissa, in quantum praevidetur secutura piraeter intentionem ex actione,
quae ex natura sua etiam ad alium effectum immediatum ordinatur et propter
hunc solum ponitur. Exemplo sit factum Samsonis16).

b. Ergo directa sui occisio non permittitur ne ad gravissimum quidem malum
e. g. miserias praesentis vitae, vehementem pudorem propter admissum scelus,
metum poenae, ignominiae timorem effugiendum; ita non licet militi venenum
sumere ad effugiendam captivitatem vel mutilationem: mala enim temporalia
quantumvis magna bono vitae inferiora sunt; sed eligere maius malum ad effu­
giendum minus contra rationem et contra ordinatum sui amorem est. Ideo nec
virgini licet se ipsam occidere ad effugiendam violentam corruptionem seu ad
bonum integritatis servandum.

c. Quamvis teneamur ex caritate subvenire proximo in extrema necessitate
spirituali (v. g. infanti moribundo absque baptismate) etiam cum periculo vitae,
tamen non licet ad hunc finem aliquid facere, quod esset directa occisio sui (ubi
nulla omnino spes salvandi proximum), quae lege divina prohibita est17)

2. Licet se ipsum directe occidere auctoritate divina: tunc enim
homo vitam deserit cum licentia ipsius vitae supremi domini.
12) S. Thomas 11. II. q. 64. a. 5. Pius XII. Allocutio de Histopathologia Syste­
matis nervorum. A. A. S. 44 (1952) 782.
13) Ex. 20, 13. Gen. 9, 6. Deut. 32, 39. Sap. 16, 33 ss. Rom 14, 7—9.
’·») Cn. 1240, §1,3°, 2350 § 2.
15) Cn. 985, n. 5.
1<J) lud. 16, 30. De voluntario directo et indirecto cf. De principiis n. 43, 5. —
Bender, Occisio directa et indirecta. Angelicum 28 (1951) 224- 253. Idem, Vitam
vel incolumitatem periculo exponere, Per. 46 (1957) 429—436.
17) Tournely, De caritate, sect. 4. p. 1.

294

Dc quinto decalogi praecepto

Facta, quae in vitis sanctorum leguntur, aliquos nempe seipsos occidisse sive
ex desiderio martyrii sive ad servandam castitatem, ab aliis per inspirationem
divinam, qua Deus eis licentiam concessit seipsos interimendi, ab aliis potius per
ignorantiam invincibilem explicantur, quae quidem eo facilius supponi potest,
quia ex obvia rei consideratione non statim evidens est, sui occisionem ad
magnum bonum servandum illicitam esse18*).

3

3. An liceat seipsum occidere auctoritate publica disputatur; affir­
mantes dicunt: ubi aliquis iuste ad mortem damnatus est, potest iudex
sententiae exeeutionem cuilibet, etiam reo committere10); negantes di­
cunt, reo non posse committi exeeutionem, quia haec commissio non
a bono communi postuletur, quamvis exeeutio ipsa ob bonum commune fiat.

1

Omnes autem concedunt reo, ut collum laqueo vel gladio submittat vel venenum iam paratum hauriat, ubi secus carnifex ad idipsum statim coacturus est.

t
x

4. Per se non licet seipsum. indirecte occidere i.
sine causa pro­
portionate gravi non licet quidquam facere vel omittere, unde mors
certo vel probabiliter secutura sit. Qui enim ponit vel omittit actum,
etsi in se indifferentem, unde videt mortem probabiliter secuturam esse,
sine gravi causa mortis periculo se exponit; atqui hoc graviter illici­
tum est.
Est ergo peccatum ex genere grave, si quis vitam vel integritatem corporis
periculo exponit e. g. currum automobilem dirigens post sumptionem potus
alcoolici vel non satis instructus vel neglecta cura machinae debita10») aut
periculosa experimenta quoad medicamenta vel operationes chirurgicas in seipso
vel alio homine instituens aut sine ratione sufficiente feras excitans aut artem
funambuli exercens aut ieiunium diutissime protrahens (Hungerstreik) aut ex­
cessive cibo vel potu vitam notabiliter abbrevians.

5. Ex causa proportionate gravi licet seipsum indirecte occidere vel
vitam abbreviare vel vitae periculo se exponere i. e. licet ponere actio­
nem ex se indifferentem, ex qua sequitur propria mors, si ex eadem
saltem aeque immediate sequitur effectus bonus. Asserti ratio desumi­
tur ex noto principio de duplici effectu, quod in tractatu de actibus
humanis demonstratur20) et in theologia morali saepissime applicatur.
Ex hoc principio explicatur etiam factum Eleazari occidentis elephan­
tem, quo ipse oppressus est 21).
a. Licet e fenestra desilire cum certo mortis periculo ad fugiendum certam
mortem duriorem e. g. in flammis iamiam subeundam. Licet ex alta turri se prae­
18) Lessius, De iustitia I. 2. c. 9. n. 23.
10) Cf. s. Alphonsus n. 369. Ballerini-Palmieri II. n. 861 s., ubi etiam rationes
utriusque sententiae examini subiciuntur.
10») A. Laurent et ]. Delèpierre, Crétiens sur les routes, in Nouv. Rev. theol.
79 (1957) 1054—1074. Pius Xll. Allocutio 5. X. 1955 (Doc. cath. 21. VIL 1957/
949).
Cf. De Principiis n. 83.
21 ) 1. Mach. 6. 43 ss. Cf. Lessius 1. c. n. 32. Lugo, De iust. disp. 10. n. 55.

De occisione et mutilatione sui ipsius

295

cipitare cum certo mortis periculo ad fugiendam mortem atrocem, quam actu
illaturus est tyrannus. At idem non licet si tyrannus alias mortem atrocem illa­
turus id exigat: etenim si mors nondum actu infertur, praecipitatio non est
actio, ex qua immediate uterque effectus consequitur, propria mors et fuga
mortis atrocioris, sed est sui occisio, quae eligitur tamquam medium ad maius
malum effugiendum.

b. Licet virgini ex praealta rupe cum certo vitae periculo se praecipitare, ut
e manibus impuri violatoris se eripiat et sic virginitatem servet, etsi rationabi­
liter speret se non esse consensuram. Hoc tamen non licet, nisi (moraliter) actu
vis inferatur: etenim si vis nondum infertur, eligitur sui occisio ad grave malum
evitandum, quod illicitum est.
c. Licet incendere navim vel turrim ad submergendos vel delendos hostes,
efsTpropria mors inde certo sequatur.

d. Licet in naufragio alteri cedere tabulam, quam quis iam arripuerat, etsi ille,
qui cedens tabulam se demittit in mare, certo sit periturus. Et hanc quidem
actionem cedendi tabulam et tradendi se morti propter amicum s. Thomas
actum perfectissimae virtutis nuncupat22).
fs 1^. «Z. C5A* S*

e. Licet se sistere tyranno, a quo quis certo novit se interfectum iri, ad alios
roborandos in fide vel ad alios a morte salvandos etc. Exsistente enim causa
proportionate gravi cessat tum obligatio conservandi propriam vitam tum obli­
gatio impediendi alienum peccatum.

527. lustae causae indirecte mortem permittendi, vitam abbreviandi
vel periculo exponendi fere revocantur a^moralem necessitatem et ad
® exercitium virtutis23).
1. Licet ergo etiam pluribus annis indirecte abbreviare vitam seu
mortem accelerare. Ipsius vitae humanae condiciones eiusmodi sunt,
ut quandoque etiam notabilior vitae abbreviatio admittenda sit24).
a. Non peccant fabri ferrarii qui quotidie ignem versantes vitam sibi abbre­
viant, neque alii operarii ut vitrum conflantes, metalla inaurantes etc. quorum
labores non modicam vitae abbreviationem afferunt.
?
b. Qui laboribus, poenitentiis, ieiuniis et eiusmodi austeritatibus in honorem
Dei susceptis mortem aliquamdiu accelerat, non peccat, modo prudentiae et dis­
cretionis regulis in illis suscipiendis regatur.
c. Qui medico auctore ad aliquod tempus vitam prolongare potest, eo quod
abstinet a vino moderate sumendo, non tenetur sub gravi abstinere. — Item
qui medico auctore vitam protrahere potest, eo quod vinum bibat vel carnes
comedat, quibus uti non solebat, sub gravi non tenetur, quia in utroque casu
abbreviatio levis est; immo ex motivo virtutis in ultimo casu licite abstinere
potest.

2. Licet ergo indirecte vitae periculo se exponere, remoto quidem ex
levi,\proximo vero solum ex gravi causa. Qui sine causa remoto vitae
periculo se exponit, leviter, qui sine causa proximo vitae periculo se
22) In 3. dist. 29 a. 15. ad. 3.
23) Leo XIII. Ep. Pastoralis officii (D. 1939).
24 ) Ballcrini-Palmieri II. n. 866 ss.

'

296

De quinto decalogi praecepto

exponit, graviter peccat. Quo maius est mortis periculum, quod ex
actione inducitur, eo maior debet esse ratio, ob quam illud inducere
liceat.
Proximo vitae periculo se exponere dicitur, qui valde probabili periculo mortis
sive proxime sive post aliquod tempus subeundae se exponit; remoto vitae peri­
culo se exponere dicitur, qui periculo solum aliquo modo probabili mortis sive
proxime sive post aliquod tempus subeundae se exponit. Ut quis proximo vitae
periculo se exponere censeatur, aliquam saltem spem evadendi habere debet,
qui nullam spem evadendi habet, vitam non periculo exponere, sed perimere
dicitur. Periculum aliquo modo probabile dicitur, ubi mors ex aliqua actione raro
vel non adeo frequenter sequitur; econtra valde probabile, ubi mors ex aliquo
actione frequenter vel plerumque sequitur,

A
j

a. Licet peste vel aliquo morbo contagioso infectis inservire, item sacramenta
administrare cum magno periculo contrahendi luem. — Licet reis detentis in carcere ex alto se praecipites dare ad evadendam certam sententiam mortis vel
carcerem perpetuum, dummodo adsit aliqua spes servandi vitam, at idem non
liceret ad effugiendum carcerem paucorum tantum annorum, nisi vitae pericu­
lum, quod se praecipitantes inducunt, esset valde remotum.

i

b. Non peccant artifices, qui super aedificiorum tecta ascendunt et variis, ubi
opus est, periculis se exponunt.

/

De inedia voluntaria (Hungerstreik), quae quandoque suscipitur ad liberandam civitatem vel rempublicam ab iniusta vexatione, haec dicenda sunt: a. Qui
usque ad mortem inediam protrahere proponit, vel etiam usque ad illud momen­
tum, in quo corpus cibum iam non suscipere potest, directe se occidit. Hoc autem,
utpote in se malum neque ad salutem publicam ordinari potest.

'

b. Si quis solum protrahere vult inediam usque ad periculum mortis, sperans
vexatores perterritos iam eo momento cessaturos esse, ob valde gravem causam
theoretice admitti posset, utpote indirecta tantum occisio; practice non facile
illud momentum accurate determinari poterit; proinde permitti non potest.
c. Hodie per tubam in nasum immissam violenter nutriri potest qui inediam
tentât. Quod licite fit, ubi inedia illicita est, sicut suicidae arma violenter eripere
possum.

528. De sui mutilatione. 1. Mutilatio proprie est destructio (vel
functionis suppressio) alicuius membri, i. e. partis organicae corporis,
quae propriam functionem habet, ita ut dempto membro corpus iam
non sit integrum; si quaedam membra duplici numero exsistunt, etiam
privatio alterius tantum erit mutilatio, quia numerus duplex non abs­
que gravi momento a natura intentus est; inde abscissio alterius ma­
nus, destructio alterius oculi, privatio unius tantum glandulae sexualis
est mutilatio.

,

I ft ί “

\

Econtra mutilatio nqnjiabetur, si v. g. homo parte cutis vel portione
sanguinis privatur (ad transplantationem vel transfusionem in corpus
alterius aegroti), quia corpus manet integrum et hae partes mox
restaurantur.

Dc occisione et mutilatione sui ipsius

conservandam sit necessaria25). Ratio primi_est, quia homo sicut vitae,
ita etiam membrorum suorum non est dominus, ut pro arbitrio de iis
disponere possit. Ratio secundi est, quia corporis sui custos et conser­
vator est, et ideo potest ad totum corpus servandum partem seu mem­
brum quod detrimentum affert abscindere: pars enim ordinatur ad
totum, ideoque postponi debet bono totius.
a. Licet ergo e. g. manum catena ligatam sibi abscindere ad effugiendum in­
cendium. Et sicut ad vitae conservationem licita est sui mutilatio, ita ex eadem
ratione licet in amputationem membri consentire. — In levi tamen materia, ut
si quis sine causa particulam auriculae vel articulum parvi digiti sibi praecidat,
grave peccatum non committitur.
b. Mutilationes sui ipsius, quae a sanctis virginibus factae leguntur, aut ex
inspiratione divina aut ex bona fide explicari debent ut supra de sui occisione
dictum est (n. 326, 2).

Resolutiones. Principium praedictum applicandum est, si quaestio
ponitur de operationibus chirurgicis, scilicet an aegrotus vel qui curam
eius agunt consentire possint. Licitae sunt operationes quibus mem,brum vel organum resecatur vel functio eiusdem impeditur, si hae mu­
tilationes necessariae atque immediate ordinatae sunt ad tollendum
vitae vel sanitatis periculum ex ipsis illis organis proveniens. Sunt
autem operationes, in quibus hae condiciones non verificantur. Ita:
1. Non licet se mutilare ad aliquod lucrum vel commodum sibi com­
parandum, quare non licet adolescenti se mutilare ut militiam effugiat,
nec pauperi ut eleemosynas accipiat.
2. Castratio in maribus fit abscissione testiculorum, in feminis ex­
stirpatione ovariorum vel uteri. Est ergo gravis mutilatio organorum
sexualium20).
Licita fieri potest, ubi ipsa haec organa (cancro vel tuberculosi
affecta) periculum vitae creant vel »si perturbatio mentalis e patholo­
gica ovarii vel testiculi condicione oritur, sterilizatio inepta, sola castra­
tio remedio esse potest*27).
Illicita est ad vitandum periculum incontinentiae; periculum enim t
non procedit ab ipsis his organis, quare castratio plerumque inutilis
est ad hunc finem; aliis mediis peccatum vitari potest et debet23).
Illicita est ad praecavendas conceptiones (in feminis) quamvis periculosas; ita enim pervertitur naturalis destinatio organorum sexualium; - ''
difficiles partus aliis mediis superari possunt et debent.
2B) Pius XI. Enc. Casti conubii (D. 2246).
20) Nicdcrmeycr, Handbuch der speziellen Pastoralmedizin. IV. 333 ff. VVien
1951.
27) Creusen in Vermecrsch II.3 n. 299 dicit hunc casum ad normam principio­
rum de mutilatione esse solvendum.
28) S. Thomas II. II. q. 65. a. 1 ad 3.
J. j c >

298

De quinto decalogi praecepto

Illicita est in pueris ad servandas voces pueriles pro cantu in ecclesia. Non­
nulli auctores eam licitam dixerant sub duplici condicione: ut absit periculum
vitae et non fiat invitis pueris20); verum si illicita est ad notabile bonum spiri­
tuale obtinendum, multo magis hoc valet ad bonum temporale obtinendum30).
Summi pontifices castrationem puerorum nunquam probarunt, nec unquam lici­
tam dixerunt, immo eos, qui culpabiliter se aliosve eunuchos fecissent, irregu­
lares declararunt; eunuchos tamen, qui absque propria culpa tales facti Sunt, ad
concentus ecclesiasticos admiserunt31).

'

'

Sterilizatio, ut dicitur, non est totalis castratio, sed nihilominus
gravis mutilatio, eo quod naturaliter ordinatam functionem organorum
sexualium destruit vel impedit. Consistit in eo, ut in viro vasa defe­
rentia secentur vel ligentur adeo ut omnis communicatio testiculorum
cum membro impediatur (vasectomia) ; in femina, ut oviductus secentur vel ligentur, quo communicatio ovarii cum utero impediatur (oophorotomia); quandoque idem effectus producitur per »radios« destruentes functionem testiculorum vel ovariorum. Viri et mulieres talem ope­
rationem passi manent apti ad coitum, attamen coitus sterilis manet.
De quaestione, an haec operatio constituat impedimentum impotentiae,
adhuc disputant auctores32).
Jt |S

'f

■+

Illicita est sterilizatio directa, quia gravem- corporis—mutilatiouem
constituit, non-quatenus vulneratio est, sed puatenus vulneratunr functione vitati magni-momenti privat. Proinde, cum homo sui corporis do­
minium non habeat, graviter illicita est, nisi agatur de tuenda vita vel
sanitate, quae alio medio servari non potest.

Ex quibus patet vasectomiam ab auctoritate publica nec in poenam
criminis imponi, nec tamquam medium impediendi generationes infirmas vel noxias adhiberi posse33). Tamquam poena inepta est, quia
kt
dolorem fere nullum infert, immo potius incitat et commoditatem praebet ad fruendas voluptates sine incommodo ex prole nascituro. Pro
. ^-bono communi adhiberi non potest, quia nec singuli nec auctoritas
*
publica potestatem habent super membra et facultates hominis, qua
possint hominem mutilare ad bona temporalia servanda vel augenda,
quibus opus esset ad tales homines in asylis conservandos.
Nec possunt ad hunc casum transferri rationes quibus S. Thomas34) probat
ius reipublicae occidendi peccatores, quia scilicet sint membrum nocivum com-

2e) S. Alphonsus 1Π, 374.
30) Lugo, De iust. disp. 10, n. 23.
31) Benedictus XIV. De synodo, 11. c. 7, n. 3.
Browe, Zur Geschichte der
Entmannung. Breslau 1936.
3a) /. Grosam, Die Sterilisation... Th. pr. Qsch. (Linz 1930) 88 s.; Niedermeyer, a. a. O. 145 ff. Cf. Ill, De sacram, n. 567.
33) Enc. Casti con. A. A. S. 22 ( 1930) 564s; D. 2245. Grosam I. c. 24—27.
Schmitt, ZkTh. 35 (1911) 66 ff. Capellmann-Bergmann, Pastoralmedizin S. 65 f.
34 ) II. II. q. 64. a. 2.

t

De occisione et mutilatione sui ipsius

299

munitati, vel quia peccatores a dignitate humana decidant et sicut bruta tractari
possint. Narn S. Thomas?*) loquitur de peccantibus ex plena culpa; si haec non
adest, poena capitis vel flagellatio infligi non potest; nec auctoritas publica po­
testatem directam habet in vitam vel membra non propria culpa nocentium, sed
ad summum usum membrorum impedire potest retinendo eos in asylo, ne proles
noxiae nascantur.
Obiciunt adversarii, haec valere, si status consideratur solum ut ens morale
— juridicum, prout hucusque factum sit; in tali statu utique solum exercitium
facultatis generativac impediri possit; sed >statum nationalem< considerare in­
dividua, utpote sanguine iuncta tamquam unum corpus in ordine physico, ita
ut membra etiam quoad ipsam facultatem physicam generandi ipsi subiciantur;
inde auctoritatem posse etiam physicam facultatem generandi supprimere, si hoc
ad bonum totius corporis necessarium sit. — Ad quod respondetur: a. Compa­
ratio stirpis vel nationis cum corpore humano est solum analogica; membra
corporis nostri separata non iam habent vitam et finem, proinde quoad totum
suum esse subiciuntur toti; homines autem, membra stirpis vel nationis, etiam
separati habent vitam, animam rationalem et finem, quem etiam separati obtinere
possunt; proinde solum quoad actum subiciuntur toti, nec possunt sine iniuria.
vi physica privari, b. Coniunctio sanguinis non sufficit, ut habeatur auctoritas
suprema, quae in statu requiritur, sed debet accedere iuridica - moralis auc­
toritas, quae nomine Dei entibus rationalibus imperet, c. Coniunctio sanguinis
in familia magis arcta et intimior est; et tamen nemo, praesertim in statu
»totali« patrifamilias talem potestatem super vitam et membra filiorum concedet,
iuri naturali contrariam, nisi forte ius antiquum romanum30).

Efficacius auctoritas publica impediet generationes infirmas, si co­
hibeat vitia, quae fontes sunt degenerationis, et si non per sterilisationes naturam privet vi generativa, qua naturali selectione defectus
corriguntur successu temporis.
Sterilizatio indirecta licita esse potest secundum principia de voluntario in
causa seu de actione duplicis effectus.
Sic vasectomia ad corporis sanitatem adhibetur contra hypertrophiam prosta­
tae, quae viris senibus quandoque accidit. Similiter impeditio ovulationis, ut
excessivus fluxus sanguinis durante menstruatione impediatur, indirecta est sterelizatio37).
Si mulier prolapsu uteri laborat, quidam medici uterum assuunt in interiore
parte ventris; quo fit, ut in proxima conceptione crescente foetu uterus rumpa­
tur et vitam pcriclitet; ad hoc evitandum mulierem sterilizant. Quod non videtur
admittendum; nam alii medici dicunt prolapsui alio modo occurri posse (colporaphia); insuper periculum vitae non adducitur per ipsum organum, sed per co­
itum; proinde in extremo casu ob periculum matris abstinendum erit ab usu
matrimonii.

3B) Ib. q. 108, a. 4. ad. 2. cf. Schmitt, ZkTh 51 (1927) 273.
3n) S. Officium 24 fob. 1940 (A A. S. 32 [1940] 73) Ad Dubium: >An licita
sit directa sterilizatio sive perpetua, sive temporanea, sive viri, sivi mulieris.*
Responsum dedit ^Negative, et quidem prohiberi lege naturae eamque quoad
sterilizationem eugenicam attinet Decreto huius S. Congr. die 21 martii 1931
(A. A. S. 23 [1931] 118) reprobatam iam esse.< (D. 2283.)
37) Hürth, Annotationes in Allocutionem Pii Xll. De Apostolatu specifico ob­
stetricum catholicarum (29 oct. 1951) Periodica 40 (1951) 402 -432 (imprimis
415 s). Textus Allocutionis ibid 340—395. Cf. etiam A. A. S. 45 (1953) 674 s.

300

De quinto decalogi praecepto

4. Transplantatio. Si agitur de transplantatione veri membri, illicita videtur;
nam: a. Deest effectus proportionatus; hucusque saltem non potest afferri casus,
ubi transplantatio manus vel oculi ad vitam servandam sit necessaria, vel ubi func­
tionem suam in alio corpore exercere valeat; idem dicendum est de glandulis
sexualibus: non enim ita inseri potest, ut homo facultate generandi privatus
hanc recipiat, neque proprie vitam prolongat, sed solum secretio interna (hor­
mona) per modicum tempus fortior evadit, quod etiam aliis mediis obtineri
potest, b. Sed etsi effectus probetur, obstare videtur, quod sit mutilatio directa;
et sicut non licet seipsum directe occidere, ut alius vivere possit, ita nec licet
se directe mutilare, ut alius integer sit c. Neque quod ad propriam sanitatem
servandam possim abscindere membrum proprium, probat hoc licere pro alio;
non enim est eadem relatio membri ad totum corpus, quae est hominum inter
se et ad totam societatem; membra totam vitam a corpore habent, nec sine hoc
exsistere possunt; econtra singuli homines non totum habent ab aliis vel a
societate, et sine his exsistere possunt.

/
:
i

Transplantatio vero cutis vel transfusio sanguinis certo licita est, cum non
agatur de organis proprie dictis et defectus facile reparari possit,

/

Sunt vero37*), qui dicant: Deus homini administrationem corporis in utilitatem
totius personae praescribit; at hoc principium videtur observari, si quis organum
corporale ex motivo caritatis heroicae, ergo propter bomum maius (spirituale)
personae propriae pro alio homine summe indigente sacrificat; hoc in casu
Deus, Dominus personae humanae, non videtur invitus.

528 b. Experimenta in homine vivo facta possunt esse licita, si experimenta
in cadavere hominis vel in brutis animalibus instituenda non sufficiunt et homo
experimenta patiens libere et licite consentit. Homo vero, ut administrator inte­
gritatis et sanitatis corporis consensum praebere potest tantum secundum volun­
tatem Dei, Creatoris et Domini, i. e. servata ordinatione organorum in finem
totius personae et servata hierarchia valorum (Werthierarchie). Ideo licite po­
test homo in periculo mortis medicamentum vel operationem incerti effectus
admittere, si alia media desunt. Extra mortis periculum excludere debet grave
damnum permanens et mortem probabilem. Auctoritas publica non potest peri­
culosum experimentum permittere vel praescribere, ne ad >bonum communec
quidem, quia persona humana non est medium ad finem rei publicae obtinendum37b).

529. Num liceat mortem sibi optare3*). — Licet ex motivo obtinendi bonum,
quod vita melius, aut effugiendi malum, quod morte peius est, quia hac ratione
nec dominium Dei in vitam hominis nec caritas sibi debita ullatenus violatur30).

S7*) B. /. Cuningham, The morality of organic transplantation (Washington
1944). G. Kelly S ]. The morality of Mutilation: Towards a Revision of the
Treatise, in Theol. Studies 17 (1956) 322—344. ]. Kuncic Ο. P. Aliquorum orga­
norum humani corporis licita transplantatio, in Perfice Munus 32 (1957)
566—579. Zalba, Theol. mor. Summa II 2 § 162 (Macir'd 1957) videtur in benig­
niorem sententiam inclinare, quamvis defendat illiceitatem transplantationis.
37b) Pius XII. Allocutiones, A. A. S. 44 (1952) 779—789; 46 (1954) 590—595.
P. Palazzini-A. De Jorio, Casus conscientiae. I. 445—447 (Marietti 1958).
38 ) Cf. Dc Principiis n. 333.
30) Cf. 3 Reg. 19, 4.

, I

301

QUAESTIO TERTIA.
De occisione malefactoris.

550. Nomine malefactoris hic intelligitur is, qui grave delictum ex­
ternum poena mortis sancitum patravit.

De iure in malefactores. 1. Auctoritas publica eaque sola ius habet
occidendi malefactores, quatenus id ad bonum commune necessarium
est,\id quod ex s. scriptura,\ex consensu universali omnium populorum,
ex rei natura probatur4041
).
a. Sunt, qui ipsum ius poenam mortis infligendi auctoritati civili omnino ne­
gent; alii ius ipsum non negant, sed solum in extremis quibusdam casibus ne­
cessitatis concedunt; alii ius quidem illimitate concedunt, eius tamen exercitium
nostris temporibus civilitatis et humanitatis abrogandum esse dicunt. Inde fac­
tum est, ut poena mortis in compluribus regnis abolita sit. Sed post breve tem­
pus, cum crimina invalescerent, ipsi subditi eam restituendam postularunt.

b. Etsi nonnulla antiqui foederis testimonia ad leges iudiciales pro solis Israeli-,
tis valituras pertineant11), alia tamen universalem valorem habent, ut istud:
o.T?-yQuicunque effuderit humanum sanguinem, fundetur sanguis illius; ad imaginem
-y quippe Dei factus est homo42). Etiam s. Paulus auctoritati civili qua tali ius
infligendi poenas in genere tribuit et in specie ius infligendi poenam mortis:
xDei minister est tibi in bonum. Si autem malum feceris, time: non enim sine
causa gladium portat. Dei enim minister est: vindex in iram ei, qui malum agit43).
Ecclesia idem docet in Professione fidei Waldensibus praescripta (D. 425) : x>De
potestate saeculari asserimus, quod sine peccato mortali potest iudidum san­
guinis exercere, dummodo ad inferendam vindictam non odio, sed iudicio, non
incaute sed consulte procédât.* Item damnando Lutheri articulum 33 (D. 773).

\

>

c. Legislatores omnium temporum poenam capitis infligendam decernunt; illi
quoque, qui perversis iuris principiis imbuti eam abolendam putarunt, pro certis
casibus tamen retinendam decreverunt. Quam poenam omnes gentes licitam et
iustam agnoverunt; id quod nunquam fecissent, nisi eam supremae potestati ne­
cessariam esse lumine rationis cognovissent.

d. Auctoritati supremae ius decernendi atque infligendi poenam mortis neces­
sarium est. Et sane, ex iure et officio efficaciter defendendi ordinem socialem
et stabilem securitatem iurium subditis providendi, decernere et infligere potest tWi.
eas poenas, quibus homines a delictis etiam atrocioribus efficaciter absterreantur, eo quod nullo fructu facinoris sui fnii possint; atqui experientia teste multi a
delictis atrocissimis non satis absterrentur, nisi timore poenae capitalis44). In­
super sunt quaedam crimina tam atrocia, ut ex communi consensu ordo laesus
non censeatur sufficienter reparatus, nisi per poenam gravissimam. (Quaenam.
sint talia crimina, pro temporum et nationum varietate diversimode iudicari pot40) Cf. Viet. Cathrein, Moralphilosophie* II. S. 695 ff. Theod. Meycr, Institu­
tiones iuris natur. (Friburgi 1900) II 593 ss. Pribilla, Ober die Todesstrafe, Stim­
men der Zeit 146 (1950) 335—346.
41) Lev. 24. 17.
42) Gen. 9, 6.
43) Rom. 13, 4.
**) Catech. Rom. p. III. c. 6.; >ut audacia et iniuria suppliciis repressa tuta sit
hominum vita.*

302

De quinto decalogi praecepto

est). Si malefactores considerantur ut nocivi bono communi et asociales, qui
veluti membrum putre in organismo ius ad vitam amiserunt, hoc valet de noci­
vis ex deliberata malitia; asociales ex hereditate et infirmitate non possunt
puniri, sed debent praeventive impediri.
e. Ratio autem, quod soli auctoritati supremae hoc ius competat, est, quia
malefactores solum ob bonum commune licite occidi possunt; ergo malefactores
punire ad eum pertinet, cui administratio communitatis commissa est, nempe
supremo principi45). Multo maiora mala obvenirent reipublicae, si quilibet pri­
vata auctoritate posset occidere malefactores. Quare nec patri nec domino licet
filium vel servum correptionis causa occidere vel mutilare vel universim ei dam­
num irreparabile inferre.

2. Ut criminis reus juste occid i p ossit, tria requiruntur : ^a. ut crimen
uere grave commiserit: etenim poena mortis est gravissima poena, quam
societas civilis infligere potest
ut crimen certo commiserit: nam iure
in vitam suam certo exspoliari nemo potest nisi propter crimen certum:
ideo si probabiliter tantum de crimine constat, ex iure favendum est
reo;\c. ut de crimine commisso judicialiter constet: nam ius naturae
postulat, ut reus se defendere possit et non nisi iuridice convictus con­
demnetur, nisi auctoritas publica in particulari casu ob rationem boni
communis potestatem fecerit, occidendi hominem in ipso crimine depre­
hensum.
Reo ad mortem condemnato concedi debet tempus suscipiendi ultima sacra­
menta^· si tamen confiteri peccata sua nollet, praemissa monitione nihilominus
occidi posset: aeternam enim damnationem sibi ipsi tribuere debet.

551. Resolutiones. \q. Non licet custodibus publici ordinis malefac­
tores aufugientes occidere, etiamsi iam fuerint ad mortem d a m n a t i : a d
quempiam enim occidendum requiritur potestas publicae auctoritatis.
Hinc si quando iidem custodes arma explodunt in malefactores vel
resistentes vel fugientes, id facere possunt vel defensionis iure vel e
speciali potestate ipsis facta in reos iam ad mortem damnatos. Nam
quilibet potest per se a indice constitui exsecutor poenae. Dempta
autem licentia publicae auctoritatis nemini licet ne publicos quidem
grassatores occidere.
Licite a quolibet occiditur proscriptus i. e. publica auctoritate reus mortis de­
claratus: nam in hoc casu quilibet a publica auctoritate constituitur exsecutor
iustae sententiae in proscriptum malefactorem. Quare ipse proscriptus non potest
se defendere et occidere aggressorem; nam solum centra iniustum aggressorem
licet se defendere.

b. Miles in statione positus in accedentem, quem frustra monuerat,
ne progrediatur, sub his condicionibus licite explodere potest:^. ut in­
structio supremae potestatis id praecipiat;
ut consistere iussus de
goena (explosione sclopeti) moneatur; \y. ut admissa vu 1 neratione ca45) Leo XIII. Ep. Pastoralis officii 12 sept. 1891 (D. 1939).

De occisione malefactoris

303

yeatur occisio. Etsi enim inoboedientia, qua ille iustae militis iussioni
resistit, ratione boni communis in certis adiunctis graviter puniri pos­
sit, non est tamen crimen morte dignum. Simile quid dicendum est de
confinium custodibus, qui in mercium fraudatores explodunt.

c. Nec licet civibus exercere vindictam, quam dicunt popularem
(Lynchjustiz), quia ordo publicus in societate civili iam constituta po­
stulat, ut potestas puniendi reos publicae auctoritati omnino reserve­
tur, alias omnia replerentur caedibus.

304

QUAESTIO QUARTA.
De occisione iniusti aggressoris.

332. De iure in aggressorem vitae. Licet unicuique defendere tum
propriam tum aliorum vitam etiam cum occisione iniusti aggressoris,
servato tamen moderamine inculpatae tutelae40*) Qtum quia unusquis-û·^ .
que ius habet propriam vitam vitae iniusti aggressoris praeferendi, V-**'
@tum quia secus scelerati cum maximo damno societatis humanae alios
iniuriis afficerent. Ideo vim vi repellere, etiamsi ex sui defensione mors
aggressoris sequatur, omnes leges omniaque iura positiva permit­
tunt47). * Licit Vi
.Λ
a. Aggressor dicitur, qui actu iam aggreditur vel actu quaedam agit,
frex quibus moraliter iam aggredi censetur e. g. iam arma parat: etenim
si physica aggressio exspectanda esset, defensio sui saepe impossibilis
fi e r e t. Attamen non licet aggressionem praeveniendo eum occidere, qui
insidias struit postea certo aggressurus, quamvis impossibile sit eva­
dere periculum48).\Non licet post aggressionem occidere aggressorem,
quod non defensio, sed vindicta esset.

'

/1

Ô. Ubi condiciones requisitae adsunt, unusquisque contra quemlibet
iniustum aggressorem se defendere potest, etiam cum morte aggresson’s, sive aggressio sit formaliter sive materialiter iniusta. Quare etiam
filius contra patrem, subditus contra principem (nisi maiora mala ut
bella timeantur), laicus contra clericum, clericus contra laicum, unus­
quisque etiam contra furiosum, amentem, ebrium se defendere potest:
licet enim materialem tantum hic committat iniustitiam, ius tamen ad
vitam per aggressoris amentiam vel ebrietatem non amittitur.
c. Unicuique licitum est propriam vitam hoc modo defendere, sed
nemo tenetur iniustum aggressorem occidere; quare propriam occisio­
nem licite permittere potest: hoc namque medium conservandi vitam
durum et crudele est, a quo natura abhorret. In duplici tamen casu
propriam occisionem permittere non licet; a, si vita invasi bono com­
muni vel necessaria vel valde utilis, β. si invasus in statu peccati mor­
talis est.

d. Non solum propriam, sed etiam aliorum vitam sic defendere licet:
quod enim aliquis per se licite facit, id etiam per alium .facere potest;
immo ratione caritatis, pietatis vel officii (ab iis, qui ad tuendam alio­
rum vitam vel bona conducti sunt) id fieri etiam aliquando deberet.
40) Germanice: »nur in dem MaBe, das der berechtigte Selbstschutz verlangt.e
4T) C. Si vero 3 De sententia excom. (V. 39). Cf. Leo XIII, 1. c. (D. 1939).
Cn. 2205 § 4.
4fi) Cf. propositio 18. ab Alexandro VII. damnata. (D. 1118) cf. etiam D.
1182, 1183.

!

De occisione iniusti aggressoris

305

Quoniam autem talis occisio ordinarie magna incommoda secum fert,
raro privatus aliquis ad id tenetur, nisi accedat ratio pietatis vel officii.
kieo si invasus esset persona bono publico necessaria, vel si esset pater aut
filius aut uxor, iustitia legalis vel pietas obligaret ad eius vitam defendendam.
Et qui ad defensionem aliorum conducti sunt ut milites et custodes, vitam alio­
rum etiam cum gravi suo incommodo defendere tenentur, quia officium eos ad
id obligat.

e. Si invasus sciat aggressorem esse in statu peccati mortalis, ordi­
narie se defendere potest etiam occidendo aggressorem. Si enim aggres­
sor est formaliter iniustus, libere huic periculo se exponit; cum ergo
ipse sibi providere possit, non versatur in extrema necessitate spiri­
tuali. Si autem materialiter iniustus est ut amens, reipsa versatur in
extrema necessitate spirituali eique invasus tantum subvenire potest.
Hinc si invasus prudenter indicaret se esse in statu gratiae, inde vero
certo sciret aggressorem esse in statu peccati mortalis, quem statum
postea emendaturus sit, caritas postularet, ut eius salutem aeternam
praeferret vitae suae temporali. Sed cum duplex haec cognitio haberi
non possit, haec obligatio vix unquam certo exsistit; obligatio autem
incerta nequit alium privare certo iure se defendendi.

355. De moderamine inculpatae tutelae. Moderamen inculpatae tu­
telae, quod in sui defensione servandum est, exigit, ut nihil fiat contra
vitam aggressoris, nisi sit necessarium ad propriam vitam tuendam:
quod enim necessitas non excusat, est contra iustitiam. Tria igitur exi­
git: a. ne impetatur vita, nisi actu (moraliter) instet aggressio; ψ. ne
jmpetatur vita aggressoris, si alia via (clamando, fugiendo) declinari
potest periculum;\c, ne occidatur aggressor, si ad defensionem sufficit
eius vulneratio.
>

a. Non tenetur fugere, qui sine magno detrimento (quia e. g. incurreret igno­
miniam hominis timidi et ignavi) fugere neqqit; moderamen enim inculpatae
tutelae non exigit, ut cum maximo detrimento proprio vitetur periculum aggres­
soris. Ideo fugere tenentur, si satis secure possunt: a. homines, qui nullam ho­
noris iacturam patiuntur; β. clerici et religiosi, quia ipsis, qui exemplum man­
suetudinis praebere debent, fuga non est ignominiosa; y. omnes, etiam viri no­
biles et militares, si aggressor ebrius vel amens est, quia in hoc casu fuga ne­
mini ignominiosa est.
b. Practice iudicium de mediis ad sui defensionem necessariis iudicio eius,
cuius vita periclitatur, committendum est; quodsi quis in subito periculo, ubi
deficit tempus expendendi omnia adiuncta, arripit' medium, quod non fuisset
plane necessarium, culpandus non est.

554. De aggressore aliorum bonorum. 1. Non solum vitam, sed
etiam alia maioris momenti bona, licet inferioris ordinis, cum occisione
iniusti aggressoris defendere licet, si alia ratione servari nequeunt: ca­
ritas enim non obligat, ut quis bona aliena altioris ordinis praeferat
20 Noldin, Vol. Π. de praeceptu.

306

De quinto decalogi praecepto

suis inferioris ordinis, nisi alter in extrema necessitate versetur; sed
iniustus aggressor alieni boni non est in extrema necessitate, cum
sponte periculo mortis se exponat40).
Etiam bona fortunae cum occisione iniusti aggressoris licite defendi posse
theologi nunquam non recte intulerunt ex s. scriptura, quae furem nocturnum
domum effringentem occidere permittit50).

2. Bona autem, quae servato moderamine inculpatae tutelae sic de­
fendere licet, sunt:
a. Bona fortunae magni momenti. Magni momenti haec bona esse
debent, quia caritas prohibet, ne propter leve damnum proximo gravissimum damnum inferatur.

ή
2

a. Bona magni momenti non solum ea sunt, quibus ablatis alicui deficeret
sustentatio pro se et suis, sed etiam ea, quorum factura pro qualitate personae
damnum notabile esset51).

’

β. Licet occidere furem rem magni momenti auferentem, si res alia 'via recu­
perari nequeat et si monitus eam dimittere nolit; quod si monitio impossibilis
aut inutilis sit, ea etiam omitti potest52).

.

*

*/. Non licet eum occidere, qui aufert rem parvi momenti: sed licet eam contra
furem tueri et ablatam a fure recuperare, si alia via satis certo recuperari ne­
queat; quodsi fur vim adhibeat, ubi opus fuerit, etiam occidi potest ad propriam
personam defendendam53).

b. Castitas: etenim si invasorem bonorum fortunae occidere licet,
a fortiori invasorem castitatis, quae est bonum praestantius divitiis.
Attamen invasorem castitatis occidere virgo non tenetur, sed potest
passive se habere, quia contra voluntatem castitas non amittitur.
c. Integritas membrorum: quod enim ad vitam servandam, id etiam
ad integritatem corporis defendendam licet.

555. De aggressore honoris. luxta legem perfectionis a Christo
nobis traditam iniuriae acceptae aequanimiter ferendae atque inimico
sine satisfactione condonandae sunt; iuxta ordinem vero iustitiae et
aequitatis naturalis haec statui posse videntur5·1):
a. Non licet aggressorem famae vel honoris occidere sive ad impe­
diendam iniuriam imminentem sive ad recuperandum honorem ablatum.4
4°) S. Alphonsus n. 383.
50) Ex. 22. 2. S. Thomas 11. II. q. 64. a. 7.
51) Propositio 31. ab Innocentio XI. damnata: Regulariter occidere possum
furem pro conservatione unius aurei. (D. 1181.) ^Quantitatem absolutam non
infra mille libellas aestimarim.« Vermeersch-Creusen II3 n. 565, 3 b.
6S) S. Alphonsus n. 382. Bucccroni, Casus consc.6 n. 59, 3.
M) Ballerini-Palmieri 11. n. 890.
M) Cf. Elbel-Bierbaum, Theol. mor. 1. pr. 4. n. 67 ss. Génicot, Casus con­
scient. I. p. 154 s. Viva, Theses damnatae. In prop. 30. ab Innocentio XI. dam­
natam n. IX.

De occisione iniusti aggressoris

307

Id enim prohibet prima pars propositionis 30. damnatae7*5) et recte quidem,
quia raro adsunt condiciones ad cruentam defensionem requisitae (ut grave
damnum inferatur, ut non adsit alia via reparandi damnum). Quodsi adsint
condiciones requisitae, id tamen non licet, quia non servatur moderamen incul­
patae tutelae: nam ad recuperandum honorem verbali, quin et reali iniuria ab­
latum iuxta moralem hominum aestimationem non requiritur aggressoris occi­
sio, sed sufficit iniuriae retorsio, etiam, si opus sit, cum percussione calumnia­
toris, ubi per iudicem honor recuperari non potest.

b. Honorem reali aut verbali irriuria ablatum licet statim pari iniuria
irrogata recuperare, si, quod ordinarie contingit, per iudicem sine mo­
lestia recuperari non possit.
~
Licet ergo statim repercutere eum, qui ignominiose aliquem percussit, non
quidem vindictae causa, sed ad vitandam infamiam seu ad recuperandum hono­
rem, ubi in morali hominum aestimatione percussus censeatur honore privatus,
donec repercusserit, econtra recuperasse honorem, si repercusserit. Sicut ei,
qui probroso nomine aliquem appellavit, simile nomen reddere licet. Neque
dicatur hanc sententiam esse damnatam: siquidem solum damnatur, quod possit
occidi percutions, sz fugiat. Practice tamen haec sententia duplex periculum in­
volvit, ne repercussio vindictae causa fiat, et ne violetur moderamen inculpatae
tutelae. Ceterum si repercussus iterum caedere velit, nihil impedit, quominus
repercussio etiam stricto gladio, si opus sit, impediatur.

c. Non licet recuperare, honorem reali aut verbali iniuria iam antea
ablatum occisione aut percussione auferentis.
Id enim prohibet secunda pars propositionis 30. damnatae, quia occisio non
defensio sed vindicta foret. Insuper poena pro delicto commisso a iudice irrogari
debet.

Nota. Advertendum est lege positiva considerari tamquam homicidam poena
mulctandum eum, qui aggressorem honoris, castitatis et bonorum fortunae
occidat; solum ad stuprum impediendum ex lege civili mulier invasorem occi­
dere potest.55

55) Fas est viro honorato occidere invasorem, qui nititur calumniam inferre,
si aliter haec ignominia vitari nequit; idem quoque dicendum, si quis impingat
alapam vel fuste percutiat et post impactam alapam vel ictum fustis fugiat.
(D. 1180.)
20*

308

QUAESTIO QUINTA.
De occisione innocentis.

Articulus primus.
De homicidio.

556. Definitio. Homicidium late seu etymologice acceptum, prout
nempe ab eo praescindit, utrum licitum an illicitum sit, definitur vio­
lenta exanimatio hominis ab homine /octa.$Quodsi de homicidio sim­
pliciter sermo est, intelligitur homicidium illicitum seu occisio innocentis, qui nullum crimen commisit nec commissurus est, propter quod
morte dignus sit.
f
)

4

a. Horhinis: hoc nomine late accepto intelligitur etiam foetus humanus non­
dum in lucem editus, modo animatus sit; ideo procurantes abortum per se rei
sunt homicidii. Ubi tamen homicidium est casus reservatus, hoc nomen strictius
accipitur, nempe pro occisione hominis iam nati.

/

b. Quoniam homicidium proprie est contra iustitiam, stricte loquendo non
committit homicidium, qui non liberat a morte, quem liberare posset et ex cari­
tate deberet; qui vero a morte non liberat, quem liberare posset et ex iustitia
deberet, ut si medicus infirmo, cuius curam suscepit, homicidium committit.

557. Divisio, a. Distinguitur homicidium voluntarium, quod ex vo­
luntate procedit et qua tale praevidetur,^et involuntarium, quod nullo
modo praevidetur.
b, Homicidium voluntarium aliud est directum, si intenditur in se,
ialiud indirectum, si solum in sua causa intenditur, ex qua secuturum
praevidetur (permittitur).
_
S
( W·)
Homicidium casuale duplici sensu accipitur Strictius, si est prorsus involuntariumfSct^latius, si solum in eius causa intenditur (voluntarium indirectum).
Illud dicitur mere casuale, hoc casuale mixtum. Homicidium igitur casuale
quandoque etiam in culpam imputari potest, sicut omne indirecte voluntarium
sub certis condicionibus in culpam imputatur50).

Qui sine iusta causa ponit actionem, etsi illicitam, ex qua raro sequitur mors
alterius, non est reus homicidii, modo debitam diligentiam adhibuerit, ut si
quis, etsi clericus, operam dans venationi et debitam adhibens diligentiam ho­
minem occidit: est enim homicidium mere casuale; qui autem sine iusta causa
ponit actionem, ex qua frequenter sequitur mors alterius, reus est homicidii, etsi
debitam diligentiam adhibeat, ut si mater suffocat infantem in lecto, vel si
quis tegulas sine debitis cautionibus ex tecto in viam publicam proicit: est
enim homicidium voluntarium in causa. Ideo prior actio lege naturali non est
propter periculum homicidii prohibita, posterior autem propter ipsum hoc peri­
culum prohibita est.

50) Cf. De principiis n. 42; 82 ss.

De occisione innocentis

309

c. Homicidium simplex, quod praeter homicidium nullam aliam specicin peccati ex circumstantiis continet, |et qualificatum, quod aliam
insuper peccati speciem ex circumstantiis continet. Huiusmodi sunt:
a. sacrilegium ratione personae occisae aut ratione loci, in quo fit
occisio; β. parricidium, quod est occisio patris vel matris, item occi­
sio ascendentis vel descendentis, fratricidium seu occisio fratris vel
sororis, coniugicidium seu occisio uxoris vel mariti ; γ. regicidium seu
occisio principis; 8. latrocinium, quod est occisio ex praedandi volun-Z , y, δ οΛ
tate patrata.
I
V
a. Ad quaestionem, num specie differat parricidium, coniugicidium et fratrici-*
dium, item num differant parricidium in primo gradu et in aliis gradibus, co­
haerenter ad doctrinam expositam de incestu dici debet: probabile est iniurias
illatas parentibus vel coniugi vel fratribus et iniurias illatas in primo et in aliis
gradibus specie morali invicem non differre, quia omnes adversantur moraliter
eodem modo eidem virtuti pietatis. Ergo sufficit, si poenitens in confessione
dicat, se occidisse aliquem sibi arcte coniunctum, quin declaret, num fuerit pa­
ter vel filius vel frater vel coniux etc.67).( Nova peccati species, quae continetur
in regicidio seu in crimine laesae maiestatis, ut si quis occideret papam vel
regem vel principem, est laesio observantiae, quae illis personis speciali modo
debetur. Latrocinio accedit nova peccati species ex fine, scilicet ex voluntate
praedandi, sicut nova peccati malitia homicidio illius accedit, qui alium interficit
ex voluntate fornicandi.

b. Quod de occisione dicitur, id servata proportione etiam de mutilatione,
vulneratione, verberatione seu violenta percussione valet, quae peccata indu­
cere possunt malitiam specie distinctam, si insuper religioni vel pietati oppo­
nuntur. Praeterea haec eadem peccata levia esse possunt ex parvitate materiae
excepta mutilatione, in qua parvitas materiae vix admittenda est, si pro ampu­
tatione membri accipitur. Sic puerorum rixae ob parvitatem materiae plerum­
que levia peccata sunt.

558. Principia generalia. 1. Numquam licitum est directe occidere
innocentem, ne publica quidem auctoritate: nam actio haec est in se
mala. Et sane nemini Deus potestatem dedit directe occidendi innocenfeni, ne publicae quidem auctoritati. Insuper caritas proximo debita
et tum ipsius occisi tum suorum et societatis iura irreparabili ter lae­
duntur. Quapropter lege divina expresse prohibetur: Insontem et
iustum non occides™).
Ku.—p
a. Homicidium sacra scriptura ut scelus nefandum depingit, tum quia homi­
cida impie invadit ius Dei supremum, qui est vitae et mortis unicus Dominus57
5960
58
),
tum quia perimit hominem ad imaginem Dei conditum90). Ideo sicut in veteri
testamento ita etiam a plerisque codicibus poenalibus modernis durissima poena
capitis mulctatur homicidium. Secundum Ius canonicum homicidio voluntario
contrahitur irregularitas (cn. 985 n. 4), violatur ecclesia (cn. 1172, n 1), variae
poenae ecclesiasticae incurri possunt (cn. 2354).
57 )
58)
50)
60)

Ballerini-Palmieri 11. n. 850.
Ex. 23, 7.
Dcut. 32, 39.
Gen. 9, 6.

~

“4-

310

De quinto decalogi praecepto

b. Ideo non licet occidere lethaliter vulneratos vel alios quoscunque moribundos, ne diutius patiantur (Euthanasia), nec furiosos, ne aliis noceant, modo
aliter a caede cohiberi possint; nec debiles vel societati inutiles, ne communi­
tas gravetur expensis01), nec matrem in extremis positam, ut infans eius bapti­
zari possit: nec licet in naufragio quemquam in mare proicere, ut ceteri salven­
tur: non enim sunt facienda mala, ut eveniat bonum02).
c. Non licet occidere obsides, etiamsi hostes, qui illos miserunt, fidem datam
non servassent et obsides ad se missos ipsi iniuste interfecissent, nec licet occi­
dere aliquos filios obsides, ut parentes ad liberandos reliquos filios facilius se
dedant: sunt enim innocentes.
d. Non licet occidere innocentem ad satisfaciendum tyranno eius mortem
postulanti, etsi subversionem urbis minitet. Attamen posset innocens tradi
tyranno ad salvandam patriam03), licet eius mors certo praevideatur; et si ipse
nollet, posset cqgi, ut tyranno se traderet, quia pro bono publico tenetur vitam
suam periculo exponere04).

2, Ex causa proportionate gravi licitum est indirecte innocentem
occidere i. e. licet aliquid in se indifferens facere vel omittere, unde
praeter intentionem sequitur mors innocentis, quia mors innocentis ex
principiis de voluntario in causa in hoc casu agenti imputari nequit.
a. Ideo in iusto bello licitum est tormenta dirigere in urbem obsessam; etsi
multi innocentes perituri praevideantur.

b. Si quis hoste persequente non potest liberari a morte nisi conculcando
puerum casu in arcta via sedentem, licet fugere et puerum, si opus sit, conculcare:
indirecte enim occiditur, quia ex eadem actione uterque effectus aeque imme­
diate procedit, bonus seu fuga ab inimico et malus seu mors infantis.
c. Licet aqua gelida, si alia haberi non posset, parvulum mox moriturum
baptizare, etiamsi ex hoc mors infantis acceleranda timeatur05).

539. De punctione cordis (Herzstich). Accidit, ut medici in cada­
vere, antequam sepulcro inferatur, punctionem cordis perficiant vel ar­
teriam aperiant, sive quia ipse defunctus testamento id postulavit, sive
quia superstites coniuncti id exigunt.
a. Punctio cordis vel arteriae, quae ea intentione exigitur, ne vivus
defodiatur, qui solum apparenter defunctus sit, certe ob hanc ipsam
intentionem illicita est, etsi reipsa defunctus sit, quia non licet cuius­
piam occisionem directe intendere, etsi id fiat ad optimum finem.
°1) Quaesitum est a S. Officio, »Num licitum sit ex auctoritatis publicae man­
dato, directe occidere eos, qui, quamvis nullum crimen morte dignum commi­
serint, tamen ob defectus psychicos vel physicos nationi prodesse iam non va­
lent, eamque potius gravant, eiusque vigori et robori obstare censentur.* Re­
sponsum est [2 dec. 1940 A.A.S. 32 (1940) 553 s] : ^Negative cum sit iuri naturali
ac divino positivo contrarium.* Cf. Annotationes Periodica 29 (1940) 345—354.
e2) Frz. Walter, Die Euthanasie und die Heiligkeit des Lebens. München 1935.
63) 1. Machab. 13, 16ss.
64) Cf. Lugo, de iustitia disp. 10. n. 113.
65) S. Alphonsus 1. 6. n. 106.

De occisione innocentis

311

Quodsi exigatur perficienda, quando iam adsunt certa mortis signa, ad ani­
mum ex metu mortis apparentis conturbatum tranquillum reddendum, illicita
non est.

b. Medico vel chirurgo certe non licet cor aut venam secare, nisi
ex indubiis signis mortis iam secutae certam persuasionem habeat,
cum utraque actio ex se apta sit, quae homini reipsa apparenter tan­
tum defuncto inferat mortem.
Quodsi ex signis mortis indubiis hanc certam persuasionem sibi comparavit,
ei licet cor aut venam pungere ad liberandos a metu et anxietate eos, qui punc­
tionem petunt. Si enim licet hominem tumulo recondere, licet etiam eius cor
ictu vulnerare.

540. De craniotomia00). 1. Craniotomia, quae etiam perforatio vel
cephalothripsia dicitur, est operatio chirurgica, qua infans in utero
matris conciditur et concisus per partes extrahitur.

»

Medici hac operatione utuntur, quando infans maturus ob arctitudinem ma­
tris alio modo in lucem edi non potest, ideoque hac operatione omissa mater
cum prole peritura sit. Quod hic de craniotomia dicitur, valet de omnibus ope­
rationibus, quibus fetus directe occiditur, ut v. g. de perforatione, cephalo­
thripsia, evisceratione etc.
lamdiu desiderium erat cordatorum medicorum inveniendi alias operationes
ad evitandam hanc crudelissimam. Revera nunc in optimis scholis gynaecologicis non amplius docetur sed eius loco fiunt vel subcutanea symphysiotomia
vel sectio cacsarea emendata, quibus periculum mortis pro matre minuitur ad
2 vel 1 % et simul servantur 90—99 % infantes.

2. Illicita est craniotomia, i. e. non licet occidere infantem in utero
matris, etsi nullum aliud suppetat medium servandi matrem, adeo ur
operatione omissa mater et infans perituri sint: est enim directa occi­
sio innocentis, cum mors infantis intendatur tamquam medium ad ser­
vandam matrem. Ideo s. Officium respondit: non solum »tuto doceri
non posse*, sed etiam practice instaurari non posse operationes di­
recte occis ivas07).
a. Quibusdam theologis08) craniotomia non videbatur illicita, si aliud medium
servandi matrem non suppetat, infans autem in utero matris baptizatus sit.
Hac ratione perit quidem infans, sed salvatur mater; non adhibita autem cra­
niotomia pereunt mater simul et proles, aeternae autem saluti infantis aeque

®°) Cf. A. Eschbach, Disputationes physiologico-theologicae2 (Romae 1901 >
disp. 4. /. Pcnnacchi, De abortu et embryotomia (Romae 1884). Bcrgervoort
Direkter Abortus u. Kraniotomie (München 1896). Capellmann-Bergmann. Pastoralmedizin10 p. 48. Niedcrrneyer, Handbuch der speziellen Pastoralmedizin
III. 42 ff. Wien 1950.
°7) S. Officium 28. maii 1884, quam resolutionem idem 5. Officium 19. aug.
1889 extendit ad quamcunque chirurgicam operationem directe occisivam foetus
vol matris gestantis, et 24. iul 1895 etiam ad exercitium practicum. (D. 1889 s.)
°8) Ballerini, Avanzini, Apicella, Viscosi, Pcnnacchi, Constantini.

312

De quinto decalogi praecepto

in utroque casu consulitur. Suam sententiam quadruplici ratione potissimum
confirmant: «. Hac operatione acceleratur mors infantis alias certo morituri,
idque ad servandam matrem alias pariter certo morituram; atqui tam exigua
abbreviatio vitae ad tantum finem obtinendum pro nihilo reputanda est.
£. Licitum est occidere iniustum aggressorem, qui alteri est causa mortis; at­
qui infans est innocens quidem, sed obiective iniustus aggressor, quia matri est
causa mortis, γ. Si duo iura invicem pugnant, ius validius praevalere debet;
atqui in hac pugna iurium inter matrem et foetum ius matris validius est.
3. Qui habet ius ad vitam, illud, si velit, alteri cedere potest; atqui foetus ius
suum matri cedere censendus est. Ratio contrariae decisionis S. Officii haec esse
videtur: a. Non potest affirmari per craniotomiam exerceri actionem, ex qua
aeque immediate duplex procedit effectus, alter bonus, alter malus; sed ipsa
potius est actio, quae directe occidit prolem ad servandam matrem: directa
autem occisio innocentis semper est illicita, etsi solum sit acceleratio mortis
certo secuturae, β. Infans non potest considerari ut aggressor obiective in­
iustus: ipse enim non ponit actionem obiective iniustam, cum utens iure suo
atque ex naturali rerum cursu matri sit causa mortis, ideoque potius compa­
randus sit homini peste infecto aliosque inficienti, quam iniusto aggressori00).
y. Concedendum est duo iura in hoc casu collidere nempe ius matris et prolis
ad vitam servandam; sed negandum est ius matris praevalere. Siquidem nullius
unquam ius ad bonum quodcunque (etiam publicum) ita praevalere potest, ut
occisio innocentis licita evadat ad bonum illud obtinendum. Dignitas enim per­
sonae humanae, quae finem unicum habet Deum, impedit, quominus ipsa tam­
quam medium adhibeatur ad aliud bonum obtinendum. jL Ius in vitam suam
nemo alteri ita cedere potest, ut unquam directam sui occisionem licite permit­
tere queat.

4

b. Utique, si medico constaret morali saltem certitudine foetum iam esse
mortuum, per partes extrahi posset; idem permittunt plures auctores, si mors
infantis maxima quae haberi potest probabilitate iam secuta sit nec ulterius
ob matris salutem exspectari posset70).
c. Quid, si medicus vel mater interrogat sacerdotem, num craniotomia licita
sit? Auctores plerumque docent sacerdotem posse tacere vel tergiversatione
(>nescio quomodo sine culpa utraque vita salvari possite) respondere, ne bo­
nam fidem turbet, quae facile adesse possit, cum demonstratio illiceitatis non
adeo plana sit71)· Hodie responderi potest, modernos medicos eam non iam in
^J^praxim deducere, sed alias operationes substituere, quibus mater et infans
salvetur.
,

-our

54L_De foetibus ectopicis, a. Foetus ectopici ii dicuntur, qui extra
naturalem suum locum reperiuntur; cum naturalis eorum locus sit
uterus maternus, etiam foetus extrauterini vocantur.
Ovulum foecundatum inhaeret vel ovario vel oviductui (vel in ipso ventre,
quod vero ab aliis negatur fieri) et ibi crescit. Raro usque ad plenam maturi­
tatem pervenit ut per laparotomiam vivus foetus extrahi possit. Plerumque vel
per foramen oviductus in ventrem descendit, et in hoc casu resorberi potest,
vel per rupturam expellitur; semper, praesertim in ultimo casu, matri periculum
60) Enc. Casti conubii (D. 2243). Cf. J. Crcuscn, Le foetus, injuste aggresseur? Miscellanea Vermeersch 1. 49—61.
Tt*) Citati apud Vermeersch II.4 n. 578. Ipse tamen addit: ^Dubium potius
proponere, quam resolvere in animo habebamus.«
71) Lehmkuhl 1. n. 1007. Vermeersch il.4 n. 579. Prümmer II. n. 136.

De occisione innocentis

313

creat. Insuper initio valde difficile dignoscituj an sit foetus vel tumor. Inde
valde intricata est quaestio, an et quando liceat incisionem peragere'2).

b. Si certum est, adesse foetum vivum, excisio nondum exacto sep­
timo mense esset directa occisio; ideo exspectandum est usque dum
spes sit praeter matrem etiam foetum salvandi. Tunc incisio, utpote
non directe occisiva, licita est, ut patet ex responsis s. Officié3).
*
c. Si vero dubium est, an agatur de foetu an de tumore, primo etiam χ£*
exspectanda sunt signa certiora vel tempus utile pro vita foetus; si
vero periculum est in mora, permitti potest incisio; ratio est, quia in
tali casu non agitur de directa occisione foetus, sed de excisione tu­
moris, qui matri periculum mortis affert, ex qua incisione utique etiam
foetus, si adest, morietur; confirmatur hoc ex simili casu, ubi scii,
uterus gravidus tumore vel cancere affectus excidi debet, ne mater
pereat, quamvis sequatur etiam mors foetus in utero inclusi; sicut
hoc licere communiter affirmatur, etiam illud concedendum erit, et
dicendum, responsa s. Officii valere solum de directa occisione74).

Articulus secundus.
De procuratione abortus.

342. Declarationes. Abortus est eiectio foetus immaturi ex utero
matris. Duplex distinguitur abortus,A«nflfnra/<s seu casualis, qui per
Causas naturales accidit, et^artificialis seu voluntarius, qui de indu­
stria adducitur.
a. Ut confusio vitetur praestat hanc terminologiam servare, ut foetus qui
extra uterum vivere non vel fere non potest (ante 7. mensem) dicatur imma­
turus ; qui vivere potest, etsi cum periculo (quod periculum eo maius est, quo
prius expellitur inter 7. et 9. mensem) praematurus (vitalis) \demum exacto
ordinario tempore gestationis maturus.
b. Putabant veteres foetum masculinum 40 diebus, foetum vero femininum
80 diebus post conceptionem demum anima rationali informari; ideo distingue­
bant inter foetum animatum et inanimatum. Putabant enim animam non antea
in corpus infundi quam ipsum formatum sit; atqui ab Aristotele didicerant
masculos foetus 40, femininos autem 80 circiter post conceptionem diebus for­
matum corpus habere. Hanc suam opinionem insuper confirmari putabant per
s. scripturam, quae pro diversitate sexus ex hac ratione diversum tempus puri­
ficationis mulieribus praescriberet75). Verum hodie recepta doctrina est, foe­
tum humanum in ipsa conceptione vel non multo post ab anima rationali in­
formari et vivificari, quando scilicet semen virile cum ovo feminili unitur, quae
Ux_ lu Id
CcvA-rât
72) Niedcrmeyer, a. a. Ο. 111. 301 ff.
“ 'TC.jm.u. .7
•flu.
-L <J4(4-pùL-, |,L .
73) 4. mai 1898; 5. mai 1902 (D. 1890 b, c).^
74) Ita Lehmkuhl, I. n. 1011; Génicot-Salsmans. Γ n. 377, III; Prümmer II,
146; cf. Vermeersch-Crcusen II.3 n. 586 s. Clément, Le droit de l’enfant à naître
(Bruges) p. 72 ss.
70) Cf. Lev. 12, 2—5.

314

De quinto decalogi praecepto

unio aliquot horis, quandoque etiam aliquot diebus post coniugalem copulam
contingit. Quare distinctio inter foetum animatum et inanimatum in theologia
non amplius attenditur76), praesertim cum foetum etsi probabiliter tantum ani­
matum directe occidere minime liceat77).
c. Aliud est abortus, aliud est parttis acceleratio: partus acceleratio dicitur
eiectio foetus praematuri, abortus autem eiectio foetus immaturi; quare abor­
tus locum habet ante, partus acceleratio post septimum praegnantiae mensem.
d. Procuratio abortus altera est directa, altera indirecta: directa dicitur, si
media adhibentur eo fine, ut foetus expellatur; indirec/g dicitur, si media a'dhibentur in alium finem e. g. ad sanitatem matris procurandam, ex quibus tamen
praeter intentionem etiam abortus secuturus praevidetur.

Via&,£ » 4ht t UoJ***^-

■

'

543. Principia de procuratione abortus. 1. Ex gravi causa licitum
est partum praematurum seu accelerationem partus procurai e. Licitum est, quia ex hac operatione non sequitur mors infantis, sed ipse
solum in alium statum collocatur, in quo per se vivere potest, cum
supponatur vitalis. Requiritur autem gravis causa, quia non solum
vita infantis periculo exponitur, sed infans praemature eductus ordi­
narie etiam debilis manet; at non licet hoc periculum inducere nisi ad
maius periculum vel matris vel infantis propulsandum78).
>

A'XXJsM 2. Ex causa proportionate gravi licitum est abortum indirecte procurare: nam ex causa proportionate gravi licet actionem ponere indifV
ferentem, ex qua duplex sequitur effectus, alter bonus, qui intenditur,
alter malus, qui ex gravi causa permittitur.
Licet ergo matri in morbo lethali, qui alio modo curari non potest, praebere
remedium, quod directe et immediate tendit in morbi curationem, etsi inde
simul sequatur abortus, quia mater non tenetur prospicere vitae corporali pro­
lis cum propriae vitae iactura. Idem vero non licet, si morbus non est lethalis.
Immo licet ad vitam matris servandam exstirpare uterum cancere affectum,
quamvis foetus pereat; non enim est actio directe occisiva foetus, sed huius
mors sequitur indirecte ex actione necessaria ad vitam matris servandam, quae
actio eodem prorsus modo exercetur etiamsi mater non gravida est70).

3. Non licet directe procurare abortum. Nam hoc idem est ac vitam
ei adimere: cum enim foetus solum in corpore matris vivere possit,
eum extra illud collocare idem est ac positiva actione ei vitam auferre80).
7e) Schmitt, Th. p. Qsch. (Linz) 1931, p. 539 ss.
77) Cf. Innocentius XI., Thesis damnata 35 (D. 1185).
78) S. Officium, 4. mail 1898 (D. 1890 b).
70) Vide controversiam inter P. Gemelli et P. Vermeersch in Nouv. Révue
theol. 1933, p. 500, 600, 687, 694. vel in Ephemer. Lovanicns XI, 1934, p. 525 ss.
80) S. Officium, 19. aug. 1889 (D. 1890); 24. jul.,1895 (D. 1890 a); 4. maii
1898, II. (D. 1890 b). Pius XI. Enc. Casti con. (D. 2242 ss). Pius XII. Allocutio
ad chirurgos habita (Osservatore Romano 23. maii 1948), Allocutio de Apostolatu specifico obstetricum (29. oct. 1951) et allocutio ad membra congressus
Fronte della Famigliac (26. nov. 1951). Cf. Hürth, Annotationes [Periodica 40
(1951) praesertim 403—412].

De occisione innocentis

315

a. Ergo puellae gravidae non licet procurare abortum, ne famam amittat
neve aliud grave malum patiatur: prolem enim occideret ad bonum aliquod
obtinendum vel ad malum vitandum, seu directe procuraret abortum; abortus enim directe procuratur, sive intendatur ut finis sive ut medium ad alium finem
obtinendum81).
b. Graviter peccant, saltem prava intentione, mulieres, quae timentes se esse
gravidas variis mediis abortum inducere conantur e. g. pedes in aqua frigida
lavando, potiones foetui nocivas sumendo, ventrem comprimendo, actiones
valde defatigantes exercendo etc.

4. Etiam in hoc casu jllicjtum est procurare abortum, quandojnoter
in certo vitae periculo versatur nec aliud medium exsistit salvandae
matris quam procuratio abortus: etenim procuratio abortus etiam in
hoc casu est directa occisio innocentis, quae semper illicita manet, etsi
per eam magnum bonum obtineatur.
a. Procurationes abortus quoad numerum valde auctae sunt; initio
medici, quando mater ob arctitudinem foetum edere non poterat vel
ex alia ratione graviditas periculum pro matre creare putabatur, hoc
medium adhibuerunt; postea iam antequam periculum instaret, iam
primis mensibus ob timorem periculi foetum eiciebant (abortus prophylacticus) ; denique alii etiam ob alias rationes vel vindicationes*,
quas enumerat Pius XI. (Enc. Casti con.), paupertatem, infamiam,
debilitatem matris vel praevisam degenerationem prolis abortum pro­
curarunt; tandem nunc temporis conantur removere poenas civiles et
propugnare omnimodam libertatem cuiuslibet mulieris disponendi de
fructu ventris.
Contra talia conamina vero hodie etiam optimi et doctissimi medici
insurgunt; unanimiter reiciunt abortum ex rationibus socialibus; plerique etiam prophylacticum, quia graviditas non est complicatio morbi,
sed econtra morbus complicatio graviditatis, proin prius morbus cu­
randus est, et si hoc non omnino successum haberet, adhuc iuvari
potest per partus accelerationem. Immo, iam sunt optimae notae me­
dici, qui nobiscum contendunt, nunquam vitam foetus interimendam
esse; fere semper haberi alia media, quibus adiuta natura officium
suum optime praestat; extremos casus, pro quibus ars medica quan­
doque remedium non habet, esse valde raros, nec tunc abortum sem­
per iuvare; sperant vero artem medicam etiam pro his extremis casi­
bus media inventuram esse82).
81) Ideo damnata est ab Innocentio XI. haec propositio (34): Licet procu­
rare abortum ante animationem foetus, ne puella deprehensa gravida occidatur
aut infametur (D. 1184).
8'2) Cf. Archiv f. Gynaecolog. (Berlin), Bd. 117 p. 137 f. Muckermann, Um
das Leben der Ungeborenen (Berlin). Frank, Schutzengel oder Würgengel
(Koln); et alii. Enc. Casti con. A. A. S. XXII, 562 ss; Clément, Le droit de
l’enfant à naître (Brrges); Schmitt, Th. pr. Qsch. (Linz 1931), p. 536ss; 698ss.
Niedermeyer, Handbuch der speziellen Pastoralmedizin. ·1Π. Wien 1950.

/
. L
n

I

|
f
o

;

I

316

De quinto decalogi praecepto

b. Poenae canonicae infliguntur: excommunicatio ordinario reser­
vata; si est clericus, insuper deponatur; irregularitas ex delicto83).

544. De operatione caesarea. 1. Declarationes. Notandum est hic
non agi de sectione matris defunctae. Alias enim docuimus operationem
Caesaream matre iam defuncta fieri posse et debere, ut infans, qui sup­
ponitur vivus, extrahatur et baptizetur81). Quaestio hic est de matre
viva, quae prolem pariter vivam in utero gestat, quam propter arctitudinem naturali via edere non potest.
Principia 1. Cum craniotomia, quae a medicis in his adiunctis ad­
hiberi soJet, illicita sit, ad salvandam matrem non restat nisi duplex
remedium. Vel enim sectione caesarea aut symphysiotomia infans
extrahendus est, vel nisi partus praematurus induci possit, exspectan­
dum est, donec proles in utero moriatur, ut deinde in partes divisa
per viam consuetam extrahi possit, si mater adhuc vivat.
Notandum est foetum maturum in sinu matris exsistentem baptizari quidem
posse, baptismum autem non esse prorsus certi valoris.

2. Ut operatio caesarea vel similis spem praebeat felicis eventus,
requiritur, ut mater sit robusta, medicus valde peritus et ut necessariae
praecautiones per media antiseptica adhiberi possint: deficiente enim
medico perito et convenienti praeparatione vel matre valde debilitata
operatio magis periculosa est, dum sub debitis condicionibus fere sem­
per (98 %) successum habet. — Ex altera parte etiam extractio prolis
mortuae per partes non sine periculo est et easdem fere condiciones
requirit85).
3. Si haec considerantur, ex una parte progressus chirurgiae, qui­
bus periculum valde minuitur, dolores non tantopere sentiuntur, — ex
altera parte quod exspectando mortem foetus mater ulterius debilita­
tur, magis inepta fit ad operationes, extractio foetus mortui per partes
etiam medicum peritum, cautiones debitas requirat et etiam dolorosa
sit, immo fatentibus medicis magis horrorem iniciat, severius indican­
dum videtur quoad obligationem matris quam priores auctores indi­
carunt, saltem si debitae condiciones pro successu adsunt. Dolores et
horror ex utraque parte fere aequales sunt; sed vita matris saltem
(etsi non pueri), salvari potest; a fortiori hoc dicendum esset, si in­
super vita prolis servari potest, dum, si sectio caesarea non fit, utra­
que pereat.
Utique, si mater esset meticulosa et valde timeret, potius obligatio dissimu­
landa esset, ne in conscientia turbetur; sed suaderi suaviter semper debebit
sectio et animari mater, saltem ubi condiciones favorabiles sunt.

M) Cn. 2350 § 1 ; 985, 4.
M) Cf. Dc sacramentis n. 71.
P5) Capellmann, Medicina past.18 (Paderborn 1920) p. 57 f. Nicdcrmeyer,
a.a.O. III. 314 ff.

De occisione innocentis

317

545. De verberatione. Verberatio seu percussio laedit ius strictum,
quod unicuique homini competit corpus suum servandi incolume. Ideo
nemini licet quemquam (etsi malefactorem) verberare, nisi aut suae
potestati subiectus sit aut adsit consensus eius, qui potestatem habet.
1. Potestas verberandi competit: /?. Auctoritati publicae, quae cum
potestate coërcitiva polleat, malefactores verberibus punire potest.
b. Parentibus, qui filios immaturos punire possunt, non solum ad eos
emendandos et in posterum a malo retrahendos, sed etiam ad eos
pro delictis puniendos.

2. Ius verberandi non habet: a. Dominus erga famulos mercede
conductos, nec b. maritus erga uxorem, qui etsi sit caput familiae,
potestatem tamen coërcjtivam in uxorem per se non habet, quippe
quae non sit mancipium, sed socia mariti et materfamilias.
Nemini licet quemquam verberare, nisi aut suae potestati sit subiectus, aut
adsit consensus eius, qui potestatem habet, nempe patris in filium vel auctori­
tatis in malefactorem; verberatio enim est punitio; punitio autem supponit
potestatem gubernativam. ideo possunt quidem per se magistri punire disci­
pulos, quia locum parentum tenent; at frater natu maior non potest punire
fratres natu minores, nisi aut a patre id ipsi mandatum sit, aut loco patris ipse
familiam regat86).

546. De vçxatione animalium. 1. Ad solvendam quaestionem, num
et quale peccatum sit vexatio animalium, tria principia ex philosophia
morali in memoriam revocanda sunt: a. Animalia, cum ratione et
proinde etiam personalitate carcant, non sunt subiecta juris; homo
igitur nulla obligatione, nec justitiae nec caritatis, erga animalia tenetur.
b. Homo est dominus animalium sicut aliarum rerum ratione caren­
tium, ita ut ipsi inservire debeant tamquam media ad obtinendos fines
quoscunque licitos atque honestos87) .\c. Attamen ius utendi animalibus
non est absolutum atque illimitatum: non enim pro arbitrio, sed solum
secundum praescripta rationis homo eis licite uti potest. F inis ergo,
ad quem eis utitur, debet esse honestus et modus utendi rationi con­
sentaneus.
2. Ex quibus consequitur animalium vexationem peccatum esse.
Animalia enim vexare dicitur, qui eis cruciatus vel mortem acerbam
infert sine rationabili causa. Quamvis homo animalibus dolores etiam
acerbos immo mortem amaram licite inferre possit, modo adsit finis
honestus et modus agendi ad finem obtinendum moraliter necessarius
sit; quod tamen contra rationem fit, peccatum est; sed sanae rationi
adversatur, quod cruciatus et dura mors inferatur absque ratione iusta.
86) Cf. Bucceroni, Institutiones theol. moral.4 (Romae 1900) n. 725
87) Gen. 1, 26.

318

De quinto decalogi praecepto

Vivisectio. Quamvis ergo experimenta in corpore vivo animalium (vivisectiones) ad promovendam scientiam physiologicam vel artem medicam per se
licita sint, ea tamen, quae aut fine verae utilitatis prorsus carent, aut ad lici­
tum finem obtinendum nullatenus necessaria sunt, excusari non possunt. Atqui
negari nequit vivisectiones complurium medicorum honestos limites multum
excedere atque in meram torturam animalium degenerasse88).

3. Peccatum, quod tortores animalium comim/ittunt, veniale non exceciif: usus enim animalium, etsi cum doloribus coniunctus sit, res indifferens est; sed excessus in actione ceteroquin licita, quantumvis
enormis, mortale peccatum non est. Hinc etiam intelligitur, cur theo­
logi morales, qui de laesionibus mortalibus legum moralium potissimum
solliciti sunt, peccatum vexationis animalium non commemorent89).
Hoc peccatum non adversatur determinatae virtuti, cum non laedat deter­
minatam, sed generalem obligationem non agendi contra praescripta rationis.
Attamen similitudinem habet cum peccato crudelitatis, quod opponitur tempe­
rantiae et in specie clementiae, et quatenus tortores animalium agunt allecti
voluptate, qua cruciatibus delectantur, peccatum feritati simile committunt90).
Utique, si vexatio animalium ex sexuali perversitate (sadismo) procedit, est
peccatum luxuriae.

4. Ceterum a. etsi animalia rationem non habeant, sensatione tamen
praedita sunt, ideoque sensu doloris non carent, qui tamen in iis multo
minor est, quam in hominibus, tum propter defectum rationis et con­
scientiae, tum propter corpus minus tenere minusque perfecte organizatum. b. In sacris litteris animalia tamquam obiectum divinae provi­
dentiae, quin et commiserationis exhibentur, cum Deus pullum corvi
clamantem audire91), escam in tempore omnibus dare02) dicatur, et
septimo die etiam animalia quiescere voluerit93). Quibus lenitas et
clementia in usu animalium nobis commendatur.

s8) Cathrein, Moralphil.6 1. 633 f. H. Rodotz-Μαβ, Die Sünde wider das Tier.
/. H. Schütz, Religiose Verteidigungsschrift für die Tierwelt2 (1933).
se) Fr. Schmid, Wie ist das Tierquâlen zu beurteilen? (Brixen 1898) S.179 ff.
Mcrkelbach, II. n. 374.
w>) Cf. Lessius, De iustitia 1. 4. 4. n. 43.
B1) lob. 38, 41.
w) Ps. 103, 27.
°’) Ex. 23, 12.

,

319

QUAESTIO SEXTA.
De duello04). $κιΓ

547. Definitio. Duellum definitur certamen singulare ex condicto
armis ad occidendum vel graviter vulnerandum aptis susceptum.
a. Certamen singulare est certamen initum inter duos vel inter plures in pari
numero ex utraque parte. Ad verum duellum constituendum nihil refert, qua
intentione suscipiatur: spectaculi, virtutis ostendendae, vindictae, honoris re­
parandi, exercitationis causa.
b. Ex condicto est essentialis condicio duelli, et quidem ex condicto de tem­
pore, loco, armis; unde inter condictionem duelli et ipsum duellum aliquod
temporis spatium intercedere debet. Ideo non est duellum, si duo ex impetu
irae ad pugnam se provocant et statim congrediuntur, etiamsi ad determina­
tum locum pugnaturi se conferant, neque si quis alium provocat ad duellum
eumque statim aggreditur, iste vero arreptis armis se defendit.

c. Armis ad occidendum aptis: de ratione enim duelli est, ut fiat armis et
quidem armis ad occidendum vel lethaliter vulnerandum aptis ut sclopetis,
gladiis, pugionibus. De ratione duelli non est talis pugna, qua possit infligi
lethale vulnus seu ut sit periculum occisionis aut mutilationis; illud autem
requiritur, ut per se et non solum per accidens infligi possit grave vulnus, quod
scilicet gravem laesionem corporis, sensu iuridico, constituat. Ideo duella non
sunt pugnae, quae virgis vel baculis fiunt vel ferro acie retusa; nec duella
sunt, quae ita instituuntur, ut grave vulnus non possit infligi nisi per accidens
e. g. ob imperitiam certantium.
d. Grave vulnus triplici sensu accipitur: sensu morali significat laesionem,
quae grave peccatum constituit; sensu iuridico significat laesionem, quae in
iudicio determinata poena plectitur; hoc sensu in codice austriaco gravis cen­
setur laesio, quae intra viginti dies sanari non potest; sensu specifico laesio­
nem lethalem significat.

e. Duellum fictum non est duellum; qui ergo ficte provocant et acceptant sine
intentione congrediendi vel cum certa spe fore, ut duellum impediatur, vel qui
ficte tantum pugnant sine omni periculo vulneris, non incurrunt censuras nec
peccant nisi ratione scandali, cum exclusa sit voluntas duellandi.

548. Duellum dividitur: a. In sollemne, quod certis sollemnitatibus
scilicet litteris provocatoriis et adhibitis patrinis etc. fit, et in simplex,
quod sine sollemnitate fit.
b. In fatale, quod ad mortem seu cum intentione occidendi, et in
non fatale, quod solum cum intentione vulnerandi fit.
c. In publicum et privatum, prout auctoritate publica vel nomine
tantum privato suscipitur.
®4) Ferraris, Bibliotheca s. v. duellum. Das Duell in seinem Ursprunge und
Wesen (Paderborn 1864). M. Hofmann, Stellung der Kirche zum Zweikampf
(Zeitschrift fiir kath. Theol. XXII. 1898. S. 455, 601). A. Wiesinger, Das Duell
vor dem Richtcrstuhle der Religion, der Moral, des Rechtes und der Gerichte.
(Graz 1895). Λ1. Gierens, Ehre, Duell u. Mensur (Paderborn 1928).

320

De quinto decalogi praecepto

Etiam duella non fatalia ex iure vera duella esse et duelli poenis subcsse
colligitur ex constitutione Clementis VIII. Illius vices, qui interdixit etiam duella
inita cum pacto »de dirimendo certamine, cum primum alteruter vulneratus
fuerit seu sanguinem fuderit*. Ratio autem, cur ecclesia etiam duella non fa­
talia ut fatalia gravissimis poenis plectat, potissimum haec est, quia promovent
duella fatalia.

349. Principia. 1. Duellum privata auctoritate susceptum nunquam
licitum est. Et sane adversatur legi naturae: duellantes enim intendunt
mortem, muti latio nem vel saltem vulnerationem alterius, seipsos autem
periculo exponunt; atqui hoc aeque illicitum est atque ipsa occisio,
mutilatio vel vulneratio sibi vel alteri illata. Neque actio ista cohone­
stari potest ex fine: nunquam enim licitum est actionem iin se malam
ponere ad bonum finem. Adversatur etiam legi ecclesiasticae: duellum
enim a concilio tridentino et postea saepius ab ecclesia prohibitum et
poenis mule ta tum estfl5).
a. Inter decreta, quibus ab ecclesia prohibentur duella, praesertim notanda
est constitutio Detestabilem Benedicti XIV., qua damnantur quinque theses
circa duellum90). Ex his constat omne duellum proprie dictum illicitum esse,
etsi offeratur vel acceptetur ad gravissima mala evitanda e. g. ne fama, offi­
cium vel magni momenti bona amittantur. Nam ut licita sit acceptatio duelli
ad maxima bona conservanda, effectus bonus seu conservatio bonorum saltem
aeque immediate e duello sequi deberet ac malus seu periculum vel laesio vitae
propriae et alienae; atqui conservatio bonorum non immediate eo sequitur,
quod quis propriam vel alienam vitam periculo exponit aut reipsa laedit, sed
eo, quod acceptans duellum communem aestimationem eorum sibi conciliat,
qui periculosa conceptuum confusione culpabilem temeritatem veram fortitu­
dinem dicunt.
b. Ex antiquis auctoribus complures docuerant licitum esse acceptare duel­
lum, si esset unicum medium ad gravissima mala vitanda95
*97). Iam vero haec
sententia post constitutionem benedictinam amplius defendi nequit, sed omnino
tenendum est, vitam propriam vel alienam periculo exponere solum licere ad
vitam vel bona sua defendenda contra actualem aggressorem; in hoc casu
autem nullus est actualis aggressor98).

95) Scss. 25. c. 19. De reform. Constit. Gregorii XIII. Ad tollendum (5. dec.
1582); constit. Clementis VIII. Illius vices (17. aug. 1592); constit. Benedicti XIV.
Detestabilem ( 10. nov. 1752; D. 1491 ss.); constit. Pii IX. Apostolicae sedis
(12. oct. 1869) ; litt. encycl. Pastoralis officii Leonis XIII. (12. sept. 1891 ; D.
1939 s).
90) Conferri possunt apud D 1491 s; 1939 s; earum prima haec est: Vir mi­
litaris, qui nisi offerat vel acceptet duellum, tamquam formidolosus, timidus,
abiectus et ad officia militaria ineptus haberetur indeque officio quo se suos­
que sustentat, privaretur vel promotionis alias sibi debitae ac promeritae spe
perpetuo carere deberet, culpa et poena vacaret, sive offerat sive acceptet
duellum.
97) S. Alphonsus (n. 400) hanc doctrinam tribuit Holzmann, Pichler, Reiffenstuel, Sporrer, Elbel, Lessio, Sanchez etc.
98) Cf. Lugo disp. 10 n. 172. Lehmkuhl, Das Duell im Lichte der Vernunft
(Stimmen aus Maria-Laach. 1894. 1. S. 345).

De duello

321

2. Licita sunt duella, quae auctoritate publica suscipiuntur propter
bonum commune, quod sine effusione sanguinis obtineri nequit: si
enim exercitus contra exercitum auctoritate publica licite pugnare
potest, id poterunt etiam pauci contra paucos, aut unus contra unum.
Unica causa boni communis, propter quam licite duellum suscipitur, haec
est, ut finiatur aut praecaveatur iustum bellum. Si autem duella auctoritate
publica assumuntur ex alio fine e. g. ad iniuriam vindicandam, ad finiendas
privatas controversias vel ad veritatem et innocentiam manifestandam (pur­
gatio vulgaris), aeque illicita sunt, quia ad hos fines obtinendos praesto est
aliud medium aptius, scilicet legitimum iudicium").

550. In duellis academicis ensis levior adhibetur, et, ceteris corporis
partibus bene tectis, in faciem vulnus infertur. S. sedes iam pridem
declaraverat, eiusmodi dilettantes eorumque patrinos irregulares esse
ex infamia iuris100). Inde concludendum est, eos etiam incurrere ex­
communicationem, quia ab eodem concilio tridentino et postea per
Const. Apostolicae sedis haec aitera poena pro duel 1 antibus statuta
est. Exortis deinde dubiis, quomodo poena adeo gravis statui possit
pro sic dictis emensuris academicise, in quibus per se vulnus lethale
non infertur, responsum exiit101), s. Congregationem, quae est authen­
tica interpres canonum concilii tridentini, poenas in duellantes statutas
etiam ad has mensuras extendere potuisse, nec solum potuisse, sed
etiam voluisse. Ratio huius extensionis est, quia mensurae ex ipso suo
fine iuvenes exercere et praeparare volunt ad vera duella committenda,
et quia nonnisi propagatio et confirmatio falsorum praeiudiciorum
sunt, secundum quae honor laesus etiam armis lethalibus vindicandus
sit.
a. Poenae, quae duellis semper affixae sunt et adhuc vagent: a. infamia iuris,
quae ipso facto commissi duelli contrahitur, et ex qua irregularitas oritur;
b. excommunicatio romano pontifici simpliciter reservata; €. privatio sepulturae
ecclesiasticae, si duellantes in conflictu ipso vel ex vulnere relato decesserint,
nisi signa poenitentiae dederint; his poenis accedere potest d. irregularitas ex
delicto, si mors aut mutilatio revera contingit102).
b. Etiam, si sententia de duello habendo reservatur tribunali quod dicitur
>honoris« provocantes et acceptantes incurrunt poenas cn. 2351 ipsa provoca­
tione et acceptatione, nisi certo constiterit eos non habuisse intentionem duellandi103).
c. Duellum >americijnum< ut aiunt consistit in eo, quod uterque duellans ex
condicto comedit pastillum sorte e duobus electum, quorum unum tantum est
venenatum. Per voluntatem (condicionatem) sese directe occidendi hoc modo
duellantes graviter peccant, attamen poenas ecclesiasticas non videntur incurrere.
°1') Cf. Umbcrg, De liceitate et obligatione committendi duellum publicum.
Periodica 36 (1947) 161—168.
10°) S. C. C. 9. aug. 1890. 10. febr. 1923
idem valere dicit post Codicem A. A. S. XV. p. 154 ss.
ισι) A. A. S. 18 (1926) 132—138. Eppi Germaniae anno 1952 declaraverunt
hoc valere et pro monomachiis, quae vocantur (Bestimmungsmensur) et pro iis,
quae dicuntur (Sportmensur) cf. Herder Korrespondenz, Nov. 1952/49.
102) Cn.
2351 §2; 984,5; 2351 § I ; 1240 § I n. 4; 985, 4, 5.
103) A. A. S. 39 (1947) 373.
21 Noldin, Vol. II. dc praecepti».

322

QUAESTIO SEPTIMA.
De bello101).

351. Deci aratione s. a. Bellum est pugna multitudinis cum multi­
tudine extranea ob bonum commune publica auctoritate suscepta.
b. Distinguitur be 11um offensivum, quod instituitur vel ad injuriam
vindicandam vel ad possessionem recuperandam, \et bellum defensivum, quod instituitur ad vim ab alia republica illatam vi repellendam.
Bellum differt a rixa, quae fit privato nomine et est paucorum vel singulorum
contra paucos vel singulos; differt a seditione, quae est pugna multitudinis
contra multitudinem in eadem republica vel civitate; differt a duello, quod est
certamen singulare, non multitudinis, et instituitur ex condicto.

c. Omni conatu in id tendendum est, ut variae nationes »coeuntes
in unum foedus, auspice iustitia, mansurum*, quo vi materiali armo­
rum substituatur moralis vis iustitiae et institutum arbitrorum cum
sanctionibus contra nationes, quae non submittunt quaestiones inter­
nationales arbitris vel non acceptant eorum decisiones105). Tale foe-Λ
dus cum visibili auctoritate instituendum postulat tum mutua conjunc­
tio nationum ex lege naturae, tum ingens numerus malorum pro utra­
que parte resultans ex modo moderno bellum gerendi, quibus consi­
deratis hodiernum bellum non videtur medium proportionatum in
finem boni communis100). Per hoc foedus obligatorium fere omnis
occasio belli evanescere posset et remaneret nonnisi tanquam sanctio
pro iis, qui se non subiciunt.

351 De liceitate belli. 1. Quamdiu foedus universale et obligato­
rium non exsistit, bellum licitum est, si debitae concurrant condiciones. Si enim homini privato vim vi irepellere licet, idem licebit etiam
niriiimin nntnctntpm
tarif niihlira
reipublicae. Praeterea ius naturae unicuique
potestatem facit
publica
auctoritate ius suum prosequendi vel iniuriam aptis mediis repellendi;
ergo etiam principi vel nationi, quamdiu non habet auctoritatem visi-*II.
1CM) Cathrein, Moralphilosophie6 11. S. 768 f. Meyer, Institutiones iuris nat.
II. 732 ss. Union internationale d’Etudes sociales de Malines, Code de morale
internationale2 versione germanica Internationale soziale Studienvereinigung,
Die sittliche Ordnung der Volkergemeinschaft (Augsburg 1950) n. 129—226.
Pribilla, Um Krieg und Frieden, Stimmen der Zeit 149 (1952) 321—332.
10δ) Benedictus XV, Enc. ^Pacem Dei munus* — et Prop, pacis 1. aug. 1917.
(A. A. S. XII, 217; IX, 416.) Pius XII. agit de fundamentis iustae pacis et de
erigendis Institutis internationalibus ad pacem conservandam praesertim in
Allocutionibus nataliciis 1939 (A. A. S. 32 (1940) 5 s; cf. Aguirre, Annotationes,
Periodica 29 (1940) 210—215], 1940 [A. A. S. 33 (1941) 5 s; Annot. Periodica
30 (1941) 80—89], 1941 [A. A. S. 34 (1942) 15 ss; Annot. Periodica 31 (1942)
61—72], 1948 [A. A. S. 41 (1949) 10—14], 1956 [A. A. S. 49 (1957) 18 ss].
loe) A. Ottaviani, Institutiones iuris pubi.3 1. n. 86.

y
'

De quinto decalogi praecepto

323

bilem superiorem, eadem conveni! potestas ius prosequendi vel iniuriam repellendü »qu<asi auctoritate divinae107).

2. In iusto bello omnia licita sunt, quae necessaria vel apta sunt ad
finem oEfrmêndum, modo iure naturae, et iure gentium permittantur
qui enim habet ius ad finem, habet etiam ius ad media necessaria vel
utilia. Quae ergo ad finem belli nec necessaria nec utilia sunt, aut iure
naturae vel iure gentium interdicuntur, hostibus sine iniuria inferri
nequeunt, proindeque damnum hoc modo illatum resarciri debet.
Ergo licet hostium vires et consilia explorare, insidias parare et strategemata
adhibere e. g. fugam fingere; at non licet fraudes adhibere, quae nulla pruden­
tia praecaveri possunt. — Licet urbes obsidere easque aqua privare, tormenta
contra illas explodere, monasteria et ecclesias destruere, si hostes iis utantur
ad se defendendos; at non licet veneno inficere puteos vel fontes; ideo etiam
aëris venenatio (Gaskrieg, Bakterienkrieg, Atomwaffen) est prohibita vel pro­
hibenda, praesertim cum terminus destructionis nec quoad spatium nec quoad
tempus definiri possit. — Licet occidere omnes contrabellantes vel in armis
exsistentes cuiuscunque condicionis, status vel sexus, donec parta sit perfecta
victoria; at non licet directe occidere innocentes, nec legatos, qui iure gentium
sunt inviolabiles, nec licet sicarios occultos, qui signum militis non gestant, sub­
ornare, qui ducem occulte trucident. Innocentes, quos directe occidere non licet,
sunt pueri, mulieres, senes, peregrini, rustici, mercatores etc., qui non reperiuntur armis instructi.

Hostes capti ex hodierno iure belli occidi nequeunt: eatenus enim occidi pos­
sent, quatenus milites in bello iniusto pugnantes gravis criminis rei essent,
propter quod poena capitis eis inferatur; sed nostris temporibus milites bellan­
tes, utpote coacti, non possunt censeri gravis criminis rei108109
).
Bona privata hostium ex stricto iure belli militibus in praedam dari possunt:
cives enim regionis hostilis censentur participes iniustitiae, propter quam bel­
lum infertur. Ex hodierna tamen consuetudine bona privata hostium in prae­
dam dare non licet, nisi specialis ratio exsistat, ut si quis privatus vel aliquis
pagus specialem hostilitatem exercuisset100).

Ultimo bello principium iuris gentium, secundum quod bellum geritur contra
publicam personam juridicam civitatis, non contra privatas personas physicas
seu singulos cives*, graviter neglectum est. *Bcllum totale*110) ut aiebant est
bellum totius populi contra totum populum hostilem; distinctio inter milites et
pacificos cives non agnoscebatur, quia omnes e. g. etiam agricolae, operarii
per suos labores hostem adiuvarent et ita indirecte vel mediate essent belligerentes. — .Bellum totale, saepissime damnatum a Pio XH.f offendit contra ius
naturae e. g. indiscriminatim cives aggrediendo incursionibus aëreis ad terrorem
iniciendum, quia directe occidere vult innocentes; praeterea peccat contra ius
gentium vel pacta internationalia.

3. Post recuperatam rem debitam aut post repulsam iniunam victor
tenetur acceptare pacem iustis condicionibus oblatam; cessante enim
107)
108)
109)
,10)

Cf. s. Thomas II. II. q. 40, a. 1. ad 1.
Cf. Sittl. Ordnung der Vblkergemeinschaft n. 178 s.
Cf. Sittl. Ordnung der Vblkergemeinschaft n. 186.
Hürth-Abellan II. 96, 101. Vide notam post n. 354.

324

De bello

iusta causa bellum fit injustum. Per accidens etiam victus quandoque
tenetur acceptare pacem, ne se suosque subditos maioribus damnis
exponat.

355. Condiciones requisitae. lustae condiciones, sub quibus bel­
lum inferre licet, tres sunt:
р. Auctoritas suprema: etenim si adest maior auctoritas, haec litem
dirimere et iniuriam illatam vindicare debet.
b. Causa iusta et pravis. Cum bellum modernum sit malum multo
atrocius quam bella priorum temporum et quidem non tantum propter
arma terribiliora, sed etiam propter periculum semper maioris, imo
universalis extensionis inimicitiarum, hodie multo gravior ratio requi­
ritur ad justificandum bellum, quam antiquiores moralistae require­
bant. Praeterea ad iniuriam vindicandam, possessionem recuperandam,
controversiam solvendam bellum (offensivum) non est medium aptum
(quia vis non semper runcta est iuri), neque est medium ultimum, pro­
gressus iuridicus populis offert medium magis humanum, magisque
consonum rationi ad solvendas controversias: Collegium vel Tribunal
quoddam internationale cuius sit invigilare conservationi pacis111).
\
Omnibus aliis mediis exhaustis remanet ut unica fere ratio bellum
^(defensivum) justificans tuitio iurium fundamentalium humanorum.
Si reprobatur bellum offensivum, intellegitur bellum re vera et non quod
speciem tantum offensivum. Non est aggressio, sed defensio civitatis, si iniustam aggressionem omnino certam, incvitabilem, praeparatam, immediate instantem praevenit.
Neque esset bellum aggressivum, sed defensivum, si populus succurreret
populo iura sua iusto bello intestino defendenti. (Principium de non-interventu
damnatum est D. 1762.)

с. Ut iniuria alio_modo (per arbitros internationales) reparari non
possit. Bellum enim semper bono utriusque partis imo totius familiae
nationum valde nocivum est, quare prius omnia alia media tentanda
sunt.
ni) Pius XII. explicite damnavit bellum aggressivum: >Un dovere, dei resto,
obliga tutti, un dovere che non tollera alcun ritardo, alcun differimento, alcuna
esitazione, alcuna tergiversazione· di fare cioè tutto quanto è possibile per
proscrivere e bandire una volta per sempre la guerra di aggressione come
soluzione legittima delle controversie internazionali e come strumento di aspirazioni nazionali.< Nuntius radioph. 24. dec. 1944 A. A. S. 37 (1945) 18. Cf.
Aguirre, Annotationes. Periodica 34 (1945) 129—132. Hiirlh-Abctlan. II. 98.
De bello defensio Pius XII. dicit: »Un popolo minacciato o già vittima di
una ingiusta aggressione, se vuole pensare ed agire cristianamente, non puo
rimanere in una indifferenza passione; tanto più la solidarietà della famiglia dei
popoli interdice agli altri di comportarsi come semplici spettatori in un atteggiamento d’impossibile neutralité.< Nuntius radioph. 24. dec. 1948. A. A. S. 41
(1949) 13.

De bello

325

A fortiori hoc valet considerato hodierno crudelissimo modo bellandi.

d. Ut fundata sit spes successus, ne post strages belli mala sint adhuc maiora neque nimium pax et tranquilitas aliarum nationum per­
turbetur.

554. De militibus, a. In bello certe iniusto non licet militare, et in
ipso conflictu non licet militibus hostes occidere, neque defensionis
causa: ipsi enim sunt iniusti aggressores; ideo si non possunt fugere,
curare debent, ne quem ictibus suis feriant nisi aërem.
b. In dubio de iustitia belli miles subditus vel ante bellum conduc­
tus tenetur oboedire, tum quia subditus oboedire debet, nisi peccatum
sit certum, tum quia praesumere debet bellum esse iustum, nisi de
contrario constet.
c. Miles autem non subditus vel conductus post bellum declaratum
militare non potest, nisi certus sit de iustitia belli: cum enim agatur
de damno gravissimo alteri inferendo, non licet illud inferre, nisi con­
stet bellum esse iustum. Si tamen bellum est defensivum, sufficit etiam
probabile iudicium de iustitia belli.

< Non licet militibus in iusto bello pugnantibus ex bonis hostium
quidquam auferre, exceptis iis, quae ad victum necessaria sunt, nisi
belli dux permiserit. Quare ea, quae invito duce ablata sunt, per se
restitui debent, si modo de'ipsa ablatione, non solum de laesa disci­
plina militari invitus sit.
Quamvis non possit esse bellum ex utraque parte iustum, fieri tamen potest,
ut utriusque partis milites tuta conscientia bellum gerant: nam milites intimas
belli indicti causas plerumque ignorant· causae vero, quae in vulgus spargun­
tur, ipsis videri possunt iustae. Neque in belli causas intimiores inquirere tenen­
tur. nisi sit gravis suscipio iniustitiae et simul spes cognoscendae veritatis.
Nunc temporis vi iuris gentium seu conventionum internationalium absolute
interdicitur spoliatio occisorum; eorum bona, quae dignosci possunt, ad ipsorum
heredes pertinent.

Nota: Interdum difficulter determinatur, utrum media in bello adhibenda sint
in se seu ex iure naturae prohibita, ita ut numquam licita fieri possint (ut
fraudes, e. g. abusus signorum parlamentarii) vel utrum sint prohibita per pacta
internationalia quae crudelitates bellicas (inquantum fieri potest) mitigare inten­
dunt. Talia, ex iure gentium prohibita media possent ad propriam defensionem
adhiberi, si hostis pacta non servat. Sunt, qui secundae classi annumerent arma
ABC (= atomica, bacteriologica, chemica)112).

lia) P. Palazzini-A. De Jorio, Casus cotise. I. casus 149 de moralitate pyroboli atomici, 461—467. Cf. Pius XII. Allocutiones natalitiae 1955 et 1956 in Per.
45 (1956) 84 ss. cum annotationibus Fàbregas (ibid. 99 ss); A. A. S. 49 (1957)
18—22. De pactis internationalibus cf. A. Verdross, Volkerrecht (Wien 1950),
praesertim 342—374.

327

LIBER SEXTUS1).
De septimo decalogi praecepto2).
>Non furtum facies.< Ex. 20, 15.

Hoc praeceptum, quatenus negativum est, prohibet omnem actum,
quo proximi ius in bona fortunae laeditur, et quatenus affirmativum
est, praecipit, ut unicuique ius suum, quod in bona fortunae habet,
reddatur. Praecepto septimo adiungendum est decimum: Non concu­
pisces domum proximi tui... nec omnia, quae illius sunt3): sicut
enim septimo praecepto actus .externi, ita decimo prohibentur actus
interni, nempe voluntas nocendi proximo in bonis fortunae. Virtus
igitur, quam hoc praeceptum respicit, est iusiitia commutativa, quate­
nus eius obiectum est ius proximi in bona fortunae; et cum hoc ius
vocetur ius dominii, agendum est: a. de dominio in bona fortunae;
b. de laesione dominii in bona fortunae; c. de reparatione dominii laesi.

*) De sexto et nono decalogi praecepto agitur in fasciculo separatim edito.
2) Ioan, de Lugo, De iustitia et iure tom. I. Lud. Molina, De iustitia et iure
tom. I. L. Lessius, De iustitia et iure I. 2. c. 1—16. /. Carrière, De iustitia et
iure 3 torn. (Lovanii. 1845—1847). P. H. Marres, De iustitia® (Ruraemundae
1879). De Delama, Tractatus de iustitia et iure3 (Tridenti 1889). G. /. Waffelaert, Tractatus theologici de virtutibus cardinalibus Tr. 11. De iustitia (Brugis
1885). Ballerini-Palmicri, Opus theol. morale3 111. n. 1—550. A. Lehmkuhl,
Theologia moralis12 1. n. 897—912 n. 1052 ss. Merkelbach ll * n. 277—342; 390—
416; 488—610. Ruland, Handbuch der prakt. Seelsorge V. Die Bedeutungder Lehre
vom Eigentum für das Lcben der Christenheit (München 1940). Schilling, Moralth. II. § 88 ss; Sozialethik § 12 ss. Vermeersch-Creusen, Theol. moral. II.3
(Roma 1945) tractatus V. de iustitia. Hiirth-Abellan, De praeceptis, 11. (Roma
1948) n. 106^—500. E. Welty, Recht und Ordnung im Eigentum (Dülmen 1948).
Nell-Breuning-Sacher, Worterbuch der Politik, III. Zur sozialen Frage, IV. Zur
Wirtschaftsordnung (Freiburg/Br. 1949).
3) Ex. 20, 17.

328

CAPUT PRIMUM.
De dominio.

QUAESTIO PRIMA.
De dominio in genere.

Articulus primus.
I

<

'

*
<

De natura dominii.

355, Notiones praeviae. 1. Dominium (generatam) quandoque dicitur quaelibet potestas disp on e nd i vel de personis vel de rebus. I n
primo casu est ius regendi subditos, seu ius iurisdictionis; in secundo
casu (strictius) ius proprietatis, quod etiam subditis patet.
2. Cum autem auctoritas civilis ius et officium habeat, bonum commune procurandi, praesertim quoad prosperitatem temporalem, sub­
ditos etiam regere potest quoad ius proprietatis eorum. Inde distinguunt: dominium altum, quod est potestas statuendi de bonis subditorum
in utilitatem communem,*i^et dominium humile, quod est potestas subdltorum disponendi de suis bonis.
Patet dominium altum non esse veri nominis dominium proprietatis (potestas
enim civilis nullam in bona subditorum habet proprietatem), sed reipsa non
esse nisi dominium iurisdictionis seu ius praescribendi circa bona civium ea,
quae princeps ad bonum commune expedire iudicaverit.

356. Quid possit auctoritas civilis. 1. Multa lege naturali iam prae­
cepta vel prohibita inculcat vel etiam poenis sanci t ( susten ta t io filiorum, furtum, fraus).
2. Multa in lege naturali incerta et indeterminata clare determinat
(successio in bona defuncti).

_3. Quae lege naturali nondum absolute postulata sunt, sed eidem
magis conformia sunt, statuit (praescriptio, ius auctorum, ius inven­
toris).
4. In quantum bono communi vere necessarium est, dominium
transferre potest (expropriatio).
Duplex conditio requiritur, ut suprema potestas hoc suo dominio uti possit:
a. ut adsit causa necessitatis vel magnae utilitatis publicae; β. ut subditos, qui
iure expropriationis bonis suis privantur, si fieri potest, indemnes faciat4).

4) Cf. Van Gestet, De iustitia et lege n. 46 s. Pius XII. Nuntius radioph.
1. sept. 1944 [A. A. S. 36 (1944) 254],

De dominio in genere

329

5. Actus iuridicos moderatur secundum bonum commune: a. non
assistendo (v. g. ciebitis ex ludis); ^prohibendo (quosdam ludos);
c rescindibilitatem statuendo (contractus minorennium) ; d. irritando
vel in solo foro externo, intacto valore in conscientia, vel etiam in
utroque foro. e. Quibusdam negotiis maioris momenti praescribit con­
cretam formam (sollemnitates), ut actui tribuat maiorem securitatem,
possibilitatem probationis. His sollemnitatibus etiam plerumque ut
sanctio additur irritatio actus.

Valor in conscientia. 1. Quae lex civilis conformiter ad legem na­
turalem statuit, (η. 1, 2, 3) in conscientia valent, et quidem ex iustitia
co minutati va,
2. Prohibitio actus diitifficanda est, an sit mere poenalis, an prae­
ceptiva.
3. Irritatio actus, si fit propter defectum essentialem, ante senten- *»tiam iudicis obligat in conscientia.
c
Ideo contractus cum amente, ebrio, sub condicione turpi, de re impossibili
etc. initi, qui a lege irritantur5*), sine iudicis interventu plane irriti sunt. Quodsi
lex civilis actum juridicum iure naturae e. g.· propter errorem substantialem
invalidum solum rescindibilem declarat, dicendum est supremam auctoritatem
propter bonum commune eiusmodi actibus valorem, quem ex se non habent,
tribuere, donec rescindantur ab eo, qui in contrahendo erraverat®).
Legislator tum ecclesiasticus tum civilis omnium consensu leges irritantes,
si velit, condere potest7). Legislatorem ecclesiasticum sollemnitates a se prae­
scriptas ad valorem actus exigere, certum est; quoad legislatorem civilem in
casibus particularibus eius intentio exquirenda est, num et quousque actus irri­
tare velit, in specie num praescriptae formalitates ad valorem actus exigantur.

4. Leges civiles actus iuridicos irritantes propter defectum formae
»
^praescriptae ante sententiam iudicis probabiliter non plene sed civi­
liter tantum irritant, nisi rei seu contractus natura aliud exigat. Cum
enim hae leges civium libertatem in transferendo dominio coarctent et V‘1
proinde odiosae sint, quantum fieri potest, strictam interpretationem
admittunt ©Insuper contractus iure naturae validi non sunt habendi
irriti, nisi de eorum nullitate certo constet.ffiandem legislatores ho­
dierni negantes ius naturae solum ius positivum agnoscunt, ideo suis
legibus, ubi ab ipsis dependet, solum hoc non etiam illud irritare in­
tendunt.
S) a. Etsi ergo certi contractus in codice civili dicantur simpliciter irriti seu
nulli, vi legis civilis tamen irritantur civiliter tantum. Nam ex rationibus supra
adductis certe probabilis et proinde in praxi tuta est sententia opinantium
5) C. G. § 104. 138. 306. C. A. § 865. N. 878. 879.
®) Cf. C. G. § 119. 123.
7) S. Poenitcnt. responso 21. ian. 1873 manifesto agnoscit potestatem auc­
toritatis politicae irritandi etiam in foro conscientiae actus iuridicos. Cf. A.S.S.
VII. 221.

330

De septimo decalogi praecepto

contractus, qui a lege dicuntur nulli, solum in foro externo invalidos constitui.
Si ergo e. g. infirmus morti proximus viva voce donet alicui legatum, donatio,
quippe carens forma legali, informis est; ideo heres non tenetur solvere lega­
tum et solutum iuridice repetere potest, quia uti potest iure, quod a lege ei
conceditur; sed neque legatarius tenetur illud reddere, donec heres irritationem
donationis per iudicem impetraverit.

b. Natura rei exigit, ut contractus statim ^ante sententiam iudicis invalidus
sit, quando finis, propter quem contractus declaratur invalidus, alias obtineri
non potest. Huiusmodi sunt contractus cum parentibus initi de non dandis ali­
mentis, contractus, quibus laeditur ius filii in partem legitimam.

5. Post sententiam iudicis actum juridicum declarantis invalidum,
actus Tabendi sunt plene invalidi etiam in conscientia:
Sententia enim iusta legitimi iudicis in conscientia valorem habet. Insuper
ordo publicus et securitas iurium exigunt, ut sententia iudicialis dubiis et liti­
bus etiam in foro interno conscientiae finem imponat8).

Vermeersch-Crcusen (II. n. 321) citans Van Gestel (De iustitia et lege, pp.
141, 203, 224, 225) proponit regulam: Leges civiles, quae immediate iura de
rebus materialibus definiunt (i. e. condunt, determinant, exstinguunt), vi sua
obligant in conscientia; quae vero immediate praescribunt actus quosdam
circa bona fortunae, non obligant in conscientia, nisf post sententiam iudicis.

Nota 1. Nihilominus contractus onerosi, qui lege civili irritantur, ordinarie etiam naturali valore in conscientia carent. Contractus enim non
valent ultra consensum contrahentium; sed in contractibus onerosis
contrahentes censentur noluisse in contractum consentire nisi ad nor­
mam legis civilis, quia secus a iure civili non protegitur; quare con­
tractus onerosi, qui ex iure nulli sunt, plerumque etiam naturaliter
nulli habendi sunt
Nota 2. Praecepta iustitiae in sequentibus secundum ius naturae potissimum
exponenda sunt; additis tamen in notis (signo C. A. = codex austriacus; Nov.
= Novella de d. 13. oct. 1914, C. G. = codex germanicus, C. H. = codex Hel­
vetiae et quidem ZGB. = Zivilgesetzbuch, OR. = Obligationenrecht) illis texti­
bus iuris civilis, ad quos confessarius attendat oportet.

557. Definitio. Dominium (humile, de quo abhinc) est legitima facultas pro arbitrio disponendi de re aliqua tamquam sua.
a. Rei dominum esse, rem suam propriam esse significat, eam talem cum
domino suo connexionem habere, ut in ea habenda atque in eius usu ipse omnibus aliis praeferri debeat, dominus est enim finis immediatus rei. Quamvis
ergo nulli hominum, Deo tamen de eius usu rationem reddere debet9).

b. Disponendi i. e. possidendi, utendi, vendendi, commutandi, donandi, abu­
tendi, i. e. usque ad interitum rei utendi vel consumendi etc. Pro arbitrio: do­
minium dat domino facultatem disponendi de re sua, prout ei placuerit, quin
laedat iustitiam; arbitraria ergo dispositione e. g. prodiga donatione vel rei
destructione contra aliam virtutem, puta liberalitatem, caritatem vel pietatem
8) Lehmkuhl, Das bürgerliche Gesetzbuch S. 37.
e) Cf. Lugo, De iustit. disp. 1. n. 5.

De dominio in genere

331

peccare potest, contra iustitiam commutativam non peccat. De re aliqua generice accipiendum est, prout significat res corporeas et incorporeas; datur enim
dominium non solum rerum corporearum ut auri, agri, sed etiam incorporea­
rum ut famae, honoris, iuris hereditatis. Tamquam sua: his verbis significatur
definitionem propositam esse dominii stricto sensu, scii, agi de jure in re: si
enim latiore sensu dominium etiam dicitur de omni iure absoluto, etiam de iure
ad rem, vel etiam latissimo sensu de omni iure absoluto et relativo10), iam non
potest dici dominum posse disponere de re tamquam sua. Ita v. g. de re pro­
missa vel obligatorie vendita, sed nondum tradita, vel de re debita ab alio,
non potest quis disponere tamquam de sua.
c. Quod quandoque additur in definitione: tnisi dominus aliunde prohibea­
tur*, verum est tamquam assertum, sed additum ad defn..tionem hanc redderet
vitiosam. Per se enim talis facultas disponendi de re proprie limitari posset so­
lum eo, quod alius haberet ius disponendi de parte rei; tunc autem ipse domi­
nus non iam haberet dominium de illa parte rei. Limitari autem potest:

a. exercitium iuris — aut moraliter, si certus usus est contra aliam virtutem
(bonis suis uti ad ebrietatem vel luxuriam) — aut juridice, si ex iustitia ab­
stinere debet a quodam usu (minorennis). Ceterum haec limitatio in ipsa defi­
nitione indigitatur per verbum ^legitima* facultas i. e. secundum leges (natu­
rales et positivas) divinas et humanas. Idem innuit verbum >pro arbitrioc, quia
liberum arbitrium hominis regitur lege morali.
β. ipsum ius — si quaedam iura excipiuntur ita ut non habeat dominium
plenum (domus haereditate accepta sed ita, ut ius habitandi sit apud tertium)
— aut si in ordine sociali propter bonum commune quidam limites ponuntur
(ius aedificandi v. g. restringitur propter bonum commune vel vicinorum). In
priori casu habetur limitatio proprie dicta (per ius tertii), sed extrinseca; in
altero casu habetur limitatio intrinseca, quia iura hominum in societate viven­
tium intrinsecus adaptata sunt ordini sociali, sed improprie dicta, quia propria
limitatio solum fieri potest per verum dominium alterius.

558. Principia iuris. Ex dominii natura haec principia deducuntur
et explicantur, quorum in iure frequens est usus:
•

a. Res --clamat
ad- dominum.
--

Hoc principium ipsum ius dominii exhibet: cum enim vi iuris dominii res
ipsa sit domino obstricta, ea ad dominum redire tendit, ubi ex eius possessione
evaserit.

b. Res fructificat domino.
Id ex notione dominii immediate consequitur: si enim tota rei substantia in
domini commodum servire debet, etiam fructus ex ea prognati domino cedunt.

c. Res perit domino, vel accuratius: res, quae ciaSu^perit, domino
perit, quae culpa perit, perit ei, qui culpam commisit.
Id pariter ex natura dominii immediate sequitur: cum enim dominus vi doninii ius in ipsam rem possideat, pereunte re naturaliter perit etiam ius in illam.
Quodsi res alterius culpa perit, res ipsa perit quidem domino, sed quia ille,
cuius culpa perit, pretium aequivalens domino reddere tenetur, ei, qui culpam
commisit, perire dicitur.

10) Explicationes horum terminorum cf. De principiis, n. 270.

332

De septimo decalogi praecepto

d. Ex re aliena non licet ditescere.
Id ex principio secundo sequitur: qui enim ex re aliena ditescit, fructus rei
alienae in suam utilitatem convertit, id quod iustitiae adversatur; qui vero non
ex re aliena, sed. occasione rei alienae ditescit, neque ius alienum neque iusti­
tiam laedit.

'

<

559. Divisiones. Dominium (humile) dividitur in perfectum seu
plenum et imperfectum seu semiplenum.•^illud est potestas pro arbitrio
disponendi de substantia et de utilitate rei,(hoc est potestas disponendi
ve) de substantia rei vel de eius utilitate.
Dominium imperfectum dividituri)in dominium directum seu radicale, quod est potestas in solam rei substantiam^et dominium indirec­
tum seu dominium utile, quod est potestas in solam rei utilitatem et
definitur: potestas percipiendi utilitatem ex re aliena salva eius substantia. Dominii indirecti praecipuae species sunt usus, ususfructus et
servitus.
Nota. Codices recentes diversas species dominii imperfecti ad servitutem
reducunt, ideoque de usu et usufructu tamquam de speciebus servitutis agunt,
ut ex infra de servitute dicendis patebit.

560. De usu. 1. Usus (Gebrauchsrecht) est ius utendi re aliena
salva eius substantia.
a. Ille, cui competit usus alicuius rei, dicitur usuarius, ut distinguatur ab
eiusdem rei proprietario.
b. Aliud est re aliqua ut) aliud est re aliqua frui: qui re uti potest, eam uti­
litatem pro se et suis ex re percipere potest, quam exigit necessitas; qui autem
re frui potest, omnerri utilitatem iure ex re percipit, quam ipsa praebere potest.

2. Ad usum referri solent: a. habitatio seu ius utendi aliqua parte
domus alienae; b. lignatio seu ius colligendi ligna in silva aliena;
c. pastio seu ius ducendi pecora in pascua aliena; d. diversae species
commodati ut usus equi, vestis etc.

3. Usus, prout hic accipitur, est ius utendi aliqua re ad nutum non
revocabile; ab hoc usu distinguendus est usus ad nutum revocabilis,
cuiusmodi • est licentia* utendi aliqua re, qualem religiosi accipiunt a suo
superiore.
Olim acris orta est disputatio, utrum verus rei usus sit, quando rei substantia
usu consumitur, prout contingit in cibo et potu, an potius usus rei primo usu
consumptibilis huius dominium contineat. Quaestioni ansam dederunt religiosi,
qui (ut fratres minores) nullius rei ne minimae quidem dominium, sed solum­
modo usum se habere dicebant. Qui affirmabant usum rei, quae usu consumi­
tur, ab eius dominio separari non posse, ita arguebant: qui de rei substantia
disponere potest, eius dominium habet, sed qui uti potest re, quae ipso usu
consumitur, de eius substantia disponit. Qui vero affirmabant usum rei ipso
usu consumptibilis ab eiusdem dominio separari posse, hac usi sunt distinctione:
si usus intelligitur ius irrevocabile et a voluntate concedentis independens,

De dominio in genere

333

usus rei huius dominium continet; quodsi usus rei intelligitur ius ad nutum
revocabile et a voluntate concedentis plene dependens, usus rei huius dominium
non continet, etsi res ipso usu consumatur11).

De usufructu .Ususfructus (NutznieBung, NieBbrauch sreçh l: Je s tju s
utendi ct frucndi re aliena salva eius substantia. Distinguitur usus­
fructus legalis et conventionalis, prout ex lege canonica vel civili aut
ex contractu habetur.
a. Ille, cui competit ususfructus alicuius rei, dicitur usufructuarius vel fractar­
ius, ut ab eiusdem rei domino vel proprietario distinguatur.

^ Ususfructus eo differt ab usu, quod fructuarius ius habet non solum utendi
re aliena sed etiam fructus percipiendi, qui ex ea nascuntur; immo in fructus
dominium perfectum habet, adeo ut non solum fructus sibi necessarios, sed
omnes percipere eosque pro arbitrio alienare possit.
c. Ex lege canonica beneficiati usumfructum habent suorum beneficiorum;
ex lege civili usumfructum habent parentes e bonis filiorum minorum, quando­
que maritus e quibusdam bonis suae uxoris.

561. De servitute, a. Servitus (Dienstbarkeit)l)ac^ve accepta est
ius, quod aliquis habet, ut alterius res sibi vel rei suae serviat;fpgssive sumpta est onus rei inhaerens, vi cuius alteri ad aliquod commo­
dum servire debet. Sic si alicui convenit ius transeundi per agrum
alienum, ipse est subiectum servitutis activae, ager vero est subiectum
servitutis passivae.
b. Servitus passiva duplex est: altera personalis, quando res aliqua
alteri personae utilitatem praestare debet, cuiusmodi sunt usus et
ususfructus, si passive accipiantur;\altera realis seu praediatis, si res
aliqua alterius rei commodum praestare debet, ut est servitus pascendi
gregem in aliqua silva.
c. Ad servitutem realem constituendam duae res requiruntur, qua­
rum altera fert onus ct dicitur serviens (silva), altera utilitatem per­
cipit et dicitur dominans (grex).
Nota. 1. Aliae quaedam species dominii imperfecti vel servitutis sunt: Em­
phyteusis (Erbpacht), i. e. ius plenae fruitionis rei alienae, pro quo autem non
pretium aequivalens, sed solum minor summa pro agnitione dominii alteri sol­
vitur (C. Λ. § 1122; C. G. Introd. a. 63); porro: superficies (Erbbaurecht), i e
aliquis habet dominium in aedificia, quae supra vel infra fundum alterius ex­
struuntur, ita ut hoc ius alienare vel haereditate transferre possit (C. G. 1012 ss.)
— Insuper existant quaedam iura in re aliena, quae sunt accessoria ad firman­
dam obligationem principalem. Praesertim notanda sunt: Pignus (Pfandrecht),
i. e. speciale ius quod creditor habet in rem oppignoratam, ut possit eam in­
terim possidere et deinde sibi satisfacere ante alios creditores sive per vendi­
tionem rei, sive per acquisitionem; pro pignore traditur res mobilis vel titulus
n) Cf. Holzmann, Theologia moralis IV. n. 166 ss. Elbel-Bierbaum, Theolo­
gia moralis II. pr. 5. n. 40 ss.

334

Dc septimo decalogi praecepto

(Wertpapicr). — Hypotheca i. e. speciale ius in re immobili, quo haec creditori
obligatur, ut ante alios ex pretio huius rei ipsi satisfiat. Requiruntur sollemni­
tates, praesertim ut inscribatur in libro fundorum. (C. A. 448 ss; C. G. 1112 ss.)
2. Ius servitutum in codicibus modernis diligenti studio exaratum est, quod
cum iura determinet atque ad mutuam civium concordiam servandam conducat,
in conscientia obligat12).
3. Cum ius servitutum praesertim realium valde implicatum sit, saepe inter
vicinos ansam praebet discordiarum. Curet parochus eiusmodi lites aut prae­
cavendas aut tollendas, atque ad hunc finem obtinendum partes adversas mo­
neat, ut potius de iure aliquatenus cedant, quam ut bona fortunae et mutuam
concordiam periculo exponant.

562. Fructus rei. Nomine fructus rei omne id intelligitur, quod ex
re nascitur. Fructus dividuntur ratione originis in spontaneos, indu­
striales et mixtos, ratione collectionis in pendentes, percipiendos et
perceptos.
1. a. Spontanei illi dicuntur, quos res producit sine speciali homi­
num industria. Dicitur speciali, quia vix erit res frugifera, quae abs­
que ulla hominis industria et labore fructus ferat.
.Fructus spontanei vel sunt naturales vel civiles (fr. rei vel luris),
prout a natura ipsa producuntur ut foenum prati, lignum silvae, foetus
animalium, lac, lana, ova etc., aut vi contractus vel alius obligationis
percipiuntur, ut pretium, quod pro locatione domus, foenus, quod pro
mutuata pecunia, pensio, quae pro officio acquiritur.
b. Industriales i11 i vocantur, tqui sola hominis industria et labore acjquiruntur, licet mediante aliqua re vel instrumento, ut opera artificum
et opificum, lucrum ex negotiatione perceptum.
Emolumentum ex simplici venditione perceptum considerari potest ut fruc­
tus industriae: nam ut emolumentum perceptum possit dici fructus industriae,
non requiritur, ut intervenerit singularis et extraordinaria, sed sufficit vera
personae opera et industria.

c. Mixti illi dicuntur, qui partim a natura producuntur, partim in­
dustriae humanae debentur ut segetes, vinum, oleum, caseus, butyrum.
Et quia aliquam industriam etiam fructus naturales exposcunt, quan­
doque dictu difficile est, utrum aliquis fructus naturalibus an mixtis
accenseri debeat.
2. a. Pendentes dicuntur, qui non sunt a re separati ut foetus ani­
malium nondum in lucem editi, poma ex arbore adhuc pendentia, se­
getes nondum demessae.
b. Percipiendi vocantur, quos possessor potuisset percipere, si vo­
luisset, sed non percipit sive negligentia sive dolo.
c. Percepti dicuntur, qui a re frugifera iam separati et a possessore
collecti sunt. Hi iterum dividuntur in consumptos et exstantes.
12) C. A. § 472—530. C. G. § 1018—1093.

335

Articulus secundus.
De possessione.

565. Notio. Possessio est detentio rei non prohibitae possideri cum
animo eam habendi ut suam. Opponitur dominio, eo quod non est ius
sed merum factum.
‘ Τ'*
- VASCUM
g. Detentio supponit rei1) apprehensionem: possessio enim inchoatur per
apprehensionem, qua quis rem occupat etAietentione possessio continuatur.
Quod iura attinet, eorum apprehensio ordinarie in acceptatione et detentio in
eorum exercitio consistit. Detentio etiam per alium fieri potest (v. g. per tu­
torem)13).
b. Nomine rei significatur obiectum possessionis, quod esse potest non solum
res corporea ut pecunia, ager, domus, sed etiam incorporea ut ius. In priore
casu habetur proprie dicta possessio, in altero habetur possessio improprie dicta
seu quasi-possessio.

c. Ad possessionem non sufficit, ut quis physice rem aliquam apprehendat et
detineat, sed requiritur, ut eam detineat cum animo eam habendi tamquam
suam; requiritur ergo, ut rem apprehendat non solum corpore sed etiam animo
seu voluntate; ideo depositarius proprie non possidet depositum.
d. Ad veram possessionem pon requiritur quidem ius in rem possessam: nam
etiam fur possidet, etsi iniuste; requiritur autem, ut ius certam rem incapacem
non declaret, quae possideri, vel certam personam incapacem non declaret,
quae possidere possit; sic res publicae (e. g. viae et plateae urbis) ab homine
privato et nonnullae res sacrae (e. g. reliquiae insignes) a laico possideri ne­
queunt.

564. Divisio. Possessio dividitur: \a, in possessionem legitimam
seu iuris, quae inchoatur cum titulo, qui per se dominium transferre
potest, ut est donatio, emptio,\et in possessionem illegitimam seu facti,
quae caret vero titulo, qui dominium transferre possit.
Qui dubitat, utrum res, quam possidendam assumit, sua sit an aliena, eam
legitime possidere incipit, si in nullius possessione est et ipse animum habet
inquirendi et rem certo domino restituendi.
Si autem res de qua dubitat in alterius possessione (quamvis dubia) est, ille­
gitime possidere incipit, qui rem invito possessore assumit.

b. Possessio aut est possessio bonaeyut dubiae\aut malae fidei:
A bonae fidei habetur, si possessor invincibiliter putat rem esse suam;
À dubiae fidei habetur, si possessor vel initio vel decursu possessionis
dubitat, an res sit suatymalae fidei habetur, si possessor scit rem,
quam possidet, esse alienam.
13) C. A. (§ 309 ss.) eum qui rem detinet vocat »Inhaber<, detentionem
>in seiner Macht oder Gewahrsam habent; tamquam modos apprehensionis
enumerat: pro rebus corporeis mobilibus «physische Ergreâfung, Wegfiihrung
oder Venvahrungt; pro immobilibus *Betretung, Verrainung, Einzàunung, Bezeichnung oder Bearbeitungc; pro incorporeis s>Gebrauch«.

336

L)e septimo decalogi praecepto

565. Effectus possessionis. Omnia iura positiva pos se ssio ni qu a e dam tribuunt privilegia, tum quia ipsum factum possessionis, si bonae
fidei est, fundat praesumptionem iuris, scilicet cum possessione
conjunctum esse etiam dominium rei possessae. Quia haec privilegia
conducunt ad tranquillitatem publicam civiumque excitant diligentiam
in rebus suis custodiendis, ea etiam ex lege naturae possessioni com­
petunt et etiam in foro conscientiae observari debent:
1. In pari causa vel dubio melior est condicio possidentis, i. e. pos­
sessio tribuit ius retinendi rem possessam, donec certo vel saltem
firmiore motivo constet eam esse alienam.
Ideo nemo sine iniuria spoliari potest re,
alium ius habere eam possidendi.

quam possidet, nisi certo constet
.

2. Possessio bonae fidei par it praescriptionem, attamen non transfert rei dominium nisi ope praescriptionis.
Possessio hoc privilegium non confert, nisi sit certa et non malae fidei; pos­
sessio dubia vel malae fidei nihil valet.

Articulus tertius.
De obiecto dominii.
Obiectum dominii est id, cuius homo potest esse dominus. Ea, quo­
rum homo potest esse dominus, solent dici bona et triplicis generis
distinguuntur^ interna,\mixta, \externa. Interna recensentur hominis
vita, potentiae, membra, actiones; mixta sunt fama et honor, quae
veluti media sunt inter bona interna et externa; externa, quae sub ho­
minis dominio cadunt, sunt plurimae res sublunares.

566. De bonis internis. 1. Illorum bonorum internorum, quae ab
ipso homine non sunt distincta, ut vita, potentiae et membra, homo
non habet dominium directum sed solum dominium utile, ita ut om­
nem ex eis utilitatem capiat eorumque sit administrator et custos.

A

a. Deus nemini ius perfectum in vitam et membra sua dedit, sed sibi illud
reservavit: Videte quod ego sim· solus et non est alius Deus praeter me; ego
occidam ct ego vivere faciam 14). Et sane nemo sui ipsius vere dominus esse
potest, quia dominus superioritatem respectu eius, cuius est dominus, signi­
ficat. b. Potestatem habere debet iis utendi ad obtinendum finem suum neque
ab ullo homine in hoc usu impediri potest, cum in tendentia in finem suum a
quovis homine independens et plene sui iuris sit.

6 H.

2. Illorum bonorum internorum, quae ab homine distincta sun^, ut
actiones tum naturales tum supernaturales et bona illis effecta, homo
plenum dominium habet, ac proinde de iis disponere pro lubitu potest.
14) Deut 32, 39. Cf. Sap. 26, 13 s.

De dominio in genere

337

Cum enim facultatibus propriis uti possit tamquam suis, donlinium
habet tum in earum operationes (e. g. laborem) tum in bona ex ope­
rationibus orta, quae operationum sunt fructus.

nis mixtis Famae et honoris homo plenum dominium
567. De
habet: illorum enim bonorum, quae sunt fructus propriae industriae,
dominium ipse habet; sed fama et honor propria eius industria com­
parantur et augentur. Insuper homini omnium consensu competunt
actus dominiii circa famam et honorem: ea enim se diffamando ad
petendum consilium abicere, restitutionem calumniatori condonare pot­
est. Hoc tamen dominium aliquando alia, eaque superiore lege re­
stringitur.
568. De t nis externis.
Hominem in bona externa plenum dominium acquirere posse infra
dicetur; hoc loco exhibere iuvat distinctiones rerum externarum, quarum homo
dominium habere potest.

1. Res in commercio positae, quae in dominio personae privatae esse
possuntet extra commercium positae, quae in dominio personae pri­
vatae esse nequeunt. Eiusmodi sunt a. res publicae Ecclesiae ut loca
sacra, templa, coemeteria; b. res publicae societatis civilis ut viae
publicae, plateae, publici pontes, moenia urbium; c. res communes ut
aër, lux, mare, quarum rerum usus omnibus communis, dominium
autem nullius est.
2. Res mobiles et immobiles, prout salva earum substantia de loco
in locum transferri possunt ut animalia, supellex, aut transferri non
possunt ut domus, silva. Aliae res sunt mobiles et immobiles ex na­
tura sua, aliae ex legis dispositione, de qua re conferendi sunt codices
civiles.
Lex civilis etiam fructus nondum collectos et >fundum instructumc i. e. ea,
quae ad gerendam oeconomiam necessaria sunt, in nonnullis casibus ad bona
immobila censet. — Res mobiles sunt etiam variae vires naturales ope machi­
narum excitatae ve! captae e. g. vis electrica.

3. Res fungibiles (vertretbare) illae dicuntur, quarum una in solu-^4^
rtione vel restitutione vice alterius fungi potest, in quibus ergo non ad
speciem (i. e. ad rem individuam), sed ad genus (ad quantitatem et
qualitatem) attenditur, ut oleum, vinum, triticum, pecunia, in qua
**
non substantia nummi, sed eius valor spectatur ;\ non fungibiles illae
dicuntur, quarum una non potest vice alterius fungi, sed quae in in­
dividuo tradi debet, in quibus ergo ad speciem (i. e. ad rem indivi­
duam), non solum ad genus attenditur, cuiusmodi sunt animalia,
vestes etc.

4. Tandem r exprimo usu consumptibiles exprimo usu non consumptibiles; illae in primo suo usu naturali destruuntur seu in aliam sub23 Noldln, Vol. II. de praeceotli.

338

De septimo decalogi praecepto

stantiam mutantur ut panis, vinum, lignum ad comburendum; hae
usu quidem atteruntur, at non corrumpuntur, sed in sua substantia
post usum perdurant ut vestis, domus, supellex.
Divisio rerum externarum in corporeas, quae tangi possunt ut domus, ager,
pecunia et incorporeas, quae tangi non possunt ut diversa iura e. g. ius venandi,
ius piscandi, quae in iure romano magni momenti erat, in codicibus recentibus
vix amplius occurrit.

Articulus quartus.
De subiecto dominii.

,369. De ipso subiecto. Subjectum dominii intelligitur persona, cui
dominium competit. Duplex distinguitur persona, quae dominii capax
est, persona physica et persona moralis.
1. Ex iure naturae subiectum dominii est omnis homo vivens, etiam
infans nondum natus et homo perpetuo amens15).
'

>

(

a. Fundamentum dominii est natura rationalis: per rationem enim homo ha­
bet potestatem disponendi de rebus suis. Quare etiam infantes et perpetuo
amentes dominii acquirendi et habitualiter retinendi, non autem dominii exer­
cendi capaces sunt: ad dominium enim acquirendum et habitualiter retinendum
sufficit natura rationalis sine ullo actu voluntatis; ad exercitium vero dominii
requiritur usus rationis.

b. Post mortem homo non retinet dominium bonorum fortunae, etsi retineat
dominium famae: cum enim bona fortunae ab auctore naturae homini concessa
sint ad vitam temporalem sustentandam, ius in bona fortunae ipsa morte ex­
stinguitur.
c. Etsi omnis homo ratione utens iure naturae dominii eiusque exercitii ca­
pax sit, iure tamen positivo haec capacitas ob bonum commune variis modis
restringitur, de quibus inferius agendum est.

2. Etiam personae morales seu societates dominii sunt capaces.
Quaevis societas, quae ad finem honestum instituta est, iure naturae
capax est acquirendi dominium rerum temporalium; verum a lege ci­
vili hoc ius in illis tantum agnoscitur, quae ab ipsa constituuntur per­
sonae iuridicae, i urium nempe acquirendorum capaces.
a. Quoad societates ecclesiasticas personae iuridicae sunt imprimis univer­
salis ecclesia, quae iure naturali et divino independenter a potestate civili do­
minii bonorum temporalium capax est; deinde intra ambitum ecclesiae: socie­
tates minores scilicet dioeceses, parochiae, fabricae ecclesiae, societates reli­
giosae, seminaria, hospitalia, pia instituta etc.ie).
b. Quoad societates profanas personae iuridicae sunt imprimis ipse status
seu res publica, quae, cum sit societas perfecta et independens, natura sua bo­
norum suorum dominium habet; deinde intra ambitum status: provinciae, mu-

t») Gal. 4, 1. Cf. C. A. § 22. C. G. § 1; 1923.
10) Cn. 1495: cf. cn. 100.

De dominio in genere
nicipia, collegia, universitates et complures aliae societates minores, quae pri­
vilegio personalitatis iuridicae donantur atque inde societates privilegiatae
vocantur.

JNota, Ab hoc dominio personae moralis (Gesamteigentum) distin­
guendum est condominium (Gemeinschaftliches Eigentum vel Miteigentum)quod est plurium personarum dominium in unam rem non
divisam.

Ita v. g. si plures ineunt contractum societatis, ut ex una re indi­
visa singuli lucrum capiant; vel si constituuntur plures cohaeredes
unius rei; quid singuli possint determinat lex civilis.
Condominium dicit singulos aliquod dominium habere, ita ut (se­
cundum legem) acquirere vel amittere possint. In dominio personae
moralis vero singuli nil habent, sed solum collegium.

340

QUAESTIO SECUNDA.
De dominio in rex externas.

Articulus primus.
g

De indole dominii in res externas.

ί 570. De origine. De origine dominii ex iis, quae ius naturae ex proA fesso docet, ea tantum principia desumenda sunt, quae ad hasoe
quaestiones rite intelligendas requiruntur17).

1. Deus bonorum temporalium dominium ad vitae conservationem
initio ita concessit generi humano, ut bona essent omnibus communia
i. e. non unius magis quam alterius propria.
a. Bona temporalia ab auctore naturae in hunc finem condita sunt, ut homo
de necessariis ad vitae conservationem ex iis sibi provideat; ergo homo ius
habet ex bonis temporalibus sibi acquirendi quae ad vitae sustentationem ne­
cessaria sunt; atqui hoc ius est verum in bona temporalia dominium.
b. Bis Deus rerum terrestrium dominium homini concessit, primo quidem mox
post creationem: Dominamini piscibus maris et volatilibus coeli et universis
animantibus, quae moventur super terram19) ; deinde iterum post lapsum et
diluvium: Crescite et multiplicamini et replete terram et terror vester ac tremor
sit super cuncta animalia terrae etc.19). Hisce Deus res creatas generi humano
tamquam bonum commune concessit.

2. Rerum initio negative communium divisio earumque tum mobi­
lium tum immobilium privatum dominium non solum licitum, sed in
praesenti statu naturae lapsae etiam necessarium est.
Affirmant socialistae bona temporalia tamquam bonum omnibus commune
habenda atque servanda esse, ita ut bonorum divisio et dominium eorum pri­
vatum illicitum ac prorsus iniustum sit. Verum multiplici argumento ostenditur
dominium privatum in praesenti rerum ordine prorsus necessarium, et proinde
ex Dei voluntate derivandum esse120). Ex quibus patet discrimen inter divites
et pauperes nullo unquam tempore in societate humana cessaturum esse: Sem­
per pauperes habetis vobiscum?1).
n) Leo Xlll. Rerum nov.; Pius XI. Quadragesimo anno cf. Nell-Breuning in
Worterbuch zur Politik 111. (Freiburg/Br. 1949) s. v. Soziale Weltrundschreiben;
Pius XII. Allocutio radiophonica in festo Pentecostes 1941 habita, cf. Per. 30
(1941) 229—241 cum annotationibus Gundlach (ibid. 242—250). S. Thomas 11.
II. q. 66. a. 2. Th. Meyer, Institutiones iuris naturalis II. n. 162 ss. Vermecrsch,
Quaestiones de iustitia n. 194—245. H. Pesch, Liberalismus, Sozialismus und
christl. Gesellschaftsordnung (Freiburg/Br. 1901), Idem, Lehrbuch der NationalÔkonomie, 1. 190 ss. F. Keller, Grenzen des christl. Eigentumsrechtes (1928);
O Schilling, Der kirchliche Eigentumsbegriff·2 (1930), Idem. Christl. Wirtschaftsethik (München 1954).
1β) Gen. 1, 28.
10) Gen. 9, 1.2.
20) Breviter argumenta constringit Biederlack. Die soziale Frage10 n. 91 ff.
Calhrein, Das Privateigentum. Donat Ethica specialis3, n. 51 ss.
«) Matth. 26, 11.

De dominio in res externas

341

3. Ex ipso iure naturae et quidem occupatione introducta est inter
homines rerum initio communium divisio et privatum dominium
(D. 1938 a—c).
Quo iure facta sit prima rerum divisio, et quo modo primitus introductum
sit privatum dominium, inter eruditos non constat. Alii eam factam fuisse pu­
tant auctoritate paterna, alii hominum pacto sive explicito sive implicito, alii
lege humana, alii tandem vi ac violentia, qua robustiores oppresserunt infirmos.
In genere id iure naturae factum esse negari nequit. Cum naturali facultate
acquirendi rerum dominium coniungi debet factum liberum, quod sit ratio et
titulus dominii in rem aliquam determinatam; atqui hoc factum est rei negative
communis occupatio. Inde principium: Res nullius fit primi occupantis.

4. Dominium legitima occupatione partum non est absolutum, sed
suis limitibus restrictum (D. b—c).
Scilicet nequit homo bona sua ita habere tamquam propria, ut nulla
ratione sint amplius communia seu ut omnes alios ab eorum usu sem­
per et sub quavis condicione excludere possit: dominium enim priva­
tum, quod est ius secundarium, nequit auferre ius primarium. lam
vero finis primarius, ob quem creata sunt bona corporea, is est, ut
hominibus praesto sint media ad conservanda ea bona, quae ipsa
natura omnibus vult esse communia. Ius ergo ex ipsa natura inditum
ad eas res, quae requiruntur ad haec bona tuenda et conservanda,
homo retinet etiam facta bonorum divisione22).
a. Hoc ius acquirendi ea, quae ad vitam conservandam necessaria sunt, pro
diversa hominum condicione diversum est. «. Qui laborare potest, ius (stric­
tum) habet ad laborem i. e. labore sibi comparandi necessaria vitae (n. 69).
β. Qui labori ineptus est, ius (morale seu legale) habet ex divitum bonis super­
fluis accipiendi necessaria vitae, y. Qui in extrema necessitate est, ius (stric­
tum) habet sumendi ea, quae vitae conservandae necessaria sunt. Utrumque
enim ius, quantum fieri potest, illaesum servari debet; quodsi dominium pri­
vatum impediat vitae conservationem, cessat ius secundarium et praevalet ius
primarium. Hoc ius non ita intellegendum est, quod dives extreme indigenti ea
conferre teneatur, quibus indiget, sed ita, ut teneatur non impedire eum, qui
in extremo periculo de necessariis sibi provideat. His iuribus ex altera parte
respondent totidem officia, quae cum dominio rerum temporalium connexa sunt.
b. Distingui debent bona, quae natura omnibus vult esse communia, a bonis,
quae ipsa natura non pro omnibus intendit, sed quae singuli pro condicione sua
sibi comparant. Prioris generis bona sunt vita, sanitas, libertas, fama; poste­
rioris generis bona sunt status nobilis, divitiae, magna dignitas, officium et
eiusmodi23).

571. De obligationibus dominii privati 24). 1. Homo naturaliter ha­
bet ius possidendi bona temporalia tanquam sua, ita ut sit contra
iustitiam commutativam, eum in his bonis laedere vel ei sua non
tribuere.
22) Cf. S. Thomas II. 11. q. 66. a. 2. H. Pesch, I. c. Pflichten und Schranken
des Eigentums. S. 390 ff. Enc. Quadr. an. 1. c. 191 ss.
20) Cf. Lu go disp. 16. n. 153 ss.
24) Enc. Quadr. an. A. A. S. 23 (1931) 177—228, imprimis 191 ss.

342

De septimo decalogi praecepto

>Ius enim possidendi privatim bona, cum non sit lege hominum sed natura
datum, non ipsum abolere... auctoritas publica potest.c25) xParva et mediocris
proprietas in agricultura, in artibus manufaciendis, in commercio et industria
debet servari et promoveris26).

2. Cum autem multi sint eodem iure praediti, et bona a Creatore
sint data, ut non solum singulis eorumque familiis, sed per dominium
privatum etiam universae familiae hominum inserviant, certus et
determinatus ordo servari debet27). Ideo tum forma distributionis, tum
usus bonorum temperandus et cum bono communi componendus est.

3. Indoles ergo individualis in eo est, ut quodlibet individuum h a bere
possit bona ut sua, et de eis ad nutum disponere; indoles autem so­
cialis, quod modus distributionis et usus etiam aliis et bono communi
inserviat.
4. Inde deducuntur: a. Obligationes individuates: aliena iura non
laedere, cuique ius suum tribuere, quae sunt iustitiae commutativae et
materia VII. praecepti.

b. Obligationes morales: caritatis (etiam socialis), beneficentiae,
eleemosynae (II. n. 72), liberalitatis, aequitatis (I. n. 272), magnifi­
centiae (I. n. 281), quae supponunt verum ius disponendi ad libitum25).
Prae aliis ut opus eximium magnificentiae et tempori nostro maxime aptum
praedicatur a SS. Pontifice, maiores reditus superfluos ita impendere, ut prae­
stetur occasio laboris lucrativi29).

c. Obligationes socialis iustitiae: accommodatio usus iuris ad bonum
commune (I. 275).
Sunt enim quaedam iura singulorum hominum, quorum usus excessivus alios
in usu eiusdem iuris restringit, immo quandam dominationem super alios parat.
Ita ius acquirendi bona quolibet modo iusto, ius contractus ineundi qui com­
modum afferunt; ius laborem quaerendi et, si invenitur, laborandi; ius se con­
sociandi cum aliis. Insuper obligatio, quae his iuribus in aliis correspondet, est
quidem strictae iustitiae commutativae quoad partem negativam, scii, non vi
vel fraude impediendi alium in usu sui iuris, attamen quoad partem affirma­
tivam, scii, praestandi alii occasionem utendi suo iure, non habetur semper
obligatio. Quilibet homo tenetur ex stricta iustitia non destruere ius alterius
nec vi vel fraude eum impedire, sed non quilibet homo singularis tenetur alteri
occasionem lucri dare, laborem procurare, contractum inire cum illo (sicut
quilibet homo habet ius matrimonium ineundi, et nemo potest eum impedire,
at non quaelibet mulier habet obligationem positivam se iungendi cum illo).
Quamdiu solum hinc inde aliquis usus iuris restringitur, etiam bonum com­
mune damnum non patitur; sed ubi multi, totae classes hominum per excessum
aliorum impediuntur, bonum commune periclitatur, et ideo auctoritas publica

a») Ib. 193 s, 196 (D. 1938 a; 2254—2256).
2β) Pius XII. Nuntius radioph. 1. sept. 1944 [A. A. S. 36 (1944) 254] Cf.
Gundlach, Annotationes, Periodica 33 (1944) 81—87.
2^) Ib. 191 s (D. 2254 s).
«) D. 2257. 2269.
29) Ib. 194.

De dominio in res externas

343

usum horum iurium moderari debet. Bene ergo haec iura et officia correspondentia dicuntur socialia, quia singuli non praestationem positivam postulare
possunt a subiecto singulari et determinato, sed a societate postulare possunt,
ut usum horum iurium in ordinem redigat.

I
|
||
]]

Articulus secundus.
Ius naturae capacitatem quarundam personarum (filiorum familias, coniugum, auctorum, clericorum) ad dominium acquirendum et retinendum non om­
nino determinat, ideo leges positivae (civiles vel ecclesiasticae) propter bonum
commune iura harum personarum accuratius circumscribunt. Ex diversis legibus in diversis regionibus vigentibus proponuntur hic tantum aliqua, quae plus
minusve sunt communia.

i

!

De dominio filiorumfamilias.

572. Declarationes. Filiusfamilias dicitur filius legitimus (vel legitimatus), qui nondum est sui iuris, sed paternae potestati subjectus.
a. Distincto personarum. Minor seu minorennis dicitur pubes usque ad eman­
cipationem, qui ergo virilis aetatis annos iure civili statutos nondum complevit
et ideo sub patria potestate exsistit ;jnaior seu maiorennis est post emancipa­
tionem, qui ergo in virili aetate constitutus et ideo sui iuris est. — Annus eman­
cipationis in diversis iuribus diversus (ut plurimum annus 21. completus) est30).
Pupillus dicitur impubes, qui morte patris vel sententia iudicis (e. g. ob defec­
tum physicum vel moralem patris) a paterna potestate exiit; ei vi legis consti­
tuitur tutor; minori, qui iam pubes a paterna potestate exiit, constituitur eurator, qui administrationem bonorum curat.
b. Distinctio bonorum. Codices recentes distinguunt31): <*. bona libera, quae
filius separata industria (extra domum paternam officio vel labori vacans, etsi
domi degat) vel donatione aut simili titulo acquirit; β. non-libera, quae filius
non separata industria (domi una cum patre laborans vel ex bonis paternis
negotiando) acquirit.

575. Iura filiorum, in quibus statuendis recentes codices fere con­
veniunt3233
).
a. Bonorum, quae dicuntur libera, ipse filius, etsi minor sit, domi­
nium habet ; \eorum administratio autem et quandoque etiam ususfruca. Ubi ergo filius horum bonorum non solum dominium directum sed etiam
dominium utile habet, omnes eorum fructus in eius dominium transeunt. Et si
filius haec borna invitis parentibus dilapidat, peccat contra alias virtutes, non
autem contra iustitiam. — Etsi filius minor per se sibi lucretur, quae extra do-

30) Cf. supra n. 287, 1, a.
31) C. A. § 151. C. G. § 1650 ff. Z. G. B. 294
32) C. A. § 149 ff. C.G. § 1638 ff.
33) Ex C. A. § 149 pater habet administrationem, filius usumfructum deduc­
tis expensis pro educatione; ex C.G. § 1649ss. partim etiam ususfructus ad
patrem pertinet; item ex Z. G. B. 292.

r
I

|

|
I

I

344

De septimo decalogi praecepto

mum paternam famulatum praestando ve! artem propriam exercendo vel cum
bonis alienis negotiando acquirit, cum tamen eorum administratio ad patrem
spectet, ea patri tradere debet, et si quae inscio patre clam sibi retinet, illicite
agit administrationem sibi arrogando.

β. Si filius extra domum paternam laborat, sed domi habitat et alitur, pro
sustentatione solvere (ex iustitia) et necessitati familiae succurrere (ex cari­
tate) debet: pater enim non tenetur alere filium, qui ipse sibi providere potest;
quare integrum salarium parentibus tradere debet ad expensas sustentationis
solvendas, nisi forte salarium extraordinarie magnum accipiat vel laborem
prorsus extraordinarium assumat vel parentes consentiant, ut aliquam salarii
partem sibi retineat. Quodsi inscio et invito patre partem salarii ordinarii clam
sibi retinet, adeo ut sustentationis expensas non solvat, per se contra iustitiam
peccat.
'/. In duplici casu filii arguendi non sunt de peccato eo quod aliquid salarii
percepti patris administration! subtrahant, dummodo pro sustentatione, quan­
tum satis sit, solverint: a. si advertant parentes ea, quae sustentationi super­
sunt non reservare filiis, sed in usus superfluos expendere; β. si parentes parci
non concedunt filiis pro honestis recreationibus, quae prudenter ab eis exspec­
tari possunt.

b. Bona non libera per se ad patrem pertinent, etsi filius maiorennis
sit: fructus enim laboris, quem filius non proprio, sed patris nomine
exercet, patri cedunt. Quare si filius haec bona invitis parentibus sub­
trahit vel dissipat, contra iustitiam agit.

574. Num filius laborando in negotio paterno aliquam mercedem
a. Filius minor sub paterna potestate constitutus mercedem pro la­
bore suo exigere nequit: quamdiu enim sub paterna potestate est, pa­
rentes iure exigere possunt, ut conservandae et augendae rei domesti­
cae adlaboret et sustentatione domi percepta contentus sit.
b. Filius maior pro labore debito nihil exigere potest. Debitus cense­
tur labor, qui pro condicione patris ad decentem et convenientem fa­
miliae sustentationem necessarius est; pater enim ius habet exigendi
a filio obsequia, quae familiae sustentationi necessaria sunt, e. g. agriA cola exigere potest, ut a filio in agricultura adiuvetur; pro iis autem,
quae ex pietate debita sunt, nullum potest exigi stipendium34).

S

c. Filius maior pro labore indebito per se mercedem exigere potest,
nisi gratis laborare intenderit: nullum enim ius habent parentes exi­
gendi a filiis obsequia, quae eorum statui et condicioni non sunt ne­
cessaria. At maiorem mercedem filius exigere non potest, quam pro
eodem labore extraneus acciperet; lucrum autem ex negotio et labore
perceptum ad patrem pertinet, sustentationis tamen expensas pater
iure subtrahere et proinde mercedem minuere potest.
34) Cf. Lugo, De iustitia disp. 5. n. 42.

De dominio in res externas

345

a. Debitam autem mercedem filius statim exigere nequit, sed patri committen­
dum est, quo tempore et modo filio debitum solvere velit.
Ordinarie non solent parentes filiis domi laborantibus mercedem solvere nec
propter eorum labores hereditatem augere. Neque hac agendi ratione iustitia
laedi censetur: ordinarii enim labores victu, vestitu, peculio aliisque commodis
in domo paterna perceptis fere compensantur. Ex alia vero parte si filii, prae­
sertim maiores, domi manentes et laborantes pro laboribus exantlatis e bonis
paternis aliquid surripiunt vel occulte se compensant, post factum non sunt
facile ad restitutionem cogendi.

β. Atque hoc, quod nempe filius pro ordinario labore in domo paterna prae­
stito aliam compensationem exigere vel sibi sumere non possit, valet etiam, si
alii fratres interim otiosi fuerint vel studiis operam dederint: haec enim adiuncta mere externa non efficiunt, ut lucrum laboris non familiae sed filio cedat.
Solent tamen parentes vel donationibus vel aliis modis curare, ut filiorum in­
dustriae ac diligentiae sua sit merces.

d. Si tamen labor indebitus sit extraordinarius, qui consuetos alio­
rum labores notabiliter excedat vel rei familiari valde utilis sit, de­
tractis expensis pro alimento filius per se maiorem mercedem vel par­
tem lucri exigere potest, nisi ab initio expressam intentionem habuerit
illos labores gratis praestandi: si enim talem intentionem habuit, non
licet ei postea mutata voluntate stipendium exigere.
e. Si filius inscio patre ex eius bonis negotiando lucrum percipit, ita -X
distinguendum est:
a. Si filius ex praesumpta licenda patris nomine patris egit, pecca­
tum non commisit, totum vero lucrum patris est.

β. Si filius cum pecunia, quam sibi propriam fecerat, nomine pro­
prio egit, lucrum filii est, sed peccatum commisit, quia pecuniam sump­
sit, et patri reparare debet damnum, si quod ex defectu pecuniae in
negotio patris ortum est.
γ. Si filius cum pecunia, quae in dominio patris manebat, proprio
nomine egit, lucri dimidiam partem retinere potest: res enim conside­
rari potest ut negotium societatis, ad quod pater pecuniam contulit,
filius industriam. Num filius in hoc casu peccatum commiserit ab eo
dependet, utrum invito patre an ex praesumpta licentia patris egerit35).

575. Num filius minor dominium habeat in bona sibi data. — Ad
determinandum dominium, quod filius minor extra familiam degens
habeat in bona a parentibus vel cognatis sibi data, attendi debet ad
voluntatem dantium vel expressam vel rationabiliter praesumptam.
a. Si bona absolute dantur, filius plenum eorum dominium acquirit,
ideoque pro lubitu de iis disponere potest. Hoc modo dari solent res
ipso usu consumptibiles, pecunia ad recreationem destinata, res, quae
35) Cf. Lehmkuhl, Casus consc.4 I. n. 565 ss.

346

De septimo decalogi praecepto

non a parentibus, sed a cognatis tribuuntur. Quodsi ergo filius haec
in vanos usus impendat, prodigalitate, non autem iniustitia peccat.

, fe. Si bona exclusive in determinatum finem dantur e. g. pecunia ad
emendos libros, vestes, ad solvendampensionem etc., filius plenum
dominium non acquirit, i d eoq u e con !raj u st i t i a m agit et per se ad resti­
tutionem tenetur, si ea in alios fines praesertim vanos vel inhonestos
impendat. A restitutione tamen saepe excusatur, quia condonatio paren tum supponi potest.
°.
c. Si res generatim pro necessitatibus occurrentibus nulla condicione
apposita dantur, parentes plenum earum dominium in filium transferre
censentur, quare aliquam earum partem iuxta statum et condicionem
parentum etiam in honestas recreationes expendere potest. Quodsi
filius contra voluntatem parentum in vanos usus eas expendat, contra
oboedientiam, non autem contra iustitiam peccat.

é

d. Si bona ad usum, ut dicitur, a parentibus dantur, quae prim<y usu
non sunt consumptibilia ut vestes, libri etc, filius eorum perfectum qui­
dem dominium habet30), iis tamen uti debet secundum intentionem
dantis, cui debet oboedientiam. Hinc si e. g. libros venderet et pecu­
niam inde acceptam dissiparet, non quidem contra justitiam, sed ta­
men prodigalitate et etiam contra oboedientiam peccaret.
Nota. Per se consulendum non est, ut fiant conventiones inter parentes et
filios cohabitantes et in domo paterna laborantes, multo minus promovendae
sunt compensationes occultae, sed potius pietas filiorum in parentes et paren­
tum in filios fovenda et inculcanda est. Parentes vero hortandi sunt, ut iustum
aliquod peculium et aequam mercedem concedant filiis apud se manentibus et
laborantibus.

Articulus tertius.
De dominio coniugum.

574,. Declarationes. 1. Ut diiudicari possit, utrum agendi ratio
coniugum circa bona temporalia iusta sit an iniusta, praeprimis in­
vestigandum est, quaenam bona sint ipsorum communia, quae vero
propria, et quaenam iura in bona tum propria tum communia coniugibus conveniant. Porro haec coniugum iura pendentOa contractu, quem
ante matrimonium (per actum authenticum coram notario) ineunt seu
a regimine (systemate), ut vocant, sub quo matrimonium contraxerunt. Possunt enim nupturientes sponte eligere^systema, secundum
quod de eorum bonis disponatur, et electo systemate quascunque vo­
luerint conventiones addere, modo non adversentur bonis moribus nec
prohibeantur a lege.
3«) C. A. § 151.

De dominio in res externas

347

Iain vero tria sunt praecipua systemata, secundum quae sponsi re­
spectu dominii bonorum temporalium matrimonium inire solent:
a. systema communitatis (Giitergemeinschaft) quod varios gradus ad­
mittit: communionem universalem vel solum partialem (v. g. acquisi­
torum solum) vel meram communem administrationem; b. systema
separationis bonorum (Gütertrennung) ; c. systema dotale (Giiterverbindung). Quodsi coniuges sine speciali conventione contrahunt, cen­
sentur sequi illud systema, quod in ea regione communiter viget, lura,
quae coniugibus circa bona temporalia in singulis systematibus con­
veniunt, continent codices civiles37).

2. Bona coniugum in hunc modum distinguuntur:
a. Bona dotalia (eingebrachtes Gut, Frauengut), quae ab uxore vel "hc*.ab alio traduntur marito ad onera matrimonii sustinenda.
Bona dotalia non solum in systemate dotali, sed etiam in aliis systematibus
occurrunt, cum in quovis systemate ab uxore dos afferatur. Raro fit, ut bono­
rum dotalium dominium in maritum transferatur; ordinarie eorum dominium
manet penes uxorem, administratio autem et ususfructus ad maritum pertinent*39).

b. Bona praeterdotalia seu propria (Sondergut), quae uxor praeter
dotem habet, sive hereditate sive donatione sive propria et extraordi­
naria industria ea acquisierit.
«. Dominium eorum, quae uxor sibi comparat proprio labore a cura, quae
rei domesticae debetur, distincto e. g. pingendo vel cum propriis bonis nego­
tiando, stricto iure ad ipsam pertinet, donec ea in commune conferat39).

β. Horum bonorum dominium et usumfructum retinet uxor, administrationem
vero ordinarie maritus habet.

c. Bona communia, quae coniuges sive ex pacto sive ex dispositione
legis in commune conferunt. Horum bonorum uterque coniux (com­
mune) dominium seu condominium exercet, eorum autem administra­
tio penes maritum est.
a. Condominium in iure diverso modo determinatur: vel ita ut uterque
coniux sit dominus omnium bonorum, vel ita ut singuli sint solum domini par­
tis indivisae.
β. A bonis communibus distinguenda sunt bona familiae, quae interdum
etiam communia dicuntur. Sunt ea, quae Cx individua vitae consuetudine et ex
communi utriusque coniugis labore acquiruntur, quorum tamen dominium soli
competit viro.

Iura et obligationes mariti. 1. In administrandis bonis commu­
nibus a iure ampla potestas conceditur inarito, adeo ut ex lege (sal­
tem coram indice) nihil ab ipso exigi possit propter malam prodigamque administrationem.
37) C. A. § 1217—1266. C. G. § 1363—1563. Z. G. B. 178—251.
39) C. A. § 1227 ss. C. G. § 1363. Z. G. B. 2 d.
30) Ballerini-Palmieri III. n. 52.

ή

348

De septimo decalogi praecepto

“'In conscientia autem ad restitutionem obligandus est maritus, quia bonorum
stricte communium uxor dominium servat, etsi solus maritus administrationem
habet; quare maritus ea dissipans ius strictum uxoris laedit. Attamen ob ma­
lam administrationem ad restitutionem obligandus non est maritus, si com­
munio bonorum iure ita determinatur, ut uxor ius strictum non habeat nisi in
dimidiam partem bonorum exstantium post mortem mariti4041
).

2. Maritus, qui bona familiae, quorum ipse solus est dominus, male
administrat vel etiam dissipat, contra caritatem seu pietatem, non
autem contra iustitiam delinquit.
3. Si maritus bonorum, quorum solani administrationem vel solum
usumfructum cum administratione habet, invita uxore quidquam dis­
sipat, huius strictum ius laedit atque ad restitutionem tenetur. Idem
dicendum est, ubi in administrandis bonis stricte communibus limites
a iure concessos transgrediatur.
4. Maritus ex bonis communibus vel familiae uxori subministrare
tenetur, quae ad rem familiarem iuxta statum et condicionem familiae
procurandam, ad eius sustentationem atque ad eius obligationes im­
plendas (saltem si propria non habet) necessaria sunt.

378. lura et obligationes uxoris11). 1. Si uxor ex bonis familiae,
quorum maritus est dominus, marito rationabiliter invito aliquid sumit, huius strictum ius laedit et per se ad restitutionem tenetur, nisi
condonetur iniuria.
2. Uxor per se inscio marito nihil licite expendere potest: admini­
stratio enim bonorum etiam communium ad maritum spectat. Prae­
terea subiectio, qua uxor viro tamquam capiti familiae subordinatur,
exigit, ne quidquam inscio et inconsulto marito sumat. Cum tamen
uxor non sit ancilla, sed mariti socia et adiutrix, ex universali consue­
tudine in usu bonorum ea libertas, quam decentia status requirit, ei
concedenda est. Complura ergo praesertim exsistente iusta causa
uxori etiam inscio, quin et (irrationabiliter) invito marito licita sunt;
4·,if***a·
quaedam potest tamquam socia, quaedam ex praesumpto consensu,
quaedam ex destinatione bonorum communium.
Ex consuetudine uxores liberam administrationem habent volatilium eorumque fructuum ut ovorum.

Si maritus absens vel insanus sit, administratio domus ad uxorem
spectat; potest ergo de bonis communibus expendere, quod ad hunc
finem ipsa necessarium judicaverit.
a. Quaedam bona etiam notabiliora uxor inscio marito in bonum
familiae expendere potest, si maritus non daret, quae necessaria sunt
40) Cf. Lacroix 1. 3. pr. 1. n. 1020. Lehmkuhl I. n. 1069. Gury-Baltcrini
n. 556. Delama n. 40.
41 ) Lugo disp. 16. n. 64 ss. Lehmkuhl 1. n. 1068.

De dominio in res externas

349

ad honestam ipsius et prolis sustentationem, vel si frustra necessi­
tates familiae ei exponerentur; in hoc casu tamen cavere debet uxor,
ne nimias pro condicione familiae expensas faciat.

b. Consuetas eleemosynas facere potest, quae ab aliis eiusdem con­
dicionis mulieribus fieri solent; maiores quidem, si maritus hanc obli­
gationem negligat, aliquas sed minores, etiamsi maritus suae obliga­
tioni pro condicione familiae satisfaciat: nam uxor contra decentiam
nimis dura appareret, si nullas dare posset eleemosynas.
%);
c. Subvenire potest parentibus vel filiis ex alio matrimonio susceptis, (J2*
si
in gravi necessitate constituti sint.
' c
---------------------------------------------------------Si bona propria habet, consanguineis indigentibus ex illis succurrere debet; -Kx.
potest tamen consuetas eleemosynas, etsi bona propria habeat, consanguineis
tribuere. Si bona propria non habet et consuetae eleemosynae non sufficiunt,
potest de bonis communibus vel de bonis mariti sumere ad sublevandam pa­
rentum et filiorum gravem necessitatem. Nec tenetur marito defuncto illas ex­
pensas ex ea parte dotis vel bonorum communium, quam ipsa accipit, resti­
tuere, nisi expensae illae multum excedant limites consuetarum eleemosynarum.
Ratio primi est, quia maritus tamquam administrator familiae uxori suppedi­
tare debet, quibus ipsa obligationibus suis satisfacere possit; leges autem pie­
tatis ab uxore exigunt, ut subveniat parentibus et filiis indigentibus. Ratio
secundi est, quia vir non tenetur extraordinarias expensas ex suis bonis pati,
si uxor bona habet, quorum dominium penes ipsam est.

d. Bona quaedam inscio marito reservare potest, ut provideat fami­
liae et ipsius mariti necessitatibus, et ut sua iura integra servet, si ma­
ritus bona dilapidet.
e. Curare potest, ut preces et missae dicantur ad avertendum mariti
et familiae damnum spirituale vel temporale.

/. Parva munera largiri et quaedam in honestam recreationem ex­
pendere potest, prout haec aliis eiusdem condicionis mulieribus licita
sunt et proinde sine aliqua nota omitti non possunt.
Nota. lura uxorum in bona communia, quae ex usu et consuetudine eis com­
petunt, non sunt publice in instructionibus proponenda, et ordinarie nec privatim in confessionali nimis indulgendum est mulieribus, cum ipsae ex indita do­
minandi libidine valde propendeant in iura sua plus aequo extendenda. Universim magis curandum est, ut uxor marito in caritate, ut par est, subsit et oboe­
diat, quam ut iuribus suis insistat.

Articulus quartus.
De dominio auctorum.

579, Nomine auctoris intelligitur omnis, qui proprio ingenio aliquid invenit, cuiusmodi est: \a. qui 1 i b rum conscripsit ; \fr. qu i opus
artis composuit ut rhythmum musicum, picturam, photographiant;
c. qui theoriam scientificam, artem, remedium medicale etc. invenit.

350

De septimo decalogi praecepto

lura auctorum, 1) Auctor iure naturae dominium perfectum habet in
rem, quam ipse invenit, antequam facta sit publici iuris: unusquisque
enim ius habet in fructus ingenii sui; quare tamquam verus dominus
de re sua pro arbitrio disponere potest.
a. Ideo contra iustitiam agit et ad reparationem damni tenetur, qui manuscripta invito auctore divulgat, vel qui inventori artis secretum suum surripit.
b. Item contra iustitiam agit, qui lectionem professoris vel sermonem ora­
toris invito auctore typis divulgat. Nec valet pro contraria sententia provocatio
ad factum, quo typis in ephemeridibus eduntur publici sermones sive condo­
natorum sive deputatorum in comitiis: haec enim scientibus nec contradicenti­
bus auctoribus fiunt. — Eo ipso autem, quod quis publice docet vel concin­
natur, doctrina proposita fit aliquo modo publici iuris; ideo impediri nequit,
quominus auditores eam faciant suam, pro opportunitate ea utantur vel ad
usum suum privatum describant et scriptum aliis commodent.

2) In opus iain [mfg^um auctor retinet dominium et ius opus ulte­

rius divulgandi, concedit autem omnibus operis vulgati usum: auctor
enim illud ius retinere censetur, quod ex rei natura retinere potest,
illud autem concedere censetur, quod ex rei natura concedere debet;
atqui etiam facta divulgatione dominium in opus suum et ius operis
ulterius divulgandi retinere potest; eo ipso autem quod opus divulgat,
omnibus volentibus et debitum pretium solventibus eius usum conce­
dere debet. — Insuper unicuique naturaliter competit ius in fructus
sui operis; atqui fructus ex opere suo percipere nequit, nisi dominium
in opus vulgatum et ius illud ulterius divulgandi retineat.
a. Sunt, qui dicant ius proprietatis et ulterioris divulgationis in opus vel in­
ventum iam vulgatum ipsa vulgatione amitti; quodsi proinde auctori vel inven­
tori competat ius prohibendi, ne opus vel inventum suum ab aliis vulgetur, id
non a lege naturae, sed a lege positiva haberi’2). Etsi horum sententia a pro­
posita non multum differat, qui ultro concedunt huiusmodi legem positivam
naturali aequitati prorsus consentaneam esse, aptius tamen affirmatur ius pro­
prietatis esse quidem a natura, sed in multis obscurum atque indeterminatum
proindeque lege positiva declarandum et determinandum42
43).
b. Ergo contra ius auctoris atque editoris agit et ad reparationem damni
tenetur, qui opus vulgatum non consentiente auctore denuo imprimendum cu­
rat. — Qui aliquod opus inscio auctore vel editore in dissitis regionibus impri­
mendum et divulgandum curat, eatenus damnum infert, quatenus maius lucrum
auctoris vel bibliopolae hac ratione impedit, id quod nunc attentis mediis com­
municationis facilius evenire potest quam antea. — Multiplicare librum vel fo­
lium per transscriptionem ad usum privatum sive pro se sive pro alio, nisi
transscriptio vulgetur, nec iniustum nec illicitum est, quia emptor de opere vul­
gato vi dominii, quod in illud acquirit, in omne commodum suum disponere
potest, si auctor inde non patitur damnum; atqui auctor ex eiusmodi usu moraliter non patitur damnum.

42) Hanc sententiam inter recentes tuetur Vermeersch, Quaestiones de iusti­
tia n. 246 ss. Theol. mor. II. n. 439.
43) Cf. Ballerini-Palmieri III. n. 53.

De dominio in res externas

351

c. Num auctori iure naturae competat ius impediendi, ne operis sui versio
in alia lingua vulgetur, certo non constat, quia non constat, num vulgatio ver­
sions auctori reipsa noceat, et lucrum, quod translator percipit, laborem trans­
lationis excedat. Leges autem positivae fere ubique ius edendi versionem auc­
tori reservant.

3. Leges civiles, quae prohibent, ne opus alicuius auctoris, ne post
eius mortem quidem, nisi elapso certo tempore·11), sine consensu eorum,
quorum interest, imprimatur, vel auctori ius sui operis versionem
edendi reservant, in conscientia obligant, cum iura constituant (n. 356).

Articulus quintus.
De dominio clericorum.

580. Declarationes. Bona clericorum triplicis generis sunt:
1. Bona patrimonialia, quae clericis tamquam personis privatis pro­
veniunt ex paterna hereditate vel ex quacunque alia causa profana
e. g. donatione, contractu, industria vel alio id genus modo cum sae­
cularibus communi e. g. docendo litteras.
Horum bonorum clerici perfectum dominium habent aeque ac laici:
nulla enim lege positiva ius naturae nunc quoad clericos in hac re
limitatum est15).
2. Bona quasipatrimonialia vel quasiecclesiastica vel casualia, quae
clerici acquirunt occasione functionum et officiorum ecclesiasticorum
personaliter, non ex titulo beneficii persolutorum ut stipendia missa­
rum, contionum.
Ad haec bona pertinent: a. stipendia manualia; b. reditus stolae extra finem
taxae dioecesanae vel legitimam consuetudinem; c. salaria, quae accipiunt
cooperatores parochorum, capellani militares, professores religionis in gym­
nasiis; stipendia pro munere docendi theologiam in universitatibus vel semi­
nariis sive ab ecclesia sive a gubernio solvuntur; distributiones, quae dantur
canonicis; fructus beneficii laicalis; d. oblationes fidelium, quae personae
parochi tribuuntur; e. pensiones, quae sive a gubernio sive ab ecclesia clericis
emeritis vel aegrotis conferuntur.

Horum bonorum pariter dominium perfectum habent clerici: nulla
enim est ratio affirmandi eos habere dominium limitatum: et sane
neque illi, qui eiusmodi bona largiuntur, neque ecclesia hocce domi­
nium ullo modo limitarunt. Insuper haec acquiruntur tamquam stipen­
dia, sed stipendium transit in dominium operarii.

3. Bona ecclesiastica seu beneficialia, quae clerici percipiunt ex
beneficiis ecclesiasticis.
·“) C. A. Gcsetze zum Schutze des Urhebcrrechtes § 13. iuxta quae elapsis
triginta annis a morte auctoris opus eius a quolibet imprimi potest.
4:‘) Cf. Benedictus XIV. De synodo dioec. I. 7. c. 3.

352

De septimo decalogi praecepto

a. A bonis beneficialibus distinguenda sunt bona simpliciter ecclesiastica, ut
sunt fundi bénéficiâtes, quae ad ecclesiam pertinent; beneficiati eorum habent
administrationem et usumfructum. Non agitur hic de fundis beneficialibus, sed
de fructibus, quos clerici ex iis percipiunt.

b. Ad bona ecclesiastica seu beneficialia pertinent fructus ipsius beneficii*0).
Insuper a. salaria, quae a gubernio solvuntur parochis, canonicis vel epi­
scopis: ecclesia enim haec ut bona ecclesiastica considerat, quia pro bonis
ecclesiae ablatis a gubernio.solvuntur47). Item β. supplementa, quae parochis
a communitate ad congruam sustentationem erogantur, quia publica auctoritate
in locum bonorum ecclesiasticorum substituuntur; non autem γ. illae pensiones,
quae non ex pacto cum ecclesia et in compensationem bonorum ecclesiastico­
rum, sed ex mero beneplacito gubernii clericis quandoque solvuntur.
c. Ad bona ecclesiastica non pertinent bona, quae clericus ex aliquo munere
ecclesiastico (ut vicarii generalis, rectoris seminarii, professoris s. theologiae)
sibi acquirit, etsi ex bonis ecclesiasticis haec bona desumantur48).

<

Haec bona ecclesiastica vel sunt necessaria vel parsi-monialia vel
superflua, a. Necessaria dicuntur ea, quibus clerici indigent ad hones­
tam sustentationem, b. Parsimonialia dicuntur quae clerici honeste
vivendo consumere possunt, sed parcius vivendo de reditibus bene­
ficii seponunt, c. Superflua dicuntur, quae honestae sustentationi
supersunt.

381. De dominio clericorum in bona ecclesiastica. 1. In bona écclesiastica ad congruam seu honestam sustentationem necessaria clerici
perfectum dominium habent; ex concilio enim tridentino beneficiati
fructus ex beneficiis perceptos faciunt suos19); sed his verbis acqui­
sitio dominii significatur. Codex pluries statuit, beneficiarios in poe­
nam sive alicuius delicti sive alicuius negligentiae fructus beneficii
non facere suos60) ; alias ergo ex eius mente faciunt fructus suos.
a. Clerici ergo ex reditibus beneficii honestam sustentationem sumere pos­
sunt, etiamsi alia bona habeant: in hunc enim finem praecipue instituta sunt
beneficia, ut ii, qui ecclesiae serviunt, ab ecclesia etiam sustentari possint51).
Quodsi clericus ex patrimonio suo vivat, potest tantundem de bonis ecclesia­
sticis accipere et pro lubitu de eo disponere.
b. Quaenam sustentatio sit congrua, non certa regula, sed prudenti iudicio
definiri debet. In hoc iudicio ferendo ratio habenda est a. personae: uni enim
plura necessaria sunt quam alteri; β. consuetudinis loci; γ. officii et quali­
tatis beneficii. Ceterum sub congrua sustentatione comprehenduntur etiam
eleemosynae faciendae, hospitalitas, honestae recreationes, moderatae dona40) Cf. Vermeersch-Creusen, Epitome iur. can. Π. η. 743 et 798.
47) S. Poenitent. 19. ian. 1819; 19. aug. 1821; 9. aug. 1824.
48) Cf. Hollweck, Das Testament der Geistlichen (Mairiz 1901) S. 32 ff., qui
haec bona ecclesiastica dicit; econtra Hilgenreiner, Professorengehalt eines
Geistlichen (Linz. Quartalschrift 1902) S. 349 ff.
49) Sess. 24. c. 12. De reform, et alibi saepius.
Cn. 729, 2. Cn. 1475.
51) 1. Cor. 9. 7—14.

De dominio in res externas

353

tiones, quantitas reservata in eventus futuros, decens alimentatio consanguine­
orum, si ea indigeant, ita ut ab ecclesiastico viro aeque absit prodigalitas atque
avaritia.
c. Quoad bona a clerico relicla, de quibus non constat, quo titulo acquisita
fuerint, ita distinguendum est: si constat clericum praeter reditus beneficii alia
quoque bona acquisivisse, praesumendus est beneficialia in sui sustentationem
consumpsisse, alia vero consanguineis reservasse; quodsi non constat eum alia
bona praeter beneficialia acquisivisse, praesumendus est bona ecclesiastica
reliquisse, donec aliud probetur52).

2. In bona ecclesiastica parsimonialia clerici pariter perfectum do­
minium habent: etenim sunt bona ex necessariis seposita; in haec
autem perfectum dominium acquisierant; ergo etiam in illa perfectum
dominium habent, cum dominium, quod acquisierant, non amittant.
Atque id valet, etsi alia bona non beneficialia habeant53).

3. Etiam in bona superflua clerici verum dominium acquirunt, ea
tamen sub gravi erogare tenentur pauperibus vel in alios usus pios54).
a. Clericos verum dominium acquirere in bona superflua est sententia
5. Thomac53), quam s. Alphonsus satis probabilem habet. Et sane bona eccle­
siastica a fidelibus ecclesiae offeruntur hac pia intentione, ut in honorem sanc­
torum dicata sint; atqui dicendum est ecclesiam verum dominium et liberam
illorum bonorum dispositionem acquirere, adeo ut valide in quemcunque usum,
licite vero solum in usum pium et religiosum de iis disponere possit, quippe
qui solus naturae bonorum intentionique fidelium respondeat.
b. Dum ecclesia constitutis beneficiis partem horum bonorum clericis largitur,
in eos transfert verum dominium in haec bona, sed simul etiam obligationem,
quae eis inhaeret, ea nempe non expendendi nisi in usus pios.

c. Habent ergo clerici in bona ecclesiastica etiam superflua verum dominium
sed dominium onere gravatum, quod natura bonorum exigit, ea nempe erogandi
in usus pios. Num clerici ad hanc erogationem cx iustitia an solum ex religione
teneantur, controversum est; quoniam vero sententia, quae obligationem iusti­
tiae negat, veram probabilitatem habet, clerici, qui superflua male impendunt,
neque ipsi neque eorum heredes ad restitutionem obligari possunt.
Nota. Dece£ omnino, ut clericus etiam bona, quae non sunt ecclesiastica, sal­
tem ex parte pauperibus vel causis piis largiatur: populus enim facile scanda­
lum accipit, si omnia bona non-ecclesiastica cognatis non indigentibus tribu­
antur.
52) Cf. Schmalzgrubcr in tit. De pecul. cler. n. 15.
53) Cn. 1473.
M) Cn. 1473. Ex. cn. 239, 1 n. 19 Cardinales privilegio fruuntur de reditibus
beneficiariis libere disponendi etiam per testamentum.
55) Summa II. II. q. 185. a. 7. Quodl. 6. a. 12. ad 3.

23 Noldin. Vol II. de praeceptis.

354

QUAESTIO TERTIA.
De acquisitione dominii.

382. Praenotiones. 1. Modus acquirendi dominium intelligitur titu­
lus seu causa ex se apta ad conferendum dominium rei determinatae
homini determinato. Ius generale acquirendi dominium omnes homi­
nes habent per legem naturae a Creatore latam. Distinguuntur quin­
que diversi modi acquirendi dominium : (occupatio (inventio ) accessio,
labor,'praescriptio.^ontractus.
a. Vim conferendi dominii hi modi habent ve\ Jnunediate a iure naturae ut
occupatio (inventio), accessio et labor, vel iure humano ut praescriptio, vel a
privata hominum voluntate ut contractus.
b. Modi acquirendi dominium distinguuntur in originarios et derivatos. Qr±
ginariis acquiritur dominium rerum, quae nunquam habuerunt dominum aut
saltem actu non habent, cuiusmodi est occupatio, accessio (naturalis), labor;
derivatis acquiritur dominium rerum, quae domino iam subsunt, ut praescriptio
et contractus.

2. Notanda est distinctio inter res vacantes, derelictas et amissas:
\yacantes dicuntur, quae dominum nunquam habuerunt sive animatae
sunt ut ferae in silvis, sive inanimatae ut gemmae in mari; \derelictae
dicuntur, quae dominum habuerunt, actu autem non habent ut thesauri
olim absconditi, res domini absque legitimis heredibus defuncti ^omis­
sae vel incertae dicuntur, quae dominum habent, sed ignotum ut anulus aureus in platea repertus.
Res amissae habentur pro derelictis: a. quando dominus ex circumstantiis
certis nullam amplius habet spem recuperandi rem suam; b. quando dominus
rei amissae recuperationem negligit, etsi eam recuperare posset; c. quando res
non est magni-pretii, adeo ut dominus non censeatur exigere eius restitutionem.
Nota. De singulis modis acquirendi dominium nunc agendum est; quia tamen
tractatio de contractibus longior evasit, ad proprium caput (quartum huius
libri) eam remittimus.

Articulus primus.
De occupatione.

383. De occupatione in genere. Occupatio (Aneignung) est appre­
hensio rei, quae nullius est,\cu-m animo eam sibi acquirendi.
1. Occupatio, si debitae condiciones adsunt, est legitimus modus
acquirendi dominium: iure enim naturae res nullius fiunt primi occu­
pantis^ sicut ergo initio dominium privatum coepit occupatione rerum,
quae tunc omnes erant nullius, ita nunc res, quae nullius sunt, tran­
seunt in dominium occupantis (n. 368)M).
®®) Enc. Quadr. an. D. 2258.

De acquisitione dominii

355

2. Condiciones, quae requiirumtur, ut res aliqua fiat occupantis, sunt;
a. ut res nullius siit, sive vacans est sive derelicta: alias en-im occupa­
tione in i uria fieret domino; b. ut adsit vera vel realis apprehensio;
c. irt adsit animus rem faciendi suam.

I

■

■ — 1. »

■

.

—

■■■

1 —1

I

»

M

■

■

—i

-

Nunc temporis in nostris regionibus, ubi non habentur terrae partes ab ho­
minibus nondum occupatae, non occurrunt nisi occupationes animalium, quae
fiunt venatione, piscatione, aucupio, et occupationes rerum inventarum, quae
vel suffossae vel derelictae vel in sinu terrae reconditae vel amissae sunt.

384. Distinctio animalium. Distinguuntur animalia triplicis generis:
a. Mansueta seu domestica (Haustiere), quae natura sua humano
consortio utuntur et ideo naturali libertate non fruuntur ut equi, oves,
boves, gallinae, canes; haec per se dominum habent.
b. Mansuefacta seu cicurata (zahmgemachte Tiere), quae per se
quidem naturali libertate fruuntur, sed hominum industria hac privan­
tur eorumque dominio subiciuntur ut aves in cavea, apes in alveari, co­
lumbae in columbario. Mansuefactis adnumerantur etiam pisces in pri­
vatis piscinis et ferae septis inclusae.
c. Fera seu silvestria (Wild), quae natura sua humanum consortium
abhorrent et naturali libertate fruuntur ut lepores, pisces, aves; haec
dominum non habent.

385. De occupatione animalium.
1^ Animalia mansueta semper manent prioris domini, etsi aberrent
vel e custodia abscesserint: cum enim natura sua domestica sint, nun­
quam fiunt nullius.
a. Ideo ab alio occupari non possunt neque ipsa neque eorum fructus, sed
domino restitui debent etiam mortua, ubicunque reperta fuerint, nisi facta sint
derelicta.

b. Idem valet etiam in casu, quo domino certe permissent, nisi ab interitu libe­
rata fuissent: res enim non desinit esse domini sui, eo quod per alium ab in­
teritu vindicata est. Ideo animalia incendio vel lupo erepta domino restituenda
sunt; pro labore tamen iustum stipendium debetur.

386. 2. Animalia mansuefacta manent prioris domini quamdiu in
custodia detinentur; cum primum vero e custodia evaserint et pristi­
nam libertatem recuperaverint, fiunt primi occupantis.
a. Animalia, quae in custodia detinentur, sunt duplicis generis: alia, quae e
custodia emissa redire non solent ut cervi, lepores, pleraeque aves, pisces; et
alia, quae redire solent ut columbae, apes. Iam priora censentur recuperasse
libertatem, quando eorum consecutio domino moraliter facta est impossibilis,
vel quando dominus ea non amplius persequitur; posteriora vero, quando ami­

356

Dc septimo decalogi praecepto

serunt consuetudinem redeundi. Censentur autem amisisse consuetudinem rede­
undi, si per aliquot dies, quos lex positiva accuratius determinat, non redeant57).

b. Non licet absque iniuria animalia alterius mansuefacta ut columbas fraude
e. g. proiecto exquisitiore pabulo ad se attrahere, quia dominus rei strictum ius
habet, ne res sua ab aliis per vim vel fraudem sibi subtrahatur88). Attamen
non utitur fraude, sed iure suo, qui alienas columbas eo allicit, quod suis me­
liora alimenta praebet vel commodius habitaculum instruit. Hoc facto forte
caritatem, non autem iustitiam laedit.
Num liceat occidere alterius animalia (canes, columbas, gallinas), quae agro
nocent. Licitum est ea occidere, ne noceant: nam vim vi repellere licet; sed haec
requiruntur; a. ut damnum alio modo praecaveri nequeat e. g. ea abigendo
vel dominum monendo; β. ut damnum, quod inferunt, sit notabile seu saltem
aequale damno, quod patitur dominus animalium; atqui columbae, gallinae et
eiusmodi solum tempore messis et sementis notabile damnum inferunt; γ. ani­
malia occisa solum tamquam compensatio pro damno illato retineri possunt50).

387. 3. Animalia fera, quamdiu 1 ibere vagantur, unusquisque capere
potest: sunt eniin nullius, ideoque fiunt prima occupantis. Qui ergo
eiusmodi animal capit, ipsa occupatione illius fit dominus, sive in pro­
prio sive in alieno fundo illud ceperit; et tamdiu servat illius dominium,
quamdiu illud in sua custodia retinet, vel si effugerit, quamdiu cum spe
recuperandi illud persequitur.
·· · "

—

- — e·· ·

·

·— '

·

—

—

-«» —

— -

-»·

-—

*

a. Animalia in fundo aperto vel in fluminibus, ita ut libere vagari possint,
sunt nullius, et ideo fiunt primi occupantis*50).
b. Animalia in fundis clausis vel pisces in vivariis aequiparantur mansue­
factis, proinde dominum habent, cuius ius laeditur, si capiuntur. Ad summum
concedi potest, quod in silvis vel stagnis valde magnis damnum illatum compu­
tandum sit non a pretio ipsius animalis, sed ex probabili spe capiendi, quam
dominus habuit®1).

Ά /
388. Variae leges civiles_ restringunt hoc ius; quaeritur, quomodo
w" 'obligent.
X Distinguendum videtur:
i

z

1. Leges quae prohibent venationem certis temporibus (Schonzeit),
{->■ \ Λ ut animalia facilius propagentur, in bonum commune latae sunt,
V earumque finis per meram poenam non obtinetur. Ideo in conscientia
•z kX obligant et quidem ex justitia legali.
5T) Ex C. A. § 384 examen apum, quod dominus biduo non persequitur, ani­
mal autem mansuefactum, quod per 42 dies ad dominum non redit, ab alio
occupari potest. Cf. C. G. 961. Secundum Z. G. B. 700, 719 dominus habet ius
persequendi suum examen etiam in alienis fundis; si vero se coniunxit cum
examine alieni alvei, fit res domini huius alvei sine recompensatione Z.G.B. 725.
os) Cf. Elbcl-Bierbaum II. pr. 5. n. 207.
09) C. A. § 1320 ff. C. G. § 823 ff. Z. G. B. § 823 ss., O. R. 57.
βθ) C. A. § 382, 383. Z. G. B. 718.
Vermeersch-Creusen Π.3 n. 357, 5.

De acquisitione dominii

357

2. Leges vel pacta quae alicui tribuunt ius exclusivum in certo loco
venandi, similiter in conscientia obligant; potest enim civitas tale ius
vendere vel locare peritis, qui tum nimiae propagationi, tum totali de­
structioni speciei invigilant. Sed etiam emptor vel locator nondum ius
habet in singula animalia; proinde qui illicite venatur, solam spem lae­
dit vel etiam locanti damnum infert, si magnam stragem facit62).
a. Si magna animalium fit strages vel magna piscium captura, manifesto lae­
ditur spes domini eorum aliqua saltem capiendi. Si unum tantum vel alterum
animal capitur, spes laeditur, quam habuit dominus, illud praecise animal ca­
piendi. Iam vero si agitur de animalibus minoribus et si multa ibi sunt animalia,
haec spes fere nulla est et parum vel nihil valet, quare nulla fieri debet resti­
tutio; quod si pauca ibi sunt eiusmodi animalia vel animalia sunt maiora, haec
spes censetur valere circiter dimidium pretii ipsius animalis capti63).
b. Ubi venatio in silvis publicis vel privatis prohibetur, silvarum domini vel
locatores venationis a. cavere debent, ne ferae permittantur agros vel prata
depascere aut devastare, alias agricolae ius habent sua bona defendendi non
solum feras abigendo, sed eas etiam, si opus fuerit, occidendo; β. tenentur
damna reparare, quae sive a feris sive a venatoribus occasione venationis in­
feruntur.

3. Leges quae generatim prohibent venationem, utique etiam pro
bono communi latae sunt (ne excrescant numero vel omnino exstingu­
antur animalia), proinde iustae; sed tales leges mere poenales sunt,
quia finis eorum obtineri potest per solam poenam, communiter ut tales
habentur, et poenae extraordinariae sunt.

Inde peccat contra iustitiam commutativam, qui sumit feram ab alio
iam captam ita ut evadere iam non possit; qui damnum infert agro
alieno; qui ius vel spem capiendi laedit eius, qui tale ius habet; —
contra iustitiam legalem, qui tempora statuta (Schonzeit) non obser­
vat; — contra caritatem sui et suorum, qui ex consuetudine exercens
venationem prohibitam se et suos magnis incommodis et damnis ex­
ponit;— contra iustitiam, qui ita comparatus est, ut etiam in custodes
explodere in animo habeat.
Quaeritur, cuius sit fera laqueo capta, quem aliquis posuit in alieno fundo.
a. Praeter dominum fundi et venatorem in feram captam ius nemo habet; ideo
quilibet alius, qui feram vel a laqueo dimittit vel aufert, iniuste agit, nisi ipsa
evasura fuisset: si enim evasura fuisset, nisi alius eam extraxisset, est extrahentis.
b. Fera laqueo capta per se quidem venatoris est; attamen dominus fundi, si
ipso invito laqueus positus est, retinet ius illum impediendi, ne ad feram extra­
hendam accedat et proinde eam adhuc vivam dimittere et probabiliter etiam
sibi capere potest®4).

°2) Leges positivae non solum venationem prohibere, sed etiam impedire
possunt, quominus venator dominium ferae captae acquirat; eiusmodi statuta,
si certe exsistant, in conscientia obligant C. G. § 958.
°3) E. Müller, Theologia moralis 11. § 102.
6‘) Cf. Gury-Ballerini 1. n. 572. q. 3. nota.

358

Articulus secundus.
S

I

De
inventione.
------------------------

,

Inventio est species occupationis. Res autem inventae sunt quadru­
plicis generis: thesauri, res vacantes, res derelictae, res amissae, de
quibus in particulari agendum est, quia iura inventoris pro diversitate
rei inventae legibus positivis diverse determinantur.

589. De inventione thesauri. Thesaurus est res mobilis, pretiosa et
' suffossa vel abscondtta^quam nemo probare potest esse suam.
a. Tria ergo de ratione thesauri sunt: «. ut si res pretiosa; β. ut sit nullius
γ. ut sit defossa vel abscondita. Ergo proprio sensu thesauri non sunt venae
metallicae vel carbonariae, quae in sinu terrae inveniuntur65).

j

b. Dominus fundi, in quo thesaurus reperitur, is est, qui eius dominium direc­
tum habet; ideo si in fundo beneficii ecclesiastici thesaurus reperitur, dominus
fundi non beneficiatus est sed ecclesia6667
) ; si in fundo publico reperitur, domi­
nus est communitas vel civitas (fiscus), quae bona publica administrat.
l
i

c. Inventor rei alienae non dicitur, qui eam primus videt, sed qui eam videt
ct apprehendit. Inventor thesauri non dicitur, qui thesaurum ab alio iam detec­
tum seu erutum primus videt et apprehendit, sed qui eum detegit seu visibilem
facit. Primum ius thesaurum apprehendendi est penes detectorum, quo si de­
tector non utatur, thesaurus ab alio apprehendi potest.

590. 1. lure naturae thesaurus videtur esse res nullius ideoque primi
occupantis i. e. inventoris, qui invenitione illum occupavit: non enim
in fundo, in quo reperitur, natus, sed aliena vi ibi collocatus est; leges
tamen positivae thesaurum aliquatenus ut partem fundi considerant
ideoque partem thesauri domino fundi adiudicant.
2. Leges recentes fere conveniunt cum dispositionibus iuris romani®7) :

Thesaurus, qui in proprio fundo reperitur, totus est inventoris.
(Lex, quae totum thesaurum vel eius partem fisco adscribit, poenalis
est).
a.

b. Thesaurus, qui in alieno fundo reperitur, dividendus est; ergo
dimidia pars domini fundi, dimidia vero inventoris est. d t
65) Nihil referre videtur, utrum hominis manu an viribus naturae res recon­
dita fuerit, ideo C. A. § 398 res antiquas, quae eruuntur (antiquarische, archâologische Funde) ad thesauros refert, item C. G. § 984 et Z. G. B. 723 s.
°6) Ex C. A. § 399 uterque ut dominus fundi consideratur, et qui dominium
directum et qui usumfructum habet.
67 ) C. A. § 398—401. Decreto 16. iun. 1846 auctoritas politica renuntiat parti
1. c. sibi reservatae. C. G. § 984. Z. G. B. 723 ss. thesaurum adiudicat domino
fundi, inventori remuneratio debetur non ultra dimidium. Res naturalis et anti­
quae magni valoris scientific! cedunt rei publicae iuxta Z. G. B. 724.

\

De acquisitione dominii

359

Haec lex in conscientia servanda est, et quidem ante iudicis sententiam (n.
356). Quo tempore dominus fundi in partem thesauri inventi ius acquirat, utrum
ipsa inventione an postquam inventor illum apprehendit, a dispositione legis
dependet. Ordinarie ex codicibus thesaurus inventus, non demum apprehensus,
inter dominum fundi atque inventorem dividendus est; ideo non posset inventor
absque iniuria thesaurum iterum suffodere, fundum emere et totum sibi retinere.

c. Si vero lex civilis quandoque!63) statuit inventorem, qui illicite
quaesivit thesaurum in fundo alieno v. g. inscio et invito domino, vel
qui occultat inventum, privari sua parte in favorem denuntiantis vel
fisci, talis lex videtur esse poenalis.
a. Inde ante sententiam iudicis tenetur dimidiam partem domino fundi tra­
dere (ex lege sub b. enuntiata) ; alteram partem nonnisi post sententiam iudicis
ei cui adiudicatur.

β. Si in arca vel in veste antiqua vel in angulo domus invenitur pecunia vel
alia res pretiosa, cuius dominus reperiri nequit, considerari potest ut thesaurus,
ideoque tota est inventoris, si ipse est dominus rei, in qua reperitur, alias res
inventa dividenda est inter inventorem et dominum rei, quae thesaurum continet.

391. De occupatione rei vacantis. Res vacantes iure naturae fiunt
primi occupantis, nisi lege humana earum dominium vel ex toto vel
ex parte ad alium pertineat: res enim nullius iure naturae fiunt primi
occupantis.
a. Fodinae seu res utiles in sinu terrae reconditae ut venae metallicae, mar­
moreae, arenariae, carbonariae etc. ab aliis (Lugo) considerantur ut partes
accessoriae fundi, in quo reperiuntur, quae proinde ad dominum fundi perti­
nent. Alii tamen (Lessius, Soto) fodinas primo inventori adiudicant, quia eis
aequum non videtur, rem pretiosam ut venam auri tamquam partem acciden­
talem rei multo minoris pretii considerare. De hac re consulendi sunt codices.
b. Res vacantes mobiles ut lapilli, gemmae, fragmenta auri et eiusmodi fiunt
primi occupantis.

392. De occupatione rei derelictae. Res derelictae pariter sunt primi
occupantis, nisi earum dominium lege positiva alteri tribuatur: res
enim nullius fiunt primi occupantis.
a. Bona post naufragium vel diluvium in litore maris vel in ripa fluminis
reperta, item bona ex timore naufragii proiecta non possunt haberi pro dere­
lictis ideoque non fiunt primi occupantis00).
b. Res post pugnam vel generatim in bello relictae non sunt per se derelictae,
proinde dominus quaeri debet. Excipe, si quis causam iustam haberet se com­
pensandi. Observandae sunt regulae pacto internationali statutae70).
c. Ligna vel alia bona, quae inundatione ab uno loco in alterum feruntur, non
sunt res derelictae, nisi ex adiunctis appareat dominum aut de iis amplius non
esse sollicitum, aut nullam spem habere ea recuperandi.

0H) C. A. § 400.
°°) C. A. § 388. luxta Z. G. B. 725 considerantur ut res amissae.
70) Cf. Internationale soz. Studienvereinigung, Sittl. Ordnung der Volkergemeinschaft n. 186.

360

De septimo decalogi praecepto

d. Fructus ut nuces, uvae, spicae etc. quae messe iam peracta remanserunt,
ex praesumptione dominos ea non curare, habentur pro derelictis. Dominus ergo
eorum collectionem etiam vetare potest.

e. In dubio, utrum res amissa sit an derelicta, tractari debet ut amissa.

f. Bona ab eo relicta, qui sine testamento et sine herede defunctus est, sive
mobilia sive immobilia, cedunt fisco71).

595. De inventione rei amissae.
Res amissa dupliciter a thesauro differt: a. eo quod abscondita non est;
b. eo quod non est nullius, sed dominum habet, etsi ignotum. Ubi vero spec­
tatis adiunctis nulla amplius spes adest inveniendi dominum, ex illius dominio
excidisse censetur et pro derelicta habetur.

1. Inventor rem inventam in suo loco relinquere potest; ordinarie ta­
men exsistit obligatio, non quidem iustitiae sed caritatis, eam secum
ferendi.

•■ |

‘

.

i

Non exsistitL obligatio justitiae, quia excluso speciali contractu nemo ex officio
tenetur rem alienam secum. ferre; potest autem exsistere obligatio caritatis:
ex caritate enim tenemur damna a proximo avertere, si commode fieri potest72).
Hinc si alias dominus rem suam non recuperaret, et si spes adsit dominum
detegendi, urget obligatio rem assumendi, nisi incommodum excuset; quae qui­
dem obligatio eo maior est, quo maius est detrimentum, quod dominus ex re
amissa patitur.

2. Qui rem inventam assumpsit, tenetur ex iustitia dominum inqui­
rere, non suis sed domini expensis, et interim eam diligenter custodire.^
a. Qui rem inventam assumit, eo ipso rem alienam sponte in suam custodiam
recipit; qui autem rem alienam in sua custodia habet, non potest ea uti, si
usu deterior fit, sed tenetur eam diligenter domino conservare eamque reddere,
et si dominus ignotus sit, aptis mediis eum quaerere.
b. Qui culpabiliter dominum investigare negligit, a fortiori qui rem inventam
de industria abscondit, quando exsistit spes reperiendi dominum, causa est,
cur dominus rem suam recuperare non possit; ideo fit iniustus possessor rei
alienae eamque retinere non potest, sed, si dominus non compareat, in pauperes
vel in usus pios erogare debet.
c. Certus modus dominum inquirendi lege naturae quidem non praecipitur,
sed quilibet sufficit, qui ad finem idoneus reputetur; lege positiva autem mo­
dus investigandi dominum accurate determinatur73).

d. Si res inventa non est minoris momenti74), modus investigandi dominum
a lege praescriptus generatim in conscientia servandus est: privata enim in­
quisitio non censetur aptum et sufficiens medium inveniendi dominum. Qui
71) C. A. § 760. N. C.G. § 1936. Z. G. B. 466.
72) Interdum est etiam obligatio legis civilis Z. GÆ. 720.
73) C. Ατ § 389. 390, ubi modus diversus praescribitur pro diverso valore rei
inventae. C. G. § 965 ss. Z. G. B. 720.
74 ) Res maioris momenti est ex C. A. § 389, si valorem 10 S, ex C. G. § 965,
si valorem 3 marc., ex consuetudine, si valorem 50 (iuxta alios 100) S excedit.
Ex Z. G. B. 720 si valorem 10 Fr. excedit.

Dc acquisitione dominii

361

ergo statuta legis positivae sciens et volens non observat, non fit rei inventae
dominus, ne per praescriptionem quidem, quia ei non assistit bona fides'5).

e. Qui in taberna vel in ecclesia (e. g. eam verrendo) vel in publica platea
nummos invenit, eos sibi retinere potest, quando ob magnum hominum in illum
locum concursum nulla spes est fore, ut dominus inveniatur. Si tamen res in­
venta est alicuius valoris, deponi debet in sacristia vel apud parochum, ubi res
in ecclesia amissae a domino quaeri solent. Quodsi post aliquod tempus (duo­
rum circiter mensium) dominus rem sibi non vindicat, ea est inventoris.

3. Si dominus repertus fuerit, inventor rem ei restituere tenetur; ex­
pensas tamen in investigando dormno factas et praemium, si quod a
domino vel a lege promissum fuerit, iure exigere vel ex re sibi detra­
here potest.
4. Si adhibita diligenti inquisitione dominus non detegatur, inventor
iure occupationis rem sibi retinere potest, et si postea dominus appa­
reat, non tenetur ei rem amplius restituere.
a. Adhibita sufficienti diligentia in investigando domino, prudenter iudicari
potest dominum inveniri amplius non posse; atqui ubi nulla rationabilis spes
est inveniendi dominum, res ex iure naturae seu ex tacito hominum consensu
censetur derelicta; res autem derelicta fit primi occupantis; ergo occupatione
inventor dominium rei inventae acquirit (non praescriptione).
b. Leges positivae aliae statuunt inventorem post annum, aliae post triennium
acquirere dominium rei inventae7*). Hoc statuto definitur tempus, quo elapso
dominus censetur amittere dominium in rem suam: prudenter enim praesumitur
elapso hoc tempore .dominum inveniri amplius non posse.
. .
ü

Articulus tertius.
De accessione.

Accessio (Zuwachs, Verbindung, Vermischung, Umbildung, Verarbeitung) est modus acquirendi dominium, eo quod rei propriae ali­
quid adjungitur absque praevio contractu. Distingui debent tres spe­
cies accessionis: accessio naturalis, industrialis, mixta, prout aut solis
viribus naturae aut sola industria humana aut ex utriusque concursu
rei propriae aliquid accedit.

394^Accessio naturalis triplici modo fieri potest:
a. Fructificatione, eo quod fructus ex alicuius arbore vel fundo abs­
que humana industria oriuntur. Eorum dominium determinatur ex
principio: Res fructificat domino vel usufructuario.
7B) Cf. Lehmkuhl, Das bürgerliche Gesetzbuch ad § 965 ff. Carrière, De
iustitia 1. n. 336. 347.
70) C. A. § 391. 392. 1466. C. G. § 973. Z. G. B. 722 (quinquennium).

362

De septimo decalogi praecepto

b. Nativitate, eo quod animal ex alicuius aniimiali oritur. Huius do­
minium determinatur regula: Partus sequitur ventrem, i. e. cuius est
animal generans, eius est etiam animal genitum sive ex proprio sive
ex alieno animali conceptum fuit.

< ■ V\
’

c. Alluvione, eo quod alicuius fundo terra adici.tur ; quae si sensim
accedit, statim pertinet ad domimim fundi77) ; si autem notabilis terrae
pars repente accedit (avulsio), dominus fundi acquirit dominium, si
prior dominus intra tempus a lege praescriptum (intra annum)78) eam
sibi non vindicaverit79).

395. Accessio industrial quatuor modis fieri potest:
a. Specificatione (Verarbeitung), quando rei propriae alia forma
specifice diversa accedit, ut si quis ex lana mea pannum vel ex panno
vestem, ex tritico meo panem·, ex auro meo anulum conficit. Ex iure
naturae dominium rei novae determinatur iuxta axioma: Accessorium
sequitur principale. Sed cum frequenter determinari non possit, utrum
principale sit rei substantia an nova forma, standum est dispositioni­
bus, quas hac de re continet codex civilis.
Ex codicibus alii statuunt rem novam ad eum pertinere, qui materiae novam
formam dedit, soluto pretio materiae, nisi mala fides intercesserit aut valor
materiae maior sit. Alii autem statuunt rem novam ad eum pertinere, cuius est
materia, soluto pretio artis adhibitae, nisi pretium artis longe superet pretium
materiae et nisi mala fides intercesserit.

b. Adjunctione, quando rei propria alia res ita adjungitur, ut ambae
unum totum efficiant, ut si quis in tela mea picturam facit vel anulo
meo gemmam inserit. Si duae res separari nequeunt, dominium totius
determinatur ex eodem axiomate: Accessorium sequitur principale,
quod lex positiva accuratius determinat.
c. Commixtione, quando res solidae, confusione, quando res liquidae
ad diversos dominos pertinentes junguntur, ut si· triticum cum alterius
tritico, vinum cum alterius vino miscetur.
•

a. Si res unitae separari possunt, fieri debet separatio, et suo quaevis do­
mino restituenda est, nisi quis re aliena utatur tantum ad suam reparandam
e. g. filo alieno ad consuendam vestem suam. In hoc casu dominus rei princi­
palis fit dominus rei quoque accessoriae; tenetur autem domino rei accessoriae
huius pretium solvere.

β. Si res unitae separari non possunt, ut si frumentum unius mixtum sit fru­
mento alterius, ambo sunt domini totius massae, quae inter ipsos pro ratione
partis antea ad eos pertinentis dividenda est. Si tamen pars unius considerari
potest ut principalis, quia maior vel pretiosior est, ipse, si velit, fit dominus
77) C. A. § 411, generatim § 404 ss.
7β) C. A. § 412.
7e) C. A. § 415. C. G. § 946—950. Z. G. B. 726.

De acquisitione dominii

363

totius, quod proinde sibi retinere potest, attamen cum obligatione alteri solvendi
pretium suae partis.

d. Aedificatione, quando in proprio fundo ex aliena materia aut in
alieno fundo ex propria materia aedificium construitur. lura in eo fere
conveniunt, ut iuxta principium: Accessoriumsequitur principale, sta- '
tuant aedificium utpote accessorium pertinere ad dominum fundi, qui
tamen alium compensare debet, nisi mala fide egerit.
' J
Qui scienter et mala fide in alieno fundo aedificat, amittit aedificii proprie­
tatem, nec materiae nec laboris compensationem exigere potest. In hunc modum
S. C. Episc. et Reg. 11. mart 1892, sequens ius romanum, particularem casum
decidit80) ; iura tamen moderna rem non omnia eodem modo definiunt81}.

396. Accessio mixta duplici modo fit:
a. Seminatione, quando semina in alieno agro sparsa germinant;
b. Plantatione, qüando plantae in alieno fundo positae crescunt. Do­
mino fundi tribuitur dominium rei, quae in eius fundo crescit, iuxta
versiculum:
Quidquid plantatur, seritur vel inaedificatur,
Omne solo cedit, radices si tamen egit.
Si tamen aliquid in re mobili plantatur e. g. flos in testa, dominium totius
determinari debet ex principio: Accessorium sequitur principale, prout ergo flos
vel testa maioris pretii est, totum vel ad dominum floris vel ad dominum testae
pertinet.

Articulus quartus.
De labore.

397. Praenotiones. 1. Iste modus acquirendi dominium peculiarem
attentionem meretur, quia socialistae modos alios reicientes hunc so­
lum legitimum appellant82): contendunt enim neminem habere domi­
nium nisi earum rerum, quas proprio labore producit.
a. Nomine laboris intelligitur industria humana, quae apta sit ad producenda
bona. Nihil refert, utrum spiritualis an corporalis sit, utrum mediate an imme­
diate ad producenda bona conferat, dummodo consistat in usu et conatu virium
humanarum, qui natura sua eo tendit, ut bona sive singulari homini sive com­
munitati utilia producat.

b. Si laborem dicimus modum acquirendi bona temporalia, non affirmatur
eum esse titulum ab aliis distinctum; si enim labor exercetur in re nullius, redu­
citur ad titulum occupationis; si in re propria, ad usumfructum; si in re aliena,
ad titulum contractus.

2. lam vero, etsi labor non sit unicus nec primarius, est tamen legi­
timus modus acquirendi dominii.
«°) Cf. A. S. S. XXIV. 550.
81) Cf. C. A. § 417—419. C. G. § 946. 947. Z. G. B. 671—673.
82) Pius XI. Enc. Qtiadrag. anno (D. 2260).

364

De septimo decalogi praecepto

a. Et sane cum homo sit dominus actionum tam animae quam cor­
poris, eas aut in proprio negotio aut in alterius servitio adhibere potest;
si primum, naturali iure est etiam dominus -fructuum, quos proprio
labore producit; si alterum, ius habet in convenientem laboris mercedem isti usque fit dominus.
b. Labor corporalis, sive in re propria sive in re aliena exercetur,
necessario supponit proprietatem iam praeexsistentem materiae, in qua
labor peragitur et nova forma producitur; ergo nec unicus nec prima­
rius modus acquirendi dominii esse potest.

598. Asserta. 1. Qui in re propria novam formam producit, est do­
minus rei et formae productae seu totius novae substantiae, cum ius
habeat in fructus laboris sui83).
2. Si quis laborando in re aliena novam formam producit, primario
respiciendus est contractus quo inter se convenerunt dominus rei et
laborans84); nemo enim sine consensu domini rem alienam mutare
potest. Si societatem inierunt, uterque acquirit dominium partiale; si
locationem operae, valent dicenda n. 609 ss.
2. Cum homo sit dominus laboris sui, hunc in alterius servitium
praestare potest; iam vero qui vires suas sive spirituales sive corpo­
rales in alterius servitio expendit, non acquirit ius in fructus laboris,
sed in iustam laboris mercedem8C).

Articulus quintus.

De praescriptione.
599. Definitio. Praescriptio definiri potest: modus acquirendi do­
minii vel exstinguendi debiti per possessionem tempore et modo a lege
definitis continuatam.
a. Praescriptio quandoque, praesertim a theologis, pro eodem sumitur atque
usucapio, quandoque autem ab usucapione distinguitur; in assignando autem
inter utramque discrimine auctores non conveniunt80).
b. Terminus dominium in definitione generatim accipiendus est: ius enim,
quod praescriptione acquiritur, diversum est: aut dominium plenum, aut domi­
nium directum, aut dominium utile, aut servitus, aut liberatio a servitute.
®3) Quadr. anno (D. 2259).
M). C. A. Nov. de 19. febr. 1916 ad § 1166 distinguit: Si ipse opifex materiam
praestat, in dubio contractus censetur venditionis; si mandans materiam prae­
stat, in dubio censetur contractus operis cf. § 1165—1171 (Werkvertrag).
e6) Quadr. anno (D. 2261).
M) C. A. § 1451 hos terminos ita adhibet, ut praescriptionem acquisitivam
dicat usucapionem (Ersitzung), praescriptionem autem liberativam simpliciter
praescriptionem (Verjàhrung). Simili modo C.G. § 194ss. et § 937 ss; Z. G. B.
728. 661; O. R. 127 ss.

De acquisitione dominii

365

c. Lex, quae modum et durationem possessionis ad praescribendum requisitae
determinat, est lex positiva sive ecclesiastica sive civilis; ideo pro varietate
legum etiam diversum est tempus ad legitimam praescriptionem necessarium.

400. Divisio. Praescriptio dividitur: a. In acquisitivam, qua aliquis
novuimfcis acquirit e. g. transeundi, per agrum alienum; et liberativam,
qua aliquis se vel rem suam ab aliquo onere liberat e. g. se ab onere
solvendi debitum, agrum ab onere patiendi, ut alius per illum transire
possit.

b. In memorialem, cuius initium non praetergreditur hominum me­
moriam; et immemorialem, cuius initium praetergreditur hominum
(nunc exsistentium) memoriam.
c. Praescriptio memorialis dividitur in ordinariam, quae spatio trium
vel decem annorum perficitur; et extraordinariam, quae triginta vel
plures annos requirit.

d. Ratione temporis in praescriptionem brevissimi temporis, quod
est infra triennium (in Germania biennium); brevis temporis, quod
est infra decennium; longi temporis, quod est infra triginta annos; lon­
gissimi temporis, quod triginta annos excedit.
.<
e. Ratione personarum in praescriptionem inter praesentes et prae­
scriptionem inter absentes.
«

Praesentes pro dispositione legis dicuntur aut ii, qui in eodem territorio habi­
tant, aut qui sub eodem iudice vel gubernatore exsistunt; absentes dicuntur,
qui in diversis territoriis habitant aut sub diverso iudice vel gubernatore
exsistunt.

401. Praescriptionis natura. 1. Praescriptio est legitimus titulus
acquirendi dominii: praescriptio enim natura sua in eo consistit, quod
possessio ipsa temporis decursu, si requisitae condiciones adsint, do­
minium rei possessae in possessorem transfert. Vim transferendi do­
minii a lege humana habet: potest enim lex humana vi dominii alti
etiam invito domino ob graves rationes boni communis dominium ab
uno in alterum transferre; atqui graves rationes boni communis id
postulant.
Rationes, ob quas legi naturali valde conformis et lege positiva statuta est \
praescriptio: n. ne dominium rerum longo tempore sit incertum; \β. ut lites
facilius terminentur vel prorsus vitentur;
ut dubia conscientiae eTTimores
amittendi res possessas removeantur; δ. ut diligentia hominum in conservandis
rebus et persequendis iuribus suis exacuatur. — Pro praescriptione Uberativa '
haec duplex ratio affertur: ». praesumptio solutionis ex parte debitoris, quia
non solent creditores diu negligere debiti solutionem; 8. immunitas ab onere
in perpetuum servandi testimonia solutionis.

366

De septimo decalogi praecepto

2. Ubi lex humana reipsa dominium praescriptione transferre inten­
dit, lex praescriptionis etiam in foro conscientiae valet, quod et lege
canonica confirmatur87).
, Qui ergo contra alium legitime praescribit, rem, quam certo tempore possedit,
vi legis facit suam; hinc si praescriptione peracta cognoscat rem fuisse alienam,
non tenetur eam restituere, etsi pristinus dominus illam repetat.

§ 1. De praescriptione acquisitiva.
Condiciones ad praescriptionem aequisitivam necessariae sunt quin­
que: a. res apta; b. bona fides; c. titulus; d. possessio continua; e. legi­
timum tempus88).

402. Res apta generatim est res, sive corporea sive incorporea, cuius
dominium acquiri potest; res autem, quae sive natura sua sive ex legis
dispositione in alterius dominium venire nequit, impraescriptibilis est.
Res non praescriptibiles sunt: a. ex natura sua, ut aer, lux, etc. b. ex natura
et lege divina, ut indissolubilitas matrimonii, c. ex lege civili, ut publicae viae,
pontes, fontes etc., quae saltem a privatis non possunt acquiri, d. ex lege eccle­
siastica, de quibus § 3.

405. Bona fides est erroneum judicium, quo quis prudenter i. e. mo­
rali certitudine existimat rem, quam possidet, esse suam.
1. Bona fides requiritur ad omnem praescriptionem non solum in­
choandam, sed etiam continuandam89) : iustitiae enim repugnat, ut quis
rem, quam novit esse alienam, faciat suam, cum potius eam reddere
teneatur; neque potestas civilis per legem praescriptionis quempiam in
inferenda iniuria iuvare potest.
a. Ergo praescriptio bona fide inchoata, cui superveniat mala fides, interrum­
pitur; si autem praescriptioni bona fide inchoatae superveniat dubium, quod
adhibita morali diligentia deponi nequit, praescriptio continuari potest. Quin
etiam si investigatio veritatis cum levi culpa negligatur, praescriptio ipsa, quae
bona fide inchoata est, non impeditur; praescribens autem obligationem resti­
tutionis contrahit, quatenus dominus praesumptus spe privatur rem suam re­
cuperandi.
β. Si qua est praescriptio, ad quam lex aut nullam aut solum in principio
requirit bonam fidem, ea in conscientia non valet; eiusmodi lex ergo ita intelligenda est, ut solum actionem iudicialem (das Klagerecht) neget, non autem ut
dominium ipsum transferat.
87 ) Cn. 1508 ss.
83) Comprehenduntur noto versiculo: Sit res apta, fides, titulus, possessio,
tempus.
be) Cone. Lat. IV. c. 41. »Quoniam omne quod non est ex fide, peccatum est,
synodali iudicio diffinimus, ut nulla valeat absque bona fide praescriptio tam
canonica quam civilis... unde oportet, ut qui praescribit, in nulla temporis
parte habeat conscientiam rei alienae.< (D. 439.) Cf. cn. 1512. C. A. § 1460 ff.;
C.G. § 937; Z. G. B. § 661, 728.

De acquisitione dominii

367

y. Res furtivae a fure quidem praescribi non possunt propter defectum bonae^

fidei, etsi lapsu temporis oblitus esset se rem iniuste possidere; haec enim
ignorantia semper videtur esse vincibilis. Ad summum dici poterit, extingui ius
repetendi rem00). — Si res ad alium transiit, videndi sunt codices civiles. Ius
romanum rem furtivam considerabat tamquam vitio affectam, ita ut vitium cum
re transiret; vitium purgatum censebatur per possessionem 30 vel 40 annorum,
ita ut tunc actio extingueretur. C.A. distinguit: a. res vi vel fraude, clam vel
precario possessae neque ab ipso possessore, neque ab eius herede usu capi
possunt91) ; b. res in pignus vel in usumfructum dalae, commodatae, depositae
neque a creditore, neque ab usufructuario, neque a commodatario, neque a
depositario, neque ab eorum herede proximo, sed solum a tertio bonae fidei
possessore usucapi possunt92); c. res simpliciter mala fide possessae non pos­
sunt usucapi a possessore, possunt vero ab eius herede93) ; ipsi possessori malae
fidei solum conceditur, ut post 30 vel 40 annos titulum probare non debeat; si
vero probatur mala fides eiusdem, etiam hoc tempus ei non prodest91); d. qui
titulo particulari rem immediate a possessore malae fidei vel ab ignoto habet,
debet tempus duplum complere95). C. G. etiam pluries res furtivas (semper ex­
ceptis pecunia et titulis ad latorem) tuetur domino; sic, si generale principium
statuit: in favorem possessoris rei mobilis praesumitur eum esse dominum —
excipe res furtivas90); vel inde deductam conclusionem: qui aliquando possedit
rem mobilem, potest eam postulare ab actuali possessore malae fidei, — atta­
men res ipsi furto ablatas potest postulare etiam a possessore bonae fidei97) ;
vel in translatione dominii per consensum: haec non fit, si erat res furtiva98)
(hic praeter pecuniam excipiuntur res publica licitatione acquisitae). Similia
habet ZGB. 661 s, 728, 936. Extra hos casus ergo leges civiles A. G. et H. non
obstant usucapioni rei furtivae per alium bona fide praeditum. Haec in con­
scientia valere possunt.

2. Bona fides antecessoris semper prodest successori, qui ipse in
bona fide est; ratio est, quia antecessor rem tradit cum omni iure quod
ipse habet00).
Inde successor bonae fidei tempus, quo antecessor rem bona fide posse­
derat, sibi computare potest, nec legitimo tempore elapso rem reddere tenetur.
r

3. Mala fides antecessoris certo probata hodie plerumque non impe­
di t, q u orni n u s successor bonae fidei incipiat usucapionem.
Ius romanum successorem universalem (i. e. heredem vel heredes) considera­
bat tanquam unam personam cum defuncto, ita ut etiam mala fides huius trans­

eo) Ita saltem in C.A. § 1478: praescriptio (liberativa), in quantum continet
simul usucapionem, eisdem condicionibus, (ergo etiam bona fide) instructa esse
debet; solum pro praescriptione proprie liberativa sufficit simplex non usus
iuris per 30 val 40 annos.
e») § 1464.
*2) § 1462.
93) § 1463.

94) § 1477.
95) § 1476.
9«) § 1006.
97) § 1007.

98) § 935.
99) C. A. § 1493; C. G. § 943—945; Z. G. B. § 941.

368

De septimo decalogi praecepto

iret cum hereditate. C. A. simile quid statuit § 547; ideo quasdam restrictiones
ponit, et solum post 30 vel 40 annos usucapionem admittit; (cf. §§ sub 1 cita­
tos). C. G. et H. vero quemlibet possessorem (sive universalem, sive particu­
larem) praesumunt legitimum, proinde nec successor tenetur in bonam fidem
antecessoris inquirere100).
Nota. Si res aliena complures successive possessores habebat, ultimus pos­
sessor ad praescribendum computare potest totum illud tempus, quo res ab
aliis bona fide detenta fuit, etsi ad complendam praescriptionem pauci tantum
dies adhuc desint.

404. Titulus est causa, propter quam aliquis rem possidet e. g.
emptio, donatio; ergo titulus siimul est illa ratio, propter quam prae­
scribens iudicat rem esse suam.
Titulus universim dividitur in verum, qui dominium reipsa transfert, et appa­
rentem, qui dominium non_ transfert Apparens, qui hic considerandus venit,
aut est coloratus aut existimatus aut praesumptus. Coloratus est causa vere
quidem existens, sed ratione occulti defectus invalida, ut si quis rem a fure
emit; existimatus dicitur causa, quae exsistere putatur, reipsa autem non ex­
sistit, ut si herus, qui famulo tradiderat pecuniam ad rem emendam, existimat
rem a famulo fuisse emptam, quae tamen ab eo non empta sed furto ablata
fuit; praesumptus dicitur causa transferendi dominii capax, quae nunquam in­
tercessit nec intercessisse putabatur, sed ob diuturnitatem possessionis a iure
supponitur.

1. Titulus verus ad praescriptionem non requiritur, sed requiritur et
sufficit apparens sive coloratus est sive existimatus, a. Si verus titulus,
qui transferat dominium, adesset, superflua esset praescriptio, b. Titu­
lus apparens requiritur, quia sine titulo, ex quo possessor existimet
rem esse suam, praescriptio bona fide inchoari non potest, c. Sufficit
non solum titulus coloratus, sed etiam existimatus, quia uterque bo­
nam fidem fundare potest.
Si ergo ex iure ad praescribendum requiritur titulus iustus vel legitimus, in­
telligitur titulus, qui ex dispositione legis ad praescribendum sufficiat.

2. In praescriptione extraordinaria sufficit titulus praesumptus: diu­
turnitas enim possessionis fundat praesumptio nem tituli.
Qui ergo possessionem longissimi temporis demonstrare potest, non tenetur
titulum allegare et probare, sed titulus in hoc casu ex diuturna possessione
praesumitur. Si tamen adversarius malam fidem demonstrare potest, possessio
etiam temporis immemorabilis nihil valet: praesumptio enim cedit veritati101).

405. Possessio. 1. Ad praescribendum requiritur legitima possessio:
possessio enim praescriptiouis fundamentum est.
a. Possessio in praescriptione acquisitiva consistit in detentione rei vel in
exercitio iuris, prout res praescribitur vel ius.
10°) C.G. § 891, 933; Z. G. B. § 930—937.
101) C. A. § 1477. Sunt iura moderna (e. g. C. H.), quae ad omnem usuca­
pionem praesumant titulum adesse in eo, qui est possessor bonae fidei.

De praescriptione

369

b. Qui rem suo nomine possidet, etiam suo nomine praescribit, qui rem alieno
nomine possidet, etiam alieno nomine praescribit; sic tutor, qui nomine pupilli
possidet, non sibi sed pupillo praescribit.

2. Possessio, quae a lc"e ad praescribendum requiritur, debet esse
continuem Praescriptio quandoque non currit aut dormit aut interrum­
pitur.
Praescriptio non currit, i. e. non inchoatur, v. g. in casu violentiae, ubi non
habetur possessio apta, sed potius vis; dormit ob impedimentum a lege appo­
situm (v. g. circa bona minorennium vel eorum qui sub curatore sunt, vel
quando administratio iustitiae impedita est ut tempore seditionis) ; cessante
impedimento resumitur, ita ut tempus suspensionem praecedens computetur;
interrumpitur deficiente aliqua conditione essentiali, v. g. bona fide vel recla­
mante domino certo; tunc cessat definitive102).

406. Tempus ad praescribendum necessarium a lege determinatur;
quare ex codice civili respecti vae regionis desumendum esi103).
Tempus ad praescribendum requisitum in diversis legibus diversum est. Prae­
scriptio bonorum ecclesiae ex cn. 1508 regitur lege civili respectivae nationis,
nisi aliud statuatur. ( Cf. n. 408.)

§2. De praescriptioneJiberativa.

407. Praescriptione liberativa exstinguitur debitum seu obligatio
lapsu temporis a lege praestituti.
Analogice ad praescriptionem acquisitivam requiritur:
1. /1 isy el debitump raescriptib i le.
Si ergo lex v. g. vetat servitutes rusticas, dummodo in tabulis publicis inser­
tae sint, praescribi posse, in conscientia non liberatur quis a servitute, etsi alter
diu usus non esset.

2. Loco tituli et possessionis: non-usus iuris vel non-persecutio obli­
gationis in foro iudiciali.

3. Bona fides, quae hic diversimode concipi potest: a. persuasio, se
non esse debitorem vel nulla obligatione teneri, v. g. quia putat debi­
tum esse exstinctum a se vel a praedecessore, vel quia memoria excidit
(bona fides positiva),
102) Z. G. B. 663 et O. R. 134.
103) Ex C. A. bona mobilia privatorum praescribuntur decursu trium anno­
rum (§ 1466); bona vero mobilia fisci, communitatum et ecclesiae decursu 6,
resp. 40 annorum (§ 1472); circa bona immobilia plura statuuntur § 1467. 1472.
(§§ 1467 et 1469 deletae sunt et substitutae 1480-1486 N.) Ex C. G. ordina­
rium tempus praescriptionis est pro rebus mobilibus decem (§ 937), pro immo­
bilibus triginta annorum (§ 900, 927); sunt tamen res, quae decursu duorum
annorum (§ 196), et aliae, quae decursu quatuor annorum (§ 197) praescri­
buntur. Ex Z. G. B. 728 pro bonis mobilibus 5 anni, ex Z. G. B. 661 s. pro im­
mobilibus 10, secus 30 anni.
24 Noldin, Vol. II. dc praeceptis

370

De septimo decalogi praecepto

b. Persuasio se, quamvis conscium obligationis, posse sine culpa
theologica exspectare monitionem vel actionem creditoris, quam nulla
fraude impedivit (bona fides negativa)104), supponendo alterum cedere
iure suo, quo libere non utatur.
Haec praesertim locum habebit, si agitur de praescriptione iuris impugnandi
vel probandi, vel restitutionis ob damnum cum mera culpa iuridica commissum,
ita ius postulandi compensationem damni in collisione curruum automobilium
vel navium105).

I
i ‘

(

I

4. Tempus a lege praestitutum.
Si iam quaeritur, an ea quae codices moderni de praescriptionibus
liberati vis statuunt, in foro conscientiae valeant, praeter ea quae de
bona fide dicta sunt, consideranda est imprimis intentio legislatoris,
utrum scii, voluerit exstinguere solum ius agendi coram indice, an
etiam ipsum debitum; haec intentio eruenda est ex motivis legis, sed
quandoque difficile erit certitudinem habere.
a. Si tempus a lege statutum est longum vel longissimum, commu­
niter admittitur ipsum debitum exstinctum esse. Ratio est generale motivum praescriptionis, scii, ne lites et incommoda asservandi testimonia
factae solutionis diu protrahantur.
Qui ergo 10 vel plures annos debitum exstinctum esse putabat, non tenetur
solvere, nec de bona fide praedecessoris sollicitus esse. Si vero ante tempus
requisitum conscius fit obligationis, ex defectu bonae fidei non liberatur.

b. Elapso tempore brevissimo (infra 3 armos), liberatur solum in
illis debitis, in quibus mere pati debuit, ut altera pars probet vel im­
pugnet ius, vel postulet reparationem damni ex sola culpa iuridica
illati. Et hoc valet in conscientia, etiamsi conscius fuerit debiti. Debita
vero, quae coniuncta sunt cum culpa theologica, non exstinguuntur.
c. De valore praescriptionum brevis temporis auctores disputant.
Utrum ergo e. g. debita pro mercibus et servitiis (C. A. § 1486) vel
census annui elapso triennio in conscientia adhuc solvenda sint, an
vero debitor ab obligatione solvendi in conscientia immunis sit, etsi
constet solutionem nondum esse factam, difficulter determinatur.
Quodsi certo vel saltem probabiliter ostendi possit, intentionem legis­
latoris fuisse non solum actionem negandi, sed ipsum debitum elapso
1M) C. G. cum pro usucapione excludat malam fidem (i. e. si novit, vel ex
gravi negligentia ignorat rem esse alterius), pro praescriptione liberativa nil
postulat, nisi non-usum et tempus. (§ 937, 194). O. R. 127 s. similiter. C. A. pro
praescriptione, quae simul continet usucapionem, huius condiciones postulat;
solum pro praescriptione liberativa qua tali sufficit non-usus per 30. annos.
(§ 1478.)
10B) C. A. 9. aug. 1908 § 6. — 29. iul. 1912 § 6, 18.

De praescriptione

371

illo tempore exstinguendi, debitor supposita bona fide ab obligatione
solvendi considerari potest immunis106).
Talis intentio legislatoris vere rationabilis et ad bonum commune utilis co­
gitari posset: ne creditor, qui v. g. census annuos vel pretia locationis certo
tempore non postulavit, quamvis potuisset, postea una simul requirens omnes
solutiones omissas cum tali summa debitorem in ruinam redigere possit.
Sunt tamen qui putent etiam in praescriptionibus brevissimi temporis veri
debiti theologici sufficere absentiam fraudis vel bonam fidem negativam; eum
ergo, qui censum vel pretium locationis per tempus ad praescriptionem aptum
non solvit, tuta conscientia solutionem negare posse, praesertim si solutio ex
incuria creditoris facta non sit. Cum enim tota vis praescriptionis a lege civili
dependeat, ubi lex civilis fidem positivam non exigit, etiam in conscientia ei
stare licet. Neque lex potest dici irfiusta, quae eo tendit, ut creditores reddan­
tur magis diligentes atque sollertes.

§ 3. De praescriptione in iure canonico.

408. Ecclesia praescriptionem tamquam modum acquirendi et se
liberandi, prout est in legislatione civili respectivae nationis, pro bonis
ecclesiasticis recipit, exceptis iis, quae in Codice specialiter statuun­
tur107). Ea, quae in Codice specialiter statuuntur, referuntur ad res
praescriptibiles et ad tempus requisitum.
Ex iure canonico aliquae res praescriptioni obnoxiae non sunt, ali­
quarum praescriptio certis limitibus coarctatur.

1. Praescriptioni obnoxiae non sunt:
a. Quae sunt iuris divini sive naturalis sive positivi; b. quae obti­
neri possunt ex solo privilegio apostolico; c. iura spiritualia, quorum
laici non sunt capaces, si agatur de praescriptione in commodum laicorum; d. fines certi et indubii provinciarum ecclesiasticarum, dioece­
sium, paroeciarum, vicariatuum ap., praefecturarum ap., abbatiarum
vel praelaturarum nullius; e. eleemosynae et onera missarum; f. bene­
ficium ecclesiasticum sine titulo; g. ius visitationis et oboedientiae, ita
ut subditi a nullo praelato visitari possint et nulli praelato iam subsint;
/z. solutio cathedratici108).
2. Praescriptio rerum sacrarum limitatur in hunc modum:
a. Res sacrae, quae in dominio privatorum sunt, praescriptione
io«) Neque ex codice Austr. [Cf. Conferenzblatt (Brixen 1895) S. 105 ff.
C. A. § 1432] neque ex codice Germ. (Cf. Lehmkuhl, Das biirgerliche Gesetzbuch5 (Freiburg 1900) S. 59 ff. C. G. § 222] certo constat de mente legislatoris
quoad vim huius praescriptionis, praesertim quia solutio facta a debitore post
tempus elapsum, quamvis cum ignorantia praescriptionis, repeti non potest, et
iuxta 0. R. 142 iudex ad ferendam sententiam nequit vi muneris, sed solum si
debitor ad eam provocat, rationem habere praescriptionis factae.
i<") Cn. 1508.
io«) Cn. 1509.
24*

372

De septimo decalogi praecepto

acquiri possunt a privatis personis, si vero consecrationem vel bene­
dictionem amiserint, libere acquiri possunt etiam ad usus profanos,
non tamen sordidos.
b. Res sacrae, quae in dominio privatorum non sunt, solum a per­
sona morali ecclesiastica contra aliam personam moralem ecclesiasti­
cam praescribi possunt109).
Sic coemeterium, beneficium ecclesiasticum, ius conferendi beneficium solum
ecclesia ut persona moralis contra aliam ecclesiam praescribere potest, sed ius
patronatus etiam persona privata praescribere potest, quia etiam a persona
privata possideri potest.

3. Tempus requisitum.
a. Pro bonis temporalibus:
Res immobiles, mobiles pretiosae, iura et actiones sive personales
sive reales, quae pertinent ad Sedem apostolicam, praescribuntur
spatio 100 annorum.
Simile privilegium quibusdam monasteriis concessum est. Sic bona ordinis
s. Benedicti non praescribuntur nisi 60 annis; bona Cisterciensium et Mendi­
cantium non praescribuntur nisi 100 annis.

Eaedem res, si ad aliam personam moralem ecclesiasticam pertinent,
spatio 30 annorum110).
Quamvis ecclesia legem praescriptionis civilem pro bonis ecclesiasticis suam
fecerit seu, ut aiunt, canonizaverit, tamen praescriptiones brevioris tdmporis
iuris civilis circa res supradictas ut validas non agnoscit. Res vero mobiles non
pretiosae in Austria sec. § 1472 praescribuntur 6 annis. Item certe ecclesia lon­
gius tempus (40 ann.) in C. A. determinatum pro rebus immobilibus ecclesiasti­
cis per cn. 1508 acceptat, saltem pro casu, quo res ad laicos transivit; utrum
eadem lex etiam pro praescriptione unius personae moralis ecclesiasticae contra
aliam canonizata sit, non adeo clare elucet, videtur vero probabiliter affirman­
dum esse.

b. Pro beneficiis ecclesiasticis. Si clericus, qui beneficium possidet,
probaverit se in eiusdem beneficii possessione pacifice per integrum
triennium fuisse bona fide, etsi forte cum titulo invalido, dummodo
absit simonia, beneficium ex legitima praescriptione obtinet111).

10·) Cn. 1510.
no) Cn. 1511.
i”) Cn. 1446.

CAPUT SECUNDUM.
De laesione dominii.

QUAESTIO PRIMA.
De iniurja in genere.
alieni
stricte
~409. Definitio.
1 — Iniuria est
■ ■■— ■ iuris
■■
■ ■ ■ ■■■■
■ ■ ■ dicti
■■■ ■■ ■violatio,
— sive haec
fit actione sive omissione actionis, quae stricto iure debetur; eiusmodi
iuris stricti violatio est furtum, detractio, homicidium.
a. De relatione iniustitiam inter atque iniuriam dicendum est, iniustitiam
esse pravum habitum, qui virtuti iustitiae contrarie opponitur· sicut enim iusti­
tia habitum bonum, ita iniustitia oppositum habitum malum significat. Iniuria
est actus, qui ad vitiosum illum habitum pertinet.
b. Cum triplex sit ius verum et proprie dictum, ius nempe, quod est obiectum
iustitiae legalis, distributivae et commutativae, triplex est etiam laesio iuris,
scilicet laesio iuris iustitiae legalis, quae proprio nomine caret, laesio iuris
iustitiae distrib.vtivae, quae acceptio personarum dicitur, et laesio iuris iustitiae
commutativae seu iuris stricte dicti, quae proprie iniuria vocatur.
c. Patet iniuriam adversari caritati et iustitiae, quia per eam ius laeditur et
simul malum infertur. Attamen peccata iniustitiae (e. g. furta) non continent
duplicem malitiam, alteram contra caritatem, alteram contra iustitiam, sed unam
tantum contra iustitiam, in qua laesio caritatis tamquam genus continetur.

Divis io. Iniuria dividitur:
a. In positivam, quae infertur aliquid contra ius alienum agendo, et
in negativam, quae infertur omittendo, quod alteri stricto iure debetur
v. g. non solvendo debita.
b. In personalem et realem, prout ius alterius laeditur in persona
(i. e. in bonis animae vel corporis) aut in bonis externis.
c. In verbalem et realem, prout verbis vel factis proximi iura lae­
duntur.
Ad iniuriam verbalem refertur iniuria scripto illata, quando nempe per epi­
stolam, carmen, libellum famosum etc. aliquid, quod in alterius ludibrium, vilipensionem vel infamiam cedit, spargitur in vulgus.

d. In meram et damnosam, prout ius alterius laeditur sine damno
vel cum damno eius, ad quem ius pertinet: sic adulterium uxoris prole
non suscepta est mera iniuria, prole suscepta est iniuria damnosa.

410, Malitia moralis et specifica. 1. Iniuria est peccatum ex genere
suo grave, quia adversatur iustitiae commutativae, quae per se quidem
sub gravi obligat. Constat etiam ex s. scriptura: praeceptum enim non
laedendi iustitiam recensetur inter mandata, quae servari debent, ut

374

De septimo decalogi praecepto

ad vitam ingredi possimus112). Admittit parvitatem materiae, quia ordo
graviter non perturbatur, si ius in re exigua laeditur.
2. Gravitas materiae in laesione iustitiae, praesertim si agitur de
bonis fortunae, ex duplici capite determinari debet: a. ex damno,
quod proximo infertur; \b. ex damno, quod communitati oriretur, si
talis materia non esset sub gravi prohibita: etenim duplex ratio exigit,
ut cuiusque ius servetur illaesum, tum bonum singulorum hominum,
tum pax et securitas communitatis. Cum unusquisque de gravi damno
sibi illato sit graviter invitus, solet dici gravem committi in iustitiam·,
quando laesus aut propter damnum, quod ipse patitur, aut propter
damnum, quod imminet communitati, iure merito graviter invitus est113).

t

In peccatis, quae contra iustitiam fiunt, gravitas non tam ex affectu, quo do­
minus erga rem ablatam fertur, neque ex indignatione vel tristitia, qua propterea afficitur, sed ex damno desumenda est, quod ipse patitur, et consequenter
ex reluctantia et oppositione voluntatis, qua rationabiliter invitus est. Hinc fieri
potest, ut is, qui aufert rem exigui valoris, sed domino valde caram, graviter
peccet contra caritatem, si nempe praevideat eum gravi tristitia et indignatione
affectum iri, non autem contra iustitiam.
Nota. Haec norma universalis, quae se extendit ad omnia genera bonorum, ad
singula bona suis locis applicanda et accuratius determinanda erit.

3. Non amnes injuriae sunt eiusdem speciei moralis, venum tot sunt
iniuriae specifice diversae, quot sunt iura seu bona specie diversa, in
quibus proximus laedi potest; atqui imprimis quatuor genera bonorum
dist in gu i deben t : a. bona spiritualia tum na t u ralia tum supernatural ia;
bona interna (vitae et membrorum) ;λ c. bona mixta (famae et ho­
noris) ;\d. bona externa (fortunae), quorum generum nonnulla in se
continent bona specie diversa, ut suis locis dicetur.
4. Ius in bona fortunae duplici modo laedi potest :») iniusta rei abla-

J/

Hone eVfiniusta damnificatione. Per rei ablationem auferens lucrum per-^zÇ^
cipit, per damn i fi cat ion em damnificans nullum emolumentum capit.
Iniusta ablatio et damnificatio specificâ malitiâ non differunt: utraque
enim ius proximi non laedit nisi in bonis fortunae; quod autem aliquis
exinde emolumentum capiat, moralitatem actionis non mutat.
{"VOLCHri ·')

411. Scienti et consentienti non fit iniuria114): nulla enim infertur
iniuria, ubi nullum ius laeditur: atqui nullum ius laeditur eius, qui libere
iure suo cedit. Duplex tamen condicio requiritur, ut nulla tunc fiat
iniuria: 1. ut consentiens cedere possit; ideoque debet esse a. actus
perfecte humani capax et b. sui iuris aut simpliciter aut circa illud
obieclum; 2. ut reipsa cedere velit (explicite vel implicite), ergo nec
ex errore agat, nec ficte, nec mere toleret.
112) Matth. 19, 18.
n3) Cf. Reuter, Theol. moralis III. n. 294. Lehmkuhl 1. n. 909.
U4) Regula luris 27 in VI.°

Dc iniuria in gcncre

375

Hine a. actio cius, qui consentientem occidit, est iniusta contra Deum, in eum
vero, qui in actionem in se iniuriosam consentit, nequit esse iniusta. Item actio
uxoris, quae consentiente marito adulterium committit, adversatur sanctitati
sacramenti et iuri prolis legitimae, in ipsum maritum autem non est iniusta115*).
Qui percutit clericum renuntiantem privilegio canonis, facit iniuriam, quia huic
privilegio persona singularis renuntiare non potest, cum in favorem status cle­
ricalis concessum sit. Qui pupillo, etsi consentienti, bona aufert, iniuriam com­
mittit, quia pupillus iure suo valide cedere non potest.

b. Emptor, qui pro merce solvit ultra summum pretium, vel emit rem vitiosam
pro integra, patitur iniuriam, quia libere non consentit. Operarius, qui necessi­
tate coactus in salarium minus consentit, quam quod iure naturae ei debetur,
iniuriam patitur.

c. Qui cum latrone ad evitandam mortem contractum iniit, passus est iniuriam
personalem, non autem per se realem quoad obiectum contractus; sed
potest postulare reparationem iniuriae personalis, eo quod liberum ipsi sit,
rescindere contractum.
d. Si quis ut viri sancti fecisse leguntur, iniuriam sibi inferendam desiderat
deque illata gaudet110), item si quis consilium Christi Domini secutus auferenti
tunicam dimittit et pallium117), non censetur velle de iure suo cedere, sed exi­
miam virtutem exercere.

412. Num intentio nocendi actum externum reddere possit injustum.
Ut actus sit injustus, non sufficit sola intentio nocendi, sed requiritur, ut etiam opus externum laedat ius alterius. Ergo intentio iniusta
non facit iniuriam, nisi etiam opus externum sit causa (non mera occasio vel condicio) iniuriae. Proinde:
a. Si actio nondum in sua specie morali plene constituta, sed apta
est ad nocendum, per intentionem iniquam fit iniusta: finis enim in iustus intentus efficit, ut in specie morali injustitiae constituatur.
Qui sumit rem alienam a fure, ut eam domino restituat, non agit iniuste; qui
eam sumit, ut sibi retineat, committit iniustitiam. Prout aliquis librum amici
aufert aut animo furandi aut animo iocandi, agit vel non agit iniuste; qua­
propter si librum postea casu amitteret, pro ratione intentionis teneretur vel
non teneretur ad restitutionem.

b. Si actio alteri quidem nocet, sed illius ius strictum non laedit, sive
quia alter ius strictum non habet, sive quia agens ius habet ponendi
actionem, intentio nequit actum reddere iniustum, etsi nocivus sit: nulla
enim infertur iniuria, ubi nullum laeditur ius.
Homo privatus, qui incendium ex pravo nocendi animo non exstinguit, non
agit iniuste, quia ad id stricto iure non tenetur. ludex qui reum condemnat ex
odio, ut illi eiusque familiae noceat, pariter is, qui in legitima sui defensione
inimicum ex odio vulnerat, non est iniustus, quia hi ius habent, alter ad reum
condemnandum, alter ad se defendendum.
115) Cf. Lugo, disp. 8. s. i. Vcrmcersch IV3, n. 83.
11C) Cf. Hebr. 10, 34.
117) Matth. 5, 40.

y

376

QUAESTIO SECUNDA.
De iniusta rei ablatione.

&

~

M

■ I I ■

I·

I M

I

413. Declarationes. 1. Res aliena duplici modo auferri potest, aut
occulte et absque vi domino illata aut aperte et per vim domino illa­
tam; si primum, committitur f urium, si alterum, rapina.
Duo ergo ad rapinam requiruntur: a. ut res praesente domino, b. ut cum vio­
lentia ei illata auferatur, quae etiam quovis metu iniuste incusso adhiberi cen­
setur, ut cum aliquis alteri mortem vel grave malum minatur et sic ad rem
tradendam cogit. Ùnde non committit rapinam fur, qui fores effringit, sea non
advertente domino rem aufert, nec qui rem aufert praesente quidem domino,
sed absque vi eidem illata.

2. Furtum et rapina sunt peccata specifice distincta: furtum est
contra iustitiam commutativam per iniuriam realem circa bona for­
tunae; rapina est contra iustitiam commutativam per iniuriam circa
bona fortunae et per iniuriam personalem adversus dominum.

Articulus primus.
De natura furti.

414. Notio et malitia. J. Furtum definitur occulta ablatio rei alienae
domino rationabiliter invito.
a. Ablatio intelligitur facta cum animo rem sibi retinendi et lucrum perci­
piendi; ideo is, qui rem alienam sumit, ut illam destruat, non dicitur fur.
Occulta, ut furtum distinguatur a rapina.

b. Invito: ad furtum committendum requiritur, ut dominus sit invitus, et qui- (y*
dem quoad substantiam seu quoad ipsam ablationem, non solum quoad modum
auferendi, quod nempe res clam ignorante domino auferatur. Qui aliquid aufert
domino solum quoad modum invito, venialiter peccat, quia in modo sumendi
egit contra voluntatem domini, at furtum non committit.
c. Rationabiliter invito: Invitus est ille, qui suo iure non cedit; iure suo autem
cedit ille, qui ius suum aut transfert vel amittit, aut quin iuri suo renuntiet
illud mere non opponit actioni alterius.

Irrationabiliter igitur invitus est, qui suo iure non cedit, quamvis cedere
tenetur aut a) ex iustitia (e. g. in occulta compensatione) aut b) ex pietate (si
uxor sumit necessaria ad sustentationem) aut c) ideo, quia alius utitur iure
suo aequali vel potiori (e. g. defensione contra aggressorem) aut d) ideo quia
damnum ex alterius actione remote vel per accidens tantum sequitur (creditor
e. g. propter iniustam occisionem debitoris non accipit ab homicida solutionem
debitorum occisi). Demum irrationabiliter invitus est, qui in casu, quo ordo
caritatis postulat, ne (servato sibi iure dominii) usum iuris opponat actioni
alterius, non consentit e. g. dilatationi restitutionis faciendae vel retentioni rei,
qua ipse abuteretur ad peccatum.

377

De natura furti

Rationabiliter invitus est, qui nullo ex his titulis tenetur cedere iure suo vel
usu iuris sui, nec consentit actioni alterius, qui ius vel usum iuris sui impedit11*·).
d. Num contra iustitiam agat administrator vel quaestor alicuius societatis,
qui ex pecunia sibi concredita quaedam demit cum intentione ea postea reddendi,
ab eo dependet, utrum dominus (societas) praesumendus sit rationabiliter in­
vitus, necne. «. Si administrator omnino certus est, se pecuniam ablatam red­
dere posse nec dominus ob aliam causam invitus supponi debet, non peccat
contra iustitiam. β. Alias autem contra iustitiam peccat, quia dominus contra
hunc agendi modum rationabiliter invitus est: ordinarie enim adest periculum,
ne pecunia dempta postea reddi nequeat.

2. Furtum est peccatum ex genere suo grave : a. Furto enim laeditur
iustitia commit tativa, quae per se sub gravi obligat. \b. Ab apostolo
furtum_ inter peccata recensetur, quae a regno Dei excludunt: Neque
fures .. . neque rapaces regnum Dei possidebunt110).

3. Ex parvitate materiae furtum fit leve peccatum. Nam a. in materia
divisibili potest fieri, ut minuta pars non iam sit capax gravis culpae;
xb. ratio formalis gravis iniuriae, scii, quod dominus rationabiliter sit
graviter invitus, imminuitur, eo quod ius domini quoad substantiam
servatum est, et solum quoad partem vel modum accidentalem laesum;
c. similiter etiam securitas communis non substantialiter laedi potest.
Iam si hae condiciones verificantur, peccatum grave non habetur.

415. Materia gravis furti (et damn i fi cat ion is) determiinanda est tum
relative tum absolute.
Materia y absolute gravis desumitur ex solo valore rei ablatae nulla ratione (
habita condicionis personae, cui aufertur, ideoque semper et respectu omnium^%gravis censetur ^relative gravis ex valore rei et ex condicione domini derivatur, , >·
ideoque respectu quorundam gravis, respectu aliorum autem levis est. Quare (
materia absolute gravis ea dicitur, quae ablata (hoc loco et tempore) grave
damnum infert, non semper quidem ei, cui aufertur, sed saltem societati; rela­
tive gravis ea dicitur, quae ei, cui aufertur, grave damnum infert. ClstXL .■ tr- C-t

1. Determinanda est materia relative gravis: nam gravitas furti pen­
det ex gravitate damni, quod proximo infertur; atqui damnum diversae
est gravitatis, prout diversa est condicio personae, quae damnum pa­
titur: quod enim uni leve est, alteri grave esse potest. Insuper si con­
dicionis domini nulla ratio haberetur, et eadem materia gravis pro
omnibus statueretur, hoc maximum inconveniens sequeretur, quod flo­
rentis diviti ablatus grave peccatum, aut decem floreni pauperi ablati
leve peccatum esset, prout nempe ad grave peccatum constituendum
magna aut parva materia assignatur.
Relative gravis censetur materia, quae ei, cui aufertur, pro condi­
cione sua in die sufficiat ad sui suorumque convenientem sustentan8) Umbcrg, Irrationabiliter invito domino, ZkTh. 69 (1947) 445—489.
319) 1. Cor. 6, 10.

378

Dc septimo decalogi praecepto

tionem: cum enim bona externa homini concessa sint ad vitae susten­
tationem, et diurna sustentatione fraudari magnum sit nocumentum,
quantitas diurnam sustentationem (victum, vestitum, habitationem)
adaequans merito gravis censetur120).
Cum hodie tam diversus sit valor pecuniae in variis regionibus nec semper
stabilis, insuper pretium rerum ad vitam necessariarum variet, in quibusdam
demum statibus etiam salaria non sint undequaque sufficientia, abstinuimus a
statuenda norma quae in prioribus editionibus habebatur. Sufficit haec notasse:
Pro pauperibus qui aluntur fere ex caritate aliorum vel mendicant, iam pauci
nummi materiam gravem constituere possunt. His propius accedunt cives qui
ex reditibus valde minutis (Kleinrentner) et similibus vitam precarie degunt.
Operarii e contra iam maiora salaria habent. Pro his et officialibus fixo salario
gaudentibus septima pars salarii hebdomadarii gravem materiam certe con­
stituit.

Difficilius aestimatur in agricolis, qui de propriis fructibus vivunt, et in mer­
catoribus, qui quandoque magna lucra faciunt et tamen parce vivunt, cum ipsum
negotium sustentandum vel dilatandum sit.

Nota. 1. Quantitas materiae gravis non mathematice, sed moraliter est acci­
pienda: insuper attendendum est ad locorum adiuncta: non enim ubique eadem
est opulentia incolarum nec idem ubique valor pecuniae. 2. In praedictis ratio
habetur etiam familiae alendae; inde pro homine caelibe maior quantitas sta­
tuenda est. 3. Quando ignoratur, cui damnum illatum sit, iuxta communem doc­
torum sententiam mediocriter diviti illatum praesumitur, quia hoc frequentius
contingere solet.

416. 2. Determinanda est etiam materia absolute gravis, quia non
determinata materiâ absolute gravi magnum damnum immineret bono
communi; finis enim dominii privati est duplex: bonum individui, et
bonum societatis; ita etiam laesio dominii damnum infert non solum
individuo, sed etiam societati, et hoc damnum potest esse grave socie­
tati, etsi huic individuo non esset grave. Ex cupiditate enim ditescendi
omnibus insita, frequentissima furta fierent, et magna perturbatio
pacis et securitatis sequeretur, nisi certa materia semper sub gravi
prohiberetur.
Absolute gravis censetur materia, quae aequivalet proventui hebdo­
madario hominum condicionis mediocris melioris121).
Ergo quamvis aliquis valde dives vel aliquod consortium vel communitas non
pateretur grave damnum, tamen haec materia est gravis propter grave dam­
num commune; si talis materia levis esset, fere incitaret ad furandum, et cre­
brior fieret laesio, ita ut in secura possessione turbaretur communitas.

120) Ideo etiam Christus (Luc. 21, 1—4) laudat viduam pauperem, quia ?ex
eo, quod deest illi, omnem victum suum, quem habuit, misite.
,21) /. Arendt, Nouv. Revue théol. 1926, 123 ss. Kelly, Theological Studies 8
(1947) 115 materiam abs. gravem pro Anglia aestimat L 4—7; pro U.S.A, vero
nimium putat S 100. Vcrmeersch-Creusen (Π.3 597) non reprobat sententiam,
quae ante bellum materiam definivit 100 Francis, post bellum 200.

De causis furtum imminuentibus

379

Deinde attendas: non solum gravitas materiae, sed quandoque etiam intentio
agentis aestimanda est; si fur ex proposito aliquem vult spoliare, sumere quan­
tum potest, a peccato gravi non excusatur eo quod ille solum paucos nummos
secum habuerit.

Ideo bene Vermeersch-Creusen122) ad eruendam aestimationem communem
de materia abs. gravi proponit interrogare homines, squid pro veris et complet»
furtis, quid autem potius pro artibus minus probandis seu parum honestis haberent.« Distinguere enim solent homines inter jfuremc, qui ad omn!a, quae
potest, auferenda paratus est, et hominem squi etiam quando occasionem ha­
bebat maiorem summam furandi, consulto non ultra 50—100 francos (= ma­
teriae absolute gravis!) sibi a ditissimo sumpserit; hunc non dixerint simpli­
citer furem«.
Ad determinandam materiae gravitatem relate ad res sacras distinguendum
est: si res sacra pretio aestimabilis est ut calix, gravitas materiae dimetienda
est sicut in re profana; si autem pretio aestimabilis non est ut reliquiae sacrae,
consideranda est eius dignitas et raritas. Ideo mortale esset furari minimam
particulam s. Crucis, at mortale non esset extra territorium Urbis minimum
quid auferre de corpore alicuius sancti123).

Articulus secundus.
De causis furtum immiinuentibus.

Regulae circa gravitatem materiae in furto supra expositae in con­
creto varias modificationes admittunt: variae enim causae efficere pos­
sunt, ut dominus de ablatione rei suae minus sit invitus; eaedem ergo
causae etiam efficere possunt, ut maior quantitas ad constituendum
grave peccatum requiratur. Iam vero ut dominus minus sit invitus, acci­
dere potest: a. ratione personarum, quae furantur; b. ratione rerum,
quae auferuntur; c. ratione modi auferendi; ideo ex ordine agendum
est: de furtis domesticis, de furto rerum expositarum, de furtis minutis
rerum sive ad unum sive ad plures pertinentium.

417. De furtis domesticis. Personae, erga quas paterfamilias, si
quid domi auferant, censetur esse minus invitus, sunt filiifamilias,
uxores et famuli.
Quoad furta filiorum ad grave peccatum constituendum ordinarie
> quantitas duplo maior requiritur quam in furtis extraneorum ; ^uxores /z
autem genérâtinfâdKuc liberalius dijudicari possunt, praesertim si res’
ablatas in usus familiae vel propinquorum expendant.
a. Attendendum tamen est, utrum pater sit dives, liberalis, amicus, an vero
pauper, avarus, parum amans; utrum domestici furentur ad proprios usus, an
ad dandum aliis; utrum furentur pecuniam vel alia pretiosa, an vero alias res;
utrum sit unus, an plures filii.

122) Theol. mor. Π.3 n. 597. b, β.
,23) Reuter, Theologia moralis 111. n. 438.

380

De septimo decalogi praecepto

b. Non raro paterfamilias, etsi cognito furto valde invitus videatur et vehe­
menter succenseat, non tam de re ablata invitus est, quam de modo, quod sci­
licet clam surripiatur, aut de fine, quod lusu et potatione consumatur. Ideo fre­
quenter filii rem domi sumentes non peccant nisi venialiter.
c. Quoad obligationem restitutionis, quae filiis (uxoribus) injungenda sit, haec
notentur; a. Si res ab ipsis ablatae primo usu consumptibiles iam consumptae
sunt, vix unquam restitutio imponenda est. /L Si rus ablatae (e. g. pecunia)
adhuc exsta ut, restitui debent.\y. Si res in maiore quantitate ablatae-non amp­
lius exstant, sedulo hortandi sunt^ut rem domesticam diligentius curantes dam­
num aliquo modo reparent; ceterum condonatio patris plerumque praesumi
poterit, nisi res ablatae valde notabiles et in usus alienos expensae sint. Vix
unquam tamen expedit suadere et multo minus praecipere, ut sive uxores sive
filii debiti condonationem petant.

2. Quoad furta famulorum, a. Si famuli furentur pecuniam vel .alias
res, quae sedulo custodiri solent ut pretiosa, vestes etc., ad grave pec­
catum non requiritur maior quantitas, quia domini non sunt minus in­
viti erga ipsos, quam erga alios, et iure quidem propter continuum
periculum, quod ipsis cx famulorum infidelitate imminet.
b. Si furta famulorum fiant in rebus, quas ipsi administrant vel quae
non solent caute custodiri ut esculenta et potulenta, ordinarie famuli
non deveniunt ad grave peccatum, dummodo res ablatae a famulis
'ipsis consumantur, non vendantur neque in extraordinaria quantitate
auferantur: in his enim rebus domini minus inviti esse solent. Ceterum
in taxanda gravitate culpae etiam attendendum est, utrum dominus sit
liberalis an tenax, et utrum persona inserviens sit invisa an cara, utilis
et diligens an exiguae industriae121).

418. De furto rerum expositarum. Res, in quarum ablatione maior
quantitas ad peccatum grave constituendum requiritur, illae_sunt, quae
sponte absque ullo fere hominum labore crescunt, praesertim si exposïTâë sum ut fructus (uvae, poma) iuxta vias et limita in silvis.
1. Quoad fructus cx aliena vinea vel alieno pomario decerptos valde benigni
et indulgentes sunt antiqui auctores. Dicunt enim viatores, qui unum vel alterum
pomum vel uvarum racemum decerpunt ad exstinguendam sitim vel ad refocillandas vires, non peccare. Immo universim permittunt uvas ct poma usque
ad satietatem comedere, dummodo non sint magni pretii et nihil asportetur125).

Verum hodie rerum adiuncta prorsus immutata efficiunt, ut plerique
fructus pluris aestimentur et sedulo custodiantur; quare haec doctrina
restringenda videtur ad illos fructus, qui non multum aestimantur.
a. Haec tamen concedi posse videntur: non esse peccatum unum alterumve
pomum vel uvae racemum hinc inde decerpere; operarios ex praesumpto domint consensu non peccare, si comedant de fructibus, ad quos colligendos con­
ducti sunt; eum, qui saepius eam fructuum quantitatem aufert, quam ipse co­
medere potest, leviter tantum peccare, nisi fructus sint magni pretii.
,2‘) Lessius, De iustitia 1. 2. c. 12. n. 48.
1M) Cf. s. Alphonsus n. 529.

De causis furtum imminuentibus

381

b. Graviter vero reprehendenda sunt harum rerum furta, ubi dominis gra­
viora damna inde causantur, eo quod non solum agri conculcantur, sed domin:
fructus immaturos colligere coguntur, ne omnes asportentur.

2. Fructus silvestres (iungi [Schwammej, fraga [Erdbeeren], myrtilli 11 leidelbeercn J etc.) per se quidem pertinent ad dominum silvae;
sed hic praesumitur licentiam concedere, ut a transeuntibus et paupe­
ribus colligantur et etiam vendantur. Quodsi utens iure suo eorum
collectionem prohibeat, colligentes contra iustitiam peccant. Attamen
in silvis gubernii vel propriae communitatis prohibitio colligendi eius­
modi fructus mere poenalis censetur, nisi manifesta ratio (e. g. prae­
cavendi damna in succrescenti silva) aliud dictet.

3. Quoad ligna, quae caeduntur in silvis, haec notentur:

a. Si silva est communitatis ita, ut etiam singuli cives particinent in
iure ad utilitatem, peccatum non committitur per caesionem lignorum,
nisi magna strages fiat. Lex enim prohibens in tali casu censetur poe­
nalis, quia nonnisi ordinem in usu servare intendit. Qui autem magnam
stragem facit, laedit substantiam rei ct damnum communitati infert.
b. Haec autem non valent de silvis, quae sunt in dominio privatorum
vel in dominio gubernii ut talis (ut gubernium habeat sufficientia me­
dia ad suum finem prosequendum). In his silvis caesio lignorum est
contra iustitiam commutativam, nisi agatur de sarmentis et fragmentis
aridis; etenim quoad haec dominus non censetur rationabiliter invitus.

419. De furtis minutis (Kleindiebstàhle). Tertia causa, ob quam ad
grave peccatum constituendum maior quantitas requiritur, est modus
furandi scilicet per furta in materia levi, quae dici_solent furta minuta.
Quaeritur ergo, quando furta in materia levi fiant peccatum grave et
quaenam quantitas ad gravem materiam constituendam requiratur.
Generatim furtula vel damna coalescunt, quando in unum morale
conflitunt12G)j confluunt vero (ct ita ad materiam gravem pervenire
possunt)^, intentione perveniendi ad materiam gravem, b. conspira­
tione.^. sola multiplicatione.

420. Per intentionem. 1. Intentio perveniendi ad gravem materiam
efficit, ut singula furta coalescant posito inter singula etiam longiore
intervallo, sive adversus eundem sive adversus varios dominos furta
committuntur.
Intentio haec, qua singula furta committuntur, duo efficit: imprimis ut singu­
lorum materia coalescat in unum, etsi inter singula longius intervallum interce­
dat; deinde vero ut etiam furta in materia levi sint grave peccatum; quod enim
fit ex intentione graviter mala, grave peccatum est. Habemus in hoc casu pecca-

rjc) Vcrmeersch-Crcuscfi II.3 n. 602.

382

Dc septimo decalogi praecepto

tum quoad actum externum quidem leve, sed propter affectum internum grave.
Peccatum, etiam quatenus externum est, fit grave, quando grave damnum com­
pletur.

2. Ad constituendam materiam gravem non requiritur maior quan~
titas, quam in furtis, quae simul et semel fiunt, st relate ad eundem
dominum committuntur; quodsi furta diversis dominis fiunt, quantitas
absoluta requiritur.
Ergo singulis vicibus grave peccatum committit: a. mercator, qui mensuras
et pondera singulis vicibus modice falsificando notabile lucrum colligere inten­
dit vel praevidet, se hoc modo ad magnum lucrum perventurum esse; b. caupo,
qui pluries modicum aquae vino admiscendo vult dives fieri: Statera dolosa
abominatio est apud Dominum™) ; c. qui habens intentionem nocendi proximo
in re gravi, singulis vicibus leve damnum infert. Quia tamen omnia haec pec­
cata ex eadem intentione ditescendi (nocendi) virtualiter perdurante procedunt,
moraliter unum peccatum constituunt128).

11 111

‘'CancS*

I ' f

s

‘
! . j

‘

Ϋ
. /S

421. Per conspirationem. 1. Si plures communi consilio et con­
sensu simul vel successive adversus eundem vel adversus varios dominos parva furta committunt, eorum materia in unum coalescit, quia
singuli conspirantes integram ablationem intendunt. Quando ergo
parva furta simul sumpta gravem materiam constituunt, singuli conspirantes mortaliter peccant: conspiratio enim efficit, ut singuli velint
totum damnum et ad totum cooperentur.
2. Si furta minuta fiunt eidem domino, ad constituendum grave pec­
catum non requiritur maior quantitas; quodsi diversis dominis fiunt,
quantitas absoluta requiritur129).
a. Si singuli independenter ab invicem agunt, etsi cognoscant damnum ab
aliis illatum, non peccant graviter, quia nullus eorum grave damnum infert
neque intendit damnum ab aliis illatum neque ad illud cooperatur.
b. Si plures alterius exefnplo excitati levia furta committunt, quae simul grave
damnum inferunt, ille graviter peccat, cuius exemplum alios ad damnum infe­
rendum provocavit, non quidem contra iustitiam, sed contra caritatem, modo
damnum inferendum praeviderit.

422. Per multiplicationem. Qui per furta minuta sive adversus eun­
dem sive adversus varios dominos commissa ad materiam gravem per­
venit, graviter peccat, modo ablata retineat, inter singula furta non
intersit magnum intervallum et res ablata sit alicuius pretii: in hoc
enim casu singula furta coalescunt.
1. Ut furta minuta, quae successive fiunt, in gravem materiam coa­
lescant, duplex condic io requiritur: \g. Ut fur ablata nondum restituerit.
12T) Prov. 11, 1.
12S) Cf. De principiis n. 308.
i-») Cf. Ballerini-Palmieri III. n. 311.

De causis furtum imminuentibus

383

Si priora furta restituit, furtula subsequentia cum praecedentibus non uni­
untur; si autem solam intentionem restituendi habuit, haec non impedit, quo­
minus furta coalescant: per novum furtum enim intentio revocari censetur.

. Ut inter singuIa furta non interçedat magnum intervallum.
Si notabile spatium inter singula intercedit, res ablatae non amplius unin
censentur. Hoc intervallum ex sensu communi considerata quantitate rei ablatae
determinandum est. Si res ablata materiam gravem fere attingit, intervallum
duorum mensium efficit, ut non amplius coalescat; si res ablata a gravi materia
multum distat, intervallum unius mensis idem efficit; si tandem res ablata valde
exigua est, aut nullatenus coalescit, aut certe intervallum unius hebdomadae
impedit, quominus coalescat130).

«. In hoc casu coalescentiae illud furtum, quo scienter gravis materia com­
pletur, est grave peccatum; singula autem furta praecedentia sunt venialia.
β. Furta minuta, quae deinceps post completam materiam gravem fiunt, sunt
peccata gravia, si modo perduret voluntas retinendi ablata et fiant cum adver­
tentia ad grave damnum illatum, quia cum prioribus ad gravia furta coalescunt
et prius peccatum grave continuant, sed unum numero peccatum cum priore
constituunt131)· 7· Qui non advertit per leve furtum materiam gravem com­
pleri, furando quidem non committit peccatum grave; sed ubi postea ad ma­
teriam gravem advertens non proponit rei ablatae restitutionem, graviter pec­
cat ob malam voluntatem retinendi rem alienam in magna quantitate.

2. Ad grave peccatum constituendum in his furtis minutis, quae suc­
cessive fiunt, quantitas maior requiritur, et quidem, si furta fiant eidem
domino, requiritur materia,“quae dimidio maior132) sit: dominus enim
ordinarie non adeo grave damnum patitur, si res per intervalla aufer­
tur; quodsi furta diversis dominis fiant, requiritur quantitas absoluta.
«. Ergo sartores graviter peccant, quando materiam gravem attingunt reti­
nentes panni fragmenta, quae supersunt et dominis adhuc utilia sunt, nisi aut
alicubi vigeat haec consuetudo et ideo pro labore minus solvatur, aut constet
divites nolle fragmenta sibi restitui, aut haec sint minoris momenti, quae a do­
minis non curantur. Simile quid dicendum de molitoribus, qui modicam partem
frumenti vel farinae sibi retinent.

β. Famuli vel famulae praesertim in familiis divitum, qui continuo aliqua mo­
dica auferunt vel consumunt et nunquam restituunt, non facile de gravi peccato
arguendi neque ad restitutionem faciendam obligandi sunt, tum quia in hoc
casu ex triplici ratione maior quantitas ad grave peccatum constituendum re­
quiritur, tum quia ad grave damnum non advertunt, tum quia domini non sunt
graviter inviti nec restitutionem exigunt, tum denique quia ordinarie res con­
sumptae eiusmodi sunt, quae in gravem materiam non coalescant.

Nota. Consuetudinarii in furtis interrogandi sunt de numero et quantitate
furtorum et, ubi agitur de furtis minutis, de intervallo inter singula interposito,
ut de coalescentia materiae indicari possit. Quia tamen haec ordinarie indicare
nesciunt, cum quavis occasione furentur, sufficit, ut in genere indicent furto-

13°) Cf. Ballerini-Palmicri III. n. 312.
131) Lugo disp. 16. n. 43 s.
132 ) Vcrmcersch-Creusen II.3 n. 603 deliberat etiam de duplo, imo triplo
maiore quantitate.

384

De septimo decalogi praecepto

rum frequentiam, rerum ablatarum qualitatem et tempus ab ultima confessione
elapsum, ex quibus confessarius iudicium sibi efformabit de statu animae sui
poenitentis. Dein vero de suis obligationibus eum monebit· restituendi, labo­
randi, a furtis in posterum abstinendi.

425. De furtis rerum ad plures pertinentium.
\J^·'
■a/"

a. Qui in (absolute) gravi materia aufert rem ad plures pertinentem,
graviter peccat: etsi enim singulis non inferatur grave damnum, sin­
guli tamen graviter inviti sunt, quia multiplicatis furtis grave damnum
pateretur securitas commercii humani, nisi ciusinodi furta sub gravi
prohibita essent.
b. Ad grave peccatum constituendum in furtis rerum ad plures per­
tinentium, sive hi plures personam moralem constituunt (ut societas
commercialis, industrials, assecurationis, communitas religiosa), sive
personam moralem non constituunt, requiritur materia absolute gravis,
quia nec singulis nec particulari communitati grave damnum infertur,
nisi parva sit communitas vel pauci associati.
Qui ergo in silva, quae in dominio plurium vel communitatis est, arbores utiles
caedit, si pretium arborum (prout in silva exstant, non prout post caesionem et
transportationem apud negotiatores emuntur) constituit materiam absolute gra­
vem, sub gravi ad restitutionem tenetur. Huc pertinet etiam fraudatio pretii pro
usu viae ferreae, quae est in dominio status. Nam haec relatio non regitur iusti­
tia legali, sed commutativa, eo quod quicunque uti vult hoc medio oblato, ex
tacito contractu obligatur ad solvendum pretium statutum.

Articulus tertius.
De causis a furto excusantibus.
Duplex est causa, quae a furto omnino excusat et ablationem rei
alienae reddit licitam: extrema necessitas et-occulta compensatio.

/. Extrema necessitas.

424. Ius indigentis. Extrema necessitas in ordine temporali dicitur,
qua vita periclitatur.
1. Qui in extrema necessitate constitutus est, de bonis alienis tan­
tum usurpare potest et per se debet, quantum satis est ad se liberan­
dum a tali necessitate, nisi alter sit in eadem necessitate. Ratio primi
est, quia in extrema necessitate omnia bona sunt communia (n. 368).
RatiQ\secundi est, quia unusquisque tenetur vitam suam servare, si
moraliter potest. RatioxJërZiï est, quia ius auferendi rem alienam tribuit
extrema necessitas, qua cessante cessat etiam illud ius. Ratio quarti
est, quia in pari causa melior est condicio possidentis, ideo non licet
eum privare re sua, cui res aeque est necessaria.

De causis a furto excusantibus

385

a. Nihil refert, utrum aliquis in extrema necessitate sit ex causis naturalibus
an ex hominum malitia, ut si latrones alicui minentur mortem vel perpetuam
captivitatem, nisi magnam pecuniae summam tradat.
b. In incendio non licet arripere scalam alterius ad se salvandum, si ipse sine
ea periculum vitae evadere non potest. In naufragio non licet ad se salvandum
arripere tabulam ab alio iam arreptam, qiia ipse, ut evadere possit, indiget.
c. Quod licet in extrema, id licet etiam in quasi-extrema necessitate, quae
communiter extremae aequiparatur, ut si quis est in morali periculo incidendi
in morbum lethalern, amittendi libertatem etc.
d. Res aliena sumi potest etiam ad sublevandam necessitatem extremam
proximi: quod enim quis facere potest per se, id etiam per alium facere licet.
e. Etsi reSj quae extreme indigenti necessaria est, magni valoris (magna pe­
cuniae summa) sit, potest nihilominus eam sibi sumere: cum enim in extrema
necessitate omnia sint communia, ius habet usurpandi, quidquid hic et nunc ad
vitae conservationem necessarium est, etsi magni valoris sit. Neque ideo cessat
ius pauperis, quia dives rem magni pretii ei ultro offerre non tenetur ex alio
fonte derivatur obligatio subveniendi egenti et ex alio facultas sumendi de
bonis creatis ea, quae ad vitae conservationem necessaria sunt: illa nempe ex
caritate oritur, haec ex iure conservandi vitam de bonis creatis, cui pauperis
iuri respondet in divite obligatio non impediendi, quominus necessaria usur­
pet133). Nihilominus Lugo indigentis facultatem ad illud solum sumendum re­
stringere videtur, quod pertinet ad media ordinaria conservandae vitae: sicut
enim obligationem non habeat conservandi vitam mediis extraordinariis, ita
eum neque ius habere putat ea invito domino sumendi. Verum etsi obligatio­
nem non habeat, facultatem tamen et licentiam habet conservandae vitae ex
bonis creatis, ex qua sequitur potestas sumendi ea, quae necessaria sunt.

2. In gravi vel communi necessitate non licet rem alienam auferre,
quia in gravi necessitate ordinarie non agitur de conservandis bonis,
quae natura omnibus voluit esse communia; sed ad haec sola conser­
vanda natura voluit media, bona terrena, esse communia134). Si tamen
in necessitate gravi vel communi agitur de conservandis bonis, quae
natura omnibus voluit esse communia, licet pauperi sumere de bonis
alterius, si ea petendo accipere non potest, quantum communiter ad ea
conservanda adhiberi solet.
Pauper in eiusmodi necessitate constitutus imprimis rem, qua indiget, petere
debet, quia dominus rationabiliter invitus est, si ea se inscio auferatur. Quodsi
dominus eam dare nollet vel si pauper absque incommodo petere non posset,
licite rem non magni valoris sibi sumit, maioris quidem, si necessitas gravis,
minoris, si ea levis sit. Potest ergo in hoc casu indigens ad sanitatem e. g. fir­
mius servandam rem exigui valoris, puta panem auferre, quia natura dedisse
videtur ius sumendi media minora, quibus communiter haec bona servantur135).

425. Obligatio indigentis et domini, a. Rem, qua indiget pauper,
si fieri potest, petere debet, nisi iusta causa a petendo excuset; quod
133) Lugo disp. 16. η. 159.
1:“) Propositio 36. ab Innocentio XI. damnata ita habet: Permissum est furari
non solum in extrema necessitate, sed etiam in gravi. (D. 1186.) Cf. Lugo disp.
16. n. 160. Ballerini-Palmieri HI. n. 283.
13B) Lugo disp. 16. n. 156.
25 Noldin, Vol. II. dc praeceptis.

386

De septimo decalogi praecepto

si tamen rem aufert, quin petat, graviter non peccat; cum enim extreme
indigens in rem ipsam ius habeat, dominus solum quoad modum su­
mendi potest esse invitus130).
b. Si res ablata cessante necessitate adhuc exstat, domino restitu-enda est: etenim ad usum rei tantum, si is solus necessarius erat, ex­
treme indigens ius habet, res ipsa manet domini.^Quodsi res ablata
non amplius exstat, distinguendum est./^Si extreme indigens re quidem
pauper est, at probabilem spem habet postea aliquid accipiendi, rem
alienam solum cum onere restitutionis usurpare potest: non plus enim
sumere ei licet, quam ad servandam vitam necessarium estd)Quodsi re et
spe pauper est, ad nihil tenetur, etsi postea ad meliorem condicionem
devenerit: qui enim in extrema necessitate rem alienam aufert, eam
facit suam; qui autem rem suam consumit, non tenetur restituere.
c. Dominus a. ex caritate, non ex iustitia, tenetur extreme indigenti
rem suam
qui extreme
indicenti
succurrere
neclicit
____ dare.lcieo
eo qui extreme
indigenti
succurrere
negligit
vel resvel res
suas occultat, non tenetur ad restitutionem, ubi necessitas cessaverit.
β. Ex iustitia tenetur pauperem non impedire a re occupanda et occu­
patam non auferre.
§ 2. Occulta compensatio.
426. Quid sit, num licita sit. a. Occulta compensatio est actus, quo
quis ex bonis debitoris clam aufert, quod sibi debetur.
b. Occulta compensatio per se illicita est; si\tamen debitae adsint
condiciones, licita fit. Ratio(pnm?)est, quia bonum commune exigit, ut
ad praecavendas inordinationes, quae ex occulta compensatione facile
orirentur, creditor petitione tum privata turn publica per indicem rei
suae possessionem recuperare studeat. Ad\secundum: quoad rem ea
licita est, quia occulte se compensans non sumit rem alienam, sed
suam; et si adsint condiciones requisitae, etiam quoad modum licita
evadit; ideo debitor, etsi invitus sit, rationabiliter tamen invitus esse
nequit.
Occulta compensatio in praxi raro suadenda est, praesertim quia imminet
periculum abusus et hallucinationis; confessarius tamen sciat post factum se
poenitentem ad restitutionem obligare non posse, si adfuerint debitae condi­
tiones.

427. Requisitae condiciones sunt quatuor:

a. Ut debitum sit verum, fundatum in stricto iure, quod creditor actu
habet in rem sibi usurpandam.
Si dominus famulo promisit se ei ex gratitudine pro servitio fideliter praestito
certam pecuniae summam dono daturum vel testamento relicturum esse, domi13C) Cf. Lessius 1. 2. c. 12. n. 66.

&

De causis a furto excusantibus

387

nus autem donum non fecerit vel intestatus obierit, nequit famulus promissam
pecuniam clam accipere, quia ius strictum in illam non habet.

-

b. Ut debitum sit certum, tum'*"quia in dubio melior est condicio pos­
side ntisptiun quia unusquisque ius habet retinendi rem possessam, nisi
constet eam esse alienamptum denique quia secus propter hallucina­
tionis periculum multi privarentur re sua137).
Cum sententia, quae tenet restitutionem faciendam esse etiam in bonis alterius
generis, solum sit probabilis, non licet ei, qui in alio genere bonorum e. g. in
fama laesus est, in bonis fortunae se compensare, si diffamator famam ablatam
non restituat.

c. Ut debitum alia via obtineri non possit: etenim bonum commune
exigit, ut creditor imprimis via ordinaria rem suam recuperare studeat,
et solum si eam sine difficultate (rixis, inimicitiis, expensis etc.) petere
non potest vel si petitio praevidetur inutilis (propter defectum proba­
tionis vel malitiam indicis aut debitoris), licet occulte se compensare.
Ceterum nota: a. defectus huius condicionis compensationem reddit quidem
illicitam, cum sit contra iustitiam legalem, sed non iniustam, proinde neque in­
volvit onus restituendi; β. iste defectus, etiam ubi facile evitari potest, veniale
peccatum non excedit.

d. Ut damnum debitoris vel tertii praecaveatur. Duplex esse potest
hoc damnum debitoris: quod nempe maneat in conscientia erronea de- '·
biti adhuc solvendi, et quod debitum bis solvat; utrumque autem prae­
caveri potest, si opus fuerit, ficta condonatione.
Damnum tertii accidere potest, eo quod alii (famuli, domestici) in
suspicionem furti venire possunt cum periculo infamiae vel poenae.
Patet eum, qui se compensat, ad haec damna praecavenda ex caritate tantum
teneri, quia se compensans utitur iure suo; ideo si ratio sufficiens adest dam­
num aliorum permittendi, licite agit, etsi alii damnum patiantur.

428. De occulta compensatione famulorum (idem valet de operario,
artifice, officiali) universim dicendum est famulis id licere, quod aliis
licet; possunt nempe, ubi debitae condiciones non desint, se compen­
sare pro opera, quam salario accepto recte maiorem iudicant; in parti­
culari autem haec notanda sunt:
1. Si dominus non solvit salarium, de quo cum famulo pactus est, vel
si iniuste de stipendio aliquid subtrahit, famulus se compensare potest;
ultra salarium autem, de quo conventum est, modo saltem infimum sit,
non licet se compensare: nam ultra pactum ius tum, in quod ipse con­
sensit, nil ei debetur.
Dominus, qui de salario subtrahit, quia famulus inadvertenter vasa frangit
vel instrumenta corrumpit, iniuste agit, nisi de hac re pactum intercesserit. Si
tamen famulus saepius ex inadvertentia damnum infert, dominus licite mode­
ratam mulctam ei imponere et sic de salario aliquid detrahere posset.
,37) Cf. Lugo, De iustitia disp. 16. n. 94 s. Vermeersch - Creusen II3 n. 606.
25*

388

De septimo decalogi praecepto

2. Si conventurn est de salario infra infamum, famulo non licet se
compensare, si libere in hoc salarium consensit vel si defectus salarii
aliis emolumentis compensatur e. g. mensa lautiore, occasione strenas
(Trinkgelder) accipiendi, vestibus in donum datis etc.: nam ad nihil
aliud ius habet; Hd]e autem se compensat* σ. si vi aut metu compulsus
in stipendium iusto minus consensit; \b. si necessitate compulsus de
salario iusto minore convenit; excipe, si dominus famulum rogantem
ex sola misericordia excepisset; \c si invitus operi busjn debit is gra­
vatur.

3. Si famulus auget labores atque id facit propria voluntate, non
potest se compensare; potest autem, si id facit ex voluntate domini
sive expressa sive tacita. Ceterum si famulus non ad determinatos la­
bores, sed simpliciter ad labores domesticos suscipitur, ita ut omnem
suam operam in servitio domini impendere debeat, labor nequit dici
indebitus, nisi talis sit, qui nullatenus praevideri potuit, ut labor noc­
turnus vel periculosus.
a. Idem fere dicendum est ad quaestionem, num filiisfamilias liceat se occulte
compensare, si pro labore suo iustum stipendium non acceperint. Condiciones
tamen ad occultam compensationem requisitae rarius in hoc casu aderunt.
Quare confessariis ante factum potius in severiorem partem inclinandum est,
post factum autem filii non facile ad restitutionem adigendi sunt: etsi enim
iustitia laesa fuerit, saepius praesumi potest condonatio.
b. Quae de famulis dicta sunt, ad mercatores quoque transferre licet: non
possunt se compensare minuendo pondus vel mensuram, si ipsi libere merces
certo pretio vendiderunt, quod postea vilius indicant; possunt autem occulte se
compensare: «. si iniuste coacti sunt infra iustum pretium vendere; β. si per
errorem infra iustum pretium vendiderunt; '/. si solutionem certi debili absque
gravi incommodo sibi procurare non possunt.
c. Propositio 37. ab Innocentio XI. damnata138) non quamcunque compensa­
tionem famulorum prohibet: propositio enim damnata fuit, quia nimis vaga et
indeterminata est. Et sane ex illa propositione sequeretur famulos etiam tum
se compensare posse, quando in pactum de minore salario libere consenserunt
vel quando probabiliter tantum indicant sibi plus deberi.

13S) Famuli et famulae domesticae possunt occulte heris suis surripere ad
compensandam operam suam, quam maiorem indicant salario, quod recipiunt.

(Ù. 1187).

’

389

QUAESTIO TERTIA.
De iniusta damnificatione.
429. Declarationes. 1. Iniusta damnificatio (active) est actio, qua
'
quis alteri in bonis externis damnum infert, nullum inde emolumen­
tum capiens.
Damnum proximi duplici modo inferri potest, vel eo quod res pro­
ximi (actione vel omissione actionis debitae)-destruitur, vel eo quodr . .
proximus a consecutione boni, quod ei debitum estrimpeditur.
.>■- '· . '·'

2. Damnificatio est peccatum ex genere suo grave. Gravis vel levis
est, prout damnum, quod proximo infertur, grave vel leve est.

450. De eo, qui alium a consequendo bono impedit. 1. Qui alium '
impedit a consequendo bono, ad quod strictum ius habet (sive ius est
■
in re sive ad rem), contra iustitiam agit et ad restitutionem tenetur,
sive directe sive indirecte, sive mediis iustis sive iniustis eum impedit. . ·-'
quia est causa efficax, cur alius non obtineat, quod ei stricto iure de­
betur.
Qui patrem, etiam mediis non iniustis, e. g. precibus, inducit, ut filium parte
hereditatis legitima privet, ad quam filius ex lege positiva strictum ius habet,
iustitiam laedit et filio bonum, quo privatur, restituere debet.
*

2. Qui alium impedita consecutione boni, ad quod strictum ius non
habet, sed id facit mediis iniustis, pariter contra iustitiam peccat et ad a*. ί
restitutionem tenetur, non item si id facit mediis iustis e. g. precibus, ··_ >
suasionibus, quamvis id faciat ex odio. Ratio primi est, quia unusquis-ÀÔ ' -que ius habet, ne mediis iniustis impediatur a consequendo bono, quo v i tT .
non est indignus. Ubi notandum est non solum fraudes, mendacia et
criminationes, sed etiam importunas preces et blanditias molestas, qui­
bus alterius libertas impeditur, esse media iniusta. Ratio secundi est,
quia unusquisque potest uti iure, quod habet, alium in sui vel aliorum
utilitatem rogandi vel persuadendi.
a. Pauper, qui detractionibus vel calumniis efficit, ut alius pauper eleemosy­
nis privetur; famulus, qui alium famulum diffamando efficit, ut hic servitium,
quod merito sperat', non consequatur; tabernarius, qui calumniis in alium
tabernarium sparsis causa est, ut hospites ab eo avertantur, contra iustitiam
peccat et ad restitutionem tenetur. Quoad obligationem restitutionis nihil refert,
utrum iniuria irrogetur ei, qui a consecutione boni impeditur, an ei, qui bonum
daturus est. Ideo139) ad restitutionem erga pauperem etiam ille tenetur, qui
divitem metu iniuste incusso impedit, ne determinato pauperi det eleemosynam,
quam ei daturus erat.
’ 1:,e) De hac obligatione dubitant (Wouters, Theol. mor. I. n. 996; VcrmccrschCrcuscn II3, 575; Lehmkuhl I. n. 1181), quia in genere obligatio restitutionis
solum urget, si iniuria ipsi illi irrogatur, qui damnum patitur.

390

De septimo decalogi praecepto

b. Qui testatorem precibus inducit, ne hereditatem relinquat Caio, qui ad illam
ius non habet, sed Sempronio; vel qui episcopum, iam determinatum ad confe­
rendum beneficium digniori, suasionibus ex odio inducit ad illud conferendum
minus digno, non agit contra iustitiam, si digniori strictum ius ad beneficium
non competit.

i '
3. Qui alium impedit a consecutione boni, quo est indignus, non pec_contra iustitiam neque ad restitutionem tenetur, etsi mediis ihiustis
*=5~'
utatur, quia indignus nullum ius habet ad bonum, quod ambit e. g. ad
I_________ °ffic’um vel beneficium, neque ius habet exigendi, ne quibuscunque
mediis impediatur a consecutione illius boni.
Qui ergo calumnia efficit, ut alius non obtineat iniustum legatum vel officium,
quo non est dignus, peccat quidem contra iustitiam per calumniam in proximum
et laesionem famae reparare tenetur; at non peccat, eo quod illum a consecu­
tione boni impedit. Mulier, quae maritum fraudibus a prodiga donatione avertit,
donatario nihil reparare tenetur, quia donum nec dari nec accipi potest sine
peccato.
Indignus etiam is censetur, qui mediis illicitis utitur ad bonum obtinendum,
unde non laeditur iustitia, si mediis pariter illicitis ab obtinendo bono avertitur.
Sic ubi Caius magistratus, a quorum suffragio collatio muneris dependet, pe­
cunia corruperat ad obtinendum eorum suffragium, non potest conqueri de
iniustitia, si alius per calumniam efficiat, ne Caius obtineat munus.

4. Qui aliquem impedit, ne damnum ab alio avertat,
contra iustitiam agit et ad restitutionem tenetur, atque
a bono consequendo iniuste impedit. Sic qui aliquem vi
ne ignem domui proximi appositum exstinguat, erga
restitutionem tenetur140).

eadem ratione
ille, qui alium
illata impedit,
proximum ad

»<°) Sporer-Bterbaum II tract, n 242 ss. attamen attendatur nota praecedens.

391

Dc reparatione dominii laesi111).

QUAESTIO PRIMA.
De restitutione in genere.

431. Definitio. 1. Restitutio est actio, qua reparatur damnum proximo iniuste illatum.
'"
a. Ergo ex iniuria, qua aut nullum aut non iniustum damnum infertur, non
oritur obligatio restitutionis, ut si iudex fert sententiam, quam putabat esse
iniustam, cum tamen sit iusta, vel si maritus per adulterium uxori irrogat in­
juriam. Qui occidit hominem ex interno morbo paulo post certo moriturum, non
tenetur damna compensare heredibus, quia nullum damnum intulit.
b. Restitutio differt a satisfactione: j\\a enim est compensatio injuriae realis, E
qua redditur res ablata vel destructa ;\haec est compensatio iniuriae personalis $
(honoris laesi), qua offendens per obsequium exhibitum personam, cui irrogata
est iniuria, sibi reconciliare intendit. Differt a restitutione latiore sensu accepta,
qua redditio rei alienae cuiuscunque significatur, ut si mutuum acceptum cre­
ditori redditur. Differt a solutione, qua exeeutio debiti, ad quam quis tenetur,
quin iniuriam irrogaverit, significatur, vel qua quis rem diversam, quae nondum
erat in possessione alterius, dat, ut si salarium pro opera praestita solvitur.

2. Obligatio restitutionis oritur ex sola laesione iustitiae commutaUvae. Sunt quidem et aliae virtutes, quae exigunt, ut alteri praestetur,
quod ei iure debitum est, ut iustitia distributiva, pietas, religio, at nulla
est, quae exigat, ut alteri praestetur, quod ei stricto iure debitum est,
quia suum est; ideo non est alia virtus, quae, si laesa fuerit, exigat, ut
alteri res sua reddatur. Sola enim iustitia commutativa eo tendit, ut
unusquisque habeat, quod stricto iure suum est, nec ullus maneat sine
re sua.
■— ■

—.

' ■ ■■

—- - - . -

■, ■■■

i . ■■ » ■

■ ■ i ■■

■ ■

— ■

■■■■■

■

3. Restitutio fieri debet ad aequalitatem (arithmeticam) i. e. tantum
reddi debet, quantum ablatum est: de ratione enim iustitiae com mutativae, quae restitutionem exigit, est, ut aequalitas statuatur inter ius
unius et solutionem alterius, ita ut alteri nihil amplius debeatur, ad
quod strictum ius habeat142).

452. Radices restitutionis143). Radix restitutionis vocatur causa, ex
qua oritur obligatio rcstituendi. Duplex distinguitur radix restitutionis:
U1) Kutschker, Die Lehre vom Schadenersatz (Olmütz 1851); Marres, De
iustitia2 (Ruraemundae 1889); Vermeersch, Quaestiones de iustitia2 (Brugis
1904); Merkelbach II.8, n. 278—342; C. Hohenlohe, Gründe der Schadenersatzpflicht in Recht und Moral (Regensburg 1914); K. Weinzierl, Rückgabepîlicht
nach kanonischem Recht (Freiburg/Br. 1932).
142) Cf. De principiis n. 277 ss.
143) Fr. Schindler, Quellen des Schadenersatzes in der Moraltheologie Zk fh.
39 (1915) 605—648.

n

icjétà-.·

392

»

De septimo decalogi praecepto

© generalis et remota, quae consistit in violatione iustitiae commutativae;
i x ^.specialis et proxima, quae consistit in diversis modisT quibus iustitia
't
commutativa laeditur.
S. Thomas duas radices restitutionis exhibet, cum dicit obligationem
restitutionis oriri ex re accepta, i. e. ex sola rei possessione vel con­
tractu, etsi quis bona fide eam possideat; et ex iniusta acceptione sive
ex delicto141). Et quia in utroque casu aliquis vel ipse iniuriam com­
mittit vel alteri agenti cooperatur, additur a quibusdam tertia, scilicet
iniusta cooperatio.

455. Obligatio restitutionis. 1. Restitutio necessaria est ad salutem
necessitate praecepti tum naturalis tum divini, non autem necessitate
medii nisi in voto.
a. Praeceptum naturale caritatis docet: Prout vultis, ut faciant vobis
homines, et vos facite illis similiter145) : sed quando laesi sumus, lae­
sionis reparationem volumus. Insuper idem praeceptum, quod prohibet
rem alienam auferre, praecipit etiam ablatam non retinere: qui enim
rem ablatam retinet, dominum re sua spoliare pergit.
7

Deus restitutionem rei ablatae expresse iniungit: Si laeserit quis­
piam agrum aut vineam ... pro damni aestimatione restituet™} ; in­
super restitutionem tamquam condicionem proponit, ut peccator delic­
torum suorum veniam obtineat147).
c. Restitutio positive nihil confert ad salutem, sed tantum fieri debet,
si possibilis sit, ne committatur peccatum neve obex saluti ponatur.
%

d. ^ui obligationem restitutionis contraxit, animo ita dispositus esse
debet, ut restituere velit, quando poterit, alias affectum ad iniuriam
illatam retineret.
Ei ergo, qui ad restitutionem sub gravi tenetur, ad salutem necessaria est
saltem voluntas seria et efficax reparandi damnum illatum. Hoc sensu, de seria
nempe voluntate, verum effatum: Non remittitur peccatum, nisi restituatur ablatum148). Quin immo hoc etiam necessarium est, ut media adhibeat, quae moraliter potest, ut restitutio fiat possibilis. Tenentur ergo debitores, qui alias resti­
tuere nequeunt, non solum superfluos sumptus vitare, sed etiam quotidianos, in
quantum pro sua condicione possunt, çiinuere.

454. 2. Qui restituere non potest ex bonis eiusdem ordinis, non tene­
tur resti tu èrFêx bonis diversi ordinis e.g. famamTaesam pecunia com”pensare: iustîtiâTënim commutat i vaideosolumrestitutionem praecipit,
,44)
i«)
14β)
14T)
J49)

Summa Π. 11. q. 62 a. 6.
Luc. 6, 31. Matth. 7, 12.
Exod. 22, 5.
Cf. Ezech. 33. 13 ss. Tob. 2. 20 ss. cf. Luc. 19, 8.
S. Augustinus ep. 152. ad Macedon.

kJ
J

De restitutione in genere

393

ut aequalitas violata redintegretur; atqui ex bonis diversi ordinis ae'qualifas rêvocari nequiit; et sane per pecuniam fama ablata non repaTatun
a. Omnes auctores in eo conveniunt, quod reparandum sit damnum reale si­
mul ortum, vel si iudex imponit reparationem materialem pro laeso bono alte­
rius ordinis; item quod saepe consulendum sit, aliquam satisfactionem praestare
in ordine materiali.

b. Controvertitur autem inter auctores, num ex iustitia praecepta sit reparatio
materialis pro bono altiore; ipse S. Alphonsus140) negantem sententiam com­
muniorem et probabiliorem dicit. S. Thomas150) quidem affirmat, sed optionem
dat, aut in pecunia, aut in aliquo honore; ergo magis de consilio videtur loqui.

455. De gravitate obligationis restituendi. Obligatio restitutionis
per se gravis est: eadem enim ratione obligat atque iustitia commufativa, quae exigit, ut unicuique reddatur, quod suum est. Ergo in ma­
teria gravi per se sub gravi, in materia levi sub levi restitutio facienda
est.
In particulari vero ad duplicem radicem restitutionis attendendum
est. Si agitur de restitutione ex re aliena accepta, gravitas obligationis
sequitur gravitatem rei; si vero restitutio facienda est ex iniusta accep­
tione rei, etiam gravitas culpae actionis iniustae considerari debet.
1. Qui ergo possidet rem alienam, sive bona sive mala fide acceperit,
sub gravi tenetur, si materia gravis est; si levis, sub levi.
Si ex errore putaverat rem esse levem, simulatque errore detecto cognoscit
verum valorem gravem, sub gravi tenetur. Qui abstulit materiam gravem, pu­
tans esse levem, totam summam proinde errore detecto sub gravi reddere tene­
tur. Contraxit enim obligationem restituendi hanc determinatam summam;
proinde semper adest obligatio materialiter gravis, quae detecto errore transit
in formalem. Aliquam exceptionem admittunt Lehmkuhl151) et Vermeersch15-) ;
scii, si furatus esset ditissimo, erga quem putavit talem summam esse levem,
sibi autem restitutionem esse damnum grave, etiam detecto errore nimia discre­
pantia esset inter damna utriusque, quam ut gravis obligatio statui posset. Si
quis restituit rem ex parte, ita ut pars, quam retinet, non attingat materiam
gravem, non peccat graviter. Si semiebrius furatus est rem, post ebrietatem
sub gravi tenetur.

456. 2. Qui damnum intulit grave cum culpa gravi, certe sub gravi
tenetur reparare.
Qui damnum intulit leve cum culpa levi (ex parvitate materiae) vel
cum culpa gravi (ex errore), solum sub levi tenetur reparare damnum;
materia enim levis non est capax pariendi obligationem gravem.119
119)
15°)
,51)
1G2)

I. Ill. n. 627.
Π. Π. q. 62. a. 2 ad 1.
1. n. 1154.
II3. n. 543 c.

394

De septimo decalogi praecepto

Existit ergo obligatio etiam parva damna reparandi; attamen non potest ur­
geri sub denegatione absolutionis; immo quandoque prudentia suadebit, ut haec
obligatio dissimuletur.

Si quis damnum grave intulit cum culpa levi quin rem alienam pos­
side at, distinguendum est; nam levitas culpae oriri potest veiyex im­
perfectione actus, vel ex errore de materia.
a. Si culpa levis fuit ex imperfectione actus, ante sententiam iudicis
ad nil tenetur, sive in materia gravi, sive in levi.
a. Auctores in hac quaestione non consentiunt; alii enim docent eiusmodi
damnificatorem sub gravi damnum reparare debere; supposita enim culpa theo­
logica quantitas obligationis restituendi a quantitate materiae dependet, quia
lex naturae, cuiusmodi est obligatio restituendi, in materia gravi sub gravi ob­
ligat. — Verum quantitas obligationis restituendi non pendet simpliciter a quan­
titate damni, sed etiam a culpa theologica per se sufficienti ad inducendam
obligationem; atqui culpa ex imperfectione actus levis non est sufficiens ad
inducendam obligationem, id quod probat tertia sententia.
β. Alii docent eum sub levi vel totum damnum vel partem quantitati culpae
proportionatam reparare debere: obligatio enim reparandi damnum non potest
esse maior culpâ, quacum damnum illatum est153). Haec sententia vera est, qua­
tenus negat obligationem restituendi gravem; at non demonstrat obligationem
esse levem.
7. Tertia demum sententia docet obligat io n e m restituendi esse nullam: vera
enim obligatio solum oritur ex actu perfecte humano qui scilicet cum plena advertentia et pleno consensu exercetur: ex actu vero imperfecte humano, qui
scilicet cum advertentia semiplena et semipleno consensu ponitur, nulla oritur
obligatio. Ideo votum vel iuramentum cum semiplena deliberatione factum irri­
tum est; item contractus cum semiplena deliberatione initus est invalidus. In­
super: in actione semideliberata effectus magis casui adseribuntur, quam agenti.
Sic, si semiebrius destruendo rem grave damnum fecit. Et quoniam patroni pri­
orum sententiarum huius sententiae saltem probabilitatem non negant, ea in
praxi sequenda est1M).

b. Si vero actio damnificans actus perfecte humanus fuit, sed culpa
levis propter errorem, tenendum est, per actum perfecte humanum
contrahi posse gravem obligationem restitutionis; sed ex altera parte
etiam non plus damni reparare tenetur, quam quod praevidit.
Qui plures damnificationes leves commisit eo intervallo, ut coalescant, simulatque grave damnum exortum animadvertit, sub gravi tenetur reparare; quam
vis enim nonnisi leviter peccaverit, tamen actu perfecte humano haec damna
cohaerentia inferre voluit. — Si vero margaritam proiecit putans esse vitrum
valons levis, tenetur solum restituere quod praevidit, ergo sub levi; ulterius
damnum involuntarie censetur illatum.
Utique, si margaritam quam putaverat esse vitrum, adhuc possidet in se vel
in aequivalenti, secundum priora tenetur ipsam vel aequivalens detecto errore
sub gravi restituere, nec potest vitream substituere. Est possessor iniustus rei
alienae gravis, sicut qui gravem summam ex furtulis parvis ortam possidet;
possessor autem tenetur sub gravi in materia gravi. (Cf. n. 462.)
163) Laymann 1. 3. tr. 3. pr. 1.6. n. 4.
164) Lugo disp. 8. n. 57 ss. S. Alphonsus n. 552.

395

QUAESTIO SECUNDA.
De restitutione ob possessionem rei alienae.

Qui rem alienam possidet, illam aut bona aut mala aut dubia fide
detinere potest. Porro aliae sunt obligationes possessoris rei alienae,
prout bona aut mala *aut dubia fide eam detinet.

Articulus primus.
De possessore bonae fidei155).

457. Possessor bonae fidei dicitur, qui invincibiliter ignorat rem a
se possessam esse alienam. Obligationes possessoris bonae fidei re­
feruntur: q, ad rem ipsam; b. ad fructus ex ea perceptos; c ad ex­
pensas pro ea factas.
In genere obligationes possessoris bonae fidei derivantur ex prin­
cipiis sequentibus: Res clamat ad dominum; perit domino; fructificat
domino; nemo potest ex aliena re ditior fieri.xfara vero eiusdem deri­
vantur ex his: In dubiis melior est condicio possidentis; bonae fidei
possessor potest praescribere rem et fructus; qui bona fide est, non
meretur ut detrimentum patiatur et potest damni compensationem
postulare: nam pro ipso restitutio urget solum ex prima radice, scilicet
ex sola re accepta.
Insuper et lex civilis156) ex iisdem rationibus ac pro praescriptione
quaedam statuere potest, quae in conscientia obligant.
lamvero ut obligationes possessoris bonae fidei in specie determinari possint,
diversa hypothesis distingui debet: a. si rem adhuc possidet; b. si res periit;
c. si alius rem possidet; d. de fructibus.

438. Si rem alienam adhuc possidet, 1. tenetur eam per se domino,
si notus sit, quamprimum restituere, nisi res interim sit praescripta,
quia res clamat ad dominum.
a. Si rem non ex integro, sed ex parte tantum possidet, partem, quam tenet,
restituere debet. Si res interim deterior facta est, et quidem sine emolumento
1δ5) Declarandi sunt duo termini technici iuris, quorum in hoc tractatu frequens est usus: vindicatio et evictio. Supponunt possessorem rei alienae, qui
bona fide eam acquisivit. Iam illa actio contra possessorem rei alienae, qua
rei dominus in iudicio petit, ut ipse eius dominus declaretur et res sua ab
actuali possessore sibi restituatur, dicitur vindicatio (Eigentumsklage). Effectus
vindicationis est evictio (Entwindung), qua actualis possessor possessione priva­
tur et dominus rem suam recuperat. In omni venditione venditor rem emptam
tradendo tacite et implicite se obligat ad damnum reparandum i. e. ad pretium
reddendum, si forte eventura sit evictio, etsi ipse pretium amittere debeat.
15c) Cf. e. g. C. A. 367 s; C. G. 935; ZGB. 934 ss.
Λλ/-η^·

396

'

De septimo decalogi praecepto

possessoris, eam restituere debet in eo statu, in quo nunc est, etsi ex culpa
possessoris facta sit deterior; si facta est deterior cum emolumento possessoris,
emolumentum, quo factus est ditior, restituere debet. Si res interim melior
effecta est, rem restituere debet prout est, nisi cum aliis sit permixta, ita ut
separari non possit: in hoc enim casu possessor accipit dominium rei alienae,
si in mixto res propria est principale; sed restituere debet id quo ditior factus
est. Quodsi rem ipsam meliorem restituere debet, expensas meliorationis deducere potest167168
).
b. Si culpabiliter restitutionem differt, tenetur compensare damna, quae ex di­
latione restitutionis proveniunt: si enim scienter retinet rem alienam, fit possessor malae fidei et tenetur de damnis.
c. Si dominus ignotus et nulla spes est dominum inveniendi, p ossessor bonae
fidei rem alienam sibi retinere potest: res enim habetur pro derelicta, ideo pos­
sessor iure occupationis eius dominium acquirit.
d. Nisi sit praescripta: etenim in possessore bonae fidei condiciones ad prae­
scribendum requisitae adesse possunt, quibus reipsa exsistentibus et completis
ipse rem sibi retinere potest.

2. At necesse non est, ut rem semper ipsi domino restituat, sed
quandoque illi reddere potest, a quo eam acceperat: distingui enim
debet, utrum rem gratis" an titulo oneroso acceperit.
a. Si rem gratis accepit, non licet donatori seu furi eam reddere, sed
ipsi domino restituenda est: res enim clamat ad dominuni.

b. Si rem emit et dominus comparet, ut rem sibi vindicet (in casu
evictionis), eam domino reddere tenetur, etiam· cum iactura pretii: do­
minus enim rem suam sibi vindicare potest ubicunque eam reppererit,
cum habeat ius in re. Possessor tamen recursum ad venditorem habet;
quodsi pretium a venditore recuperare nequit, eius iacturam tamquam
infortunium· considerare et patienter ferre debet158).

c. Si dominus non comparet (extra casum evictionis), i. e. si domi­
nus quidem cognitus, sed rei inscius est, licet possessori rem ei red­
dere, a quo eam acceperat, ad recuperandum pretium a se datum, nisi
alia via seipsum simul et dominum indemnem facere possit (v. g. furem
denuntiando). Si pretium recuperare nequit, eius iacturam ferre debet.
a. Pro hac sententia duplex ratio afferri potest: qui rem furi reddit eamque re­
ponit in statu, in quo antea erat, hinc quidem domino directe nullum damnum in­
fert, inde vero non tenetur cum proprio damno rem domino .servare; sic licite
inventor quoque rem inventam, quam sine proprio damno servare non posset,
in eo loco reponeret, ubi eam reppererat. Deinde omnes condiciones adsunt,
quae requiruntur, ut illa actio ad propria bona recuperanda licite poni possit,
etsi ex ea indirecte sequi praevideatur damnum proximi. Et sane actio, nempe
rescissio contractus, per se licita est; finis, qui intenditur, se neriipe servare
indemnem, honestus est et ex actione immediate sequitur; tandem adest causa
proportionate gravis permittendi damnum proximi, nempe ad proprium dam-

167) Cf. Balterini-Palmieri III. n. 416 s.
168) Lugo disp. 17. η. 1.

De possessore bonae fidei

397

num damno proximi aequale praecavendum159). — Ordinarie quidem emptori
non erit aliud medium recuperandi pretium datum, nisi furi reddat rem emp­
tam; sed si aliud exsisteret, ad illud adhibendum teneretur: nam contra iusti­
tiam ageret, eo quod rem domini iam in tuto' collocatam sine iusta causa iterum
periculo exponeret.
β. Recentiora iura quandoque statuunt dominum rem suam a possessore
bonae fidei, qui eam emit vel alio titulo oneroso accipit, recuperare non posse,
nisi soluto eius pretio, quando rem emit in nundinis vel in licitatione vel a mer­
catore, qui res eiusdem speciei vendere solet excepto casu, quo suspicari po­
terat rem esse furtivam160). De eiusmodi legis dispositione imprimis investi­
gandum est, utrum mens legislatoris sit domino solum actionem civilem in re
sua recuperanda negare, nisi eius pretium solvat, an vero mens eius sit domi­
nium in rem possessam transferre. Si hoc alterum, quaeritur, num haec legis
dispositio in conscientia valorem habeat. Quam quidem quaestionem plerique
auctores probabiliter affirmant, quia potestas civilis ratione boni communis ita
statuit, ut nempe commercium inter homines facilius et possessio securior red­
datur; atqui haec ratio boni communis sufficiens esse videtur, ut auctoritas
civilis uti possit sua potestate transferendi dominium.

459, Si res aliena periit, distinguendum est, utrum apud ipsum pos­
sessorem bonae fidei an apud alium perierit, et in hoc posteriore casu,
utrum possessor bonae fidei rem sine lucro an cum lucro alteri tradi­
derit.
1. Si res periit apud bonae fidei possessorem, sive eam consumpsit
sive amisit sive destruxit, ad nihil tenetur, nisi ex ea factus sit ditior;
quod si inde ditior evasit, illud, in quo ditior factus est, domino resti­
tuere debet. Ratio primi est, quia consumens vel destruens rem, quam
putabat esse suam, nemini intulit iniuriam, etsi de industria et sua
culpa eam perdidisset. Dominus in hoc casu iacturam rei tamquam
suum infortunium considerare et patienter tolerare debet. Ratio se­
cundi est, quia id, in quo ditior factus est, constituit aequivalens rei,
quod ad dominum pertinet.
a. Rei aequivalens dicitur illud, in quo aliquis ex ea re factus est ditior. Ex
re aliena aliquis fit ditior, quatenus ex ea aliquid habet, quod alias non ha­
buisset, id quod dupliciter accidere potest, aut eo quod ex re gratis accepta
fructus (spontaneos non industriales) habet, aut eo quod rei suae parcit, dum
utitur aliena, ut cum aliquis proprio vitulo parcit, dum alieni carnem manducat.
b. Quod de re absumpta dicitur, valet etiam de re deteriorato: si nempe do­
minus rem in proprios usus adhibendo deterioravit, id, in quo hac ratione ditior
factus est, restituere debet. Qui ergo vestem alienam dono acceptam bona fide
portavit et fere attrivit, tenetur, si dominus notus fit, vestem restituere et insu­
per tantum solvere, quantum alias de sua veste attrivisset.

2. Si res apud aliumjperiit, diversae hypotheses sunt distinguendae.
n. Si rem alienam gratuHo acceptam alteri donavit alias nihil dona1δ0) Cf. s. Alphonsus n. 569.
1C0) C. A. § 367. 368. C. A. commere. § 306—308. C. G. § 935. ZGB. § 934.

398

»

De septimo decalogi praecepto

turns, ad nihil tenetur, quia non est ditior factus; quodsi loco illius
rem suam substituisset, tenetur restituere huius pretium, quia hoc ditior factus est.
b. Si rem alienam gratuito acceptam alteri vendidit, pretium rei, ut
videtur, retinere potest, quia certo non constat illud sive domino sive
emptori reddendum esse.
Auctores de hac re triplicem diversam sententiam promunt:
a. Alii (Carrière, D’Annibale) censent pretium emptori esse restituendum,
quia venditio rei alienae nulla sit, et proinde venditor pretii dominium non ac­
quirat, vel saltem emptor ius habeat recuperandi pecuniam suam. — Verum id
in solo casu evictionis verum est, qui hic non obtinet; extra casum evictionis
venditor bonae fidei acquirit dominium pretii rei venditae.

β. Alii opinantur totum pretium domino esse reddendum, quia possessor
bonae fidei toto illo pretio vere factus sit ditior. Insuper pretium reddendo nul­
lum patitur damnum, econtra dominus re sua iniuste spoliatus totum damnum
subire cogitur; sed non est ratio, cur potius dominus damnum pati, quam pos­
sessor bonae fidei lucro ex re aliena percepto privari debeat. Haec sententia,
quam inter recentes tuentur Gary et Lehmkuhl, dicitur communis. — Verum
dominus, qui semper retinet dominium in rem suam, aliud ius non habet, nisi
in actualem rei possessorem et in furem; quodsi hoc ius prosequi amplius non
potest, eius infortunium est.
γ. Alii tandem existimant pretium a possessore bonae fidei retineri posse, quia
nemo ius habet illud exigendi: non emptor, quia extra casum evictionis venditor
in rei venditae pretium plenum dominium acquirit; non dominus, quia res na­
turaliter ei perit. Neque dici potest, pretium esse aequivalens rei et ideo redden­
dum, vel esse id quo possessor ex re aliena ditior factus sit: nam ditescere ex
re aliena vel habere aequivalens aliquis dicitur solum in duplici casu, si aut rem
alienam suae substituit (ut supra a), aut fructum habet ex re, i. e. spontaneum.
Atqui primum in nostro casu non obtinet, quia possessor tali re non eget (ex
suppositione); ad secundum autem dicendum, pretium venditionis esse com­
muniter fructum industriae, non spontaneum; qui enim rem bona fide possidet
et ea non opus habet, industriam exercet, si eam vendit, et venditio est valida
quamdiu dominus non comparet; inde possessor bonae fidei vendens rem ditior
fit solum occasione rei. Hanc sententiam inter recentiores tuetur Bucceroni, cui
accedit Génicot1β1).

c. Si rem alienam emptam alteri donavit, ad nihil tenetur, etsi alias
rem suam donasset, quia in nulla re factus est ditior.

cl. Si rem alienam emptam alteri sine lucro vendidit, ad nihil tenetur,
quia non est factus ditior.

e. Si rem alienam emptam alteri cum lucro vendidit, pretium rei et
lucrum ex eius venditione perceptum retinere potest: etenim pretium
rei ad dominum non pertinet, lucrum vero occasione rei alienae seu
ex industria partum venditoris est, nisi res in se ipsa creverit, quo in
casu lucrum domini est.
i*1) Bucceroni, Institutiones th. m. I. n. 1341.

De possessore bonae fidei

399

Quodsi post rei interitum eius dominus detegatur, qui rem sibi recla­
mat, cum res domino pereat, aliud ius non habet nisi accipiendi a fure
rei pretium.

440. Si res apud alium repentur, iterum diversae hypotheses distin­
guendae sunt.
a. Si rem alienam gratuito acceptam alteri donavit alias ni h i I dona­
turus, ad nihil tenetur^ quia non est ditior effectus; si tamen loco illius
rei suam donasset, tenetur restituere huius pretium, quia hoc ditior
factus est.

b. Si rem alienam gratuito acceptam alteri vendidit, d i s t i ng u e n d um
est: si dominus comparet et rem suam sibi vindicat (in casu evictionis),
vel si emptor rem sponte restituit, tenetur pretium emptori reddere,
quia in contractu venditionis ad hoc implicite se obligavit. Si dominus
non comparet et rem suam recuperare nequit (extra casum evictionis),
ex quorundam sententia, quae probabilis videtur, ad nihil tenetur (n.
439. 2b).
c. Si rem alienam emptam alteri donavit, ad nihil tenetur, etsi alias
rem suam donasset: in nullo enim factus est ditior.

d. Si rem alienam emptam alteri vendidit, distinguendum est: si do­
ni inus comparet et rem sibi vindicat (in casu evictionis) vel si emptor
sponte restituit, venditor bonae fidei emptori pretium reddere debet,
quia contractus venditionis hanc condicionem implicite semper inclu­
dit, ipse tamen recursum habet ad suum venditorem, a quo rem ali­
enam emerat.\Quodsi dominus non comparet (extra casum evictionis)
nec emptor sponte restituit, venditor bonae fidei ad nihil tenetur: rem
enim non amplius habet et quod ipse recepit vendendo expendit
emendo.
Sunt quidem, qui venditorem bonae fidei obligent ad pretium vel domino vel
emptori reddendum, quia venditor nullum titulum habet retinendi pretium, cum
venditio rei alienae invalida sit. Verum per venditionem rei alienae bona fide
peractam venditor acquirit dominium pretii excepto casu evictionis, quo pre­
tium emptori reddere tenetur102).

e. Si rem alienam emptam alteri carius vendidit: a. pretii excessum
domino reddere tenetur, si illum ideo percepit, quia res in se ipsa cre­
vit, e. g. pullus adolevit; β. pretii excessum sibi retinere potest, tum
si illum ex peculiari industria, tum si illum simplici rei venditione per­
cepit, quia est fructus industriae occasione rei alienae perceptus.
Quoad obligationem monendi rei dominum, quam habet possessor bonae fidei,
qui rem alienam alteri tradidit, ut dominus rem suam recuperare possit, distin­
guendum est: a. Si rem alienam sive gratuito acceptam sive emptam alteri

162) Cf. Bucceroni, Institutiones th. m. I. n. 1339.

De septimo decalogi praecepto

400

donavit, ex caritate monere debet aut rei alienae possessorem, ut eam restituat,
aut rei dominum, ut eam recuperet, si tamen sine gravi incommodo monere
potest, b. Quod si rem alienam emptam alteri vendidit non tenetur monere
emptorem rem esse alienam, nec dominum, ubi sit res sua, si ipse pretium a
fure, a quo rem emit, recuperare non potest: non enim tenetur cum magno suo
detrimento curare, uf dominus rem suam accipiat.

441. Obligationes ratione fructuum. Tenetur restituere fructus spon­
taneos (naturales, civiles), et mixtos, in quantum sunt fructus rei, etsi
dominus eos fructus non percepisset, quia res fructificat domino.
Sed non tenetur restituere:
1. fructus industriae, quia non sunt fructus rei, sed eius, cuius la­
bore parti sunt;
■

■ ■

■

■ —

t

2. nec fructus, quos ex re aliena non percepit,quos tamen dominus
percepisset, si res in ipsius potestate mansisset, quia nec inde factus
est ditior, nec iniuste domino intulit damnum;
3. nec fructus rei, quos praescriptione suos fecit.
a. Qui ergo iumentum alienum pretio alteri locavit, hoc pretium domino red­
dere debet, etsi dominus ipse iumentum nunquam locasset: fructus enim civi­
les sunt fructus rei. Qui vero negotiando ex aliena pecunia divitias sibi compa­
ravit, nihil harum domino pecuniae restituere tenetur. Pariter qui alienum tri­
ticum cariore pretio vendidit, satisfacit restituendo simile triticum.
b. Fructus ultimi triennii, qui adhuc exstant et qui consumpti sunt, quatenus
possessor ex eis factus est ditior, iure naturae restitui debent; alii autem fruc­
tus superiorum annorum iam praescripti sunt1®3).
a. lura moderna plerumque possessori bonae fidei tribuunt omnes fructus iam
perceptos™4). Si legislator hac legis dispositione domino rei solum actio­
nem civilem in recuperandis fructibus negare intendit, patet possessorem in
conscientia teneri ad fructus domino rei reddendos. Quodsi legislator in posses­
sorem bonae fidei ipsum dominium in fructus’ perceptos transferre intendit,
auctores nunc communiter saltem ut probabilem docent sententiam, possessorem
bonae fidei fructus licite sibi retinere posse: dispositio enim legis in bono com­
muni fundatur, ut nempe per eam innumerae difficultates ct lites praecaveantur.
β. Quod hic ex iuribus modernis de fructibus formaliter adhuc exstantibus
statuitur, a fortiore valet de fructibus virtualiter seu in aequivalenti solum ex­
stantibus, ex quorum scilicet usu et consumptione possessor factus est ditior.
103) De praescriptione fructuum haec notanda sunt: a. fructus utpote res
mobiles praescribuntur e. g. triennio. Hinc si res frugifera et ipsa res mobilis
est ut animalia, eodem tempore praescribuntur fructus et res, quae eos produ­
xit. Quodsi res frugifera immobilis est ut agri, arbores, fructus ex ea percepti
praescribi possunt longe antequam ipsa res frugifera praescripta sit. b. Si ipsa
res frugifera praescripta est, eo ipso etiam fructus non solum pendentes sed
etiam percepti praescripti sunt, etsi tempus, quod ad praescribendos fructus
requireretur, si ipsi independenter a re frugifera praescribi deberent, nondum
sit elapsum. Sic qui agrum praescribit, etiam fructus ultimi triennii cum eo
praescripsit.
14M) Sic etiam C. A. § 330, non item C. G. 988.

De possessore malae fidei

401

Siquidem iam ex legibus antiquis plures theologi negabant obligationem resti­
tuendi fructus aequivalenter tantum exstantes185).

442. Obligationes ratione expensarum. Expensas necessarias et
utiles deducere potest: secus enim dominus plus reciperet, quam suum
j*st; pro expensis autem voluptuariis? nihi\ repetere potest, nisi communem rei valorem augeant; attamen meliorationes auferre potest, si abs­
que rei detrimento fieri possit.
1. Expensae necessariae illae dicuntur, sine quibus res periret, aut
nullos vel deteriores fructus ferret; eiusmodi expensae sunt, quae fiunt
e. g. in domo reficienda, in agro a herbis sterilibus purgando, impin­
guando; utiles dicuntur, quae fiunt, ut res ad usus communes aptior
evadat, plures fructus ferat, ut novas arbores plantare; voluptuariae
dicuntur, quae ad ornatum et voluptatem fiunt, nec rem vel fructus
augent ut expensae pro picturis, statuis, viridariis etc.
2. Nomine expensarum venit etiam aestimatio laboris et industriae
ipsius possessoris; etenim non obligatur gratis in commodum domini
laborare.

Articulus secundus.
De possessore malae fidei.

445. Possessor malae fidei is dicitur, qui rem» quam scit esse a
nam, iniuste retinet. Huius obligationes referuntur: a. ad ipsam rem;
b. ad eius fructus; c. ad expensas; d. ad lucrum cessans et damnum
emergens.
Quoad obligationes in genere primo eadem principia applicanda sunt
ac pro possessore bonae fidei; sed loco iurium aliae obligationes acce­
dunt: scilicet hic non solum ex prima radice, sed propter iniustam ac­
tionem etiam ex secunda radice tenetur restituere: rem vel aequivalens,
etsi non factus sit ditior; etiam fructus spontaneos rei, deductis solum
expensis; omne lucrum cessans vel damnum emergens domini, quod
saltem in confuso praevidit. Insuper non potest praescribere. In specie
iterum diversae hypotheses distingui debent.

444. L Si rem alienam adhuc possidet, eam dom i no quamprimum
restituere debet: res enim clamat ad dominum.
a. Ipsam rem ablatam, non aliam eius loco, restituere debet, nam ad ipsam
rem suam dominus ius habet, nisi adiuncta ea sint, ut dominus non possit esse
rationabiliter invitus, si rei aequivalens pretium restituatur, ut si fur sine in­
famia non posset rem ipsam reddere.

105) Cf. Holzmann, Theologia moralis t. 4. n. 367 ss.
I

26 Noldln, Vol. IL dc praeccptif.

402

Dc septimo decalogi praecepto

b. Probabiliter etiam possessor malae fidei rem emptam venditori (furi) red­
dere potest ad recuperandum pretium datum, quia eam reddendo nihil fit, quod
appareat illicitum: res enim in eodem statu reponitur, in quo antea erat, et
proinde domino nullum damnum infertur; nec possessor cum proprio gravi
detrimento curare tenetur, ut dominus rem suam recipiat166) (n. 438. 2).

2. Si rem non amplius possidet, sive adhuc exstat sive non exstat,
et in hoc casu, sive cum culpa sive sine sua (furis) culpa periit, eius
pretium restituere tenetur, etiamsi inde non sit factus ditior: dominum
enim laesum indemnem facere debet; duplici tamen casu excepto:
a. si res ex vitio interno periit; \é>. si ex causa (e. g. incendio) periit,
propter quam etiam apud dominum aeque periisset, quia in neutro
casu furtum est causa efficax damni, cum res etiam sine furto periisset;
in his enim casibus nulla radix restitutionis invenitur.
g. Si possessor malae fidei rem alteri vendidit et dominus comparons rem sibi
vindicat (in casu evictionis), notandum est discrimen, quod in hoc casu inter
possessorem bonae et malae fidei intercedit. Si nimirum emptor sciverit rem a
se emptam esse alienam, venditor seu prior possessor malae fidei non tenetur
ei restituere pretium, quod acceperat: condicio enim, quae alias in venditione
supponitur, scilicet nisi res sit aliena et a domino vindicetur, in hoc casu locum
non habet, nisi expresse aliter cautum fuerit, quia emptori, utpote scienti rem
esse alienam, nulla fit iniuria167).

o. Si res, quae apud possessorem malae fidei quomodocunque periit, apud
dominum eodem tempore ex alia causa periisset, complures auctores probabi­
liter docent, furem ad nihil teneri, quia dominus ex furto nullum damnum pa­
titur168) Alii autem affirmant obligationem restituendi, quia possessor malae
fidei semper periculum rei in se suscipit. Sed si res apud dominum periisset ex
alterius iniustitia, fur eius pretium restituere tenetur, quia dominus ex furto
damnum patitur: etenim re non ablata alii (fures) onus restituendi contraxissent.

445. Ad quid tenetur possessor malae fidei, si res, quam abstulit,
secus appd dominum periisset?
a. Rem domino restituere debet, sive possessor eam ex ipso periculo
eripuit, sive res periculum evasit, eo quod iam antea ablata erat: res
enim ex periculo erepta vel a periculo salvata non cessat esse domini,
ideoque ad dominum clamat. Deducere tamen potest tum expensas
pro re factas tum pretium laboris, quem in re salvanda adhibuit.

b. Rem domino restituere non tenetur, si eam nullo modo sa 1 vare
potest et ideo in ipso periculo i. e. moraliter tempore et loco consumit,
quo apud dominum periisset: res enim e periculo non liberata, sed
certo peritura pro domino nullius est valoris.
306) Cf. Lugo disp. 17. n. 37., cui consentit s. Alphonsus n. 570.
167) C.A. § 929. C.G. § 434. OR 192, 2.
1β8) Lacroix 1. 3. pr. 2. η. 218. D’Annibale, Summula theologiae moralis5
(Romae 1908) II. n. 420. S. Alphonsus 1. 3. n. 620.

De possessore malae fidei

403

Res etiam tum in ipso periculo consumi censetur, si consumitur, ubi pericu­
lum, in quo res certe peritura est, iam imminens praevidetur; sic qui praevidet
cras domum Titii incendio certe perituram esse, non tenetur ad restitutionem,
si cum aliis dolium vini consumit, quod ab incendio eripi non potuisset: res
enim in his adiunctis pro domino nihil valet, ideo de eius destructione non est
rationabiliter invitus.

446. Ad quid tenetur possessor malae fidei, si res tempore iniustae
possession is varium valorem habuit?
Mutatio valoris, quam res tempore iniustae possessionis subit, potest esse
interna aut externa. Interna dicitur, si res in se ipsa fit melior aut deterior, ut
si vitulus adolescit vel bos senescit; externa dicitur, si res in se immutata ma­
nens ob adiuncta externa varium valorem accipit, ut si vinum nunc ob raritatem
maius, postea ob abundantiam vilius pretium habet.

1. In casu mutationis internae, a. Si res apud possessorem malae
fidei facta est melior, domino restituenda est cum incremento: res enim
domino crescit, deducto tamen pretio laboris et industriae, b. Si res
facta est deterior ex causa, ob quam apud dominum deterior facta non
fuisset, restituenda est cum valore decrementi: alias enim dominus
damnum pateretur, c. Si res facta est deterior ex causa, ob quam idem
etiam apud dominum accidisset, sufficit, ut res restituatur in eo statu,
in quo reperitur.
2. In casu mutationis externae, a. Si dominus tempore maioris pretii
rem vendidisset, vel si eo tempore rem similem maiore pretio sibi emere
debuit, possessor tenetur restituere maiorem valorem, b. Si dominus
rem tempore minoris pretii vendidisset, sufficit, si ipsam rem restituat
vel eius valorem, quem tempore furti habuit.
In praxi ordinarie non est urgenda nisi restitutio rei aut eius pretii secundum
valorem, quam tempore furti habuit, quia aut nullo modo aut solum cum magno
incommodo adiuncta supra dicta cum certitudine cognosci possunt. Quodsi de
illis adiunctis certo constaret, possessor malae fidei ad resarciendum totum
damnum compellendus esset.

.

•

447. Obligationes ratione fructuum. 1. Restituere debet fructus rei
tum naturales tum civiles: a. quos ipse percepit, etsi dominus eos non
percepisset, sive adhuc exstant sive non amplius exstant: res enim
fructificat domino; b. quos dominus percepisset, etsi ipse nullos percepit: nam totum damnum, quod passus est dominus, reparari debet.
2. Restituere non tenetur fructus industriae: etenim suum est quod
propria industria acquirit.
Qui pecuniam furto ablatam ludo exponit, lucrum, quod inde percipit, sibi
retinere potest. — Depositarius, qui aliena pecunia suae custodiae concredita
utitur ad negotiationem, peccat quidem, quia contra voluntatem domini agere
praesumitur, at lucrum, quod negotiando salva ipsa pecunia acquirit, suum facit.
26

404

De septimo decalogi praecepto

Casus. Arbores, quae ex arbusculis furto ablatis et in fundo furis plantatis
crescunt, considerandae sunt ut fructus industriae: cum enim planta crescere
non possit, nisi in fundo radices egerit, dominus fundi est etiam dominus eorum,
quae in fundo crescunt, etsi furto ablata sint. Ille ergo, cui ex arbusculis furto
ablatis arbores creverunt, domino arbuscularum non ipsas arbores reddere
tenetur, sed sufficit, ut illud indemnem faciat, et quidem, si prior dominus ar­
busculas non evulsisset, eo quod duplex pretium, si eas evulsisset, eo quod
simplex pretium restituat. — Idem dicendum est de gallinis, quas aliquis ex
alienis ovis gallinae suae suppositis acquisivit; scilicet domino non tenetur resti­
tuere nisi pretium ovorum160).

448. Obligatio ratione damni emergentis et lucri cessantis. Repa_rare debet tum lucrum cessans tum damnum, emergens, imodo illud
aliquo modo, saltem in confuso, praeviderit: ad aequalitatem enim i. e.
ita restituere debet, ut dominus tantum habeat, quantum haberet, si
res sua ablata non fuisset.
Sic si dominus frumentum furto ablatum seminasset, sed propter furtum
messe caruit, damnum emergens ei reparandum est.
Si debita suo tempore non solvantur, lucrum, quod creditori exinde cessat, in
rigore compensandum esset; ordinarie tamen tardi solutores ad haec damna
compensanda non adiguntur, quia creditores ea raro exigunt, ideoque remittere
censentur. Ordinarie inquam, quia hoc applicari nequit illis divitibus qui ultra,
quam fas est, differunt solutionem eorum, quae debent opificibus vel parvis
mercatoribus eisque sic magnum incommodum et damnum afferunt in conscien­
tia utique compensandum.

Num foenus quoque seu interesse pecuniae restitui debeat. — Certo
restitui debet, si dominus ex sua pecunia foenus percepisset. Si autem
dominus pecuniam apud se otiosam servasset, sunt, qui illum ab onere
restituendi foenus perceptum deobligent170) ; verum immerito: foenus
enim ex pecunia perceptum nunc temporis ad fructus civiles ex ipsa
re ortos referendum est; quàre illud in rigore ipsi domino restitui debet,
etsi dominus foenus non percepisset; obstat etiam bonum· commune.

449. Obligatio quoad expensas. Possessor malae fidei deducere
potest expensas tum necessarias tum utiles, quas dominus ad conser­
vandam vel augendam rem suam facere debuisset: alias enim dominus
praeter damnum sibi illatum aliquid acciperet; expensas autem volup­
tuarias deducere nequit, eas tamen sibi retinere potest, si salva rei sub­
stantia separabiles sunt.

16°) Cf. Lehmkuhl, Casus consc.4 1. n. 654.
170) Cf. Gury, Compendium theol. mor. 1. n. 649. Vermeersch, n. 610, 2.

405

Articulus tertius.
De possessore dubiae fidei.

450. Possessor dubiae fidei non is dicitur, qui ex levi solum ratione
dubitat, mum res, quam possidet, sit aliena: iste enim ad nihil tenetur
et rem sibi retinere potest; sed possessor dubiae fidei is dicitur, qui
ex gravi et probabili ratione dubitat, utrum res, quam possidet, sit sua
an aliena. Id autem dupliciter evenire potest: vel dubia fides est super­
veniens, quando nempe rem bona fide accepit et postea ortum est du­
bium; vel dubia fides est antecedens, quando rem dubia iam fide
accepit.
45t. In casu dubiae fidei supervenientis. 1. Orto dubio tenetur dili­
genter investigare veritatem, eoque maiore sollicitudine, quo res, de
cuius dominio dubitat, est pretiosior. Durante investigatione rem con­
servare debet; quodsi dein facta.investigatione dubium perseverat, i. e.
non saltem ad moralem certitudinem (latam) pervenit, rem retinere
atque de ea disponere potest; possessione enim bonae fidei acquirit
ius disponendi de re, donec constet eam esse alienam; in dubio melior
est condicio possidentis.
Si postea dominus comparet, restituere tenetur ut possessor bonae fidei;
dubium enim superveniens non impedit praescriptionem (n. 403).

2. Si orto dubio inquisitionem culpabiliter negligit, propter ipsam
hanc culpabilem negligentiam aequiparatur possessori malae fidei .Ideo
a. Si certus dominus postea comparet, ei restituere debet ut posses­
sor malae fidei.
b. Si certus dominus postea non comparet, et ex omissa inquisitione
factum est impossibile, ut certus dominus inveniatur, restituendum est
domino, qui ius dubium illius rei pôssidet, pro ratione spei, quam ha­
buit, rem suam recuperandi171). Quodsi nemo determinatus ius dubium
habet, rem totam retinere potest, quia possessionem bona fide coe­
pit172), vel melius pauperibus dabit, quia ex omissa inquisitione culpa­
bilis est.
Spes, quam dominus habuisset rem suam recuperandi, multo minus valet,
quam dimidium pretii eius rei, de cuius dominio dubitatur. Si tamen constat do­
minum eo tempore, quo ortum est dubium, nullam spem habuisse rem suam
recuperandi, ad nihil tenetur: res enim utpote derelicta tunc iam transierat in
dominium possessoris173).

171) Vermecrsch-Creusen II,3 n. 612, 1. c. dicit »Qui omittendo inquisitionem
causa fuerit, ut verum dominum detegere vel ius habenti rem reddere nequeat,
eam pauperibus vel utilitati communi destinare debebit.*
172) Bucceroni, Institutiones theol. moral.4 I. n. 1353. Génicot 1. n. 534.
173) S Alphonsus 1. 1. n. 27. Ballcrini-Palmieri 111. n. 439.

406

De septimo decalogi praecepto

3. Qui inquisitionem inculpabiliter omittit, habetur ut possessor
bonae fidei; si ergo rem consumpsit, solum id restituere debet, in quo
factus est ditior.
Ille solum inquisitionem culpabiliter negligere censetur, qui ex gravi negligentia eam omittit: qui ergo ex inadvertentia vel ignorantia invincibili, vel bona
fide putans dominum inveniri non posse, vel ex levi negligentia inquisitionem
omittit, eam inculpabiliter neglexisse censetur. Gravis autem negligentia adest,
si inquisitio voluntarie omittitur, quamdiu spes probabilis affulget fore, ut do­
minus inveniri possit.

!

452. In casu dubiae fidei antecedentis. 1. Qui in dubio possessorem
bonae fidei spoliavit, tenetur, si dubium solvi non potest, rem totam
possessori bonae fidei restituere; si prior dubia vel mala fide est, du­
bitanti, an res sit sua, solum recursus ad iudicem patet; si tamen spo­
liavit illum., tenetur, si dubium non solvitur, pro rata dubii restituere.
2. Qui neminem spoliavit, sed rem scienter accepit (e. g. emptione)
a possessore dubiae vel suspectae fidei, inquirere tenetur, et si dubium
solvi nequit, restituere pro rata dubii, et quidem domino probabili, si
inveniri potest, et si inveniri non potest, pauperibus vel causae piae.
Etenim totum retinere non potest, quia dubium obstat, quominus un­
quam simpliciter rei dominus fiat; sed neque totum reddere debet, quia
certum non est rem esse alienam.
>Artifices et mercatores, qui emunt ab iis, de quibus valde dubitant, utrum
sua an aliena vendant, emunt mala aut saltem dubia fide, atque ideo semper
tenebuntur restituere aut totum aut partem*174).

3. Qui cum dubia fide rem accepit (e. g. emptione) a possessore
bonae fidei, si dubium adhibita morali diligentia solvi non potest, pro­
babiliter ad nihil tenetur: uti enim potest iure illius, cui succedit175).

174) Lugo disp. 17. n. 81. V ermeersch-Creusen (II. 613) vero putat etiam a
possessore dubiae vel malae fidei res posse acquiri, dummodo condicio proprie­
tarii non fiat deterior et obligatio suscipiatur quaerendi proprietarium. >Perseverante dein dubio, quamvis plerique partialem restitutionem imperent, nihil stricte
deberi videtur*.
17B) Lugo 1. c. n. 83.

407

QUAESTIO TERTIA.
De restitutione ob iniustam damnificationem.

455. 1. Iniusta damnificatio hic intelligitur damnum proximo in bo­
nis externis iniuste illatum, quin exinde capiatur emolumentum. Dupliciter proximo damnum inferri potest: positive eius bonum destruendo,
aut negative eum a consecutione boni impediendo (n. 429) vel non
custodiendo bona, quae ex natura contractus vel ex officio custodienda
erant.
Ad taxandam quantitatem restitutionis, ad quam tenetur, qui
alium a consequendo bono impedivit, considerandum est damnum,
quod iste passus est. Ubi ergo laesus boni consequendi plenam certitudinem habuit, totum bonum restituendum est,\ubi vero boni conse- W.
quendi solum spem plus minusve probabilem habuit, pars tantum boni
pro valore spei judicio prudenti determinanda restitui debet:
enim quantunrvis magna vix dimidium valoris habet ipsius rei,
spes multis modis fallere et impediri potest.

Articulus primus.
Condiciones requisitae.
454. Ut actio damnificans obligationem restitutionis inducat, haec
triplex condicio requiritur: a. ut actio sit vere iniusta; b. ut sit damni
causa efficax; c. ut sit theologice culpabilis, seu ut actio damnificans
sit vere, efficaciter et formaliter iniusta.

§ 7. Actio vere iniusta.

O-(J

Actio damn i ficans debet esse vere iniusta contra justi tiam contnw t a>
tivam, quae alium privat bono, ad quod ius strictum habet vel m re
vel ad rem, quia solum damnum iniuste illatum inducit obligationem
restitutionis (n. 430, 431).
a. Qui alteri sua actione damnum infert, nec iustitiam commutativam
laedit, etsi illa actione contra aliam virtutem peccet, non tenetur repa­
rare damnum.
Si Caius ex animo nocendi non exstinguit ignem domus vicini, graviter laedit
caritatem, non autem iustitiam; inde non tenetur ex iustitia ad restitutionem,
sed tenetur ex caritate benefacere vicino egenti et quidem prae aliis.

b. Qui inculpabiliter causam damni ponit eamque non aufert, etsi
posset, contra iustitiam commutativam peccat et ad reparationem
damni tenetur: unusquisque enim curare debet, ne actio a se posita
alteri noceat, quamdiu eius efficaciam damnosam impedire potest.

|
l

!
;
I
'

408

De septimo decalogi praecepto

Attamen haec obligatio non urget cum incommodo relative gravi, quia
actio damnificans, utpote materialiter tantum iniusta, minus voluntaria
est quam actio formaliter iniusta.
Ex hoc principio sequentes casus solvuntur:
viator, qui inadvertenter alte­
rius silvam incendit; pharmacopola, qui ex errore venenum pro medicina prae­
buit; consiliarius, qui inculpabiliter consilium nocivum dedet, tenentur reparare
totum damnum, quod sine gravi incommodo impedire potuissent, non impe­
dierunt.

β. Qui ex errore alteri grave crimen imposuit, non tenetur revocare, si id sine
gravi propriae famae detrimento non potest176).

c. Dominus, qui re sua ad peccandum abutitur, propterea non amit­
tit dominium rei suae; quare iniuriam facit, qui eam aufert vel destruit;
et qui rem alienam detinet, ex stricto iure eam domino reddere tenetur,
etsi dominus ea sit abusurus.
Cum tamen unusquisque teneatur proximi sui peccatum, prout moraliter potest,
impedire, rem abusuro ad peccatum reddere non licet, nisi incommodum timea­
tur maius vel minus pro maiore vel minore peccato, quod proximus commissu­
rus est.

1119
<

Ex caritate sui proprietarius consentire debet detentioni tali i. e irrationabi­
liter tantum invitus est, praesertim cum non ipsum ius, sed usus (peccaminosus)
iuris impediatur.

d. Per laesionem iustitiae legalis vel distributivae v. g. in distribu­
tione officiorum vel praemiorum, ordinarie non infertur positivum darmnum, sed potius non confertur bonum, ad quod ius strictum non 'habet,
quamvis superior_obligationem habeat illud conferendi.
Laeditur autem simul iustitia commutativa, a. non quidem erga pri­
vatum, qui praeteritur, sed erga communitatem, si superior munus
publicum conferret inepto, quamvis aptiorem haberet; communitas
enim ius habet, ut superior aptos praeficiat. Eligere minus aptum prae
aptiore communiter non censetur iniustum; sunt qui hoc restringant
ad officiales inferiores (ut sunt secretarii vel amanuenses), pro iis
vero, qui proprio nomine curam boni communis gerunt, requirant de­
signationem dignioris; an vero ex iustitia commutativa, an solum ex
distributiva non clare dicitur177).

β. Si personae privatae ex alia ratione ius strictum habent. Ita ubi
proponitur concursus et sub condicione onerosa promittitur electum
iri digniorem. Eiusmodi est concursus, qui ea condicione proponitur, ut
determinatum praemium accipiat, qui opus optimum perfecerit vel rem
optimam exposuerit178).
17e) Cf. Lugo disp. 8. n. 86. Ballerini-Palmicri III. n. 349. Lehmkuhl I. n.
1156. Génicot I. n. 513.
177) Vermeersch-Creusen, II.8 n. 531.
178) C. A. N. § 860 »Auslobung«. C. G. § 657. OR 8.

De restitutione ob iniustam damnificationem

409

Quoad obligationem restitutionis, quae occasione diversarum expositionum
fiunt: machinarum, equorum, fructuum, florum etc., ad hoc imprimis attenden­
dum est, utrum expositio habeat rationem concursus, an rationem medii ad
rerum culturam ideoque bonum commune promovendum.
in priore casu ius ad praemium (primum) acquirit, qui rem optimam exponit,
et proinde ad restitutionem ipsi faciendam tenetur, qui efficit, ne praemium ei
adiudicetur. In altero casu ius strictum ad praemium nemo habet. Qui ergo
causa est, cur praemium ei non tribuatur, cui ratione rei expositae convenit,
contra iustitiam distributivam peccat, ad reparationem damni autem non tenetur.

455. De concursu ad beneficia ecclesiastica.
a. Duplex distinguendus est concursus, alter generalis, qui ad bene­
ficium vel officium indeterminatum nondum vacans proponitur, alter
specialis, qui ad certum et determinatum beneficium vel officium va­
cans proponitur. Si officium aut beneficium confertur post concursum
generalem, concedendum est superiorem non teneri ex iustitia commu­
tativa ad digniorem ceteris praeferendum, quia dignior, qui omittitur,
non habet ius strictum ad beneficium determinatum.

b. Si instituitur concursus specialis, omnes docent teneri superiorem
ad beneficium digniori conferendum179), at non omnes consentiunt,
num dignior vi concursus etiam ius strictum ad beneficium acquirat,
ut superior ei damnum compensare debeat, si illo omisso minus dignum
eligat. Sententia communis quidem docet, digniorem habere ius stric­
tum ad beneficium; sed probabilis videtur sententia eorum, qui ius
strictum dignioris negant. S. Alphonsus hanc sententiam, quam initio
probabilem dixerat, postea retractavit130).

§ 2. Causa damni efficax.

456. Ut actio damnificans obligationem restitutionis inducat, requi­
ritur, ut damnum 1. ex actione reipsa secutum sit et 2. ex actione tam­
quam causa per se: nam ad reparandum damnum ille solus obligari
potest, qui est auctor damni et proinde aut ipse damnum efficit aut
alium utcunque ad damnum efficiendum movet.
Ergo obligatio reparandi damnum non habetur: a. si actio damni­
ficans solum est occasio damni: occasio enim non est vera causa, sed
id, ad cuius praesentiam vera causa agit; b. si solum est condicio
sine qua non seu id, sine quo causa agere nequit; c. si solum est causa
per accidens, ex qua damnum sequi quidem potest, at ipsum ex acti­
onis natura secuturum praevideri non debet: iustitia enim non obligat
™) Cn. 459 § 1.
180) S. Alphonsus I. 4. n. 109. Elench. quaest. reform, q. 47. Cf. Lehmkuhl I.
n. 1159.

410

De septimo decalogi praecepto

ad vitandas actiones, ex quibus remote tantum et per accidens damna
aliena sequuntur.
a. Si furtum a Titio commissum ex errore ob alia furta antea a Sempronio
patrata huic imputatur, qui propterea ut furti reus punitur, furtum Titii est
occasio damni, quod patitur Sempronius; eius causa est sententia iudicis ex
errore ipsius orta.
b. Si quis gladium ei reddit, qui gladio abutitur ad homicidium patrandum,
gladii traditio est condicio, sine qua homicidium non fuisset patratum.
c. Causa per se effectus ea dicitur, quae natura sua ad illum producendum
ordinata est; sic horreo ignem apponere est causa per se conflagrationis horrei.
Causa per accidens effectus ea dicitur, quae natura sua ad hunc effectum pro­
ducendum ordinata non est, sed effectum solum concurrentibus externis adiunctis producit; sic ignem in loco remoto accendere, quem ventus ex improviso
exortus in horreum conicit, est causa per accidens conflagrationis horrei. Causa
igitur per accidens «. aliquid ad effectum producendum confert, econtra occasio
et condicio necessaria nihil conferunt; sed β. eius nexus cum effectu nec certus
nec probabilis, sed solum possibilis est, et proinde effectus ab agente non
praevidetur.

457. Resolutiones. 1. Qui alios scandalo, i. e. pravo suo exemplo
ad damnum inferendum allicit, non tenetur reparare damnum ab iis
illatum, etsi praeviderit, immo etsi agendo intenderit, ut alii exemplum
suum sequantur: exemplum enim non est causa, sed mera occasio
actionis aliorum, qui exemplum imitantur. Et sane non exemplum,
quod vident, sed mala aliorum voluntas est causa actionis damnifi­
cantis, quae ipsa est causa efficax damni. Qui tamen alios ad damnum
inferendum vere inducit, illud reparare tenetur: inductio enim non
mera occasio, sed causa actionis aliorum est.
2. Si alicuius actio damnificans alteri imputatur, si e. g. alicuius
furtum alteri imputatur, qui inde damnum patitur, distinguendum est.
a. Si damnum aut non praevidit, aut praevidit quidem, immo etiam
intendit, sed media non adhibuit, quibus suspicio criminis devolveretur
in alterum, non tenetur illud reparare, quia non est causa, sed occasio
damni: causa enim damni est error vel mala voluntas eorum, qui inno­
centi actionem damnificantem adscribunt, et huic errori ipse sua actione
occasionem praebet, b. Si autem damnum non solum praevidit, sed si
insuper media adhibuit, quae grave motivum suppeditarent ad actio­
nem alteri tribuendam, si e. g. ad furandum indutus sit vestimentis
alterius, si ad homicidium patrandum usus sit armis alterius et arma
sanguine aspersa in eius domum proiecerit, tenetur reparare damnum,
quia est illius causa per se.
Ad quaestionem, num reus teneatur seipsum denuntiare, ne innocens pro reo
puniatur, ita respondendum est. In priore casu non tenetur seipsum denuntiare
tamquam reum, quia, cum non sit causa damni, solum ex caritate alium e poena
liberare tenetur; caritas autem non obligat cum tanto incommodo. In posteriore
casu seipsum denuntiare tenetur, quia, cum sit causa damni, ex iustitia alium

De restitutione ob iniustam damnificationem

411

e poena liberare tenetur; iustitia autem obligat sontem etiam cum aequali
damno proprio.

3. Si alicuius actio damnificans ex se est damni causa per accidens
tantum, sed ab agente cum unica et directa intentione ponitur, ut dam­
num sequatur, haec intentio efficit, ut effectus, utpote praevisus et in­
tentus, sit voluntarius et agenti tamquam causae per se imputari possit,
dummodo eius actio vere causa damni exstiterit et unice vel saltem
primario ex hac intentione posita fuerit. Quodsi actio damnum non
vere causât, eius occasio dicenda est, et si ex alia intentione ponitur,
est causa damni per accidens.
Qui avaro furatur rem exigui valoris et hoc furto causa est, ob quam avarus
in gravem morbum incidat, est morbi causa per accidens; sed si id tantum in­
tendit, ut avarus propter illam ablationem in morbum incidat, est morbi causa
per se, et illius damnum reparare debet, quia simul est damni causa iniusta.
— Qui laqueum ponit in via, per quam raro ipsius inimicus transit, ea tamen
intentione, ut inimicus casu transiturus sibi crus frangat, est causa damni per
se et ad reparationem tenetur, quia simul iniuste agit. Quodsi ex alio fine la­
queum ponit simul desiderans inimici damnum, interne contra caritatem peccat,
et actio externa est causa damni per accidens, quamvis iniusta181).

§ 3. Theologice culpabilis.

458. Notiones. A culpa theologica distingui debet culpa iuridica.
Culpa theologica dicitur, quae verum peccatum constituit sive mortale
sive veniale; vculpa iuridica consistit in omissione diligentiae atque'
cautelae a iure positivo requisitae ad damnum praecavendum, sive illa
omissio coniuncta est cum peccato sive non est. Quodsi prorsus abs­
que peccato seu absque advertentia damnum infertur, habetur culpa
mere iuridica.
a. Triplex culpa iuridica secundum gradum diligentiae omissae distinguitur:
lata, quae est omissio diligentiae, quam in suis negotiis homines communiter
adhibere solent; levis, quae est omissio diligentiae, quam adhibere solent ho­
mines diligentiores et prudentiores; levissima, quae est omissio diligentiae,
quam solum diligentissimus et accuratissimus quisque in actionibus suis adhi­
bere solet. Caio aufertur e. g. res pretiosa commodato accepta; iam vero Caius
culpae latae reus est, si noctu domum apertam relinquit; levis, si exeundo
ianuam domus claudit, sed non obserat; levissimae, si exeundo ianuam domus
claudit et obserat, sed non explorat, num bene obserata sit. lura recentia ex­
presse quidem hanc distinctionem non habent; quia tamen in aliis adiunctis
minorem, in aliis maiorem diligentiam exigunt, eam aequivalenter continent.
b. Culpam latam ordinarie comitatur culpa theologica, tum quia ordinaria
diligentia in officio implendo adhiberi debet, tum quia advertentia ad secuturum
damnum vix deesse potest; culpam vero levem aut levissimam culpa theologica
non comitatur, nisi sit negotium gravissimi momenti. Pro maiore enim gravitate
et momento actionis seu officii maior adhiberi debet diligentia atque sollicitudo;
hinc in negotiis maximi momenti adhiberi debet accuratissima diligentia.
181) Cf. Lugo, disp. 8. n. 75.

412

De septimo decalogi praecepto

Quocirca fieri potest, ut omissio huius diligentiae, seu ut culpa iuridice levissima
sit theologice culpa gravis vel etiam gravissima.
c. Actio damnificans ex triplici capite potest esse theologice leviter culpabilis:
a. ex parvitate materiae; β. ex imperfectione actus; γ. ex defectu levi diligen­
tiae debitae, ubi nempe adhibetur aliqua, sed non tota diligentia, quae debetur.
d. Complures sunt cautelae, quae vi legis positivae ab architectis in erigendis
aedificiis, ab heris in construendis fabricis et officinis, a mechanicis in curandis
machinis, quoad celeritatem viae ferreae et automobilium etc. ad praecavenda
infortunia exiguntur. Ii, in quorum favorem eiusmodi leges feruntur, ius habent
exigendi, ut accurate observentur; ii vero, pro quibus feruntur, illas in consci­
entia observare non tenentur, quae moralem diligerttiam ad impedienda infor­
tunia necessariam superant, si ii, quorum interest, saltem tacite in omissionem
consentiant.

459. Principia. 1. Ut actio damnificans inducat obligationem resti­
tutionis, requiritur, ut sit theologice culpabilis: nemo enim obligatur
in conscientia ad reparandum damnum, nisi illatum fuerit in con­
scientia. Insuper nemo tenetur de actionibus suis earumque effectibus,
nisi eae sint voluntariae; atqui actio, quae theologice non est culpa­
bilis, non est voluntaria.
a. Qui rem alienam bona fide accepit et consumpsit, nihil restituere tenetur,
nisi inde sit factus ditior: — pueri, qui scienter et voluntarie quidem furantur,
sed sine advertentia ad malitiam theologicam suae actionis, quam solam poenae
obnoxiam apprehendunt, ad restitutionem non obligantur; — qui ex' mera
inadvertentia non exstinxit candelam, unde ortum est incendium, non tenetur
reparare damnum; — medicus, qui ex errore inculpabili aegroto praebet reme­
dium nocivum, nullam obligationem restituendi contrahit; nam in omnibus hisce
casibus culpa theologica non intercedit.

b. Qui malam voluntatem retractat, antequam damnum per causam physicam
producatur, illud reparare tenetur: poenitentia enim voluntatis efficere nequit,
ut cesset obligatio restitutionis, quae iam contracta est, quando causa efficax
damni cum culpa theologica fuerat posita. Quodsi causa damni moralis est,
retractatio voluntatis quandoque efficit, ut cesset obligatio reparandi damni, ut
infra (de restitutione ob iniustam cooperationem) dicetur.

2. Obligatio restitutionis ex culpa mere iuridica solum adest post
sententiam iudicis, nisi quis aliter per specialem contractum se ob 1h
gaverit.
a. Leges, quae ex culpa mere iuridica obligationem restitutionis iniungunt, sunt leges iustae a legitima auctoritate latae: conduntur enim
in bonum commune, ut nempe cives cautiores et diligentiores reddan­
tur et hac ratione damna praecaveantur; leges autem iustae obligant
in conscientia, saltem post sententiam iudicis.
Quaerebant, num obligatio reparandi damnum in hoc casu ex ipsa lege poe­
nam iniungente vel tandem per sententiam iudicis oriatur. Ex sententia theolo­
gorum nunc communissima ex iudicis sententia ortum habet. Non ex ipsa lege:
legislator enim hanc obligationem imponere non intendit. Ideo cives has leges
in hunc modum intelligunt et indices eas ita interpretantur. Insuper leges istae

De damnificatione dubia vel cum errore peracta

413

rationem poenae habent, eo quod puniunt omissionem diligentiae praescriptae,
sed nemo ad poenam sibimetipsi imponendam obligatur.

b. Damnum sine culpa theologica rei alienae ex contractu (commo­
dati, depositi etc.) detentae illatum, in conscientia reparari non debet
ante sententiam iudicis, quia ineundo contractum contrahens ad hoc
non se obligavit.
Nihil quidem impedit, quominus aliquis speciali contractu se obliget ad dam­
num ante sententiam iudicis reparandum, quod ex culpa mere iuridica vel ex
casu fortuito ortum est; verum absque speciali contractu nemo ad id tenetur,
quia non constat ineundo contractum ad hoc se obligare voluisse182).

c. Damnum in implendo officio (iudicis, advocati, medici, confessarii etc.) sine culpa theologica illatum ante sententiam iudicis in con­
scientia reparari non debet: nam ex communi iudicio etiam timorato­
rum is, qui officium suscipit, non censetur se obligare nisi ad ordina­
riam diligentiam; alias officia cum detrimento boni publici redderen­
tur nimis dura.
Sunt, qui contendant, in contractibus, qui solum cedunt in emolumentum unius
ex contrahentibus, et in quasi-contractibus, qui assumendo officium ineuntur,
semper contineri hoc pactum implicitum, scilicet damnum reparandi etiam ex
culpa mere iuridica ortum, ideoque in his casibus restitutionem faciendam esse
in conscientia ante sententiam iudicis. Verum hoc negari potest, quia nec lex
naturae nec lex humana eiusmodi pactum exigit. Quia vero illa officia natura
sua magnam diligentiam postulant, facile fieri potest, ut negligentia materia­
liter levis graviter culpabilis sit.

Articulus secundus.
De damnificatione dubia vel cum errore peracta.

460. De damnificatione dubia. Dubium versari potest aut circa in­
justitiam actionis vel culpabilitatem theologicam (dubium iuris), aut
circa factum, num damnum revera secutum sit vel ex actione secutum
sit (dubium facti).
1. In dubio iuris secundum principium probabilismi nulla obligatio
habetur
2. In dubio facti distingui debet: a. Si ante actionem dubitat, an
damnum, sequatur ex actione, inquirere tenetur, et si dubium non sol­
vitur, ab actione abstinere debet; obstat certum ius alterius. —\b. Si
post actionem positam dubium oritur et post inquisitionem permanet,
plurcs casus possibiles sunt:
a. Dubitat utrum damnum de facto secutum sit vel utrum causa fu­
erit sufficiens — ad nil tenetur.
182) Cf. C. A. N. § 970 ss. et OR 487 ss., ubi statuitur sub certis condicionibus
tabernarium culpam contrahere pro rebus ab hospitibus depositis.

414

De septimo decalogi praecepto

Sic ad nihil tenetur, qui dubitat, num calumnia a se prolata alteri in negotia­
tione damnum attulerit.

β. Damnum est certum et causa sufficiens fuit, sed dubitat utrum
damnum ex sua actione an ex alia causa provenerit, in foro externo
praesumitur damnum causasse, donec contrarium certo probetur; si
lioc non probatur, in conscientia nil ei imponi potest.
Sic qui dubitat, utrum mors inimici ex veneno ei a se propinato an ex morbo
secuta sit; qui dubitat, utrum damnum, quod mercator rçipsa passus est, ex
calumnia a se prolata an ex alia causa ortum sit.

γ. Si constat de damno et constat plures posuisse causam per se
efficacem damni, sed dubium est, ex cuius actione damnum secutum.
sit, ita distinguendum videtur\fl. si plures communi conspiratione egerunt aut saltem cum advertentia, qua cognoverunt plures simul causam
damni ponere et ideo auctorem damni incertum fieri posse, damnum
reparare tenentur: jsinguli enim sua agendi ratione causa sunt,· cur
incertum sit, quis damnum.intulerit, et sic dominum iniuste impediunt,
quominus compensationem exigere possit.xb. Si singuli non praevide­
runt sua agendi ratione auctorem damni posse fieri incertum, cum
damnum nemini certo imputari possit, nemo pariter ad restitutionem
tenetur.
Sic si duo glandem in alterius vaccam explodunt et una tantum in corpore
occisi animalis reperitur, singuli tenentur ad partem damni reparandam, et altero
deficiente alter ad totum tenetur, si, id quod raro accidit, praeviderunt se auc­
torem damni sic facere incertum. S. Alphonsus n. 657. coli. n. 562. contendit
neminem teneri ad reparandum damnum, nisi morali certitudine constet ipsum
fuisse causam damni: etenim ad inducendam obligationem restitutionis non suf­
ficit ponere actionem iniustam, sed insuper requiritur, ut damnum ex ea certo
secutum sit.

461. Ad quid tenetur, qui dubitat, num debitum iam solverit?
a. Si negative tantum dubitat, certe ad solutionem tenetur: debitum
enim semel contractum solvendum est, nisi saltem solida ratio suadeat
solutionem iam esse factam.
b. Si positive dubitat, ita ut pro utraque parte stet solida probabi­
litas, creditor certe solutionem sive privatim sive per iudicem petere
et solutionem sive sponte factam sive per iudicem sibi adiudicatam
accipere et retinere potest: creditor enim iure petendi solutionem non
spoliatur, nisi constet solutionem fuisse factam.
c. Num debitor sponte ante sententiam iudicis in conscientia solvere
debeat, valde controvertitur: alii eum ad integram solutionem facien­
dam, alii ad partem pro rata dubii solvendam obligant, alii tandem
a solutione facienda eum prorsus deobligant: obligatio enim dubia
nulla est. Et sane aequalitas inter datum et acceptum, quam iustitia
commutativa constituendam exigit, stante dubio constitui nequit; at­

De damnificatione dubia vel cum errore peracta

415

qui nulla est ratio, ob quam potius creditor plus aequo accipiat quam
debitor, supposito quod debitor non sit causa culpabilis incertitudinis183). Ergo saltem exspectare potest postulationem creditoris vel sen­
tentiam iudicis.

462. De errore in damnificatione. Qui damnum intulit ex errore invincibili ignorans eius magnitudinem, eatenus illud reparare debet, /t Λ
quatenus voluntarium erat, seu quatenus illud saltem in confuso prae- *
vidit; sed quoad damni partem, quam non apprehendit, damnum involuntarium id^oque theologice non est culpabile.
a. Qui ergo gemmam in mare proicit ex invincibili, ignorantia existimans esse
vitrum, postea cognoscens verum eius valorem, non tenetur nisi de damno,
quod cognovit. Quae solutio vera est, si de ignorantia invincibili certo constat;
quodsi verum damnum aliquo modo, saltem in confuso, praevisum fuerit, id
quod ordinarie contingit, totum reparandum est. Nisi enim error excessive mag­
nus sit, aliquo modo praevius est dicendus. Hinc qui aufert horologium putans
esse aeneum, quod tamen postea deprehendit esse aureum, non excusatur ab
integro horologii pretio restituendo184).
b. Qui volens occidere capram Pauli per errorem eius equum occidit, dam­
num caprae reparare debet. Nec admittenda est sententia eorum, qui docent
nullam adesse obligationem restituendi, quia hoc damnum per accidens evenerit
et proinde involuntarium sit.
c. Qui domum incendit, totum damnum ex incendio illatum reparare tenetur,
etsi eius magnitudinem distincte non cognovit: sufficit enim, quod praeviderit
ex sua actione sequi damnum indefinite magnum. Illud solum damnum in hoc
casu involuntarium dici potest, de cuius exsistentia ne suspicionem quidem
habere potuit.

465. Celebris fuit quaestio, ad quid teneatur, qui alicui nocere in­
tendens ex errore invincibili alteri damnum intulit, qui e. g. incendere
volens domum Titii incendit domum Sempronii invincibiliter putans
esse domum Titii.
a. Ex hypothesi error damnificantis est invincibilis.
b. Omnes concedunt quaestionem solvendam esse ex hocce principio:
si damnum illatum est voluntarium ideoque formaliter iniustum, repa­
rari debet. Quaeritur ergo, num error iste impediat, quominus damnum censeri possit voluntarium.
c. Complures iique graves auctores huius erant sententiae nullam
in hoc casu adesse obligationem restituendi185), non Titio, quia hic
nullum damnum passus est, neque Sempronio, quia respectu huius
actio damnificans est prorsus involuntaria.
183) Cf. Wafjclaert, De iustitia (Brugis 1886) II. n. 261. De principiis n. 242.
184) Cf. s. Alphonsus 1. 3. n. 613; Lugo disp. 8. n. 63. Carrière n. 1151.
185) Huius sententiae est Lugo (disp. 17. n. 77 s.) quem sequitur s. Alphonsus
(n. 629) cum suis et inter recentes D’Annibale (Π. η. 232).

t *T\

41G

De septimo decalogi praecepto

Obligatio restitutionis non oritur nisi ex actione, quae sit formaliter iniusta
in cum, cui damnum revera infertur; atqui haec actio in Sempronium non est
formaliter, sed solum materialiter iniusta; ergo Sempronio nihil est restituendum.
Respondetur: Hoc argumentum valeret pro casu quo Caius explodit in ani­
mal Titii, sed globulus aberrans interficit aliud animal, quod Sempronii est. Sed
in nostro casu idem in individuo animal voluntarie occidit, solum errans de
domino.

d. Ideo alia sententia, quae evasit communior, in hoc casu ad restitutionem obligat; nam omnes condiciones adsunt, quae ad inducendam obligationem restituendi requiruntur: actio iniusta, damni efficax,
theologice culpabilis, neque error circa personam impedire potest,
quominus actio quoad substantiam sit voluntaria et obligationem
restitutionis inducat.
Sane. Etsi damnificans huic personae damnum inferre non intendit, voluit
.tamen rem alienam destruere; eo ipso autem in se suscepit onus restituendi rem
destructam: etenim sicut actio damnificans verum continet peccatum contra
iustitiam commutativam, etsi damnificator erret in persona, quam laedit, ita ex
eadem actione oritur obligatio restituendi, quae cum voluntaria laesione dam­
nosa iustitiae commutativae semper connexa est.
Iam si quaeritur, cui reparandum sit damnum, dicendum est domino laeso,
etsi ei damnum inferre explicite non intendit. Qui enim rem alienam destruit,
quam erronee putat esse huius domini, quoad dominum duplicem intentionem
habet: explicitam putativum et implicitam verum rei dominum laedendi; sed
detecto errore nulla est obligatio quoad putativum rei dominum.
Concordat sensus hominum communis: nemo, qui theologorum hac de re con­
troversiam ignorat, eiusmodi damnificantem ab onere restituendi deobligat, quia
omnibus a natura insita est haec persuasio: qui advertenter damnum infert, illud
reparare tenetur, etsi personam damnificatam ignoret vel circa eam erret180).
Si quis tamen per errorem occidit Petrum volens occidere Paulum, et si dam­
num involuntarie occiso reparandum longe maius est quam damnum reparan­
dum Paulo, ad totum reparandum teneri non videtur (n. 462).

Articulus tertius.
De quibusdam damnificationibus in specie.

§ 1. De damnificatione in bonis spiritualibus.

464. Obligatio restituendi. Bona spiritualia intelliguntur non solum
supernaturalia, quae ad aeternam salutem animae conducunt, sed
etiam naturalia ut scientiae et artes, usus rationis et liberi arbitrii. Ad
bona supernaturalia pertinet etiam bonum status sacerdotalis et reli­
giosi.
Asserta. 1. Qui ex iustitia (ex officio vel stipend io acce pto) proxi­
mum instruere, monere, corripere, sacramentis reficere debet (paro18°) Ballerini-Palmieri 111. n. 441. Lehmkuhl I. n. 1164. Marres I. 2. n. 69.

417

De damnificatione propter homicidium

chus, consiliarius, advocatus) — et hoc negligit, iniuriam committit et
tenetur damna temporalia praevisa reparare (si non revocavit).

2. Qui medio iniusto (fraude, mendacio, vi, metu incusso) alteri in­
fert damnum spirituale, vel alterum impedit a consecutione boni spiri­
tualis, media iniusta auferre, et si non potest, damnum illatum repa­
rare tenetur, si in eodem ordine reparari potest: quilibet enim ius
habet exigendi, ne medio iniusto sibi malum inferatur.
a. Qui ergo alium fraude vel metu incusso induxit ad peccatum, vel retinuit
a statu religioso vel sacerdotali, ex iustitia tenetur fraudem vel metum revo­
care, si alius per se in pristinum libertatis statum redire non potest. Quodsi per
se id potest, sed non facit, damnificator ad nihil tenetur: cum enim damnificatus voluntarie in malo perseveret, hoc ipso damni.ficatori iniuriam remittere
censetur.
b. Qui alium fraude induxit in errorem practicum, ex quo aliud malum sequi
potest e. g. quod non sit restituenda fama proximo iniuste ablata, tenetur revo­
care errorem et compensare damna exinde orta et aliquo modo praevisa.
c. Qui alium fraude induxit in errorem speculativum e. g. non esse purgato­
rium, gravem iniuriam generatim non committit, nisi error versetur circa prae­
cipua dogmata fidei, vel errores sint multi magnique momenti.
d. Qui alium morphio vel hypnosi aliisve mediis illicitis privat usu rationis,
memoria, libero arbitrio, iustitiam laedit, ad restitutionem autem non tenetur ob
ipsum hoc damnum spirituale illatum, quia in eodem ordine reparari nequit,
tenetur autem reparare damnum temporale, si quod passus est is, qui usu ra­
tionis privatus est. — Idem dicendum est, si quis alium vi, metu, fraude a studio
litterarum vel artium avertit aut scientia vel arte acquisita uti non sinit.

3. Qui absque medio iniusto alteri infert damnum spirituale, vel
eum impedit a consecutione boni spiritualis, non tenetur ex iustitia,
sed solum ex caritate damnum illatum reparare, si potest: ubi enim
non irrogatur iniuria, nulla habetur obligatio restitutionis.
0

Qui pravo exemplo vel suasione alium inducit ad peccatum, solum ex caritate
non autem ex iustitia eum revocare tenetur187), quia alter libere consentit.

§ 2. De damnificatione propter homicidium.

465. Praenotiones, a. Patet ex solo homicidio voluntario et iniusto
obligationem restitutionis oriri; qui ergo alterum casu vel defensionis
causa occidit, ad nihil tenetur.
b. Quod hic de homicidio statuitur, idem servata proportione valet
etiam de damno per mutilationem aut vulnerationem illato.
c. Obligationes homicidae transeunt ad ipsius heredes, quia sunt
obligationes reales eius bonis inhaerentes; et pariter restitutio, quae
ipsi occiso fieri non potest, debetur eius heredibus, nisi obtenta sit
condonatio, quia heredes in omnia occisi iura succedunt.
187) Cf. de hac re Lugo, disp. 9. n. 1 ss. Elbel-Bierbaum, Theologia moralis
II. pr. 6. n. 180—205.
27 Noldin, Vol. II. dc praecepti».

l)

1)

.E

'V-JkJc

418

De septimo decalogi praecepto

Remissio iniuriae, quam moribundus occisori concedit, per se non est con­
donatio damnorum seu restitutionis. Pari modo si occisor a iudice punitur, hac
poena non exstinguitur obligatio reparandi damna heredibus.

d. Duplex genus debitorum considerandum est,{|aliud erga occisum
propter damnum ipsi occiso illatum,?)aliud erga personas cum occiso
aliquo modo coniunctas propter damnum, quod ex homicidio illis per­
sonis secutum est.
Personae cum occiso aliquo modo coniunctae sunt: uxor, filii, parentes, con­
sanguinei et affines, amici, pauperes, quibus occisus benefacere solebat, et cre­
ditores. Damna autem, quae his personis cum occiso coniunctis obveniunt, in
eo consistunt, quod privantur bonis, quae ipsis sive gratuito sive ex debito ab
occiso conferebantur vel conferri sperabantur, ut debita sustentatio filiis, eleemo­
synae pauperibus, solutio creditoribus.

e. Restitutionem damnorum, quae homicida intulit ipsi occiso, occi­
sus condonare potest; an vero restitutionem damnorum, quae homi­
cida intulit personis cum occiso coniunctis (sive heredes sunt sive alii),
occisus condonare possit, disputatur.
Aliqui cum Lugo dicunt patrem-familias non posse condonare damna orta
uxori et liberis; eorum ratio est, neminem posse aliena iura remittere188). Alii
vero probabilius affirmant; cognati enim nondum habent immediate aliquod ius
in sustentationem in posterum praebendam, sed solum mediante voluntate patris,
qui ex pietate eos sustentare deberet. Si hoc non vult praestare, ipse peccabit
contra pietatem, homicida vero, cui condonavit, liberatur ab obligatione iustitiae
in cognatos occisi189). Hi tamen iudicem adire possunt et sententiae iudiciali
stare.

466. Obligatio restituendi. 1. Occisor reparare debet omnia damna

temporalia, quae ex occisione ipsi occiso ante cius obitum obvenerunt.
v*-

“
*

Ergo reparari debent expensae (necessariae, non item superfluae)
pro curatione^ damnum emergens vel lucrum cessans ortum ex omisso
1 abore vel ex omissa negotiatione tempore infirmitatis.
Lucrum cessans, quod ipsi laeso, si vivat, compensandum est, non est ea
quantitas, quam lucratus fuerat, antequam infortunium ei accidit, sed multo
minor, >quia, ut notat Lugo, agitur de lucro non in re habito, sed in spe; lucra
vero in spe minus valent propter pericula et impedimenta, quae evenire pos­
sunt; maxime vero incerta sunt lucra ex negotiatione*. Praestat cum laeso de
re transactionem inire, quia quantitas damni determinatu valde difficilis est.

-vA

Reparari non debent expensae factae pro funeralibus, quae pariter fieri debuissent, si morte naturali occubuisset100) nec pro damnis
corporalibus, nempe pro doloribus toleratis vel pro membro amputato
• *vel pro ipsa vita amissa ex iustitia commutativa quidquam restituen168) Lugo disp. 11. n. 63 ss.
189) Lchmkuhl I. n. 1181; Vcrrneersch-Creusen II.3 n 574, 2.
18°) Leges civiles contrarium statuentes (v. g. OR 45) non obligant in con­
scientia ante iudicis sententiam.

De damnificatione propter homicidium

419

dum est, quia restitutio fieri non debet in alio genere bonorum, nisi
per sententiam iudicis iniuncta fuerit.
2. Reparari debent damna illis personis illata, quae occiso adeo
coniunctae sunt, ut occisio sit illorum damnorum causa per se, et non
solum occasio vel causa per accidens.
In hac quaestione ex lege naturali solvenda et in argumentatione auctores
valde divergunt191). Cum autem in hac re etiam lex civilis obligationes in con­
scientia determinare possit, ad eam quoque attendatur.

a. Ad has personas pertinent uxor, filii et parentes1®2·), quibus et
quatenus ab occiso debita erat sustentatio: damnum enim illorum,
quibus ex pietate debita est sustentatio, ex occisione patrisfamilias
sequitur per se, quia unam veluti personam cum eo constituunt, et ideo
damnum ex occisione proxime et necessario consequitur.
a. Ut occisor occisi coniunctis restituere debeat, non sufficit, quod sustentatio
iis ex pietate debita sit, sed requiritur, ut eam ab occiso revera acceperint: si
enim sustentationem ab ipso non acceperunt, sive quia occisus ob impotentiam
eam praebere non potuit, vel ob malitiam praebere noluit, ex occisione damnum
reipsa non sunt passi193). Quin etiam in eo casu, quo familiae occisi post eius
mortem aliter providetur, ex eadem ratione restitutio eis non debetur.
β. Quantitas restitutionis, quae his personis debetur, non est totum id, quod
ante mortem occisi aCcipere consueverant vel ad quod ius haberent, sed deter­
minanda est iuxta spem sustentationis. Haec spes autem aestimanda est ex
conditionibus personae occisae, scilicet quamdiu adhuc vixisset et quantum pro
sua peritia et sedulitate lucrata fuisset194*). Attamen propter difficultatem deter­
minandi quantitatem damni ab occisore reparandi practice plerumque licebit
sequi sententiam in se parum probabilem, quae tenet occisi coniunctis restituen­
dam esse sustentationem, quam ab occiso accipiebant, quamdiu aliunde non
habent, unde sustententur198).
Si viduae occisi providetur pensione sufficienti ex aerario publico soluta, ipsa
aut nullum aut parvum damnum patitur; ideo aut nulla aut parva tantum resti­
tutio ei debetur. Sed neque aerario vel assecurationi restitutio facienda est; nam
his actio homicidae non fuit iniuriosa; ipse occisus utique habebat strictum ius
diutius vivendi; sed assecuratio vel aerarium non habebat strictum ius, ut ille
homo diutius viveret199). Aliud esset, si v. g. uxor assecurasset vitam mariti, et
hunc occideret; in tali casu ex lege civili concorditer cum iure naturali assecu­
ratio non tenetur praerpium solvere, nec yidua posset retinere197).

b. Ad has personas non pertinent a. pauperes vel causae piae, etsi
ab occiso eleemosynam certo accepissent; β. nec consanguinei alii
praeter supra nominatos: damna enim illorum, quibus bona ex mera
191 ) Cf. Vermeersch-Creusen II.3 n. 575, 2. b.
192) Ex C. A. § 1327 N. uxor et filii et ii, quorum sustentationem mortuus ex
lege curare debuerat. C. G. § 844. OR 45.
193) S. Alphonsus n. 631.
194) Cf. Lugo disp. 11. n. 42 ss.
198) Cf. s. Alphonsus η. 631.
iM) μermeersch-Crcusen, II. n. 576.
187) C. A. Versicherungsordnung § 139.
27·

420

De septimo decalogi praecepto

liberalitate occisi obveniebant, ex occisione non sequuntur per se, sed
per accidens, quia non constituunt moraliter unam personam cum occi­
so, et ideo damnum remote tantum sequitur.

467. Num occisor reparare debeat damna, quae creditoribus occisi
ex homicidio obvenerunt, seu num solvere debeat occisi debita.
a. Duo imprimis certa sunt, homicidam non teneri creditoribus sol­
vere debita occisi, quae nullo modo praevidit, ut patet, deinde ipsum
restituere debere damna, quae creditoribus inferre ita directe intendit,
ut damnum creditorum sit unica causa occisionis: haec enim intentio
efficit, ut occisio fiat causa damnorum illorum directe voluntaria ideoque causa per se.

b. Damna, quae creditoribus occisi obveniunt, sed non intenduntur,
practice occisor reparare non tenetur, quia illa aut non praevidit aut,
etsi ea praevidisset, illorum est causa per accidens: quod enim ex ali­
qua actione raro aut remote tantum sequitur, ex ea per accidens eve­
nire dicitur.
Theorelice disputant, utrum occisor horum damnorum sit causa per se an per
accidens. Qui occisionem dicunt damnorum causam per se, consequenter homi­
cidam obligant ad reparanda damna, si ipse praevidit occisum certam spem
habuisse satisfaciendi creditoribus, quia hi ius habent, ne a consequendo bono
suo iniuste impediantur.

468. Qui alium occidit in duello, ad restitutionem non tenetur, etsi
fuerit provocans, neque erga occisum neque erga coniunctos occisi,
excepto casu, quo occisus solum ad grave damnum vitandum acceptasset. Ratio primi est, quia libere acceptando duellum in damna sibi
inferenda implicite consentit et consentiendo remittit occisori obliga­
tionem illa damna reparandi; ratio secundi est, quia in duellum con­
sentiens ipse suo consensu causa est, quod illa damna non iniuste in­
ferantur; ratio tertii est, quia provocans vi et metu alterum coëgit, ut
se exponeret periculo.
a. Eatenus occisor damna coniunctorum reparare teneretur, quatenus occisio
esset iniusta sive adversus occisum sive adversus familiam eius. Atqui consen­
sus occisi qui libere duellum commisit efficit, ut occisio non sit iniusta neque
adversus occisum neque adversus occisi familiam108).

b. Si coactus vi vel minis consensit in duellum committendum, saepe potius
falsus honoris conceptus (et tribunal, quod dicunt honoris »Ehrengericht<) tam­
quam duelli causa principalis extorquent consensum, non ipse provocans, qui
saepe eadem vi vel metu ad provocationem constringitur100). Ipsa provocatio
ergo reducitur ad occasionem damnorum.
108) Lugo disp. 11. n. 71. 72. Bucceroni, Casus consc. n. 82. 6°.
we) Vermeersch-Creusen, II. n. 574.

I
De damnificatione propter stuprum vel fornicationem

421

§ 3. De damnificatione propter stuprum vel fornicationem"™).
Stuprum habetur, si erga mulierem usus est medio iniusto: vi, metu,
fraude, deceptione; ergo non solum vis externa, sed etiam abusus
somni vel ebrietatis, minae, preces importunae praesertim superioris,
metus infamandi, ficta promissio matrimonii sunt media iniusta; non
autem blanditiae, munera, suasiones, preces.

469. Obligationes stupratoris erga mulierem. 1. Si stuprator matrimonium non promisit, tenetur reparare omnia damna, quae ex peccato mulieri obvenerunt, quia horum ipse est causa efficax et iniusta. ’
Haec autem damna duplici modo reparare potest, aut eam uxorem
ducendo, aut ei dotem praebendo vel aliter curando, ut aeque bene
nubere possit ac nupsisset, si violata non fuisset; et si ideo nubere non
potest, eam sustentare debet.
a. Mulier tamen stupratorem, qui se in coniugem offert, accipere non tenetur,
nisi ultro velit: nam aequitati prorsus repugnat, ut, quae per stuprum iniuriam
passa est, insuper amittat libertatem, cui vult, nubendi; quare si ipsa stupratori
nubere recusat, eam dotare debet.
b. Stuprator mulierem, quae recusata dote matrimonium exigit, ducere non
tenetur: nam solum damnum per stuprum illatum reparare tenetur, hoc autem
reparatur eam ita dotando, ut aeque bene nubere possit.

2_. Etiamsi matrimonium promiserit, adeo ut copulam per hanc pro­
missionem obtinuerit, vi contractus eam ducere non tenetur; talis enim
promissio semper invalida est, sive ficte promiserit ut patet, sive vere
promiserit, quia promissio non servata forma cn. 1017 irrita est pro
utroque foro. Proinde solum tenetur ad damna reparanda, aut per do­
lationem, aut, si uterque libere velit et secus nil obstat (magna inae­
qualitas, dissensus familiae etc.) per matrimonium.
3. Pro bono virginitatis ablato nihil restituere debet, quia virginitas
bonis fortunae compensari nequit. Ideo si stuprum mansit occultum,
adeo ut mulier praeter iacturam virginitatis nullum aliud passa sit
damnum, stuprator ad nihil tenetur.
4. Si proles nascitur, mulieri solvendae sunt expensae partus cuin
omni damno emergente, v. g. inhabilitate ad laborem, ad nuptias, in­
fectione syphilitica etc. t)
t---i ) XU vjAt. <-«-·*<-».. tZu. - /vvw

470. Erga prolem. Stuprator tenetur:
a. Prolem alere i. e. solvere sumptus pro victu, vestitu, habitatione
et ce I u c a t i one, idque ipse solus, quia solus est causa damni.
b. Prolem agnoscere et per subsequens matrimonium legitimare;
quae tamen obligatio solum caritatis seu pietatis est, ideoque non ur­
get cum gravi incommodo.
20°) Cf. Lugo disp. 12. n. 1—37.

Ja μΛ
” ii Villi, to

.

De septimo decalogi praecepto

422

471. Obligationes fomicatoris: a. Fornicator ex iure naturae ad
partus expensas solvendas non tenetur, si mater cas ferre potest, quia
mater in peccatum libere consensit; sed lex civilis aliquam partem sol­
vendam statuere potest.
b. Onus alendi prolem ex iure naturae utrique parenti incumbit.
Quantitatem, quam unaquaeque pars ad alendam prolem conferre debet, com­
muni consensu statuere possunt. Quodsi pater renuat conferre partem suam,
mater adire potest iudicem: lex enim civilis onus alendi prolem illegitimam sal­
tem ex parte viro fornicatori tribuit201) excepto codice gallico, qui hoc onus
soli matri iniungit.

c. Si mulier duos amatores admittit et cum utroque peccat, ita ut
ignoretur, quis prolis sit pater, per se neuter tenetur prolem alere (ex­
cepto casu quo praeviderunt se incertitudinem creare n. 460, 3), quia
mulier causa est, cur de patre non possit constare.
Codex Austriacus202) permittit mulieri a quolibet viro qui infra tempus ap­
tum (dies 180—300 a tempore partus) congressum habuisse fatetur vel demon­
stratur, alimenta exigere; admittit exceptionem plurium, i. e., etsi alios admiserit
vel alii faterentur. Hanc legem mulier sibi applicare potest, quamdiu est incerta
de vero patre; nam lex, utpote in favorem prolis lata, non est iniusta. Si vero
mulier certa esset de patre, non posset in conscientia alium designare.
Codex Germanicus203) autem admittit exceptionem plurium concumbentium,
i. e. qui intra tempus aptum congressum habuit, praesumitur pater, nisi mulier
plures admiserit, tunc a nullo posset postulare alimenta. Si tamen certa esset de
vero patre, ab hoc privatim solutionem poscere non prohibetur.
In Helvetia204) mater nequit iudicem cogere, ut pater prolis per inquisitionem
cognoscatur, si ipsa tempore conceptionis cum pluribus rem habuit.

§ 4. De damnificatione propter adulterium.
Quaeritur: a. quis damna ex adulterio orta reparare debeat; b. quae
damna reparanda sint; c. quomodo reparanda sint.

472. Quis damna reparare debeat. 1. Si ex adulterio nulla proles
nascitur, adulteri ad nihil tenentur excepto casu·, quo marito adulte­
ri um in notescit: cum enim marito per adulterium irrogetur injuria, haec
pecunia quidem compensari nequit, at per satisfactionem reparari
debet.
2. Si ex adulterio proles nata est, et mulier vi ad consensum adacta
fuit, adulter solus omnia damna, quae ex adulterio sequuntur, reparare
debet.
K 3. Si mulier libere in adulterium consensit, uterque in solidum dam­
na ex adulterio orta reparare tenetur.
201)
202)
203)
2o<)

ZGB. 319.
C. A. § 163.
C. G. § 1717.
ZGB. 315.

De damnificatione propter adulterium

423

4. Si maritus in adulterium consensit, cessat obligatio restituendi,
dummodo heredes necessarii non priventur parte legitima205).

5. Si uxor adultera dubitat, utrum proles sit mariti an adulteri, nulla
restitutio facienda est: proles enim praesumitur legitima, nisi de con­
trario certo constet, ex noto adagio: Pater est, quem nuptiae demonstranF"6).
6. Quodsi proles certo est adulterina et dubium est, quis ex pluri­
bus adulteris, quos mulier admisit, eius pater sit, nullus ad reparanda
damna tenetur nisi ex conspiratione egerint.

475. Quae damna reparanda. 1. Omnis fere difficultas evanescit, si
proles spuria a familia separari et extra familiam ali atque educari
potest; ideo si hoc facile fieri possit, curandum est, ut fiat.
2. Quod si fieri non possit: a. adulter reparare debet expensas par­
tus et educationis, quas maritus fecit;_b. detrimenta, quae alia fami­
liae membra patiuntur, eo quod spurius aeque atque alii hereditatem
paternam accepit: haec enim damna ex adulterio sequuntur per se.

3. Si spurio a consanguineis, qui eum legitimum putant, quidquam
legatur vel donatur, ab adultero ipsis restitui non debet, quia hoc dam­
num ex adulterio per accidens sequitur.
4. Filius spurius, non tenetur credere, nec matri affirmanti, se esse
spurium; si vero certo suam condicionem cognoscit, nec hereditatem
paternam nec dona sibi unice tamquam legitimo facta retinere potest,
quia donatio utpote ex errore procedens nulla est, nisi sit parvi mo­
menti vel intuitu personae facta.

474. Quomodo reparanda. 1. Mulier adultera crimen suum manifcstare non tenetur, nec marito, ne sp 11 r io quidquam tribuat, nec spurio,
uit ipse restituat: a. quia manifestatio fieri non potest absque gravissi­
mis malis a restitutione excusantibus scilicet odio et tristitia mariti,
discordiis domesticis, gravi infamia; b. quia manifestatio inutilis est:
filius enim non tenetur credere matri asserenti ipsum esse illegitimum,
cum non teneatur credere uni testi207).
,2. Mulier tamen adultera aliis modis damna reparare tenetur: dili­
gentius laborando, industrius rem domesticam administrando, proprios
205) Cf. D'Annibalc II. n. 281.
20°) Cn. 1115 § 1.
2tn) Cf. Lugo disp. 12. n. 62. Haec sententia inter doctores est satis communis,
neminem scilicet teneri credere uni testi etsi fidei sit nullatenus suspectae: id
enim lex positiva (apud s. Alphonsum n. 654) in bonum commune statuit ad
praecavendas hominum fraudes.

424

De septimo decalogi praecepto

sumptus minuendo, si propria bona habet, in favorem legitimae prolis
de iis disponendo.
3. Si adulter restitutionem absque gravissimo incommodo (periculo
vitae, detrimento famae, discordia familiarum) facere nequit, ab ea
facienda excusatur.
JL· De damnificatione propter laesam legem militiae.

475. Ob negatam militiam. 1. Qui mediis illicitis e. g. mendaciis,
fictis moribus, mutilatione militiae se subtrahunt, etiam supposita obli­
gatione legis in conscientia, a. certe non agunt contra iustitiam commutativam nec ad restitutionem tenentur, ubi omnes ad militiam vo­
cantur; nullius enim iura laedunt: non societatis, quae solum ex iusti­
tia legali ad servitium militare obligat, non aliorum, qui ex hac agendi
ratione nullum damnum patiuntur, b. Sed neque ad restitutionem te­
nentur, ubi determinatus numerus tantum ad militiam assumitur, sive
ante sive post sortitionem se subtrahunt, quia eorum agendi ratio ad­
versus eos, qui ipsorum loco vocantur, nec iniusta est nec efficax
damni.
Non iniusta, quia solum ex iustitia legali militare tenentur, nec alii ius habent
a militia manendi immunes. Non efficax damni: etenim agendi ratio iuvenum
occasio, et lex conscriptionis causa est, cur alii eorum loco assumantur.

2. Qui medicos aliosve officiales pecunia vel aliis largitionibus cor­
rumpunt, ut ab eis inepti declarentur, etsi nullo defectu laborent, contra
iustitiam commutativam agunt aeque ac medici et officiales, qui vi
muneris, ergo ex iustitia commutativa omnes aptos eligere debent,
attamen ad restitutionem non tenentur; neque erga rem publicam,
quae damnum non patitur, neque erga eos, qui ipsorum loco ad mili­
tiam vocantur, quia ipsis non fit iniuria.
a. Qui medicos corrumpunt: etenim qui solum eorum benevolentiam sibi con­
ciliare student, ut in dubio de idoneitate in ipsorum favorem sententiam dicant,
illicite non agunt.
b. Contra communem aliorum sententiam dubium movet Lehmkuhl (n. 1177),
utrum medici et officialis ex iustitia commutativa an ex iustitia legali teneantur
rite i. e. iuxta leges fungi officio suo. Qui hanc sententiam probabilem iudicat,
item qui legem conscriptionis probabiliter existimat iniustam, medicos corrup­
tos a stricta iniuria excusare potest.
c. Si illi, qui lege ecclesiastica (divina) vel naturali a servitio militari exempti
sunt (n. 319), fraudibus utuntur vel medicos corrumpunt, ut militiae inepti de­
clarentur, eatenus tantum peccant, quatenus ius suum prosequantur mediis illi­
citis.
d. Erga rempublicam ad restitutionem non tenentur, ne in casu quidem con­
scriptionis universalis. Etsi enim respublica strictum ius habeat exigendi a me­
dicis, ut omnes iuvenes non ineptos ad militiam assumant, attamen nec de ma­
teria gravi agitur nec verum damnum patitur respublica, eo quod inter tantos

De damnificatione propter defraudata tributa

425

unus alterve indebite eximatur. Inde etiam fit, ut hoc munus non ita rigorose
interpretari soleant, ut alia munera publica.

3. Qui mercede accepta pro alio militat et militiam deserit, tenetur
ad restitutionem erga eum, a quo pretium acceperat, si hic aut ipse
militiam subire aut alium conducere cogitur.
Si ille, qui desertorem conduxerat, nullum damnum patitur, desertor ad resti­
tutionem obligari non potest: ille enim, qui desertorem conduxerat, aliud exi­
gere non potest, nisi ut ipse liber sit ab onere militari, non autem ut alter re­
vera pro ipso militet

§ 6. De damnificatione propter defraudata tributa.

476. Obligatio restituendi. 1. Quaestio, num fraudantes tributa
teneantur ad restitutionem, significat, num teneantur postea supplere
solutionem omissam, num ergo lex tempore determinato non observata
elapso tempore adhuc obliget.
a. Qui leges tributorum leges poenales dicunt, consequenter quam­
cunque obligationem restitutionis negant, nisi solutionem poenae in­
junctae in casu, quo punita fuerit defraudatio, restitutionem vocare
placeat.
b. Qui docent leges tributorum in conscientia et quidem ex iustitia
commutativa obligare, consequenter affirmant etiam obligationem
restitutionis i. c. ex eadem iustitia commutativa reipublicae solvendum
esse tributum defraudatum.
c. Qui tandem docent leges tributarias in conscientia obligare ex
iustitia legali, obligant ad solvenda tributa defraudata, quamdiu durat
eadem periodus legislationis, vi cuius praescripta sunt; postea non
sunt supplenda, nisi per sententiam indicis exigantur.
Neque dicatur fraudantes integrum tributum alios cives cogere, ut plus sol­
vere debeant: ex quorundam enim defraudatione non augentur aliorum tributa:
si tamen ostendi posset, ab aliis ideo plus esse solvendum, ab eo, qui tributum
non solvit, iustitia commutativa laederetur; id autem ostendi potest ad summum
in casu ubi determinata summa a certo coetu hominum in solidum conferenda est
(Kontingentierte Steucrn).

2. Ad restitutionem tenentur illi fraudatores, qui pacto expresso vel
tacito cum exactoribus inito, vi vel fraudibus utuntur, ut solutionem
tributorum declinent. Etenim medio iniusto impediunt rempublicam,
quominus iustum obtineat, et proinde etiam cives, quominus bono liber­
tatis a solvendis amplioribus tributis gaudeant.
Notandum est discrimen inter tributum, quod lege praeceptiva, et tributum,
quod lege poenali imponitur. Ad evitandam huius solutionem is solum medium
iniustum adhibet, qui vi vel pacto, non autem, qui mendaciis vel periuriis utitur:
in hoc enim casu fiscus non habet ius in tributum, sed solum ius occupandi tri­
butum; quare medium, quod versatur circa bona tributo obnoxia (occultatio,

426

De septimo decalogi praecepto

mendacium) non est iriiustum, sed illud medium, quod versatur circa personam
occupantem tributum (vis, pactum). Simili modo pauperi in extrema necessitate
exsistenti non infert iniuriam, qui bona sua mendaciis occultat, sed solum is,
qui impedit occupare volentem bona, quibus indiget.

3. Exactores ad restitutionem tributi tenentur, si exactionem culpa­
biliter negligunt: ad ea enim exigenda ex officio obligantur; at non
tenentur ad restitutionem mulctae, quae defraudantibus imposita fuis­
set, si exactores eos indicassent, quia eis non incumbit officium cu­
randi, ut fiscus mulctam accipiat.
Restitutio, quae ob defraudata tributa sive ab exactoribus sive a civibus de­
betur, fieri potest pauperibus vel in communem utilitatem aliquid contribuendo.

427

QUAESTIO QUARTA.
De restitutione ob iniustam cooperationem.

Articulus primus.
De iniusta cooperatione in genere.

477. Praenotiones. Cooperatio in genere est concursus cum alio
operante. Prout hic accipitur, est concursus cum alio iniuste damnum
inferente? coopérons ergo dicitur, qui cum alio est causa damni iniusta.
a. Cooperatio haec aut positiva aut negativa est\negativa consistit in omis­
sione actionis ex iustitia debitae ad damnum impediendum; positiva consistit
in actione, qua cum alio iniuste damnum infertur; utraque physica et moralis
esse potest.
b. Cooperatio positiva moralis in voluntatem damnificantis influit; physica
cum actione damnificantis concurrit seu damnificantem in damno inferendo adiuvat. Cooperatio negativa moralis consistit in omissione actionis ex iustitia de­
bitae, qua damn'll ΠΓ perinfluxum in voluntatem damnificantis impediri debet, ut
si quis omittit consilium, vel mandatum, quo alium a damno inferendo aver­
tere potest et debet; cooperatio negativa physica consistit in omissione actionis,
qua per influxum in actionem damnificantem damnum impediri potest, ut si
custos furem non abigit.
Cooperatio vero physica saepe simul est moralis, quatenus per ipsam partici­
pationem in actione alterius etiam consensum prodit, immo animum alterius
augere potest.
c. Haec cooperatio ab ea, de qua supra (n. 116 ss.) sermo erat, eo differt,
quod hic agitur a. de cooperatione ad peccatum contra iustitiam, supra de co­
operatione ad peccatum contra quamcunque virtutem; β. de cooperatione for­
mali, ex qua oritur obligatio restitutionis, supra de cooperatione formali et ma­
teriali; y. de cooperatione quacunque, sive cooperans est causa aeque princi­
palis sive secundaria, supra de cooperatione cum altero principaliter agente.

478. Obligatio restitutionis. 1. Iniusta cooperatio inducit obliga­
tionem restitutionis: etenim est causa damni iniuste illati saltem par­
tialis, sive cooperatio positiva sive negativa fuit20S).
Ergo etiam cooperatio negativa, qua non impeditur damnum alterius, quod
ex iustitia impediri debuisset, inducit obligationem restitutionis. Impedire dam­
num aliorum per se quidem ad caritatem pertinet aeque ac conservare et pro­
movere aliorum bonum, quia iustitia commutativa id solum exigit, ne aliorum
iura violemus neve eis damna inferamus; per accidens tamen, scilicet ex con­
tractu vel ex officio seu quasi-contractu, adesse potest obligatio iustitiae procu­
randi aliorum bonum et impediendi aliorum damna.

2. Ut iniusta cooperatio obligationem restitutionis inducat, hae con­
diciones requiruntur: ut ea sit vere iniusta, damni efficax et theolo-208
208) ideo damnata est ab Innocentio XI. proposito 39: Qui alium movet aut
inducit ad inferendum grave damnum tertio, non tenetur ad restitutionem istius
damni illati. (D. 1189.)

428

De septimo decalogi praecepto

gice culpabilis; etenim actio, qua proximo damnum infertur, solum
sub hac triplici condicione obligationem restitutionis inducit (n. 454).
Ergo nulla exsistit obligatio restituendi, si actio cooperantis nihil in damnum
influxit, id quod in cooperatione morali plerumque tum locum habet, ubi damni­
ficans ex se et independenter a coopérante ad damnum inferendum iam deter­
minatus est.
Si inculpabiliter cooperatus est, solum materialiter iniuste egit; simulatque
vero impedimentum (v. g. ignorantia) cessat, influxum suum retractare debet,
secus iniustitia fit formalis, et oritur obligatio reparandi damna, quae sequuntur
ex omissione retractationis.
Si quis etiam participat in praeda, simul etiam principia de possessione malae
fidei applicantur.

479. Diversi modi cooperationis his versibus continentur:
lussio, consilium, consensus, palpo, recursus,
Participans, mutus, non obstans, non manifestans200).

Horum novem modorum alii exhibent cooperationes negativas (mu­
tus, non obstans, non manifestans), alii cooperationes positivas, et
quatuor quidem (iussio, consilium, palpo, consensus) exhibent coope­
rationes morales, duo vero (recursus et participans) cooperationem
physicam.
Patet cooperationes morales esse totidem inductiones ad peccatum,
physicas vero ad illam cooperationem pertinere, de qua supra (n.
116 ss.) sermo erat.

Articulus secundus.
De mandante.

48(L_ Declarationes. 1. Mandans (jubens) hoc loco initelligitur is,
i aliquem inducit, ut suo nomine alteri damnum inferat.
a. Nihil refert utrum mandatarius gratis an pro mercede negotium gerendum
suscipiat, dummodo mandantis nomine agat. Pari modo nihil refert, utrum man­
dans mandatarii superior sit, qui huic pro sua auctoritate negotium gerendum
iniungit, an vero mandatario sit aequalis: de ratione enim mandati solum est,
ut mandatarius nomine mandantis agat.
b. Mandans est causa damni principalis et primaria; mandatarius seu exsecutor est eius causa instrumentalis et secundaria.

. 2. Ut mandatum obligationem restitutionis inducat, debet esse vera
causa damni illati; causa autem damni illati est, si in voluntatem
mandatarii vere influit.
a. Ergo approbatio vel ratihabitio actionis damnificantis post exse­
cutionem facta non est mandatum; approbatio autem vel ratihabitio
ante exsecutionem facta potest aequivalere mandato, si in damnum
influit.
200) Cf. s. Thomas 11. 11. q. 62. a. 7.

429

De mandante

Si quis ergo propositum in tuum favorem alteri damnum inferendi tibi mani­
festat, illud reparare teneris, si non contradicis, ubi absque difficultate contra­
dicere potes, quia tacite approbando in damnum influxisse censeris; si quis
autem te inscio in tuum favorem alteri damnum infert, illud reparare non
teneris210).

b. Mandatum diversis modis dari potest: a. ratione mandati vel
ineundo contractum sive gratuitum sive onerosum, vel sine contractu:
imperio, precibus, approbatione; β. ratione modi expresse vel tacite,
ut si quis aliquo signo ostendit sibi gratum fore, si damnum inferatur.

481. Obligationes mandantis erga damnificatum hoc principio con­
tinentur: mandans tenetur ex iustitia revocare mandatum, quod si non
facit, reparare debet omnia damna, quae mandatarius vi mandati in­
tulit: horum enim ipse est causa efficax. Vi mandati inferri censentur
non solum ea damna, qua expresse in mandato continentur, sed etiam
ea, quae in exsequendo mandato difficulter vitari poterant, v. g. in
furto de effractione forium vel fenestrae.
1. Damna, quae mandatarius ex errore invincibili, non item damna,
quae ex errore vincibili (quem moraliter vitare potuit) intulit, man­
dans reparare tenetur, quia in illa, minime vero in haec efficaciter in­
fluit mandatum.
2. Damna, quae mandatarius infert excedendo limites mandati, man­
datarius reparare tenetur, quia ipse solus eorum causa est. Neque, si
mandans ea postea rata habeat, ideo ipse fit eorum causa efficax.
Ad qui tenetur mandans, si mandatum revocavit?
a. Si mandati revocatio mandatario innotuit ante eius exsecutionem et man­
datarius nihilominus damnum infert, ad nihil tenetur: per revocationem enim
cessat mandantis influxus in damnum211).
b. Si mandati revocatio mandatario ex quacunque causa inculpabili non inno­
tuit, sive quod nuntius ob temporis angustias ad eum pervenire non potuit, sive
quod casu delatus non fuit, ad reparandum damnum tenetur reipsa enim man­
datum est causa damni.
c. Si mandati revocatio mandatario non innotuit, quia causa libera culpabiliter
id impedivit, impediens ad reparandum damnum tenetur: iste enim eius causa
exsistit.

482. Obligationes mandantis erga mandatarium his continentur:
mandans reparare debet damna mandatario in exsecutione mandati
obvenientia, quorum ipse est causa efficax et iniusta.
1. Si mandatarium vi, fraude vel gravi metu vel abusu potestatis
adegit ad mandatum exsequendum, reparare tenetur omnia damna ei
210) Cf. Vogler
iustructus n. 283.

lurisconsultor theologus circa
211) Cf. cn. 2209, § 5.

obligationes

restitutionis

430

De septimo decalogi praecepto

in exsecutione obvenientia, quae aliquo modo saltem confuse praevidit:
horum enim ipse est causa efficax et iniusta; iniusta quidem, quia mandatarium vi compellendo iniuriam ei intulit, efficax vero, quia damna
aliquo modo praevisa ex mandato per se consequuntur. Damna autem,
quae praevidere non potuit, reparare non tenetur, quia eorum est solum
causa per accidens.
Hinc si gravibus minis iussus patrare furtum ad carceres condemnatur,
damnum exinde ortum mandans reparare tenetur: iste enim effectus utpote
non improbabiliter cum actione nexus ex actione per se sequitur. Quodsi iussus
patrare furtum ex equo decidit et brachium frangit, damnum exinde ortum
mandans reparare non tenetur: iste enim effectus, utpote possibili solum nexu
cum actione coniunctus, ex actione per accidens sequitur.

2. Si mandatarius sponte vel mercede conductus mandatum suscipit,
mandans damna in exsecutione ei obvenientia reparare non tenetur,
quia ipse horum non est causa nec iniusta nec efficax: mandatario enim,
qui libere actionem suscepit, a mandante nulla infertur iniuria; insuper
ipse est causa omnium effectuum actionis suae, quam libere suscepit.
Nota, lubens, prout a mandante distinguitur, dupliciter ab eo differt: a. iubens
mandatarii superior est atque pro sua auctoritate ei actionem iniungit; b. iubens
mandatario reparare tenetur omnia damna, quae in exsecutione mandati passus
est et quae iubens probabiliter praevidere poterat.

Articulus tertius.
De consulente.

485. Praenotiones. Consu/ens dicitur, qui suasione sua alium movet
ad damnum proximo inferendum, est ergo seductor.
a. Consulens a mandante eo differt, quod mandatarius nomine mandantis,
exsecutor consilii autem non consulentis, sed proprio nomine et ordinarie in
propriam utilitatem agit; quare consulens relate ad exsecutorem causa damni
secundaria, exsecutor consilii eiusdem causa primaria est. Si tamen consulens
unice in proprium commodum consilium dat, ipse mandanti aequiparatur estque
causa damni primaria.
b. De ratione consilii est, ut voluntatem exsecutoris tamquam causa moralis
ad damnum moveat. Consilium diversis modis dari potest: rationes et motiva
suggerendo, precibus, hortationibus, promissis, blanditiis, viam et modum
ostendendo etc.
c. Consilium vel est impulsivum, si alium ad damnum inferendum movet et
determinat, vel doctrinale, si de bonitate vel malitia, de validitate vel invaliditate
actionis e. g. contractus sententiam dicit. Consilium impulsivum est nudum, si
motivis non innititur, sed in sola hortatione consistit, vel vestitum, si motiva
ad nocendum determinantia adduntur, vel si media nocendi suggeruntur.
d. Notandum est discrimen inter consilium nudum et vestitum, quod consilium
nudum retractatione amittat rationem causae et vim influendi in voluntatem
alterius et fiat mere occasio damni; consilium autem vestitum pergit influere,
etsi retractatum fuerit, nisi motivis contrariis aeque efficacibus elidatur.

De consulente

431

484. Obligationes consulentis quoad consilium. Qui iniquum con­
silium dedit, sive bona sive mala fide egit, ex iustitia illud retractare
tenetur: unusquisque enim ex iustitia efficere tenetur, ne ex actione
sua, sive formaliter sive materialiter mala, alteri damnum sequatur.
Quodsi exsecutorem a damno inferendo avertere nequit, tenetur
damnificandum monere, ut sibi caveat, si absque nimio incommodo
eum monere potest, et id ex iustitia, si dederit consilium impulsivum
et vestitum, quia impedire debet, quantum potest, ne ex actione sua
iniusta damnum sequatur, et ex caritate, si dederit consilium nudum,
quia malum proximi avertere debet, cuius ipse est occasio.
a. Qui consilium bona fide dedit illudque retractare nequit vel facta retrac­
tatione damnum tamen impedire nequit, ad nihil amplius tenetur: etenim non
est causa damni theologice culpabilis. Quodsi retractationem culpabiliter negligit,
de damnis tenetur.
b. Si consilium mala fide dedit illudque retractavit, distinguendum est: a. si
consilium est doctrinale vel impulsivum et nudum, consulens non tenetur re­
parare damna ab exsecutore nihilominus illata; nam vis consilii atque ideo
causa damni ipsa revocatione tollitur, β. Si consilium est impulsivum et vestitum,
iterum distinguendum est. Si consulens retractando consilium non adhibet mo­
tiva contraria saltem aeque efficacia, damna reparare debet, quia consilium
suum revera manet causa damni efficax et theologice culpabilis. Quodsi in
retractatione adhibet motiva contraria saltem aeque efficacia, ab obligatione
restituendi excusari potest: qui enim eiusmodi motivis non cedit, ex sua malitia,
non ex alterius consitio agere convincitur212). Quaenam motiva ad retrahendum
alium a damnificatione sint magis efficacia, a qualitate personae dependet;
ordinarie vero in homine Christiano efficacissima motiva ea sunt, quae a fide
petuntur.
c. Consilium doctrinale quandoque est necessarium ad damnum inferendum;
tunc quandoque magis tenetur qui consilium dedit, quam executor. Qui damnificatori ostendit modum inferendi damnum, quod sine illo consilio inferri non
potuisset e. g. modum patrandi furtum, quod alias patrari non potuisset, per
retractationem a restitutione non excusatur: in hoc namque casu retractatio non
est efficax, nisi damnificator a damno inferendo impediatur vel damnificandus
de damno, quod ei imminet, moneatur.

485. Obligationes erga damnificatum. Consulens tenetur reparare
omnia damna, quae ab exsecutore vi consilii illata sunt: horum enim
ipse est causa moralis efficax.
a. Consulens ad nihil tenetur, si exsecutor ad damnum inferendum iam deter­
minatus sine consilio aeque damnum intulisset, excepto casu, quod damnificans
non suis motivis, sed motivis consulentis ad damnum inferendum movetur.
b. Si dubium est, num consilium in exsecutorem influxum habuerit, pariter
ad nihil tenetur, quia de damno per consilium illato non constat213).
c. Si consilium certe in exsecutorem influxit, ad totum damnum, quod sine
consilio factum non esset, reparandum tenetur: est enim efficax concausa damni.
212) Ballerini-Palmieri III. n. 326.
213) S. Alphonsus (n. 526) hanc sententiam salis probabilem dicit.

a)

432

De septimo decalogi praecepto

d. Si consulens suadet maius malum, quam alioquin illatum fuisset, tenetur
tantum de excessu, quia huius tantum est causa efficax.
e. Si consulens exsecutori ad damnum inferendum iam determinato consulit
alium modum inferendi damnum, eatenus ad restitutionem tenetur, quatenus
iste modus damnum auget.

484. Quaeritur, ad quid teneatur, qui alium ad damnum infercndum
iam determinatum inducit ad minus damnum inferendum.
a. Si agitur de damno eidem personae inferendo, ad nihil tenetur:
qui enim ei, qui determinatus est auferre centum, suadet, ut eidem
personae solum viginti auferat, non solum contra iustitiam non agit,
sed opus bonum exercet, cum suadeat imminutionem mali, id quod
bonum est.

b. Si agitur de damno diversae personae inferendo, ut si quis deter­
minato ad auferendum Cantio centum, suadeat, ut potius Cantiano
auferat viginti, auctores dissentiunt. Dicendum videtur eum ad repa­
randum damnum teneri excepto casu, quo laesus in damnum sibi in­
ferendum consentire debet vel quo minus damnum non consulitur
inferendum determinatae personae, ut si volenti furari ecclesiae dica­
tur, ut potius alibi sumat214).
Scilicet eatenus hoc consilium licitum est nec obligationem restitutionis in­
ducit, quatenus alter in damnum sibi inferendum consentire debet; iam vero
si ille, cui inferendum erat damnum (Cantius), propter hoc incidisset in ex­
tremam necessitatem, alius (Cantianus), sin minus ei subvenire, saltem illum
sibi prospicientem non impedire, ideoque in damnum consentire tenetur.

487. Obligationes erga exsecutorem. Consulens non tenetur com­
pensare damna, quae exsecutor in exsequendo consilio passus est:
scienti enim et volenti non fit iniuria. In duplici tamen casu erga
exsecutorem ad restitutionem tenetur:
a. Si dolo, fraude vel mendaciis alteri auctor fuit, ut damnum in­
ferret: in hoc casu utrique damnum reparare debet, tum ei, cui frau­
dulenter consilium dedit, tum ei, cui vi consilii damnum illatum est.
b. Si ille, qui ex iustitia consilium dare debet, consilium nocivum
dedit. Ex iustitia consilium dare debet, qui vi status vel officii ad id
tenetur, ut advocatus, medicus, consiliarius, ut ex inferius dicendis
(n. 488) clarius apparebit.

488. De consilio doctrinali. 1. Qui vi officii ad danda consilia depu­
tatur et mala intentione vel ex ignorantia graviter culpabili nocivum
consilium dedit, reparare debet damna, quae ex malo consilio ob2U) Cf. Lugo disp. 19. n. 44 ss. Ballerini-Palmieri III. n. 365.

De consentiente

433

veniunt tum petenti consilium tum tertiae personae, quia consilium
petens ius strictum habet exigendi, ut is, qui ex officio dare debet
consilia, debitam scientiam habeat et moralem diligentiam adhibeat.
2. Qui ratione officii consilia dare non debet, non tenetur reparare
damna, quae ex malo consilio obveniunt ei, qui consilium petit et
acceptat, nisi dolose scientiam affectet: petens enim consilium non
potest esse rationabiliter invitus de consilio nec de damno ex eo orto;
reparare autem debet damna, quae ex malo consilio tertiae personae
obveniunt, modo consulens propriam ignorantiam cognoverit et dam­
num secuturum saltem in confuso praeviderit: consulens enim positive
ad damnum inferendum concurrit, laesus autem in damnum non con­
sentit.

Articulus quartus.
De consentiente.

489. Notio. Consentiens dicitur, qui approbatione externa, suffragio
vel sententia sua in damnum proximi influit; eiusmodi esse potest
index iuratus, qui cum aliis sententiam fert, deputatus, qui cum aliis
suffragio suo legem condit, elector, qui cum aliis quemdam ad officium
vel beneficium eligit, membrum societatis actionariae, quod suffragium
dat.
Consentiens, qui suo consensu non influit in damnum, peccare potest contra
caritatem vel etiam contra iustitiam affective, non autem effective. Sed qui per
suum consensum quasi imperat damnum, aequiparari potest mandanti partiali.

490. Obligationes quoad ipsum consensum, a. Qui culpabiliter con­
sensum dedit ad damnum inferendum, illum revocare tenetur; quod
si fecerit ante damnum illatum, ad nihil tenetur; quod si aut non fecerit
aut facere non potuerit, de damno tenetur.
b. Si bona fide consensum dedit ad damnum inferendum, errore
detecto illum revocare tenetur; si id fecerit aut facere non potuerit, ad
nihil tenetur.

491. Obligationes erga damnificatum. 1. Consentiens damna repa­
rare tenetur, in quae consensus efficaciter influit; in illa autem damna
certe efficaciter influit, ad quae inferenda consensus necessarius est.
Num teneatur ad restitutionem, qui dat suffragium iniustam, quod
non est necessarium.
a. Qui ex condicto (e. g. inter membra alicuius factionis) vel eodem
tempore (e. g. assurgendo) vel secreto (e. g. schedulis secretis) dant
suffragium, omnes aeque ad restitutionem tenentur. Ratio primi est,
28 Noldin. Vol. II. dc praeceptis.

434

De septimo decalogi praecepto

quia inita conspiratione singuli in aliorum · suffragium atque ideo in
damnum influunt; ratio secundi est, quia nullus prior, nullus posterior
suffragium dedit, ideo omnes et singuli actionem moraliter unam
ponunt ad effectum producendum, qui proinde aeque singulis tribuitur;
ratio tertii est, quia ignoratur, quis prior vel posterior fuerit, ideo
singulis aeque effectus tribuitur, cum singuli posuerint actionem de se
efficacem effectus.
Si tamen etiam in secreta suffragatione constare posset alicuius suffragium
in damnum certe non influxisse, a restitutione aeque atque in suffragatione,
quae palam fit, excusaretur215).

b. Si palam et successive dant suffragium, certe primi, quorum
suffragium est necessarium, ad reparandum damnum tenentur, etsi
praevideant non defuturos alios, qui eodem modo suffragaturi sint:
illi enim reipsa vere in damnum influunt.
>

c. Qui suffragantur, quando numerus ad rem definiendam necessarius
certo iam expletus est, ad nihil tenentur, si suffragia sunt irrevocabilia;
si sunt revocabilia, damnum nondum plene illatum est, ergo tenentur.

2. Qui dat suffragium iniustum, quod est unicum medium ad impe­
diendum maius damnum, non tenetur reparare damnum, immo etiam
licite agit, si res, in quam suffragio suo consentit, non sit intrinsecus
mala, et si publice notum sit id solum fieri ad maius malum praeca­
vendum.

Articulus quintus.
De palpone, receptante, participante.

492. 1. Palpo (adulator) dicitur, qui laudando aut vit up eran do
alterum movet ad damnum proximo inferendum. In ipsum damnum
ordinarie influxum habet, ubi alter sine palpatione damnum non
intulisset.
2. Palponis eaedem obligationes sunt, quae consulentis: etenim dat
veluti consilium vestitum, cuius motiva plerumque desumpta sunt ex
falso conceptu gloriae mundanae.
a. Ut palpo ad restitutionem teneatur, requiritur, ut advertat se lau­
dibus vel vituperiis suis causam damni exsistere; at non requiritur, ut
damnum ipse intendat.

b. Patet palponem ad restitutionem teneri, non solum si causa damni
exsistit, sed etiam si laude aut vituperio causa est, cur damnum illatum
non reparetur.
215) Cf. Ballerini-Palmieri HI. n. 366, 5.

De cooperatoribus negativis

435

493. 1. Receptans (Hehler) vel recursum praebens dicitur, qui
scienter damnificanti securitatem praebens ad damnum proximi phy­
sice et moraliter cooperatur. Duplici modo id fieri potest, aut rem
alienam receptando aut damni auctorem protegendo.
De ratione receptantis est, ut sua agendi ratione in damnificantis voluntatem
influat eamque vel ad damnum denuo inferendum vel ad retinendum ablatum
determinet.
a. Ergo receptantes non sunt:
qui malefactores domi recipiunt ut amicos
et consanguineos, vel ratione officii ut caupones, vel ad grave damnum a se
avertendum; β. qui fures vel malefactores defendunt in iudicio in iis, in quibus
ipsi se defendere possent.
b. Sed receptantes sunt: a. tabernarii, qui fures in hospitium recipiunt eosque
occultant, ne capiantur; β. caupones, qui a filiisfamilias acceptant pecunias
aliasve res clam parentibus ablatas; γ. parentes, qui non impediunt furta filiorum
eisque hoc modo animum addunt ad furta iteranda.

2. Receptans tenetur reparare damna, quorum ipse est causa efficiens; ergo si praebens recursum effecit, ut damnum inferretur vel ut
ablatum retineretur.

494. Participans duplex est: a. participans in praeda est, qui partem
rei iniuste ablatae accipit; b. participans in actione est, qui in ipsa
actione iniusta principalem damnificatorem adiuvat.
1. Participans in praeda restituere debet id, quod iniuste accepit: est
enim iniustus rei alienae possessor; aliam autem obligationem non
habet.
2. Participans in actione reparare debet damna, quorum ipse est
causa efficax et culpabilis. Quaenam haec sint, determinari debet ex
principiis de cooperatione statutis (n. 118 s.). Ergo si cooperatio licita
est, nulla ex ea oritur obligatio restitutionis.
Num licitum sit ad proprium damnum vitandum immediate coope­
rari ad actionem alteri damnosam, alibi (n. 118) dicitur.

j

Articulus sextus.

* f

De cooperationibus negativis.

495. Praenotiones. Cooperatores negativi dicuntur, qui damnum
proximi, quod ex iustitia impedire tenentur, non impediunt. Tres numerantur: mutus, non ol>stans, non manifestans.
a. Mutus dicitur, qui ante damnificationem damnum non impedit,
e. g. clamore fures non deterret, de damno non inferendo non monetT
b. Non obstans dicitur, qui, dum infertur damnum, illud non impedit,
28’

"

v

436

De septimo decalogi praecepto

e. g. rem non defendit vel actionem damnificantem non avertit ut cu­
stos, qui fùrem non abigit.
c. Non manifestans dicitur, qui post damn i fi cat ion em damnum illa­
tum non revelat sive superioribus sive damnificato, ut damnum reparetur.
■■ ■ ■
496. Eorum obligatio. Qui ex iustitia damnum impedire tenentur
jl 1 udque non impediunt, ubi sine gravi incommodo possunt, damnum
illatum reparare debent.
a. Si de restitutione propter damnum non impeditum agitur, praeprimis investigandum est, utrum is, qui damnum non impedivit, illud
ex iustitia an ex alia virtute impedire tenebatur.
Omnes ex caritate tenentur damna aliorum impedire tum morali tum physico
influxu, si facile possunt, idque dupliciter, tum ut damnificans a peccato aver­
tatur, tum ut malum a damnificando praecaveatur.
Quibus officium superioris incumbit, ii speciali obligatione, quae ex superioritate oritur, damna a subditis suis avertere tenentur. Sic pater, qui ex pietate
bonum filiorum suorum procurare debet, ex pietate tenetur tum filium a damno
aliis inferendo avertere, tum alios impedire, quominus filio noceant; princeps,
qui ex iustitia legali bonum commune procurare debet, per se ex iustitia legali
praecavere tenetur, ne quis communitati, cui praeest, damnum inferat. Attamen
ipsa condicio superioris per se non obligat ex iustitia commutativa ad cavenda
damna, sive quae subditis, sivi quae a subditis inferuntur, nisi speciali officio
superiores ad id obligentur.

b. Solum qui ex iustitia commutativa damnum impedire tenetur et
non impedit, illud reparare debet. Illi autem ex iustitia commutativa
tenentur, qui vi contractus explicit! vel vi offici seu contractus impliciti
tenentur.
a. Damnum a filio illatum, qui usum rationis nondum habet, pater
mppos i ta cu Ipa theologica ante sententiam iudicis reparare tënetu r,
quia filiis usum rationis nondum habentibus ex iustitia invigilare debet;
damnum autem a filio illatum, qui usum rationis iam habet, pater
reparare non tenetur, quia filiis usum rationis habentibus solum ex
pietate invigilare debet; filius id reparabit, cum primum potuerit. Atta­
men post sententiam iudicis etiam tale damnum reparandum est,
dummodo revera illatum sit, quia nequit dici iniusta lex, quae parentes
et superiores ad maiorem curam atque vigilantiam incitet. Idem dicen­
dum est, si pater filium damnum inferentem deprehendit, atque in iis
adiunctis silet, in quibus silentium approbationi aequivalet; nam in
hoc casu consensu suo positive cooperatur.
Sunt, qui parentes obligent ad reparandum damnum a filiis usum rationis
nondum habentibus illatum, etsi sine parentum culpa theologica factum sit.
Recte tamen ab obligatione restitutionis immunes habentur, si damnum illatum
sit, quamvis parentes cum ordinaria diligentia filiis invigilaverint216).

21β) Consentit C. A. § 1309. ZGB 333.

De cooperatoribus negativis

'

437

β. Non tenetur restituere, quid a fure rogatus tacet, immo nec ille
ad restitutionem tenetur, qui, ut taceat, pecuniam a fure accepit, nisi
ex officio invigilare debeat. Si autem pecuniam accipiat, ut observet,
num aliquis adveniat, tenetur de damno, quia furto positive cooperatur.
y. Custodes vinearum et silvarum, qui damnificationes non impe­
diunt aut damnificatores non denuntiant, reparare tenentur damna ab
illis illata, nisi dominus censeri possit minus invitus, ut si agatur de
rebus minoris momenti vel si pauperibus aliquid permittatur. Mulctam
autem compensare non tenentur, quia solum conducti sunt ad damna
a dominis avertenda.
S. Idem dicendum de praepositis vectigalium, qui vectigalia defrau­
dari permittunt aut defraudantes non denuntiant, nisi agatur de rebus
minoris momenti, vel de rebus, pro quibus ex usu non solet adeo exacte
vectigal exigi. Muletas tamen poenales restituere non tenentur nec
pretium, quod a defraudantibus acceperunt, ut defraudationem per­
mitterent.
ε. Dominus reparare tenetur damnum ab animalibus suis illatum,
et quidem ante sententiam iudicis, si cum gravi culpa theologica eorum
custodiam neglexit; quodsi culpa theologica non intercessit, post sen­
tentiam iudicis, modo damnum revera illatum fuerit. Ubi notandum
est dominum etiam tum custodiam animalium culpabiliter negligere,
cum eis scienter ineptum vel negligerjtem custodem praeponit"17).
c. Cum gravi autem incommodo non tenetur damna impedire, quia
per se nemo contractum ineundo aut officium suscipiendo ad hoc se
obligare censetur.
Num ad restitutionem teneatur, qui non fert suffragium, ubi de
damno alteri inferendo agitur?
Ad restitutionem non tenetur, si suffragio suo damnum impedire
non potest, quia nemo tenetur de damno ab alio illato, quod ipse im­
pedire nequit. Si suffragio suo damnum impedire potuisset, distin­
guendum est: si damnum, quod ex omissione suffragii oritur, ex iusti­
tia commutativa impedire tenetur, illud reparare debet; si autem dam­
num solum ex alio titulo, sive ex caritate sive ex iustitia legali vel
distributiva impedire tenetur, omissione suffragii peccabit contra
illam virtutem, quae illum ad suffragendum obligat, ad restitutionem
non tenetur.
Ex iustitia commutativa suffragium dare tenetur, qui ex officio iura damnificati tueri et proinde eius damna ex officio impedire debet. Ut in particulari
casu obligatio restitutionis adsit, insuper requiritur, ut is, qui ex officio suffra­
gari debet, suffragationi interesse debuerit seu culpabiliter ab ea abfuerit et
damnum ex omissa suffragatione oriturum praeviderit.

2”) C. A. § 1299. 1315. 1320. O. R. 56.

438

De septimo decalogi praecepto

497. Obligatio confessarii. Ex his iam sine negotio colliguntur obli­
gationes confessarii, qui poenitentem aut ad restitutionem faciendam
obligat, ad quam non tenetur, aut a restitutione, ad quam tenetur,
facienda deobligat. Nam a. confessarius respectu poenitentis consi­
derari debet tamquam consulens, qui consilium doctrinale praebet;
b. insuper confessarius non solum ex caritate, sed etiam ex officio
ideoque ex iustitia sana consilia dare debet in iis, quae spirituale
poenitentis bonum concernunt; c. in iis autem, quae ad temporale
poenitentis bonum pertinent, obligationem iustitiae, quatenus confes­
sarius est, nullam habet.
Si vero poenitens expresse confessarium consulit de aliquo negotio temporali,
hic non solum officium confessarii agit, sed etiam quoad bona temporalia
officium consulentis habet

a. Confessarius, qui cum gravi culpa theologica (mala intentione,
culpabili negligentia vel imperitia) positivum consilium dat restituendi
vel non restituendi, ubi contrarium faciendum fuisset, hoc consilium
retractare tenetur ex iustitia, et si non facit vel non potest, ad resar­
ciendum damnum tenetur, sive erga poenitentem^ si hunc obligavit,
sive erga tertium, si poenitentem deobligavit a restitutione tertio debita.
β. Confessarius qui solum omittit monitionem, etiam tenetur revo­
care, sed solum ex caritate, gravius, si cum culpa, levius, si sine culpa.
Sed non tenetur reparare damnum, quod poenitens restituens patitur:
confessarius enim tenetur quidem ex iustitia impedire damna spiri­
tualia, non autem damna temporalia sui poenitentis. (Si tamen con­
fessarii silentium a poenitente merito acciperetur pro affirmatione
obligationis restituendi, confessarius utique ad reparandum damnum
teneretur.) Sed neque domino laeso restituere tenetur, quia non obli­
gatur ad damna temporalia aliorum ex officio praecavenda218).

Articulus septimus.
De restitutione a cooperatoribus facienda.

De restitutione facienda, quando plures ad idem damnum inferen­
dum concurrunt, quaeritur: a. quid seu quantum; b. quo ordine sin­
guli restituere debeant.
§ 1. De quantitate restitutionis.

498. Notiones. 1. Quantitas restitutionis, quando plures ad idem
damnum inferendum concurrunt, potest esse tripliciter diversa: aut
enim tenentur in solidum absolute, aut in solidum condicionate, aut
pro rata tantum.
218) Cf. De sacramentis n. 406.

De restitutione a cooperatoribus facienda

439

2. Solidaritas seu obligatio restituendi in solidum, est onus singulis
cooperatoribus incumbens totum seu solidum damnum reparandi, quod
a pluribus illatum est. Solidaritas dicitur* absoluta, si quis totum dam­
num solus reparare debet, alii vero solum hoc deficiente tenentur; dici—
lur\condicionata, si quis integrum damnum reparare solum tenetur,
ubi alii non restituunt. Si integrum damnum restituit, in primo casu
ab aliis cooperantibus compensationem exigere nequit; in altero vero
casu ab illis compensationem iure exigere potest. Obligatio restituendi
pro rata est onus singulis cooperatoribus incumbens solum partem
damni illati restituendi.

499. Principia. In genere dicendum est ad restitutionem in solidum
iIlum tantum teneri, qui est causa (sive physica sive moralis) totiirè
damni. In specie:
1. Qui simul cum aliis est causa (sive physica sive moralis) totius
dumni et quidem principalis, tenetur restituere in solidum absolute:
etenim quia est causa totius damni, in solidum tenetur, et quia est
principalis causa, illud absolute reparare debet: alii enim eius nomine
et tamquam instrumenta eius operati sunt, ideoque solum eo deficiente
ad restitutionem tenentur.
Causa principalis est mandans respectu mandatarii et consulens qui consilium
solum in suum favorem exsequendum curat. Qui ergo mandato suo famulos ad
furandum inducit, qui socios quaerit ad rem furtivam asportandam, in solidum
absolute ad restitutionem tenetur; coopérantes solum hoc deficiente tenentur.
· ••v*·'**-u

2. Qui simul cum aliis est causa (sive moralis sive physica) totius
damni et quidem aequalis, restituere tenetur in solidum con d i ci οn a te :
in solidum quidem, quia totum damnum intulit, condicionate vero, quia
illud non solus, sed simul cum aliis intulit.
Quaeritur, quando aliquis haberi debeat causa efficax totius damni.

a. Totum damnum infert, qui communi conspiratione cum aliis ad damnum
inferendum concurrit, ut si complures conspirant ad exspoliandam domum, quia
singuli saltem moraliter in integrum damnum influunt, modo conspiratio sit vera
et efficax. Vera autem conspiratio habetur, quando singuli ceteros suasione,
hortatione etc. ad damnum inferendum determinant.

b. Totum damnum infert is, cuius cooperatio sive moralis sive physica ad
damnum inferendum necessaria est, adeo ut ipso non concurrente damnum non
fieret, ut si duo exspoliant viatorem, quem unus exspoliare non potuisset, vel si
quis fert suffragium necessarium ad iniustam sententiam, quam alii eo absente
vel contradicente numquam tulissent. Etsi enim eius cooperatio non sufficiat ad
totum damnum inferendum, tamen negata cooperatio totum damnum impedire
potuisset. Si quis adiuvat furem ad auferendam arcam, quam neuter solus ferre
posset, uterque totum damnum reparare tenetur, quia uterque est causa totius
effectus, quatenus sine eius auxilio nullus effectus fuisset210).

21°) Cf. Ballerini-Palmieri III. n. 376.

I

440

De septimo decalogi praecepto

c. Totum damnum infert, qui est causa moralis per se sufficiens totius damni,
ut si duo dant consilium damni inferendi, quod utrumque ita in totum damnum
influit, ut etiam unum ad idem inferendum suffecisset, seu ut etiam sine altero
damnum illatum fuisset: non potest enim negari causas morales plures esse
posse causas totales seu adaequatas eiusdem effectus220).

3. Qui simul cum aliis est causa (sive moralis sive physica) damni
partialis, tenetur restituere pro rata influxus in damnum, ut si complu­
res absque mutua conspiratione concurrunt ad exspoliandam arborem,
ad vastandam segetem.
a. Causa partialis damni is est, cuius actio nec sufficiens nec necessaria est
ad totum effectum producendum, adeo ut etiam sine illa effectus evenisset, etsi
eum faciliorem reddiderit, ut si quatuor trabem alienam asportant, quam etiam
tres asportare potuissent; si tres agrum devastant, quem etiam duo dévastassent;
vel si quis furi ad furandum determinato suggerat motivum furandi, quod eum
quidem movet, sed per se solum movere non potuisset. Singuli ergo in hoc casu
pro rata cooperationis restituere tenentur.
b. Utrum is, cuius actio physica sufficiens quidem est ad totum effectum pro­
ducendum, sed non necessaria, adeo ut etiam sine illa effectus evenisset, damni
causa partialis sit an totalis, disputant, quia non satis constat, num etiam plures
causae physicae possint esse causae totales et adaequatae eiusdem effectus.
Cum sententia affirmans eum esse solum causam partialem, sit vere probabilis,
non est statuenda in hoc casu obligatio restituendi in solidum, sed pro rata
tantum. Si ergo duo sine mutua conspiratione cistam auferunt rebus refertam,
quam unus auferre potuisset et altero absente revera abstulisset; si duo simul
in alienam capram explodunt eamque occidunt, quam etiam unus occidisset,
uterque ad partem damni solum tenetur221).
Sunt, qui distinguant, utrum plures simul actionem ad effectum per se suffi­
cientem ponant, ut si duo simul in alienam capram explodant eamque occidant,
an vero actionem ad effectum per se sufficientem non simul ponant, ut si quis
ex alia parte ignem domui apponat, cui alius ignem iam apposuit. Verum haec
distinctio non videtur esse necessaria, cum in utroque casu actio damnificans
sit causa partialis, ex qua non oritur obligatio nisi partem damni restituendi.

Quid in dubio faciendum sit, ex principiis probabilismt resolvitur.
Itaque
a. In dubio, num quis in totum damnum influxerit, non tenetur resti­
tuere in solidum, quia certo non constat de obligatione in solidum resti­
tuendi.
b. In dubio, num alii suam partem restituerint, pariter non tenetur
integrum damnum reparare, si vere probabile sit alios iam restituisse
aut restituturos esse: obligatio enim restituendi partem aliorum dubia
est.
Pro praxi sapienter monet s. Alphonsus: ^Advertendum, quod rudes, etsi
teneantur in solidum, raro expedit eos obligare ad totum, cum difficulter isti
sibi persuadeant teneri ad restituendam partem a sociis ablatam. Quin immo
satis praesumi valet, quod ipsi domini, quibus debetur restitutio, consentiant.
22 °) Cf. Ballcrini-Pahnieri 111. n. 380 et 388.
221 ) Génicot-Salsmans I. n. 548.

De restitutione a cooperatoribus facienda

441

ut illi restituant tantum partem ab eis ablatam, cum aliter valde sit timendum,
quod nihil restituant, si obligentur ad totum*222).

§ 2. De ordine restitutionis.

500. Inter cooperatores, qui ad totum damnum concurrunt, in resti­
tutione facienda ordinem statuendum esse inde provenit, quod in
actione damnificante non semper omnes eodem gradu cooperentur,
sed alii in ea partem minorem, alii magis principalem habeant; quare
haec statuenda sunt:
1. Si omnes eodem gradu ad totum damnum inferendum cooperati
sunt, nullus inter ipsosest ordo, sed singuli aeque primo et immediate
restituere debent partem suam; partem aliorum utique, si in solidum
obligantur, nonnisi postquam innotuit, alios non restituisse.
Quando plures, qui ad damnum inferendum concurrunt, solum in partem
damni influunt, proindeque solum pro rata restituere debent, pariter nullus inter
ipsos necessario servandus est ordo, sed singuli partem suam pro ratione in­
fluxus in damnum restituere tenentur.

2. Si diverso gradu ad damnum inferendum cooperati sunt, ordo
inter ipsos servandus his regulis continetur:
a. Primo loco tenetur possessor rei alienae, sive bona sive mala fide
eam habet, et si mala fide eam destruxit, tenetur restituere eius pretium
aequivalens.
Si possessor rem alienam restituit, alii cooperatores ad nihil amplius tenentur:
damnum enim iam reparatum est; et si alius loco possessoris restituit, hic illum
indemnem reddere debet.

b. Secundo loco tenetur mandans, qui est causa principalis damni
illati.

c. Tertio loco tenetur exsecutor mandati, qui est instrumentum man­
dantis· et ideo simul cum eo causa primaria damni.
De consulente notandum est: si consilium utile est soli consulenti, hic man­
danti aequiparatur et restituere debet ante exsecutorem; si utile est soli exse­
cutori, hic tenetur primo loco et consulens in eius defectu; si utile est utrique,
uterque tenetur pro rata, et uterque in alterius defectu in solidum.

rd. Quarto loco tenentur cooperatores positivi^ consulens, consentiens,
palpo, receptans et participans in actione iniusta.
e. Quinto loco tenentur cooperatores negativi, qui, cum damnum non
inferant sed solum non impediant, minus ad illud concurrunt quam
positive coopérantes.

S. Alphonsus n. 579.

442

Dc septimo decalogi praecepto

501. Ex hoc ordine statuto sequentia inferuntur:
jz. Si causa principalis restituit, causae secundariae, quae solum in
defectu illius obligantur, ad nihil tenentur.
Si una ex causis secundariis restituit, causa principalis eam com­
pensare debet.
Si una ex causis aequalibus totum restituit, aliae suam partem ei
solvere tenentur.
Si ergo unus cooperantium totum damnum reparavit, in hunc modum distin­
guendum est: a. si ad restitutionem tenetur ante alios, hi liberi sunt; β. si alii
ante ipsum tenentur, hi ei totum compensare debent; y. si omnes aeque primo
tenentur, alii partem, quae ipsis convenit, ei compensare debent.

b. Si causae principali a domino facta est condonatio, etiam alii ab
obligatione sunt immunes.
Si causae secundariae facta est condonatio, non ideo principalis ab
obligatione liberatur.
Si causae aequali facta est condonatio, non ideo liberantur aliae
aequales, nisi condonatio plena praesumi possit.

443

QUAESTIO QUINTA.
De circumstantiis restitutionis.

Articulus primus.
Cui restituendum sit.

Tamquam principium fundamentale statuendum est: restituendum
est secundum domini damnificati voluntatem rationabilem; ideoque
imprimis ipsi damnificato aut illi, in quem eius ius translatum est.
Triplex casus distingui debet: a. dominus certus et notus est; b. do­
minus plane ignotus est vel notus adiri non potest; c. dominus est
incertus. Incertus dicitur dominus, quando inter plures dubium est,
an hic vel ille dominus sit.

502. 1. Si dominus certus et notus est, restitutio per se facienda
est ipsi domino vel iusto possessori, cui res ablata est, quoties sine
alterius iniuria et sine magna debitoris difficultate fieri potest, quia
hinc quidem res clamat ad dominum, inde vero lex affirmativa non
urget cum incommodo proportionate gravi.
. .

·

··

·

.

·

t

1

· .

·

I · ΓΓ ·

f a

1

Γ

·

c

4

>1

a. Si ergo damnum illatum est reipublicae vel communitati, ipsi
reipublicae vel communitati restitutio facienda est, si sine magna diffi­
cultate fieri potest. Facilius tamen in hoc casu, quam si ageretur de
restitutione privatis facienda, concedi potest, ut restitutio fiat pauperi­
bus, quorum cura reipublicae vel communitati incumbit223), vel insti­
tutis, quae subsidia iusto minora receperunt v. g. scholae catholicae
etc.224).
b. Si damnum illatum est communitati, cuius bona pravo fini conscguendo inserviunt, distinguendum est: si communitas ipsa nullum habet
ius exsistendi nec legitime in foro conscientiae possidendi, quia eius
finis malus est, ut secta francomu rariorum·, societas communistica,
restitutio non est facienda communitati, sed eius membrissi autem
communitas ipsa ius exsistendi atque ideo ius possidendi habet, ut
secta religiosa, restitutio ipsi facienda est, etsi quaedam boha in pra­
vum usum adhibeantur: nam malus bonorum usus non impedit, quo­
minus ipsa secta dominium in haec bona retineat225). Facilius autem
etiam in hoc casu admitti potest ratio, ob quam restitutio fiat pauperi­
bus, e. g. quia exiguum est damnum singulis illatum, vel magna est
difficultas singulis restituendi: ideo communitas minus invita est.
»·») Cf. Lehmkuhl, I. n. 1215.
224 ) Wonters n. 1010.
«») S. Officium 21. sept. 1842.

Γ

444

De septimo decalogi praecepto

c. Si ablata est res, quae apud alium deposita vel locata vel commo­
data erat, non dominbTscd possessori restituenda est, alias possessori
iusto titulo rem detinenti iniuria fit, nisi aut ipse in restitutionem do­
mino faciendam consentiat, aut rem cum detrimento domini con­
sumpturus iure merito timeatur. Hinc qui a lotore aufert linteamina,
ablata linteamina non domino, sed lotori reddere debet, quia hic alias
grave damnum pateretur.
d. Qui culpabiliter incendit domum assecuratam, per se societati
assecurationis tantum restituere debet, quantum ipsa domino solvit et
insuper domino eam partem damni, quam societas non reparat. Quan­
doque tamen pauperibus fieri potest restitutio, ut inferius dicetur.
e. Etsi restitutio per se facienda sit domino, non eius creditori, resti­
tutio tamen facta creditori valet, quia indirecte ipsi domino restituitur,
et si adsit rationalibis causa restituendi creditori, dominus in hunc
modum restitutionis consentire censetur. Quodsi nulla adsit causa
restituendi creditori domini, restitutio in foro externo, lege ita statuente,
invalida est; in foro interno autem valet, quia hoc modo reducta est
aequalitas inter debitorem et creditorem.

/. Etsi restitutio per se facienda sit domino, non creditoribus eius,
si tamen dominus coactus fuit cessionem bonorum facere, restitutio seu
debitorum solutio non domino, sed administratori bonorum a publica
auctoritate constituto facienda est: creditores enim domini ius habent,
ut ex bonis eius indemnes serventur. Si tamen dominus in gravi necessi­
tate reperitur, ipsi fieri potest restitutio, quia in gravi necessitate de
bonis suis subducere potest, quae sibi et familiae suae ad vitam
sustentandam necessaria sunt.
Domino defuncto restitutio facienda est eius heredibus, et solum
his deficientibus fieri potest pauperibus: omnia enim iura defuncti ad
eiusdem heredes transeunt. Nec licet rem restituendam erogare in re­
quiem animae defuncti domini, nisi ex voluntate rationabiliter prae­
sumpta, non defuncti sed heredum, quia defunctus dominium iam
nullum habet220).
h. Si dominus defunctus complures heredes habuit sive necessarios
sive ex testamento, res restituenda inter ipsos servata proportione
hereditatis dividenda est. Idem dicendum est, si dominus omnia bona
sua inter complures legatarios distribuit, scilicet servata proportione
legatorum inter legatarios res restituenda dividi debet, nisi certo con­
stet de alia dispositione, quam dominus de hac re fecisset.
2. Qui pauperibus vel piis causis restituit, quamdiu dominus vel
eius heredes noti sunt et adiri possunt, suae obligationi non satisfacit
«·) S. Pocnitenl. 7. febr. 1899.

Cui restituendum sit

445

et denuo restituere debet, quia restitutio omnino fieri debet ipsi domino.
Quandoque tamen prudentia suadebit confessario, ut hanc obliga­
tionem potius dissimulet (ex praesumpta domini licentia).
Ut debitor excusetur a restitutione ipsi domino facienda, ita ut huius loco
pauperibus fiat restitutio, requiritur, ut damnum debitoris plus quam duplo
superet valorem debiti seu damnum domini laesi227).

503. Si dominus ignotus est, aut notus quidem, sed adiri non potest,
ita distingui debet:
1. Si rei alienae possessor est bonae fidei, eam sibi retinere potest;
res enim habetur pro derelicta, ideoque iure occupationis transit in
dominium possessoris.
Contraria sententia s. Thomae228*), iuxta quam restitutio ab eo quoque fa­
cienda est pauperibus vel causis piis, qui rem alienam bona fide possidet, in
praxi suaderi quidem potest, at stricta obligatione iniungi nequit, praesertim
cum etiam s. Alphonsus (n. 589) sententiam s. Thomae solum habeat proba­
bilem.

2. Si rei alienae possessor est malae fidei, eam erogare debet pauperibus; et pari modo iniustus damnificator, qui ex damnificatione
lucrum non percipit, restituere tenetur pauperibus vel causis piis, si
dominus, cui damnum intulit, omnino ignotus est.
a. Rem alienam vel pretium iniustae damnificationis retinere non potest. In
hoc asserto omnes auctores conveniunt. Ratio est bonum societatis: per talia
delicta enim non solum ius proximi, sed etiam bonum commune laeditur, et esset
favor praestitus iniquitati, si posset illa retinere.
b. Pauperibus autem vel causis piis eam erogare debet, tum quia hac ratione
bonum commune procuratur, tum quia recte praesumitur hanc esse voluntatem
domini, ut bona ipsius ita erogentur, ut in ipsius saltem utilitatem cedant. Alii
auctores hanc obligationem deducunt ex sola lege positiva, cuius fundamentum
sit ratio boni communis220).
c. Cum tamen haec obligatio fidelibus plerumque ignota sit, qui insuper de
ea moniti aegre obtemperent, confessarius a monitione facienda prudenter
abstinebit, si eam nocituram praevideat.

3. Si ille, qui restituere debet domino ignoto vel incerto, ipse vere
pauper est, ex sententia complurium auctorum rem vel eius partem
tamquam eleemosynam sibi retinere potest: etenim qua pauper non
debet esse peioris condicionis quam alii pauperes, etsi mala fide rem
possideat230).
227) Cf. 5. Alphonsus n. 598.
vt8) Summa II. II. q. 62. a. 5. ad 2.
^θ) C. Quum tu 5 De usuris (V. 19). C. Quum sit 16 De iudaeis, sarracenis
etc. (V. 6). Hac leges, quae immediate solum ad pretium usurarium et ad lucrum
cx officio illegitime suscepto referuntur, universali consuetudine ad omnia debita
ex delicto extenduntur. Cf. Laymann, De rest. c. 9. n.2. Lessius I. 2. c. 14. n. 33 ss.
230) Cf. Lessius, 1. 2. c. 14. n. 41. Lugo disp. 6. n. 148. Lehmkuhl, I. n. 1023
addit: sHoc sane non in favorem furis vel furti cedit, sed in favorem paupertatis*.

446

De septimo decalogi praecepto

Ex his iam patet, quid de bonis incertis et pari modo de debitis incertis
statuendum sit. Bona incerta ea dicuntur, quae certo aliena sunt, quorum autem
dominus plane ignotus est aut adiri non potest. Debita incerta dicuntur debita
certa quidem, quando tamen dominus, cui debentur, aut plane ignotus est aut
adiri nequit. Scilicet non solum bona incerta a possessore malae fidei per se
restituenda, sed etiam debita incerta per se pauperibus vel causis piis solvenda
sunt231).

504. Si dominus incertus, res autem certo aliena est, praeprimis
verus dominus investigari debet; quodsi instituta proportionata in­
vestigatione dubium perseverat, et tamen res ob malam fidem retineri
non potest, restitutio, quantum ex adiunctis licet, ipsi domino pro­
babili facienda est iuxta praesumptam domini voluntatem. Ex his pro
adiunctis tripliciter diversis haec statui possunt.
1. Si verus dominus reperitur inter paucos (tres vel quatuor), de
quibus dubium est, quis sit verus rei dominus, res vel eius pretium
inter ipsos dividi debet, vel, si id fieri potest, ad compositionem facien­
dam inducendi sunt.
2. Si verus dominus vel pauci veri domini reperiuntur inter habi­
tatores loci, inter quos discerni non possunt, restitutio non est ne­
cessario facienda incolis loci, sed pauperibus et cuiuscunque quidem
loci fieri potest.
3. Si veri domini plures sunt et inter habitatores loci discerni non
possunt, restitutio facienda est incolit loci, ut restitutio, quantum fieri
potest, iis ipsis fiat, qui damnum passi sunt. Si tamen damnum singulis
illatum leve fuit, restitutio facilius fieri potest pauperibus, eiusdem
vero loci.
Si mercator compluribus emptoribus damnum intulit adulterando merces aut
diminuendo pondera vel mensuras, restituere debet augendo pondus vel men­
suram aut minuendo pretium, si ordinarii emptores sunt iidem, qui damnum
passi sunt; si vero emptores nunc alii sunt et damnificatis restitui nequit, resti­
tutio facienda est pauperibus loci232).

Articulus secundus.
Quo ordine restituendum sit.

§ 1. Ordo inter creditores ex lege positiva.

505. Quo ordine creditoribus facienda sit restitutio seu solutio,
solum quaeritur, quando debitor omnibus creditoribus satisfacere non
potest: etenim si omnibus satisfacere potest, non est necesse, ut in
231) Cf. Sporer-Bierbamn II. tract. 4. n. 386 ss.
—'■) Wouters, Theol. mor. I. n. 1011; Genicot-Salsmans 1. n. 552, qui tamen
putant mercatorem semper posse restituere pauperibus.

Cui restituendum sit

447

solvendis debitis ordo servetur; quodsi omnibus restitui nequit, aliis
per se damnum infertur, ubi uni prae aliis fiat restitutio.
1. Ordinem in solvendis debitis inter creditores servandum lex posi­
tiva potissimum determinat, et quidem lex de cessione bonorum (Konkursordnung), de qua inferius sermo redibit. Lex ista, quae in diversis
regnis quoad particularia statuta variat233), imprimis generatim haec
duo statuit: a. ut priori generi creditorum integre satisfiat, nulla ratione
habita creditorum generis posterioris; b. si bona non sufficiant ad
integre solvendum creditoribus eiusdem generis, singulis eorum pro
rata satisfaciendum est.
506. 2. In specie vero quatuor genera creditorum lex distinguit:
creditores proprietarios, privilegiatos, hypothecarios, communes, Je
quibus haec statuit:

a. Primo loco satisfaciendum est creditoribus proprietariis, iis
nempe, quorum res adhuc in se apud debitorem exsistunt: in rem suam
enim creditor ius reale habet.
a. Ergo ante omnia alia debita restituendae sunt res furtivae, depositae,
locatae, commodatae, inventae, quae adhuc in se exstant.
β. Si res non amplius in se, sed solum in aequivalenti apud debitorem
exsistit, creditor non est aliis praeferendus, quia in aequivalens rei non habet
ius reale, sed solum personale.
γ. Si debitor apud se retinet rem. emptam, cuius pretium nondum solvit,
distinguendum est. Si per venditionem pretio nondum soluto non transfertur
dominium rei emptae in emptorem, ex iure naturae res venditori restituenda
est, quia eius est. Quodsi per venditionem dominium transfertur in emptorem,
etsi pretium nondum solutum sit, venditor non est quidem amplius dominus
rei; num vero nihilominus res ipsi sit restituenda, antequam aliis creditoribus
satisfiat, non satis liquet. Itaque si leges positivae de hac re aliquid statuunt,
istae servandae sunt; quodsi leges positivae nihil habent, probabile est vendi­
torem aliis creditoribus praeferri posse. Utrum in contractu venditionis do­
minium in rem emptam transferatur rei traditione an tandem pretii solutione,
a dispositione iuris dependet.

b. Secundo loco satisfaciendum est creditoribus privilegiatis, quibus
scilicet a lege positiva propter qualitatem crediti speciale privilegium
conceditur.
«. Hoc privilegium est ius in ipsa qualitate crediti situm, vi cuius creditor
aliis creditoribus praeferri debeat.
β. Credita pfivilegiata sunt expensae iudiciales, expensae funerales, stipendia
medicorum, salaria famulorum, debita pro alimentis etc.
γ. Inter ipsos creditores privilegiatos a lege ex qualitate crediti quandoque
determinatus ordo statuitur; sic salaria famulorum prae stipendio medicorum
plerumque privilegiata sunt.

233) Cf. C. A. Konkuisordnung und Anfechtungsgesetz. N. 10. dec 1914.

448

De septimo decalogi praecepto

c. Tertio loco satisfaciendum est creditoribus hypothecariis, qui vi
hypothecae non solum personam debitoris, sed ipsa eius bona sibi
devincta habent.
Si plures sunt creditores hypothecarii, lex ordinem in ipsa rei natura fundatum
inter eos determinat secundum axioma: Qui prior est tempore, potior est iure:
cum enim creditori hypothecario ipsa bona debitoris sint devincta, priori iniuria
fieret, si ex bonis iam devinctis alteri solutio concederetur.

d. Quarto loco satisfaciendum est pro rata creditoribus communi­
bus, de quibus lex positiva nil amplius statuit.
Nota: Cessionis ordo lege positiva statutus in conscientia debitori servandus
est, qui liberam bonorum suorum administrationem amisit, praesertim cessione
bonorum currente vel facta; secus servare potest ordinem lege naturali sta­
tutum234).

§ 2. Ordo inter creditores ex lege naturae.
507. Ex iure naturae haec statui possunt:

1. Domino reddendae sunt res alienae, quae apud debitorem in
se exstant, e. g. res depositae, locatae, ut supra (n. 506) dictum est.
2. Prae omnibus aliis satisfaciendum est creditoribus, qui per hy­
pothecam ius reale in quaedam debitoris bona acquisierunt. His autem
ita satisfaciendum est, ut anteriores praeferantur posterioribus: hi
enim eatenus solum acquirunt ius in bona debitoris, quatenus prioribus
nondum sunt devincta.
3. Inter ceteros creditores, si adsunt, quibus ex delicto vel ex con­
tractu oneroso debet, hi praeferendi sunt illis, quibus ex contractu
gratuito debet; erga hos enim tenetur solum, si potest sine maiore
incommodo.
4. Inter reliquos iustitia non postulat certum ordinem; quandoque
vero caritas postulabit, ut pauperibus prius satisfiat, et licebit saltem
tempore priores praeferre.
«. Si debitor iustam causam habeat, uni prae aliis integre solvendi, nihil
impedit, quominus eum moneat, ut solutionem debiti petat.
β. Quandoque leges irritas declarant solutiones brevi tempore ante cessionem
bonorum factas. Si ergo creditores, quibus integre satisfieri nequit, ad indicem
recurrant, iudex autem solutiones factas declaret invalidas, creditores solutiones
acceptas in conscientia reddere debent.

508. Quid agendum famulo, qui advertit herum suum aere alieno

ita gravatum esse, ut creditoribus satisfacere non possit?
a. Famulus, qui ad conservandum honorem et statum iuste acquisi­
tum necessarius est, in famulatu manere et salarium recipere potest:
quae enim ad hunc finem necessaria sunt, dominus aere alieno gravatus
licite expendere potest.
234) Génicot-Salsmans 1. n. 604.

De restitutione. Quomodo restituendum

449

b. Famulus, qui ad hunc finem necessarius non est, petere et recipere
potest salarium, si domino bona fide famulatum praestitit et nunc
demum advertit eum imparem esse, qui omnibus creditoribus solvat,
tum quia ad creditores privilégiâtes pertinet, tum ex ratione infra
afferenda.
c. Utrum famulus, qui ad conservandum honorem et statum familiae
necessarius non est, discedere debeat, quando advertit dominum suum
tot famulos sine damno creditorum alere non posse, an vero manere
et salarium recipere possit, auctores non conveniunt. Probabiliter dici
potest dominum quidem famulos superfluos in damnum creditorum
suorum licite retinere non posse, famulos autem, quos dominus ultro
non dimittit, ordinarie manere et salarium accipere posse: considerandi
enim sunt tamquam materialiter coopérantes ad peccatum domini;
ordinarie autem aderit ratio sufficiens, propter quam licite ad pecca­
tum domini cooperari possint, praesertim ubi ipsis discedentibus non
desint alii, qui famulatum ingressuri sint235).

Articulus tertius.
Quomodo restituendum sit.

509. Quoad modum restituendi aliud non requiritur nisi ut violata
i u s t i t i a plene repar etur, si absque gravi incommodo debitoris fi e r i
possit.
a. Non est necesse, ut actus restitutionis sit actus humanus, neque ut dominus
restitutionem advertat, modo habeat, quod suum est; hinc restitutio fieri potest
augendo pondus et mensuram vel libere assumendo et augendo laborem in
utilitatem domini, vel ultra debitum parcius vivendo. His modis uxores, filii et
famuli patrifamilias debitam restitutionem facere possunt.

b. Fieri potest per simulatam donationem: immo si debitor debiti immemor
creditori suo aequivalens donum largitur, adhuc probabiliter obligationi suae
satisfacit; quare debitor in hoc casu, fatente ipso s. Alphonso, non potest
obligari ad ulteriorem restitutionem, quia obligatio restituendi dubia est. Si
tamen creditor ex solo motivo prioris doni aliud donum rependat, hoc ei resti­
tuendum est230).
c. Quin etiam eleemosynae a debitore factae post contractam obligationem
restituendi computari possunt in restitutionem, si ad causas pias vel pauperibus
restitutio facienda est.

510. Ad quaestionem, cuius expensis facienda sit restitutio, ita
dis t inguendum est;
23,5) Cf. Ballerini-Palmieri III. n. 526.
ωβ) S. Alphonsus n. 7
29 Noldin, Vol. II. de praeceptis.

De septimo decalogi praecepto

450

a. Possessor bonae fidei non tenetur suis expensis restituere, sed
eas ferre debet dominus rei: etenim cum iste domino nullum damnum
intulerit, non tenetur eum indemnem facere, sed solum permittere, ut
sibi sumat rem suam. Ergo satis est, ut dominum de re sua moneat.
b. Debitor ex delicto restituere debet suis expensis: dominus enim
omnino servari debet indemnis; ideo rem suam accipere debet in eo
loco, in quo eam haberet, si ablata non fuisset. Solum si expensae
transmissionis valorem rei notabiliter (plus duplo) superarent, non
rem ipsam, sed pretium rei transmittere, et si id quoque fieri nequiret,
pauperibus restituere posset: creditor enim rationabiliter exigere non
potest, ut cum tantis sumptibus sibi restituatur237). Spectatis tamen
mediis communicationis, quae nunc habentur, vix fieri potest, ut saltem
rei pretium non facile restitui possit.
511. Ad quaestionem, num debitor iterum restituere debeat, si res
restituenda pe reaÇ~ant equam ad dominum pervenerit, haec notanda
sunt:
a. Possessor bonae fidei ad nihil tenetur; res enim, quae sine culpa
perit, domino perit. Si tamen in eligendo nuntio culpam iuridicam
commisit, a iudice ad restitutionem obligari poterit.
b. Quoad debitorem ex delicto distinguendum est : \si dominus veI
iudex nuntium designavit, vel si ipse debitor cum consensu creditoris
nuntium elegit, qui rem a debitore accepit, hic ad nihil tenetur, etsi
res casu aut culpa nuntii aut tertii pereat: res enim, eo quod traditur
nuntio sic designato, fit creditoris, ideoque ipsi perit. Quodsi debitor
ipse sine consensu creditoris nuntium elegit, manet obligatio resti­
tuendi238).
a. Lugo censet sententiam negantem obligationem denuo restituendi,
si ipse debitor nuntium elegerit, non esse probabilem, cui fere consentit
s. Alphonsus (n. 705). Praecipuae Lugonis rationes sunt: a. Pecunia
nuntio tradita plene manet debitoris, ergo ipsi perit, non creditori.
β. Qui per nuntium libere electum mittit pecuniam ex contractu
debitam, certe iterum solvere tenetur, si pecunia pereat; ergo etiam
si pecunia ex delicto debetur, γ. Debitor ex delicto ferre debet omne
damnum fortuitum, quod dominus eo patitur, quod res illi iniuste
ablata est; ergo ferre debet etiam hoc damnum, cuiuscunque sit culpa,
ob quam perierit; dominus autem restituendus est in eum statum, in
quo reperiretur, si res nunquam ei ablata fuisset239).
β. Iuxta haec eadem principia solvenda est quaestio, num debitor
iterum restituere debeat, sz pecuniam restituendam dedit confessorio,
——

— * ** — -

·Ι I ■

I II·· ■

■ ■

■ ■■ ■

■■■

■ II

231) Cf. Lugo, De iustit. disp. 20. n. 186 ss.
Μ8) Cf. s. Alphonsus n. 705. Ballcrini-Palmieri III. n. 501.
239) Lugo disp. 21. n. 58 ss

De restitutione. Quomodo restituendum

451

apud quem casu vel culpa tertii periit. Sunt tamen, qui opinentur pro­
babilem esse sententiam, quae docet confessarium considerari posse
ut nuntium ex praesumpto consensu creditoris electum, ideoque debi­
torem in hoc casu liberari ab onere denuo restituendi. Hanc sententiam
tuentur Lessius, Sparer, Tamburini et recentissime Frassinetti et
Lehmkuhl. Eorum rationes hae sunt: Cum debitor alia via citra in­
famiam restituere non possit, rem tradens confessario facit, quod
moraliter potest et debet; atqui ab eo, qui restituit in quantum moraliter potest et debet, non est exigenda ulterior restitutio. Insuper
cum alia via restitutio fieri non possit, creditor implicite in hunc
modum restitutionis consentiri censetur. Cum haec sententia, quam
s. Alphonsus non iudicat quidem probabilem, sed neque damnare
audet, appareat vere probabilis, confessarius in praxi eam sequi poterit,
adeo ut poenitentem ad restitutionem denuo faciendam obligare non
teneatur. Verum etiamsi sententiam severiorem iudicet unice veram'
praestabit poenitentem, qui putat se obligationi suae iam satisfecisse
et de restitutione denuo facienda monitus vix obtemperaturus prae­
videtur, in bona fide relinquere.

512. De restitutione facienda fisco vel societati assecurationis.
1. Restitutio, quae facienda est fisco, diversis modis fieri potest:
a. summam debitam erogando pauperibus: cum enim potestati politicae
incumbat obligatio subveniendi pauperibus, eius onus hoc modo mi­
nuitur; b. summam debitam solvendo iis, qui a potestate civili in bonis
fortunae laesi sunt, quibus proinde a fisco debetur restitutio; c. destru­
endo titulos debiti publici (Staatsobligationen).
Destruere pecuniam cartaceam vel tesseras epistolares (Briefmarken) hodie
plerumque fisco communi nullum emolumentum fert, quia societates argentariae,
quae emittunt pecuniam cartaceam, et institutum postale non sunt identica cum
fisco status. Ideo hi modi inepti sunt, nisi agatur de iniuria his institutis
reparanda.

2. Restitutio facienda assecurationi: a. Si in foro externo imponitur
per iudicem vel societatem, sine ullo dubio praestanda est societati
assecurationis. b. Sed etiam, si ob occultum delictum in solo foro
conscientiae praestanda est, debetur societati assecurationis tamquam
personae morali, cum qua initus erat contractus, sive assecuratio sit
mutua vel non, sive sit publica, sive privata. Unica causa, propter
quam restitutio fieri posset pauperibus, esset periculum amittendi
famam vel incurrendi magnam poenam, quia facile detegeretur re­
stituens; sed etiam in hoc casu pars aliqua sine periculo ipsi societati
restitui posset.
Afferuntur quidem et aliae rationes, ex quibus semper restitutio fieri possit
pauperibus; sed immerito, ut videtur: a. dicunt, summam non deferri ad ipsam
societatem, sed manere in manibus officialium; sed ideo non excusatur resti»·

452

De septimo decalogi praecepto

tuens, sed potius officiales obligantur ad reparationem; b. dicunt, societatem
plerumque retroassecuratam esse et ideo nullum vel incertum damnum passam
esse; vere damnificatos autem in tali casu esse tam multos (scii, socios variarum
societatum), ut censeri debeant domini incerti, vel ut singulis non debeatur
materia gravis. Sed neque hoc videtur causam praebere pauperibus restituendi;
nam «. saepe nescitur, an retro-assecuratio facta sit et an ad hunc casum se
extendat; β. primario semper damnificata est persona moralis assecurationis,
cui proinde restitutio debetur; si haec ex retro-assecuratione emolumentum
habet, quod ei non debetur, ipsa aequalitatem iustam procurare debet; socii
vero singuli per bonam negotiorum gestationem totius societatis indemnes
fiunt2·10).

Articulus quartus.
Quando restituendum sit.

513. De tempore restitutionis. 1. Restitutio et ea integra per se
quamprimum facienda est: etenim rei alienae detentio est iniuriae con­
tinuatio; sed sicut iniuriam inferre ita etiam continuare illicitum est.
a. Iniuste agit et de damnis tenetur, qui, etsi statim totum restituere possit,
solum per partes restituere vel heredibus restituendi obligationem relinquere
intendit.
b. Qui totum restituere non potest, tenetur saltem ad partem, quam reddere
potest: dominus enim ius habet ad singulas totius rei partes. Hinc ad restitu­
tionem partis statim urgendi sunt poenitentes, praesertim si pars sit notabilis
et totum nonnisi post longum tempus restitui possit.

c. Qui statim restituere nequit, tenetur interim curare, ut suae obligationi
quamprimum satisfacere possit: qui enim tenetur ad finem, tenetur etiam ad
media fini consequendo necessaria.

_2. Restitutionis dilatio, dummodo seria restituendi voluntas re­
tineatur, tum solum grave peccatum est, si domino exinde novum grave
damnum oritur, vel si restitutio impossi b i lis redditur.
a. Qui voluntatem habet non restituendi eamque retinet, licet ad obligationem
restituendi saepius advertat, numerice unum peccatum committit, quod eo
gravius evadit, quo diutius restitutio differtur. Sed qui propositum restituendi
concepit illudque retractat, toties graviter peccat, quoties a proposito restituendi
recedit241).
b. Qui restitutionem ex iusta causa notabiliter differt, non tenetur reparare
damna, quae domino ex dilatione obvenerunt, sive debitor ex contractu sive
ex delicto est: qui enim habens voluntatem restituendi licite restitutionem differt,
non est causa iniusta nec theologice culpabilis damnorum, quae domino exinde
obveniunt, cum ex iusta dilatione solutionis proveniant242).

210) Cf. /. Grosam in Theol. pr. Qsch. (Linz) 87, 1934, p. 281 ss. et praes. 88,
1935, p. 98 ss.
2U) Cf. De principiis n. 311.
242) Cf. s. Alphonsus n. 680. Ballerini-Palmieri 111. n. 508. Burghaber, Casuum
conscientiae centuriae tres. Cent. 1. cas. 10.

De restitutione. Quando restituendum

453

c. Ut diutius differri possit restitutio, requiritur, ut damnum, quod debitor
ex restitutione statim facienda incurrit, longe maius sit, quam damnum, quod
ex dilata restitutione domino obveniat.

Nota 1. Qui restitutionem usque ad mortem differentes curam restituendi
heredibus relinquunt, non solum propter dilationem restitutionis peccant, sed
etiam propter periculum, cui dominus exponitur, nunquam accipiendi rem suam
etenim fieri potest, ut heredes restituere aut nolint aut non possint. Quia tamen
debitores restitutionem heredibus demandantes soleant esse in bona fide,
praesertim si restitutio facienda sit pauperibus vel causis piis, càvendum est,
ne sine spe fructus hac bona fide priventur243).
Nota 2. Fideles quandoque huius sunt opinionis, animas tamdiu in purgatorio
detineri, donec facta sit restitutio ab ipsis debita. Huius quidem persuasionis
ratio theologica afferri nequit, sed tota nititur apparitionibus animarum, quae
neglectam restitutionem causam prorogatae poenae indicasse et restitutionem
flagitasse narrantur. Etsi concedatur haec per exceptionem quandoque fieri
posse, ea tamen ordinarie vel saepius a Deo statui negandum videtur; quare
fidelibus erronea haec persuasio eximenda est244).

243 ) Cf. Ballerini-Palmieri 111. n. 509.
244) Cf. Ballerini-Palmieri V. n. 764.

QUAESTIO SEXTA.
De causis a restitutione excusantibus.

514. Declarationes. Causae a restitutione excusantes numerantur
potissimum quatuor: a. condonatio creditoris; b. impotentia debitoris;
c. cessio bonorum; d. composition
bflA/X ^etiM
----------------- ;------------

Aliae circumstantiae vel actiones, quae a restitutione liberant, iam in prae­
cedentibus continentur ut: defectus culpae theologicae, praescriptio, sententia
judicis, compensatio per aequale debitum, solutio facta creditori creditoris vel
ipsi debitori pauperi applicata ubi pauperibus restitutio applicanda erat. De
his non iam est sermo.

1. Harum causarum aliae omnino excusant (condonatio et com­
positio), quia obligationem restituendi auferunt; aliae solum ad
tempus excusant (impotentia et cessio bonorum), quia obligationem
restituendi suspendunt, quamdiu durat causa.
2. Excepta condonatione omnes aliae causae excusant ex parte
debitoris. Harum causarum principium commune est: ex parte debitoris
excusant ea omnia, quae efficiunt, ut creditor non possit esse ratio­
nabiliter invitus, etsi reipsa invitus sit. Creditor autem tum non potest
esse rationabiliter invitus, cum debitor restituendo subiret incom­
modum notabiliter (i. e. saltem duplo) maius, quam sit incommodum
creditoris ex restitutione non percepta. Quodsi dominus omissa resti­
tutione aequale incommodum pateretur ac debitor, hic a facienda
restitutione non excusatur.

Articulus primus.
De condonatione/

515. Quae condonatio et quando excuset. Condonationem a restitu t i o ne sive statim sive simpliciter facienda liberare man if es tum est:
potest enim creditor iuri suo renuntiare.
1. Non solum condonatio expressa et tacita, sed etiam praesumpta
a restitutione facienda excusat.
a. Condonatio expressa locum habet, quando creditor aut ab ipso debitore
aut ab alio eius nomine rogatus debitum remittit. Confessarius hoc officium
nomine poenitentis condonationem petendi tum potissimum assumere potest,
quando moribundus restitutionem diviti faciendam praestare nequit, ut con­
donatione accepta debitor tranquillius moriatur.
b. Creditor tacite debitum condonare censetur, si e. g. chirographum debiti
lacerat vel debitori restituit, sed non censetur condonare debitum, si pignus re­
stituit.
c. Condonatio praesumpta habetur, quando prudenter indicari potest credi­
torem, si vel ab ipso debitore vel ab alio e. g. confessario eius nomine rogaretur,
debitum liberaliter remissurum esse.

De restitutione. De condonatione

4οο

d. Ad condonationem revocatur etiam conventio, qua creditor debitori conce­
dit, ut per restitutionem exiguae partis ab integro debito liberetur. Creditores
nempe deprehendentes labilem debitorum fortunam haud aegre ad aliquam com­
positionem faciendam adiguntur, qua saltem partem bonorum, quae sibi de­
bentur, accipiant. Compositione hac debita exstincta censentur; quare debitor,
qui postea ad meliorem fortunam devenerit, ad nihil amplius tenetur.

2. Ut condonatio a restitutione excuset, a. fieri debet ab ipso rei
ablatae vel destructae domino: qui enim dominium non habet, nec ius
donandi habet; hinc non valet per se condonatio circa bona familiae
ab uxore vel filiis facta, quippe qui in ea bona dominium non habent;
b. debet esse libera: etenim est donatio; de ratione autem donationis
est, ut sit libera. Ergo condonatio vi, fraude, gravi metu extorta vel ex
errore facta nihil iuvat.
Condonatio non immerito praesumitur:
a. In furtis etiam maioris momenti, quae a filiisfamilias domi facta sunt, si res
ablatae non amplius exsistunt: parentes enim ordinarie non tam inviti sunt
propter rem ablatam, quam propter modum (clam) auferendi et propter pecca­
tum ablatione commissum; ideo restitutionem raro urgent. Idem valet de furtis
uxorum.
b. In furtis minoris momenti, quae a famulis in esculentis vel in aliis rebus
ipsorum custodiae commissis perpetrantur, nisi extra domum asportentur aut
vendantur. Si furta sive pecuniae sive aliarum rerum in materia gravi fiunt,
condonatio tum praesumi potest, ubi famulus re deprehensa a domino corripitur
aut e famulatu dimittitur, quin iste restitutionem exigat, alias non potest facile
praesumi.
c. In furtis minutis, quae ab operariis de rebus heri, apud quem laborant,
committuntur; sic operarii in silvis vel vineis vel fabricis laborantes quandoque
aliquid secum asportant, quod dominus non multum curat, cuius proinde resti­
tutionem non urgere supponitur.
d. In furtis minutis pauperum, quae diversis dominis fiunt Si furta eidem
domino facta sunt, exigendum est, ut pauperes quoque, si fieri potest, aliquam
saltem partem restituant. Qua restitutione facta, si propositum concipiunt non
amplius furandi, quod reliquam partem facilius condonatio supponi potest.

Articulus secundus.
De impotentia.

516. Quae impotentia et quando dilationem permittat. A rest i tutione excusat tum impotentia physica, quando debitor non habet nec
postea habere potest, unde restituat, tum impotentia moralis, quando
restitutio fieri non potest sine gravi damno, quod exinde debitori vel
tertio oriretur. Hinc impotentia restituendi vel potius iusta causa
differendi restitutionem adesse censetur:
Si debitor restituendo incideret in gravissimam vel gravem ne­
cessitatem, sed graviorem, quam quae imminet creditori, si non
restituitur.

456

De septimo decalogi praecepto

_2. Si debitor restituendo decideret ex statu suo iuste acquisito e. g.
ex statu mercatoris ad condicionem operarii.
Iuste acquisito: qui enim statum suum iniuste (fraudibus, dolis, rebus alienis)
acquisivit, non potest licite ideo differre restitutionem, quia alias statum suum
amitteret: etenim restituendo non amittit statum suum, sed potius ad statum
suum redit. — Sed etiamsi iuste acquisiverit statum, interim parcius vivendo,
quantum fieri potest, restitutionem possibilem reddere debet.

3. Si debitor restituendo grave damnum pateretur in bonis fortunae,
quod differendo restitutionem vitaret, ut si agricola restituendo se
privare deberet frumento ad colendos agros necessario, vel si nego­
tiator »obligationes« cum magno detrimento vendere deberet.
4. Si restitutio fieri nequit sine gravi damno in bonis altioris ordinis
e. gTsine periculo peccati vel vitae vel famae.

517. Num ingressus in religionem a restitutione excuset.
1. Si debitor religionem nondum ingressus est, cum distinctione
responderi debet. Ubi spem habet intra breve tempus debita solvendi,
ingressum differre tenetur, quia creditores rationabiliter inviti sunt,
quod propter exiguum damnum spirituale non satisfaciat suis obliga­
tionibus temporalibus. Quodsi debitor ad solvendum diu in saeculo
manere deberet, spectato iure naturae licite ingredi potest religionem,
quia creditores nequeunt esse rationabiliter inviti, quod cum tanta
iactura in bonis spiritualibus non satisfaciat suis obligationibus tem>poralibus. Sed ex Cn. 542 non admittitur licite in religionem.

2. Si religiosus debitor est245) sive quia debitis gravatus religionem
ingressus est, sive quia debita in religione contraxit, haec tenenda
sunt:
*

a. Religio non liberat ab obligatione solvendi debita, nisi quatenus
solutionem impossibilem reddit; sed neque praelatus tenetur debita
solvere de bonis monasterii, nisi debitorem mala fide suscepisset aut
religiosus eius nomine debita contraxisset.
b. Ideo religiosus debitor tenetur ad labores statui et condicioni
convenientes, ut lucretur ea, quibus solvere possit, si praelatus licen­
tiam dederit; ad labores autem extraordinarios et statui non con­
venientes non tenetur, etsi superior licentiam dedisset.
Praelatus, qui ad labores ordinarios licentiam negat, iustitiam non laedit,
quia ipse nihil debet et ius habet in subditi sui labores; caritatem autem laedere
videtur, si absque iusta causa hanc licentiam neget.

c. Si religiosus debitor bona monasterio acquirit sive hereditate sive
donatione sive stipendio laboris sui e. g. doctione, deductis expensis
2«) Cf. n. 536, § 2 et 3.

De restitutione. De cessione bonorum

457

debita ex iis solvi debent: haec enim bona monasterio acquiruntur
cum illo onere, quod adnexum habuissent, si in dominio religiosi debi­
toris mansissent*40).

Articulus tertius.
De cessione bonorum.

518. Declarationes. Cessio bonorum dicitur ille actus, quo debitor,
qu i omnibus debitis solvendis impar est, bona sua creditoribus trad it,
ut exinde debita ipsis solvantur.
Impossibilitas solvendi per se nondum habetur, si passiva alicuius negotii
superant activa (Überschuldung) ; nam si agitur non de societate anonyma,
sed de persona physica, quamdiu non urgetur a creditoribus, fieri potest, ut per
diligentiam et bonum successum iterum aequalitatem saltem restituat. Si vero
urgentibus solutionibus intra aequum tempus satisfacere non potest, interim nil
remanet, nisi cessio bonorum.

Haec cessio fieri potest: a. Per modium conventionis, si debitor vo­
luntarie offert sua bona, vel sine interventu iudicis (auBergerichtlicher
Ausgleich) vel coram iudice (gerichtlicher Ausgleich). In priori casu
requiritur unanimis consensus creditorum, in altero sufficit consensus
maioris partis, quamvis alii contradicant.

J?. Per modum concursus (sive conatus conventionis praecesserit,^
sive non), si ad actionem unius vel plurium ex creditoribus a iudice
cogitur bonis cedere; in tali casu creditorum consensus non requiritur,
sed manet ipsis facultas, ante finitum tempus praescriptionis postu­
landi supplementa.
Quoad culpam distingui debet: a. cessio inculpabilis, si ex mero
infortunio vel ex malitia creditorum adducta est;

b. cessio culpabilis, et haec iterum est vel in se voluntaria (dolosa,
betrügerischer Bankrott), si bona celantur vel ad consanguineos
transscribuntur, vel debita non existentia praetexuntur; vel est in causa
voluntaria (fahrlassiger B.), si cedens prodigaliter vivendo vel peri­
culose negotiando vel libros negligenter curando causa est damni.

519. Principia. Ordo juridicus cessionis bonorum ex communi theologorum sententia in conscientia obligat, quatenus non adversatur iuri
naturae. Ideo:
1. Cessione bonorum juridice declarata debitor a lege privatur
administratione et libera dispositione bonorum suorum; creditores
vero ius acquirunt ex bonis illius solutionem percipiendi.
Cf. Lugo, disp. 3. n. 220. Lacroix 1. 3. pr. 2 n. 441. ss. Reuter HI. η. 362.
Lehmkuhl I. n. 1233.

458

De sepfimo decalogi praecepto

a. Ideo non licet ei, qui bonis cessit, bona vel credita sua i. e. ca, quae ab
aliis sibi debentur, subducere creditoribus suis. Quare iniuste agit, qui bona
sua vendit filiis suis vel credita sua transcribenda curat in uxorem, nisi iusta
causa hanc agendi rationem licitam reddat, ut si uxor ad creditores pertineret,
vel si ea, quae in uxorem transcribuntur, sustentationi necessaria essent.
b. Hinc si debitor facta bonorum cessione donationes facit vel debita remittit,
actiones istae invalidae sunt, item cessoris debitores debita non cedenti, sed
eius creditoribus solvere debent.

2. Debitor, qui bonis suis cedit, iure naturae occulte sibi retinere
potest, quae ad suam suorumque honestam sustentationem, si iuxta
statum suum parce vivit, necessaria sunt247) : nam obligatio restitu­
tionis saltem statim faciendae cessat, si absque gravi incommodo fieri
non potest; ideo non tenetur in gravem necessitatem se conicerc, nec
e statu suo iuste acquisito decidere, ut restituere possit.
a. Ergo contra iustitiam peccat, qui praeter haec necessaria alia bona e. g.
pretiosiora occultat aut vendit aut alio modo creditoribus subtrahit, nisi agatur
de re, quam ipsi cedentes maximi faciunt, e. g. ob memoriam parentum, alii vero
in magno pretio non habent
b. Iniustitiae damnandus non est, qui sibi reservat media, quibus aliud nego­
tium a parvis initiis inchoare possit: ad sustentationem enim necessariam pertinet etiam inchoatio alicuius negotii.
c. Defuncto marito debitis obstricto, eius heredes, uxor nempe et filii, de bonis
defuncti, antequam creditores ea accipiant, clam subducere possunt, quantum
Λ j ad honestam sustentationem necessarium iudicant.

,>.·

:

3. Cessio culpabilis dijudicanda est secundum principia de damnificatione, nec exstinguit obligationem postea restituendi.
U
Cessio inculpabilis etiam per se non exstinguit obligationem plene, S
.
solvendi, sed eam solum suspendit usque ad illud tempus, quo debitor/y
, v Λ ad meliorem condicionem pervenerit, nisi creditores explicite vel im^/plicite declaraverint se reliquam debiti partem condonare.

x JPx

. V'

a. Causa enim a restitutione excusans in hoc casu cessionis bonorum est im­
potentia; impotentia autem non omnino, sed tamdiu solum excusat, quamdiu
ipsa perdurat; quare cessante impotentia iterum urget obligatio restituendi.
b. Si cessio facta est per modum conventionis, facilius condonatio creditorum,
saltem eorum, qui consensum dederunt, supponi potest; etiamsi quis dicat, eos
non omnino libere consensisse, tamen plerumque consentiunt, quia hic modus
commodior est quam concursus. Si cessio facta est per modum concursus, ubi
lex civilis concedit actionem iudicialem, creditores hac uti possunt, et debitor
sententiae stare debet. Ubi vero lex actionem non concedit, sunt auctores, qui
putent debita ulteriora exstincta esse, saltem ubi haec persuasio communis
evasit, ut in Anglia248).

247) C. A. in hac re consentiens cum iure Romano non permittit, ut debitor de
bonis suis quidquam retineat; ius tamen, quod natura ad necessariam sustenta­
tionem concedit, auferre non potest. Cf. n. 122, quo Ecclesia pro clericorum
cessione explicite statuit ^privilegium competentiae*.
24S) Lchmkuhl, Casus consc. 1 n. 759. 776. De diversis legibus civilibus cf.
Vermccrsch-Crcuscn Π.3 n. 467.

De restitutione. De compositione

459

Articulus quartus.
De compositione.

520. Declaratio. A restitutione excusat etiam compositio cum
S imwno Pontifice. Compositio est debiti remissio au cto r itate Sumen i
Pontificis facta. Compositione quandoque conceditur integri debiti
remissio, quandoque maiore eius parte remissa exigua pars in pias
causas erogari debet. Duplex eaque diversa distingui debet compositio:
a. pro bonis incertis; b. pro bonis ecclesiasticis.

.521. Compositio pro bonis (debitis) incertis. 1. Cum haec bona
licite retineri non possint, nisi praescriptione evaserint propria debi­
toris, aut eorum restitutio facienda (n. 503) aut eorum condonatio a
Summo Pontifice petenda est.
2. Hanc condonationem S. Pontifex ita facere solet, ut aliquam
debiti partem causis piis applicandam decernat, reliquam partem
remittat ac fructum spiritualem, qui ignoto domino hac condonatione
subtrahitur, ex thesauro ecclesiae suppleat249).
a. Iusta condonationis causa haec est, quia per eam debitoris conscientiae
consulitur, qui omissa restitutione facile in mala fide mansisset, et quia per eam
piis causis, quae forte nihil accepissent, saltem pars debiti acquiritur.
b. Hac condonatione obligatio restituendi penitus exstingui censetur, ita ut
debitor domino casu postea comparenti non teneatur quidquam restituere250).

3. Ad compositionem obtinendam recurrendum est ad s. Poenitentiariam; sed ubi viget bulla Cruciatae, cuius ultima pars est bulla
Compositionis, obtinere potest compositionem, qui praedictam bullam
sibi comparat.

522. Compositio pro bonis ecclesiasticis. 1. Posse Summum Pon­
tificem condonationem facere, ubi agitur de bonis ecclesiae ablatis
eique restituendis, facile conceditur, cum ipse sit supremus admini­
strator omnium bonorum ecclesiasticorum. Haec condonatio tum gu­
berniis tum privatis conceditur, non solum pro bonis immobilibus, sed
etiam pro bonis mobilibus ecclesiae ablatis.
2. Gubernia, quae bona ecclesiastica occuparunt, fere ubique a
Summo Pontifice condonationem impetrarunt, adeo ut tum gubernia
tum privati, qui a gubernio eiusmodi bona acceperant, ea legitime
possideant.
2‘9) Cf. Lugo disp. 6. n. 150. Secundum Vermeersch-Creusen (II. n. 634, b).
S. Pontifex hoc agendo utitur *alto quodam dominio in temporalia*. Alii re­
currunt ad ius Ecclesiae administrandi bona causis piis destinata; cf. n. 1514 s.
«e®) Cf. Lchmkuhl 1. n. 1218.

460

De septimo decalogi praecepto

Recenti tempore complures eiusmodi compositiones guberniis catholicis con­
cessae sunt, ita quidem ut bona ecclesiastica sine obligatione alicuius oneris
implendi tamquam propria retineri et libere alienari possint.

a. Pro Gallia conventione inita inter Pium VII. et Napoleonem 15. iul. 1801
condonatio facta est quoad bona ecclesiastica, quae usque ad illud tempus a
gubernio occupata et alienata erant; postmodum condonatio extensa est ad
omnia bona a gubernio usque ad illud tempus occupata, etsi nondum alienata
fuissent281).

b. Pro regno utriusque Siciliae condonatio facta est 17. mart. 1819 quoad
bona ecclesiastica ante annum 1818 alienata.
c. Pro tota Sardinia condonatio facta est 14. maii 1828 quoad omnia bona
ecclesiastica usque ad illud tempus a gubernio occupata et alienata.
d. Pro Belgio condonatio facta est 16. sept. 1833 quoad omnia bona ecclesia­
stica a gubernio occupata.

e. Pro Hispania condonatio facta est per concordatum a. 1851 et 1859, ita ut
omnes, qui bona ecclesiastica a gubernio usurpata emerunt, ea tuta conscientia
sine ulla priorum onerum obligatione possidere possint.
/. Pro Archid. Coloniensi et pro dioec. Trevirensi et Monasteriensi condonatio
facta est 27. nov. 1891 quoad bona occupata a gubernio gallico usque ad finem
anni 1814 in sinistra Rheni ripa.

Haec condonatio 7. febr. 1894 extensa est ad bona ecclesiastica, quae in toto
regno Borussiae usque ad finem anni 1824 saecularizata sunt et de praesenti
a privatis tamquam propria possidentur vel in posterum possidebuntur.
g. Celeberima condonatio facta est a Pio XI. 9. febr. 1929 per Pacta Later­
anensia quoad multa bona Patrimonii S. Petri in favorem regni Italici.

3. Privatis, qui bona ecclesiastica aut ipsi occuparunt aut emerunt
a gubernio usurpatore, cui condonatio facta non est, universalis con­
donatio nunquam concessa est, quare, ut legitime ea possideant, in
singulis casibus ad s. sedem pro compositione recurrere debent, nisi
bona iam sint praescripta.
Praescriptio horum bonorum admittenda videtur, modo adsint condiciones
a iure canonico ad id requisitae (n. 408). Quia tamen quoad bona ecclesiastica
immobilia raro de exsistentia illarum condicionum et praesertim de bona
possessorum fide constare potest, consulendus est recursus ad compositionem
cum S. Sede.

4. Quoad bona mobilia haec statüit S. Sedes232): a. Iis, qui acqui­
sierunt bona ecclesiastica mobilia, quae servari nequeunt, imponenda
est aliqua eleemosyna in favorem locorum piorum, ad quae illa bona
pertinebant, quatenus emerint pretio, quod iudicio ordinarii vel confessarii fuerit minus iusto. b. Si agitur de bonis, quae servari possunt
(vasa sacra, suppellectilia), imponatur poenitcntibus obligatio quam
primum recurrendi ad ordinarium, qui iuxta facultatem sibi concessam
providebit.
M1) S. Poenitent. 20. mart. 1818. Breve Pii VII. 20. oct. 1821.
252) Poenitent. 1. iun. 1869.

CAPUT QUARTUM.

461

De contractibus*63).

QUAESTIO PRIMA.
De contractibus in genere.

Articulus primus.
De natura contractuum.

525. Notiones. Frequentissimus modus acquirendi dominii sunt
contractus, quibus magna pars vitae socialis continetur (n. 382).
Termini pacti, contractus, stipulationis, qui in iure Romano distinguuntur,
nunc sine discrimine adhiberi solent.

1. Contractus definiri potest: duorum vel plurium de iure transferendo consensus.
a. Distingui debet ^contractus in fieri, qui in mutuo consensu consistit, quo
alter ius aliquod transfert, alter illud acceptat, et\contractus in facto esse, qui
est effectus ex mutuo consensu ortus. Iste effetus est acquisitio et possessio
Iuris translati et acceptati, quocum cohaeret obligatio, ex translatione iuris orta,
aliquid faciendi vel omittendi. Porro allata definitio contractum in fieri exhibet.
b. Effectus igitur immediatus cuiusvis contractus est commutatio iuris, ex qua
oritur obligatio aliquid faciendi vel omittendi, quae obligatio pro diversitate
contractus vel ex utraque vel saltem ex una parte oritur.

2. Ad contractum valide ineundum quatuor condiciones essentialiter
requiruntur : a. materia apta,\b. personae habiles; \C. mutuus consen­
sus;^. causa consensus; de quibus singulis dicendum est. Essentia
tamen contractus in mutuo consensu circa aliquod ius consistit, adeo
ut contractus tamdiu sit quoad essentiam imperfectus, quamdiu uter­
que contrahens non dederit consensum.
3. In omni contractu tria distingui debent: essentalia, naturalia, acci­
dentalia.
_p. Essentialia contractus ea dicuntur, sine quibus certus contractus
substantialiter perfici non potest, ut consensus contrahentium et merx
atque pecunia in venditione: nam sine consensu non esset contractus,
et sine merce et pretio non esset venditio.
b. NaturaliO-Contvactus ea dicuntur, quae sive ex lege sive ex con­
suetudine in contractu contineri censentur nisi expressa contrahentium
voluntate excludantur, ut in venditione securitas emptoris in casu
evictionis.
2M) loan, de Lugo, De iustitia et iure tom. II. De contractibus. Lud. Molina,
De iustitia et iure tom. II. De contractibus. L. Lessius, De iustitia et iure. 1. 2. c.
17—28. Accedunt auctores, qui integram theologiam moralem exararunt, supra
(ante n. 355) citati.

462

'V

' \
’

De septimo decalogi praecepto

c. Accidentalia contractus ea dicuntur, quae a contractu exclusa
censentur, nisi expressa contrahentium conventione in illum recipian­
tur, ut solutio in determinata pecunia vel dilatio solutionis ultra tem­
pus a lege statutum.

Sollemnitates contractus ea dicuntur, quae lege vel consuetudine ad
ritum vel formam externam contractus requiruntur.

524. Contractuum divisiones. 1. Ratione effectus f Unilaterales, qui
in uno tantum contrahentium obligationem pariunt ut promissio et donatio; et'bilaterales (synallagmatici), qui in utroque contrahente obli­
gationem pariunt ut emptio-venditio, locatio-conductio, mutuum, com­
modatum.
2. Ratione finis: Gratuiti, in quibus intenditur liberalitas ex una
parte, commodum ex altera ut in donatione, commodato,\ onerosif in
quibus ab utraque parte intenditur propria utilitas ad quam obtinen­
dam utraque pars subire debet onus v. g. solutionem pretii, ut in ven­
ditione, locatione.
3. Ratione modi: \ a. Contractus consensuales, qui solo consensu
essentialiter perficiuntur ut in nonnullis iuribus venditio; et^reales, qui
rei traditione tandem essentialiter perficiuntur ut mutuum, pignus.
Sunt contractus, quorum ipsa natura et nomen realem obiecti traditionem
exigit ut mutuum, commodatum, depositum; nonnulli autem contractus ad sui
essentiam praeter mutuum consensum exterius manifestatum aliud non exigunt
ut (in C. A. § 1045, 1094, in C. H. ZGB. 254) permutatio, locatio etc. In his
contractibus realis materiae traditio ex iure naturae non ad essentiam, sed ad
eorum exsecutionem et complementum pertinet.

b. Sollemnes, qui certis formalitatibus in iure praescriptis fiunt;
simplices, qui sine formalitatibus ex solis condicionibus iuris naturalis
contrahuntur.
Ex iure naturae in celebrandis contractibus nullae formalitates requiruntur,
adeo ut sine illis validi sint; iure positivo autem pro quibusdam contractibus
determinatae formalitates seu sollemnitates praescribuntur, sine quibus in iure
civili non valent; sic pro testamentis, hypotheca certae formae legales prae­
scribuntur.

Quoad effectum contractus sollemnes dicuntur vestiti, quatenus obligationem
naturalem et civilem pariunt; simplices vero dicuntur nudi, qui solam naturalem
seu conscientiae obligationem gignunt (nicht klagbare Vertrage).

* c. Contractus formaliter initi, qui fiunt verbis aut signis consensum
expresse exhibentibus; virtualiter initi seu quasi-contractus, qui fiunt
eo, quod quis libere consentit in factum, ex quo obligatio iustitiae erga
alium resultat; sic ille, cui confertur officium iudicis vel parochi, accep­
tando officium se obligat ad subeundas omnes obligationes illius of­
ficii; susceptio igitur officii est quasi-contractus.

De natura et materia contractuum

463

Jurisperitis autem quasi-contractus est contractus praesumptus, in quem unus
contrahentium non consentit quidem, quia contractum ignorat, in quem tamen
consentiret, si illum cognosceret; sic qui absentis negotium utiliter gerit, merito
praesumit absentem in negotii gestionem consentire. Sane negari nequit validos
esse contractus, praesertim permutationes, ex praesumpta alterius contrahentis
voluntate, dummodo haec rationabiliter praesumi possit, quod obtinet, si per­
mutatio alteri non nocet, sibi vero prodest.

l
'

4. Contractus certi eventus, in quibus aliquid dandum vel faciendum
est independenter a fortuito eventu ut in donatione, locatione; contrac­
tus aleatori^ (Gliicksvertrdge), in quibus aliquid dandum vel faciendum est dependenter a fortuito eventu ut in ludo, sponsione, assecuratione.
.
5. Contractus nominati, qui nomen proprium in iure habent ut ven­
ditio, locatio etc., et innominati, qui proprio nomine carent et ideo so­
lum generico nomine contractus significantur. Contractus innominati
ad quatuor species revocantur: a. do ut des; b, do ut facias; c. facio
ut facias; d. facio ut des. Notandum est verbo facere etiam non facere
significari e. g. do tibi pecuniam, ne me accuses.
6. Contractus principales et accessorii, prout subsistunt in se et in­
dependenter ab alia conventione ut venditio, vel pendent ab alia con­
ventione aut eam supponunt ut hypotheca, pignus, fideiussio.

7. Contractus puri, quibus nullus modus aut nulla condicio additur;
et qualificati, quibus modus vel condicio additur; quare contractus
qualificati subdividuntur in contractus modificatos, quibus modus, et
condicionatos, quibus condicio additur.
Aliae sunt contractuum divisiones, quae tamen vel in codicibus recentibus non
occurrunt ut contractus bonae fidei et stricti iuris, vel ex ipsis terminis per se
intelliguntur ut contractus validi, firmi, irriti, rescindibiles.

Articulus secundus.
De materia contractuum.

»
I
1

525. Quae sit materia contractuum. Quidquid obiectum dominii
constituit, sive est res sive actio sive actionis omissio, generatim potest
esse materia contractus; in specie vero nonnullae qualitates neces­
sario requiruntur, ut contractus validus iniri possit: materia contrac­
tus debet esse possibilis, exsistens, propria, honesta, pretio aestima­
bilis.
J. Possibilis tum physice tum etiam moralité^ nisi quis sponte etiam
ad rem valde difficilem se obligare voluerit: ad physice impossibile
enim nemo obligari potest, et ad moraliter impossibile nemo se obli­
gare velle censetur, nisi id expresse dicat.

464

De septimo decalogi praecepto

a. Si quis ergo sponte se obligavit ad rem valde difficilem vel ad actum heroicum, contractus, nisi aliunde sit irritus, ratione obiecti valet. Si quis autem
per contractum a.d rem praestandam se obligavit, quae postea ex adiunctis non
praevisis facta est valde difficilis, ad contractum amplius non tenetur.
b. Si materia contractus est divisibilis et tota praestari nequit, manet obli­
gatio praestandi partem possibilem, nisi ex natura rei vel ex mente contrahen­
tium constet eos aut ad totum aut ad nihil se obligare voluisse. Qui tamen sua
culpa effecit, ut materia contractus impossibilis redderetur, damnum alteri con­
trahenti exinde ortum reparare tenetur.

2. Exsistens in re aut saltem in spe ut fructus pomarii nondum nati:
etënim non potest ius transferri in rem, quae non exsistit nec unquam
exstitura speratur.

526. 3. Propria contrahentis: nemo enim potest in alium transferre
dominium·, quod ipse non habet: ideo invalida est donatio rei furto
ablatae.
a. Si duo contrahunt de re ab aliquo tertio praestanda, contractus ita intelligendus est, ut contrahens se obliget ad curandum, ut tertius rem praestet; alias
non de facto proprio, sed de facto alieno iniret contractum.
b. Fieri potest contractus de re, quae eo tempore, quo fit contractus, adhuc
est in dominio alterius, modo futura sit in dominio contrahentis; iura tamen
moderna fere omnia invalidam251) aut rescindibilem255) declarant venditionem
hereditatis, quae a persona adhuc superstate exspectatur.

4. Honesta et licita: ad actionem enim inhonestam vel illicitam nulla
est obligatio; alias daretur obligatio ad idem faciendum et omitten­
dum. Quare nullam obligationem inducunt contractus de re mala e. g.
de patrando homicidio, furto etc.
Ad valorem contractus sufficit, ut res quoad substantiam sit honesta, quam­
vis accidentalis aliqua circumstantia (v. g. intentio ementis) illicita sit, quo in
casu contractus de re honesta illicite perficitur; sic venditio armorum contra
prohibitionem reipublicae valida est, sed illicita.

5. Pretio aestimabilis, si contractus fit de re pro pretio permutanda.
Pretio aestimabile est, quod uni quidem laboriosum est. vel quod eum
commodo privat, alteri vero utile vel delectabile est; quare iniuste pe­
cuniam exigit, qui transeunti viam ostendit, quia labor ad id necessa­
rius minor est, quam qui pretio aestimari possit, et pari modo non
valent contractus de re prorsus inutili.
a. Ergo pretio aestimabilis est non solum res vel actio, quam quis praestan­
dam assumit, et commodum, quo quis se privat, sed etiam obligatio, quam quis
in se suscipit.
b. Nihil impedit, quominus res spirituales possint constituere obiectum con­
tractus sive gratuiti sive onerosi, modo vitetur simonia i. e. modo non permu­
tentur pro pretio temporali; sic de oratione vel de missa potest fieri promissio
aut donatio aut permutatio cum alia re spirituali.

2W) C. A. § 879, 3. N. C. G. § 310.
255) ZGB. 636.

k

Dc contractibus. De personis habilibus

465

527. Num validus sit contractus de re aliunde iam debita, adeo ut
pro ea mercedem accipere liceat.
a. Non potest valide con.trahj.Je re, quae alteri contrahenti iam est
ex iustitia debita, quia contractus fieret de transferendo iure, quod
alius independenter a contractu iam habet. Sic iudex non potest con­
tractum inire accipiendi aliquid pro ferenda iusta sententia, nec inven­
tor rei alienae amissae pro restituenda re inventa.
b. Potest autem valide et licite contrahi de re, quae tertiae personae
ex justitia iam debita est, si etiam alteri ita prodest, ut priori non
noceat; ergo potest aliquis pro eadem actione a pluribus integrum
pretium ex pacto accipere: opera enim, quam praestat, digna est
pretio nec minus utilis est pluribus quam uni25®), nec tertio iam ex
iustitia debita est.
Sic qui a Petro conductus est ad iter alicuius negotii causa suscipiendum,
potest etiam a Paulo eiusdem itineris pretium accipere, si illius etiam negotium
simul conficere potest. Etsi enim iter iam uni sit ex iustitia debitum, non tamen
secundum totum suum valorem, sed eatenus tantum ei debitum est, quatenus
ad finem, ob quem a Petro conductum est, requiritur.

c. Per se validus, sed illicitus est contractus de re, quae alteri contrahemti ex caritate vel ex alia virtute iam debetur, ut si medicus vel
advocatus pretium exigit a paupere, cui ex caritate operam suam gra­
tis praestare tenetur: inito enim contractu pauper non solum ex cari­
tate, sed etiam ex iustitia operam exigere potest, id quod pretio aesti­
mabile est. Illicitus autem est, quatenus medicus vel advocatus non vult
praestare officium caritatis, nisi pretium detur.

d. Validus et per se etiam licitus est contractus de re ex alio titulo
seu ex alia virtute, sed non alteri contrahenti iam debita e. g. de au­
dienda missa die festo, de deponendo odio: pretio enim respondet ius,
quod alter contrahens acquirit et antea non habebat. Qui tamen ita
dispositus est, ut rem debitam non praestaret, nisi pretium solveretur,
hoc actu voluntatis peccat, contractus autem validus est.

Articulus tertius.
De personis habilibus.

528. Quae sint personae habiles. 1. Iure naturae habiles ad contrahendum sunt omnes, qui usu rationis pollent: ad validum enim contrac­
tum ex parte contrahentis aliud non requiritur, nisi ut sufficientem
consensum exhibere possit i. e. consensum, qui sit actus perfecte hu­
manus.
2Ge) Cf. Holzmann, Theologia moralis t. 4. n. 279.
30 Noldin, Vol. II. dc praeceptis.

466

De septimo decalogi praecepto

Etiam persona moralis, collegiata et non collegiata, si legitime constituta est,
habilis est ad contractum; eius nomine agit administrator.
Ergo per se inhabiles sunt, qui usu rationis carent, ut infantes et perpetuo
amentes, ebrii et furiosi eo tempore, quo incapaces sunt actus perfecte humani;
praeterea inhabiles sunt semifatui, semiebrii, semidormientes, semidelirantes,
quia perfectum usum rationis non habent. Inhabiles autem non sunt impuberes,,
nec qui monomania laborant, modo circa rem, de qua contrahunt, sana ratione
utantur.

2. Iure positivo ad contrahendum habiles sunt omnes, qui iure na­
turae valide contrahere possunt, nisi inhabiles declarentur a lege. lamvero a lege generatim ad contrahendum inhabiles declarantur infantes
et amentes;Jûnitantur, qui liberam bonorum suorum administrationem
non habent; in specie vero minorennes non emancipati sine auctoritate
patris vel tutoris, interdicti (Entmündigte), quibus a iudice adempta
est administratio bonorum, uxores circa bona dotalia et communia
sine auctoritate mariti vel indicis. Quid personae istae quoad contrac­
tus possint, quid non possint, desumendum est ex codice civili267).
a. Lex positiva, dum contractus quarundam personarum infirmat, ius naturae
unicuique insitum limitat et coarctat, idque iuste ob bonum commune, tum ne
personae minus peritae decipiantur et damnum subeant, tum ut familiarum paci
consulatur. Quare dispositio legis, quae in communi periculo fundatur, valet,
etsi in causa particulari nullum incommodum sequatur
b. Minorennes vel interdicti possunt quidem acceptare dona et promissiones
in suum favorem: si vero agitur de suscipienda obligatione, contractus firmitas
dependet a consensu patris vel curatoris vel etiam iudicis. Hac legis disposi­
tione contractus personae de iure inhabilis in codicibus modernis plerumque
non constituitur invalidus, nisi iudicis sententia irritetur, sed solum infirmus,
qui scilicet ad arbitrium personae inhabilis, non autem alterius contrahentis,
intra tempus a lege determinatum rescindi possit. Quare accedente condicione
a lege praescripta eiusmodi contractus fit omnino firmus; sic contractus filii
minoris aut uxoris accedente consensu patris aut mariti, vel contractus, qui non
rescinditur tempore a lege determinato, evadit firmus.
c. Ad firmandos contractus minoris momenti sufficit consensus praesumptus
patris vel tutoris. Ideo firmi sunt contractus, quibus minores parva donant aut
emunt aut vendunt aut in lusum expendunt. Si extra domum paternam vitam
agunt, tamquam mandatarii patris considerantur et valide contrahunt.

529. Num minores (interdicti, uxores) in conscientia uti possint
beneficio legis civilis. — Beneficium a lege civili minoribus etc. con­
cessum duplex est: a. quod eorum contractus, si condicione a lege re­
quisita careant, rescindibiles sint258); b. quod minores, si contractus
rescindatur, rem acceptam restituere non teneantur, nisi vel in se vel
aequivalenti adhuc exsistat.

f v'

2W) C. A. § 865. 270. N. 152, 246, 248. Uxor ex
libere contractus inire potest. C. G. § 104 ss. ZGB.
2M) C. A. § 865. C. G. § 108, ZGB. 19, 411; alii
simpliciter, sed tum solum rescindibiles declarant,
ut C. Gall, et C. Angi.

C. A. 1237 ss. de bonis suis
11—19.
codices hos contractus non
si minorennis laesus fuerit,

467

1. Si .minorennis dolose se fingit habilem ad contractum, potest fieri
causa damni efficax quoad alterum contrahentem. Ideoque tenetur ipse,
non pater, restituere ex propriis, si habet, vel in futuro.
2. Si absque fraude egerint, uti possunt utroque beneficio, quia tum
Jirinitas contractus tum obligatio restituendi (si res non amplius ex­
sistat), ob bonum commune a lege sublata est. Quin immo,.ne lex pror­
sus irrita fiat, hoc beneficio uti possunt, etsi specialem promissionem
dederint solvendi in omni hypothesi vel renuntiandi beneficio legis.
a. Si ergo minorennis absque consensu patris aliquid emit, venditor nondum
tradita merce non potest eum cogere ad dandum pretium; si tamen minor velit
stare contractui, potest cogere venditorem ad tradendam mercem pro statuto
pretio: venditor enim servare debet contractum, emptor autem minorennis
illum rescindere potest. Si res tradita sit, venditor cogi potest, ut recipiat rem
et reddat pretium. Quodsi minorennis rem emptam nondum soluto pretio in­
utiliter consumpsit, venditor nequit exigere solutionem pretii.

β. Minorennis, qui sine consensu patris aut curatoris mutuam accepit pecu­
niam eamque in usus inutiles consumpsit, facta contractus rescissione non obli­
gatur ad restitutionem, etsi postea maior effectus restituere posset. Qui enim
cum minoribus, etsi bona fide, contrahunt, sibi imputare debent damnum, si
quod exinde patiuntur. Tenetur autem ad restitutionem, si pecuniam in usus
necessarios et utiles impendit, quia tunc ea ditior factus est259).

y. Si minorennis apud iudicem rescissionem contractus petit, quem ex lege
rescindere potest, caritas exigit, ut altera pars non exspectata iudicis sententia
contractum rescindat, ne minorennis expensas inutiles facere cogatur.

Articulus quartus.
De consensu contrahentium.
De consensu contrahentium exponendum est: a. quaenam sint qua­
litates validi consensus; b. quaenam sint vitia consensus.

§ 1. De qualitatibus consensus.

550. Ut contractus iure naturae validus sit, consensus debet esse:
■■■■

—

—-

,

— ■............................

■

»

»

—

■

»

■ ■■■■ — —

,

................................. ...

B—

■

■

■

Verus seu«internus, non externus tantum seu fictus: nam translatio
iuris, quae fit per contractum, et obligatio, quae inde sequitur, ex vo­
luntate contrahentis procedit; hac ergo deficiente nullus potest esse
contractus.
a. Consensus fidus habetur, quando aliquis exterius quidem contrahit, atta­
men interius animo contrahendi seu, quod ad idem redit, animo se obligandi
caret: animus enim se obligandi cum voluntate contrahendi necessario nexu
cohaeret.
259) Cf. Reuter III. η. 151; s. Alphonsus n. 757.
30’

468

De septimo decalogi praecepto

b. Qui ficte consentit seu qui contrahit sine animo se obligandi, nullum contractum init, ideo ratione contractus ad nihil tenetur; quodsi fingens consensum
coque altenim decipiens ei damnum intulit, hoc damnum reparare tenetur, et
si illud aliter reparare nequit, tenetur implere, quod ficte promisit.
c. Qui contractum init cum voluntate contrahendi vel se obligandi sed cum
voluntate contractum non implendi, valide contrahit ideoque veram obligatio­
nem suscipit eamque vi contractus implere tenetur.

d. Fictio in contrahendo non praesumitur, sed probanda est. Si tamen fictio
in illis adiunctis accidit, in quibus ab altero contrahente facile deprehendi po­
tuit, in utroque foro praesumitur alterum fictionem sufficienter deprehendisse,
ideoque ille, qui ficte consentit, ad compensationem obligari nequit: etenim
scienti et volenti non fit iniuria.

551. Liber et deliberatus, i. e. praestitus cum illa advertentia, deli­
beratione et libertate, quae ad actum perfecte humanum requiritur,
sive contractus est de materia gravi sive de materia levi: contrahens
enim veram et perfectam obligationem iustitiae sibi imponit; haec
autem solum ex actu perfecte humano procedere potest.
Ideo contractus initus cum consensu scmideliberato etiam unius solum contra­
hentis nullus est. Atque haec est ratio, propter quam semifatui, semiebrii, semidormientes etc. validum contractum inire nequeunt, ad eundem modum, quo
iidem validum votum, etiam sub levi solum obligans, emittere non possunt.

>
Λ
. v

552. Mutuus, i. e. ab utroque contrahente de eodem obiecto praestinequit enim unus sua voluntate alteri acquirere ius eumque sibi
obligare, nisi ipse velit et consentiat.
Ideo contractus unilateralis (promissio, donatio) non perficitur, nisi alterius
oblatum acceptet; contractus vero bilateralis non perficitur, nisi uterque ius
oblatum acceptet.

Contractus per procuratorem iniri potest: iure enim naturae nihil impedit,
quominus quis consensum per alium edat. Contractus tunc perficitur, quando
procurator consensum mandantis manifestat.
a. Non requiritur, ut consensus utriusque contrahentis eodem tempore elicia­
tur et exprimatur, sed sufficit, ut consensus unius non sit revocatus, sed habitualiter seu moraliter adhuc perduret, quando alter consensum suum elicit et
exprimit. Quare consensum contrahentium debere esse simultaneum aliud non
significat nisi unius consensum praestari debere, quamdiu alterius consensus
perdurat.

b. Qui alteri contractum offert, ipse de iure naturae etiam determinare potest
tempus, intra quod alter in contractum consentire debeat, ac proinde determi­
nare potest, quamdiu suus consensus virtualiter perduret. Quare si alter intra
hoc tempus consentit, contractus est validus, si autem post hoc tempus consen­
tit. contractus non valet ex defectu mutui consensus. Item qui alteri contrac­
tum obtulit, de iure naturae ab oblatione sua recedere potest, quamdiu alter
nondum consensum dedit. Ad excludendas autem lites, quae ex hoc capite circa
valorem contractuum oriri possent, leges positivae constituere solent, quamdiu'
consensus eius, qui alteri contractum offert, perdurare censeatur, et quamdiu

De consensu contrahentium

469

offerens contractum ab oblatione resilire possit. De hac re igitur consulendi sunt
codices civiles'2®0).
c. Si contrahitur per procuratorem, contractus tum essentialiter perficitur,
cum procurator consentit, etsi ipse contrahens nondum consenserit: consensus
enim procuatoris moraliter censetur esse consensus ipsius contrahentis.

555. Signo sensibili manifestatus, ita
tari possit; actus enim, qui ad mutuum
nent, signis externis manifestari debent.
tractum, is non perficitur, quando alter
eius consensus exterius manifestatur.

ut ab altero percipi et accep­
hominum commercium perti­
Hinc si quis alteri offert con­
interne consentit, sed quando

a. De iure naturae ad valorem contractus non requiruntur verba, sive ore
prolata sive scripta, sed sufficit quodcunque signum externum, quod ad ex­
primendum consensum aptum sit; attamen leges positivae ad praecavendas
lites quandoque praecipiunt, ut contractus verbis vel scripto perficiantur, adeo
ut contractus sine hisce signis initi aut invalidi sint aut saltem obligationem
civilem non pariant.
b. Num taciturnitas eius, cui contractus offertur, sit signum sufficiens consensus,
a. Taciturnitas pro consensu habetur, si contractus sit favorabilis tacenti ut in
promissione aut donatione: acceptatio enim favoris merito praesumitur et acce­
dente vel levissimo signo fit certa, β. Taciturnitas pro consensu habetur etiam
in contractibus onerosis, si tacens facile contradicere potest et, si non con­
sentit, dissensum manifestare debet, γ. Taciturnitas autem in contractibus
onerosis non habetur pro consensu, si tacens aut facile contradicere non potest
aut dissensum exprimere non tenetur.

Quo temporis momento contractus consensualis inter absentes per­
ficiatur^ aliis verbis: Utrum ad valorem contractus requiratur, ut con­
sensus acceptantis sit offerenti intimatus, an contractus perficiatur eo
tempore, quo acceptans consensum suum exterius signo manifestat,
antequam haec manifestatio offerenti innotescat.
a. In contractibus unilateralibus non requiritur, ut acceptatio offe­
renti sit manifestata; valet ergo promissio aut donatio, quando alter
eam acceptavit, etsi promittenti aut donanti acceptatio nondum inno­
tuerit: nam praeter acceptationem iuris oblati ad perficiendos hos con­
tractus de iure naturae aliud non requiritur; iura tamen positiva quan­
doque exigunt, ut acceptatio alteri parti debeat esse intimata.
tb. In contractibus bilateralibus probabilius necessarium est, ut alterius acceptatio offerenti nota fiat: sicut enim consensus offerentis hunc
non obligat, nisi alteri contrahenti manifestatus sit, ita per se consen­
sus acceptantis hunc non obligat, nisi offerenti notus sit, quia in con­
tractibus bilateralibus etiam acceptans ex sua parte aliquid offert.
Contra ctus ergo eo momento perficitur, quando offerenti a c ce piatio

alterius nota fit

Hinc si inter absentes per litteras contrahitur, con-

2eo) C. A. § 862 N. Handelsgesetz 318—322. C. G. § 147. 149. OR 3—10.

470

De septimo decalogi praecepto

tractus probabilius tunc perficitur, quando offerenti acceptantis con­
sensus ex litteris responsoriis innotescit; antea adhuc per telephonium
revocari posset. Attamen contrahentes statuere possunt, ut contractus
valeat, quando acceptans consentit, antequam offerenti consensus in­
notescat261). lura item positiva quandoque statuunt, ut contractus sola
acceptatione iam perficiatur, vel eo momento quo acceptatio nuntio
committitur262).
<S 2. De vitiis consensus.

554. Declarationes. 1. Vitia consensus dicuntur illa impedimenta,
quae obstant libertati consensus et proinde efficiunt, ut contractus aut
omnino invalidus aut saltem rescindibilis’sit. Eiusmodi vitia sunt error
et dolus, vis et metus.
-

-

—

2. Contrahens in contrahendo dupliciter decipi potest, aut proprio
errore, qui a nullo alio causatus est, aut errore, qui ab alio inductus est.
Prior deceptio simpliciter error,\posterior autem dolus (passive accep­
tus) dicitur.
a. Dolus active est dictum vel factum ad alterum decipiendum adhibitum.
Dolus iste committi potest aut ab altero contrahente aut ab aliquo tertio in
ordine ad contractum ineundum.
d. Quoad valorem contractus nihil refert, utrum error a contrahente dolo
causatus sit necne; hoc autem inter utrumque contrahentem interest, quod
contrahens/Ίμϊΐ alterum decepit, teneatur reparare damnum alteri contrahenti
exinde ortum, modo illud saltem in confuso praeviderit; contrahens autem, qui
alterum non decepit, de damnis non tenetur.

3. Vis absoluta, quae tollit voluntarium, manifesto contractum red­
dit invalidum; vis autem non absoluta, quae non tollit voluntarium,
a metu non distinguitur; quare eadem principia de vi et de metu valent.
Nihil autem refert, utrum ille, qui metum incutit, malum minetur ipsi
contrahenti an personae contrahenti arcte coniunctae.

555. Divisiones erroris, quae aeque valent etiam de dolo.
1. Error potest esse substantialis aut accidentalis. Substantialis dici­
tur: fl. si versatur circa substantiam rei, de qua fit contractus, ut si
quis putet se emere aurum, emat autem aurichalcum 6. si versatur
circa qualitatem substantialem seu circa qualitatem redundantem in
substantiam rei, de qua fit contractus, sive quia illa qualitas primario
intenditur sive quia est condicio, sine qua non datur consensus;* c. si
versatur circa substantiam ipsius contractus, ut si contrahens putet
agi de donatione, cum agatur de venditione.
-

.

'· «r

aei) Cf. Lugo disp. 22 n. 26 ss. Marres I. 3. n. 53 s. Vermeersch-Creusen, II.3
n. 385 s.
262 ) OR 10.

De vitiis consensus contrahentium

471

Si pictura ideo emitur, quia existimatur opus celeberrimi pictoris, haec cir­
cumstantia primario intenditur. — Condicio, sine qua non, non est necessario
exprimenda, sed implicite cognosci potest vel ex dispositione leps, vel ex usu
locorum, vel ex natura contractus, vel ex fine, ad quem res, de jua fit con­
tractus, adhibetur, ut si emitur vinum pro aegroto, pro missae sacrificio.

^Accidentalis dicitur: a. si versatur circa qualitatem accidentalem
(non redundantem in substantiam) rei, de qua fit contractus, ut si
quis emat vinum duorum, quod putabat esse quatuor annorum; b. si
versatur circa qualitatem accidentalem contractus, ut si quis putet so­
lutionem pretii faciendam esse in hac pecunia, cum facienda sit in alia.
Error circa personam, quacum fit contractus, quandoque est sub­
stantialis, quandoque accidentalis. Et in matrimonio quidem semper
est substantialis, quia in hoc contractu persona non solum habet ra­
tionem contrahentis, sed etiam rei, de qua fit contractus; in aliis autem
contractibus est substantialis, si persona per se et principaliter inten­
ditur, id quod facilius in contractibus gratuitis quam onerosis accidit.
Sic si quis rem pretiosam donat Petro putans eum esse Paulum, error est
substantialis; si quis autem equum vendit Titio putans eum esse Caium, error
est accidentalis.

Idem dicendum est de errore circa qualitatem personae: si nempe
contrahens a determinata qualitate dependentem reddit consensum,
quia est motivum principale contractus, error est substantialis, ut si
quis donat Titio, quia eum putat consanguineum, cum non sit; alias
error est accidentalis, ut si quis alicui det eleemosynam, quia pauper
est, sed simul putatur consanguineus.
2. Error dicitur antecedens, quando contractui causam dat, adeo ut
contrahens ablato errore contractum non fecisset; et dicitur concomitans, si non dat causam contractui, adeo contrahens etiam ablato
errore contractum fecisset.

556. De contractibus ex errore initis. 1. Omnis error substantialis
etiam
contractum
—* mere
— - concomitans
—— ——
■ ■———————reddit
——— invalidum
~ - - - _ - _ -ex_ defectu
I- _ - consensus in substantiam contractus: qui enim circa substantiam rei errat,
non consentit in rem, de qua fit contractus, sed in aliam, de qua putat
fieri contractum; et qui non vult contrahere nisi sub certa condicione,
quod nempe res instructa sit determinata qualitate, is deficiente illa
condicione in contractum non consentit, etsi condicio in se nullius sit
momenti; ergo iure naturae eiusmodi contractus invalidus est263).
a. Ergo si quis emit vinum ex pomis putans esse vinum de vite vel si sacer­
dos emit pannum caeruleum ad conficiendam vestem talarem putans pannum
esse nigrum, contractus propter errorem substantialem nullus est. Et si error
263) Cf. cn. 104. In Helvetia talis contractus declaratur tantum rescindibilis
(OR 23).

De septimo decalogi praecepto

substantialis unius contrahentis dolo ab altero causatus est (dolo substantiali),
decipiens tenetur reparare damnum alteri exinde ortum, quod si aliter reparari
nequeat, tenetur implere contractum.
b. In foro externo satis non est, ut quis asserat se errasse circa substantiam
contractus, sed errorem etiam probare debet, quem si non probaverit, standum
est pro valore contractus; in foro interno autem irritus est contractus, modo
error vere acciderit, etsi probari non possit.
c. Etiamsi error sit mere concomitans, tamen consensus non fuit de re con­
tractus, sed de substantialiter alia, proinde invalidus. Utique in tali casu facile
per consensum subsequentem contractus ratihabetur.

2..Nullus error accidentalis, etsi fuerit antecedens et ab altero contrahente causatus, contractum reddit invalidum: nam ad valorem contractus sufficit, ut adsit consensus in substantiam contractus, alias
cum perturbatione humani commercii nimis frequenter contractus es­
sent invalidi; atqui error accidentalis, etsi antecedens et ab altero cau­
satus, non impedit consensum in substantiam contractus; ideo validus
est contractus, quo quis emit vinum recens, quod putat esse vetus.

3. Error accidentalis antecedens, qui ab altero contrahente dolo
causatus fuit, reddit contractum onerosum ad arbitrium decepti
rescindibilem, si natura sua solubilis est: etsi enim deceptus quoad
substantiam consensum dedit, eius tamen efficaciae obstat iniuria,
quam passus est. — Contractus gratuiti, initi ob errorem accidentalem
dolo causatum, probabiliter invalidi sunt, quia huiusmodi contractus,
utpote a benignitate procedentes, maiore indigent libertate264).
a. Sane qui alterum decepit, dolum seu iniuriam illatam removere debet cum
omnibus suis effectibus; effectus autem deceptionis est contractus; ideo con­
tractum solvere debet, si deceptus velit. Qui vero alterum decepit, contractum
solvere non potest contra voluntatem decepti: decipiens enim consensum dedit,
cuius vi et efficaciae nihil obstat. Hinc error antecedens, qui non est dolo cau­
satus, sed proprius contrahentis, contractum (saltem onerosum) non facit rescin­
dibilem. Eiusmodi contractus solum mutuo consensu vel simpliciter vel cum
reparatione damni, quod alteri contrahenti ortum est, rescindi potest.
b. Si non ipse contrahens, sed aliquis alius errorem causavit, contractus est
rescindibilis, ubi contrahens doli particeps fuit265); ubi autem dolus inscio
contrahente, etsi in eius favorem, commissus fuit, contractus non est rescindi­
bilis: nam ius rescindendi contractum oritur ex iniuria, quam unus contrahens
ab altero contrahente patitur; atqui in hoc casu unus contrahens non patitur
iniuriam ab altero contrahente. Decipiens autem contrahentis damnum, si quod
passus est, reparare debet, et si illud aliter reparare non potest, tenetur pro­
curare, ut ille contractum rescindat, in cuius favorem contrahentem decepit266).

4. Error accidentalis concomitans, etsi ab altero contrahente dolo
^causatus sit, non reddit contractum rescindibilem: nam deceptus in
264)
265)
sonam
26B)

Cf. Génicot-Salsmans I. n. 589.
OR 28 addit: aut si tempore conventionis deceptionem per tertiam per­
novit vel novisse debuit.
C. A. § 871—876. N. Convenit cum iure naturae C.G. § 123.

De vitiis consensus contrahentium

473

hoc casu non patitur veram iniuriam, quia contractum etiam cognito
errore fecisset.
Hinc qui emit vinum Austriacum putans esse Rhenanum, quod tamen etiam
cognito errore emisset, facit contractum non solum validum, sed etiam firmum
seu non rescindibilem; attamen ius habet contractum reducendi ad aequalita­
tem seu minuendi pretium, ut rei emptae conveniat.

Si mercator merces adulteratas vendit vel emptores in pondere et mensura
decipit, fieri potest, ut contractus venditionis sit invalidus vel solum infirmus
seu rescindibilis, vel validus et firmus, sed ad aequalitatem reducendus.

a. Contractus invalidus est, si adulteratio tanta est, ut res vendita ad usum
communem et ab emptore intentum non amplius idonea sit, ut si panni veteres
recenter colorati vel vestes detritae recenter purgatae et refectae pro novis
venduntur, vel si venduntur merces viliore materia in notabili quantitate per­
mixtae: intercedit enim dolus substantialis.
b. Contractus rescindibilis est, si emptor merces adulteratas ideo solum emit,
quia venditor affirmat eas esse genuinas, ut si vinitor vinum cum artefacto
mixtum vendit pro naturali ei, qui solum naturale emisset; vel si mercator mer­
ces vendit viliore materia, non autem in notabili quantitate, permixtas, cum
tamen emptor solum genuinas voluisset: intercedit enim dolus, accidentalis qui­
dem sed antecedens.

c. Contractus validus et firmus est, si emptor merces emisset, etsi errorem
cognovisset, quamvis non eodem pretio, ut si venditor non dat integram men­
suram vel integrum pondus: intercedit enim dolus accidentalis et concomitans.
Ius autem habet emptor deceptus, ut excessus pretii, quod solvit, sibi restituatur.

S37. De contractibus ex metu initis. Contractus fit ex metu, si me­
tus causam dat contractui, adeo ut absque metu factus non fuisset. In
genere dicendum est contractus ex metu initos esse validos, dummodo
metus non perturbaverit usum rationis: consensus enim, qui ex metu
datur, est actus perfecte humanus et simpliciter voluntarius etsi simul
involuntarius sit secundum quid267). In specie vero haec tenenda sunt:
Metus_ etiam gravis, qui non est iniuste incussus, contractum non
reddit invalidum nec rescindibilem: non primum, quia metus non tollit
consensum simpliciter voluntarium; non alterum, quia contrahenti non
infertur iniuria.
Nec invalidus nec rescindibilis est contractus illius, qui ex metu carceris ob
grave crimen commissum in Americam migrare volens contractum init cum duce
navis. — Item validus est contractus illius, qui alium in honore laesit et ex
metu poenae ei pecuniam promittit, ne rem ad indicem deferat.

2. Metus gravis (probabilius etiam levis) iniuste incussus ad extor­
quendum consensum contractum iure naturae non reddit invalidum,
sed tamen rescindibilem ad arbitrium eius, qui metum passus est268).
207) Cf. De principiis n. 56. Cn. 103.
2e8) Lugo disp. 22. n. 133 ss. C. A. § 870. C.G. § 123. OR 29 contractus ex
iniusto metu initos declarant rescindibiles.

474

De septimo decalogi praecepto

Ratio primi est, quia contractus nequit demonstrari invalidus nec propter
defectum consensus nec propter iniuriam contrahenti illatam: nam iniuria haec
efficit quidem, ut contractus sit rescindibilis, non autem ut sit invalidus.

Ratio secundi est, quia ille, qui metum incutiens alteri contrahenti iniuriam
intulit, iniuriam illatam, sive gravis sive levis fuit, removere tenetur; eo autem
removetur, quod is, qui metum passus est, contractum, si velit, solvere, si autem
nolit, aliam partem ad implendum contractum cogere possit.

Metus levis in foro conscientiae contractum facit rescindibilem, si
metus vere fuit causa contractus; nam etiam metus levis vera iniuria
est; in foro externo civili metus levis non attenditur.
a. Duplex in hac re facienda est exceptio: «. contractus ex metu gravi et
iniusto initus, ut si latro extorquet pecuniam metum mortis incutiens, est inva­
lidus, si contrahens reipsa non consentiat: cum enim non sponte, sed coacte
consentiat, fieri potest, ut non alium praebeat consensum, quam qui in eius­
modi adiunctis sufficiat ad malum, quod timet, evitandum: ad hoc autem suffi­
cit consensus mere externus; ideo fieri potest, ut eiusmodi contractus ex de­
fectu consensus sit invalidus, β. Matrimonium et professio religiosa, si ex metu
gravi et iniusto celebrantur, iure positivo sunt invalida, id quod suis locis de­
clarabitur.
b. Sunt auctores (Dicastillo, Lugo, Reuter etc.), qui etiam contractus gra­
tuitos ab hac lege excipientes docent, eos ex metu gravi iniuste incusso initos
iure naturae invalidos esse. Cuius sententiae probabilitatem fere omnes admit­
tunt. Nam ad contractus gratuiti valorem requiri videtur consensus prorsus
liber et perfecte voluntarius, alias promittens vel donans non censetur trans­
ferre ius in rem promissam vel donatam. Practice ergo promittens (iuxta alios
simpliciter, iuxta alios vero solum rescissione promissionis facta) rem promis­
sam tradere non tenetur. Idem dicendum est de donante.

,3. Metus tum gravis tum levis iniuste incussus^injdium finem, non
ad extorquendum consensum, contractum facit rescindibilem, si ab
altero contrahente incutitur, at eum non facit rescindibilem, si ab alijjuo tertio sine consensu contrahentis incutitur.
Ratio primi est, quia metum incutiens ab iniuria cessare et omne damnum
ex iniuria ortum reparare debet, ut si quis sponte promittat pecuniam inimico,
ut a vexationibus et calumniis cesset.
Ratio secundi est, quia contrahens nullam iniuriam infert, et proinde nullum
effectum seu damnum iniuriae reparare debet, ut si quis in metu mortis a
latrone incusso homini occurrenti promittit pecuniam, ut se a periculo liberet.

Articulus quintus.
De causa consensus.
t ■

538. Quae et quotuplex sit. 1. Causa contractus seu consensus di-citur ratio, propter quam unus transfert ius in alterum. Causa haec in
contractibus gratuitis est voluntas benefaciendi, in contractibus one­
rosis est utilitas percipienda ex re, de qua fit contractus.

De causa consensus contrahentium

475

2. Duplex distinguitur causa contractus, altera motiva, quae con­
sensum proxime determinat, altera impulsiva, quae consensum proxime
non determinat, sed vel eius occasio est vel aliquatenus solum ad con­
sensum movet. Causa motiva dicitur etiam motivum principale et pri­
marium', et causa impulsiva dicitur motivum secundarium et impulsivum contractus. Illud praecipue movet contrahentem, ideoque eo ex­
sistente validus, eo deficiente invalidus est contractus; hoc ex se non
sufficit ad determinandam voluntatem, sed iam determinatam movet
quidem, at solum ut libentius contrahat, quocirca eo deficiente nihilo­
minus exsistit contractus.
Non valet solutio legati, quam quis fecit falso putans a patre illud fuisse
constitutum, quia deficit causa motiva, scilicet debitum a patre iniunctum.
Valet emptio agri, quam quis fecit falso putans in eo latere thesaurum, quia
solum deficit causa impulsiva, spes reperiendi thesauri. Utrum in casu particu­
lari causa fuerit motiva an impulsiva, ex solo contrahente sciri potest.

3. Num validi sint contractus initi ex causa turpi: do tibi centum,1
ut interficias Petrum·, vel sub condicione turpi: do tibi centum, si inter­
feceris Petrum.
Intelligitur hic vera stipulatio de re mala praestanda; si quis v. g solum do­
nationes facit puellae eo animo ut haec aliquando moveatur ad peccandum,
hae donationes tanquam gratuitae retineri possunt; solum cavendum est peri­
culum ne impurus amor foveatur et tandem ad consensum alliciat-69).
Intelligitur stipulatio re re mala; de casu, quo quis offert contractum de re
licita, v. g. de vendenda domo, sub condicione illicita, v. g. si a fide deficiat,
postea (n. 541, 2. d.) sermo erit.

a. Nemo potest se obligare ad rem malam faciendam — proinde
talis contractus ante positionem operis mali invalidus est et uterque
contrahens tenetur recedere (resp. pretium reddere).

b. Contractu autem iam impleto, i. e. posita actione inhonesta alter
contrahens pretium solvere debet, alter vero illud licite exigere et reti­
nere potest270).
a. Haec sententia, quae inter auctores communis est, vocari potest certa atque
in hunc modum confirmatur. Contractus de obiecto turpi seu ex causa turpi
est promissio de re mala, quae illicita atque invalida est; sed sub hoc contractu
alius latet, sci. promissio onerosa: ^Postquam hoc feceris, dabo pecuniam*;
in hoc secundo contractu res inhonesta neque obiectum neque condicio est;
ergo eius valori nil obstat. Primarius ergo contractus illicitus et invalidus est;
sed eo posito, quamvis peccaminose, secundarius contractus validus est271).S.
S. Alphonsus n. 712.
27°) S. Pocnitentiaria 23. apr. 1822 declaravit meretricem pretium meretricii
exigere illudque retinere posse.
271) Cf. Lehmkuhl I. n. 1248 ss. Vcrmecrsch-Creusen 11. n. 378. ZkTh. 33
(1909) 480 ff. Hilrth-Abcllan (II. 164) obiectum contractus secundarii (facio,
ut des) dicit »ex una parte periculum vel damnum subeundum, quod cum operis
turpis praestatione coniungitur, ex altera parte pretium solvendum*.

476

De septimo decalogi praecepto

β. Et haec quidem de iure naturae valent; leges vero positivae nunc invalidos
declarant contractus, quorum causa motiva est illicita272). Porro leges istae
irritantes utpote propter bonum commune in poenam delicti latae in conscientia
obligant; si ergo certo constat, legem hos contractus etiam quoad solutionem
pretii opere turpi praestito irritos facere, nulla est obligatio solvendi pretium
pro actione mala reipsa praestita. Solum quaeritur, utrum hae leges ante an
post sententiam iudicis contractus irritent. Si ex tenore legis de priore constat,
promittens obligari nequit ad solvendum pretium, et alter hoc nec exigere nec
retinere potest; quodsi de eo non constat (ut plerumque fit), in praxi ante sen­
tentiam iudicis favendum est possessori i. e. ei, qui promisit, si nondum dedit,
vel ei, qui turpe opus fecit, si iam accepit273).

Articulus sextus.
De obligatione contractuum.

559. Quam obligationem pariant. Triplex distinguitur obligatio ex
contractu orta: naturalis, quae ex ipsa natura contractus enascitur et
conscientiam afficit, sed non parit actionem in iudicio; civilis, quae
iure civili oritur et actionem in iudicio parit, sed non obligat conscien­
tiam; mixta, quae obligat in conscientia et simul actionem in foro ex­
terno parit.·
1. Omnis contractus validus obligationem parit in foro conscientiae,
et quidem ex iustitia commutativa (excepta promissione gratuita):
nam voluntas se obligandi idque ex iustitia est de essentia cuiuslibet
contractus excepta promissione.

2. Contractus validus ex iustitia obligat non solum ad ea, quae ex­
presse in contractu statuta sunt, sed etiam ad ea, quae vel ex natura
contractus vel ex lege positiva vel ex consuetudine regionis implicite
in contractu continentur e. g. securitas evictionis (n. 523, 3).
3. Gravitas obligationis ex contractu ortae necessario materiae pro­
portio natα est;\gravis ergo m materia gravT,"levis in materia levi; ex
contractu enim alter contrahens acquirit ius; sed rerum natura exigit,
ut gravis sit obligatio servandi ius alterius in materia gravi.

Quare gravitas obligationis a contrahentium intentione adeo independens est, ut nullum facerent contractum, qui in materia gravi nollent
gravem obligationem contrahere.
Obiectum autem contractus et obligationis ex eo ortae, nisi a natura sit deter­
minatum ut in matrimonio, a contrahentium intentione dependet. Quodsi in­
tentio contrahentium non clare exprimitur, interpretanda est ex verborum, quiC. A. 1174 N. statuit id, quod quis sciens pro exsequenda re illicita iam
dedit, repeti amplius non posse; C. G. § 817. OR 20.
«3) Cf. D’Annibale, Summula theolog. mor.5 (Romae 1908) II. n. 301. S.
Alphonsus n. 712.

De obligatione contractuum

477

bus usi sunt, sensu communi, ex natura ipsa contractus, ex lege positiva, et
usu regionum etc., et si ex his omnibus de ea non certo constat, standum est
pro minimo.

4. Contractus rescindibilis unam partem obligat, donec altera pars,
quae ius rescindendi habet, rescissionem postulet; quodsi ipsa iuri
rescindendi renuntiet, eandem obligationem parit ac contractus firmus.
Contractus rescindi potest privata auctoritate duplici casu excepto, si
scilicet res dubia est aut si lex rescissionem a iudice faciendam prae­
scribit. Contractus, qui intra tempus a lege definitum non rescinditur,
evadit firmus.
Iuri contractum rescindendi non potest renuntiari, si hoc ius concessum est
ex motivo boni communis et non solum in favorem privatum contrahentium.
Ideo minorennes e. g. iuri petendi contractus rescissionem renuntiare non pos­
sunt, quia contra bonum commune esset propter periculum, ne circumveniantur,
si ipsi pro arbitrio huic iuri renuntiare possent.

5. Ex non impleto contractu potest oriri obligatio resarciendi damna
alteri contrahenti exorta secundum regulas de restitutione ob damnijicationem. Quandoque abstrahendo a damno adiciunt contrahentes
poenam conventionalem (Reuegeld) pro casu, quo alter resilit; haec
in conscientia solvenda est.

540. De juramento contractui adiecto274275
). Generalis regula est:
juramentum (promissorium) sequitur naturam contractus, quia ipsa
lura ridnmutat. In specie:
1. Si contractus invalidus est ita, ut eius obiectum sit illicitum, obligatio juramenti nulla est27B).
Juramentum ergo additum contractui de re turpi, vel contractui, qui lege po­
sitiva ob periculum boni communis ita irritatur, ut executio sit illicita, inva­
lidum est.

2. Si materia contractus est licita, sed contractus aliunde invalidus
vel rescind i bilis, per juramentum additum certe non firmatur obligatio
justitiae. Quoad obligationem religionis distinguendum videtur: lurans
a. aut putat contractum esse validum, et vult augere obligationem
per actum religionis — tunc etiam juramentum tamquam accessorium
invalidum est;

b. aut scit contractum ex iustitia servandum non esse, sed vult se
ex religione obligare — tunc iuramentum validum est.
274) Cf. Laymann 1. 4. tract 3. c. 8. Lcssius I. 2. c. 17. n. 50 ss. Marres, De
iustitia3 (Ruremundae 1889) 1. 2. n. 267 ss.
275) Cn. 1318 § 2: »Si actui directe vergenti in damnum alterius aut in prae­
judicium boni publici vel salutis animarum iusiurandum adiiciatur, nullam
exinde actus consequitur firmitatem.*

478

De septimo decalogi praecepto

Sunt qui etiam in hoc casu probabiliter negant obligationem ex religione;
eorum ratio est, quod Deus nolit auctoritate sua firmare obligationem inutilem;
inutilis autem est, quia ob defectum iuris in altera parte statim posset iuste re­
vocari276). — Sed nonne potest quis iuste, sed tamen illicite aliquid revocare?

J3. luramentum non rescindendi contractum rescindibilem per se
obligationem ex religione inducit, nisi ipsa promissio non rescindendi
sit illicita vel infirma ob bonum commune.
4. Actus antecedenti iuramento valido contrarius validus quidem
est, iuramentum enim non aufert potestatem faciendi, quod non fac­
turum se promiserat, agens tamen contra iuramentum periurus est.
Ideo valet revocatio testamenti eius, qui antea iuraverat se non esse illud
revocaturum; valet illius donatio alteri facta, qui antea iuraverat, se Caio et
non alteri donaturum esse.

541. Obligatio contractus qualificati. Contractus qualificatus ille
dicitur, cui adiecta est clausula (modus aut condicio), quae obligatio­
nem eius accidentaliter modificat. Eiusmodi contractus praecipue sunt:
a. contractus initi sub condicione; b. sub fine; c. sub causa; d. sub
demonstratione; e. in diem. Clausula adiecta ex ipsius natura deter­
minanda est.
1. Contractus sub condicione. 1. Notiones, a. Condicio est cirpum^stantia externa contractui adiecta, a cuius exsistentia valor contrac, - Λ tus dependet.

A
C

a. Duplex distinguitur condicio de futuro, altera suspensi va, quae efficit, ut
exsistentia obligationis ab impleta condicione dependeat: e. g. dabo tibi prae­
mium, si bonum examen feceris; altera resolutiva, quae efficit, ut obligatio iam
existens postea verificata condicione resolvatur; e. g. vendo tibi domum, nisi
filius mihi adhuc nascatur.
β. Excluditur ergo condicio mere potestativa (quae est in mea potestate, e. g.
si mihi placet). Condicio quae nil aliud est quam determinatio temporis (si pa­
ter mortuus fuerit) consensum contrahentis non afficiunt.

b. Condicio adiecta potest esse de praesenti vel de praeterito vel
de futuro.
c. Condicio de futuro vel est de re necessaria, quae certo scitur fu­
tura, vel de re impossibili vel de re possibili, quae exsistere et non ex­
sistere potest, cuius proinde eventus est incertus.

2. Principia, a. Condicio de praesenti vel de praeterito efficit, ut con­
tractus valeat, si condicio exsistit, et non valeat, si condicio non ex­
sistit, etsi de eius exsistentia vel non exsistentia nondum constet.
b. Condicio suspensiva de futuro possibili suspendit consensum et
producit obligationem exspectandi et non impediendi condicionis even276) Génicot-Salsmans 1. n. 599.

De obligatione contractuum

479

turn; condicione autem impleta oritur ipsa obligatio contractus sine
ullo alio consensu, e. g. dabo tibi dimidium, si avunculus legatum mihi
relinquit: si enim condicio non impletur, contractus nullus est, condi­
cione autem impleta contractus absque alio consensu fit absolutus277).
Nota. Contractus sub hac conditione suspensiva initus solet intelligi, si de
contractu condicionato sermo sit.

c. Condicio de futuro necessario non impedit, quominus statim va­
leat contractus, quia condicio certo futura censetur frustra adiecta,
nisi contrahens expresse voluerit, ut exspectetur eventus, ut si quis
dicat: dabo tibi horologium, si pater meus moriatur.
d. Condicio de futuro impossibili efficit, ut contractus iure naturae
sit invalidus: qui enim aliquid vult sub condicione impossibili, reipsa
non vult, ut si quis dicat: do tibi aureum, si cras sol non oriatur.
«. Huc pertinet etiam condicio de re turpi, quae censetur esse de re moraliter
impossibili. Ubi notandum est, rem turpem censeri non solum postulationem,
ut fiat res illicita (si fias apostate a fide), sed etiam postulationem, ne fiat actio
bona, sive de praecepto sive de consilio est (si non fias religiosus).

β. Dicitur iure naturae; etenim potest fieri, ut etiam contrarium, scii, irritatio
condicionis impossibilis, bono communi sit conveniens, et proinde lege positiva
statui possit278).

542» II. Contractus sub fine vel sub modo ille dicitur, in quo unus
contrahens alteri praescribit, in quem finem et usum rem acceptam
adhibere debeat, et alter contrahens id acceptat, e. g. do Titiae mille,
ut monasterium ingrediatur.
Modus imponi potest sine obligatione in conscientia v. g. >ad honestam re­
creationem*; potest imponi sub fidelitate v. g. >do tibi stipendium, sed confido
te diligentem futurum in studiis*. Modus autem imponi potest etiam ex iustitia,
et hoc aut ita, ut valeat contractus et obligatio permaneat etiam non impleto
modo, — aut ita, ut non impleto modo contractus resolvatur. Hinc si cui dantur
centum, ut centum missas celebret, contractus statim perficitur, quando alter
rem acceptat, et tradita pecunia acceptans statim acquirit eius dominium; tene­
tur autem ex iustitia implere modum adiectum. Quodsi postea non impleatur
modus, aut missae adhuc celebrandae sunt, aut pecunia reddenda est. Ergo
semper ad intentionem eius qui modum posuit, attendendum est

543. III. Contractus sub causa ille dicitur, quo indicatur motivum
contrahendi, e. g. do tibi centum, quia meus cognatus es. Contractus
iste invalidus est, si causa addita, quae simul est motivum principale,
non subsistit; validus est, si solum causa impulsiva non subsi-stit.
277) Cf. Ballerini-Palmieri VI. n. 265 ss.
278) Ius Romanum in testamentis talem condicionem pro non adiecta habuit
(item ius Italicum et Gallicum); ius Canonicum (cn. 1092, 1) in matrimonio
irritat condicionem inhonestam; C. A. 698, 897 ss irritat testamentum si condi­
cio inhonesta est suspensiva, si est résolutive, ipsa irritatur. ZGB. 482 irritat
testamentum, si condicio est inhonesta vel contra ius; irritat condicionem, si
est mere molesta vel irrationabilis.

480

De septimo decalogi praecepto

Hinc valet matrimonium, si quis dicat, duco te quia bonis moribus es: haec
enim verba causam impulsivam exprimunt; non valet donatio alicui facta, quia
pauper est, si non sit pauper, quia paupertas donationis causa principalis seu
condicio sine qua non est.

544. IV. Contractus sub demonstratione ii vocantur, in quibus
praeter designationem materiae additur accuratior descriptio quanti­
tatis et qualitatis, quod fieri potest demonstrative (hoc dolium vini
continens 5 hl), vel taxative (emo 5 hl in hoc dolio). In priori casu
falsitas non afficit contractum, nec error supplendus est; in altero casu
error corrigendus et defectus supplendus est.
j45. V. Contractus in diem initus dicitur, quando designatur dies
exsecutionis. Si dies apponitur ad finiendam obligationem, post hunc
diem cessat obligatio; si ad urgendam, debitor ab illo die fit culpabilis.
Si dies designatus est certo eventurus, contractus statim obligat,
exsecutio autem non obligat ante diem designatum, e. g. do centum
ecclesiae parochiali, quando pater morietur. Quodsi dies designatus
non est certo futurus, obligatio suspenditur, ac si contractus esset condicionatus e. g. do tibi centum, quando filius meus ingredietur reli­
gionem.
a. Quia in primo exemplo contractus statim obligat, ideoque ius statim trans­
fertur, si donator ante diem designatum moreretur, obligatio exsequendi dona­
tionem transiret ad heredes; in secundo autem exemplo, si donator moreretur
ante ingressum filii sui in religionem, nulla exsisteret obligatio donandi in
heredibus.
b. Per particulam si solet quidem exprimi condicio, at quandoque non con­
dicio, sed designatio temporis per eam exhibetur, ut si quis dicat: do tibi aureum
si (i. e. quando) Titius mihi solverit censum270).
’

2,°) C. G. 163 diem a quo aequiparat condicioni
suspensivae, diem ad quem
condicioni resolutivae.

481

QUAESTIO SECUNDA.
De contractibus unilateralibus.
Contractus speciales, quorum magnus exsistit numerus, ad tres classes revo­
cari possunt: a. ad contractus unilaterales; b. contractus bilaterales certi even­
tus; c. contractus aleatorios. Ad contractus unilaterales pertinent donatio, pro­
missio, testamentum. Testamenta non sunt quidem proprie contractus, nihilo­
minus inter contractus recenseri et explanari solent, quia ad donationem gra­
tuitam prope accedunt.

Articulus primus.
De promissione.

546. Eius natura. 1. Promissio significat actum ab altero accepta­
tum, quo quis erga alterum gratuito se obligat ad aliquid faciendum
vel omittendum.
a. Promissio imprimis discernenda est a proposito: proponens enim solum
voluntatem suam praesentem exprimit, quin intendat novam aliquam obliga­
tionem assumere, promittens autem nova obligatione se obstringere intendit.
b. Ille, qui aliquid promittit, promittens, ille vero, cui aliquid promittitur,
promissarius vocatur.

c. Hic agitur de promissione, quae fit homini, non de promissione, quae fit Deo
(votum). Promissio autem, quae fit homini, vel est simplex vel mutua. Promissio
sive simplex sive mutua ineundi contractum praecedere solet contractus onerosos
praesertim reales e. g. promissio dandi mutuum, emendi et vendendi domum,
ineundi matrimonium. Hoc loco de promissione simplici sermo est.

2. Ut promissio valeat, requiruntur condiciones, quae ad valorem
contractus gratuiti necessariae sunt: a. ut adsit voluntas se obligandi,
X quam implicite habere censetur qui serio vult promittere, etsi ad obligationem non advertat; b. ut promissio exterius sit manifestata et
S acceptata, quare promittens ante acceptationem de iure naturae promissionem factam semper adhuc revocare potest.

547. Eius obligatio. 1. Ab intentione promittentis dependet, utrum
promissio ex fidelitate an ex iustitia obliget.
a. Si promittens solum, ex fidelitate se obligare intendit, tenetur qui­
dem in conscientia promissionem implere, at sub levi tantum etiam in
re magni momenti. Fidelitas enim ex eo tantum obligat, quia unus­
quisque tenetur in communicatione cum aliis facta sua conformare
promissis. Laesio fidelitatis ex se nullum infert damnum, nisi quod
proximum decipiat (sicut mendacium) et frustret spe. Per accidens
autem ratione gravis damni, quod promissario oriturum praevidetur,
etiam sub gravi obligare potest.
31 Noldin, Vol, Π. de praeceptis.

X

b. Si promittens se obligare intendite* iustitia, tenetur obligationem
inîpîere sub gravi in materia gravi. Attamen ad peccatum grave consti­
tuendum materia quadruplo maior requiritur, quam in furto, quia rem
suam alteri promissam non dare longe minus iustitiae adversatur,
quam auferre aut retinere rem alienam280).
c. Si de obligatione promissionis dubium exsistit, pro minimo stan­
dum est, quia non est imponenda obligatio, de qua non certo constat.
Hinc si quis promissionem in re gravi facit non attendens, utrum sub
gravi an sub levi se obliget, sub levi tantum obligari censendus est.
d. Promissiones obligatoriae ordinarie non obligant ex iustitia, quia
promittentes raro intentionem habent ita stricte se obligandi. Ille au­
tem ex iustitia se obligare censetur (et in foro externo ita se obligare
praesumitur), qui quadam sollemnitate e. g. sub iuramento promittit
vel promissioni chirographum addit vel coram testibus promissionem
facit, vel mutuam promissionem init cum onere pro alio (sponsalia).
e. Inter obligationem fidelitatis et iustitiae hoc discrimen intercedit,
quod obligatio fidelitatis nullum ius dat promissario in rem promis­
sam, sed ideo solum obligat, quia unusquisque tenetur facta sua con­
formare promissis; obligatio autem iustitiae promissario ius dat ad
rem promissam accipiendam, adeo ut ex stricto iure ei debeatur, quod
promissum est. Attamen non dat ius reale in rem promissam, sed ius
personale tantum in promittentem vel eius heredes; ideo non licet pro­
missario rem promissam occulte sibi arripere281).
2. Promissio etiam ex iustitia obligans cessat: a. Si promissione
facta innotescit vel supervenit notabilis mutatio rerum, quae si ante
promissionem cognita vel praevisa fuisset, eam impedivisset: quaelibet
enim promissio gratuita censetur facta sub hac tacita condicione: si
absque gravi incommodo impleri potest, b. Si ante exsecutionem ces­
sat causa motiva promissionis, a qua promittens revera aut unice aut
principaliter ad promittendum motus fuerat, c. Si res promissa sine
culpa promittentis facta sit impossibilis, illicita vel promissario in­
utilis. d. In promissione mutua, si alter non stat promissis.
3. Num implenda sit promissio, si ante exsecutionem moritur promissarius, pendet ab intentione promittentis: si promittens aut unice
aut primario intendit personam promissarii, obligatio cessat, quia eo
mortuo cessat causa motiva promissionis; si autem praecipue intendit
promissarii familiam vel heredes, obligatio non exspirat.
4. Si ante exsecutionem moritur promittens, promissio realis si est
ex iustitia, transit ad heredes, nisi constet promittentem se solum
obligare voluisse; promissio personalis ad eos non transit (n. 210, 3).
V

280) Cf. s. Alphonsus n. 720.
2S1) Cf. Lugo disp. 23. n. 12 ss.

483

Articulus secundus.
De donatione.

548. Eius natura. 1. Donatio est actus, quo dominium perfectum
^alicuius rei propriae in alterum gratuito transfertur.
a. Ille, qui donat, donator, ille vero, cui aliquid donatur, donatarius vocatur.
b. Donatio de iure naturae est contractus consensualis, qui solo mutuo con­
sensu ante rei donatae traditionem substantialiter perficitur. Rei donatae tra­
ditio ex iure positivo quandoque exigitur28*2).
c. Donatio eo differt a promissione (ex iustitia obligante), quod donatio
transfert ius in re^promissio solum ius ad rem accipiendam seu ius ad actionem~Tn personam promittentis.

J2. Donatio fieri debet ex propriis; sed quoniam bona illius, qui de­
bitis solvendis impar est, non sunt omnino eius propria, donatio ab
eo facta valida quidem est, sed iniusta.
a. Donatio valida est, quia donator habet ius in re, creditor tantum ius ad
rem, sed iniusta tum ex parte donantis tum ex parte acceptantis, quia donans
creditoribus iniuriam infert, acceptans ad iniuriam immediate cooperatur: cre­
ditores enim strictum ius habent exigendi, ut ex illis bonis debita sibi solvantur.

b. Donatarius, qui ignorans impotentiam donantis donum acceptavit, ad resti­
tutionem non tenetur; donatarius autem, qui conscius impotentiae donantis do­
num acceptavit, ad restitutionem doni tenetur, tum si illum ad donationem fa­
ciendam induxit, tum si illum non induxit. Ratio primi est, quia ius in rem
donatam acquirit, cum donatio valida sit; ad iniuriam autem materialiter tan­
tum cooperatus est. Ratio secundi est, quia ad iniuriam damnificantem imme­
diate cooperatur, scilicet actione, quae in se non indifferens sed iniusta est282
283).

549. Donatio

dividitur: a. Ratione effectus in donationem inter
vivos, qua dominium rei donatae in donatarium utroque contrahente
adhuc superstite transit; et donationem mortis causa, qua dominium
rei donatae in donatarium post mortem donantis demum transit. De
hac altera, quae est species ultimae voluntatis, inferius, de prima hic
sermo erit.
Ergo non est proprie donatio mortis causa ea, quae fit intuitu quidem mortis,
sed ita, ut statim effectum sortiatur irrevocabilem, cuiusmodi sunt dispositiones,
quibus aegroti dant cognatis, famulis vel amicis res mobiles aut etiam immo­
biles.

b. Ratione motivi in donationem mere gratuitam seu pure liberalem,
quae in donante nullam obligationem supponit, et in remuneratoriam
seu antidoralem, quae in donante obligationem gratitudinis supponit.
282) Ex C. A. § 943 in donatione verbali dominium in rem donatam traditione
demum transfertur. Ex OR 242 donatio est contractus realis.
283) Cf. Lugo disp. 20. n. 116. Sententia Lessii (I. 2. c. 20. n. 168) et Molinae
(disp. 328), eum nempe ad restitutionem non teneri, qui donantem non induxit
ad donandum, omni probabilitate carere videtur.
3t·

484

De septimo decalogi praecepto

Quoniam donatio remuneratoria a stricto donationis conceptu aliquatenus
deficit, factum est,, ut sola donatio mere gratuita intelligeretur, sicubi in iure
canonico prohibeatur donatio.

c. Ratione modi in verbalem, qua quis verbis rem alteri donat, et in
realem, qua quis rem alteri donat et simul tradit.
Quamvis donatio, quae scripto fit, proprie sit donatio verbalis, codex civilis
tamen a verbali eam distinguit
Donatio dicitur manualis, quando res mobilis determinata datur de manu ad
manum. Attamen traditio rei mobilis etiam alio modo fieri potest, quo res in
potestatem donatarii ponitur, ut si donatarius rem iam possidet, si res prae­
sens ei demonstratur, si traditur clavis capsae, in qua res servatur. Ut donatio
manualis valida sit, non requiruntur sollemnitates a codice civili pro aliis do­
nationibus praescriptae.

550. Condiciones requisitae. Ex iure naturae donatio ab uno facta
et ab altero acceptata valida est284*).
a. Ut valida sit donatio, acceptatio donatarii eaque exterius manifestata
semper requiritur; hinc donatio ante acceptationem revocari potest, etsi iura­
mento firmata sit: iuramentum enim sequitur naturam actus. Quare sententia,
quam probabilem censet Busenbaum, nempe donationem causae piae factam
valere sine acceptatione, iuri naturae adversatur236).

b. Praeter oblationem et acceptationem rei donatae ad validam donationem
ex iure naturae quidem aliud non requiritur; ius positivum autem, quod dona­
tionibus generatim minus favet easque propterea difficiles reddit (exceptis do­
nationibus manualibus de mobilibus vel titulis ad latorem), determinatas condi­
ciones requirit286). Donationes, quae legibus contrariae sunt, ante iudicis sen­
tentiam in foro conscientiae haberi possunt validae (n. 356).
c. Donationes ad causas pias factae iure canonico reguntur; hinc si lege ci­
vili eiusmodi donationes aut absolute aut sub certis condicionibus irritae decla­
rentur, in foro conscientiae etiam post iudicis declarationem validae sunt, dum­
modo adsint condiciones, quas lex naturalis postulat (n. 556).

551. Effectus donationis est translatio eaque per se irrevocabilis
dominii in donatarium.
a. Donatio, cum sit contractus consensualis, mutuo consensu do­
nantis et acceptantis perficitur, dominium autem ex iure positivo ple­
rumque rei traditione demum transfertur.
b. Etsi donatio in se valida ex iure naturae sit irrevocabilis, ex iure
positivo in quibusdam casibus vel ex toto vel ex parte revocari potest.
Tales causae a C. A. § 947 ss. enumerantur: donator potest revocare ob in­
gratitudinem donatarii; alii possunt postulare revocationem, si diminuantur in
alimentis debitis, in parte legitima, in debitis a donatore solvendis et ante do­

284) Ut donatio obligationem civilem pariat, ex C. A. § 943 vel documentum
publicum vel rei traditio requiritur; idem statuit C. G. § 518.
286) Cf. s. Alphonsus n. 725.
2M) Iuxta C. A. valet donatio privatim facta, solum actionem iudicialem dene­
gat § 943; iuxta alios autem codices non valet.

De testamentis

485

nationem contractis; si proles post donationem nascatur, per se donatio revo­
cari non potest; solum in casu egestatis tum donator tum proles eiusdem foenus
legitimum ex dono postulare possunt287288
).
Cum hae legis dispositiones probabiliter etiam in foro interno valeant, dona­
tor iis tuta conscientia uti potest, nisi agatur de donatione in gratiam causae
piae facta. Ideo liberi post mortem patris a iudice petere possunt donationis
revocationem, propter quam parte legitima privantur.

Nota. Si donator vel donatarius moritur ante rei traditionem, idem valet,
quod supra (n. 547) in simili quaestione de promissione dictum est.

Articulus tertius.
De testamentis.
Cum testamentum constituat aliquem modum successionis heredi­
tariae et simul speciem ultimarum voluntatum, nonnulla de hac utra­
que re praemittenda sunt.
§ 1. De successione hereditaria.

552. De iure succedendi. Iure naturae descendentibus competit ius
succedendi in bona defuncti, nisi legitime exclusi fuerint; ideo s. scrip­
tura ex omnium gentium persuasione filium eo ipso etiam heredem
appellat: Quodsi filius, et heres283').
a. Singulae familiae, ex quibus societas civilis coalescit, ipsa natura dispo­
nente serie generationum indefinita conservantur et propagantur; familiarum
autem conservatio et propagatio impossibilis esset, nisi bona familiae saltem
quoad maximam partem ab una generatione ad alteram transmitterentur, sed
vel primi occupantis fierent vel a potestate politica occuparentur; ergo natura
ipsa exigente descendentes in bona familiae propria succedunt289). Ideo omnes
leges civiles statuunt membra familiae succedere in bona defuncti, qui sine
testamento obiit, et auctores fere concedunt, id iure naturae postulari.
b. Eadem ergo ratio, qua necessitas proprietatis privatae construitur, probat
etiam filiosfamilias iure naturae succedere in bona parentum. Cum tamen ex
iure naturae de solo iure succedendi constet, ad auctoritatem civilem spectat
ea accuratius determinare, quae ex iure naturae indeterminata sunt, e. g. sta­
tuere modum successionis, quantitatem hereditatis, gradum cognationis, ultra
quem familia exstincta censetur et proinde bona defuncti non amplius devol­
vuntur ad descendentes etc.
287) C. A. de hac re agit § 528 ss. OR 249 ss.
288) Gal. 4, 7.
a8‘') Cf. Pius XI. Quadrag. anno (D. 2256). Theod. Meyer, Die Arbeiterfrage
etc.3 (Freiburg 1895), qui c. 8.: Das Erbrecht und die Familie hoc argumentum
fuse atque erudite expolivit. Idem, Institutiones iuris naturalis (Friburgi 1900)
II. n. 203 ss. Merkclbach, 11.® n. 491.

486

De septimo decalogi praecepto

555. Notiones. 1. Successio hereditaria est ius succedendi in bona
et iura alicuius defuncti.
Successio hereditaria duplex est, altera legalis seu ab intestato, qua
ius succedendi in bona et iura defuncti ex dispositione legis oritur;
altera testamentaria, qua ius succedendi in bona et iura defuncti ex
ultima ipsius defuncti voluntate acquiritur.
Hereditas significat universitatem bonorum et iurium alicuius de­
functi.
Heres dicitur persona repraesentans defunctum, cui competit ius
succedendi in eius bona et iura.
Heres in defuncti bona succedere potest vel ex toto vel ex parte aliquota (in
partem dimidiam, tertiam), prior est heres ex asse, posterior heres ex parte;
uterque autem succedere dicitur ex titulo universali (n. 403, 3). Legatarius
titulo particulari succedit in aliquam rem determinatam (domum, praedium,
certa mobilia vel summam200201
).

Legitima vocatur illa hereditatis pars, quae heredibus necessariis
relinqui debet. Eius quantitas ex diversis codicibus diversa est.
2. Modi acquirendi hereditatem. Ius hereditatis triplici modo ac­
quiri potest: a. pacto hereditario (Erbvertrag), quo quis alteri (e. g.
uxori) ius hereditatis confert; b. testamento, quo quis declarat, quem
sibj post mortem in bona et iura succedere velit; c. successione ab in­
testato, quae contingit liberis vel propinquis iuxta ordinem a lege con­
stitutum, si quis absque dispositione testamentaria decedit.
De heredibus. Duplex distinguitur heres: heres ab intestato, qui,
cum dispositio testamentaria non exsistat, ex dispositione legis in bona
defuncti succedit; et heres ex testamento, qui vi testamenti ex volun­
tate defuncti in eius bona succedit.
Iurium alia (Romanum, Gallicum) non admittunt, ut pro parte bonorum tan­
tum heres instituatur et reliqua pars heredibus ab intestato obveniat; alia vero
(Austriacum, Germanicum, Anglicum) hoc admittunt.

Heredes ex testamento alii sunt necessarii, qui vi legis positivae in­
stitui debent (exceptis paucis casibus, in quibus hereditate privari
possunt)291), alii arbitrarii, qui heredes institui possunt, at vi legis
institui non debent.
Heredes necessarii ex iustitia commutativa ius ad certam partem habent, ex­
cludi non possunt totaliter, nisi in casibus statutis.
Heredes necessarii in diversis iuribus diversi sunt, plerumque solum descen­
dentes legitimi, quandoque etiam uxor202*).
200) C. A. § 532; 535. C. A. § 2087; 1939.
201 ) Cf. C. A. § 540 ss. 768 ss. C. G. § 2333, 2339, in quibus recensentur cau­
sae, ob quas aliquis hereditate privari possit.
202) C. A. § 765. 766. C. G. 2303 ss. C. A. Nov. de 12. oct. 1914 mutat quoad
heredes necessarios (praesertim filios illegitimos), §§ 731, 741, 751, 754, 756—
759, 796; delet §§ 742—749. ZGB. 457—466.

487

De testamentis

Heredes alii sunt legitimi, qui ex lege ius habent succedendi ei, qui
neredem non instituit sed intestatus decessit; alii extranei, qui hoc ius
non habent.
Heredes legitimi vocantur (nisi sint exclusi) ad succedendum, si testamentum
non adest, vel invalidum vel non acceptatum est.

Ergo heredes necessarii sunt etiam legitimi; at non omnes legitimi sunt etiam
necessarii; extranei vero nec legitimi nec necessarii sunt.

554. De acceptatione hereditatis et obligatione heredis. 1. Mortuo
testatore heres nondum acquirit hereditatem, sed ad eam acquirendam
eius acceptatio adhuc requiritur; nec tenetur hereditatem acceptare,
sed eam etiam repudiare potest.
2. Hereditas acceptari potest duplici modo: pure et simpliciter aut
sub beneficio inventarii (mit Vorbehalt der Rechtswohltat des Inventars).
Qui priore modo hereditatem acceptat, omnia debita et legata defuncti ex lege solvere debet; qui posteriore modo hereditatem acceptat,
debita et legata defuncti ultra vires hereditatis solvere non tenetur.
Opinio simpliciter acceptantem teneri ad solvenda debita ultra vires heredi­
tatis a quibusdam negatur. Dicunt legem praesumere bona hereditate accepta
superare debita solvenda; legem vero fundatam in falsa praesumptione facti
non obligare in conscientia. Practice ergo heres ad solutiones ultra vires here­
ditatis in conscientia obligari nequit, creditores et legatarii vero non prohi­
bentur solutionem petere et quod solutum fuerit, retinere293).

3. Qui acceptat hereditatem, eo ipso assumit tum bona et iura tum
etiam onera et debita realia defuncti, modo non excedant vires here­
ditatis; personalia autem iura et onera defuncti cum ipso exstingu­
untur.
Hinc tenetur heres: a. legata tum pia tum profana quamprimum implere;
b. debita defuncti quamprimum solvere. Quodsi plures sint heredes, unusquis­
que pro ea parte, quam hereditate accepit, tenetur; quare si unus deinde factus
sit impar solvendo, non obligantur ceteri ad huius partem solvendam.

2. De ultimis voluntatibus.

«—c ***

1

555. De ipsis ultimis voluntatibus. Nomine ultimae voluntatis intelligitur illa dispositio, qua quis constituit, quid de bonis suis post mortem suam fieri velit.
1. Omnes dispositiones, quae dicuntur ultimae voluntatis, hoc'pro­
prium habent, ut is, qui de bonis suis disponit, plenum eorum domi­
nium usque ad mortem retineat; quare hae dispositiones naiura sua
revocabiles sunt nec valent, nisi voluntas disponentis immutata maneat,
ita ut reipsa sit ultima.
293) Cf. Bucceroni, Casus consc.5 n. 17, 1.

488

De septimo decalogi praecepto

2. Ultimae voluntatis dispositiones non mediante lege positiva, sed
ipso iure naturae vim habent dominii transferendi.
Controversa est haec quaestio, non tantopere quoad familiam testatoris, sed
magis quoad extraneos. Nam quod familia ex iure naturae quodammodo reprae­
sentat et continuat defunctum ex principio generali (n. 552) facilius apparet.
Sed quaeritur potius, quo iure extranei a testatore instituti succedant.

Putabant nonnulli ultimae voluntatis dispositiones solo iure positivo vim ha­
bere dominii transferendi: etenim, ita ipsi, ut iure naturae dominium transferre
possint, requiritur testatoris et heredis mutuus consensus; sed mutuus iste
consensus haberi nequit, cum testatoris donatio post mortem eius demum
acceptari possit. — Verum ex his sequitur quidem dominium in hoc casu non
transferri ad modum proprie dicti contractus, at non probatur illud non trans­
ferri iure naturae. Et sane testatoris voluntas iure naturae disponit, ut here­
ditas a solo herede omni alio excluso occupari vel acceptari possit; haec vo­
luntas defuncto testatore hereditati veluti inhaerens moraliter perseverat, ita
ut heres iure naturae rem sibi delatam occupare vel acceptare possit. Ergo
dispositione testatoris et occupatione vel acceptatione heredis dominium in
hereditatem acquiritur294).

3. Ut valida sit dispositio ultimae voluntatis ex iure naturae praeter
usum rationis et libertatem aliud non requiritur, nisi ut de u 11ima voluntate defuncti certo constet^ lege autem positiva certae formalitates
requiruntur, quibus deficientibus aut simpliciter aut saltem post sen1 tentiam iudicis non valent.
De voluntate testatoris certo constare potest vel scriptura, qua indubie expri­
mitur ultima testatoris voluntas, aut assertione testium. Ex mente ecclesiae unius
testis assertio, etsi fide dignissimi (ut parochi, confessarii), non sufficit, sed
requiruntur duo testes aut saltem alia signa gravis momenti, quae unius testi­
monium confirment295).

556. De ultimis voluntatibus in causas pias.
Causa pia est opus quod principaliter in honorem Dei vel salutem animae in­
stitutum est vel fit, sive ipsum opus ex natura sua finem supernaturalem ha­
beat, sive ex natura sit indifferens ad hunc finem, sed ex intentione agentis ad
illum ordinatum. Agitur ergo de bonis relictis pro missis, ecclesiis, monasteriis,
ad cultum divinum, vel etiam pro scholis, orphanotrophiis, pauperibus, aegrotis
etc.

1. Communis ante Codicem sententia erat ultimas voluntates in
causas pias non lege civili, sed iure divino et ecclesiastico regi, proinde
validas esse, dummodo certo constet de testatoris voluntate, etsi sol­
lemnitates civiles servatae non sint.
Cn. 1529 vero vult, ut etiam in materia ecclesiastica serventur quae lex civiles
quoad contractus etc. statuit, ita ut etiam ex lege canonica cum iisdem effecti­
bus valeant. Ecclesia vero per hunc Cn. non resignat iuri suo, statuendi sol­
lemnitates in materia ecclesiastica, sed potius idem ius exercet, accommodando
se ad ius civile cuiusvis regionis, simili modo quo impedimentum cognationis

294) Cf. Th. Meyer 1. c. n..2O9.
29B) Cf. Cn. 1791.

De testamentis

489

legalis accomodavit ad molestas divergentias evitandas. Immo, in fine huius
Cn. >nisi iuri divino contrariae sint aut aliud iure canonico statuatur< ius sibi
vindicat etiam aliud statuendi.

Talis exceptio habetur Cn. 1513 § 1 quoad capacitatem donandi et testandi
ad causas pias; si lex civilis (ut in aliquibus regionibus) quibusdam personis
capacitatem negat vel restringit testandi ad causas pias, ecclesia haec statuta
non canonizat, sed capacitatem ex solo iure divino et ecclesiastico sufficientem
declarat.

2. Cn. 1513 § 2 habet: »In ultimis voluntatibus in bonum Ecclesiae
serventur, si fieri possit, sollemnitates iuris civilis; hae si omissae
fuerint, heredes moneantur, ut testatoris voluntatem adimpleant.<
Ex his verbis nonnulli concluserunt omnes ultimas voluntates in bonum eccle­
siae civili forma destitutas etiam in conscientia invalidas declarari. Argumen­
tum desumebant ex termino emoneantur* (non >obligentur<).

At vera sententia tenet: Ecclesia vult, ut quantum fieri potest, serventur sol­
lemnitates civiles, ne lites et dissidia exsurgant, quae ecclesiae saepe in malam
partem vertuntur. Si vero forma civilis servata non fuerit, tamen iure naturae
et ecclesiastico dispositiones testatoris validae sunt et in conscientia impleri
debent. Argumenta sunt: a. Sicut in § 1, ita etiam in § 2 can. 1513 applicanda
sunt non priora verba can. 1529, sed ultima enisi iuri divino contrariae sint aut
aliud iure canonico statuatur*; i. e. sufficit certa voluntas testatoris etiam sine
forma civili, b. Idem eruitur ex termino eadimpleatur*, quod supponit ultimam
voluntatem esse validam; secus non adimpleri, sed ad summum suppleri posset.
c. Demum C. i. C. 17. febr. 1930290) declaravit, verbum emoneantur* esse prae­
ceptivum, non exhortativum tantum. Ergo terminus >moneantur< ideo solum
adhibitus videtur, ut significetur, impletionem, quamvis in conscientia facien­
dam, non urgeri debere cum offensione auctoritatis civilis vel sub poenis ex­
ternis, et peti posse compositionem cum s. Sede.
Per Cn. 2348 Ordinario mandatum datur, cogendi etiam per censuram ad
implendam solutionem eum, qui legatum vel donationem ad causas pias, etiam
per solam fiduciam, obtinuerit et implere negligat.

3. Quis pias dispositiones commutare possit
Ultimae voluntates fidelium pias causas respicientes, utpote a Deo accep­
tatae, pro sanctis habentur et votis atque iuramentis aequiparantur. Unde in
eas potestatem nullam habent, qui jurisdictione ecclesiastica in foro externo
carent. Ideo parochus legatum vel testamentum in piam causam constitutum in
alium, etsi meliorem, usum convertere non potest.

L Summus Pontifex pias testatorum dispositiones commutare pot­
est in alium usum, cum ipsi sit commissa administratio causarum pia­
rum, at non sine causa iusta et necessaria, quia non est illarum domi­
nus sed administrator*297).
2. Episcopus id non potest, quia ultimarum voluntatum reductio,
moderatio, commutatio Sedi Apost. reservatur, excepto duplici casu:
2W5) A. A.S. 22 (1930) 196.
207) Cn. 1517, § 1.

490

De septimo decalogi praecepto

a. Si fundator hanc potestatem etiam Ordinario loci expresse con­
cesserit298*).
b. Si exsecutio onerum impositorum ob imminutos reditus aliamve
causam, nulla administratorum culpa, impossibilis evaserit, ordinarius
eadem onera aeque imminuere potest, servata quantum fieri potest
fundatoris voluntate, excepta missarum reductione, quae semper apostolicae sedi unice competit209).

3. Ordinarii omnium piarum voluntatum exsecutores sunt; si alii
designati sunt, Ordinario rationem reddere debent. Clausulae ultimis
voluntatibus adiectae, quae huic Ordinariorum iuri contrariae sunt,
tamquam non appositae habendae sunt300).

557. Variae formae ultimae voluntatis. Qui per actum ultimae vo­
luntatis disponere intendit de bonis suis, potest: a. heredem (vel he­
redes) instituere (Erbeinsetzung, Testament); b. legata applicare
(Vermachtnisse) ; c. donationes mortis causa facere (Schenkungen
von Todes wegen ).
.. t u.)
Terminus ^Testamentum* in iure Romano et Austriaco301) adhibetur stricto
sensu pro sola institutione heredis; si quis non instituit heredem, sed ex bonis
1 unum vel plura legata constituit, haec forma dicitur -^Codicillus*.

Alia iura moderna302) terminum ^Testamentum* sensu magis generali adhi­
bent pro qualibet dispositione, ita ut comprehendat etiam legata etc. ^Codiciltum* aut non norunt aut dicunt appendicem quandam ad testamentum.

1. Testamentum sensu stricto vel institutio heredis habetur, si quis
pro tota hereditate vel pro parte aliquota eiusdem (ein Bruchteil des
Ganzen) unam vel plures personas designat.
Plures personas potest designare etiam ita, ut si prior non obtinet,
altera substituatur (Substitution), vel ita, ut posterior solum post­
quam prior per aliquod tempus hereditatem obtinuerat, eandem accep­
tura sit (fideicommissum, Nacherbe).
Ab hoc fideicommisso distinguendum est fideicommissum familiae seu illa
dispositio, qua hereditas declaratur bonum inalienabile familiae, quod intra
eandem familiam transmitti debeat (vel primogenito lineae antiquoris vel pro­
pinquiori consanguineo vel natu maiori). Hoc fideicommissum sine consensu
legislatoris constitui nequit et per legem positivam vim in conscientia obligan­
tem nanciscitur303).
208) Cn. 1517, § 1.
230 ) Cn. 1517, 2.
30°) Cn. 1515.
301) C. A. § 553.
302) C.G. Inscriptio ante § 2064; § 2087; 2147, ZGB. § 483; 484.
MS) C. A. § 618—646; C. G. Einfiihrungsgesetz 59. ZGB. 335 fideicommissum
familiae excludit.

De testamentis

491

558. 2. Legatum vocatur ultimae voluntatis dispositio, qua res de­
terminata alicui immediate per executorem tradenda statuitur, e?g.
lego Titio praedium meum.
Immediate: si enim alicui aliquid indirecte i. e. post certum tempus vel post
mortem
haeredis relinquenda tribuitur, vocatur fideicommissum.
•
a. Legatum fieri debet circa rem determinatam (domum, praedium, summam
pecuniae) ; et in hoc differt ab herede partiali, β. Legatarius statim, postquam
heres adierit hereditatem, legati dominium acquirit: nequit tamen propria auc­
toritate illud occupare, sed exspectare debet, donec ab executore vel herede sibi
tradatur, γ. Legatum ex quorundam sententia sequitur naturam et condicionis
testamenti; si ergo testamentum ob defectum alicuius sollemnitatis irritum est,
etiam legatum irritum est; ex aliorum vero sententia semper obligat, modo de
voluntate legantis certo constet (556, 2).

In exsequendis nonnullis legatis pro foro conscientiae haec notanda
sunt:

a. Legatum distribuendum pauperibus relictum licet omnibus vere
pauperibus dare, si distributio arbitrio distributoris relicta est. In specie

a. Ordinarie non licet totum uni dare, sicut non licet inter plures di­
videre, quod uni relictum est;
β. Distributor secundum ordinem caritatis praeferre potest testa­
toris coniunctos, eius concives, magis indigentes, magis probos, prae­
sertim religiosos, qui ex eleemosynis vivunt;

γ. Potest ipse distributor partem sibi applicare, si revera pauper est,
dummodo aliunde non constet, id esse contra mentem testatoris, ut si
ipsi peculiare legatum reliquisset.

b. Legatum relictum puellis nubere volentibus dari potest iis, quae
religionem ingredi cupiunt, nisi aliud constet circa mentem testatoris304).

559. 3. Donatio mortis causa dicitur ultimae voluntatis dispositio,
qua alteri aliquid ita donatur, ut donatio post mortem donant^~effectum sortiatur. Quaevis donatio, in qua non fit mortis expressa mentio.
~est donatio inter vivos, etsi ab aegroto vel a constituto in articulo
mortis fiat, nisi addatur condicio, quae mortem respiciat: post mortem
meam, quando morior, hoc tuum sit.
a. Ut donatio mortis causa de iure naturae valida sit, aliud non requiritur,
nisi ut «. habeatur vera donatio, non solum donationis promissio; β. ut adsit
donatarii acceptatio: donatio enim mortis causa eo differt ab aliis ultimis vo­
luntatibus, quod vivente donatore acceptari debeat a donatario eique statim
ius ad rem tribuat; in eo autem cum illis convenit, quod mortuo demum do­
natore valorem accipiat (i. e. ius in re tribuat) ideoque semper adhuc revocari
possit305) ; y. ut certum sit donationem non fuisse revocatam.
304) S. C. Ep. et Reg. ita resolvit 25. feb
30δ) Cf. tamen C. A. § 956. C. G. § 2301.

492

De septimo decalogi praecepto

b. Ille, cui mortis causa facta est donatio rei mobilia, mortuo donatore illam
etiam occulte sibi sumere potest, modo de vera donatione certo constet: eo
enim differt haec donatio a legato, quod res donata non ut ab herede solvenda,
sed ut a donatario tamquam sua accipienda relinquatur; siquidem donatarius
defuncto donatore habet ius in re circa donum sibi relictum.
c. Si donatarius praemoriatur ante donatorem, donatio revocata censetur,
adeo ut non transeat ad eius heredes, quia donator solum donatarium intendere
censetur. ·

Nota. Ubi codex civilis donationes mortis causa non admittit306), a. donatio,
quae fit ad causas pias, valida est; b. donatio, quae fit ad causas profanas,
probabiliter iure naturae ante sententiam iudicis valida est, iure positivo autem
per sententiam iudicis irritari potest. Hinc ante sententiam iudicis donatarius
rem donatam accipere et acceptam retinere potest; heres autem non tenetur
rem donatario tradere307).

§ 3. De ipsis testamentis.

560. Divisio, a. In testamentum sollemne, quod certis formalitatibus
a lege praescriptis instructum est^et non sollemne, quod his formali­
tatibus caret. Testamentum non sollemne aut est ordinarium, quod
absque formalitatibus saltem in foro externo non valet, aut privilegiatum, quod absque sollemnitatibus valet, ut est e. g. testamentum a mi­
lite vel in itinere maritimo vel tempore pestis conditum.
b. In scriptum et nuncupativum, prout scripto exaratur aut sine
scriptura oretenus tantum fit.
c. In iudiciale et extraiudiciale, prout cum iudicis (notarii) inter­
ventu aut sine iudicis interventu fit.

d. Testamentum Jiolographum ut plurimum e. g. a C. A., a C. G.
a C. H., admittitur, si totum propria testatoris manu conscriptum eiusque nomine ac cognomine (cum additione anni, mensis et diei in C. A.
solum de consilio) signatum sit.
Nota. Formalitates, quae ex lege servari debent, ut testamentum plenum va­
lorem sortiatur, a diversis codicibus quamphirimae eaeque diversae praescribun­
tur, quae hic enumerari non possunt, sed ex ipsis codicibus discendae sunt.

561. De valore testamenti informis. 1. Testamenta, quae carent
forma legali, invalida sunt, si ad causas profanas facta sint (n. 556).
2. Utrum testamenta informia iam ante, an post sententiam irritan­
tem iudicis demum invalida sint, ex ipsis codicibus civilibus desumen­
dum est.
30e) In Helvetia (OR 245 coll. ZGB. 481 et 498) donatio mortis causa tantum
valet, si fiat iisdem sollemnitatibus ut e. g. testamentum.
307) Cf. Gary, Compend. th. mor. I. η. 835. Casus consc. 1. η. 811 s.

De testamentis

493

C. A. testamenta formis legalibus destituta ante sententiam iudicis non peni­
tus irritat308); quoad C. G. modernum dubium est.

Quodsi codex civilis aut certo aut saltem probabiliter ea non irritet, nisi post
sententiam iudicis, tenenda sunt ea, quae sequuntur:

a. Heres ex testamento iure naturae valido sed forma legali destituto a. potest
adire hereditatem; β. non tenetur monere heredem ab intestato de vitio testa­
menti; non tenetur heredi ab intestato ante sententiam iudicis bona defuncti
restituere, etsi heres haec bona petat; si tamen coram iudice ea petit, et vitium
testamenti certum est, caritas exigit, ut ei bona tradantur, ne frustra cogatur
magnos sumptus facere; '/. sententia iudicis in conscientia servari debet.
b. Heres ab intestato licite testamentum informe coram iudice impugnare
potest, idemque ius habet, ne in consequenda iusta sententia fraudibus impe­
diatur. Ideo iniuste agit heres ex testamento informi, qui e. g. in testamento holographo carente testatoris subscriptione hanc sua manu suppleat309).

562. Obligationes testatoris. 1. Per se nulla exsistit obligatio con­
ficiendi testamenti, cum etiam per successionem ab intestato strictis
officiis satisfieri possit. Per accidens tamen haec obligatio adesse potest e. g. propter restitutionem alicui debitam vel propter lites et dis­
cordias, quae merito timentur nec alio modo praecaveri possunt.
2. Pater iure naturae filiis suis tantum relinquere debet, si quid ha­
bet, ut secundum statum suum vivere possint; de reliquis pro arbitrk)
ei disponere licet. Partem filiis relinquendam (Pflichtteil) ius posi­
tivum accuratius determinat310)
3. Heredibus necessariis partem hereditatis legitimam a iure civili
determinatam relinquere debet, nisi sint indign?*1): nam lex civilis,
quae filiisfamilias partem legitimam e bonis paternis determinat, in
conscientia et ex iustitia obligat.
a. Pater, qui filium sine iusta causa parte legitima privat, graviter peccat.
Quodsi uni filio prae reliquis, quibus solum legitimam relinquit, sine iusta causa
favet,^certe peccat, sed leviter tantum; si ex iusta causa uni favet, nullatenus
peccat. Atqui iusta adest causa filio natu maiori plus relinquendi quam ceteris.
b. Cum lex, quae partem legitimam filiis tribuendam determinat, in consci­
entia obliget, pater per se contra iustitiam peccat, qui aut testamento aut dona­
tionibus sine iusta causa factis partem legitimam filiorum laedit. Ex meris ta­
men reditibus intacto patrimonio seu capitali donationes pro lubitu fieri pos­
sunt: his enim legitima filiorum non laeditur, quia parentes non tenentur pro
filiis augere patrimonium312).
308) Cf. Dclama, De iust. p. 75. Secundum ZGB. 520 informe testamentum a
iudice irritatur, si sententia rite petitur.
30°) Cf. Gary, Compendium th. mor. 1. η. 819, 4.
31°) C. A. § 765 s. C. G. § 1922 ss. ZGB. 471.
3n) Qui propter indignitatem hereditate privari possint, determinat C. A.
§ 540 ss. C. G. § 2333 ss. ZGB. 477. Manet tamen in parentibus obligatio pie­
tatis etiam filiis indignis providendi de necessariis vitae, si sibi providere non
possint.
312) Cf. Gury, Compendium th. mor. I. η. 827 s.

494

De septimo decalogi praecepto

c. Qui sive testamento sive donatione aliquid accepit, quo pars legitima filio­
rum laeditur, stricte loquendo ad restitutionem tenetur, non tamen ante senten­
tiam iudicis, quia lex eiusmodi dispositiones non absolute irritas declarat313).

4. Iure naturae sub gravi tenetur uxori, fratribus et sororibus gra­
viter indigentibus tantum relinquere, quantum ad gravem eorum indi­
gentiam sublevandam sufficiat, fratribus et sororibus simpliciter pau­
peribus; item ceteris cognatis graviter indigentibus solum sub levi
succurrere tenetur.
Quia haec obligatio indirecte ipsa bona defuncti afficit, cum bonis obligatio
quoque ad heredes transit314).

Num expensae in studiis factae tamquam pars hereditatis iam per­
cepta detrahi debeant. Non detrahendae, sed potius ut dona a patre
collata considerandae sunt, nisi pater aperte significaverit, eas in di­
visione hereditatis negligendas non esse.

a. Expensae pro filiis factae, quae in commune bonum familiae ce­
dunt, in divisione hereditatis detrahendae non sunt; sed expensae fac­
tae pro studiis vel ad assequendam dignitatem vel ad filium familiae
utilem a militia lib ~andum in bonum familiae cedunt315). Cum hac
doctrina concordat ius civile316).
b. Si expensae pro filio in studiis factae considerata condicione pa­
rentum sunt extraordinarie magnae, ex quorundam iudicio in dividenda
hereditate detrahendae sunt; monent tamen iidem auctores, id non in
stricto iure, sed solum in aequitate naturali fundari317).
5. Consanguinei, qui nec heredes necessarii nec pauperes sunt, licite
testamento praeteriri possunt; hinc reliqua bona praetermissis consan­
guineis citra peccatum causis piis donari possunt.

565. De revocatione testamenti. Cum testamentum etiam ad pias
causas factum natura sua semper revocari vel mutari possit, quamdiu
Jestator vivit, quaeritur, quid efficiat promissio illud non revocandi,
praesertim ubi ea sit iuramento firmata.
1. Promissio non revocandi testamentum ex iure civili nulla est:
ideo qui hanc promissionem fecit, non amittit ius mutandi testamen- ' >
tum, etsi promissarius ex sua parte aliam promissionem fecisset, etsi
e, g. promittente marito coniux vicissim promisisset se non mutaturam
esse testamentum suum: nequeunt enim privati se spoliare iure, quod
a lege in bonum commune lata eis conceditur.
313)
314)
31δ)
31β)
317)

Cf. Lugo disp. 23. n. 147. S. Alphonsus 1. 3. n. 740.
Lugo disp. 23. n. 100.
S. Alphonsus 1.3. n. 955. Lehmkuhl I. n. 1412.
C. A. § 788—792. (N. mutat § 789).
Cf. Lehmkuhl I. n. 1412.

M

De testamentis

495

2. Promissio non mutandi testamentum nisi praemissa monitione
servanda est, nisi iusta causa a monitione facienda excuset.
3. a. Simplex juramentum non revocandi testamentum non facit
illiid irrevocabile, sed obligat ex religione ad non revocandum.

b. Promissio vero non revocandi, cum ex iure civili nulla sit, non fit
valida per iuramentum additum, sed ipsum iuramentum sequitur na­
turam promissionis.

I

496

Αη^1'

J piil

QUAESTIO TERTIA.

Ό-ϋ, off.
De contractibus bilateralibus certi eventus.
Contractus bilaterales certi eventus sunt: depositum, commodatum, manda­
tum, mutuum, emptio-venditio, locatio, societas, cambium.

Articulus primus.
De deposito.

564. Notio. Depositum (Verwahrungsvertrag), est contractus, quo
res aliqua suscipitur costodienda et tradenti in natura res t i tu e ndæ
a. Ille, qui rem deponit, deponens seu depositor, ille vero, apud quem res
deponitur, depositarius vocatur.
b. Depositum potest' esSe contractus gratuitus vel onerosust prout deposi­
tarius gratis aut pro mercede rei custodiam suscipit. Sunt, qui dicant depositum
natura sua esse contractum gratuitum, quia solum in commodum deponentis fit.
Hinc si pro rei custodia merces exigitur, non habetur contractus depositi, sed con­
tractus onerosus locationis operae. Omnes autem concedunt fere easdem esse
in utroque casu obligationes et iura deponentis et depositarii, nisi quod depo­
sitarius, qui mercedem accipit, maiore diligentia rem depositam custodire
tenetur.

c. Depositum est contractus realis, qui rei custodiendae reali traditione de­
mum perficitur318).

d. Quandoque sufficit, ut depositarius tacite in contractum consentiat; si
e. g. itinérantes res suas in navi vel in domo vel in curru deponunt, nautae,
caupones, aurigae eo ipso, quod res deponi vident et non contradicunt, eas
tacite custodiendas suscipiunt. Etiam qui rerum vecturam exercent (Frachtführer), earum custodiam suscipiunt, quando res transvehendae eis traduntur318).

565. Obligationes depositarii, a. Depositarius in rei custodia eam
diligentiam adhibere tenetur, quam in re propria aequalis valoris cu­
stodienda adhibere solet; at maiorem diligentiam adhibere non tenetur:
ideo non tenetur in communi periculo e. g. incendii vel furti rem de­
positam etsi pretiosiorem suis rebus praeferre, nisi aut ad id expresse
se obligaverit, aut pro custodia mercedem stipulatus sit, aut deposi­
tum unice in gratiam depositarii factum sit.
b. Depositarius non potest uti re deposita nisi ex vol u n t a te ex p ress a
vel tacita vel saltem rationabiliter praesumpta deponentis: etenim non
Licet uti re aliena sine consensu domini. Consensus deponentis prae­
sumi potest, si res deposita nullum subit periculum neque ex usu de­
terior fit.
318) C. A. § 957. C. G. § 688. OR 472 ss.
31») C.A. N. mutat § 970. OR 487 ss. (440 ss).

De deposito

)

497

a. Uti re deposita, quae usu consumitur, ut pecunia, grave peccatum non est,
dummodo depositarius certus sit se rem eiusdem valoris restituere posse: at
grave peccatum contra condiciones contractus committit depositarius, si hoc
modo se exponit periculo impotentiae ad restituendum. Et quia tale periculum
saepe adest, valde deterrendi sunt depositarii a tali agendi modo.
N
j3. Si tamen depositarius illicite utatur re deposita e. g. pecunia ad negotia­
tionem, lucrum inde perceptum retinere potest, quia est fructus industriae suae.
Solum tenetur compensare damnum, si quod ex illicito rei usu passus est de­
ponens320).

’

c. Depositarius rem depositam restituere debet, quando a deponente
petitur, sive tempus rei reddendae determinatum fuit sive non; sed rem^-,
antea reddere non potest, si tempus rei custodiendae determinatum
fuerit. Attamen rem depositam reddere non tenetur: a. si certo sciat
rem esse furtivam, quia ad continuandam iniuriam erga dominum rei
cooperaretur; β. si sciat deponentem re sua esse abusurum e. g. gladio
ad occidendum inimicum, quia ad iniuriam inferendam cooperaretur;
γ. si deponens compensationem, quam depositarius iuste exigere potest, solvere recusat.
Hinc si depositarius rem depositam exceptis hisce casibus reddere recusat,
peccatum committit et tenetur reparare damna, quae domino inde orta sunt;
et si res ipsa ex casu fortuito damnum patitur, quod apud dominum passa non
fuisset, illud pariter reparare tenetur: nam retinet rem alienam invito rationa­
biliter domino.

d. Tenetur damnum reparare, quod res deposita passa est: et qui- dem si quod passa est ob gravem eius culpam theologicam, ante iudicis
sententiam, si quod passa est ob culpam eius iuridicam, post iudicis
sententiam; damnum vero, quod res sine omni eius culpa passa est,
reparare non tenetur, nisi expresse quodcunque rei periculum in se
suscepit.
a

I

566. Obligationes deponentis. Deponens tenetur: a. solvere expensas, quas depositarius in re custodienda subire debet; b. reparare
damna, quae depositario propter depositum obvenerunt, et quidem si
ex culpa theologica obvenerunt, ante, si ex culpa iuridica tantum, post
sententiam iudicis.
Qui deponit equum suum in alterius stabulo, solvere debet nutritionis expen­
sas, et si equi depositarii morbo inficiantur, quo equus deponentis laborat, illum
indemnem servare debet

567. Sequestrum est species depositi et definitur: contractus, quo
res controversa apud tertium deponitur ea condicione, ut lite dirempta
restituatur domino.
Distinguitur sequestrum conventionale, quod privata litigantium vo­
luntate, et iudiciale, quod a indice ex officio constituitur.
32°) C. G. § 698. in hac re ab aliis codicibus differt. Cf. § 700.
32 Noldin, Vol. II. de praeceptis.

498

De septimo decalogi praecepto

Ille, apud quem res controversa deponitur, sequester vocatur. Eius
obligationes sunt: a. non potest susceptum officium deponere nisi ex
gravi et iusta causa: b. non potest uni ex deponentibus lite nondum di­
rempta nec totum nec partem reddere.

Articulus secundus.
De commodato. Xô<w

\
!
*

t

.

V \

568. Notio. Commodatum (Leihvertrag) est contractus, quo res ad
solum usum pro certo tempore alteri conceditur cum obligatione ean.dem post usum restituendi.^
a. Ille, qui rem alteri concedit, commodans, ille vero, cui res ad usum conce­
ditur, commodatarius vocatur.
b. Commodatum est contractus gratuitus: si enim alteri usus rei pro mercede
conceditur, contractus potius locatio vocatur, etsi res ad usum concessa mo­
bilis sit.
c. Commodatum est contractus realis, qui rei traditione demum essentialiter
perficitur321).
d. Obiectum huius contractus potest esse res mobilis vel immobilis, dummodo
usu non consumatur, cum commodanti in individuo sit reddenda.
e. Tempus, quo commodatum duret, vel expresse vel implicite determinari
potest; et implicite quidem determinatur, si res ad usum conceditur, qui natura
sua ad certum tempus durat.
/. Commodatum differt a precario (Bittleihen) : precarium enim est contrac­
tus, quo res ad usum concessa quovis tempore pro lubitu concedentis repeti
potest, econtra in commodato res ad certum tempus conceditur, ita ut tempore
nondum elapso repeti non possit.

569. Obligationes commodatarii. a. Commodatarius, qui rem ad certum usum accepit, eam ad alium usum adhibere non potest, quin agat
contra contractum ideoque iniustitiam committat et damnum reparare
debeat, si quod dominus inde passus sit.
b. Commodatarius ferre debet expensas ordinarias, quas usus rei
exigit, e. g. alere debet equum commodatum, non autem extraordina­
rias, e. g. pretium curationis equi morbidi, quae citra suam culpam
necessaria est.
c. Tenetur rem commodatam diligenter custodire, et maiore quidem
diligentia quam depositarius, quia contractus unice in suam utilitatem
cedit. Hinc tenetur damna compensare, quae ex sua culpa theologica,
et post sententiam iudicis etiam ea, quae ex culpa mere iuridica res
patitur; attamen non tenetur compensare detrimentum, quod res ex
licito usu necessario patitur.
321) C. A. § 671 ei, cui de re commodanda facta est promissio actionem civi­
lem concedit.

X
r
V

De mandato

499

d. Rem reètituere debet tempore sive explicite sive implicite determinato, etsi a commodante non exigatur, quia ultra illud tempus usum
rei non habet; ante tempus statutum autem rem invito commodante
restituere non potest.
Quodsi rem ultra tempus statutum retinet, compensare debet omne detri­
mentum, quod res etiam ex casu mere fortuito patitur, solo detrimento excepto,
quod etiam apud commodantem passa fuisset. Insuper domino compensare de­
bet lucrum cessans et damnum emergens, quia horum est causa iniusta.

e. Detrimentum, quod res commodata ex casu mere fortuito patitur,
per se ferre debet commodans, quia ipse est rei dominus; detrimentum
autem, quod res patitur, quando commodatarius eam adhibet ad alium
usum quam contractus permittit, ipse commodatarius ferre debet.,

'

'j

Titius a Sempronio tempore messis commodat equum ad invehendum fru- '
mentum. Cum eodem tempore in domo Titii furtum committatur, ipse utitur
equo commodato ad furem persequendum; sed ecce, ex gravi vulnere casu
accepto perit equus.
■
Utrum commodatarius in hoc casu, si abfuit culpa theologica, damnum ante
iudicis sententiam, an post sententiam reparare debeat, a tenore legis dependet.
Plerique codices ita intellegendi videntur, ut commodanti solum ius conferant
compensationem per iudicem exigendi322·).

570. Obligationes commodantis, a. Tenetur aperire commodatario
rei vitia nociva; quod si mala fide omittit, tenetur -reparare damnum,
quod commodatario inde oritur.
b. Solvere debet expensas extraordinarias, quas commodatarius ad
rem conservandam facere debet, modo absque huius culpa ortae sint.
c. Non potest absque iniuria rem ante tempus statutum repetere, ex­
cepto casu, quo ipse commodans ex causa improvisa re sua statim in­
digeat323) : non enim censetur se obligasse ad rem in hoc casu non re­
petendam et ad sibi ex gratuita concessione praejudicandum.
d. Si res apud commodatarium absque ipsius culpa aut culpabili
mora pereat, domino seu commodanti perit.

Articulus tertius.
De mandato.

571. Notia Mandaturn (Vollmachtsvertrag) est contractus, quo
unus negotium nomine alterius gerendum suscipit.
a. Ille, qui negotium gerendum committit, mandans, ille vero, cui negotium
committitur, mandatarius vocatur.

322) Lehmkuhl, Das bürgerl. Gesetzbuch5 (Freiburg 1900) § 603. Marres
IV. η. 110.
323) C. A. § 976 id non admittit, econtra C. G. § 605 et OR 306. Cf. etiam
cn. 1537 de commodato e bonis ecclesiasticis.

1

.

500

Dc septimo decalogi praecepto

b. Quia mandatarius nomine mandantis agit, hic de omnibus tenetur, quae
mandatarius facit vi mandati, quin limites mandati excedat.
c. Mandatum potest esse contractus gratuitus aut onerosus, prout manda­
tarius gratis aut pro mercede negotium gerendum suscipit. Sunt tamen, qui
mandatum dicant contractum natura gratuitum: si enim pro negotio gerendo
pretium accipitur, habetur potius locatio operae. Nihilominus inter mandatum
onerosum et locationem operae exsistit essentiale discrimen: mandatarius enim
agit nomine mandantis; operarius autem non heri, sed proprio nomine agit.

572. Obligationes mandatarii. a. Negotium sibi commissum diligeny ter et fideliter gerere debet, ea scilicet diligentia, quam in proprio ne­
gotio eiusdem generis adhibere solet; maiorem tamen diligentiam ad­
hibere debet, si mercedem accipit, quam si gratis rem gerit.
b. Tenetur servare limites mandati; ad negotium autem rite geren­
dum adhibere potest omnia media, quae negotii natura exigit. Si limi­
tes mandati excedit, tum damnum tum lucrum ad mandatarium spectat.
c. Omne lucrum, quod percipit, mandanti tradere debet: cum enim
'nomine mandantis agat, huic acquirit, quidquid acquirit, nisi aut extraordinaria industria aliquid acquisierit, aut specialis conventio inter
Ipsos inita fuerit.
d. Damna reparare tenetur, quae mandanti ob culpabilem negligentiam in negotio gerendo obveniunt, et quidem ante iudicis sententiam,
si gravem culpam theologicam admiserit, alias post iudicis sententiam.

575. Obligationes mandantis, a. Adimplere debet omnes obligatio­
nes a mandatario in exsecutione negotii contractas, modo hic limites
mandati non sit transgressus.
Si mandans revocavit mandatum, mandatario autem revocatio
mandans nihilominus de obligationibus ab eo contractis tenetur,
quo mandatum commissum erat ad contrahenda sponsalia vèl
matrimonium: hi enim contractus revocato mandato invalidi sunt,
sive mandatario sive alteri parti ignota fuerit.

non innotuit,
excepto casu,
ad ineundum
etsi revocatio

b. Solvere debet expensas necessarias et utiles, quas mandatarius in
exsequendo negotio fecit, etsi negotium optatum eventum non habuit,
modo id absque culpa mandatarii evenerit.
c. Compensare debet damna, quae mandatarius absque culpa passus
est, non autem damna, quae mandatario ex casu fortuito obvenerunt.

574. Gestio negotiorum (Geschaftsfiihrung ohne Auftrag — Vertretung ohne Vollmacht) est quasi-contractuSj quo quis alterius nego­
tium ex voluntate praesumpta domini absentis et ignorantis gerendum
suscipit.
a. Negotiorum gestio dicitur quasi-contractus sensu iuridico (524,
3. c.), quo nempe sine omni consensu ne implicito seu virtuali quidem
oritur obligatio in utroque contrahente, quia id exigit bonum commune.

De mutuo

501

Hinc si quis rem e.g. anulum pretiosum a fure pro domino emit, hic tum
iure naturali tum positivo solutum pretium compensare debet. Vel si quis curam
in se suscipit animal aberrans alendi et ad dominum reducendi, compensationem
laboris et expensarum exigere potest

b. Gestio negotiorum est contractus mandato plane affinis, adeo ut
vocari possit mandatum praesumptum: ideo negotiorum gestori et ei,
cuius negotium geritur, applicari debent, quae de obligationibus man­
datarii et mandantis dicta sunt.
Nota. Tum mandatarius tum negotiorum gestor probabiliter pretium sui la­
boris iuste sibi retinere possunt, nisi iam initio intentionem habuerint gratis
agendi: labor enim pretio dignus est.

Articulus quartus.
De mutuo324).

§7. De natura mutui.

575. Definitio. 1. Mutuum (Darlehensvertrag) est contractus, quo
res primo usu consumptibilis alteri traditur cum obligatione aliam rem
eiusdem naturae et bonitatis statuto tempore reddendi.
a. Nomen mutui duplici sensu accipitur, sensu formali, quo significat contrac­
tum supra descriptum, et sensu reali seu obiectivo, quo significat rem, quae
alteri mutuo traditur (Darlehen).
b. Ille, qui alteri rem tradit, mutuans seu mutuator, ille vero, cui res mutuo
traditur, mutuatarius vocatur.
c. Mutuum est contractus reatis, qui rei traditione demum perficitur; a mutuo
distingui debet promissio mutuandi, quae ipsum mutuum ordinarie praecedit325).
d. Obiectum mutui est res primo usu consumptibilis; at non solum res, quae
usu physice destruitur ut frumentum, vinum, oleum, dicitur usu consumptibilis,
verum etiam res, quae physice quoad substantiam quidem manet, sed utenti
perit, ut eadem in individuo reddi nequeat, ut pecunia, quae ad expendendum
destinata est, ligna, quae ad aedificandam domum adhibentur.

2. Mutuatarius fit rei mutuatae dominus: vi mutui enim conceditur
ius utendi re tradita; ius autem utendi re primo usu consumptibili idem
est ac ius rem destruendi; ius autem rem destruendi ad rei dominium
324) S. Thomas II. 11. q. 78. Lcssius, De iustitia I. 2. c. 20. Lu go, De iustitia
disp. 25. Benedictus XIV. Encyclica Vix pervenit (D. 1475). J. Biederlack, Der
Darlehenszins (Wien 1898). A Vermeersch, Quaestiones de iustitia2 (Brugis
1904) n. 357 ad 385. H. Pcsch. Nationalokonomie (Freiburg 1923). V. S. 665 ff.
Schilling, Moralth. II. n. 422. Lehmkuhl, 1. n. 1301 ss. G. Jansen, Money is steril
(Oxford 1946). O. Kraus, Der Kapitalzius im Kreuzverhôr (München 1951)
235) ex q a. § 983 promissio dandi mutuum obligationem civilem parit;
item ex C. G. § 610.

i

502

De septimo decalogi praecepto

pertinet. Si ergo res mutuata utcunque perit, mutuatario perit, quia res
perit domino; re ergo pereunte mutuatarius non liberatur ab onere rem
eiusdem generis restituendi. Item fructus, si quos producit res mutuata,
acquirit mutuatarius, quia res fructificat domino.
Mutuum differt: a. a commodato et a locatione, quia in mutuo traditur res
primo usu consumptibilis, transfertur rei dominium, redditur res similis seu
eiusdem generis; in illis vero contractibus traditur res primo usu non con­
sumptibilis, non transfertur rei dominium, reddi debet eadem res in specie seu
in individuo; differt β. a permutatione, quia in permutatione e. g. in venditione
redditur res diversi generis; differt '/. a cambio, quia in cambio statim, non
post aliquod tempus res traditur.

V

576. Praeceptum mutuandi. Sicut caritas exigit, ut proximo in gravi
necessitate constituto per eleemosynam succurramus, ita eadem caritas exigere potest, ut proximo, qui mutuo indiget, non solum illud
praestemus, sed etiam gratis praestemus, modo id sine gravi incom­
modo a nobis fieri possit: Volenti mutuari a te, ne avertaris326).
Itaque:
1. Exsistit praeceptum dandi mutuum pauperibus, qui eo graviter
indigent et habituri sunt, unde restituant.
a. Est praeceptum caritatis, quae nos obligat succurrere proximo in
necessitate posito, si commode possumus327).
b. Hoc praeceptum non urget, si sperari non potest, eos aliquando
reddituros esse aequivalens; tunc enim sufficit eis aliquam eleemosy­
nam dare.
2. Exsistit praeceptum dandi mutuum etiam divitibus, qui in angu­
stiis versantur et mutuo iuvari possunt; non vero urget erga eos, qui
solum ad lucrum faciendum petunt mutuum.

Obligationes mutuantis. 1. Tenetur monere mutuatarium de defecti­
bus rei creditae, si qui sint, e. g. si mutuum dat vinum, quod brevi
acescit. Quods i cum culpa theologica omittat, ei damnum reparare
tenetur.
2. Tenetur rem non repetere ante tempus praefixum, et, si nullum
praefixumTuerit, antequam mutuatarius re usus sit ad finem, ad quem
tradita fuit.

3. Tenetur rem recipere, si offeratur antea, et tempus in gratiam
mutuatarii appositum sit.
Obligationes mutuatarii. 1. Tenetur rem habere suo periculo: res
enim perit et fructificat domino
«e) Matth. 5, 42.
Benedictus XIV. Enc. Vix pervenit, l.nov. 1745 (D. 1479).

Dc mutuo

503

2. Rem reddere tenetur praestituto tempore in eadem quantitate et
qualitate. Si tempus praefixum non fuerit, reddenda est, cum exposci­
tur, elapso tamen convenienti tem’poris spatio.

577. Quid reddere tenetur qui pecuniam mutuo acceperat, si valor
pecuniae per ^inflationem* interim valde minutus est?
In ordinariis temporum circumstantiis illae parvae fluctuationes valoris pe­
cuniae aut non attendebantur, aut ab illis, qui speculationibus inhiabant, ex­
presse in contractum deducebantur. Sed ubi per extraordinarias circumstantias
post bellum exortas maxima diminutio facta est, haec quaestio conscientias
agitat.

j

•

1. Si debitor cum culpa distulit solutionem, ipse fit causa damni,
quod creditor patitur.
2. Debitor qui pecuniam in res stabilis valoris vel frugiferas conver­
terat, reddere debebit summam, quae proportionate est hodierno valori vel fructibus perceptis.
~
3. Creditor advertens labilem statum pecuniae aut foenus augere
aut totam summam repetere poterat; si alterutrum fecit, debitor iam
ad nihil tenetur.
4. Plerumque vero neutrum horum factum est, quia ignorabatur saepe
vera causa valoris diminuti, putabant multi agi de sola rerum caritate,
alii mutationem in melius sperabant, alii creditores debitum non repetebant ex spe lucrum faciendi; responsum pendebit etiam a conside­
ratione causae, quae minutionem valoris secumferebat.
Ubi suspenditur obligatio reipublicae convertendi pecuniam papyraceam in
metallicam, tale statutum certe civibus damnum infert, sed ad maius malum
publicum vitandum necessarium esse, potest; si tempore belli cives etiam cum
periculo vitae succurrere debent reipublicae, a fortiori in bonis fortunae ali­
quod damnum ferre debent. Cessante calamitate communi hoc statutum rei
publicae saltem successive mutandum est; si vero respublica impar est debita
sua in pecunia metallica solvere, usque ad tempus, quo poterit, excusanda est.

Idem infortunium commune causa esse potest, cur etiam in solutio­
nibus privatorum illa difficultas oriatur. Ex eiusdem communis infor­
tunii consideratione videtur etiam solutio difficultatis petenda esse. Si
scilicet mutatio improvisa et notabilis, ex neutra parte culpabilis, acci­
dit quoad-materiam vel solutionem contractus cuiusdam, aequitas po­
stulat, ut rescisso contractu quoad illam partem nova stipulatio ad
aequam solutionem statuatur. Si communis erat calamitas, sub qua
omnes pati debent, non est aequum, ut ille qui pecuniam superfluam
habens eam mutuo dedit, nihil omnino patiatur, sicut iniquum est, ut
mutuatarius pro auxilio quod ex mutuo habuit, totum damnum in mu­
tuantem reiceret. Proinde communi conventione vel per tertium arbi­
trum aequa proportio consideratis omnibus circumstantiis assignanda
est. Et haec obligatio aequitatis vel caritatis etiam gravis esse potest.

504

De septimo decalogi praecepto

Aliae solutiones prolatae supponunt ordinaria quieta tempora. Sic quidam
provocant ad principium, quod in mutuo mutuatarius fiat dominus rei, quae
proinde domino perit; vel quod in pecunia attendatur non valor nominalis, sed
valor permutatorius, et inde reddi debeat ea summa, quae aequivaleat valori
permutatorio pecuniae; e contra alii respondent, ad primum quidem, hoc valere,
si res ex particulari causa deterioretur, non autem si omnes res eiusdem generis
in tota regione deteriorantur; ad alterum vero, mutuatarium obligationi suae
plene satisfecisse, si rem reddiderit, quamvis interim valor permutatorius rei
per abundantiam vel maiorem concurrentiam harum rerum minutus fuerit; pro
aliquo periculo maius foenus statui, non vero rem maiorem vel meliorem repeti
posse. Sic si quis dolium vini mutuo acceperat, satisfacit, si dolium vini eiusdem
regionis reddat, quamvis interim per superaburfdantiam vini eius valor permu­
tatorius in pecunia expressus minor factus sit, ita ut mutuans ante annum plus
pecuniae accepisset, si dolium idem vendidisset. Ob tale periculum damni potuit
foenus statuere, sed non maiorem quantitatem vini repetere.

§ 2. De liceitate foeneris2'28ij) *

578. Quamvis mutuum nâtura sua sit contractus gratuitus, ex titulo
tamen mutuo externo licet occasione mutui moderatum pretium seu
foenus (vocatur etiam interesse) exigere, nisi id prohibeat caritas.
Moderatum est foenus, si est prop orti on a tum titulo externo.
Caritati repugnat foenus in iis casibus, in quibus caritas, ut supra
dictum est (n. 576) postulat, ut 'mutuum praestetur aut prorsus sine
aut cum modico tantum foenore, etsi lex civilis maius concedat.
v

Gratuitas mutui. Mutuum per se est contractus gratuitus, adeo ut
mutua tario aliud onus imponere non liceat, nisi ut rem eiusdem generis
ac bonitatis debito tempore reddat, quin pro ipsa mutuatione quid­
quam exigatur320). Sane qui pro re mutuata lucrum exigit, pro usu
rei mutuatae pretium exigit: cum enim res mutuata primo usu absu­
matur, in mutuo nihil reperitur, quod possit censeri pretio aestimabile,
praeter usum rei; atqui contra iustitiam agit, qui pro usu rei mutuatae
pretium exigit: si enim mutuans pro usu quidquam exigeret, cum mu­
tuatarius fiat rei dominus, aliquid exigeret pro re non sua. Insuper
usus rei consumptibilis non habet valorem a valore rei distinctum, si­
cut usus vini empti non habet valorem a substantia vini distinctum.
Qui ergo pro usu rei mutuatae pretium exigit, similis est venditori vini,
qui seorsum vendit vinum et usum vini330).
a. Qui ergo pro ipso mutuo seu pro mutuatione et usu rei mutuatae quid­
quam exigit, contra iustitiam peccat et ad restitutionem tenetur. Et contractus,
cuius obiectum est lucrum ex ipso mutuo percipiendum, est invalidus utpote
æ8) Cf. Wortcrbuch der Politik IV. s. v. Zins.
32e) Assertum confirmat Cn. 1543.
33°) Cf. s. Thomas Π. Π. q. 78. a. 1.

De mutuo

'

'

I

:

•

i

505

illicitus atque iniustus. Ideo ecclesia severissimis legibus prohibuit, ne lucrum
aliquod ultra rem mutuatam ratione ipsius mutui reciperetur331).
b. Contra argumentum propositum non potest excipi: mutuans mutuatario
mutuando servitium praestat, quod est pretio aestimabile. Si enim nomine servitii intelligitur ipsa res mutuata, haec in eodem genere eademque bonitate resti­
tuitur; quodsi nomine servitii intelligitur usus rei, hic in re consumptibili non
habet valorem ab ipsa re distinctum; si tandem intelligitur utilitas, quam mutuatarius ex usu rei percipit, nefas est pretium exigere pro utilitate, quam aliquis
percipit ex re sua. — Neque hoc excipi potest: qui alteri mutuum concedit, se
privat re sua; atqui onus, quod aliquis hac privatione subit, est pretio aestima­
bile. Nam ipsum onus, quo quis se privat re sua, ubi haec privatio non est cum
speciali detrimento coniuncta, non plus valet, quam ipsa res, qua se privat;
quae cum reddatur, nihil restat, quod sit pretio aestimabile. Eadem privatio ha­
betur etiam in vertditione, quin pro ea pretium exigi possit. — Eodem redit haec
exceptio: carere ad certum tempus re sua est pretio aestimabile. Carere enim
re infructuosa, quae alium usum non habet nisi consumptionem, non est pretio
aestimabile, ubi mutuator rem similem recipit, quando ipse ea opus habet. —
Obligatio, quam contrahit mutuator mutuum ad certum tempus non repetendi,
pariter non est pretio aestimabilis, ubi res mutuata mutuatori non est neces­
saria. Ipse quidem se privat libertate repetendi rem mutuatam: verum hoc quale­
cunque incommodum abunde compensatur alio emolumento, quod nempe mutuatarius subeat periculum amittendi rem mutuatam manente obligatione simi­
lem restituendi: mutuum enim perit mutuatario332). — Mutuans non patitur
damnum, quia rem infructuosam, qua ipse non indiget, mutuat. Damnum pate­
retur, si mutuator ex adiunctis non praevisis amitteret restituendi potentiam:
sed huic periculo occurrere potest, eo quod exposuit vadem, qui deficiente mu­
tuatario rem restituat.

579. Tituli extrinseci foenoris. Si lucrum non exigitur ratione mutui
seu pro ipsa mutuatione, sed ratione iustae compensationis, nulli pror­
sus iuri adversatur, ait Benedictus XIV. in celeberrima encyclica Vix
pervenit333), cuius doctrinam confirmat novus Codex334); atqui quoties vere adest titulus externus pretio aestimabilis, non rabone mutui,
sed ratione iustae compensationis foenus exigitur. Titulus externus
dicitur causa extra essentiam mutui posita, propter quam mutuans in
particulari causa pro mutuo pretium exigere possit. Iam vero quatuor
exsistunt eiusmodi tituli; lucrum cessans, damnum emergens, pericu­
lum sortis et poena conventionalis.
J. Lucrum cessans est iactura pretii, quod mutuans lucratus fuisset,
si rem suam in alio licito contractu vel negotio adhibuisset; iam vero
spes lucri est pretio aestimabilis et est mutuo externa; ergo propter
lucrum cessans aliquid supra mutuum accipere licet.
331) Cf. D. 365, 394, 403, 448, 479, 716, 739, 1081, 1142, 1190ss, 1475 ss,
1609 ss.
332) Ideo damnata est ab Alexandro VI1. haec (42) propositio: Licitum est
mutuanti aliquid supra sortem exigere, si se obligat ad non repetendam sortem
usque ad certum tempus (D. 1142).
®») Cf. D. 1475 ss.
®“) Cn. 1543.

506

De septimo decalogi praecepto

2. Damnum emergens est positivum detrimentum, quod mutuans
subire debet, eo quod alteri'mutuo dat rem suam; v. g. quia non pot­
erat rem emere, quam postea maiore pretio emere debet; atqui mani­
festum est pro damno, quod aliquis in favorem alterius subit, compen­
sationem exigi posse.
3. Periculum sortis est speciale periculum, quod prudenter timetur,
ne mutuans rem suam non recuperet vel solum cum difficultatibus et
expensis. Hoc periculum mutuo externum et pretio aestimabile est,
quare si mutuans'revera illud subire debet, licite pro eo aliquid exigit;
et quo maius est periculum amittendae sortis, eo maiorem compensa­
tionem exigere potest.
a. Pro communi periculo, cui res quaelibet et ideo etiam res mutuata apud
mutuantem obnoxia est, nihil accipere licet, quia hoc periculum mutuo est in­
ternum; pro speciali autem periculo, cui res apud mutuarium exposita est, ali­
quid praeter mutuum accipere licet, quia hoc periculum pretio aestimabile et
mutuo externum est.
b. Periculum sortis oriri potest vel ex parte rei mutuatae, si haec e. g. per
vias periculosas transvehenda sit, mutuatarius vero re pereunte restituere non
possit; vel ex parte mutuatarii, si hic sit homo parum fidus, negligens vel frau­
dulentus, quo fit, ut mutuum absque molestiis ac litibus recuperari non possit;
ita spes recuperandi minuitur.

4. Poena conventionalis est mulcta pecuniaria a mutuatario ex con­
ventione solvenda, si rem mutuo acceptam ex propria culpa statuto
tempore non reddat; nihil vero impedit, quominus contrahentes se
mutuo obligent ad certam poenam solvendam, si deficiant in contrac­
tibus.

Nota. Ex titulis probante ipsa Ecclesia iam antiquitus aliquod lu­
crum ultra sortem exigi licite poterat. Necesse autem erat, ut hi tituli
revera exsisterent, ut peculiare pactum a mutuo distinctum inter mu­
tuantem et mutuatarium iniretur et certae condiciones servarentur, prae­
sertim ut inter lucrum et titulum, ex quo lucrum percipiendum erat,
debita proportio aequalitatis non excederetur.
§. 3. De contractibus lucrativis circa pecuniam.

580. Quamvis mutuum semper censebatur in se gratuitum, alii ta­
men contractus exstiterunt, quibus pecunia cum lucro collocari poterat.
1. Societas (Gesellschaftsvertrag) est contractus quo aliquis pecu­
niam, reunens dominium, committit mercatori vel artifici ad negotium
frugiferum sub condicione participandi in lucro percepto.
Hic contractus iam S. Thomae notus erat335), qui lucrum inde resultans licite
percipi dicit, quamvis idem lucrum ex mutuo non permittit, quia pecunia est

335) II. 11. 9. 78 a. 2. ad 5.

; ti I

'

-ût

~ J

De mutuo

507

(illo tempore) merum medium permutationis, proinde primo usu consumptibilis
et infructuosa. Attamen alio loco concedit pecuniam per accidens (secundum
condiciones personarum et negotiorum) esse frugiferam in virtute. Sed raro
illis temporibus occasio erat pecuniam ita collocandi.

2. Emptio censuum (Rentenkauf) est contractus, quo quis summam
pecuniae dat, ut emat ius percipiendi reditum ex re frugifera vel ex
industria personali alterius. Etiam hic contractus licitus est33*).
Solum de hac re diu disceptatum est inter theologos, an etiam licitus sit, si
ex alterutra vel utraque parte redimibilis (retractabilis) est, quo in casu eun­
dem effectum habet ac mutuum cum lucro (vetito). Sed denique etiam census
redimibilis fere communi consensu licitus declaratus est.

3. Contractus trinus (Dreier-Vertrag) est contractus societatis, cui
adduntur duo contractus assecurationis: unus quo resignat parti lucri
probabilis maioris, ut accipiat lucrum minus sed fixum; alter quo pro
iterata resignatione partis lucri assecurat sibi certam receptionem
capitalis.
Patet etiam hunc contractum in effectu similem esse mutuo cum lucro vetito;
diu disceptatum est de liceitate, tandem licitus declarabatur, quia est contractus
alterius generis337).

4. Montes pietatis erant instituta pia, quae praestabant pauperibus
mutuam pecuniam pro pignore, sed pro administratione parvum auc­
tarium postulabatur, quod post discussiones ab Ecclesia licitum decla­
rabatur338).
i

Utique contractus, qui nonnisi mutuum larvatum erant (v. g. Mohatra — ven­
ditio alicuius rei ficta et statim addita retroemptio cum auctario) ab Ecclesia
reprobati sunt330).

5. Titulus legis civilis. Cum priori tempore raro admodum talia ne­
gotia fieri poterant, tamen, quo magis negotiatio praesertim trans­
marina et postea industria evolvebantur, eo frequentior erat occasio
pecunias cum lucro collocandi. Ubi talia negotia frequentius in usu
erant et utilia, gubernia per leges permittebant foenus v. g. 5 %. Hinc
orta est discussio, an talis lex civilis, abstrahendo a probatione altçrius
tituli externi, specialem titulum constituat foenus percipiendi340). Ratio
pro affirmativa parte erat: lex civilis, ubi bonum commune postulat,
iuste dominium huius auctarii ab uno in alterum transferre potest; at­
qui bonum commue nunc temporis postulat magnam facilitatem pecu­
niae mutuandae ad commercium fovendum et haec facilitas promo­
vetur. per praemium foenoris. Alii auctores liceitatem deducebant ex
eo, quod lex civilis non tam novum titulum praebeat, sed potius argu33<J)
337)
338)
33°)
340 )

Callistus III. Const. Regimini universalis. 6 maii 1455 (D. 716).
S. Alphonsus III. 908.
Concil. Lalcran. V. sess. 10 (D. 739).
S. Officium sub Innoc. XI. prop. 40 (D. 1190).
Zech. Ricor moderatus c. 1. sect. 5.

508

De septimo decalogi praecepto

mentum sit aliorum titulorum universaliter in illa regione existentium
(damnum emergens vel lucrum cessans). Alii auctores liceitatem ne­
gabant.

6. Per se patet, ex tali controversia multos fideles in conscientia in­
quietos fuisse et nihilominus talia negotia vitare fere non potuisse sine
damno341). Benedictus XIV. anno 1745342) iam concedit non solum ex
titulis extrinsecis aliquid amplius exigi posse, sed etiam multoties occa­
sionem dari per alios contractus pecuniam collocandi et exinde annuos
proventus conquirendi sine peccato; attamen negat adesse semper
tales casus. Saeculo autem sequenti ecclesia pluries interrogata respon­
dit343), neque fideles neque confessarios illos absolventes inquietandos
esse, si ad titulum legis civilis foenus percipiant; utique quamdiu ali­
qua spes erat, circumstantias oeconomicas et respectivas leges iterum
mutatum iri, ecclesia addere solebat: adummodo parati sint standi
mandatis s. Sedis*. Sed talis mutatio non accidit, immo potius res
oeconomicae adhuc magis in dies foenus postulabant. Inde per Codi­
cem sine illa restrictione permittitur foenus legale, nisi sit immoderatum.

581. De recenti lege ecclesiae. 1. De mutuo nunc s. Sedes tria clare
edicit: a. Mutuum ex se esse contractum gratuitum: »Si res fungibilis ita alicui detur, ut eius fiat et postea tantundem in eodem genere
restituatur, nihil lucri ratione ipsius contractus percipi potest.*
b. Foenus legale in quovis mutuo licite percipi posse, nisi sit immo­
deratum: »In praestatione rei fungibilis non est per se illicitum de
lucro legali pacisci, nisi constet ipsum esse immoderatum.* c. Exsi­
stente iusto titulo etiam maius percipi posse: »Non est per se illicitum
etiam de lucro maiore pacisci, si iustus ac proportionates titulus suffra­
getur*344).

582. Ad quaestionem, cur hodie foenus legale licitum sit, auctores
etiam catholici diverso modo respondent, quamvis omnes in eo con­
veniant fundamentalem rationem esse in circumstantiis oeconomicis
hodiernis, quae valde diversae sunt a prioribus. Utique nemo affirma­
bit hodiernum statum esse optimum.
1. Sunt qui dicant hodie semper adesse titulos externos, nec opus
z esse ut probentur in singulis casibus adesse, quia lex civilis praesumptionem legitimam statuit.
3«) Duhr in ZkTh. 25 (1900) 309 ss.
Enc. Vix pervenit (D. 1475—1479).
343) Pius VIII., Resp. 18 aug. 1830 (D. 1609 s.), Gregorius XVI., Deci, circa
Resp. Pii VIII. (D. 1611 s.).
Cn. 1543.

De mutuo

509

T L

2. Alii contractum prout hodie fieri solet, non esse mutuum dicunt,
sed potius locationem pecuniae, eo quod unus contrahentium concedit
alteri usum pecuniae, qui hodie non coïncidât cum dominio.
'

J >
, /.··„

3. Iterum alia sententia foenus hodiernum considerat ut praemium
legale pro servitio oeconomico praestito alteri et communitati, ideoqùe confractum sui generis hodie haberi.,
tüxfc----- λ

u

4. Denique multi rem explicant ex eo, quod pecunia hodie sit (im­
proprie quidem, sed) actu frugifera et instrumentum negotiationis et
productionis; pro hoc speciali valore, qui est pretio aestimabilis, eum
qui mutuum praestet compensationem exigere posse.
a. Cum res frugifera proprio sensu ea dicatur, quae ex se interna fertilitate
fructus producit ut arbor, vinea, ager, pecunia proprie res frugifera dici nequit,
sed proprio sensu sterilis est, siquidem pecunia pecuniam non parit.
b. Improprio sensu res frugifera ea dicitur, quae repraesentat res frugiferas,
quia cum rebus frugiferis permutari potest, vel quae inservit tamquam medium
et instrumentum ad lucrum sibi comparandum; sed pecunia cum aliis rebus
quibuslibet permutari eisque substitui potest, ideo ipsa, quatenus rebus in se
frugiferis substitui potest, repraesentat res frugiferas; insuper ea ope indu­
striae atque commercii inservit tamquam medium et instrumentum ad lucrum
sibi comparandum.

c. Etsi pecunia semper ex se apta erat, quae cum rebus frugiferis permuta­
retur aut tamquam medium lucrosi negotii adhiberetur, antiquitus tamen non
eae erant condiciones oeconomicae, ut facile et frequenter id fieri potuisset:
nunc vero tum propter communicationem facillimam inter diversas regiones,
tum propter maximam extensionem industriae et commercii eae sunt condiciones
oeconomicae, ut ubique facile rebus frugiferis substitui aut tamquam medium
lucrosae negotiationis adhiberi possit. Quare pecunia, quae antiquitus non habe­
batur ut res frugifera neque ut talis haberi poterat nisi potentia, nunc res actu
frugifera dici debet et unicuique licitum est pro mutuo pecuniario mercedem
accipere, nisi ex lege caritatis gratis mutuare teneatur, independenter ab actuali
exsistentia tituli externi.

§ 4. De foenere et de usura.

585. Notiones. Foenus (Zins) distinguitur: legale, vulgare, con­
ventionale.
a. Foenus legale illud est, quod a lege constituitur.
Foenus legale non ubique habetur: sunt enim societates civiles, in quibus
eiusmodi leges aut nunquam exsistebant aut olim exsistentes abolitae sunt345).
Sed ubi leges quantitatem foenoris determinant, quam simul transgredi prohi­
bent, istae leges in conscientia obligant, ut ad restitutionem teneatur, qui eam
excedat, nisi extraordinarie magnum sit periculum sortis aut lucrum cessans
315) Foenus legale in Austria olim erat sex pro centum (6%) singulis annis,
postea vero (1886) lege ista abolita foenus etiam maioris cuiuslibet altitudinis
lege non interdicitur. In Helvetia foenus 5% exigi potest, salvis contractibus,
legibus, consuetudinibus aliud statuentibus (OR 73. 314).

510

De septimo decalogi praecepto

b. Foenus vulgare illud est, quod ex communi hominum usu consti­
tuitur.
Foenus vulgare ibi potissimum habetur, ubi foenus legale non exsistit; verum
etiam in regionibus in quibus foenus legale statutum est, quandoque simul ex­
sistit vulgare, quod illud excedit. Qui foenus vulgare excedit, iniustitiam com­
mittit, nisi peculiares circumstantiae excessum cohonestent.

c. Foenus conventionale illud .est, quod conventione et consensu
mutuantis et mutuatarii constituitur.
Foenus conventionale locum habet, ubi nec foenus legale nec vulgare habetur.
Eius mensura determinanda non est ex lucro, quod mutuatarius ex pecunia
mutuata percipit, sed ex communi spe lucri, quod mutuans ex possessione et
usu pecuniae percipere potuisset, et ex titulo externo, si in particulari casu
eiusmodi titulus adsit.

584. Mensura foenoris liciti generali norma determinari nequit, quia
circumstantiae locorum, temporum et personarum, a quibus quantitas
iusti foenoris dependet, valde diversae sunt. Generatim dici potest
illud foenus esse licitum, quod communi hominum judicio et usu atten­
tis industriae et commercii condicionibus in determinata regione con­
stituitur.
a. Ex iure naturae mutuatarius non tenetur solvere foenus, ubi de eo solvendo
nihil conventum sit, praesertim si ad breve tempus pecunia mutuetur. Verum
attendendum est, quid in hac re statuat ius positivum vel consuetudo recepta
loci346).
b. In nostris Europae regionibus foenus licitum ex ipsa fertilitate pecuniae
in ordinariis adiunctis est 4—5 %. Ut maius lucrum percipi possit, specialis
causa adesse debet, qualem constituunt tituli, propter quos antiquitus exigi
poterat foenus, nisi ipse mutuatarius sponte maius lucrum offerat propter extra­
ordinariam utilitatem, quam ipse ex mutuo percepturus sit. Ex his causis spe­
cialibus fieri potest, ut etiam magnum foenus 10—20 % licitum et iustum sit347).

c. Sancta sedes monet, periculosum esse fructum pecuniae per modum re­
gulae taxare et remittit ad praxim communem servatam ab hominibus timoratae
conscientiae348). Eadem s. sedes iam a. 1645 non reprobat foenus valde magnum,
dummodo respondeat titulo, praesertim periculo sortis. Sic respondit non esse
inquietandos Christianos sinenses, qui pro mutuo recipiebant 30 %, taxam lega­
lem illorum locorum.

585. De usura. 1. Usura (Wucherzins) est lucrum ex mutuo iniuste
perceptum. Cum omne lucrum ex mutuo ratione ipsius mutui percep­
tum iniustum sit, usura definiri potest: lucrum ex ipso mutuo percep­
tum; et quia nunc temporis ex quovis mutuo (pecuniario) aliquod
foenus licite percipitur, usura definiri potest foenus excessivum.
34e) C. G. § 608 s. et OR 73, 313 s. cum iure naturae concordant.
°47) S. Officium 18. dec. 1872. Assertum confirmat Codex Cn. 1543.
348) S. C. Poenit. 18. april. 1889.

De mutuo

511

«. Usura sensu formali et obiectivo accipitur: formaliter est contractus, quo
mutuans obligat mutuatarium ad dandum aliquid ultra sortem ex solo titulo mu­
tui; obiective est lucrum ex mutuo vi mutui perceptum,

b. Antiquitus omne lucrum ex mutuo perceptum praesumebatur illicitum, ideo
omne foenus rationem usurae censebatur habere, unde factum est, ut foenus
in iure canonico idem significaret atque usura, et usurarii dicerentur, qui foenus
ex mutuo accipiebant; hodie vero latum discrimen est inter foenus seu lucrum
licitum et usuram seu lucrum iniustum.

2. Usura dividitur in apertam, quando expresse exigitur ratione mu­
tui e. g. mutuo tibi centum eo pacto, ut mihi reddas centum et quinque;
et in palliatam, quando latet in alio contractu, qui continet mutuatio­
nem, vi cuius exigitur lucrum. Alio igitur contractu veluti pallio tegi­
tur, ut si quis aliquid carius vendit praecise propter dilatam solutionem.

3. Usura (formaliter) est peccatum contra iustitiam commutativam
et inducit obligationem restitutionis; quod peccatum cum aequiparandum sit furto, gravitas materiae eodem modo determinanda est atque
in furto.
Usurarii tenentur ergo ex iustitia usuras perceptas restituere mutuatariis vel
eorum heredibus. Quodsi mutuatarii horumve heredes vel ignoti sint vel non
amplius supersint, tenentur usuras pauperibus vel piis causis erogare. Eadem
obligatio incumbit etiam usurariorum heredibus iuxta vires hereditatis.

§ 5. De prohibitione usurae.

586. Usura (formaliter) prohibetur iure naturae, iure divino et iure
ecclesiastico349).
1. hire naturae prohibetur, quia usura iustitiae commutativae re­
pugnat: nam aliquid accipere ultra sortem est plus accipere quam
valet id, quod datum est, cum mutuum natura sua contractus gratuitus
sit (n. 577); atqui id in commutationibus repugnat iustitiae commu­
tativae.
Ex his colligitur usuram ex mutuo perceptam per se semper esse peccatum
contra iustitiam, sive mutuum exhibetur pauperibus sive divitibus. Quodsi usura
a pauperibus exigitur, insuper contra caritatem peccatur.

2. In s. scriptura vetatur usura tanquam peccatum contra caritatem,
praesertim illa, qua pauperes opprimuntur360) ; in veteri testamento
.-wo) Usque ad recentiora tempora usura etiam iure civili ubique prohibita
erat; nunc vero leges usuram interdicentes fere ubique abrogatae sunt.
.iso) Nec accipias usuras ab eo (fratre tuo) nec amplius quam dedisti. Time
Deum tuum, ut vivere possit frater tuus apud te. Pecuniam tuam non dabis ei
ad usuram et frugum superabundantiam non exiges. Lev 25, 36. 37. S/.. ad
usuram non commodaverit et amplius non acceperit... vita vivet. Ezech. 18, S.
Ad usuram dantem et amplius accipientem: numquid vivet? non vivet, cum
universa haec detestanda fecerit, morte morietur. Ib. 18, 13. Alia collegit Lehmkuhl I. n. 1301.

512

De septimo decalogi praecepto

inter ludaeos sub gravi prohibetur, toleratur in negotiatione cum ex­
traneis.
Dices: non potest esse iure naturae prohibitum, quod olim Deus permiserat
ludaeis; atqui usuram eis permiserat: Non foeneravis fratri tuo ad usuram
pecuniam nec fruges nec quamlibet aliam rem; sed alieno. Fratri autem tuo
absque usura id, quo indiget, commodabis351), lam vero in mutuo extraneis
dato semper erat periculum sortis, saepe lucrum cessans ob opportunitatem
negotiandi.

In novo testamento supponitur in usu esse352), sed ex caritate vi­
tanda est etiam relate ad inimicos353).

3. Iure ecclesiastico. Complures exsistunt eaeque severissimae leges
ecclesiae usuram prohibentes, quarum praecipuae sunt354) :
Concilium viennense (1311) decernit velut haereticum puniendum esse, qui
pertinaciter affirmare praesumat exercere usuras non esse peccatum.
Concilium lateranense V. (1515) tamquam exercitium usurae damnavit,
squando quis ex usu rei, quae non germinat, nullo labore, nullo sumptu, nullove periculo lucrum foenusque conquirere studet.*

Alexander VII. hanc propositionem (42) damnavit: »Licitum est mutuanti ali­
quid supra sortem exigere, si se obliget ad non repetendam sortem usque ad
certum tempus*; Innocentius XI. hanc (41) damnavit: >Cum numerata pecunia
pretiosior sit numeranda, et nullus sit, qui non maioris faciat pecuniam prae­
sentem quam futuram, potest creditor aliquid supra sortem a mutuatario exi­
gere et eo titulo ab usura excusari.* Cf. etiam Innocentii XI. propositio 42.
Accedit Benedicti XIV. celeberrima encyclica: Vix pervenit ad episcopos
Italiae l.nov. 1745 directa, qua leges antea latae approbantur et confirmantur.

His tamen ecclesia non omne foenus prohibuit, sed foenus usurarium; usurarium
autem est foenus, quod ex ipsa pecuniae mutuatione et usu percipitur: usura­
rium autem non est foenus, quod ex alio titulo legitimo mutuationi et usui pe­
cuniae externo percipitur355*).
Quamvis affirmari non possit encyclicam Benedicti XIV. Vix pervenit esse
definitionem ex cathedra, tum quia ad solos Italiae episcopos directa est, tum
quia non apparet doctrinam ibi expositam vi primatus proferri, tenendum ta­
men est, quod idem pontifex alibi docet: >Omne lucrum ex mutuo praecise ra­
tione mutui perceptum omni iure, naturali scilicet, divino et ecclesiastico illici­
tum esse, perpetua fuit et est catholicae ecclesiae doctrina«35<J).
351) Deut. 23, 19. 20.
352) Mat. 25, 27.
353) Luc. 6, 34. 35: Et si mutuum dederitis his, a quibus speratis recipere,
quae gratia est vobis?... Mutuum date nihil inde sperantes, quia ex contextu
sermonis hic non agitur de foenore, sed de ipsa sorte, cui renuntiare debet is,
qui proximum, etsi sit inimicus, vere diligit: is enim quandoque mutuum dare
debet etiam in iis adiunctis, in quibus praevidet se nihil recepturum esse.
354) Alias leges vide apud Lehmkuhl I. n. 1302.
355) Cf. s. Thomas II. H. q. 78. a. 2. ad 1.
35β) De synodo 1. 10. c. π. 4. 2.

513

Articulus quintus.
De emptione et venditione.

§ 1. De emptione et venditione in genere.

587. Notio. Emptio-venditio est contractus, quo duo inter se con­
veniunt de tradenda merce pro pretio. Tria ergo ad essentiam huius
contractus pertinent: a. mutuus consensus ementis et vendentis; b. res
aliqua sive mobilis sivemrmobilis tamquam merx; c. pecunia tamquam
pretium.
a. Contractus iste in se quidem unus est, quia vero duos actus, emere et ven­
dere, necessario involvit, duplici nomine coniuncto emptiovenditio significari
solet.

b. Venditio est contractus consensualis, qui solo consensu perficitur; ergo
ad essentiam huius contractus ex iure naturae nec rei et pretii traditio neque
ulla sollemnitas (e. g. scriptura) requiritur. Iura tamen positiva plerumque sta­
tuunt, ut ipso consensu solum ius ad rem acquiratur, scilicet ex parte emptoris
ius accipiendi mercem, ex parte venditoris ius accipiendi pretium, dominium vero
seu ius reale in mercem et in pretium traditione mercis et pretii demum acqui­
ratur357). Quae iuris dispositiones etiam in conscientia servandae sunt, nisi ipsi
contrahentes scienter et voluntarie contra iuris civilis dispositiones quidquam
inter se statuerint, quod licite facere possunt, dummodo servent normas iusti­
tiae naturalis.
c. Ad essentiam huius contractus requiritur, ut fiat de merce ex una et de
pecunia ex altera parte seu de pretio pro merce et de merce pro pretio tra­
denda: etenim si ex utraque parte de merce fiat, non habetur venditio, sed per­
mutatio, et si ex utraque parte de pecunia fiat, habetur cambium.

588. Divisio. 1. Emptio-venditio dividitur in naturalem et artificialem. Dicitur naturalis seu oeconomica, si emantur, quae ad sustenta­
tionem sunt necessaria, et illi superflua vendantur; et dicitur artificia­
lis, si res emantur cum animo eas cum lucro vendendi. Emptio-ven­
ditio artificialis dicitur negotiatio.
_2. Emptio-venditio artificialis duplex est: lucrativa, quando res emi­
tur, ut absque sui immutatione maiore pretio vendatur; etysimpliciter
artificialis, quando res emitur, ut naturaliter vel per industriam immu­
tetur et immutata maiore pretio vendatur. Priore venditione negotiatio
strictiore sensu, posteriore vero negotiatio latiore sensu exercetur.
§ 2. De obligationibus venditoris et emptoris.
Obligationes venditoris referuntur: a. ad rem vendendam; tb. ad rei
vendendae defectus manifestandos;ad rem venditam tradendam;
^d^ad rei venditae assecurationem.
357) Ita etiam C. A. § 1053, C.G. § 433, OR 184, ZGB. 656, 714, quibiïscum
concordat ius Romanum, non autem Anglicum nec Belgicum.
33 Noldln, Vol. II. dc praeceplls.

514

De septimo decalogi praecepto

589. Quoad rem vendendam. Emi et vendi possunt res omnes in
commercio positae, nisi speciali iure alienari prohibeantur ut hereditas
personae adhuc viventis.
Itaque: a. Res exstantes in re ut pecora, fructus demessi.
b. Res exstantes in spe, tum eae, quae exspectantur ex causa naturali, ut
fructus pomarii, partus animalium nondum orti, tum eae, quae sperantur ex
casu fortuito, uti lucrum ex iactu aleae, pisces ex iactu retis.

Illae sub tacita condicione emi censentur: si quae nascantur. Si tamen fruc­
tus iam sunt pendentes vel iam exsistentes ut segetes in herbis, venditio est
absoluta, ita ut periculum ferre et totum pretium solvere debeat emptor, etsi
fructus non maturescant vel sata grandine pereant. Hae absolute emuntur, quia
solum emitur spes.
c. Emi et vendi possunt etiam res incorporeae ut iura, credita.

1. Res physice aut saltem moraliter debet esse ea, quam emptor
petit, alias venditio propter errorem substantialem invalida est, et venditor reus est mmstrtiae^
a. Moraliter saltem: etsi enim res data physice sit diversa ab ea, quam petit
emptor, si tamen moraliter sit eadem, e. g. si aeque bona et emptori aeque
utilis sit ad finem a se intentum, contractus valet, quia res venales secundum
moralem aestimationem taxantur. Ideo valide et licite venditur medicamentum
physice quidem a petito diversum, quod tamen ad finem intentum aeque con­
ducit ac petitum.
b. Si ergo rei naturali petitae substituitur artificialis e. g. vinum, quod non
est de vite, butyrum, quod non est ex lacte, contractus per se invalidus est; si
tamen eiusmodi res artefactae non sunt noxiae et communiter venduntur, con­
tractus est validus, modo emptor non expresse petierit rem naturalem, et vendi­
tor pretium pro valore rei venditae minuerit358).

2. Res debet esse propria, non aliena; venditor enim dominium rei,
quam scit esse alienam^ transferre non potest.
Attamen emptor, si est bona fide, saltem possessor bonae fidei fit, et ideo
praesumitur habere dominium et potest rem retinere usque dum certo probetur
eam esse alienâm (casus evictionis). Immo, iura recentia emptori bonae fidei
dominium concedunt (excepto casu, quo res vero domino furto ablata vel amissa
fuerat), cui dispositioni etiam in conscientia stari potest350). Ergo si B rem ab
A commodatam vendit C, et hic est bona fide’, fit dominus; A autem solum
regressum habet ad B.
Si venditor est bona fide, pretii soluti dominium acquirit usque dum certo
probetur rem esse alienam (casus evictionis). Proinde venditor qui mala fide
rem alienam vendit, non potest retinere pretium et fit culpabilis de omni damno
emptoris praeviso.

3. Res debet esse pura, non adulterata seu mixta; ideo certe iniustitia committitur, quando mercis tanta est mixtio, ut si ab ementibus
cognosceretur, mercem tali pretio non emerent.
358) Cf. s.Alphonsus n. 820. Ballerini-Palmieri III. n. 795. Lehmkuhl, Casus
consc.4 I. n. 870.
35°) C. G. § 932 ss. cf. Lehmkuhl, Das BGB. p. 242 ss. ZGB. 934.

De contractibus bilateralibus certi eventus

515

Licet reni mixtam communi pretio vendere, si res ante mixtionem eâ, quae
communiter venditur, perfectior est, post mixtionem vero eâdem non est
deterior360).
Idem dicendum videtur de illis mixtionibus moderatis, quae a mercatoribus
passim fiunt et ab ementibus saltem peritis probe cognoscuntur, nec tamen
mercem communi pretio emere recusant.

590. Quoad manifestationem defectuum.
Defectus alii sunt substantiales, qui rem vendendam aut nocivam aut plane
vel saltem notabiliter inutilem faciunt ad notum finem emptoris, alii acciden­
tales, qui rem nec nocivam nec inutilem, sed solum minus aptam faciunt; item
alii sunt manifesti, quia facile ab omnibus notantur, alii occulti, qui passim
non facile notantur.

1. Venditor rctefecfus substantiales emptori eos non advertenti mani­
festare tenetur, etsi non interrogetur, alias contractus propter defec­
tum consensus invalidus est, et venditor pretium reddere tenetur.
2. Si de defectibus rei in genere vel de aliquo defectu ίη specie in­
terrogetur, venditor manifestare tenetur etiam defectus accidentales,
sive occulti sunt sive mani festi; quodsi eos non manifestat, et magis
si eos occultat, dolum committit et proinde contractus rescindibilis est,
quando error ansam dedit contractui; econtra quando emptor cognito
vitio rem nihilominus emisset, sufficit pretium pro ratione vitii minuere.
3. Si de defectibus non interrogetur, venditor defectus accidentales
manifestare non tenetur, ne occultos quidem, etsi rem minus utilem
faciunt, et contractus validus et licitus est, modo dolus non intervenerit
et pretium pro ratione defectus minuatur. Quodsi emptor adeo impe­
ritus est, ut etiam defectus manifestos non videat, de omnibus moneri
debet3®1).

591. Quoad rei traditionem. 1. Tenetur rem venditam emptori tra­
dere in eo statu, in quo erat tempore venditionis, et quidem tempore.
Joco et modo, de quibus inter contrahentes conventum est, et deficiente
conventione, prout lege civili aut consuetudine recepta determinatur,
secus emptor ius habet rescindendi contractum et exigendi reparatio­
nem damnorum.
2. Tenetur rem venditafn usque ad.traditionem tamquam depositarius
custodire; quare si res ex culpa venditoris damnum patitur, hic dam­
num emptori reparare tenetur; et id si ex culpa theologica, ante, si ex
culpa iuridica, post sententiam indicis. Quodsi res casu damnum pati­
tur, pro diverso tempore, quo dominium in emptorem transit, res modo
emptori, modo autem venditori perit.
3eo) S. Alphonsus n. 820.
361) Cum his fere concordant iura positiva C. A. § 871 s. C. G. § 459 ss.
OR 200.
33’

516

De septimo decalogi praecepto

3. Fructus rei venditae et nondum traditae ad eum pertinent, qui
eius dominus est, cui proinde fructificat, sicut ipse per se eius pericu­
lum ferre debet.
Si eadem res successive duobus venditur et secundo emptori traditur, distin­
guendum est pro diverso tempore, quo dominium transfertur. Si prima vendi­
tione dominium translatum est, secundus emptor dominium acquirere nequit,
et proinde res primo emptori tradenda est; si prima venditione dominium
translatum non est, secundus emptor, si bonae fidei est, rei traditione saltem
ex iure positivo dominium acquirit i. e. rei traditio constituit ius in re, quod
vincit primi emptoris ius ad rem. Verum primus emptor a venditore indemnis
servari debet302).

592. Quoad assecurationem. 1. Venditor tenetur emptori securita­
tem praestare de tranquilla rei possessione: venditor enim hac solum
condicione ius in pretium acquirit, quod res vendita plene in potesta­
tem emptoris transeat; atqui res non est plene in potestate emptoris,
nisi pro casu evictionis assecurata sit.
Rem evincere significat rem vincendo auferre: evictio (Entwindung) defini­
tur: legitima deturbatio emptoris a possessione rei emptae, quae vel integre
vel ex parte a vero eius domino revindicatur.

2. Venditor tenetur de evictione, i. e. in casu evictionis reddere debet
pretium mercis, si possibilitatem vel periculum evictionis emptori non
declaravit; quodsi venditor nullam causam evictionis cognoscit, con­
venire potest cum emptore, quod de evictione non teneatur, quae ta­
men conventio in venditore malae fidei nulla est.
Inde in casu evictionis, cuius causa non fuit manifestata, venditor aut con­
tractum rescindere aut alio modo damnum emptoris reparare tenetur303).

3^ Venditor tenetur emptori securitatem praestare de vitiis rei occul­
tis et proinde aut pretium restituere aut illud minuere, prout supra
(n. 590) dictum est.

595^ Obligationes emptoris. 1. Si venditor ignorat valorem rei suae
earnque infra iustum pretium vendere intendit, emptor tenetur eum
monere vel saltem infimum pretium offerre. Pariter si emptor ignorat
valorem mercis et offert pretium iusto maius, venditor eum monere
debet, alias emptio-venditio esset iniusta: neque enim supponi potest
venditorem pretii defectum aut emptorem eius excessum liberaliter
donare velle.
Neque tutus in conscientia esse potest emptor, qui maiorem rei valorem
cognoscens minus pretium offert et venditori maiorem valorem ignoranti dicat,
quod velit condonare, si res aliquid amplius valeat, quia venditor in hoc casu
excessum iusti pretii non libere donat, sed ex pacto et coacte, cum alias emptor
non velit emere.

362) Cf. Lehmkùhl, Casus consc. I. n. 873.
3O3) OR 192 ss.

De contractibus bilateralibus certi eventus

517

2. Tenetur pretium solvere, et quidem tempore statuto, si tempus
solutionis determinatum fuit; si nullum determinatum fuit, quando tra­
ditur merx. Quodsi pretium non solvitur, venditor rem tradere non
tenetur; et si solutio pretii ultra tempus vel conventione vel consuetu­
dine determinatum differtur, etiam foenus solvendum est.

3. Tenetur mercem acceptare, et quidem tempore determinato, si
quod statutum fuit; si nullum determinatum fuit, contractus statim
exsecutioni mandari debet; quare venditor ius habet exigendi, ut emp­
tor statim mercem acceptet et pretium solvat.
Num licita sit mercatorum praxis, qua emptores, qui plus iusto sol­
verunt, ius amittant excessum recuperandi. — Exclusa fraude haec
praxis licita est, si venditor, cui ex errore minus iusto solutum fuit,
aeque amittit ius exigendi defectum atque emptor recuperandi exces­
sum: ex utraque enim parte tunc aequale est periculum subeundi dam­
num.

§ 3. De iusto pretio364).

594. Notio. Pretium est valor rei pecunia expressus. Valor rei est
communis hominum de re aestimatio in aliqua regione, quae aestima­
tio potissimum ab utilitate dependet, quam res hominibus affert. Iustum
dicitur pretium, quod mercis valorem adaequare censetur. Porro triplex
distinguitur pretium: legale, vulgare seu naturale et conventionale.
595. De pretio legali. 1. Pretium dicitur legale, si per auctoritatem
civilem directe determinatur.
a. Potest enim auctoritas civilis etiam indirecte v. g. ope vectigalium pretium
rerum augere vel minuere; tale pretium vero non dicitur legale, sed est vulgare
huius regionis.
b. Pretium legale in circumstantiis ordinariis non solet statui, sed plerumque
solum tempore famis vel belli; non habet ambitum inter summum, medium et
infimum, sicut vulgare, sed solet mathematice definiri vel tamquam maximum
vel minimum.
Utrum tale statutum opportunum sit vel promovens bonum commune, dubitari
potest. Fortasse alia media melius finem assequerentur, v. g. impediendo
efficaciter, ne res cotidiani usus a paucis divitibus coemantur vel per plures
manus ad solum lucrum faciendum transeant.

c. Homo privatus, qui scientia iuste acquisita mercis pretium legale brevi
mutandum cognoscit, potest sine iniustitia res suas pretio currente vendere vel
alienas emere, quia pretium adhuc est iustum; attamen contra caritatem peccat,
si hoc agendi modo pauperi ob lucrum suum grave damnum infert. Persona
publica autem, cui non licet cum aliorum damno uti scientia, quam vi muneris
habet, summum res ad proprium usum necessarias emere aut res suas super­
fluas vendere potest.

361) Worterbuch der Politik IV. s. v. Preis, Preisgerechtigkeit.

518

( 1

'

De septimo decalogi praecepto

2. Lex, quae pretium legale determinat, i-n conscientia obligare potest;
nam auctoritas publica in his rebus competens est, et bonum commune
postulare potest, ut etiam ex iustitia commutativa obliget.
a. Hoc certe valet pro legitime statutis taxis (v. g. pro servitio notariorum vel
usu viarum ferrearum). In his casibus postulans tacite promittit pretium lege
statutum.
Si vero agitur de pretio rerum usus cotidiani, saepe dubitari potest de servata
iustitia et opportunitate; pendet ergo obligatio in conscientia a publica per­
suasione de mente legislatoris et de aequitate pretii.
b. Qui ergo sine iusto titulo rem ultra taxam legalem vendit, supposita
obligatione in conscientia, iniustitiam. committit et excessum pretii emptoribus
restituere debet Immo frequenter etiam ille, qui rem infra taxam legalem.vendit,
iniustitiam committit, non quidem erga emptores, sed erga alios venditores,
quibus hoc modo damnum infertur, quod reparari debet. Pretium enim legale
non solum in favorem ementium, sed saepe etiam in favorem aliorum vendentium
statuitur. Num hoc reipsa per legem, in conscientia obligantem factum sit, ex
tenore legis colligendum est.

596. De pretio vulgari seu naturali. Notiones. 1. Pretium vulgare
dicitur, quod 'communi hominum aestimatione determinatur, quod
proinde homines determinato loco et tempore pro aliqua merce com­
munitur solvunt (Konkurrenz- oder Marktpreis).
2. Pretium vulgare non est mathematice determinatum, sed /listinguitur su/nmu/n, medium et infimum: prudens enim hominum aestimatio
Tion est mathematice fixa atque determinata, sed moralem quandam
latitudinem habet.
a. Quanta sit pretii vulgaris latitudo seu quanta sit distantia inter summum
et infimum, una regula determinari non potest, cum ea a compluribus iisque
diversis circumstantiis dependeat. Aestimatio enim hominum communis non in­
telligitur arbitraria, sed orta ex obiectiva utilitate rei. Generatim pretium rei ad
vitam necessariae minorem, pretium rei superfluae maiorem, pretium rei admo­
dum rarae et pretiosae maximam habet latitudinem.
b. Pro rebus, quae vitae usibus communiter inserviunt, latitudo iusti pretii
inter infinum et summum ordinarie iuxta hanc normam determinari potest. Si
pretium medium sit 5, infimum erit 4, summum 6; si medium sit 10, infimum
erit 8, summum 12; si medium sit 50, infimum erit 45, summum 55; si medium
sit 100, infinum erit 90, summum 110. Circumstantiae tamen extraordinariae
ut inexspectatus concursus emptorum in particulari casu e. g. in nundinis efficere
possunt, ut pretium summum notabiliter augeatur305).
c. Circumstantiae, quae ordinarie in mercium valorem venalem influunt, sunt
potissimum abundantia aut penuria mercium, abundantia aut inopia pecuniae,
multitudo emptorum et venditorum, modus vendendi aut in parva aut in magna
quantitate, expensae, damna, pericula, labores, quae communiter occurrunt in
conquirendis et conservandis mercibus: eorum enim compensatio iuste exigitur.
Communiter occurrunt: nam ob singularis alicuius mercatoris expensas vel
labores pretium augeri non potest, quia unius expensae et labores non mutant
communem aestimationem, quae respicit communiter contingentia.

3βδ) Cf. S. Alphonsus n. 804. Lehmkuht 1. n. 1329.

De contractibus bilateralibus certi eventus

519

597. Principia. 1. Deficiente pretio legali iustum haberi debet pretium
vulgare: communis enim aestimatio indicat valorem venaiemfquem
res in illo loco habet.
Communis aestimatio pretium facit iustum, etsi illa videatur imprudens;
hinc apud barbaras gentes aurum vel ebur iuste permutari possunt pro vitro
vel pro pannis: commune enim iudicium rebus, quae alibi minimi valoris sunt,
apud illas gentes magnum tribuit valorem36®).

2. Quoniam quodvis pretium vulgare iustum est, merces intra limites
pretii vulgaris sine laesione iustitiae vendi emique possunt, pretium
autem, quod summum excedit aut infimum non attingi'. · 'ar;c censeri debet i mustum.
a. Qui ergo rem vendidit supra summum, excessum restituere, et qui rem
emit infra infimum, defectum supplere tenetur. In foro externo conceditur actio
ad rescindendam venditionem tum emptori tum venditori, qui ultra dimidium
iusti pretii deceptus est367) Ex hoc legis statuto non sequitur emptorem aut
venditorem, qui alterum citra dimidium iusti pretii decipit, in foro interno a
restitutione excusari.

b. Fieri potest, ut etiam pretium, quod summum non excedat, sit iniustum,
ubi nempe venditor fraudibus vel mendaciis emptorem adducit ad maius pretium
dandum quam dedisset, si deceptus non fuisset; quivis enim ius habet exigendi,
ne fraudibus impediatur, quominus emat pretio, quod dare voluisset, quodque
non est iniustum. Attamen mendacia, quibus mercatores rei pretium exaggerare
solent, non censentur verae fraudes3®8).

3. Ex iusto titulo licitum est rem vendere supra pretium vulgare
summum, vel infra infimum emere.

598. Eiusmodi titulus habetur: a. Si venditor ex venditione vel emptor
ex emptione peculiare damnum patitur.
Si quis in gratiam emptoris statim vendit mercem, quam servasset in aliud
tempus, quo maius pretium habitura fuisset, pretium supra summum exigere
potest; et si quis in gratiam venditoris nunc emit rem, qua demum indiget,
quando minoris pretii erit, pretio infra infimum emere potest.

b. Si venditor erga rem, quam in gratiam alterius vendit, specialem
affectum habet: venditor enim se privat voluptate, quam res ei praebet;
sed haec privatio pretio aestimabilis est, quod ultra pretium vulgare
summum exigi potest.
«. Communis sententia cum s. Thomas360) negat licite maius pretium exigi
posse, quia res emptori peculiarem utilitafem velvoluptatem affert? venditor
enim exigeret pretium pro aliquo, quod suum non est. Sunt tamen inter recen.tiores (Gousset, Schwane, Marres, Waffelpert, Gênicot), qui probabilem habent
opinionem contrariam. Neque omni prorsus ratione haec sententia caret; qui
enim nulla necessitate cogente sciens in maius pretium consentit, excessum
360)
3®7)
3®s)
3«»)

cf Lugo disp. 26. n. 42.
C. A. § 1060.
Génicot I. n. 633.
Cf. Summa II. II. q. 77. a. 1.

520

De septimo decalogi praecepto

iusti valoris donare censetur. Atqui id hodie usus fere communis habet, ut res,
quae emptori peculiare commodum affert, carius vendatur. Pretium tamen
exorbitans nullatenus exigere licet.

β) Omnes autem affirmant id tunc tantum valere, quando emptor ex re emenda
non quaerit nisi commodum vel voluptatem; eum vero iniustitiam committere,
qui ideo maius pretium exigit, quia alter hac re indiget: mera enim indigentia
et necessitas, quae alium cogit ad rem emendam, non est pretio aestimabilis,
neque indigens excessum pretii donare censetur.

c. Si venditor rem ultro vendendam offert, infra pretium infimum
emere licet: etenim valor rei vendendae eo magis decrescit, quo maius
est obsequium, quod venditori emptione praestatur; unde adagii instar
dicitur: Res ultro oblatae vilescunt.

d. Si solutio pretii differtur, res carius vendi, et si ea anticipatur, res
vilius emi potest: sicuf enim ex anticipata solutione luoruim, 'ita ex
dilata solutione damnum emergit.

Num merces infra pretium vulgare infimum vendere liceat ad emptores alliciendos, si hoc modo alii venditores damnum patiuntur.
a. Haec agendi ratio per se nec iustitiae nec caritati repugnat, sive
alii venditores merces eodem vili pretio sibi comparare eodemque eas
vendere possunt, sive non possunt, modo fraudes et mendacia (unlauterer Wettbewerb) excludantur. Non repugnat iustitiae, quia vendi­
tores utuntur iure suo; nec caritati: cum enim caritas non obliget cum
gravi incommodo, non exigit, ut quis se privet lucro, ne alius patiatur
damnum.
b. Si venditores, qui merces suas cum damno aliorum infra pretium
infimum vendunt, mendaciis aut fraudibus utuntur, contra iustitiam
agunt et alias venditoribus damnum reparare tenentur, si e. g. merces
adulterant aut pondera et mensuras imminuunt. Patet iustitiam in hoc
casu non laedi erga emptores, si nimirum eodem gradu pretium mi­
nuitur, quo quantitas vel qualitas mercis minuitur, sed eam laedi erga
alios venditores, a quibus emptores fraude avertuntur.

Nota. In praecedentibus, si dicitur iustitiam non laedi, tamen quan­
doque caritas laedi potest, ut si quis in communi penuria alimentorum
quibusdam artibus (quamvis non iniustis) augmentum pretii vulgaris
producit, ita ut ex aliorum miseria lucrum capiat. — Iustitiam vero
laedunt, qui tempore penuriae res accumulantes vel retinentes falsam
rerum penuriam et ita augmentum pretii producunt370).

599. De pretio conventionali. 1. Pretium mere conventionale dicitur,
quod libera venditoris et emptoris conventione determinatur (Sonderpreise).
r

—

_

------------- ----------------------------------------------------- —

■ ■

■

1

■

1

■

—

ft

-

-

- -

—

31°) Cf. Umberg, Der Schleichhandel, Theol. pr. Q. (Linz) 96 (1948) 65—72.

De contractibus bilateralibus certi eventus

521

2. Pretium mere conventionale illae res habent, quae, utpote extra
commune commercium positae, nec pretium legale nec vulgare habent.
3. Harum rerum pretium conventionale iustum est, nisi sit irratio­
nabilis plane magnitudinis.

4. Admodum paucae res habentur, quae pretio mere conventionali
emi et vendi possunt:
a. Opera eximiae artis ut picturae a celebri artifice exaratae, vel
res valde pretiosae ut gemmae extraordinariae magnitudinis, vel res
valde rarae ut manuscripta antiqua.
b. Res viles vel usu iam attritae, ut sunt res, quae a veteramentariis
venduntur.
c. Res, quarum communis valor ab utroque contrahente aequaliter
ignoratur, de quo tamen dubitant, ita ut uterque emolumento vel damn
aequaliter se exponat.
a. Si contrahentes in hoc casu nihilominus de certo pretio conveniunt, sibi
invicem excessum vel defectum pretii condonant, quare si emptor postea rem
cum maximo lucro vendit, de iure venditori nihil reddere tenetur.

b. Ab hoc casu distinguendus est casus, in quo uterque contrahens in ipsa
rc~errans rem magni valoris exiguo pretio emit. Hinc invalidus est contractus,
quo quis vili pretio emit gemmam, quam uterque reputabat vitrum, vel ille, quo
quis exiguo pretio emit imaginem pretiosam celeberrimi pictoris, quam uterque
contrahens existimabat vulgarem tabellam: habetur enim error substantialis.

Si res pretiosa parvo pretio emitur, de iustitia venditionis ita iudicium feren­
dum est: res tanti valet, quanti communiter aestimatur. Hinc
a. Si verus rei valor ab omnibus in arte peritis cognoscitur, venditio iniusta
est, quia res in communi aestimatione maiorem valorem habet. Quodsi verus rei
valor sive casu sive propter singularem peritiam solum emptori vel paucis aliis
cognitus est, publice autem in communi aestimatione ignoratur, venditio iusta est.
β. Si res in communi aestimatione vilis post venditionem tandem sive ab im­
mediato sive a mediato emptore cognoscitur esse pretiosa, emptio iusta est,
proindeque nec primus nec mediatus emptor ad aliquid tenetur, sed rem retinere
potest.
γ. Si res vendita-empta in se ipsa omnino est incognita, utpote latens in alia
re empta — a piscatore emitur piscis, in cuius ventre reperitur res pretiosa; a
veteramentario emitur vestis, in qua reperitur insuta res pretiosa — res, quae
nullius est, fit primi occupantis,· res, quae dominum habet, ipsius est; quodsi
dominus ignoratur, res habetur pro derelicta311).

§ 4. De venditionibus in specie.
Tres potissimum venditiones in specie considerandae sunt: venditio
p^sub hasta, monopolium, venditio per proxenetas.
371) Cf. Lehmkuhl I. n. 1335. Ballerini-Palmieri 111. n. 773. Gënicot I. 635.
Sporcr-Bicrbaum II. tract. 6. n. 711 ss.

522

De septimo decalogi praecepto

ν^Λ

600. De venditione sub hasta. Venditio sub hasta, auctio, licitatio
(Versteigerung) est venditio publica, qua pluribus emptoribus con­
currentibus res ita venditur, ut adiudicetur maius pretium offerenti.
a. Venditio sub hasta altera est voluntaria, altera iudiciaria seu coacta, prout
sponte fit a rei domino vel a lege imperatur e. g. ad solvendum creditoribus.

b. In venditione sub hasta res vendenda eo magis aestimabilis est, quo plures
emptores concurrunt, quia pluribus concurrentibus et offerentibus spes est maius
pretium accipiendi.
c. lustum pretium in venditione sub hasta illud est, quod absque fraude ex
ipsa licitatione constituitur, illud nempe, quod ab ultimo licitatore offertur, sive
est supra summum sive infra infimum.
d. Aequalitas ad iustitiam contractus requisita in eo est, quod ex utraque
parte sit eadem spes lucri et idem periculum damni.

601. Obligationes venditoris, a. Tenetur rem tradere plus offerenti,
venditio enim sub hasta implicite
**etsi pretium infra— infimum
— - ■ » ———e ■ haeserit:
——
contractum continet rem ei tradendi, qui plus offert, nisi exsistat con­
suetudo retrahendi rem, si non offeratur saltem pretium infimum.
Nostra aetate in pluribus locis consuetudine factum est, ut in licitationibus
voluntariis dominus rem suam retrahat, si non datur optatum pretium372).

b. Non licet fictos licitatores mittere, qui sine animo>_rememendi solum rei pretium augere intendunt: licitatores enim ius habent exigendi,
ut pretium solum per concursum emptorum, non autem fraudibus au­
geatur.
Num ipse venditor, sive per se sive per alium, licitatoribus se aggregare
possit, auctores dissentiunt. Si licitatio coacta est, id communiter concedunt,
quia venditio non ab ipso, sed ipso invito fit; si voluntaria est, id interdicunt,
quia hoc idem esset ac rem retrahere.

c. Non licet res pro venditione expositas et a licitatoribus iam per­
lustratas postea in deteriores commutare.

602. Obligationes emptorum, a. Tenentur cavere, ne alios vi vel
fraudibus impediant a licitando aut a maiore pretio offerendo. Hac re
dupliciter contra iustitiam peccatur, tum adversus eum, -qui impeditur
a licitando, tum adversus venditorem, qui maiore lucro privatur.
b._ Alios rogare possunt atque hortari2 ut a licitatione abstineant,
quia venditor ius non habet, ut quis ad emendum concurrat. Num imustum sit cum alio de non licitando convenire, disputant.
S. Alphonsus (n. 808) iniustum esse affirmat, quia venditor ius habet exigendi,
ut quivis libere licitationi intervenire possit; Lehmkuhl (n. 1337) et Baller ini
(n. 771) probabiliter negant, quia quorundam conventio abstinendi a licitatione
non impedit, quominus alii concurrant; ut autem determinati homines ad lici­
tationem concurrant, venditor exigere nequit. Insuper a licitando non impeditur
vi vel fraude, sed medio iusto, pacto scilicet libere inito.

372) OR 229.

De contractibus bilateralibus certi eventus

I

523

c. Cum aliis licitatoribus pacto convenire possunt, ne plus offerant,
dummodo offerant pretium iustum saltem infimum. Id non est contra
Iustitiam, quia venditor mediis non iniustis solum impeditur, ne plus
accipiat; sed neque contra caritatem, quia venditor rem suam retra­
here potest, si non offeratur optatum pretium.

Ex parte praeconis, qui auctioni intervenit, iniustitia committitur a.
si auctionem de industria eo tempore facit, quo scit, paucos emptores
adfuturos esse, ut eius amici vilius emant; b. si rem citius solito in fa­
vorem amici adiudicat. Ideo restituere tenetur usque ad pretium iustum.

'
[

603. De monopolio373). Notiones. 1. Monopolium est exclusiva potestas cértas merces vendendi, quae uni vel paucis tantum competit.
2. Distinguitur monpolium iuris seu legale, quod auctoritate publica,
et monopolium facti, quod absque publica auctoritate facto privatorum
exercetur. Hoc monopolium eo potissimum oritur, quod unus vel plures
emptores omnes certi generis merces in aliquo loco pretio modico coe­
munt vel impediunt, ne merces similes aliunde advehantur, e asque po­
stea magno pretio vendunt.

Monopolium iuris aut est publicum (Staatsmonopol), si ipsa societas
civilis ius certas merces vendendi sibi reservat; aut est privatum, si
homo aut societas particularis exclusivum ius habet certas merces
vendendi._

•

'
>
I

604. Asserta. 1. Monopolium iuris publicum per se licitum est, etsi
propterea certae merces supra pretium summum vendantur, quod alias
excluso monopolio haberent. Pertinet enim hoc monopolium ad media,
quae auctoritas publica adhibet, ut sibi comparet pecuniam necessa­
riam ad promovendum bonum commune, ac proinde auctum rei pretium
rationem tributi indirecti habet.
2. Monopolium iuris privatum pariter licitum est: potest enim auc­
toritas publica ex iusta causa boni communis hominibus aut societatibus particularibus iura et privilegia copcedere, quae stimulent industriam, qualia concedi solent novae artis inventoribus. Qui hoc mono­
polio gaudent, contra iustitiam peccant, si res suas nimio pretio vendant; aegre autem statui potest iustum talium rerum pretium, praeser­
tim si sint nova arte confectae. Alii contra iustitiam peccant, si illorum
privilegium laedunt, eo quod res similes conficiant et vendant.
3. Monopolium facti per se non repugnat iustitiae, modo venditores
non excedant summum pretium, quod res habuit ante monopolium:
nam coemendo certi generis merces alicuius loci utuntur iure suo eas373) Wdrterbuch der Polit ik IV. s. v. Monopol.

;

524

v

vy '
1

K

De septimo decalogi praecepto

que iusto pretio, ut supponitur, vendunt. Est autem contra caritatem,
si alii, praesertim pauperes, cum gravi suo incommodo coguntur res
necessarias maiore pretio emere371)·
4. Monopolio facti similis est conventio, qua omnes eiusdem mercis
venditores conspirant, ne infra certum pretium ulli vendant. Tales con­
ventiones non raro hodie ineuntur, sive inter eos, qui in eadem civitate
minutatim vendunt, ut pistores, laniones, sive inter eos, qui in quadam
regione certam mercem fabricant et magna quantitate vendunt (Trust,
Ring, Konzern, Kartell).

a. Haec conventio exclusa vi vel fraude non adversatur iustitiae, si
pretium non excedit summum, quod res exclusa conventione haberet:
singuli enim mercatores utuntur iure suo non vendendi rem suam nisi
summo pretio.
b. Adversatur autem caritati emptoribus debitae, si hoc modo summo
pretio venduntur res aut omnibus aut multis necessariae, quia cum
damno suo pluris emere coguntur res, quas alias viliore pretio acce­
pissent. Idem dici nequit de rebus non necessariis, quia ab emptione
harum rerum abstinere possunt374
375).

Nota. Quae de monopolio facti et de conventionibus dicta sunt, va­
lent, si res in se consideratur. Saepe autem vitiantur ex fine operantis
immoderata lucra faciendi, alios negotiatores perdendi, et ex abusibus
gravia mala socialia exsurgunt, ita ut bono communi nociva fiant, dum
econtra eidem inservire deberent. Pretia augentur sine proportione cum
labore et expensis, et exclusa libera aemulatione communis aestimatio
vitiatur, ita ut pretia fere ad libitum statui possint376).

605. De venditione per proxenetas. Notiones, a. Venditio per proxe­
netas ea dicitur, quae ex commissione domini rei vendendae per alios
fit.
b. Proxeneta (Makler, Sensal) dicitur, qui alterius nomine emit vel
vendit.
a. Sunt proxenetae, qui auctoritate publica ad hoc munus
stituuntur, et sunt proxenetae, qui a solis dominis ad certas
vendendas constituuntur ut filiifamilias, qui pro parentibus,
heris, opifices, qui pro iis emunt, a quibus opus perficiendum

exercendum con­
res emendas vel
famuli, qui pro
susceperunt.

β. Proxenetae alii gratuito officium suum praestant, alii mercede conducti sunt.

c. Proxenetae natura sua mandatarii sunt eorum, quorum nomine
vendunt vel emunt; quare mandatarii obligationes proxenetae quoque
374) Cf. Ballerini-Palmieri 111. n. 798.
37C) Génicot, I. 641. Cf. Lugo disp. 26. n. 172 ss.
37e) Cf. Pius XI. Enc. Quadr. anno A. A. S. 23 (1931) 220.

De contractibus bilateralibus certi eventus

525

applicandae sunt. In specie tenetur negotium domini sui fideliter gerere,
kleoque comanunem diligentiam adhibere, ne vilius vendat neve carius
emat.

606. Principia. 1. Proxeneta, qui rem vendit supra vel emit infra pre­
tium a domino sibi designatum, non potest lucrum sibi retinere, nisi
extraordinaria industria illud acquisierit: cum enim non suo sed do­
mini nomine agat, non sibi sed domino acquirit, quod negotiando ac­
quirit.
Attamen ad hoc attendendum est: si res propria atque indebita industria
melior effecta et propterea pluris vendita est, pretium indebiti laboris sibi reti­
nere potest, res autem ipsa semper domino fructificat.

2. Proxenetae non licet rem determinato pretio vendendam sibi emere
et postea eandem rem altiore pretio vendere et excessum sibi retinere:
dominus enim hunc agendi modum, utpote sibi perniciosum, exclusisse
censetur excepto casu, quo proxeneta adhibita morali diligentia alium
emptorem non invenit. Attamen emptionem tunc serio peragere et rei
periculum in se suscipere debet.
3. Proxeneta ea retinere potest, quae mercatores in ipsius favorem
de iusto pretio remittunt. Attendendum vero, utrum mercatores de pre­
tio remittentes revera ementi an mandanti favere intendant.
Si proxenetae frequenter et pro diversis hominibus emunt ut opifices, potius
in gratiam ementis pretii remissio fieri censetur; quodsi proxenetae semper
pro eodem emunt ut famuli et filiifamilias, mercatores potius in favorem man­
dantis de pretio remittere censentur.

4. Proxenetae auctoritate publica constituti etiam leges civiles pro
ipsis statutas observare debent.

Articulus sextus.
De locatione.

(< V

- £

607. Notio. Locatio est contractus^ quo alteri pro certo prodo usus
vel ususfructus alicuius rei aut personae opera conceditur377).
a. Qui usum aut usumfructum rei praebet, dicitur locator, qui pretium solvit,
locatorius vel conductor; qui operam suam elocat, famulus vel operarius, qui
pretium solvit, herus. Pretium ex pacto debitum in pecunia solvendum est; si
alia res pro pecunia rependitur, non habetur contractus locationis, sed alius
contractus innominatus.

b. Locatio natura sua est contractus onerosus: si quis enim alteri gratis ali­
cuius rei usum aut usumfructum concedit, habetur commodatum; et est contrac-

377) C. A. N. §§ 1090—1121 (Bestandvertrag), §§ 1151—1164 (Dienstvertrag),
§§ 1165—1171 (Werkvertrag) ; OR 253 ss (Miete), 275 ss (Pacht), 319 ss
(Dienstvertrag), 363 ss (Werkvertrag).

526

De septimo decalogi praecepto

tus consensualis, qui solo consensu ante rei locatae traditionem quoad essen­
tiam iam perficitur. Quare contractu locationis per mutuum consensum inito
nec locatori nec locatoric a contractu resilire licet.

c. Obiectum huius contractus duplex esse potest; usus vel ususfructus rei
materialis sive mobilis (equi, ovis) sive immobilis (domus, agri, praedii), aut
servitia ab homine praestanda; ideo duplex distinguitur locatio: «. locatio re­
rum et β. locatio operae; illa simpliciter locatio (Mietvertrag—Pachtvertrag),
haec conductio (Arbeitsvertrag—Lohnvertrag) vocari solet. His addi potest
conductio operis (Werkvertrag), qua aliquod opus (aedificatio domus) perfi­
ciendum suscipitur.

§ J. De locatione rerum.

608. Obligationes. Quia contractus locationis similis est emptionivenditioni (emitur et venditur ius utendi aliqua re vel percipiendi eius
fructus), ea, quae supra de emptione-venditione dicta sunt, locationi
quoque applicari debent; in specie vero haec notanda sunt:
1. Locatarius reparare tenetur damna, quae rei locatae accidunt, in
his casibus:
a. Si ipse est eorum causa theologice graviter culpabilis;

b. Si ipse expressa conventione quaevis pericula rei locatae in se
suscepit;
Si per iudicis sententiam iuxta leges vigentes ad ea reparanda
can dem n a tu s f uer i t378 ).
2. Leges positivae statuunt, ut in locatione agrorum aliqua pars
pretii locationis remittatur, quando ager ob infortunium e. g. ob gran­
dinem magna ex parte fructibus caruit. Quantitas pretii in hoc casu
remittendi a iure determinari solet379).
Nota. a. Cum hodie in plerisque Europae partibus conductores agrorum ob
tristes agriculturae condiciones in miseram sortem inciderint, locatores moneri
debent, ne nimium exigant locationis pretium, ut conductor in ordinariis adiunctis ex fructu laboris sui honeste cum familia sua vivere possit.

b. Attamen normae instar, quam iustitia exigat, haec admitti nequit: locatarium de fructibus agrorum sumere posse, quae ad suam suorumque honestam
sustentationem requiruntur, et pretium locationis solvendum non esse nisi de
iis, quae supersunt. Pretium enim locationis conventione determinatum solvi
debet, etsi propter accidentale infortunium minores sint fructus agrorum. Neque
iniusta dicatur eiusmodi conventio, ut idem pretium solvatur etsi minores cre­
verint fructus, dummodo non exigatur maius pretium, quando fructus crescunt
uberiores380).
°™) Cf. C. A. 1096 s.
379 ) C.A. § 1104 ss.
38°) Cf. Génicot I. 644. OR 287.

De contractibus bilateralibus certi eventus

527

§ 2. De contractu operae361),

609. Notiones. 1. Contractus operae (Arbeitsvertrag) est contrac­
tus, quo unus ad certum laborem praestandum, alter vero ad merce­
dem pro labore solvendam se obligat.
a. Obiectum huius contractus non est id, quod industria seu labore producitur,
et pretium, quod valori rei productae respondet, sed est hinc quidem labor seu
potius actuatio vis operativae (das Arbeiten), quam unus locat alteri, ut hic ad
determinatum finem ea utatur, inde vero pretium, quod valori laboris respondet.
•
b. Labor, qui ex una parte obiectum huius contractus constituit, refertur ad
operam personalem exhibendam, sive opera exhibenda est servilis sive liberalis,
sive fructuosa sive infructuosa; ideo huc spectat conductio famulorum, opera­
riorum, opificum, artificum, medicorum etc. Adiuncta temporum exigunt, ut
contractus conductionis inter heros et operarios initus hoc loco potissimum
consideretur.
c. Cum obiectum huius contractus non sint res materiales, sed actiones hu­
manae, quae cum persona humana inseparabili nexu cohaerent, conductione
tum ex parte operarii tum ex parte heri oriuntur officia et iura, quae absque
laesione justitiae praeteriri nequeunt.

d. Imprimis in hunc contractum intrat ius naturale hominis, ut suo labore
sibi suaeque familiae omnia ad vitam necessaria acquirere possit382) ; hoc ius
fundamentale ne libera quidem partium conventione exstingui potest.
Quibus ex rationibus recentiores auctores et etiam nonnulli legislatores con­
tractus operae et operis nolunt considerare ut species contractus locationis, sed
dicunt eos contractus sui generis et per se stantes383).

2. Contractus conductionis non solum honestus et licitus, sed quan­
doque etiam ex lege naturae necessarius est384).
a. Eius liceitatem socialistae ex duplici capite impugnant, tum quod homini
non liceat alienare vires suas, tum quod iustitia exigat, ut operarius pro labore
suo non determinatam mercedem, sed lucrum sibi debitum ex fructu laboris
accipiat. De priore capite hoc loco, de altero inferius dicitur.

b. Licitus est atque honestus, quia homo in operationes suas plenum domi­
nium habet et proinde de iis ad honestos fines disponere pro lubitu potest. Lege
naturae necessarius est, quoties labor unicum medium exsistit, quo aliquis se

3bl) Leo XIIL, Rerum nov.; Pius XL, Quadragesimo anno A. A. S. 23 (1931)
194 ss; Pius XII. (inter alias) allocutio in festo Pentecostes 1941 cf. Periodica
30 (1941) 229—242 cum annotationibus Gundlach ibidem 242—250. //. Pesch,
Nationalokonomie V 616—650 (Freiburg/Br. 1923); J. Bicderlack, Die soziale
Frage10 (Innsbruck 1925); Weber-Tischleder, Wirtschaftsethik (1931); NellBreuning. Die soziale Enzyklika 111—136 (1932). Idem, Beitràge zu einem
Wôrterbuch der Poiitik 111. s. v. Lohn, Lohngerechtigkeit (1949); Merkelbach,
11.« n. 549—555.
382) Leo XIII. Enc. Rerum novarum (D. 1938 c).
353) Cf. Hürth-Abellan, II. n. 334, 2. c. Schilling II. n. 430.
354) Leo XIIL Enc. Rerum novarum (D. 1938 d). Pius XI. Enc. Quadr. anno
(D. 2259. 2261).

528

De septimo decalogi praecepto

suosque sustentare, vel quo aliquis ad certum finem ex obligatione obtinendum
pervenire potest.
c. Per exaggerationem peccant, qui ex ipsa natura contractus operae dedu­
cere volunt ius operarii communicandi in proprietate (Miteigentumsrecht) et ius
in condeterminationem oeconomicam (Mitbestimmungsrecht). Hoc negando
Pius XII.395) noluit negare per aliquam condeterminationem, aliis rationibus
(boni communis vel contractus privati) fundandam, antinomiam inter classes
societatis posse mitigari.

610. De iusta mercede386). Sicut dominium, ita et labor humanus
duplicem rationem habet: individualem et socialem.
Ratio est: Nonnisi per consociationem multorum, quorum alii intellectu, alii
materia vel capitali, alii labore manuum suum quisque conferunt, porro per
conspirationem variarum artium et tutelam ordinis labor fructum suum gignere
potest.

Inde etiam in determinanda iusta mercede tria capita respicienda
sunt: 1. Sustentatio congrua operarii eiusque familiae.
a. Naturalis destinatio laboris haec est, ut homo medium habeat, quo implere
possit officia a natura imposita. Haec officia sunt: conservare vitam, proindeque
comparare necessariam sustentationem387); insuper alere familiam et huic ne­
cessaria comparare388) ; ex lege enim naturae ad virum pertinet alere uxorem
et liberos, qua in re aliquatenus iuvari debet ab uxore et filiis adolescentibus.

b. Merces individualis quandam latitudinem habere potest per adiuncta ex­
terna, quae sunt: expensae pro acquirenda aptitudine, scientia, experientia;
futurum tempus infirmitatis, senectutis, interruptionis laboris; specialia pericula
vitae et sanitatis cum labore coniuncta etc.
c. Merces familialis intelligitur absoluta i. e. quae non variatur cum numero
liberorum, sed in ordinariis adiunctis sufficit ad hoc, ut vir possit providere sibi
et suis mediocrem pro condicione cibum, vestitum, habitationem, observare dies
festos et alicui recreationi indulgere, praebere liberis congruam institutionem,
occurrere morbis et calamitatibus, parare sibi senectutem non inopem; attamen
non solum salarium patris haec praestare debet, sed accedere debet adiumentum uxoris per laborem domesticum (non autem extradomesticum, qui impe­
diret officia uxoris) et filiorum, qui iam laborare possunt, et prudentia in ex-

3S5) Cf. Nuntius radioph. (14. sept. 1952): »Deshalb setzt die kath. Soziallehre sich neben anderem so bewuBt ein für das Recht des Einzelmenschen auf
Eigentum. Hier liegen auch die tieferen Gründe, weshalb die Pàpste der sozialen Enzykliken und wir selbst es verneint haben, aus der Natur des Arbeitsvertrages das Miteigentumsrecht des Arbeiters am Betriebskapital und daraus
folgend sein Mitbestimmungsrecht, sei es direkt, sei es indirekt, abzuleiten. Es
muB verneint werden, weil dahinter jenes groBere Problem sich auftut. Das
Recht des einzelnen und der Familie auf Eigentum ist ein unmittelbarer AusfluB
des Personseins, ein Recht der personlichen Würde, freilich ein mit sozialen
Verpflichtungen behaftetes Recht; es ist aber nicht lediglich eine soziale Funktion.c Gundlach, De iure con-gestionis salariatorum in Per. 43 (1954) 25—31.
æ*) S. Thomas 11. 11. q. 187. a. 3. Pius XI. Enc. Quadr. anno (D. 2262).
387) 5 Thomas 11. II. q. 164. a. 2. Enc. Rerum nov. (D. 1938 a), Quadr. anno
(D. 2263).
388) Vermeersch-Creusen II.3 n. 450; Enc. Quadr. anno (D. 2263).

De contractibus bilateralibus certi eventus

529

pensis, qua v. g. operarius qui nondum matrimonio iunctus est, seponat, quae
non sunt necessaria.

2. Condicio officinae3™), ne scilicet per immodica salaria exsistentia
officinae periclitetur.
Ex officinae existentia pendet occasio laboris pro multis operariis. Attamen, si
status officinae per culpam aliorum periclitatur, tale periculum non averti debet
per diminutionem salarii operariorum.

3. Bonum commune300).
Bonum commune damnum pati potest a. si multi operarii, etiam adhibita par­
simonia et frugalitate, nihil unquam seponere possent, ut ad meliorem fortunam
perveniant; b. si multi privarentur occasione laboris vel labor saepe interrum­
peretur; c. si salaria varia inter se et cum pretiis rerum necessariarum non con­
venientem relationem haberent. Inde in determinatione iustae mercedis etiam ad
haec pericula attendendum est.

611. Asserta. 1. Non quodcunque salarium eo ipso est iustum, quod
libere ab utraque parte acceptetur.
Ratio est, quia labor ex natura sua hanc destinationem a Deo ordinatam
habet, ut valeat ad sustentandam vitam; inde si operarius non nisi ex metu
vel necessitate consentiret, salarium esset iniustum3®1).

2. Iustitia commutativa imprimis exigit, ut operario merces individualis, eaque saltem minima pro opera solvatur.
a. Non servatur aequalitas inter datum et acceptum, quam iustitia
commutativa exigit, nisi solvatur saltem merces individualis minima:
operarius enim in utilitatem heri vires suas impendit; ergo herus ope­
rario retribuere debet saltem mercedem, quae sufficiat ad vires in gra­
tiam heri detritas per victum, vestitum, habitationem restaurandas.

b. Iustitia commutativa exigit,
operae natura sua convenit; atqui
venit, is est, ut operarius per eam
est operarius cibo suo392) (n. 610,

ut merces aequivaleat valori, qui
valor, qui operae natura sua con­
acquirat necessaria vitae: Dignus
1).

«. Cum operarius ius habeat ex labore percipiendi necessaria vitae, per se
non possunt evenire adiuncta, in quibus valor laboris et salarium labori integro
aequivalens ita decrescat, ut sustentationi operarii non sufficiat, dummodo va­
lidus et bene moratus sit.

β. Operarius infirmus, cuius labor valorem sustenstationi aequivalentem non
habet, ex ordinatione naturae aliorum eleemosynis sustentari debet. Quamvis
ergo propter obiectivam inaequalitatem inter laborem et mercedem per se lae­
datur iustitia, si merces ad acquirendam sustentationem impar sit, possunt
tamen evenire casus, in quibus per accidens merces iusta minor sit, quam per­
sonalis minima.

38B)
3®°)
3θ1)
3W)

Enc. Quadr. anno (D. 2264).
Ibid. (D. 2265).
Enc. Rerum nov. (D. 1938 c).
Matth. 10, 10.

34 Noldln, Vol. II. de praeceptis.

530

De septimo decalogi praecepto

γ. Absque laesione iustitiae operarius mercedem individuatem summam a
hero exigere potest: cum enim in compensationem laboris non plus exigatur,
quam in utilitatem heri impenditur, non laeditur aequalitas rei ad rem, quae
iustitiae commutativae propria est.

3. Iustitia commutativa exigit, ut pro labore operarii validi atque
adulti merces familialis solvatur; iustitia vero socialis exigit, ut si in
praesentibus adiunctis non semper talis merces praestari potest, tales
mutationes inducantur, quibus adulto operario praestari possit.
a. lusta operarum merces ea est, qua compensatur valor, quam providentia
Divina labori humano destinavit; atqui hic valor laboris est, ut per se ad alen­
dam familiam sufficiat. Cum enim a natura ius habeat ineundi matrimonium et
generandi prolem, a natura etiam officium ei incumbit alendi familiam: ergo
labor, qui per se est unicum naturale medium, quo aptus constituatur ad im­
plenda officia sua, aequivalere debet salario ad alendam familiam congruo.
Neque dicatur, laborem esse actionem personalem operarii ideoque iustitiam
exigere non posse, ut retributio pro praestatione personali aliis insuper per­
sonis obveniat, quae nihil praestiterunt. Etenim labor est quidem actio perso­
nalis, quatenus a solo operario exercetur, nihilominus natura sua valorem so­
cialem habet, quatenus non ad solum operarium, sed etiam ad eius familiam
alendam sufficere debet.

b. Operarius, qui praeter vires suas physicas alia bona fortunae non habet
— cuiusmodi est maxima operariorum pars — necessitate compulsus caelebs
manere debet, nisi mercedem familialem accipiat: matrimonium enim inire ne­
quit, nisi familiam alere possit; familiam alere non potest, si solum mercedem
personalem accipiat; atqui talis rerum status ordini naturae repugnat, quae
per se unicuique destinationem et ius contulit ad statum matrimonialém: Cre­
scite et multiplicamini et replete terram393).
a. Si merces ex contractu soluta non sufficiat ad alendam ordinariam familiam,
contractus conductionis per se iniustus ideoque irritus est; nonnulli tamen
exsistunt casus, in quibus citra iniustitiam de salario minore pacisci licet:
a. si operarius ob senium vel infirmitatem vel defectum aptitudinis integrum
laborem exhibere nequit: herus enim exhibitum laborem ultra valorem compen­
sare non tenetur; β. si condiciones negotii in aliqua regione communiter eae
sint, ut hoc non producat tantam fructuum copiam, quae ad congruam mercedem
et simul ad propriam sustentationem congruam sufficiat; γ. si herus solum ex
misericordia operarium, quo non indiget, et qui propterea non ex omni parte
utilem operam praestat, conducat.

β. Non licet hero citra iniustitiam mercedem laboris infra familialem deprimere
propter abundantiam operariorum: sive enim pauci sive multi offerant operas
suas, operarius validus et utilis ius habet in mercedem, quae par sit alendae
familiae. Neque ideo, quia hoc particulare negotium minus prospere cessit, vel
quod herus minuto pretio mercium alios vincere velit.
γ. Officium curandi, ut operarii mercedem familialem accipiant, praeprimis
incumbit heris, qui operarios conducunt: ipsi enim curare debent, tum ut merces
tali pretio vendant, quo operariis solvere possint congruum salarium, tum ut
negotia sub iis condicionibus committant, ut susceptores operum non cogantur
operariorum mercedem infra iustam minuere.
393 ) Gen. 1, 28.

De contractibus bilateralibus certi eventus

531

c. Sunt qui dicant, mercedem familialem non ex iustitia commutativa postulari; sed addunt iustitiam legalem ob bonum commune postulare, ut supple­
menta familialia eo maiora, quo numerosior familiae proles addantur394*). Melius
autem tenetur sententia proposita, in qua utique pro maiore familia quam
ordinaria, etiam supplementa (quibus merces familialis absoluta fit merces
familialis relativa i. e. ad numerum liberorum) dare convenit, per se ex caritate,
sed si lex civilis statuerit, ex iustitia legali. Cum enim magnopere ad bonum
commune spectet, ut homines matrimonium non despiciant ex intentione liberioris
et lautioris vitae, e contra patres magnae familiae irrideantur et postponantur
caelibibus, legislator statuere potest, ut communes cassae (Familienausgleichskassen) fundentur sive ab opificibus sive simul ab heris, ex quibus illa supple­
menta solventur396).

4. Iustitia nullatenus exigit, ut operarius tamquam mercedem laboris
partem lucri ex negotio percepti accipiat.
a. Socialistae operario ius tribuunt inalienabile exigendi partem lucri ex
negotio percepti: contendunt enim, quoties herus cum operario in aliquo negotio
concurrat ad fructum seu lucrum percipiendum, eum contractum societatis inire
debere, vi cuius lucrum pro ratione contributionis inter ipsos dividendum sit.
Verum nulla apparet ratio stricti iuris, ob quam herus operarium tamquam
socium operis vel commercii assumere debeat: hoc a libera heri electione de­
pendet. Potest ergo operarius cum hero contractum locationis operae inire,
quo inito aliud stricto iure exigere nequit, nisi ut pro opera praestita congruum
salarium sibi rependatur. Quod etiam ex Encyclica Pii XI. Quadr. anno399) patet.

b. Socialistae et qui cum ipsis exigunt, ut operarius partem lucri percipiat
ex opere, ad quod perficiendum labore suo concurrit, contractum societatis
cum contractu operae confundunt, qui alius contractus sui generis est. Insuper
non attendunt, contractum societatis operariis magnum onus imponere, scilicet
portandi etiam detrimenta simul cum hero, si negotium infelicem successum
habet.

>Hodiernis tamen humanae consortionis condicionibus consultius fore repu­
tamus si, quoad eius fieri possit, contractus operae per societatis contractum
aliquantum temperetur, quemadmodum diversis modis fieri iam coepit haud
exiguo operariorum et possessorum emolumento<397).

612. De mercede feminis debita. Mota est quaestio, utrum feminae
pro labore a se praestito eandem mercedem exigere possint ac viri, an
minore contentae esse debeant, prout reipsa feminis minor merces pas­
sim rependitur. Principia hac de re tenenda haec sunt:
1. Cum ex iure naturae viri sit, non feminae, familiam sustentare,
merces familialis non debetur feminae.
2. Pro eodem i. e. eiusdem qualitatis labore feminis eadem merces
individualis debetur ac viris.
394) Génicot-Salsmans, 1. n. 647.
395) Vermeersch-Creusen II.3 451.
«*) D. 2261.
397) Pius XI. Enc. Quadr. anno. A. A. S. 23 (1931) 200.

532

De septimo decalogi praecepto

a. Merces respondere debet valori laboris; sed valor laboris ex hypothesi
idem est sive a viro sive a femina exhibetur: subiective labor humanus, objective
res producta eiusdem qualitatis.
b. Ergo iniustitia committitur, si labor feminarum ideo solum, quia femineus
est, minoris pretii aestimatur et feminis, quae e. g. in eadem fabrica et sub
iisdem condicionibus ac viri laborant vel in eodem officio cum viris occupantur,
pro eodem labore minus pretium solvitur.

c. Ex hoc agendi modo magnum sociale malum sequitur: feminis enim con­
currentibus cum viris ad eundem laborem, viris subtrahitur occasio laboris et
necessariae sustentationis et inde possibilitas matrimonium meundi.

3. aPessimus est abusus et omni conatu auferendus, quod matres
familias ob patris salarii tenuitatem extra domesticos parietes quae­
stuosam artem exercere cogantur, curis officiisque peculiaribus ac
• praesertim infantium institutione neglectis«398).
Ipsa natura duce alii labores magis viris, alii magis feminis earumque pro­
prietatibus accommodati sunt; quodsi nunc temporis feminae labores suscipiunt,
qui viriles vocantur, ordinarie minoris valoris sunt et proinde etiam iusta merces
eorum minor est390).

§ 3. De conductione operis.

615. Notiones et principia, a. Opus hic dicitur, quidquid aliquis
perficiendum suscipit ut domum aedificare, viam construere, vestem
conficere. Operis pro determinato pretio effectio est obiectum huius
contractus.
b. Is, qui determinatum opus certo pretio perficiendum sive privata
conventione sive publico concursu suscipit, redemptor seu susceptor
operis (Untemehmer) dicitur.

Principia. 1. Susceptor opus susceptum perficere debet tempore de­
terminato, iuxta formam et ex materia, de quibus conventum est.
Ideo ad damna locatori reparanda tenetur, si materiam notabiliter viliorem
adhibet ea, de qua conventum est, si minorem diligentiam adhibet, si opus
defectibus noxiis laborat.

2. Tenetur opus perficere pretio determinato, neque pretium augere
potest, licet postea rerum et operarum pretia creverint, excepto casu
fortuito, qui praevideri non potuit. Huiusmodi enim contractus ita
iniri solent, ut susceptor pericula ordinaria (ut sunt auctum pretium
rerum vel operarum) non autem extraordinaria in se suscipiat.
3U«) Enc. Quadr. anno (D. 2263).
30°) Cf. Rosier, Die Frauenfrage2 (Freiburg 1907) S. 113 f. /. Morsdorf, Gestaltwandel des Frauenbildes (München 1958), 361 ss. Worlerbuch der Politik
VI. Scherer, Die Frau (Freiburg 1951) imprimis s. v. Frauenarbeit; Frau im
Beruf.

De contractibus bilateralibus certi eventus

533

Quare pactâ summâ maiorem exigere potest, si damnum patitur ex causa
plane improvisa, quia casus improvisus in contractu non continetur.

3. Tenetur operariis conductis iustam mercedem solvere.
Operariorum mercedem infra familialem deprimere ne tum quidem licet, cum
susceptor operis advertit se pacto pretio sine proprio damno opus perficere
non posse.

Inspectores a locatore appositi, ut operi conficiendo invigilent, con­
siderandi sunt tamquam iniusti cooperatores negativi, si locatoris
damna culpabiliter non impediunt. Quare a. cum susceptore ad resti­
tutionem in solidum tenentur; et susceptor quidem absolute tamquam
damni causa, inspector condicionate tamquam cooperator negativus.
b. Restituere debet eam mercedis partem, quam iniuste perceperat, quia
officium pro mercede susceptum operi invigilandi culpabiliter neglexit.

Articulus septimus.
De contractu societatis.

614. Notiones. 1. Societas est contractus, quo duo vel_plures se_ob1 i gant ad bona ad rem aliquam in commune conferenda, ut lucrum inde
perceptum inter se dividant.
a. Lucrum ex bonis in commune collatis perceptum immediate ad societatem,
si ipsa est persona iuridica, pertinet, singuli autem socii ius habent ad partem
lucri communis, quae respondet bono ab eis in commune collato; sed simul
etiam partem damni communis ferre debent.
b. Contractus societatis est contractus consensualis, qui sola conventione ante
traditionem boni in commune conferendi perficitur. Conventio tamen ex lege
positiva ordinarie scripto firmata esse debet, ut valorem accipiat.

c. Res in commune conferenda vel est pecunia vel aliud bonum vel propria
opera. Societates autem ita iniri possunt, ut singuli socii vel omnia bona sua
vel partem tantum bonorum suorum, aut ita, ut alii pecuniam, alii vero solum
operam suam in commune conferant.
Qui partem capitalis (Aktie) habet, dicitur actionarius; qui mere pecuniam
mutuo dedit (Obligation), dicitur obligatorius, ita ut actiones computentur inter
bona societatis, obligationes vero inter debita eiusdem.

2. Societates dividuntur: Ratione finis in civiles (Erwerbsgesellschaften), quae ineuntur ad lucrum non negotiatione, sed alio quocun­
que modo percipiendum, ut si duo inter se conveniunt de praedio ex
pecunia in commune collata emendo et administrando et de lucro
inde percepto dividendo, et.in commerciales (Handelsgesellschaften),
quae ineuntur ad lucrum ex negotiatione percipiendum400).
400) De societatibus civilibus C. A. agit in codice civili § 1175ss. et de socie­
tatibus commercialibus in codice commerciali n. 85 s. OR 828 ss. 552 ss.

534

De septimo decalogi praecepto

Nota. Societates reguntur aut peculiaribus conferentium conventionibus, aut
his deficientibus legibus codicis civilis vel commercialis et receptis consuetu­
dinibus. Qui enim contractum onerosum ineunt, hunc secundum leges civiles
et receptas consuetudines inire censentur, nisi contrarium expresse declaraverint.

615. Principia. Inter diversas societates industriales et commercia­
les peculiarem attentionem merentur societates actionariae (Aktiengesellschaften), et societates commandatariae (Komimanditgesellschaften), quarum constitutionem oeconomia socialis exponit Haec duo
principia notasse sufficiat:
1. Finis societatis licitus esse debet. Si finis illicitus est e. g. pravas
ephemerides edere, membra societatis vi contractus non tenentur ullam
in futuro actionem ponere, quia ad illicitum non est obligatio, tenentur
autem solvere iis, qui ex impleto contractu aliquod ius acquisierurtt,
ut patet ex supra dictis de contractu turpi. Si finis societatis iniustus
est e. g. merces adulteratas vendere, socii etiam damnum illatum re­
parare tenentur et plerumque quidem in solidum401).
2. Servanda est aequalitas inter membra societatis tum quoad lucra
tum quoad damna. Ideo lucrum ex societate ortum inter socios pro
rata partis, quam in commune contulerunt, dividendum est, et pariter
debita a societate contracta singuli pro quantitate suae partis solvere
debent, nisi ob peculiaria adiuncta nonnulli socii maiorem lucri par­
tem accipiant vel minorem damni partem ferre debeant.
Abusus, qui hac in re tollendi sunt, Encyclica Quadr. anno enumerat: »Quae
lege sunt statuta ad foederatos quaestus provehendos, dum rerum agendarum
periculum dividunt et finiunt, foedissimae licentiae ansam praebuerant. Cernimus
enim ab hac extenuata rationem reddendarum obligatione animos modice tangi;
insuper in tutamine communis cuiusdam nominis delitescendo pessimas per­
petrari iniurias et circumscriptiones; tandem oeconomicarum consociationum
curatores, muneris sui oblitos, eorum prodere iura, quorum compendia admini­
stranda susceperantW2’).«

Articulus octavus.
De cambio.

616. Notio et divisio. Cambium est contractus, quo pecunia per­
mutatur pro pecunia cum moderato lucro.
a. Ille, qui pecuniam permutat, campsor, ille vero, qui petit, ut in sui gratiam
permutetur, campsarius nominatur. Campsor, qui cambiendo pecunias negotia­
tionem exercet, dicitur argentarius, nummularius, mensularius, trapezita.
b. Dominium pecuniae traditae in campsarium iure communi iam pecuniae
traditione transfertur, antequam hic pecuniam reddiderit.
401) Génicot I. n. 652.
A.A.S. 23 (1931) 220.

IX, $.r

1

Λ

*/

De contractibus bilateralibus certi eventus

■,
i

t
/

-ix

535

c- Differt a mutuo, tum quia mutuum non solum in pecunia, sed etiam in aliis
rébus fieri potest, tum praesertim quia de ratione mutui est, ut mora temporis
intercedat inter rei traditionem eiusque redditionem, cambium autem per se
exigit, ut pro pecunia tradita statim alia reddatur, et solum per accidens inter
eius traditionem et redditionem tempus intercedat.

Divisio. Cambium diversimode dividitur: In cambium manuale seu
minutum, si pecunia praesens cum alia praesenti permutatur in eodem
loco eodemque tempore e. g. aurea pro argentea, minor pro maiore,
charta pro moneta, et traiectitium, si permutatur pecunia praesens
cum absenti scilicet in alio loco intra brevissimum tempus (cambium
locale) vel post notabile tempus (cambium temporale) recipienda.
Patet cambium posse esse mixtum i. e. locale et simul temporale, ut si quis
praesentem pecuniam dat in hoc loco, ut post aliquod tempus aliam eiusdem
valoris in alio loco recipiat

617. Ut iustum sit cambium, requiritur:
a. Ut pecunia eiusdem valoris tradatur.
Variae tamen causae exsistunt, ob quas pecunia futura non tanti valeat, quam
pecunia praesens; ideo iuste campsor plus exigit, quam ipse campsario tradit,
praesertim ubi agitur de cambio temporali.

b. Ut merces, quae exigitur, servitio permutatione praestito aequivaleat.
Communis aestimatio huius servitii iustam mercedem determinat, quae eo
maior esse potest, quo maiores requiruntur expensae, ut campsor habitualiter
campsariis satisfacere possit.
Nota. Ceterum ad vitandam in cambiis et literis cambialibus iniustitiam
vix aliud requiritur, nisi ut serventur statuta legis et proborum campsorum usus.

536

QUAESTIO QUARTA.
De contractibus aleatoriis.

618. Notiones. 1. Contractus aleatorii dicuntur illi, quorum obiectum (id, quod ab uno vel ab utroque contrahente praestandum est)
ab incerto eventu (ab alea) dependet; quare hi contractus non abso'lutum ius in obiectum contractus, sed solum spem illud percipiendi
contrahentibus conferunt.

I

Sunt contractus aleatorii, in quibus solum id, quod ab uno praestandum est,
ab alea dependet seu incertum est ut in assecuratione, in qua unus rem certam
solvere, alter vero damnum incertum reparare debet; sunt alii, in quibus id,
quod ab utroque praestandum est, ab alea dependet seu incertum est ut in
sponsione.

2. Contractus aleatorius eo differt a condicionato, quod in hoc con­
sensus seu ipse contractus, in illo vero obiectum contractus ab incerto
eventu dependet; ipse contractus perfectus atque absolutus est.
3. Contractus aleatorii sunt unilaterales aut bilaterale^ prout unus
tantum aut uterque contrahens in certo eventu ad aliquid praestandum
se obligat.
Contractus aleatorii hic exponendi sunt: a. sponsio; b. ludus; c. loteria;
d. assecuratio; e. speculationes bursae.
I

4

Articulus primus.
1

619. Natura. Sponsio (Wette) est contractus, quo duo vel plures
de veritate rei vel de aliquo eventu disputantes inter se conveniunt, ut
aliquod bonum eius sit, qui vicerit

.

iZ-J
I

a. Sponsio ergo natura sua supponit dissensum inter contrahentes de aliqua
veritate, et pretium constituitur pro eo, qui veritatem assecuturus est.
b. Sponsio potest esse contractus unilateralis vel bilateralis; si primum, aut
ex fidelitate aut ex iustitia obligat, prout spondens se obligare intenderit; si
alterum, ex iustitia obligat, modo serio initus fuerit. Spondentes in hoc ultimo
casu mutuo sibi tradunt ius ad praemium fundatum in spe lucrandi.

c. Ex natura contractus sequitur eum, jqui spondet (vel ludit) sine animo se
obligandi ad solvendum, invalide contrahere et proinde ad solvendum non teneri
"sed neque lucrum accipere et retinere posse; eum vero, qui spondet (vel ludit)
sine animo solvendi, valide contrahere et proinde ad solvendum obligari et

lucrum retinere posse.

620. Sponsio est contractus iustus; a. Si utrimque aequale est praemium, quod spondetur, nisi alter inaequale bonum maioris valoris ultro
spondeat

I

l
'

De contractibus aleatoriis

537

b. Si res __
utrique
est incerta,2___________________
etsi objective in se sit certissima VX
n parti
r_______

"

Disputant auctores, num iustam sponsionem inire possit, qui de futuro eventu '
y'
certus est. Ita distinguendum videtur: a. Si quis manifestet se rem certo scire,
et alter nihilominus spondere velit, iusta est sponsio. In hoc tamen casu non
y ' ",y
fit sponsio onerosa sed gratuita, qua alter promittit se aliquid daturum esse,'/
si certus eventus secutus fuerit, β. Si vero rem certo cognoscens simulat se de
ea saltem aliquatenus dubitare, sponsio est iniusta: deest enim debita inter
contrahentes aequalitas, cum ille, qui rem certo cognoscit, alteri tradat spem
lucri, quae nullius sit valoris, cum certo sciat se fore victorem103).

9' Y
621. Sponsio est contractus licitus: a. Si fit de re honesta aut sal-Ax^
tem indifferenti; ideo illicita est sponsio e. g. de eo facta, quod alteri
desit animus committendi duellum: continet enim incitamentum ad
duellandum. Cum tamen sponsio sit iusta, commisso duello res spon­
sione promissa, ut in contractu de re turpi, retineri potest, sed prae­
stari non debet (n. 538, 2 b. β).
b. Si adest motivum sponsionem cohonestans. Eiusmodi finis est
honesta recreatio, stimulus aliquid perficiendi vel indagandi veritatem.
Cum tamen sponsiones (idem valet de ludis) saepe careant fine honesto,
immo potius fiant ex vanitate vel prodigalitate vel cupiditate ditescendi et
innumeris abusibus et fraudibus ansam praebeant, plerumque in praxi illicitae
sunt.

c. Si bonum sponsione promissum non est nimium: in hoc enim casu
ex una parte committitur peccatum prodigalitatis, quocum alia pec­
cata plerumque coniunguntur sive contra caritatem sive contra pieta­
tem, ex altera vero parte peccatum inductionis vel saltem cooperationis
ad malum403
404*).

Articulus secundus.
De ludo.

Joli

622. Notiones. 1. Ludus sensu juridico est contractus, quo ludentes
inter se conveniunt de certo pretio victori in praemium tradendo.
a. Ludus sensu morali significat operationem quandam artificialem ad animi,
relaxationem vel corporis exercitationem ordinatam, quam moderatur virtus
eutrapeliae. Frequenter iste ludus cum ludo priore sensu accepto coniungitur406).
b. Ludus g sponsione fere solum in causa differt, propter quam victor acquirit
praemium; in sponsione enim praemium constituitur ei, qui veritatem assecutus
fuerit, in ludo autem pretium constituitur pro ludi felici successu.

c. Obiectum huius contractus est ius ludendi et spes lucrandi, quam ludentes
mutuo sibi tradunt.
403) Cf. Lugo disp. 31. n. 78.
404) Ex C. A. § 1277 et OR 513 sponsiones civilem obligationem non pariunt;
ideo victor bonum ex sponsione sibi debitum actione civili exigere non potest.
4OB) Cf. Batlerini-Palmieri III. n. 904.

538

De septimo decalogi praecepto
-

*

J2. Ludus dividuntur: a. in aleatorium, in quo eventus praecipue a
casu dependet ut in ludo alearum; b. in industrialem, in quo eventus
potissimum ab aptitudine ludentis dependet ut in ludo discorum, la­
trunculorum; c. in mixtum, in quo eventus tum a casu tum a ludentis
aptitudine dependet ut plerumque in ludo chartarum'.

& 623» Ut ludi contractus iustus sit, requiritur: a. Ne adhibeantur
audes et artes illicitae.
Qui per fraudes lucratur;) non solum lucrum restituere^jsed etiam spem vicivuiae compensare tenetur, quam colludens habuisset, si nullae fraudes
accidissent.

Illicitae sunt illae artes, quae adversantur regulis lusus, quas aut recepta
consuetudo aut communis ludentium consensus determinavit. Huiusmodi sunt:
de industria ita se collocare, ut alterius chartae possint cognosci, chartas signis
notare etc. Illicitum vero non est uti illis industriis, quae regulis lusus aut
receptae consuetudini non adversantur, ut inspicere chartas alterius ex sola
huius negligentia, simulare metum, ut alter audacior fiat etc.

b. Ut inter ludentes sit moralis aequalitas quoad spem lucrandi et
periculum perdendi: si enim ex una parte habetur certitudo lucrandi
et ex altera aeque certitudo perdendi, nullum est obiectum contractus,
quod est spes lucri cum periculo damni.

Hinc si quis ludi peritissimus ludit cum altero ludi imperito, hic
praemium per se solvere non tenetur, nec alter illud recipere et reti­
nere potest.
Qui alterius ludentis maiorem peritiam ignorat, non tenetur ludi pretium
solvere, si dolo ab altero ad ludendum inductus fuit; illud autem solvere tenetur,
si absque dolo ex errore, etsi antecedente, ad ludendum se determinavit. Qui
alterius maiorem peritiam certo cognoscit et nihilominus cum eo ludit, praemium
solvere debet, quia censetur cedere iure suo.

c. Ut contractus sit libere initus; ideo integrum lucrum restituere
debet, qui ludit cum semiebrio, quia hic contractum validum inire
nequiit.
.

< \

Qui alium metu incusso ad ludendum pertraxit, secundum alios lucrum re­
stituere debet, quia iniuria, quam metum incutiens alteri irrogavit, obligationem
inducit reparandi totum damnum ex iniuria ortum; secundum alios lucrum
restituere debet, si is, qui metum passus est, illud petit, quia contractus ex metu
initus validus sed rescindibilis est ad arbitrium eius, qui metum passus est40®).

d. UHudensi/usfepossd alienare rem, quam in ludo exponit; quare
iniustitiamTcomimittit, qui rem alienam exponit, vel rem suam quidem,
cuius tamen vel administrationem non habet, ut accidere potest filiisfamilias, vel quam sine iniustitia amittere non potest, ut accidit iis,
qui debita solvere nequeunt.
<0®) Cf. Lugo disp. 31. n. 28; Lessius 1. 2. c. 26. n. 9; s. Alphonsus n. 880.

De contractibus aleatoriis

539

Jt C

<

a. Qui in ludo exponit rem alienam, lucrum exigere et retinere potest, si ipse
vincit. Victor, qui rem alienam lucratus est, eam domino reddere debet; victus
autem victorem indemnem servare vel, si victor rem domino non restituit, huic
damnum reparare debet___

"■ '

β. Ludens, qui non habet, unde solvat, si ipse vinceretur, praemium exigere
nequit, quia contractus invalidus est: deest enim aequalitas inter ludentes, cum
is, qui solvere nequit, alteri tradiderit spem lucrandi, quae nullius valons sit

<'p

624. .Ut ludus contractus
licitus
sit,
requiritur:
— —
a. Ut ludus ipse sit honestus tum in se tum in circumstantiis suis
i. e. ratione temporis, loci, personarum, modi etc. Si ludus est inhone­
stus, victor tamen praemium exigere et retinere potest, modo ludus fuerit iustus.
r~

.

Ut licitus sit ludus, necesse non est, ut propter finem positive honestum susci­
piatur; quare non peccat, ne venialiter quidem, qui aut unice aut principaliter
ludit ad lucrum percipiendum: potest enim quaevis actio indifferens, etiam prae­
termissis aliis finibus, citra peccatum ordinari ad eum finem, ad quem utilis
est407).

'

Attamen clerici ^aleatoribus ludis, pecunia exposita, ne vacent<408), i. e. pro- 7
hibentur ne saepe et per longum tempus tales ludos exerceant.

.

Non obstante liceitate ludi moderati tamen aliud dicendum est de V.;'.
ludis quasi ex professo agendis in domibus ad hoc erectis. Talibus in­
stitutis enim cupido lucri sine labore acquirendi, prodigalitas bono
familialis et communi tam nociva, passio ludendi et fraudandi in immen- sum fovetur, occasio ruinae rei familiaris, suicidiorum et aliorum see- ,
lerum datur. Proinde gravis scandali et cooperationis rei sunt, qui talia
instituta erigunt vel ad hoc cooperantur, v. g. consensum dando. Nec.
excusari potest talis cooperatio per magna beneficia temporalia, quae' - , b
magistratibus pro consensu dantur, quamvis hi eiusmodi donationes
pro necessitatibus socialibus vel caritativis adhibere velint. Solum
enim lucrum, quamvis in bonum adhibendum, non iustificat coopéra- · c.
tionem necessariam ad talia scelera. Ad summum tolerari posset coope-Q'
ratio ad maiora mala directe impedienda, v. g. ne occulte et sine invi­
gilantia magistratuum nihilominus illi ludi instituantur.
"

b. Ut praemium expositum non sit nimium: si enim magna pecuniae
summa exponitur, per se committitur peccatum prodigalitatis, quocum
per accidens alia peccata solent esse coniuncta, ut si ludens se facit \ V
imparem solvendis debitis vel sustentandae familiae.
n

a. Sunt, qui dicant iniustum esse ludum, in quo magna pecuniae summa una
vice exponitur40®); verum cum haec sententia probabilitatem non excedat, victor'' ‘
407) Cf. Lugo disp. 31. n. 4. Ballerini-Palmieri III. n. 906.
"β) Cn. 138.
,
409) Auctoribus, qui hunc ludum iniustum dicunt, accedit etiam s. Franciscus
Salesius (Philoth. p. 3. n. 29). Cf. Gury I. n. 949. Ballerini-Palmieri III. 1. c.

*l
’

»

<

540

De septimo decalogi praecepto

obligari nequit ad lucrum reddendum, sed neque victus obligari potest ad illud
solvendum.

β. Si ludus aliquis lege positiva prohibetur, distinguendum est: si lex ludum
prohibet et irritat, pretium neque exigi nec retineri potest; quodsi lex ludum
mere prohibet, pretium exigi et retineri potest110).

Articulus tertius.
De loteria seu sortitione.

625. Natura. Loteria est contractus, quo soluto certo pretio acqui­
ritur ius obtinendi rem expositam1, si sortitio faverit.
a. Loteria contractus aleatorius est, quia una pars contrahentium non acquirit
nisi spem obtinendi per sortem rem expositam. Loteria a sponsione eo differt,
quod haec supponit dissensum opinionum inter contrahentes; a ludo autem eo
differt, quod ludus exigit occupationem, cuius eventus est incertus, econtra
loteria exigit sortitionem incerti eventus.
b. Vi contractus immediate acquiritur spes per sortem obtinendi rem expo­
sitam. Haec spes crescit vel decrescit pro minore vel maiore numero sortientium.
Eadem spes involvit ius condicionatum ad rem expositam, quod facta fausta
sortitione transit in absolutum.

c. Loteria, cum multis abusibus ansam praebeat, in plerisque regnis lege
civili prohibetur, nisi ab auctoritate competente obtenta fuerit licentia loteriam
instituendi; et si nihilominus peragitur, obligationem civilem non parit111).

626. Ad iustitiam loteriae requiritur: a. Aequalitas inter datum et
acceptum, quae aequalitas tum adest, quando pretium sortis tanti va­
let, quanti valet spes per sortem acquirendi rem expositam. Cum in
taxanda spe a re exposita non possit praescindi, valor spei tanto maior
est, quanto maior est res exposita et quanto minor est numerus sor­
tientium.
Alii hanc condicionem ita exhibent: ut lucrum totum non excedat
iustum pretium, quod rebus expositis convenit, habita ratione operae
et expensarum, quas ministri huius ludi conferre debent.
Si accidat, ut in loteria pretium sortis maius sit quam spes acquirendi rem
expositam, et sortituri, qui id sciunt, nihilominus libere sortes sibi emant, emen­
tes excessum donare censentur; id praesertim tum locum habet, cum in utilita­
tem causae piae loteria instituitur.

MJt caveatur a fraudibus, quibus sortes ex industria ita disponun­
tur vel contrahuntur, ut sors huic potius quam aliis faveat.
410) C. A. § 1271 ss. coll. N. § 1174 declarat ludum prohibitum nullam obli­
gationem parere, quod intelligendum esse videtur de obligatione civili: sicut
enim victori in eiusmodi ludo actionem negat ad exigendum premium, pari modo
victo actionem negat ad repetendum pretium iam solutum; item C. G. § 762
et OR 513.
411) OR 515.

De contractibus aleatoriis
Qui fraudem adhibuit, ut sors uni obveniret, tenetur reliquis restituere pre­
tium, quod contribuerunt pro rata spe, qua delusi sunt.
Nota. Sunt, qui ad iustitiam loteriae hanc quoque condicionem exigant, ut
lucrum ex loteria perceptum moraliter aequale sit lucro ope eiusdem pecuniae
ex negotiatione percepto412). Alii autem recte docent ad iustitiam huius con­
tractus sufficere aequalitatem inter spem lucri et pretium solutum, et aequali­
tatem periculi inter participantes413).

Articulus quartus.
De assecuratione.

627. Natura. Assecuratio est contractus, quo unus pro certo annuo
pretio (»praemio«) se obligat ad compensanda damna, quae alter ex
casu fortuito passurus est.
a. Qui obligationem compensationis in se suscipit, asseoirons vel assecurator,
qui vero compensationem exigere potest, assecuratus vocatur.
b. Assecuratio est contractus aleatorius, quia eius obligatio pro assecurante
ab incerto eventu dependet; ab aliis autem contractibus aleatoriis eo differt,
quod eius obiectum est ex una parte indemnitas in casu incerti periculi — ex
altera parte praemium quotannis solvendum.
c. Assecurationis contractus oretenus valide iniri potest; scriptura seu instru­
mentum assecurationis non ad perficiendum contractum, sed solum ad eius ex­
sistentiam probandam requiritur. Ideo mutuae contrahentium obligationes iam
exsistunt, antequam instrumentum signatum fuerit, nisi contrahentes aliter
convenerint.

d. De Lugo contractum assecurationis ad venditionem reducit, quia pro pretio
venditur susceptio periculi, quod rei alienae imminet. Susceptio periculi eo mai­
oris valoris est, quo maior est valor rei assecuratae et quo maior est proba­
bilitas detrimenti vel interitus eiusdem rei assecuratae.
o Quia periculum cuiuslibet rei, modo pretio aestimabile sit, materia assecu­
rationis esse potest, ideo pro diversitate rei assecuratae diversi sunt contractus
assecurationis^ Vulgo assecurari solent aedificia contra periculum incendii, se­
getes contra periculum grandinis vel inundationis, merces contra periculum
naufragii aut vecturae, vita contra periculum mortis (Lebensversicherung).

628. Iustitia contractus. Ut contractus assecurationis iustus sit, hae
potissimum condiciones requiruntur:
1. Ut pretium assecurationis quantitati pçriculi, quod suscipitur, sit
proportionatum cum aliquo moderato lucro pro susceptore.
Quantitas periculi determinanda non est ex eventu, sed ex probabilitate detri­
menti, quod iudicio prudentium eo tempore habetur, quo fit contractus.

2. Ut periculum rei assecuratae integre declaretur neque post assecurationem augeatur.
412) Gury I. n. 934. Lehmkuhl I. n. 1369.
413) Ballerini-Palmieri 111. n. 926. Gênicot I. n. 663.

542

De septimo decalogi praecepto

a. Ex iis, quae de venditione statuta sunt, sequitur contractum assecurationis
irritum esse, si in declarando periculo rei assecuratae notabilis circumstantia
reticetur, adeo ut assecurans contractum non fecisset, si circumstantiam cogno­
visset: occurrit enim error substantialis circa materiam contractus. Quodsi cir­
cumstantia reticita notabilis non est et assecurans contractam nihilominus fe­
cisset, sed maius pretium postulasset, contractus validus est, nisi per sententiam
iudicis irritetur, pretium autem pro ratione periculi augendum est.
b. Idem dicendum est, si post Initum contractum periculum rei augetur; si
nempe notabiliter augetur, contractus fit irritus; si leviter tantum augetur, pro
quantitate periculi augendum est >praemium<414).

3. Ut assecurans habeat, unde compensare possit damna, quae se
compensaturum promisit: nam ius ad pretium eatenus tantum acquirit,
quatenus securitatem promissam reipsa praebere possit.
a. Non utique postulatur, ut assecurans tantam pecuniam habeat, ut v. g. pro
omnibus aedificiis simul respondere possit; nam improbabile est, omnia simul
incendio peritura. Tot ergo obligationes suscipere potest, quot secundum pro­
babilem praevisionem implere potest; quodsi plures suscepit, quam ipse implere
potest, praemia assecurationis quoad eas, quae vires suas superant, retinere
non potest, etsi assecurati nullum damnum passi sint.
b. Si assecurans non toti damno sed solum parti eius compensandae par sit,
alii censent contractum invalidum et pretium acceptum totum restituendum esse,
quia assecuratus in partialem securitatem non consentit; alii ecojntra putant eum
retinere posse partem pretii, quae respondet quantitati securitatis, quam reipsa
praestitit, quia assecuratus eum obligare intendit ad praestandam securitatem,
quam praestare potest. Omnes autem conveniunt in obligando assecurante ad
integrum damnum compensandum, si res assecurata perierit, quia iniusta fraude
assecuratum impedivit, quominus alibi veram et plenam securitatem quaereret.

629. Obligationes contrahentium. Tenentur servare condiciones
contractus, quae vel privata conventione vel lege publica415) statutae
sunt, modo sint iustae. De condicionibus, quae huic contractui apponi
solent, haec notanda sunt:
1. Si casus damni per ipsum assecuratum vel proximos consanguineos (in
documento nominatos) adductus fuit ex proposito vel mandato, ex ipso con­
fractu nullum ius datur ad compensationem. Item, si casus ex gravi negligentia,
theologice etiam graviter culpabili, assecurati adductum est. Inde in his casibus
si compensationem recepit, in conscientia tenetur eam- restituere utpote posses­
sor iniustus.
2. Si damnum causatum est ex culpa gravi, sed theologice levi vel mere iuri­
dica, assecuratus compensationem exigere et retinere potest, nisi per senten­
tiam iudicis privetur.
3. Ex praescripto legis in condicionibus contractus contento non licet assecurato mutare statum per casum exortum ita, ut impediat assecurantem, quo­
minus auctorem et magnitudinem damni detegat. Proinde assecuratus, qui im­
pedit assecurantem ab hoc iure prosequendo, iniuste agit et compensationem
in conscientia reddere tenetur.
414) Génicot I. n. 657.
415) C. A. Versicherungsordnung ex 22. nov. 1915. /. Grosam in Theol. pr. Q.
(Linz) 1934, p. 758 ss.

De contractibus aleatoriis

543

4. Si assecuratus maius damnum positiva actione fecit vel maius indicavit
quam factum est, post sententiam iudicis omnem compensationem amittit, ante
sententiam saltem partem correspondentem suae actioni.
5. Si damnum absque sua culpa ortum non impedivit aut non minuit cum culpa,
_etiam in conscientia non totam compensationem retinere potest; tenetur enim
tum ex natura, tum ex contractu, impedire quod potest.
r

6. Si damnum a tertio voluntarie adducitur, compensatio (nisi aliter statutum
fuerit) solvi debet et retineri potest; sed damnificator tenetur ad restitutionem
erga assecurantem et, si non totum damnum compensatur, etiam erga assecu­
ratum quoad reliquum. Damni quod assecurans patitur, ille tertius non est qui­
dem causa efficax, sed solum occasionalis; attamen ex statuto assecurationis
assecurans succedit in omnia iura assecurati erga damnificatorem.
7. Assecurans solum damnum compensare tenetur, quod assecuratus reipsa
passus est, quod quidem determinatur secundum valorem, quem res consumpta
eo tempore habuit, quo periit. Si arbitri maiorem compensationem statuant,
quam rei valor exigat, assecuratus illam accipere potest; at maiorem exigere
absque iniustitia nequit.

De assecuratione vitae419).

630. Notiones. Inter diversos contractus assecurationis assecuratio
vitae tum propter magnam ipsius frequentiam tum propter morales
difficultates, quas continet, specialem considerationem meretur.
a. Duplex diversus modus potissimum distinguitur, secundum quem
iste contractus iniri solet: a. Assecurandus societati assecurationis
_quotannis certam pecuniae summam (^praemium*) solvit ea condi­
cione, ut statim post mortem suam heredibus vel tertiae personae deter­
minata pecuniae summa rependatur, β. Assecurandus societati quot­
annis pecuniae summam solvit ea condicione, ut sibi vel tertiae per­
sonae determinata summa rependatur, si ad certum aetatis annum e. g.
ad annum 65. pervenerit. Quodsi ante annum in conventione determi­
natum decesserit, obligatio societatis exstinguitur417).

b. Ad aequalitatem inter societatem assecurationis et assecuratum,
a qua iustitia contractus dependet, requiritur, ut periculum, quod so­
cietas assumit, aequetur praemio, quod solvit assecuratus. In priore
modo periculum in eo est, quod assecuratus moriatur, antequam prae­
mia, quae societas accipit, aequivaleant summae solvendae. In poste­
riore modo periculum in eo est, quod societas rependere debeat sum­
mam, quae praemia recepta excedit, ubi assecuratus determinatum
aetatis annum assequitur.
i,u) Ph. Huppert, Der Lebensversicherungsvertrag (Mainz 1896). Cf. etiam
C. A. Versicherungsordnung § 130 ss.

544

De septimo decalogi praecepto

c. Ad praecavendum detrimentum ex hoc contractu oriundum socie­
tas assecurationis assecurandis complures quaestiones proponere so­
let, ex quibus conatur colligere, qualem vitae durationem assecurandus sperare possit. Iam quaeritur, utrum contractus assecurationis
validus an invalidus haberi debeat, si quando ad propositas quaestio­
nes sive fraude sive ex errore falso responsum fuerit.
De quaestione, quam societas assecurationis proponit circa peccata occulta
ex pravo habitu commissa, dicendum videtur assecurantem ius non habere in­
terrogandi de defectibus moralibus, proindeque assecurandum non teneri ad
manifestanda vitia sua occulta. Horum ergo negatio nec mendacium est nec
contractum facit irritum. Neque societas inde decipitur aut damnum patitur:
medici enim est dispicere, num forte valetudo propter tale vitium affecta sit;
quodsi non contingat, non est, cur praemium solvendum exinde augeri debeat.

651. De validitate contractus. 1. Invalidus est contractus, si negatur vel tacetur circumstantia, qua notabiliter minuitur probabilitas vitae
ab assecurando diutius protrahendae, ut si taceret vomitum sanguinis,
quem antea passus est: intercedit enim error substantialis de obiecto
contractus, de vita scilicet assecuranda.
a. Validus censeri debet contractus, si defectus notabilis sanitatis tum asse, curandum tum medicum latebat: pericula enim vitae, quae ex causis omnino
\ignotis oriuntur, societas in se suscipere debet.

dr'
b. Si assecurandus circumstantiam notabilem bona fide celavit, ius habet reΎ'ξ'^yV'uperandi praemia a se soluta utpote soluta ob contractum invalidum; et illi,
in quorum favorem assecuratio facta est, nullum ius acquirunt recipiendi sumΌ* mam determinatam. Si notabilem defectum sanitatis mala fide tacuit, non solum
5 v" "v
*us am*h>t percipiendi summam assecuratam, sed etiam damna reparare debet,
quae soc’etas ineundo hunc contractum invalidum e. g. propter expensas passa
V >' est. Attamen societates solent declarare annua praemia soluta in hoc casu ad
ipsas pertinere.
c. Sunt societates, quae suis statutis declarant contractum assecurationis
propter falsas declarationes irritum pro valido haberi, postquam per quinque
annos duraverit418*). Ergo hoc tempore elapso contractus haberi potest validus,
sive bona sive mala fide facta est falsa declaratio.

2. Validus, sed ad aequalitatem reducendus est contractus, si nega­
tur vel tacetur circumstantia, qua cognita assecurans fecisset quidem
contractum, sed maius praemium postulasset, ut si tacetur morbus,
quo spes vitae protrahendae non omnino leviter tantum minuitur410),·
societati ergo dari debet praemium, quod cognita veritate postulasset.
Si ergo assecurato, qui circumstantias accidentales falso declaravit, in casu
infortunii integra summa assecurata solvitur, ipse de summa accepta partem
proportionatam societati assecurationis vel pro ratione adiunctorum pauperibus
restituere debet.
418) Sic C. A. in casu suicidii personae assecuratae § 138.
41°) Iuxta C. A. si aetas false declaratur; si vero talis aetas falso declaratur,
pro qua assecuratio non iniisset contractum, assecurans recedere potest § 134.

De contractibus aleatoriis

545

3. Validus et ab utraque parte servandus est contractus, si negatur
vel tacetur circumstantia exigui prorsus momenti, ut si assecurandus
falso neget· remedia homoeopathica a se adhibita fuisse: etenim asse­
curans cognita quoque veritate contractum iisdem condicionibus fe­
cisset.
Statuta societatum, quae declarant quemlibet errorem in responsis irritare
contractum, in hac re iustitiae adversantur: nequit enim assecuratus propter
levem errorem, qui societati nullatenus nocet, omni suo iure privari430).

Nota. Hisce exhibentur principia, ex quibus de obligationibus et iuribus assecurati statuendum est, si res non defertur ad iudicem. Re ad iudicem delata
standum est sententiae iudiciali etiam in conscientia.
a. ludex sententiam fert iuxta statuta societatis assecurationis, et contrac­
tum plerumque ob falsas declarationes male fide factas irritum declarat et assecuratum in poenam fraudis commissae omni iure privat in praemia soluta.
b. Ex parte assecurationis contractus iniustus atque invalidus esse potest,
tum eo quod non est iusta proportio inter taxam annuam et summam post
mortem assecurati solvendam, tum eo quod procuratores societatis assecurandum fraudulenter deceperant.

651*. De assecuratione operariorum420*). Declarationes. 1. Haec
assecuratio eo tendit, ut operarii pro tempore, quo laboribus inepti eva­
dunt· sibique et suis providere amplius non possunt, certum proventum
accipiant. Cum merces pro labore percepta non sufficiat, ut sibi pro
eiusmodi temporibus prospiciant, hocce medio assecurationis penuriae
cavetur.
2. Prout diversae sunt causae, ob quas operarii labori vacare ne­
queant, diversae distinguuntur assecurationes : aegrotorum, infortunii,
senii etc. Kranken-, Unfall-, Alters-Versicherung. In Germania,
Austria, Helvetia leges publicae aut omnes operarios aut saltem labo­
rantes in officinis, in quibus maius est infortunii periculum, adigunt
ad se assecurandos. Huiusmodi assecurationes ideo lege publica (iusti­
tia legali, non commutativa), non contractu privatim inito reguntur.
Taxam assecurationis partim operarii partim heri solvunt, exinde ope­
rarii ius in pecunfee summam assecuratam acquirunt.
Pro solutione casuum. Si in casu particulari de iure operarii in summam
assecuratam agitur, ad verba legis attendendum est, quae, cum in operariorum
subsidium condita sit, in eorum favorem, quantum fieri potest, latam interpre­
tationem admittit.
a. Pensio annua illis tantum solvitur, quibus infortunium in exercitio operis
(beim Betriebe) accidit; atqui in exercitio operis accidisse censetur, quod con­
tigit in actione, quae aliquo modo cum operis exercitio cohaeret e. g. in accessu
ad locum laboris, inter prandium, quod in loco laboris sumitur, inter otium,
quod in loco laboris capitur.

430) Huppert 1. c. p. 176 ss.
420a) L. Lang, Die Sozialversicherung ais gesellschaftl. Aufgabe (Koln 1948).

546

De septimo decalogi praecepto

b. Pensionem annuam non recipiunt operarii, si eorum culpa infortunium
contigit; atqui ex culpa operarii ea solum infortunia accidisse censentur, quae
de industria vel ex magna negligentia, minime vero ea, quae ex incuria, teme­
ritate vel levi aliqua negligentia causata sunt.

c. Qui pensionem annuam iniuste percipit e. g. causam infortunii falsam nar­
rando, per se summam perceptam reddere tenetur, nec ulteriorem licite recipere
potest. Sed cum fraudem commissam sine gravis damni periculo fateri non pos­
sit, annuam summam ea condicione licite recipit, quod pecunia percepta pau­
peribus distribuatur. Quodsi ipse operarius vere pauper sit et alio modo su­
stentari nequeat, pensionem vel saltem eius partem sibi retinere potest. Quod
restitutio non fiat societati sed pauperibus, eo facilius permitti potest, quia
damnum, quod ipsis contribuentibus hac fraude contigit, leve est, cum multi ad
assecurationem concurrant. Quare ut ipsis damnificatis fiat restitutio, levis tan­
tum est obligatio; sed restitutio, quae sub levi tantum obligat, ex rationabili
causa fieri potest pauperibus.

631**. Nota. Contractus propter falsas declarationes iure naturae
irritos Lehmkuhl ex ipsis statütis societatum assecurationis censet
probabiliter haberi posse tamquam validos, donec a societate seu a
iudice declarentur invalidi; assecuratum ergo summam assecuratam
licite accipere posse, si contractus a societate non rescindatur; ipsum
tamen teneri ad damnum reparandum, quod societati suo agendi modo
efficaciter intulit. Hinc
a. Qui taxam iusto minorem solvit, hanc augere tenetur usque ad
eam quantitatem^, quam assecurans postulasset, si defectum cogno­
visset, et augmentum societati restituere debet.
b. Damni reparatio facienda est etiam in casu, quo declarationes
falsae ex inculpabili errore processerunt, quia error est causa efficax,
ob quam societas taxam annuam iusto minorem accepit.
c. Quodsi assecurati mors non ob defectum celatum, sed ex alia
causa sequatur, augmentum taxae annuae non est iniungendum, quia
fraus non est causa efficax damni.

d. Quin etiam in hoc casu societati damnum efficaciter non infertur,
quo assecuratus reipsa tamdiu vixit, quamdiu probabiliter ex statistica
victurus praevidebatur: adest enim proportio aequalitatis inter taxam
annuam et summam assecurationis421).

421) Casus consc. I4 n. 919 ss.

54-7

Articulus quintus.
De speculationibus bursae422).

652» 1. Notiones. Bursa (Bôrse) est forum centrale, in quo negotiatores contractus celebrant de rebus fungibilibus (non praesentibus)
secundum usus approbatos ibi receptos. Cum potissimum duplex sit
obiectum horum contractuum, pecuniae seu valores (actiones, obliga­
tiones) et merces (frumentum, metalla), duplex distinguitur bursa:
valorum (Effektenbôrse) et commercialis (Warenbôrse).
2. Bursa est in se utilis, immo nostris temporibus necessaria, prae­
sertim ut praesto sit occasio mercandi valores et merces eorumque
pretia rite constituendi. Verum eiusmodi negotiis utilibus et necessa­
riis permiscentur alia, quae solius lucri gratia fiunt et obnoxia sunt
pessimis abusibus, ex quibus tum ipsis contrahentibus, tum aliis in­
nocentibus necnon bono communi pericula et damna enascuntur. In­
utiles istae emptiones et venditiones, quae fiunt ex sola spe lucri ex
coniecturata mutatione pretii aliquando percipiendi, speculationes vo­
cantur. luridice consideratae sunt contractus certi eventus, i. e. ab ini­
tio accuratissime constat, quid ab utraque parte contrahente praestan­
dum sit. Effectus vero oeconomicus (sc. lucrum vel damnum inde per­
cipiendum) subest aleae; pendet enim a futura elatione vel diminutione
pretii, quae cum certitudine praevideri nequit. Quae speculationes, si
ab hominibus privatis et imperitis suscipiuntur, proxime accedunt ad
sponsionem vel merum ludum (Glücksspiel). Quo quis magis est pe­
ritus, eo magis ludus fit artificialis (Kunstspiel) ; at haud raro inter­
veniunt artificia nefaria. Speculationes bursae varias formas induunt,
inter quas praecipuum fere locum occupant operationes ad terminum
(Termingeschafte).
J-ί

L .i

.-L—"h.

(ς fjcf <_ U-S U )

3. Operationes ad cassam. Sunt negotia de praesenti, quae statim
realizantur, ita ut inter confractum et eius executionem nullum vel bre­
vissimum tempus intersit.
4. Operationes ad terminum dicuntur, quando emuntur aut vendun­
tur merces vel valores ita, ut contractus nunc quidem ineatur, realizatio vero sequatur post certum tempus, die nempe fixo (*termino<r), v. g.
ultimo die mensis. Cum pretium continuis mutationibus subsit, semper
aliqua spes lucri vel etiam periculum damni coniunctum est, quod vero
prudenti aestimatione peritorum vel influxu in mutationem pretii au422) ViUada, Casus conscientiae etc.- (Bruxellis 1885) 11. p. 272 ss. BalleriniPalniieri 111. n. 927 ss. Vermeersch-Creusen n. 464. Nell-Breuning, Grundzüge
der Borsennioral (Freiburg 1928). L. Ruland, Handbuch der prakt. Seelsorge V.
(München 1940), 73 ss; 100.

548

De septimo decalogi praecepto

geri vel minui potest. Haec negotia sunt emptiones - venditiones pro­
prie dictae, quae secundum regulas pro his statutas diiudicantur, nec
mutantur ex periculo forte coniuncto.
Ita negotiator quidam 100 >actiones« emit ad certum terminum a Petro: habet
nunc ius ex contractu, accipiendi has termino statuto; supposito hoc iure, eas­
dem interea Paulo vendit; differentia inter pretium emptionis et venditionis in
lucrum vel damnum negotiatoris cedit. Die liquidationis haec differentia ex cassa
(Liquidationskasse) ei solvitur vel ab eo in hanc cassam solvenda est.

Ut plurimum talia negotia fiunt ex intentione istius lucri differentialis; emptor speculatur ad elationem (à la hausse), venditor ad de­
pressionem pretii (à la baisse). Extra bursam quandoque fit, ut ab
initio acceptatio vel traditio valorum (de his plerumque agitur) ex­
cludatur, quo facto in merum ludum seu sponsionem degenerant et a
lege civili ut tales tractantur negando actionem civilem. Qui ludi pro­
prie differentiales in bursa non admittuntur; generatim non fiunt nisi
inter partem peritam alteram et alteram imperitam·, cui sunt maxime
periculosi.

5. Operationes ad praemium dicuntur, quando emptor sibi reservat
ius contractum certo die e. g. pridie liquidationis rescindendi, quod si
faciat, solvere debet venditori certam summam, quae praemium voca­
tur, sin autem declaret velle se stare contractui, emptio, quae prius
erat condicionata, fit absoluta.

655. Moralitas. Speculari ex Sola spe lucri abstracte est res indif­
ferens; in concreto bonitas vel malitia pendet a fine operantis et a cir­
cumstantiis423). Inde distinguendum est:
'
1. Sunt negotia speculativa, quae a veris mercatoribus fiunt, ut suo
tempore merces praesentes habeant vel ut propria damna prudenti
calculatione compensent. Talia negotia, cum habeant finem positive
honestum, necessitatem scilicet vel utilitatem in ordine oeconomico,
vel cautionem damni privati, non sunt illicita, si serventur condiciones
lege naturali et positiva iusta statutae.
2. Aliter autem indicandum est de meris speculationibus; cum in his
finis positive honestus desit, considerandae sunt circumstantiae. lamvero plures in his speculationibus inveniuntur circumstantiae, quae z
aliquo defectu recti ordinis et periculo mali moralis laborant, ideoque
ipsum actum reddunt inordinatum. Et quamvis talis inordinatio non
semper ab initio iam sit tanta, ut unum vel alterum actum, qui ponitur
ad experimentum capiendum, reddat peccaminosum, tamen, si specu­
lationes tales ex professo, frequenter, et quasi pro vitae sustentatione
exercentur, inordinatio ad gravem malitiam excrescit.
423 ) Cf. De principiis n. 88.

De contractibus aleatoriis

549

a. Tales circumstantiae sunt: Qui mere ad lucrandum speculationes
exercet, vult ditescere ex damno aliorum non tam libere se periculo
exponentium, sicut in ludo, sed etiam eorum, qui negotia facere de­
bent; cum lucrum sine notabili labore habeatur, cupiditas oritur sem­
per ulterius progrediendi, sine mensura, et ita fovendi avaritiam, vel
etiam lucrum ut ultimum finem intendendi; crescente cupiditate peri­
culo se exponit fraudes committendi, ut certius lucrum habeat; — de­
nique nocet bono communi oeconomico, eo quod promovet inquietudi­
nem pretiorum et incertitudinem. — Ita demum, qui ex professo et
frequenter speculationibus occupatur, periculo proximo damnorum
temporalium et spiritualium se exponit, quod S. Scriptura testatur di­
cens: »Qui volunt divites fieri, incidunt in tentationem et in laqueum
diaboli et desideria multa inutilia et nociva, quae mergunt homines
in interitum et perditioneme424).
b. Analogum exemplum sit: usus morphii vel cocaini425): quamvis
in una vel altera iniectione inordinatio et periculum non sint tanta, ut
iam peccaminosa dicenda sit, tamen per frequentiam excrescit passio
et periculum.
c. Peccatum ergo non est unius determinatae speciei, sed varias
etiam simul unitas induere potest: avaritiae, laesionis caritatis sui vel
pietatis erga familiam, laesionis iustitiae commutativae affectivae
(10. praeceptum decalogi) vel etiam effectivae, demum iustitiae legalis.
Nota. Propter tot mala atque pericula in universam quoque societatem ma­
nantia fideles a ludis bursae serio deterrendi sunt; clericis autem, quibus Cn.
142 quaevis negotiatio prohibetur, eo ipso etiam ludus bursae interdicitur et
quidem inde a die 1. aug. 1950 sub poena excommunicationis S. Sedi specialiter
reservatae420).

Ίο,

1

I
I

42») i. Tim. 6, 9.
425) De principiis n. 348.
«o) Dccr. S.C. Concilii 22. mart. 1950 [A. A. S. 42 (1950) 330 s].

LIBER SEPTIMUS
De octavo decalogi praecepto1).
>Non loqueris contra proximum
tuum falsum testimonium.* Ex. 20, 16.

Hoc praeceptum, quatenus negativum est, prohibet primario qui­
dem falsum testimonium sive in iudicio sive extra indicium, secundario
autem mendacium atque iniustam laesionem famae et honoris pro­
ximi, quae fit verbis; quatenus vero affirmativum est, praecipit rectum
usum signorum, quibus communicationem cum aliis fovemus. Hoc
praecepto igitur generatim prohibetur, ne verbis vel aequivalentibus
signis proximo damnum inferatur; quare agendum est: a. de veracitate et fidelitate; b. de mendacio; c. de detractione; d. de contumelia;
e. de violatione secreti.
a. Hoc praeceptum prohibet iniuriam, quae,proximo infertur verbis. Proximus
autem verbis laedi potest in aliis etiam bonis, non solum in fama et honore;
sed in his bonis solum verbis vel signis aequivalentibus laedi potest; quare haec
iniuria speciali praecepto prohibetur.

b. Etsi violatio secreti proximo non solum in bonis famae et honoris, sed etiam
in bonis vitae et fortunae nocere et proinde etiam quinto et septimo praecepto
opponi possit, tamen ad octavum praeceptum refertur, quia per excessum est
contra rectum usum verborum (indiscretio).

QUAESTIO PRIMA.
De veracitate et fidelitate2).

634. De veracitate. 1. Veracitas est virtus, quae voluntatem inclinat
ad inducendam conformitatern inter mentem nostram et signa, quibus
proximo aliquid manifestamus; inclinat ergo ad curandam· veritatem
in signis.
a. Veracitas est virtus specialis, quia respicit honestatem specialem ab hone­
state aliarum virtutum distinctam, nempe veritatem in dictis et factis.

x) S. Thomas II. 11. q. 72—74. S. Alphonsus 1. 3. n. 962—1003. Lugo, De
iustitia et iure disp. 14. Tamburini, Explicatio decalogi 1. 9. Reuter, Theologia
moralis II. n. 395—432. Sporer-Bierbaum, Theologia moralis decalogis II. tract.
V. n. 630—776. Baltcrini-Palmieri, Opus Theolog. moral. II. n. 1050—1102.
Lchmkuhl, Theologia moral.12 1. n. 1415—1446. Génicot, Theologiae moralis
instit.13 I. n. 412—433. Vcrmcersch-Creusen, Theol. mor. II.3 n. 549 ss. Merkelbach, Summa Theol. mor.8 (1949) n. 417 ss. et n. 849 ss.
a) Lessius, De iustitia et iure 1. 2. e. 47. n. 29 ss. Kossing, Ober die Wahrheitsliebe (Paderborn 1893).

De veracitate et fidelitate

551

b. Veracitas est virtus annexa iustitiae: a. quia est ad alterum: signa enim
data sunt nobis, ut aliis iudicia mentis nostrae manifestemus; β. quia per se
inducit debitum, sed differt a iustitia stricte dicta eo, quod hoc debitum non
est in altero, sed solum debitum morale in debente, i. e. solum debet, ne inhoneste
agat. Per accidens autem fieri potest, ut aliis strictum ius competat exigendi
veritatem e. g. in contractibus.

_2. Obiectum materiale huius virtutis sunt signa, quibus mentem
nostram proximo manifestamus;\obiectum formale est honestas, quae
in conformitate mentis cum signis externis rëperïtûr: adversatur enim
ordini naturali, quod signa, quae nobis data sunt ad mentem aliis pate­
faciendam, menti sint difformia; deinde sine veritate vita socialis con­
stare nequit.

3. Officia veracitatis sunt: a. amare veritatem in dictis et factis;
b. cavere, ne quid contra iudicium mentis dicatur; c. mentem expri­
mere, ubi ratio et occasio id postulant: veracitas enim non exigit, ut
semper et ubique mentis iudicium pandatur, quod potius quandoque
occultari debet; d. inquirere veritatem rei, quando aliquid absolute af­
firmandum vel negandum est; e. exsequi promissa.
Virtus autem veracitatis per se solum sub levi obligat; singularis enim negatio
veritatis contingentis ordinem communicationis inter homines non substantialiter
laedit.

635. De fidelitate. 1. Fidelitas est virtus moralis voluntatem incli­
nans ad conformanda facta promissis (verbis praeteritis promittentibus).
a. Fidelitas veracitati affinis est: sicut enim veracitas exigit, ut verba conformemus menti, ita fidelitas exigit, ut facta conformemus verbis.
9η
b. Sicut veracitas ita etiam fidelitas summum habet momentum sociale: in
fidelitate enim fundatur fides atque fiducia in proximum (das Vertrauen) ; sed
commercium humanum non minus exigit, ut promittentibus fidere, quam ut
loquentibus credere possimus.

2. Obligatio fidelitatis oritur ex promissione, quo quis libere se obli­
gat ad aliquid postea faciendum: etenim de ratione promissionis est.
ut promittens intendat aliquo modo (vel ex iustitia vel ex fidelitate)
se obligare ad rem promissam faciendam.
a. Dictum, quo quis futuram actionem faciendam vel omittendam praedicit,
duo significat: praesentem voluntatem (propositum) futurae actionis et futuram
exsecutionem propositi. Idem dictum proinde duplicem conformitatem habere
debet: conformitatem cum praesenti proposito, quam exigit veracitas. et con­
formitatem cum futura exsecutione, quam exigit fidelitas.
b. Non quodvis propositum futurae actionis vel omissionis coram aliis ex­
pressum obligat ad exsecutionem; obligationem exsecutionis inducit sola pro­
missio aliis facta. Qui propositum, etsi serium non exsequitur, inconstantiae, qui
promissionem non exsequitur, infidelitatis arguitur: dictum enim in proposito
exterius expresso non est nisi signum internae voluntatis aliquid faciendi; in

552

De octavo decalogi praecepto

promissione autem dictum est fideiussio futurae exsecutionis seu est fides alteri
facta de futura exsecutione (sein Wort geben).

c. Qui serio aliquid promittit, voluntatem habere debet se obligandi ad facien­
dum id, quod promittit, et voluntatem implendi promissum. Qui promittit absque
priore voluntate mendacio, qui promittit absque altera voluntate, mentali infi­
delitate peccat.

3. Fidelitas ex se sub levi tantum obligat; quare infidelitas veniale
peccatum non excedit, nisi proximo damnum sequatur, eo quod res
promissa non praestetur.
Sunt (Lessius, Suarez, Vasquez), qui dicant fidelitatem in materia gravi sub
gravi obligare; at recte notat Lugo3), inhonestatem, quae in infidelitate con­
tinetur, non esse gravem. Qui enim fidem alteri datam non servat, alterum, qui
spem (non ius) de re promissa habebat, decipit; sed eiusmodi spem deludere
non est grave. Insuper qui fidem datam non servat, dignus non est, ut eius pro­
missis fidatur; sed neque haec promittentis deformitas et turpido gravis est.
Eadem est ratio, ob quam mendacium ex se non sit nisi leve peccatum.

Λ

Ί

ie|iZ:]iA

' vv.

3) De iustitia et iure disp. 23. sect. 6. n. 90 ss.

553

QUAESTIO SECUNDA.
De laesione veritatis.

Articulus primus.
De mendacio45
).

656. Definitio. Mendacium definitur: locutio contra mentem (ad
fallendum prolata®).
’
'

.

Locutio intelligitur quodvis signum externum (verba, nutus, facta), quo' vV
quis interiores mentis conceptus aliis communicare vult. Quare proprie non X Λ
loquitur neque mentitur, qui verba falsum quid significantia profert dum solus
est, vel ad alium finem (v. g. exercitationis in grammatica) vel etiam ad occul­
tandum quod cum aliis communicare non potest neque vult. In hoc ultimo casu
solum periculum adest, ne verba prolata sumantur ab audiente ut communicatio.
a.

b. Quatuor in mendacio distinguenda sunt: j*. locutio difformis a mentis
judicio; \β. voluntas falsum dicendi,\γ. voluntas alium decipiendi λ 8. alterius
deceptio. Duo priora ad mendacii essentiam pertinent; quartum eius effectus
est; utrum tertium essentiale mendacii elementum an vero necessarium con­
sequens sit, disputatur. Dicendum videtur animum fallendi eo ipso adesse, quo
loquens vult loqui, i. e. communicare suum sensum.
c. Qui igitur dicit, quod falsum est, putans id esse verum, errat, non mentitur:
etenim voluntatem non habet falsum dicendi. E contrario qui affirmat verum,
quod putat falsum, non errat quidem, sed mentitur, quia vult falsum dicere.
Qui existimat auditores prudentes non credere ea, quae affirmat, non mentitur,
etsi contra mentem loquatur, quia non habet voluntatem fallendi. Ideo non
mentitur, qui dicit se vidisse bovem volantem, mercator, qui dicit merces sibi
carius constare, quam eas aliis vendit.
d. Quatuor modis committi potest mendacium: a. si quis affirmat esse, quod
cognoscit non esse; β. si quis negat esse, quod cognoscit esse; γ. si quis pro
certo affirmat, de quo dubitat, an sit; 5. si quis affirmat dubium esse, quod
sibi certum est.

657. Divisio. 1. Mendacium ratione effectus intenti dividitur: a. ίηΚΛ "
damnosum, quod profertur, ut obsit ;\b. in officiosum, quod profertur,
ut prosit;» c. in iocosum, quod profertur, ut inde delectatio hauriatur.
Attamen ut iocus sit mendacium, requiritur, ut fiat animo falsum di­
cendi aliosque fallendi: qui enim falsum dicit sciens audientes saltem
prudentes id ut falsum intelligere, non mentitur.
4) Fr. Hdephonsus (Carmelita), De mendacio et falsiloquio morali. Laymann,
1. 4. tract. 3. c. 13. Vermeersch. De mendacio (üregorianum) 1. p. 11 et 425.
/. Lindworsky, Das Problem der Liige bei kath. Ethikern und Moralisten in
O. Lippmann 69 ss (Leipzig 1927). A. Kern, Die Liige (Graz 1930).
5) Cf. 5. Thomas IL 11. q. 110. a. 1. Ledrus, De mendacio, Periodica 32 (1943)
5—58; 123—171, 33 (1944) 5—60. 34 (1945) 157—209. Cf. etiam Summarium
de mendacio (quo ipse auctor doctrinam suam breviter comprehendit) 36 (1947)
271—274.

<

554

De octavo decalogi praecepto

2. Si mendacium generice accipitur pro difformitate inter mentem
eiusque signum, a mendacio verbali (quod etiam per scripturam com­
mitti potest) distingui debet mendacium reale, quo quis facto aliud
significat, quam in mente habet.· Hoc proprie simulatio vocatur; men­
dacium proprie est peccatum oris.
A simulatione formali, qua quis intendit facto aliud significare, quam quod in
mente habet, distinguenda est simulatio materialis, qua quis facto aliud agit, quam
quod in mente habet, sed id non intendit. Illa nunquam licita est, quippe quae
verum sit mendacium reale; haec autem ex iusta causa licita est eadem ratione
ac restrictio mentalis. Sic licite dives induit vestes detritas, ne a latronibus
spolietur.

658. Malitia. 1. Mendacium in se malum est, quocirca ne ad gravis­
simum quidem malum vitandum mentiri licet.
Cx
a. Utrum mendacium praesertim officiosum absolute et intrinsecus malum,
Tuywt. —>an aliquando licitum sit, quaestio est perdifficilis. Philosophi gentiles (Plato,
v
Stoici) docebant mendacium quandoque licitum esse, ubi nempe de magno malo
Kx
> ' . avertendo vel de magno bono consequendo agatur. Aevo Christiano n.endaciumSv. Αιψ
c| s·^·
licitum asserebant non solum Priscillianistae et Semipelagiani, sed ex scrip-k V» '
toribus ecclesiasticis etiam Origenes et Cassianus; immerito autem Clemens
Alexandrinus, Hieronymus, Chrysostomus his accensentur. S. Augustinus inter_ nam eius malitiam comprobat8), cuius vestigiis inhaerentes theologi scholastici
II
communi consensu eandem sententiam propugnant. Postea complures, praev. _ sertim protestantes cum Hugone Grotio inter mendacium et falsiloquium distinguentes mendacium quidem, quod iuri aut bono aliorum repugnat, semper
CoX y,.illicitum, falsiloquium autem, quod simpliciter in locutione contra mentem conjh Λ- sistit, per se licitum declarant. Catholici auctores laborant in inveniendo modum
servandi secretum, qui non sit mendacium7). Ita aliqui distinguunt inter men­
dacium (negatio veritatis debitae) et falsiloquium (negatio veritatis indebitae),
*.
quod in casu necessitatis licitum sit. Alii duplex mendacium statuunt: absolute
‘T '
prohibitum, si formaliter affirmatur quod falsum est, et non absolute prohibitum,
sj fa|sum non affirmatur, sed audiens non monetur de hac re8). Alii definitionem
mendacii statuunt: negatio veritatis communicabitis, ita ut mendacium non
habeatur, si non licet veritatem communicare. Videtur autem melius retinere
definitionem classicam „locutio contra mentem", et locutionem sumere pro
communicatione cum alio, ita ut, qui non potest nec vult aliquid communicare,
neque proprie loquatur, proinde mendacium non committat, sicut qui solus in
cubiculo falsum dicens mendacium non committit, (cf. n. 639.)
b. Argumenta rationis9), a. Quod repugnat fini naturali, propter quem institu­
tus est sermo, lege naturali prohibitum est; atqui mendacium repugnat naturali

°) S. Augustinus, Contra mendacium ad Consentium et: De mendacio.
7) Cf. Instit. theol. mor. Seraphini a Loiano. II, p. 500, 531. Div. Thomas
(Piacenca) 39 (1936), 1.
8) Cf. Periodica 23 (1933) 48 ss.
9) Ledrus [Periodica 33 (1944) 45 s] argumentatur: Colloquentes tacitum
ineunt contractum (ex fidelitate obligantem) ad mentem (ex parte loquentis)
sincere communicandam et (ex parte audientis) sincere acceptandam. Mendax
vero hoc pactum aut mere fingit aut initum servare recusat; utrumque est in­
trinsece moraliter malum (perfidia intrinsca).

1

555
fini sermonis loquendique facultati, quae ab auctore naturae instituta sunt, ut
homo homini sua sensa manifestet. /3. Id lege naturae prohibitum est, quod si
licitum esset, cederet in detrimentum societatis humanae; atqui si licitum esset
mendacium, fides atque securitas in societate haberi non posset Ut vis huius
argumenti percipiatur, non ex semel facto, sed ex semel licito illud aestimari
debet, γ. Moraliter malum est, quod perfectionibus divinis repugnat; atqui
quodvis mendacium, quod natura sua est difformitas inter signum et rem signi­
ficandam, summae veritati repugnat. Deus quidem vitam hominis destruere
potest, cum sit dominus vitae; mentiri autem non potest, nec licentiam ad id
dare; quare mendacium intrinsecus malum est Ideo s. loannes ait: Omne men­
dacium ex veritate (ex Deo) non est10), sed omne mendacium a diabolo est,
qui mendax est et pater mendacii.

c. S. scripturae textibus idem confirmatur: Mendacium fugies11); noli velle _
mentiri omne mendacium12) ; deponentes mendacium loquimini veritatem unusquisque cum proximo suo13) ; omne mendacium ex veritate non est11); qui textus
sine ulla distinctione ac limitatione ipsum mendacium reprobant.
Ad textus complures s. scripturae, qui mendacium commendare videntur15),
sufficiat notasse, quae habet s. Augustinus: »Quando nobis de scripturis sanctis
mentiendi proponuntur exempla, aut mendacia non sunt... aut si mendacia
sunt, imitanda non sunt«10). De singulis textibus consulendi sunt interpretes.

2. Mendacium per se leve peccatum non excedit, quia form ali terjj^c I
caritati nec iustitiae, sed solum veracitati repugnat, quae ex genere
suo obligat sub levi tantum. Jn quantum ergo mendacium perniciosum
repugnat caritati vel iustitiae, est peccatum ex genere suo grave17). '
Hinc verba sacrae scripturae: Os, quod mentitur, occidit animam18) ita
intelligenda sunt, quod mendacium dispositive, non formaliter animam occidat,
quatenus consuetudo mentiendi ad gravia peccata disponit: qui enim mendaciis
assuetus est, neque a mendaciis graviter damnosis, immo ne a periuriis quidem
abhorret. Alia s. scripturae testimonia, quibus mendacium graviter reprobatur,
dc mendacio damnoso dicuntur.

Articulus secundus. 4
1 LX-M Tc

e occultatione

ritatis.

-4-^4

d

639. Non semper veritatem dicere licet; ita tenemur secretum ser­
vare, detractionem vitare, damnum publicum vel tertii innocentis ca­
vere. Alii casus sunt, in quibus veritatem dicete quidem sine peccato
liceret, sed nulla positiva obligatio ad hoc adest. Si taciturnitas vel sim-

'
“
,
··

10) 1. loan. 2, 21; Ioan. 8, 44.
«) Exod. 23, 7.
™) Eccli. 7, 14.
*3) Eph. 4, 25.
14) i. Joan. 2, 21.
i5) Exod. 1, 19. los. 2, 4s. 1. Reg. 20, 6; 21, 2 s. 4. Reg. 6, 19. Tob. 5, 18 etc.
1β) Contra mendae. 1. 2. c. 15. n. 31.
n) Umberg, De mendacio iniusto, Periodica 32 (1943) 231—247.
™) Sap. 1, 11.

z
‘

556

Dc octavo decalogi praecepto

plex declinatio responsi sufficit ad occultandam veritatem, hoc utique
medium adhibendum est; in casibus secundo loco allatis plerumque
etiam sufficiet. Sed saepius circumstantiae tales sunt, ut ex taciturni­
tate vel negato responso statim interroganti veritas occultanda pateret.
Tunc aliud medium quaerendum est.
Exempla: Interrogatur confessarius vel officialis ligatus secreto commisso,
an Petrus hoc crimen commiserit; si tacet, statim concluditur, Petrum reum
esse; nam si innocens esset, vel interrogatus nil sciret, responsum clarum
dedisset. Interrogaris a latronibus, an is, quem quaerunt ad necem, in domo
tua sit; si non est, aperte diceres; si taces, signum est, eum adesse et latrones
eum occident. Si legatus publicus a ministris infensae reipublicae interrogatus,
num haec vel illa mandata secreta deferat, ea proderet directe vel indirecte per
negatum responsum, bonum publicum magnum damnum pateretur. In his et
similibus casibus, si non liceret occultare veritatem, fidelitas et securitas humani
commercii eodem modo periret, quo per mendacium. Debet ergo exsistere me­
dium celandi veritatem.

Varia eiusmodi media excogitata sunt, sed non omnia eiusdem va­
loris.
l^Sunt qui in talibus casibus simpliciter mendacium licitum esse
dicant (Falsiloquium vel mendacium officiosum). Sed praeterquam
quod talis permissio innumeris abusibus ansam daret, omnino tenen­
dum est, mendacium quodlibet in se malum esse et nunquam permitti
posse.
Longe alia est sententia Ledrus™) dicens in raris casibus extremae perplexi­
tatis hominem posse coactum esse falsum sermonem proferre, qui quidem per­
fidiae labe (i. e. intrinseca ratione mendacii) non est infectus, quia per accidens
fidei commercium suspenditur; attamen sermo manet materialiter pravus.
Similiter Vermeersch-Crcusen™) dicit cessare mendacium, si deficientibus aliis
mediis tfalsa enuntiatione* contra iniustam alterius aggressionem defendas
secretum. Explicando addit: ^Praeterea nobis visum est, secundum S. Thomae
exemplum in quaestione de occisione iniusti aggressoris (quam etiam vel per
iurium conflictum vel per restrictam enuntiationem intrinsecae malitiae homi­
cidii solvere conabantur) simpliciter uti principio duplicis effectuse i. e. inten­
dens defensionem secreti permitto (non approbo) falsiloquium.

2. Alii tamquam (medium proposuerunt, illam partem assertionis,
quae eam veram constitueret, mente retinendi vel submisse dicendi, ita
ut ab interrogante solum altera pars, quae in se sola est falsa, perci­
peretur. Quem modum vocabant restrictionem (pure) mentalem.
Exempla: Si quis interrogatus, an Romam viderit, respondet >utiquee, mente
vel submisse addens >in picturae; interrogatus, an crimen commiserit, negat,
mente addens >hodie vel tali horae.
10) Periodica 34 (1945) 206.
20) Vermeersch-Creuscn II.3 654, 3. Merkelbach, II.8 n. 862, 3 scite notat

occisionem non semper essentialiter malam esse (sed tantum homicidium inno­
centis) e contra mendacium semper et essentialiter malum esse.
21 ) D. 1176 s.

Dc laesione veritatis

557

Talis restrictio pure mentalis non differt a mendacio; nam quae
mente retinentur vel submisse adduntur, non sunt locutio ad alterum;
quae vero verba ad alterum diriguntur, falsa sunt; est ergo locutio
contra mentem. Insuper deceptio alterius non permittitur solum, sed
eligitur et intenditur, cum alter ex ipsis verbis, quae audire potest, ne­
cessario in errorem ducatur.
Quare post propositionem (26, 27) ab Innocentio XI21) damnatam non est
theologus, qui dicat licitam esse restrictionem pure mentalem.

3. Alii meliorem modum proposuerunt, adhibendi scilicet verba,
quae alter potest habere pro affirmationeVquibus vero loquens non vult
falsum affirmare, sed verum occultare, quin moneat alterum. Talia
verba, cum non adsit intentio formaliter affirmandi falsum, nondum
sunt in sua specie morali plene constituta; voluntas enim falsum di­
cendi pertinet ad essentiam mendacii. Monitio proximi ex proportionata causa potest omitti et deceptio eiusdem permitti. Si nunc talia
verba adhibentur ad occultandam veritatem, non habetur mendacium,
neque locutio contra mentem. Hanc locutionem duplicis sensus postea
vocabant restrictionem late mentalem, qui terminus utique non feliciter
electus est, cum hic modus agendi prorsus differat a restrictione pro­
prie dicta.
Utique non omnia exempla ab auctoribus prioris aetatis proposita sunt talia,
ut enuntiata locutio sit actio in se non illicita: immo plura non sunt nisi restric­
tiones pure mentales, quae ab aliis reiciebantur et successu temporis, magis ex­
positis principiis deserebantur.

Talis modus loquendi apud proximum duplicem sensum admittit:
me velle de facto ei communicare aliquid — vel me velle occultare,
quod occultare licet. Hoc eruere potest ex adiunctis loquentis vel audi­
entis, ad quae adaptatur responsio, vel ex duplici scientia in una
eademque persona, altera communicabili altera incommunicabili, etc.
Sed in omnibus attendendum est, ut audientis deceptio non intendatur,
ut hic alterum sensum vel saltem declinationem responsi cognoscere
vel saltem suspicari possit.
Si quis digito ostendens imaginem viri interrogat me: >Ist das dein Vater?<
et ego nolens veritatem revelare nego, nisus alio sensu: j>IBt das dein Vater?<,
restrictionem pure mentalem committo, quia vocabuhlm »est< duplicem sensum
quidem habet, sed qui in his adiunctis nullo modo cognoscibilis est. Sed bene
respondere possum volenti emere fructus et interroganti num habeam, >non
habeo* quamvis habeam ad proprium usum; nam ex adiunctis interrogantis
sensus fuit, an habeam fructus venales, quod ipse bene intelligerc potest.

640. Principium. Ex iusta causa uti possumus modo loquendi qui
vocatur restrictio late mentalis, immo quandoque tali modo uti debe­
mus, dummodo serventur regulae de actione cum duplici (bono et
malo) effectu22).
M) Cf. Dc Principiis 83.

558

De octavo decalogi praecepto

a. Haec restrictio non est mendacium: verba enim loquentis non sunt locutio,
qua alteri aliquid communicare vult, proinde non locutio contra mentem. Quod
proximus de hac re non monetur, ad servandum secretum permitti potest —
Insuper ad bonum societatis requiritur, ut adsit medium licite occultandi veri­
tatem et servandi secretum; atqui, subsumit s. Alphonsus (n. 152), >si non
liceret uti restrictione late mentali, non exsisteret modus secretum licite celandi,
quod perniciosum foret humano commercio non secus ac mendacium.* — Tan­
dem proximus non directe et necessario decipitur, sed eius deceptio tantum
permittitur: etenim si verba loquentis cum restrictione ab audiente secundum
falsum sensum sumuntur, audiens reipsa decipitur; sed cum verba loquentis
secundum verum sensum intelligi possint, deceptio non loquenti sed ipsi audienti
imputanda est.

Signum manifestum huius necessitatis deprehenditur in illis multorum affir­
mationibus, quibus asseverant se mentiri debuisse sive ad discordias sive ad
blasphemias vel alia incommoda praecavenda. In eiusmodi adiunctis adest iusta
causa utendi restrictione mentali; et quoniam fideles raro percipiunt theoriam
de restrictione mentali, eis simpliciter dicendum est non esse mendacia sed
licitas responsiones, quas in eiusmodi adiunctis proferunt ad gravia incommoda
vitanda.

b. Ex iusta causa: etenim non licet absque ratione exhibere alteri
occasionem deceptionis. — Insuper si id semper et absque ulla causa
liceret, nemo iam posset alteri credere, quia in quovis dicto posset et
deberet suspicari ambiguitatem, quod in manifestum humanae socie­
tatis detrimentum vergeret.
Iusta causa utendi restrictione mentali est vera utilitas, quae ex occultata
veritate, seu verum incommodum sive proprium sive alienum, quod ex mani­
festata veritate sequatur.

c. Si autem interrogans ius habet cognoscendi veritatem, huic iuri
respondet in altero obiigatio fatendi absque ambiguitate veritatem, ut
«si quis a superiore in iis, quae ad cius officium pertinent, interroga­
tur (liberi a parentibus, ordinandi ab episcopo, nupturientes a parocho,
promovendi ad aliquod munus a gubernatore) dc defectu vel crimine
commisso; item in iustis contractibus onerosis, ne alteri iniuria irro­
getur.
jf. Restrictione late mentali uti debemus, quando nec veritas, de qua
fit mterrogatio, sine peccato manifestari, nec interrogans sine responso
reici potest.
Exemplum, quo id pateat, si a secreto confessionis atque officii praescindimus,
exhibet Lehmkuhl, Casus conscientiae I. n. 455 ss.

Ex iusta causa licitum est restrictionem late mentalem iuramento
firmare: cum enim verba cum restrictione late mentali prolata sint
vera, Deus non invocatur in testimonium falsitatis.
a. Iusta causa iurandi cum restrictione mentali est magnum bonum servandum
vel grave damnum cavendum. Quia tamen complures theoriam restrictionis
mentalis non capiunt, alii eam calumniantur, raro expedit, ut iuramenta cum
restrictione mentali commendentur, nisi sint necessaria.

De laesione veritatis

559

b. Sunt, qui affirment, iuramentum cum restrictione mentali emissum tum
essentiae tum fini iuramenti repugnare, ideoque illicitum esse. Verum plane
falluntur. Nam essentia iuramenti exigit, ut id, quod iuramento firmatur, verum
sit; atqui quod loquens affirmare vult (se non posse communicare), verum est
Finis, propter quem iuramentum institutum est, non exigit, ut finis iste in sin­
gulis casibus reipsa obtineatur, sed ut obtineri possit, seu id solum exigit, ne
iurans finis assecutionem positiva actione impediat, sed eius frustrationem ex
gravi causa solum permittat: atqui hoc in eiusmodi iuramentis obtinet.
Nota. Probatur liceitas restrictionis late mentalis ex S. Scriptura: In libro
Tobiae (5, 18) archangelus Raphael narratur dixisse: »Ego sum Azarias
(= Deus adiuvat) Ananiae (= filii miserationis) magni filius.* Imprimis vero
per exemplum Christi impeccabilis v. g. si dicit: >Ego non ascendo ad diem
festum istum*. Postea »et ipse ascendit*, utique »non manifeste*23). De Lazaro
morituro dicit: >Infirmitas haec non est ad mortem* et de mortuo: »Amicus noster
dormit*.24) De parusia loquens ait: »De illo die ... nemo scit .. neque Filius*25)
(scientia communicabili).

641. Applicationes. Huius rei difficultas non est in restrictionis
mentalis liceitate, quam omnes concedere debent, qui intelligunt, quid
ea significetur; sed difficultas est in discernenda restrictione pure a
late mentali. De qua re notandum est eum, qui interrogat, ex usu inter
homines recepto non aliam exspectare vel exspectare posse responsio­
nem nisi conformem adiunctis, ideoque respondentem non mentiri, si
responsionem restringat ad adiuncta interrogantis et respondentis,
modo servet condicionem supra (n. 640) propositam.
Id usu communi confirmatur, ex quo constat adiuncta efficere, ut
verba loquentis in alio sensu quam obvio intelligi possint et debeant.
Sane innumeri sunt casus vitae humanae, in quibus verba loquentis
vel interrogantis non accipiuntur secundum sensum, quem ex se, sed
quem ex determinatis adiunctis habent. Sic (ut a locutionibus ironicis
praescindamus) interrogatus ab eo, qui patrem per domum quaerit,
num viderit patrem, recte respondet: non, ex adiunctis probe intelligens
de hac re agi, num hic et nunc patrem viderit.
a. Interroganti ea, quae manifestari non possunt, licite respondetur nescio sc.
ut tibi dicam seu scientia communicabili. Ideo confessarius interrogatus, num
Titius confessus sit homicidium, respondere potest et debet: nescio, quia id
nescit scientia communicabili. Si tamen eiusmodi sint interrogantis verba vel
adiuncta, ut vox nescio omnem ignorantiam significet, non licet ea uti, sed
interroganti dicendum est ipsum frustra interrogare. Confessarius autem, si
interrogans instaret, num hoc nesciret scientia communicabili, respondere adhuc
potest nescio: cum enim interrogans scire debeat confessarium de hac re loqui
non posse, aliud responsum prudenter exspectare nequit, nisi velit repulsam
ferre.
23) Jo 7, I—11.
24) Jo 11, 4. 12.
2δ) Marc 13, 32.

560

Dc octavo decalogi praecepto

b. In iis adiunctis, in quibus adest gravis ratio celandi veritatem, rei negatio
(non) ex communi hominum iudicio non significat rem negari, sed rei mani­
festationem fieri nec debere nec posse. Ideo poenitens a confessario interrogatus
de peccato, quod confiteri non tenetur, respondere potest cum restrictione se
illud non commisisse, scilicet quod confiteri debeat, nisi confessarius iuste
interroget ad cognoscendum statum poenitentis: poenitens enim recte supponit
nolle confessarium indiscrete interrogare, ideoque ad ea tantum exspectare
responsum, quae iuste interrogat; prudens autem confessarius suspicari debet
responsum in hunc modum accipi posse.

c. Si personae publicae interrogentur de rebus ipsarum fidei commissis, ut
sunt secretarii, legati principum, duces exercituum, magistratus, advocati,
medici, chirurgi, obstetrices et quicunque officium et rationem habent veritatem
occultandi, uti possunt restrictione recte supponentes interrogantem nolle eos
provocare ad rem illicitam aut imprudentem.
d. Interroganti, num ipsi pecuniam commodare possim, respondere licet non
habeo, subaudiendo: quam facile aut secure commodare possim. Prudenter enim
supponi potest, interrogantem nolle sua petitione molestum esse et proinde
eam tantum pecuniam petere, quae sine difficultate commodari possit.

e. Famuli ex voluntate domini negare possunt ipsum domi esse, quamvis
adsit, quia talis locutio ex usu recepto significat eum non esse domi, quatenus
videri aut visitari possit. Tamen ad locorum consuetudinem attendendum est.

/. Qui ab exactore vectigalis interrogatur, num aliquid habeat, de quo sol­
vendum sit vectigal, per se respondere potest se nihil habere scilicet de quo
solvere vel quod declarare debeat: cum enim ex se non teneatur solvere aut
declarare, exactor summo iure prudenter exspectare non potest responsionem
nisi obligationi loquentis respondentem. Attamen sic interrogantes exactores
plerumque itinérantes a molesta revisione liberare intendunt; quare verba inter­
rogantis ex adiunctis potius hunc sensum continent, num aliquid habeant, de
quo solvere debeant, si a revisore detegatur. Ideo exactores praesertim a clericis
et sacerdotibus responsum sine restrictione iure merito exspectant.
g. Nonnullae restrictiones, quae ab auctoribus late mentales dicuntur, certo
certius ad pure mentales referendae sunt, quia non servantur condiciones supra
expositae. Sic si mulier adultera a viro interrogata num adulterium commiserit,
hoc negat subintelligens idololatriam, quia idololatria in s. scriptura quandoque
adulterium vocatur, utitur restrictione pure mentali. His non negatur posse
adulteram adhibere restrictionem commissumque crimen negare, scilicet quod
teneatur viro manifestare: hinc enim vir non habet ius cognoscendi occulta
crimina uxoris suae, inde vero uxor sine gravissimo incommodo veritatem
manifestare nequit, ideo vir prudenter iudicare debet responsionem posse esse
adiunctis conformem, ideo inadaequatam.

561

QUAESTIO TERTIA.
De laesione famae.

Articulus primus.
De iure in honorem et famam.

642. Praenotiones. 1. Honor late acceptus est bona aestimatio de
alicuius perfectionibus.
a. Hoc sensu honor est iudicium internum, cuius obiectum constituunt proximi
perfectiones i. e. dotes et qualitates, quibus homo in societate humana commen­
datur; qualitates igitur tum morales, nempe virtutes, tum naturales internae ut
sapientia, doctrina, ingenium, eloquentia, indoles egregia, vires, pulchritudo
(qua mulieres commendantur), valetudo, tum etiam naturales externae ut opes,
nobilitas, natales legitimi etc.
b. Obiectum huius iudicii est fundamentum famae et honoris stricte dicti; et
cum hoc fundamentum verum et falsum seu putativum esse possit, honor verus
et falsus, fama vera et falsa distinguitur.

2. Honor stricte acceptus est teslificatio externa de alicuius perfec­
tionibus, ubi nempe bona aestimatio, quam de proximo concepimus,
tota agendi ratione exterius se «manifestat.

Jk— ■»

- —!

—

. ... .. —

■ ■ — -

■

.

'

' !

■ ■ ■

—

......................

3. Fama est co num un is aestimatio de alicuius perfectionibus sermone
■'

prolata.

«^«··

------- --

' -- -

- ·

e»»»

. - —

-- —

■ -

a. Fama gencratim accepta est aestimatio communis de alicuius qualitatibus,
quae potest esse bona vel mala. Patet bonam famam hic considerari, quam ideo
exhibet proposita definitio.
b. Aestimatio communis dicitur, quia fama in multorum iudicio sermone
prolato consistit: fama enim natura sua aliquid significat, quod publicum est,
quocirca unius vel alterius de aliquo iudicium sermone prolatum nequit con­
stituere eius famam. Attamen non requiritur, ut hoc iudicium sit verum.

645. De iure in honorem
β·*·1 ■" " ■ ■etΙββfamam.
—· 1. Unicuique ius competit in
bonam aestimationem, quae personae humanae debetur, item quilibet
ius habet, ut honorem, quem meretur, ei testificemur.
a. Ius in bonam aestimationem est aestimatio negativa et positiva, qua alteri
nihil mali sed potius ea dignitas tribuitur, quam humana personalitas ex se
continet. Quamvis ius ad aestimationem, qua alteri speciales virtutes tribuuntur,
per se nemo habeat, ius tamen unicuique convenit exigendi, ut in commercio
humano ut talis tractetur, cui virtutes inter homines probos communes compe­
tant: unusquisque enim habendus est bonus, donec probetur malus.
b. Unde patet unumquemque honorandum esse, quia unicuique etiam infimae
condicionis homini inest aliqua perfectio, ob quam ei honor exhiberi potest, id
quod innuit Apostolus: Honore invicem praevenientes26).
........—
2e) Rom 12, 16.
v
'à-Cev
.· t

I
,

i

562

De octavo decalogi praecepto

2. Unusquisque ius habet in suam famam, non solum veram sed
etiam falsam.

a. Fama enim est bonum externum propria industria partum: atqui
in bonum externum et proprium per se quilibet plenum ius et domi­
nium exercet (n. 365). — Ius in famam falsam non directe ex ipso
iure hominis desumitur, sed ex inconvenientibus, quae contra bonum
commune sequerentur, si passim occultos aliorum defectus publicare
liceret.
Inconvenientia, quae contra bonum pacis et tranquillitatis sequerentur, si
occulti defectus passim manifestarentur, haec sunt: proximus officio suo utiliter
fungi non posset, omnem auctoritatem amitteret, bono conversationis careret,
proxime coniuncti ignominia afficerentur, ipse vero magno praesidio contra
maiora vitia privaretur.

b. Porro ius in famam veram (ordinariam et extraordinariam) est
absolutum et universale, quod postulat, ut unusquisque ab omnibus
habeatur, qualis revera est; quocirca haec fama nunquam licite auferri
potestA.Ius autem in falsam famam (ordinariam) relativum et limita­
tum est, quod, cum in bono communi fundetur, cessat, si quando bo­
num aliorum potius exigit, ut occulti defectus proximi revelentur27).
Fama, qua unusquisque indiget, est fama ordinaria seu bonum nomen sim­
pliciter, quod ei ad obeunda munia pro condicione vitae necessarium est, sive
ortum est ex vita et moribus vere sive apparenter tantum honestis, ex talentis,
quae vere ei conveniunt, sive quae per errorem ei convenire putantur; ideo ius
in famam extraordinariam, quae fundatur in donis et talentis singularibus e. g.
insignis theologi, oratoris, iurisperiti, medici etc., si haec reipsa non possidet,
nemo habet. Quocirca manifestatio erroris, quo fama extraordinaria nititur, non
est contra iustitiam nec contra caritatem, modo adsit motivum rationabile illum
manifestandi.

3. Etiam mortui ius in famam habent: etenim omnia adsunt, quae
requiruntur, ut ius in famam habere dicantur, cum adhuc consistat
subiectum iuris, anima eorum immortalis, et famam, qua inter homines
vivunt, magni faciant et retinere cupiant; ergo peccatum est contra
iustitiam mortui alicuius famam laedere, sive pridem sive recenter de­
functus est. Cum tamen mortui fama minus indigeant, per se minus
peccatum est mortui quam viventis famam laedere, etsi mortale esse
possit
a. Patet etiam personas morales ut civitates, ordines religiosos, monasteria
suam famam et ius in famam habere: sicut enim aptum subiectum sunt iuris in
bona fortunae, ita etiam in bonum famae et honoris.

b. Qui vero in aliquo loco omnino ignoti sunt, nec famam et proinde neque
ius in famam habent.

27) Cf. Lugo disp. 14. n. 97.

'

'i
1

563

Articulus secundus.
De detractione et calumnia.
1L

‘i

644. Declaratio. 1. Duplici modo fama alterius iniuste violari pot­
est: aut detractione aut calumnia. Detractio (Ehrabschneidung) est
laesio iniusta (et occu 1 ta) alienae famae, quae fit revelatione criminis
veri aut quod verum esse bona fide creditur ; fcalumnia (Verleumdung)
autem est laesio iniusta (et occulta) alienae famae, quae fit scienter
narrando crimen faIsurn.
Alii in definitione detractationis (et calumniae) cum s. Thoma addunt vocem
occulta™), alii eam omittunt. Qui eam addunt, solam laesionem famae absente
infamato prolatam dicunt detractionem, et laesionem famae coram' infamato
prolatam meram contumeliam appellant; qui eam omittunt, laesionem famae
coram infamato prolatam vocant contumeliam cum detractione coniunctam.

2. Distinguitur detractio (et calumnia) directOj quae fit ex inten­
tione famam laedendi; et indirecta, quae fit ex levitate et loquacitate
absque intentione diffamandi.
Secundum alios detractio et calumnia fiunt directe, quando alterius vitia
narrantur, quod obtinet quatuor modis: si falsum crimen imponitur, si verum
amplificatur, si occultum manifestatur, si opus bonum sinistre accipitur. Eaedem
fiunt indirecte, quando alterius dotes minuuntur, quod iterum quatuor modis
accidere potest: negando bona opera proximi, illa minuendo, aliis laudantibus
tacendo, frigide laudando.

645. Detractionis et calumniae malitia moralis. Detractio et calumnta sunt peccata ex genere suo mortalia contra iustitiam: nam laedunt
strictum ius, quod alius in famam suam habet; peccatum autem contra
iustitiam commutativam ex genere suo mortale est. Insuper furtum est
peccatum ex genere suo grave contra iustitiam; ergo a fortiori de­
tractio et calumnia, quia fama maius bonum est quam divitiae*2*).
Ex parvitate igitur materiae utraque leve peccatum esse potest. Sae­
pius autem peccata detractionis levia erunt ex imperfectione actus,
praesertim ob inadvertentiam ad damnum proximi.
a. Huc refertur susurratio (Ohrenblaserei), quae est detractio seu calumnia,
qua seminantur discordiae inter amicos; ergo susurratio a detractione et calumnia differt ratione finis, quia committitur ad occulte solvendam amicitiam
et ad discordiam seminandam. Hinc ceteris paribus gravius peccatum est sim­
plici detractione, quia alium insuper privat bono pacis et amicitiae cum proximo
suo.
ô. Ad committendum peccatum detractionis necesse non est, ut detractor
intentionem habeat proximo detrahendi eique in fama nocendi, sed sufficit, ut
advertat ex iis, quae narrat, sequi famae denigrationem.
2β) Summa II. II. q. 73. a. 1.
2») Prov. 22, 1. Eccl. 41, 15.
36

564

Dc octavo decalogi praecepto

646. Norma diiudicandi gravitatem. Detractionis et calumniae gra­
vitas desumitur ex gravitate damni, quod alius patitur in fama; gra­
vitas autem damni non ex sola gravitate criminis, quod manifestatur,
sed etiam ab adiunctis tum detrahentis tum personae, cui detrahitur,
dependet. Hinc ad diiudicandam horum peccatorum gravitatem atten­
dendum est:
a. Ad defectum, qui narratur: manifestatio defectus gravis ordinarie
notabiliter, et manifestatio defectus levis ordinarie leviter famam laedit;

b. Ad condicionem detrahentis: vir gravis et prudens magis nocet,
quanHevis et garrulus;
c. Ad condicionem laesi scilicet ad famam, qua apud homines gau­
det, et ad dignitatem, qua inter alios eminet: qui namque est integrae
famae et magnae dignitatis, multo maius detrimentum ex detractione
vel calumnia experitur.
Hinc fieri potest, ut grave damnum inferatur, si de aliquo narratur peccatum
leve vel etiam defectus inculpabilis, ut si quis de episcopo dicat eum esse men­
dacem vel illegitimae originis; econtra de aliquo narrare grave peccatum solum
levis detractio esse potest, ut si quis de milite vel de iuvene levioris indolis
dicat eum esse amantem puellarum, fuisse ebrium: quaedam enim vitia in per­
sonis determinatae condicionis adeo frequenter occurrunt, ut in iis iam fere
supponi soleant et proinde earum famae non graviter noceant; eadem vero vitia
de sacerdote narrare propter conditionem personae mortale est.

647. Applicationes. 1. Naturales defectus manifestare, e. g. aliquem
dicere ignarum, indoctum, imprudentem·, illegitimum etc., ordinarie
pon est grave peccatum, quia omnes norunt eiusmodi defectus non esse
imputandos ideoque famam notabiliter non minuunt. Insuper haec
publice nota esse solent. Si tamen inculpabilis defectus vere probrosus
sit, si insuper homines ex eius revelatione graviter contristentur, et
maxime si damnum patiantur, eius revelatio etiam grave peccatum esset
sive contra iustitiam sive contra caritatem.
2. Aliquem in genere vocare superbum, avarum, iracundum, pigrum
etc, ordinarie non est grave peccatum, quia eiusmodi defectus magis
naturalem inclinationem quam personalem culpam, aut solum defec­
tus veniales, non autem peccata mortalia significant; defectus autem
inculpabiles aut solum veniales revelare ordinarie graviter non nocet.

3. Unicum peccatum grave pluribus narrare ordinarie erit detractio
gravis, quia grave damnum in fama proximo infertur, e. g. narrare
aliquem esse concubinarium, iniustum, latronem.
4. Defectum gravem manifestare unico viro prudenti, qui rem non
certo non est
_est divulgaturus,
- -- j -- I
—
—■ mortale,
■ — ■ ■ si fiat ex rationabili causa, si
quis e. g. iniuriam acceptam narret amico suo ad solatium inde capien­

De laesione famae

565

dum, licet aliqua infamatio auctoris inde sequatur. Si autem fiat sine
rationabili causa, duplex exsistit sententia: eorum, qui censent etiam
in hoc casu grave damnum inferri, et eorum, qui censent damnum fa­
mae in hoc casu non esse notabile. Cum sententia, quae grave dam­
num neget, vere probabilis sit, practice eam sequi licet. Ideo grave
peccatum non committit uxor, quae cum marito suo communicat etiam
graviter infamantia, quae de proximo comperisset, dummodo maritus
sit prudens et tacitus. Quodsi adsit iusta ratio ea communicandi, a pec­
cato immunis est.
Qui affirmant esse grave ut Molina, Lessius, Logo, Salmanticenscs et alii,
communiter in hunc modum argumentantur: contumelia graviter honorem laedit,
etiamsi ab uno tantum fiat; insuper indicium temerarium in re gravi grave
peccatum est; ergo a pari laesio famae penes unum virum gravem gravis censeri
debet. Qui autem cum s. Thoma, Navarro, Bonacina, Tamburini negant esse
grave, hanc rationem afferunt: fama in plurium aestimatione consistit; qui ergo
apud unum alterumve virum prudentem famam amisit, non censetur grave
damnum famae subiisse. Ad argumenta autem prioris sententiae hi auctores
negant paritatem. Et sane contumelia fit praesenti; iudicium autem temerarium
magis calumniae quam detractioni comparandum est; alicui imponere grave
crimen mortale est. — Omnes autem excipiunt casum, quo crimen manifestatur
ei, cui delinquens prae reliquis omnibus maxime illud celare vellet.

5. Nihil speciale, sed solum generalia de aliquo dicere per se non est
peccatum mortale; si tamen generalia eo modo proferantur, ut audien­
tes grave aliquid suspicari debeant, mortale esse potest, e. g. si dicas
te quaedam scire, quae si proderentur, alterum magno opprobrio affi­
cerent, vel te scire quaedam de illa persona, quae revelare prohibeat
caritas.
6. Rem gravem de aliquo narrare tamquam auditam ab ali i s
a. grave esUcontra iustitiam,» si narrans praevideat audientes ob
motiva a se allata credituros esse, ut si dicat se rem accepisse a per­
sona fide digna: in hoc enim casu est damni causa efficax;
b. grave esfreontra caritatem^si praevideat audientes credituros esse
non ob motiva a se allata, sed ob ipsorum levitatem aut mal i t i a m : e t s i
enim damnum infamati non narranti sed audientium levitati tribuen­
dum sit, unusquisque tamen tenetur impedire grave damnum proximi,
quod tacendo commode impedire potest;

c. leve aut nullum peccatum est, si praevideat audientes non esse
credituros, nam proximo aut leve aut nullum damnum infert.
I

j
1

111—^——

■

■

■

7. Qui narrat crimen occultum patratum, quin nominet personam
(e. g. in huc loco accidit), non peccat, si audientes in cognitionem per­
sonae devenire non possunt; peccat autem graviter, si vel rem ita describit, ut persona facile cognosci possit, vel si in familiam aut monasterium aut ordinem religiosum illius personae gravis infamia ex nar-

De octavo decalogi praecepto

566

ratione redundat, quod fieri potest, si quis personam tacens dicat mem­
brum huius familiae vel ordinis tale crimen commisisse.

8. De eo, qui in aliquo c r i mi ne iam diffamatus est, narrare defectum
communiter cum illo connexum e. g. de latrone narrare periurium, de
marito ebrioso ipsum esse rixatum cum uxore non est grave, quia in­
famia exinde notabiliter non augetur; at defectum omnino disparatum
de eo narrare ordinarie gravis diffamatio est: qui enim in una re e. g.
in castitate famam amisit, non ideo amisit famam in altera etiam qua­
litate e. g. in doctrina; sed potest in una bonam, in altera malam fa­
mam habere.
9. Dicere in tali civitate omnes vel plerosque esse iniustos, gravis
diffamatio censetur, quia singulorum fama graviter laeditur. At dicere
in tali civitate multos esse iniustos, nisi ad determinatas personas re­
ferri possit, grave non est, quia nemo determinatus laeditur. Hinc si
quis per enormem exaggerationem dicat in tali civitate omnes merca­
tores esse defraudatores, omnes virgines esse corruptas, et audientes
iudicent multos esse eiusmodi, nec tamen vitium ad determinatas per­
sonas referant, non videtur graviter peccare.
10. De aliquo ordine religioso vel de aliquo monasterio dicere reli­
giosos in eo male vivere vel non servare regularem disciplinam gravis
detractio est, nisi res plane notoria sH: nam tum integra religio vel
domus tum singula eius membra hac diffamatione grave damnum pa­
tiuntur, quia de singulis suspicio inducitur.
11. N on licet revela rea 1 ter i us^ crimen occultum simul addendo poeni­
tentiam de eo peractam: semper enim sinistra quaedam opinio in aliis
remanet, cum denigratio famae ex manifestatione delicti non penitus
auferatur per cognitionem poenitentiae.

12. Vitium gentis vel integrae nationis in genere referre e. g. eam
esse superbam plerumque non est peccatum, aut veniale tantum, quia
aut de re nota agitur, aut de naturali indole, non de peccatis personali­
bus, aut de multis indeterminate intelligitur30).

648. Malitia specifica et numerica. 1. Detractio et calumnia sunt
peccata specifice diversa, non quatenus famam laedunt, sed quatenus
calumnia ad detractionem malitiam mendacii addit; haec tamen mali­
tia, utpote contra veracitatem, non_est mortalis.
Ergo per se necesse non est, ut in confessione declaretur, utrum detractione
an calumnia proximi fama laesa fuerit; plerumque tamen confessarium id nosse
oportet, tum ut gravitas peccati tum ut modus restitutionis determinari possit.

2. Detractiones in materiis specie diversis (e. g. aliquem latronem
et adulterum dicere) non sunt peccata specie diversa: fama enim mqCf. Tit. 1, 12.

Dc laesione famae

567

raliter est eiusdem rationis, quaecunque sit praerogativa, in qua funcletur; ergo etiam laesiones famae sunt eiusdem speciei, sicut omnes
laesiones in bon is fortunae eiusdem speciei sun t
Sententia opposita, quae s. Alphonso (n. 48) videtur probabilior, hocce argu­
mento utitur: tot committuntur diversa peccata, quot diversae famae proindeque diversa iura laeduntur; atqui tot diversae famae et diversa in famam
iura laeduntur, quot crimina specifice diversa proximi revelantur: alia enim
est fama, quam aliquis e. g. habet de iustitia, et alia, quam habet de castitate,
et utrique suum respondet ius. — Verum etsi concedendum sit aliam esse fa­
mam, quam aliquis habet de iustitia, et aliam, quam habet de castitate, utraque
tamen non est specifice diversa, sed est eiusdem speciei. Pari modo alia est
proprietas, quam aliquis habet pecuniae, et alia, quam habet domus et silvae;
sed tamen utraque est eiusdem speciei. Cum priorem sententiam etiam s. Alphonsus habeat probabilem, imprudenter confessarius detractionis materiam a
poenitente exigeret, ubi id ex alia ratione non sit necessarium; sufficit ergo
dicere: alienam famam graviter laesi.

3. Qui coram pluribus alicui detrahit, unicum tantum peccatum com­
mittit, quia unicum tantum ius in famam laedit; fama enim natura sua
in plurium aestimatione consistit; peccatum tamen extensive eo gra­
vius est, quo plures sunt, qui detractionem audiant31).

Articulus tertius.
De licita revelatione criminis alieni.

649. Declarationes. Crimen alienum, quod manifestatur, vel publi­
cum vel occultum est32).
a. Occultum dicitur crimen, quod non est publice notum, etsi ab
aliquibus sciatur vel iam aliquis de eo rumor spargatur, modo spes
sit illud non esse ad cognitionem communitatis perventurum. Publicum
seu notorium dicitur crimen, quod multis alicuius communitatis homi­
nibus iam notum est.
b. Duplex distinguenda est publicitas seu notorietas: iuris ct facti.
y Delictum dicitur iure publicum, si de eo constat per sententiam iudicis,
, et dicitur^/gcto publicum, si multis alicuius communitatis hominibus
y notum est, sive quia crimen publice coram multis commissum fuit, sive
'quia occulte quidem commissum, postea vero per evulgationem factum
est publicum.
Quot personis notum esse debeat crimen, ut facto publicum dici possit, deter­
minari nequit. Universim dicendum est: quando tot personis innotuit, ut attenta
communitate, rei qualitate, garrulitate hominum etc. iam celari amplius non
possit, sed brevi tempore innotescet, facto publicum censeri debet. Plerique
31) Lugo, De poenit, disp. 16. n. 112. Cf. s. Alphonsus I. 5. n. 49.
32) Cf. cn. 2197.

568

De octavo decalogi praecepto

theologi has regulas statuunt: crimen publice notum est, si in collegio, quod
triginta personis constat, septem, in collegio, quod centum personis constat,
quindecim, in pago, qui mille personis constat, viginti per illud dispersi, in
oppido quinque millium civium quadraginta dispersi id sciant.

c, Communitas, in qua notum est aliquod crimen, vel est communi> tas clausa (collegium, monasterium, seminarium etc.) vel\com<rnunitas
patens (urbs, oppidum, pagus etc.); iam vero crimen, quod notum est
jn commun i t ate patenti, dicitur absolute et simpliciter publicum; cri­
men autem quod notum est solum in communitate clausa, dicitur rela­
tive et secundum quid publicum.
Nota: 1. Publice notum censetur etiam defectus vel delictum, quod in damnum
communitatis ab eo committitur, qui munere publico fungitur: qui enim eiusmodi
munus acceptat, iudicio publico se submittit, ita ut eius actus publici ab aliis
diiudicari possint. Pari modo publicae censentur res omnes, quae publice ge­
runtur, ut concionatorum, professorum actus, qui proinde aliorum prudenti
aestimationi subiacent.

2. Crimini publice noto aequiparatur crimen, cuius divulgationem delinquens
non curat, quin etiam sibi placere ostendit: consentienti enim non fit iniuria.

650. De revelatione criminis occulti. 1. Ex iusta causa licitum est
jnanifestare crimen alienum occultum, dummodo serventur debitae
condiciones. Eiusmodd causa iusta est bonum commune vel bonum
privatum sive revelantis sive audientium sive ipsius delinquentis. Ius
enim in famam falsam cessat, quando bonum sive publicum sive pri­
vatum promovetur, eo quod occulti aliorum defectus manifestentur33).
a. Ergo non solum ex praecepto correptionis fraternae crimen occultum
filiorum parentibus et subditorum superioribus licite significari potest, ut rei
emendentur, sed etiam ex vera caritate defectus occulti aliis revelari possunt,
ut vel orationibus vel aliis mediis ad emendationem delinquentis concurrant:
bonum enim spirituale delinquentis eius famae praeferendum est.

b. Ideo excusantur ii, qui solatii vel consilii causa amico narrant iniuriam ab
alio sibi factam, item famuli revelantes iniurias sibi illatas a dominis, uxores
a viris, filii a patre, religiosi a praelato etc., licet inde aliqua infamia auctori
iniuriae proveniat. — Item si quis de falso crimine accusatur, licite potest
accusantis occultum crimen aperire ad minuendam eius fidem et auctoritatem.
Quin etiam reo id licet, dummodo manifestatio necessaria sit ad vim testimonii
invalidandam. Nemo enim tenetur cum tanto suo incommodo tueri famam alte­
rius praesertim iniuste laedentis.

c. Ideo licite minuitur alterius fama, ubi aestimatio falsa de eius doctrina et
probitate aliis est perniciosa, si damnum grave notabile, quod aliis imminet, alio
modo impediri non potest. Bonum enim praesertim spirituale innocentis prae­
ferendum est famae nocentis.
Ideo cum agitur e. g. de conferendo officio, de contrahendo matrimonio, de
suscipienda religione, de assumendo medico, praeceptore, famulo etc., licet
manifestare occultos alterius defectus, inhabilitatem, vitia, unde aliquod detri33) S. Thomas. 11. II. q. 73. a. 2.

De laesione famae

569

mentum merito timetur. — Qui novit aliquem esse furem, potest id manifestare
iis, quibuscum ille habitat, ut sibi caveant. — Quilibet privatus delictum alterius
ad iudicem deferre potest, ut illius punitione bonum commune promoveatur.

2. In eiusmodi tamen revelationibus duplex condicio servanda est:
a. ut damnum quod per revelationem cavetur, sit proportionatum dam- »
no, quod ex manifestatione vitii alteri infertur; proportionatum autem
censetur, si damnum vitandum sit grave, quamvis maius damnum se-r c
quatur diffamato, quia ius innocentis potius est, non tamen si leve aut '
longe minus sit; b. ut revelatio fiat cum minimo nocentis damno, i.e.
ne manifestetur pluribus, quam opus sit, neve reveletur persona, si
opus non sit, neque manifestetur, quin antea moneatur delinquens, si
monitio sine gravi incommodo fieri possit et ad finem intentum pro­
futura speretur.

651. De revelatione criminis publici. 1. Crimen, quod iure public
cum est, ubique sine alia causa excusante manifestari potest, nisi
emendatum et oblivione deletum sit.
a. ludex enim delinquentem sententia iudiciali non solum fama, sed etiam
iure in famam in hac materia privat, idque in perpetuum, et sicut ipse senten­
tiam publicandam curat, ita aliis omnibus licentiam tribuit eam ulterius divul­
gandi, ut omnes sibi a scelestis hominibus cavere possint31). Quare peccatum
non est publice scribere vel loqui de crimine, propter quod aliquis carcere vel
alia poena punitus est.
b. Denuo revelare crimen, quod iure publicum erat, sed nunc emendatum et
oblivione deletum est, non est quidem contra iustitiam, quia vis sententiae iudi-^
cialis, quae delinquentem iure in famam spoliaverat, semper durat, sed contra
caritatem est, si quis criminis memoriam sine utilitate in illis adiunctis instaurat,
in quibus praevidet audientes illum tamquam criminosum habituros esse, qui
iam se emendavit, ipsumque grave damnum passurum esse.

(jiamc
\

2. Crimen, quod facto, et quidem simpliciter publicum est, tum eius­
dem comimun itatis membris tum extra communitatem-, sine al ia causa
excusante manifestari potest, nisi emendatum et oblivione deletum sit.
a. Ad bonum publicum expedit, ut unusquisque cognoscatur, qualis publice
revera est, ne homines damnum patiantur, eo quod improbi aut imperiti pro
probis aut peritis habentur. Ideo de rebus publice notis et de iis, quae publice
aguntur, unusquisque coram omnibus etiam nescientibus libere loqui potest,
quamvis aliorum aestimatio inde minuatur. Cavere tamen debet, ne veritatis
limites excedat, neve sine utilitate aliis damnum inferat.
b. Denuo revelare crimen, quod facto ppblicum erat, sed nunc emendatum et
oblivione deletum est, non solum contra caritatem, sed etiam contra iustitiam
est, quia per oblivionem res ad eum statum redit, quo ante criminis publicitatem
erat, et proinde etiam ius ad famam reviviscit35).
c. Ad quaestionem, num crimen facto publicum in uno loco, divulgari possit
in alio loco dissito, haec notanda sunt:34
34) Lugo disp. 14. n. 72.
38) Lugo disp. 14. n. 85. cum Molina: cf. tamen Lessius 1. 2. c. 11. n. 82, qui
putat solum contra caritatem peccari.

La

570

Dc octavo decalogi praecepto

«. Si crimen intra breve tempus in illo loco iuste publicum fiet, licite divul­
gari potest: nam fama intra breve tempus certo amittenda nullius amplius va­
lons est, ergo cius amissio nullum damnum infert. Aliud dicendum est dc anti­
cipata amissione vitae, quia quodvis vitae momentum, (pio praemium aeternum
promereri possumus, maximi est valoris.
β. Si criminis fama (saltem intra breve tempus) ad illum locum perventura

non est, alii quidem omnia crimina manifestare permittunt, quia ad bonum
publicum expedit, ut unusquisque ab aliis cognoscatur, qualis publice est, ne
homines in relationibus, quas cum ipso habent, decipiantur30*); alii vero dc illis
tantum criminibus id permittunt, quae hominem aliis reddunt perniciosum ut
crimina homicidii, proditionis, scandalosae impudicitiae etc. Etiam prima sen­
tentia probabilis est, cum cius ratio dc omnibus criminibus et defectibus valeat37)

3. Crimen, quod facto, sed soliirn relative publicum est, membris
ei u s d e ni co m m 111 litatis manifestari potest, at extra illam conwni i ri itatem idem citra injustitiam manifestari non potest.
Delinquens enim famam extra suam communitatem non amisit, cum membra
Λ
. v/ communitatis clausae ea, quae intra communitatem nota sunt, extra communi­
ty v,
-r tatem occultare soleant, nec ordinarie ulla est ratio, (piae ulteriorem divulga­
tionem necessariam aut utilem ostendat. Ideo licite quidem loquuntur domestici
inter se de crimine religiosi, quod in domo vel monasterio notum est; at non
licet cis de illo loqui cum externis nec cum religiosis alterius monasterii sive
eiusdem sive diversi ordinis3*).

652. De scriptorious ephemeridum. Ut determinetur, quid scripto­

ribus ephemeridum liceat quidve non liceat, condiciones praesentis
temporis prae oculis haberi debent, m quibus foliis publicis pro mu­
nere suo tam magnus influxus in vitam publicam tum politicam tum
socialem competit. Quare iis, qui folia catholica moderantur, ampla
quatenus per leges morales licet, loquendi atque iudicandi facultas con­
cedi debet: nisi enim hoc fieret, pravis foliis locus plane cederetur.

i

a. Res novas omnes narrarepossunt: cum enim lectores exspectent,
ut de omnibus recenter lactis sive bonis sive malis doceantur, etiam
crimina, defectus etc., quae vel iure vel facto saltem in uno loco pu­
blica sunt, licite renuntiant; quae vero occulta sunt indagare atque in­
dagata divulgare non licet, nisi bonum commune vel bonum tertii vere
grave manifestationem licitam reddat. Cum res ista iudicafu difficilis
sit, magna discretione et cautela opus est.

b. Res publicas publice diiudicare possunt: quae enim publice
•"aguntur, praesertim ab iis, qui munere publico funguntur, censurae
publicae subici possunt. Quapropter referre possunt actus miustos et
defectus, qui a magistratibus in officio implendo in damnum commu­
nitatis committuntur. Hoc modo religionis catholicae inimici a vexa30) Luno. I. c. n. «0 ss.
'7) S Alphonsus n. 974.
3·) Cf. Lacroix I c. n, 1221.

De laesione famae

571

tionibus sive religioni sive piis hominibus inferendis delerrcri possunt,
cum officiales valde timeant, ne eorum actiones iniustac per epheme­
rides divulgentur et censurae subiciantur.
X
c. Scriptoribus ephemeridum (id quod praesertim tempore clectio\Vniim valet) licitum est eorum, qui in supremos magistratus reipublicae
'
aiit communitatis vel in comitia eligendi sunt, occulta crimma vel de­
lectus, qui candidatum indignum reddunt, manifestare,i)tum quia bo’num commune id postulatuum quia ex consuetudine universali candidati quoad lux: censentur iure suo cedere, simul ac munus publicum
ambiunt. Certo tamen damnandi sunt publicistae, >qui vel pruritu
omnia divulgandi vel studio partium abducti ea etiam attingunt cri­
mina, quorum notitia nihil confert ad bonum publicum*, eo vel magis,
si invehunt in crimina et defectus hominum, qui altiore munere fun­
guntur.
653. Historiographis maior quaedam licentia inl narrandis deJune- r., ·*"

torum vitiis et criminibus concedi solet: possunt enim absque peculiari xV'
ratione boni communis aut privati crimina etiam occulta illorum, quorum contexunt historiam, litteris consignare, ut eorum exstet memoria,
et possunt crimina oblivione iam deleta iterum exsuscitare, idque ex
multiplici ratione. Imprimis cx generali fine historiae: nam ut historia
esse possit id, quod esse debet, fnagistra vitae, testis veritatis, vindex
iustitiae divinae etc., omnino requiritur, ut factorum etiam causae et
effectus manifestentur, id quod criminum etiam occultorum revelatio­
nem exigit. Deinde ad utilitatem publicam confert vitiorum et crimi­
num prudens narratio: horror enim et abominatio criminis incutitur,
a malo homines absterrentur, principes ad vitia punienda excitantur.
Tandem etsi per se non liceat, ne defuncti damnati quidem (supposito
quod sciatur cum esse damnatum), famam proscindere, licet tamen
hominis impii, qui etiam post mortem influxum damnosum exercere
pergit, occulta crimina narrare, ut eius auctoritas destruatur aut
minuatur.
Tria tamen de hac re notari debent: a. In conscribenda historia recentis
aetatis cavendum est, ne ex narratione criminum personae defunctae superstites
coniuncti damnum patiantur, b. In conscribenda historia sive recentis sive
prioris aetatis cavendum est, ne ex narratione criminum status aliquis e. g. cle­
ricalis, episcopalis ita diffametur, ut inde scandalum oriatur, quod bono ex
manifestatione sperando manis sit. c. Cum nunc temporis tabularia etiam secre­
tiora omnibus aperiantur et vera cupido ceperit eruditos divulgandi quaecunque inibi reperiri possunt, praestat, ut catholicus secundum veritatem narret
ta, quae per se silentio tegenda essent, quam ut ab adversario ecclesiae adul­
terata proma nt u r"’).
00) Cf. Liif'o disp. 14. η. 87 ss Lehmkuhl I n. 1126. Hatlcrini-Palmieri II n.
1097.

572
Articulus quartus.
De audiente detractionem.

\JS

654. Quomodo peccet. 1. Qui audit detrahentem et detractionem
non impedit, quam facile impedire potest/duplici ter* peccat contra ca­
ritatem, imprimis quia non impedit peccatum detrahentis illum corri­
gendo, deinde quia non avertit malum ab infamato: quilibet enim ex
caritate tenetur malum a proximo suo avertere, si commode potest.
Superior quoque, qui detractionem audit, ex caritate, at neque infa­
mantis neque infamati superior eam ex iustitia impedire tenetur: non
infamantis superior, quia solum subditum suum corrigere, non autem
bono aliorum invigilare debet; non infamati superior, quia ratione sui
muneris solum boni spiritualis, non autem temporalis suorum subdi­
torum curam gerere debet.
Quilibet igitur, etiam persona privata, in materia gravi sub gravi ex caritate
detractionem per se impedire tenetur, attamen ut audire et non impedire detrahentem sit grave peccatum, requiritur: n. ut alter certo et jniuste detrahat: fieri
enim potest, ut adsit iusta causa alterius vitia narrandi, quae causa in persona
gravi et timorata supponi debet; b. ut certa spes sit detractionem impediendi:
saepe enim fit, ut detractor ex correptione potius excitetur ad augendas detractiones; c. ut detractio absque gravi incommodo impediri possit; eiusmodi incommodum essent convicia, quae timet, vel magna verecundia, quam pati debet ‘
impediens detractionem.
Hinc personae privatae fere semper a mortali excusantur, si detractionem ex
negligentia, verecundia aut timore non impediant; et ab omni peccato excusan­
tur, si timent, ne in maiora erumpat detractor aut ne ipsi graviter eum offen­
dant. A fortiori omni culpa carent, qui advertentes detractionem discedunt, ser­
monem alio divertunt vel signo aliquo ostendunt hunc sermonem sibi displicere:
hac ratione enim indirecte detractionem impedire conantur.

. 2. Qui voluntarie audit detrahentem, ita ut de diffamati one prox i m i
.gaudeat, attamen ad eius damnum non cooperatur, affectu contra
fr
\ iustitiam peccat, quia detrahenti consentit, ideoque interno affectu
yjj^jfrJdem peccatum committit.^
\
a. Qui contra voluntatem suam detrahentibus intéressé debet nec detractiov . // nem impedire potest, ut e. g. famuli mensis inservientes vel in officinis clientiA’·'■ λ
bus ministrantes, nullatenus peccat, dummodo nec directe nec indirecte detrac­
tiones provocet nec audita aliis narret nisi publica sint.

b. Qui non de detractione, sed solum de modo narrandi aut de rei novitate
etc. gaudet, mortaliter non peccat, quia haec non ad odium nec ad iniustitiam,
sed summum ad otiositatem et curiositatem pertinent, quae nonnisi leviter mala
sunt.

3. Qui alium directe vel indirecte inducit ad detrahendum in materia
gravi sive illum provocando sive interrogando sive approbati do, gra­
viter peccat contra iustitiam·, quia alium ad peccatum contra iustitiam
provocat et sic causa est damni, quod tertius in fama patitur.

.
...

UtuorfL
/t*

Dc laesione famae

573

Qui tamen privatim alterius crimen ab alio expiscatur absque intentione illud
divulgandi, non videtur graviter peccare, tum quia alterius famae non graviter
nocet, tum quia magis ex curiositate quam ex intentione alium laedendi agit.

Articulus quintus.
De restitutione famae.
655. Obligatio detractoris et calumniatoris. 1. Detractor iniustus
tenetur ex iustitiaX/L reparare quamprimum famam iniuste ablatamj '
b. reparare omnia damna temporalia, quae saltem in confuso ex diffa\nâtiorië‘secuturT praevidit? nam Horum omnium est causa efficax et
iniusta ‘et theologice^ culpabilis. Et prior quidem obligatio restituendi
famam est personalis, ideoque non transit ad heredes; posterior autem
reparandi damna temporalia est realis, proindeque ad heredes transit.
a. Calumniator ergo semper, detractor vero tum solum ad restitutionem fa­
mae tenetur, cum sine iusta causa alteri in fama nocuit, quia tum solum est
causa damni iniusta.
β. Fieri potest, ut laesio famae levis grave damnum in bonis fortunae inferre
possit; cum levi ergo detractione simul coniuncta esse potest gravis obligatio
reparandi damna temporalia ex detractione orta, ut si quis narrat garrulum
esse, quem audiens narrationem ad munus secretarii assumere vellet·0).
y. Qui famam laesam restituere non potest, non tenetur eam pecunia com­
pensare, quia fama et pecunia non sunt bona eiusdem ordinis; si tamen diffa­
mator per sententiam iudicis ad compensationem in pecunia praestandam con­
demnatur, iustae sententiae iudicis (ex iustitia vindicativa) parere debet.

5. Qui alium diffamando (ex parvitate materiae) solum leviter peccavit, fa­
mam reparare debet sub levi, ideoque eam reparare non tenetur cum gravi suo
incommodo, qui autem graviter peccavit, etiam cum gravi suo incommodo eam
reparare debet: obligatio enim gravis iustitiae obligat cum incommodo propor­
tionale gravi; si tamen damnum, quod diffamator pati deberet, multum exce­
deret damnum diffamati, a restitutione excusaretur.

2. Detractor non theologice culpabilis, qui ex in advertentia vel ex
errore inculpabili alterius famam laesit, tenetur ex iustitia, in quantum
commode potest, praecavere, ne suus sermo ulterius noceat: quilibet
enim tenefuf impedire ulteriora damna ex sua actione provenientia; ad
id autem non tenetur cum gravi suo incommodo, quia inculpabiliter
alteri nocuit, nec tenetur, si praevidet retractationem fore inutilem
(n. 454, b).
Qui retractationem debitam culpabiliter omittit, tenetur reparare damna, quae
ex hac omissione sequuntur et aliquo modo praevisa sunt, etiam cum gravi in­
commodo, quia horum est causa culpabilis.

Ad quaestionem, num fama reparari debeat non solum apud audi­
entes, sed etiam apud eos, qui mediate diffamationem acceperunt,
40) Cf. Génicot I. n. 419.

'

574

De octavo decalogi praecepto

distinguendum est.Si detractor praevidit audientes facile diffamatioό
nem evulgaturos esse, ut si absque secreto hominibus levibus et garru.tr a
Jisnarrasset, per se tenetur, quia est causa efficax et iniusta damni: [r ù
quia tamen causa damni mediata est, solum aliis, causis scilicet imme- «γ
diatis, deficientibus ipse tenetur. Quodsi damnum futurum non praevidit, quia sub secreto iis, quos prudentes indicabat, narravit, non tene­
tur, quia non est causa damni theologice culpabilis. Dicitur per se,
quia in praxi detractores plerumque excusantur ab obligatione restl·
tutionis apud eos, qui mediate detractionem acceperant, tum quia moraliter impossibilis est, tum quia per retractationem factam apud eos,
qui immediate rem acceperunt, implicite his committuiif, ut etiam re­
tractationem divulgent41).

656. Quomodo restituenda sit fama. Aliter a calumniatore et aliter
a detractore restituenda est.
L Calumniator tenetur apud audientes modo efficaci dicta retractare etiam cum iactura propriae famae vel alterius boni, quia melior
est condicio innocentis quam rei; tum tantum excusatur, quando dam,el.num, quod ipse pati deberet, multum excederet damnum diffamati.
sS-""'' Hinc si ad efficacem retractationem id requiritur, calumniator fateri debet
se mentitum esse. Si retractatio non esset efficax, nisi iuramentum addatur aut
testes adhibeantur, haec media adhibenda essent, quia non censentur admodum
difficilia. Qui libro typis edito alterum calumniatus est, etiam revocationem, ut
sit efficax, typis divulgare debet.

2. Detractor stricte retractare nequit, ne mentiatur, sed alio modo
famam laesam reparare debet; et primo quidem adhibendo verba
aequivoca. Itaque dicere potest se inconsiderate locutum fuisse, se
iniuriam alteri fecisse, se errasse, se deceptum fuisse; non autem: se
falsum dixisse vel se mentitum esse. Quoniam autem ex his loquendi
formulis plerique coniciunt verum esse, quod non aperte falsum decla­
ratur, saepissime damnum efficacius reparabit detractor data occa­
sione diffamatum laude et honore prosequendo, eius vitia excusando etc.

657. Causae a restitutione famae excusantes quinque numerari
solent:
n. Si prudenter indicetur nullum famae detrimentum secutum esse,
aut quia audientes detractioni non crediderunt, aut quia alius detrahen­
tem corrigendo damnum impedivit: nam ut adsit obligatio reparandi
famam, requiritur moralis certitudo de damno causato.
b. Si damnum iam sublatum sit> aut quia per indicis sententiam
aliorumve testimonium fama reparata fuit, aut quia decursu temporis
diffamatio oblivione deleta est.
41) Cf. Lugo disp. 15. n. 16.

De laesione famae

575

c. Si alter aut expresse aut tacite condonaverit,^ modo condonare
poTuerit; condonari autem iniuria facta non potest, si ex condonatione
damnum aliorum sequeretur. Quandoque etiam condonatio praesumpta
sufficit. »Et hac ratione, ait Sparer, communiter homines maxime ple­
bei inter se excusantur a restitutione famae.c

d. Si restitutio moraliter vel physice impossibilis est. Ideo excusatur,
qui famam reparare solum posset cum vitae periculo; item qui multo
maius famae aut honoris damnum pateretur, quam diffamato illatum
fuit; tandem si diffamator illos, qui detractionem audierunt, ob ni­
miam distantiam convenire non potest, aut si delictum alia via factum
est publicum.
e. Si etiam laesus diffamantis famam violavit et restituere recusat:
non enim tenetur ius suum alteri reddere, si hic recuset reddere ius,
quod ipse ei debet42).

42) Cf. Lugo disp. 14. n. 44.S. Alphonsus n. 999.

576

QUAESTIO QUARTA.
De laesione honoris.

Honor late dictus laeditur interne per iudicium temerarium, stricte
dictus externe per contumeliam.

Articulus primus.
De iudicio temerario.

658. Definitio. Iudicium temerarium est*firmus mentis assensus"de
peccato alterius sine ratione sufficienti conceptus.
______ I

'

' M ^*4

-

■

II—■ I

— - —

MI

-MM^·

a. Differt ergo ab opinione temeraria, quae est mentis assensus non firmus
sed probabilis de malo alterius absque motivo sufficienti; a suspicione temeraria,
quae est suspensio quidem iudicii, cum propensione tamen iudicandi sine suffi­
cienti motivo alium esse malum; a dubitatione temeraria, quae est suspensio
iudicii de malo proximi absque sufficienti motivo dubitandi.

b. Si quis igitur ex ratione sufficienti, quia e. g. ab homine fide digno audi­
vit, de alio sinistre iudicat, iudicium est iustum et prudens, licet forte erroneum.
Item si quis de proximi malitia opinionem vel dubitationem mente cpncipit,
quando adest ratio sufficiens opinandi vel suspicandi, non peccat temeritate.
Quodsi opinionis aut dubitationis non exsistant sufficientia motiva, erunt actus
temerarii ideoque plus minusve peccaminosi.

659. Malitia moralis et specifica, a. Iudicium temerarium est pec­
catum ex genere suo mortale et quidem contra iustitiam. Praeceptum
enim Christi est: Nolite indicare et non indicabimini; nolite condem­
nare et non condemnabimini40). Et sane qui sinistre de proximo iudi­
cat advertens non adesse motivum sic iudicandi, ex malitia alium con­
temnit et pertinaciter in hac mala voluntate persistit; sed hac ratione
gravis iniuria proximo infertur, qui ius habet, ne cum contemptu indi­
cetur malus, donec probetur malus, et aegerrime fert, si sciat se ab
aliis temere iudicari et condemnari44).
Contra gravem malitiam iudicii temerarii hanc movent difficultatem: aliquem
diffamare apud unum virum, qui eius crimen non est divulgaturus, leve pecca­
tum est; atqui per iudicium temerarium aliquis proximum apud semetipsum
diffamat sine periculo divulgationis. Huius argumenti alii negant maiorem (n.
647, 4.), alii autem respondent: iudicium temerarium non detractioni sed ca­
lumniae comparandum est; sed alteri grave crimen per calumniam imponere
est grave peccatum. Deinde in detractione non habetur ille contemptus, qui
iudicium temerarium reddit graviter iniuriosum.

b. Omnia autem indicia temeraria sunt eiusdem speciei moralis,
cjiiia omnia eandem hominis aestimationem idemque ius interne lae­
dunt. Quare materia, in qua quis temere indicavit, in confessione non
est exponenda.
*») Luc. 6, 37. Matth. 7, 1 s. Rom. 2. 1. 14, 10. lac. 4, 2, 11.
44) Cf. Lessius 1. 2. c. 29. n. 11. 21. Lugo disp. 14. n. 11.

De laesione honoris

577

660. Opinio, dubitatio et suspicio temeraria ordinarie non sunt nisi V
venialia, tum quia non sunt actus perfecti seu firmi et certi, tum quia
proximus per ea grave damnum non patitur, cum bonam eius existi­
mationem non penitus auferant, sed solum diminuant et insuper raro
concipiantur absque ullo motivo dubitandi vel suspicandi vel opinandi.

<

a. Ex sententia s. Thomae*5) peccatum mortale solum committitur ubi certum
iudicium ex levibus indiciis de gravi malo habetur, ergo opinari vel suspicari
de alio grave malum non est mortale peccatum. Haec sententia a s. Alphonso
(n. 964) probabilis habetur. Recentiores tamen theologi communiter addunt te­
mere suspicari aut opinari de viro probo peccatum gravissimum, e. g. de viro,
qui ab omnibus habetur pius, ipsum esse atheum, sodomitam, peccatum grave
esse, quia etiam per hos actus proximo gravis iniuria infertur: homines enim
molestius ferre solent suspicionem de nefando aliquo crimine, quam certum
iudicium de peccato minus gravi licet mortali46). Verum certa haec sententia
non est.
b. Orto dubio ex aliquo mali indicio de crimine alterius, iudicium suspendere
nullum est peccatum: nemo enim tenetur alium positive bonum vel innocentem
iudicare, nisi moraliter de eius bonitate constet, quia nemo tenetur se exponere
periculo erroris.

661. Ut iudicium temerarium sit grave peccatum, requiritur, ut sit:
a. Sine sufficienti motivo conceptum.
«. Credere malum, quod auditur ab uno teste, non erit grave peccatum, si
persona testificans tantae sit auctoritatis, ut eius testimonium sit moraliter
certum.

β. Monet s. Alphonsus, iudicium moraliter certum parum distare a iudicio
valde probabili, ideoque non inferri gravem iniuriam, si iudicatur certum, quod
ex indiciis exstantibus solum est valde probabile e. g. »si iuvenem invenias so­
lum cum puella in cubiculo, et inde iudices illos tractare turpia*.

b. In materia gravi; gravis autem fere censetur materia, quae fa­
mam notabiliter laedit (n. 646); gravior tamen materia requiritur ad
constituendum grave iudicium quam detractionem.

c. Firmum: si enim non sit firmum sed tantum dubium, proximo non
irrogatur gravis iniuria.
.d. Deliberatum, i. e. qui temere iudicat, saltem in confuso advertere
debet tum ad rei gravitatem tum ad motivorum levitatem et nihilomi­
nus mentis assensum velle et imperare.
ludicia temeraria plerumque non sunt gravia peccata, sive quia fundamen-,
tum iudicatur sufficiens, sive quia materia non est gravis, sive quia iudicia |V
non sunt firma, sed suspiciones tantum, sive quia deest plena advertentia ad
rei gravitatem et motivorum insufficientiam,------------------- ---------------------------\/

&

4B) Summa Π. II. q. 60. a. 3.
,e) Cf. Lago disp. 14. n. 14.
37 Noldin, Vol. II, de praeceptis.

'Μ

De octavo decalogi praecepto

578

661*. In dubio de morali aestimatione proximi.
a. Consultum est vel iudicium suspendere vel proximum ex caritate
iudicare bonum: caritas enim magis inclinat in eam partem, quae fa­
vet proximo, etsi quandoque fallamur17).
b. Nisi constet, aliquem esse probum, non est necesse, ut positive
eum habeamus bonum, sed sufficit, ut eum negative non indicemus
malum.
c. Ubi agitur de vitando malo vel de remedio adhibendo, non licet
quidem aliquem habere furem vel improbum, licet autem exterius, ad
sibi consulendum, ita se gerere, ac si alter esset improbus. Hoc modo
nemini infertur iniuria: qui enim ita agi’t, solum iudicat fieri posse, ut
sit improbus (et vere aliquando fures sunt, qui videntur probi) et utitur
iure suo praecavendi damnum, quod sibi vel suis obvenire potest. Ideo
licet pecuniam occludere, quia fieri potest, ut ignoti hospites vel fa­
muli sint fures.
JpV
? X
Articulus secundus.
'S

De contumelia, vs.

e

662. Notiones. 1. Contumelia (Beschimpfung) est iniusta honoris
alieni laesio, quae personae aliquo modo praesenti irrogatur. Sicut
honor in actu externo consistit, quo quis aestimationem erga alium
significat, ita contumelia in actu externo (verbo vel facto) consistit,
quo quis contemptum erga alium significat ob aliquod vitium sive
verum sive fictum.
a. A detractione igitur differt obiecto: nam honorem laedit, non famam, et
modo: non enim instar furti occulte et contra absentem, sed instar rapinae
aperte committitur contra praesentem.
b. Contumelia intelligi potest (n. 644, 1) aut prout simul continet detractio­
nem, aut prout distinguitur a detractione (occulta); in priore casu gravius pec­
catum est quam simplex detractio; in altero casu minus peccatum est: homo
enim pluris aestimat famam, quam honorem sine fama18).
c. Praesens aliquis esse potest vel physice vel moraliter (per aliquid, quo
repraesentatur e. g. imaginem vel legatum): ad contumeliam enim sufficit, ut
alter sciat vel saltem scire possit se inhonoratum esse. Contra alicuius honorem
etiam ipso absente aliis tamen audientibus vel spectantibus aliquid committi
potest, ut si convicia et probra in conversatione cum aliis vel in foliis publicis
alicui obiciantur. Num proprie dictae contumeliae haec sint, disputari potest;
vulgo tamen pro contumeliis habentur.

2. Contumelia irrogari potest positive seu i\ dictis ve factis, quae
scilicet contemptum continent: sunt namque quaedam verba et facta,
quae ex communi hominum usu contemptum significant, et per haec
contumelia irrogari potest; negative seujomissione façti, quando sci4") Cf. s. Thomas II. 11. q. 60. a. 4. ad 1.
4S) Cf. Lugo disp. 14. n. 9.

De laesione honoris

579

licet omissio honoris debiti e. g. salutationis contemptum involvit; ista
omissio ratione huius contemptus contumeliam constituit.
Pro diversa ratione, qua contumelia infertur, distinguitur irrisio, si quis ver­
bis et risu, subsannatio, si quis gestibus ridiculis, et improperium et convicium,
si quis eo contemnitur, quod vitium vel defectus ei obicitur.

665. Malitia moralis et specifica. 1. Contumelia est peccatum ex
genere suo mortale contra iustitiam; Qui dixerit fratri suo: fatue, reus
erit gehennae ignis49). Et sane proximum laedit in bono honoris, quod
ex communi hominum aestimatione bonis fortunae anteponitur; atqui
bona fortunae in re gravi violare est grave peccatum. Contra iustitiam:
quilibet enim ius habet, ne contemnatur, sed ut honor secundum con­
dicionem debitus ei deferatur.
Ut peccatum grave contumeliae committatur, necesse non est, ut verba con­
tumeliosa proferantur cum animo alium inhonorandi, sed sufficit, ut in se vel
ratione personae laesae sint graviter contumeliosa et cum plena huius rei ad­
vertentia proferantur,
r

2. Omnes contumeliae, licet aliae aliis sint graviores, eiusdem sunt
spectet moralis: eadem enim essentialis malitia in omnibus reperitur,
laesio scilicet honoris, sicut omnia furta, licet diversa, laedunt bona
fortunae. Ergo ad integritatem confessionis non requiritur, ut quis
declaret, quomodo (utrum verbis an factis et quibusdam conviciis)
honorem laeserit.

664.^Materiae gravitas. Quando proximus notabilem honoris laesi­
onem patiatur, ita ut contumelia grave peccatum sit, prudenti conside­
ratione laedentis, laesi et verborum vel factorum desumendum est.
a. Hinc merito docet Lacroix, convicia, quibus se mulieres et infimae plebis
homines dicunt meretrices, adulteras, nebulones, communiter non esse peccata
gravia, quia dicentes non vere ita sentiunt et audientes non credunt eiusmodi
verbis in aestu passionis prolatis50). Item a mortali excusantur parentes, qui
filios appellant nominibus contumeliosis (stupidos, asinos), quia ex eadem ra­
tione honorem filiorum non censentur graviter laedere. Immo si id faciant cor­
rectionis gratia, nullum peccatum committunt, etsi praestaret a verbis contu­
meliosis etiam in correctionibus abstinere.

b. Verba contumeliosa contra aliquem coram aliis quidem sed ipso absente
prolata, gravia peccata vix sunt, nisi contumeliam proferens velit, ut offensus
rem comperiat, vel praevideat rem ei communicatum iri.
c. Irrisio iocosa de exiguo alterius defectu, adeo ut parvo rubore suffundatur,
fieri potest sine peccato, si absque contemptu et sine alterius ira aut contrista­
tione fiat; immo est actus virtutis eutrapeliae, si inter amicos ad honestam
recreationem fiat. Peccat autem contra caritatem, qui iocando alteri parvum
vitium obiciat praevidens illum hanc rem aegre laturum esse; caritas enim et
prudentia postulant, ut in iocis alterius ira vel tristitia vitetur51). locans tamen
non peccat graviter, etiamsi alterum levem iocum graviter ferre sciat, quia gra“)
50)
37*

Matth. 5, 22; Rom. 1, 28—30. cf. etiam Rom. 12, 10; Phil. 2, 3.
L. 3. pr. 2. n. 1224.
51) Cf. s. Thomas II. II. q. 72. a. 2. ad 1.

580

De octavo decalogi praecepto

vis huius erubescentiae non iocantis irrisio in se levis, sed alterius insipientia
causa est.

665. De restitutione honoris. 1. Qui alteri contumeliam irrogavit,
tenetur honorem ablatum reddere et damna reparare, quae inde se­
cuta et saltem in confuso praevisa fuerint: qui enim alteri per iniuriam
damnum intulit, illud reparare tenetur.
Ea honoris restitutio requiritur, quae ratione modi, quo contumelia est illata,
et ratione condicionis personae offensae censeatur sufficiens ad iniuriam aufe­
rendam seu ad veram aestimationem significandam. Hinc qui publice contume­
liam irrogavit, publice i. e. coram iis, qui contumeliae testes fuerant, restituere
debet vel saltem ita, ut reparatio ad eorum notitiam pervenire possit. Qui
occulte honorem laesit, laesionem pariter reparare debet, sed sufficit, ut occulte
fiat. Semper autem satisfactio fieri potest per alium, qui nomine offendentis
veniam petat.

2. Modus reparandi honorem laesum certe is sufficit, qui ratione
condicionis personae offensae veram illius aestimationem significat;
patet ergo alium modum eligendum esse, ut superiori, et alium, ut
aeqpali vel subdito satisfactio exhibeatur.
a. Varii modi reparandi honorem laesum, qui ab auctoribus recensentur, sunt:
amice aut prius salutare, benevole alloqui, invisere domi, invitare ad mensam, A'V10
propinare, veniam petere, ad genua provolvi. Ceterum, ut sapienter monet /AUX"'
Lessius, per veniae petitionem quaevis iniuria, etiam nobilissimo viro illata,
~
sufficienter reparatur, qua satisfactione si contentus non sit, ad iudicem re- ™
mitti potest52).
b. A restitutione excusatur offendens: «. si merito supponit offensum condo­
nare restitutionem; β. si a iudice propter iniuriam illatam punitus est; y. si
offensus vindictam sumpsit; 5. si offendens et offensus mutuo sibi aequalia
convicia irrogarunt.
Num detur obligatio veniam petendi, ut honor reparetur.
a. Subditi et aequales veniam petere debent, si laesus gravi contumelia affec­
tus id exigat nec aliam satisfactionem accipere velit; si autem laesus id non
exigat, subditi et aequales etiam alio modo satisfacere possunt.
b. Praeposili nunquam obligantur veniam petere a subdito, qui iniuriam
passus est, ut herus a famulo, praelatus a religioso, magister vel superior ab
alumnis: laesus enim honor per aliquod signum benevolentiae abunde reparatur.

3. Qui contumelia affectus est, sine odio et sine studio vindictae eam
patienter tolerare debet. Potest quidem et quandoque etiam tenetur
satisfactionem et iustam poenam exigere; ita tamen dispositus esse
debet, ut iniuriam, si opus fuerit, sine ulla reparatione sustineat, quin
etiam inimico bene faciat53).
Quandoque expedit contumeliam repellere a. ut offensoris audacia reprimatur,
ne iterum offendat; b. si praevidetur fore, ut tolerantia adseribatur resistendi
impotentiae vel stultitiae; c. si tolerantia obsit bono communi, ut si superior
tolerando redderetur contemptibilis.
G2) Lessius, I. 2. c. 11. n. 145.
ω) Cf. s. Thomas 11. 11. q. 72. a. 3. Cf. Matth. 5, 39. 44; exemplum Christi
Matth. 27, 39 ss.

Λ**--**—

QUAESTIO QUINTA.

CÇCP 551

I'&hcLJjjfa

De violatione secreti.

666. Praenotiones. 1. Secretum subiective est obligatio rem aliquam
occultam non manifestandi \ objective est ipsa res vel notitia occu 1 ta
et occultanda. Triplex distinguitur secretum (praeter secretum sacraa. Naturale, cuius obligatio sine contractu ex sola rei natura oritur,
quia scilicet res, quam aliquis casu cognovit, manifestari non possit,
quin alius rationabiliter sit invitus.

b. Promissum, tantum, cuius obligatio oritur ex promissione superaddita de re ante iam cognita.
Haec promissio in adiunctis dupliciter diversis dari potest: vel enim de re, *
quam antea iam noverat, alteri promittit secretum, vel de re, quam ab altero
sine secreto acceperat, postea promittit secretum.

c. Commissum vel rigorosum, cuius obligatio oritur ex pacto, quo
quis rem antea sibi ignotam ab alio accipiat solum sub condicione et W
promissione expressa vel tacita servandi secretum.
a., Secretum igitur commissum’ alterum oritur ex promissione seu ex pacto
explicito et vocari potest secretum commissum privatum; alterum oritur ex pro­
missione seu ex pacto tacito et vocari potest secretum (commissum) officiosum
(Amtsgeheimnis). Illius observationem exigit solum bonum privatum, huius ob­
servationem exigit aliquatenus etiam bonum commune.

β. Obligatione secreti officiosi tenentur consiliarii, medici, obstetrices, advo­

cati, theologi etc., quibus vi officii vel consilii vel auxilii petendFcausa reve­
lantur secreta. Nonnulli huc referunt etiam amicos et propinquos, quibus iure
’amicitiae et propinquitatis auxilii vel solatii causa manifestantur secreta.
Nota. Secretum potest esse inventum artis vel scientiaeX potest esse aliquod
factum (e. g. vacare officium),\potest esse crimen occultum. Non eadem prin­
cipia de quovis secreto valent.
^>2. Quilibet ius habet in suum secretum; hinc per se non lice ha. secrc.tum explorare, nec\b. secretum manifestare; nec\c. secreta notitia uti.

a. Explorare secretum iniuste non licet, quia secretum est veluti res
aliena; qui ergo secretum iniuste explorat, rem alienam domino suo
aufert.

f. .

^.Secretum, quod est inventum artis vel scientiae, non licet explorare mediis
iniustis vel inhonestis (subauscultando, literas aperiendo, vim vel dolum adhi­
bendo), licet autem mediis naturalibus honestis (arte, studio): dominus enim
nequit esse rationabiliter invitus, quominus unusquisque mediis licitis haec setreta cognoscere studeat. Idem dicendum est de secreto, quod est aliquod fac­
tum. β. Secretum quod est occultum crimen vel commissum vel postea com, . mittendum, explorare licet, ubi agitur de dammno proprio vel tertii innocentis
vere gravi avertendo, quod ab illo ipso imminet, cuius est secretum.

■

582

De octavo decalogi praecepto

b. Manifestare secretum non licet, quia manifestatio est contra iusti­
tiam aut saltem contra fidelitatem vel caritatem, nisi agatur de casu,
in quo usus secreti licitus est.
/·
secreto seu secreta notitia iniuste acquisita non licet: qui
TZJJlJuT en’Tn a^en' iniuriam intulit, tenetur eam tollere aut saltem non contii*___ nuare; sed qui notitia iniuste acquisita in alterius damnum utitur,
iniuriam alteri illatam continuat54). Licet uti in proprium vel alterius
ο
.
commodum secreta notitia juste acquisita, etiamsi aliquod alterius damnum inde sequatur: quando enim aliquis secreti cognitionem iuste
acquisivit, sive agitur de facto sive de invento artis vel scientae, cessat
ius secreti, eo quod cessat ipsum secretum55). Attamen secreto com­
misso in utilitatem propriam vel alterius invito committente uti non
licet; ita enim secretum committi censetur, ut is, cui committitur, non
solum ab eius manifestatione, sed etiam ab eius usu abstinere debeat56).

o,

667. De secreto naturali. 1. Secretum naturale obligat vel ex iustitia
yel ex caritate, proinde sub gravi in re gravi, ubi nempe proximus ex
eius'revelatione vel gravi tristitia vel gravi iniuria afficitur.
2. Secretum naturale manifestare licet, ubi sine gravi incommodo
servari non potest, quod quidem incommodum maius esse debet, si
secretum ex iustitia obligat.
Unum vero alterumve secretum minoris momenti revelare veniale peccatum
non excedit. In dubio (positivo), utrum secretum sit parvi an magni momenti,
illud citra grave peccatum revelari nequit, quia revelans se exponit periculo
non solum graviter peccandi sed simul grave damnum inferendi; principium
ergo probabilismi in hoc casu applicari nequit.

668. De secreto promisso. 1. Secretum promissum qua tale vel ex
mera fidelitate sub levi,\vel ex iustitia et quidem in re gravi etiam sub
gravi obligat, prout promittens se obligare intendit sive ex fidelitate
sive ex iustitia; ordinarie tamen solum ex fidelitate obligat.
a. Materia secreti promissi et commissi quandoque ea est, quae natura sua
occulta servari debeat, quae proinde duplicem obligationem imponat, secreti
naturalis et promissionis.

b. Notandum est promissionem servandi secretum quandoque fieri ex mera
decentia et urbanitate, quae quidem promissio per se nullam inducit obligationem.
M) Cf. Lugo 1. c. disp. 14. n. 103. S. Alphonsus 1. 3. n. 969. Sporer-Bierbaum
II. tract. 5. n. 674. Ballerini-Palmieri II. n. 1083.
*5) Cf. Elbel-Bierbaum I. pr. 4. n. 412 s. Bucceroni, Casus consc.5 n. 88, 5.
M) Exemplo sit: a. Ex apertis alienis litteris aliquis cognoscit vacare aliquod
officium; hac notitia usus ipse illud maturius petit et accipit, b. Casu audiens
alta voce colloquentes cognoscit inventum artis, cuius secretum illi diligenter
custodiebant; hac notitia in proprium commodum ipse utitur, c. Advocatus
officii causa cognoscens labilem alicuius negotii statum, fratrem suum, illius
negotii creditorem, hac de re monet, ut sibi mature provideat.

A

De violatione secreti

583

2. Secretum promissum non obligat: a. ubi sine gravi incommodo
proprio vel alieno servari nequit, nisi quis expresse se aliter obliga­
verit; b. quando res absque promissione manifestari debuisset: ad id
enim, quod illicitum est, per promissionem nemo se obligare potest.
Qui ergo a iudice vel a superiore legitime de aliqua re interrogatur, eam
manifestare debet, etsi secretum promisisset.

669. De secreto commisso. Secretum commissum obligat ex iustitia
et proinde sub gravi in materia gravi, quia haec obligatio oritur ex
promissione utrimque onerosa. Insuper bonum commune postulat, ut
omnibus praesto sit opportunitas quaerendi consilium vel auxilium
necessarium; atqui hoc commodo privarentur homines, nisi ob gravem
obligationem huius secreti de eius observatione certi essent.
a. Obligatio secreti commissi strictior et gravior est quam secreti promissi,
et obligatio secreti officiosi gravior est quam obligatio secreti privatim com­
missi. Secretum enim commissum ex iustitia obligat, secretum vero promissum
ordinarie solum ex fidelitate; secretum vero commissum officiosum etiam tum
obligat, quando secus res manifestari debuisset, quia bonum commune postulat,
ut hoc secretum exceptis paucis casibus illaesum servetur. Ideo secretum com­
missum officiosum ne iudici quidem aut superiori legitime interroganti aperire
licet, et interrogatus cum restrictione respondere debet se nihil scire, quod sci­
licet revelare possit57).

b. Non omnia secreta commissa sunt eiusdem rigoris et obligationis, sed alia
aliis strictius urgent, id quod attendendum est, ubi de licita revelatione secreti
commissi agitur. Sic minor est obligatio secreti, quod prorsus libere sine alia
causa homini privato committitur; maior est obligatio secreti, quod consilii ca­
piendi causa homini privato committitur; adhuc maior est obligatio secreti,
quod hominibus in officio publico constitutis (medicis, advocatis, etc.) commit­
titur; maxima tandem (si a sacramento praescindimus) est obligatio secreti,
quod consiliariis in causis publicis committitur58).
c. Secretum etiam commissum maioris momenti uni alterive viro prudenti
revelare sub secreto peccatum veniale est, dummodo aliud grave damnum inde
non sequatur, nec illi secretum manifestetur, cui committens illud prae ceteris
occultare voluerit: res enim uni tantum communicata adhuc secreta dici potest,
quare levis tantum iniuria hac secreti laesione alteri infertur.

j570. Secretum commissum licite revelari potest in quatuor sequentibus casibus.
r’7) Iure civili plerumque prohibitum est, ne ii, qui munere publico funguntur
ut parochi, medici etc. a magistratibus vel indicibus interrogentur de iis, quae
ipsis ratione muneris concredita sunt (Pro clericis cf. Concordatum s. Sedis
cum Germania art. 9 [A. A. S. 25 (1933) 393.) et cum Austria art. 18 (A.A. S.
26 (1934) 270], In nonnullis tamen locis lege civili iniungitur omnibus, etiam
medicis, qui partui adstiterint, ut nomen patris et matris magistratui denuntient.
Ubi eiusmodi lex viget, cum dicenda sit iusta (ut infantes parentes suos cognos­
cant), etiam a medicis observari debet: cessat enim pro iis in hoc casu obli­
gatio secreti commissi seu officii.
“) Cf. Lehmkuhl I. n. 1444.

584

De octavo decalogi praecepto

Per se patet obligationem secreti cessare: a. Si consensus illius, qui secretum
commisit, iure merito praesumi potest. Si subditus (exemplum est cardinalis de
Lugo) sub secreto superiori manifestat delictum alicuius subditi, supponi debet
deferentem quidem velle manere occultum, at supponi etiam potest ipsum per­
mittere, ut superior circa delinquentem faciat, quod opportunum iudicaverit59).
b. Si res iam aliunde nota aut divulgata est; hinc licite unusquisque de secreto
commisso loqui potest cum viro, qui illius notitiam habet, etiamsi haec nondum
sit publica. Idem valet, si ille, cui commissum est secretum, rei notitiam aliunde
accepisset. Secretum itaque revelari potest:

). Si necessarium esf ad avertendum grave damnum commune Eccle­
siae vel reipublicae: obligatio enim secreti, quae propter bonum pu­
blicum introducta est, cessat, ubi idem bonum publicum secreti mani­
festationem exigit. At secretum revelare non licet propter damnum
publicum leve, quale e. g. ex eo oritur, quod reus impunitus manet.
Si quis sub secreto cognoscit alterius propositum nocendi civitati, a cuius
exsecutione hic aliter revocari nequit, potest et debet secretum sibi commissum
revelare.

2. Si necessarium est ad avertendum grave damnum tertii innocentis
ab eo, qui secretum commisit, iniuste inferendum: caritas enim postu­
lat, ut innocentem liberemus ab iniuria nocentis etiam cum aliquo dam­
no nocentis.
a. Si Titius sub secreto cognoscit alterius propositum occidendi Caium, et
flagitiosus a proposito suo averti nequit, Titius potest et debet illud manifestare,
quantum necesse est ad avertendum malum e. g. monendo Caium, ut sibi caveat.
b. Nota obligationem secreti commissi in gratiam innocentis non cessare,
nisi secretum sit de malo per iniuriam adhuc inferendo; etenim si secretum
versatur circa malum iam commissum, eius obligatio non cessat, etsi manifesta­
tione damnum innocentis averti posset. Si quis e. g. ex secreto commisso sciret
Titium esse homicidam, rem revelare non posset ad liberandum Sempronium,
qui loco Titii iniuste ad mortem damnatur. Nam sicut ipse Titius non tenetur
cum aequali suo damno manifestare crimen suum ad liberandum Sempronium a
malo, cuius non est causa nisi per accidens, ita ille, cui Titius secretum com­
misit, non tenetur, immo nec potest manifestare crimen Titii ad liberandum
Sempronium. Siquidem Titius rationabiliter invitus est de revelatione secreti a
se commissi, quamdiu ipse illud licite servare potest00).

c. Quaestio hodie non raro agitatur de medico, qui consultus a sponso comperit hunc laborare morbo syphilitico et sanatione non exspectata matrimonium
contrahere velle. Certum est medicum omnibus mediis, etiam minis, absterrere
a nuptiis obligatum esse. Si vero sponsus nihilominus matrimonium attentaret,

50) Lugo disp. 14. n. 117.
°0) Cf. Laymann. 1. 3. tr. 3. pr. 2. c. 5. n. 2.
C1) Ita S. Thomas, Quodlib. 1. a. 15, ubi dicit secretum commissum servari
debere, quod de se celari potest sine peccato; medicus autem in nostro casu,
abstrahendo a secreto, hunc morbum celare non posset sine peccato gravi contra
caritatem. S. Alphonsus 1. Ill, n. 971, 4 hanc sententiam dicit communem; et
solum si agitur non de tertii innocentis damno, sed de proprio revelantis aver­
tendo, addit illa verba »nisi ex tali revelatione immineret damnum commune
grave.* — Gênicot-Salsmans, 1. η. 432; Prümmer, Π. η. 180.

De violatione secreti

585

ex communi sententia medicus secretum commissum servare non debet*1). Sunt
autem qui putent in hoc casu non licere secretum commissum revelare, quia ex
revelatione damnum commune sequeretur, scii, eo quod tales aegroti medicum
iam non consulerent et alios inficerent, et quod fiducia in medicos probos mi­
nueretur62).
Sed merito videtur reici haec altera sententia a Génicot: a. ex communi sen­
tentia, quae damnum tertii innocentis vere grave inferendum ex servato secreto
pro causa sufficiente habet, nulla addita restrictione quoad damnum commune
oriens ex revelatione; b. negandum est, damnum commune oriturum esse ex
revelatione, quae hinc inde necessaria erit, dum secus secretum medicorum
stricte servetur; c. neque fiducia minuitur in medicos; qui non laborant tali
morbo, immo etiam qui laborant, sed parati sunt sequi consilium medici, nil
timere possunt; illi autem tam inhumani, qui non obstante periculo infectionis
certo parati essent tantum damnum sponsae inferre, quod morte gravius cen­
setur, non sunt digni, ut eis parcatur63).

3. Si necessarium est ad avertendum grave damnum ipsius committ entis: committens enim de manifestatione secreti non potest esse ra­
tionabiliter invitus.
Si quis sub secreto cognoscit Caium statuisse matrimonium inire cum occulto
impedimento, et a matrimonio ineundo aliter impedire nequit, potest et debet
impedimentum denuntiare64).

4. Si necessarium est ad avertendum grave damnum proprium, etsi

inde pro ipso committente sequeretur mortis periculum: acceptans
enim secretum non censetur cum tanto incommodo se obligare velle,
nisi diserte promittat, se etiam cum gravissimo incommodo servaturum
esse secretum.
Excipe, si ex revelatione secreti sequeretur damnum commune grave; nam
bonum commune praevalet privato65).
. Si quis sub secreto sciret homicidium ab alio patratum, et ipse, cui secretum
commissum est, de homicidio suspectus in periculo versaretur subeundi gra­
vem poenam, licite revelaret secretum etiam cum committentis periculo mortis,
supposito quod non adsit aliud medium avertendi imminentem gravissimam
poenam.

62) Quosdam medicos huius sententiae esse innuit Capellmann, Pastoralmed.18
p. 325; theologos quoque refert Génicot, Casus p. 160.
M) Pro Germania valet (Reichsgesetz zur Bekampfung der Geschlechtskrankheiten 18. XII. 1927): § 10. Wer ais Beamter oder Angestellter einer Gesundheitsbehorde oder einer Beratungsstelle unbefugt offenbart, was ihm über Geschlechtskrankheiten eines andern oder ihre Ursache oder über die sonstigen
personlichen Verhaltnisse der Beteiligten dienstlich bekanntgeworden ist, wird
mit Geldstrafe oder mit Gefangnis bis zu einem Jahre bestraft. Die Verfolgung
tritt nur auf Antrag ein. Den Antrag kann auch die Gesundheitsbehorde stellen.
Die Offenbarung ist nicht unbefugt, wenn sie von einem in der Gesundheits­
behorde oder in einer Beratungsstelle tàtigen Arzte oder mit Zustimmung e i nes
solchen Arztes an eine Behbrde oder an eine Person gemacht wird, die ein
berechtigtes gesundheitliches Interesse daran hat, über die Geschlechtskrankheit
des andercn unterrichtet zu werden.
°4) Gasparri, De matrimonio I.2 n. 172.
65) S. Alphonsus n. 971.

586

De octavo decalogi praecepto

De alienis litteris.

671. Secretum litterarum. Alienas litteras aperire aut apertas et
secrete servatas legere per se est peccatum ex genere suo grave contra
iustitiam: quilibet namque ius strictum habet in suum secretum. Datur
autem in hac re parvitas materiae; si quis proinde litteras legeret,
quas prudenter supponat non continere nisi res levis momenti, graviter
non peccaret.
Litteras minutatim discerptas et in locum publicum proiectas colligere et com­
positis fragmentis legere probabiliter non est contra iustitiam; si tamen litterae
quidquam contineant, cuius revelatio in detrimentum domini cedat, id pro ra­
tione damni sub gravi aut sub levi ex caritate occultum servari debet.
S. Alphonsus quidem (I. II. n. 70) probabilius censet composita fragmenta
legentem peccare contra iustitiam, quia litterae ideo dilacerantur rw legi pos­
sint, et proinde dilacerationem signum esse dominum velle sibi ius servare in
secretum, quod litteris continetur; Lugo econtra (disp. 14. n. 151) censet legen­
tem non peccare contra iustitiam, quia proiectio in locum publicum signum est
dominum cedere iure suo in litteras proiectas, quarum lectionem impedire ne­
quit: dilacerantur autem, ut difficilior reddatur lectio. Sed peccat curiositate vel
etiam teneri potest secreto naturali.

672. Licentia aperiendi alienas litteras. Licet alienas litteras aperire
aut apertas legere:
fl. Ex consensu tacito aut iure merito (e. g. ratione amicitiae) prae­
sumpto sive illius, qui litteras scribit, sive illius, ad quem scriptae sunt:
uterque enim iure in secretum cedere potest, et proinde sic nemini fit
iniuria.
b. Exjegula, cui quis libere se subiecit. Ideo superiores regulares
licite aperire et legere possunt litteras subditorum suorum, ubi vel ex
regula hoc ius eis conceditur vel per legitimam consuetudinem intro­
ductum est. Excipiuntur tamen litterae, quae ad mediatos superiores
directae sunt, et litterae, quae secreta conscientiae continent. Si supe­
rior iure dubitet, num litterae revera contineant secreta conscientiae,
licite eas inspicere potest; quodsi revera secreta contineant, a lectione
abstinere debet.
Litteras a confessorio scriptas et indicatas ut de secreto confessionis agentes
neque inspicere potest superior.

c. Ex necessitate avertendi grave damnum a republica, a subditis,
a së ipsoTddeo Licet auctoritati publicae (principibus, belli ducibus)
aperire litteras, si sufficientia adsint indicia id necessarium esse ad
consulendum bono publico, β. Licet patrifamilias legere litteras filio-*
rum, quj adhuc sub paterna potestate sunt, et superiori legere litteras
alumnorum, qui eius curae commissi sunt, nisi de rebus conscientiae
agant aut secreta familiae contineant, quia id necessarium censetur ad

De violatione secreti

587

consulendum bono filii aut subditi, γ. Licet homini privato in casibus
particularibus legere alienas litteras, quando iure merito iudicat in ns
aliquid contineri, quod in grave damnum sive suum, sive proximi, sive
ecclesiae vel reipublicae cedat.
Dominis litteras famulorum, maritis littera uxorum ratione famulatus, matri­
monii legere non licet, si tamen morali certitudine iudicent in illis aliquid mali
contineri, ex supra dictis id eis licet.

588

PARS TERTIA.
De praeceptis ecclesiae1).
Ecclesiam habere potestatem condendi leges in conscientia obligan­
tes ex natura ecclesiae, ex certis Christi Domini effatis ac tandem ex
praxi et doctrina ecclesiae constat2). Quamobrem etiam praecepta
ecclesiae observare oportet, ut finem vitae aeternae consequi possimus.
Praecepta ecclesiae alia sunt universalia, quae omnes fideles obligant,
alia sunt particularia, quae ad particulares fidelium status referuntur.
Praecepta universalia, de quibus hic agendum est, a diversis auctori­
bus quoad numerum et ordinem diversimode recensentur. Cum de ob­
servatione festorum superius, ubi de tertio decalogi praecepto sermo
erat, iam actum sit, dicendum restat: a. de abstinentia et ieiunio;
b. de annua confessione et de communione paschali; c. de prohibi­
tione librorum; d. de sustentatione pastorum; e. de prohibitione cre­
mandi cadavera.

’) S. Alphonsus 1. 3. n. 1004—1050. Tamhurini, In quinque ecclesiae prae­
cepta (Opus postumum). St. Fagundez, Quaestiones in quinque ecclesiae prae­
cepta. M. Struggl, Theologia moralis tract. VIII. De praeceptis ecclesiae. Ballerini-Palmicri, Opus theolog. morale3 *II.
* * n. 1103—1225. Lchmkuhl, Theologia
moralis12 I. n. 1447—1484. Génicot-Salsmans, Theologiae moralis instit.13 I. n.
434—460. Vermcersch-Creusen, III. n. 872 ss.
2) Veritatem hanc dogmatici et canonistae ex professo demonstrant. —
Palmieri, De romano pontifice (Romae 1877) p. 126 ss. Aichner, Compendium
iuris ecclesiastici10 (Brixinae 1900) § 23, 3. Wernz-Vidal, lus canonicum (Romae
1938), 1. n. 122 ss. 11. 401 ss. Vermcersch-Creusen, Epitome iur. can. I. n. 7.—18.
333.

589

LIBER PRIMUS
De abstinentia et ieiunio.

QUAESTIO PRIMA.
De lege ieiunii in genere.

675. leiunium in genere triplex distinguitur: naturale, quod con­
sistit in abstinentia ab omni prorsus cibo et potu; ecclesiasticum, quod
consistit in abstinentia a cibis iuxta formam ab ecclesia fidelibus prae­
scriptam; morale, quod est abstinentia a cibo et potu iuxta formam
diversam ab ea, quam praescribit ecclesia, ut si quis ierunet in pane
et aqua vel solis radicibus et herbis vescatur vel solum altero quoque
die cibum sumat.
Finis ieiunii ecclesiastici (et moralis) potissimum triplex est: ad reprimendas
concupiscentias carnis, ad elevationem mentis in res divinas faciliorem redden­
dam, ad satisfaciendum pro peccatis1). Praeceptum ecclesiasticum de abstinen­
tia et ieiunio sanitati non nocere sed potius prodesse ostendunt physiologi2).
1, Lex naturae mortificationem in cibo et potu eatenus praecipit, quatenus
effectus per ieiunium obtinendus necessarius est. Ex s. Thoma ieiunium multum
inservit ad cupiditates carnis refrenandas, ad satisfaciendum pro peccatis, ad
mentem liberius sursum elevandam3), leiunium enim ad ipsam cupiditatem cibi
et potus, deinde vero ad omnes concupiscentias carnis reprimendas assumitur.
Quoniam autem ieiunium plus minusve omnibus necessarium est: in multis enim
offendimus omnes4), et in omnibus caro concupiscit adversus spiritum5), eccle­
sia suis legibus modum ieiunandi omnibus convenientem determinat. Nec mirum:
nam a. cum protoparentes per usum illicitum cibi ruinam in mundum intulissent,
abstinentia ab usu licito cibi optimum medium est hominem sanctificandi et pec­
cata praeterita expiandi; β. Christus Dominus ieiunium exemplo suo commen­
davit, cum opus redemptionis quadraginta dierum ieiunio inchoaret.

2, Lex divina in N. T. non exsistit; eatenus tantum aliquid originis divinae
habet, quatenus Christus Dominus exemplum dedit.
3, Lex ecclesiastica orta est ex consuetudine, et in genere mos ieiunandi iam
ab apostolis observabatur, sed vario modo se evolvit successu temporis*).
%

’) S. Thomas II. 11. q. 147. a. 1. et 3.
2) Cf. Moser, Das kirchliche Fasten- und Abstinenzgebot in gesundheitlicher Beleuchtung. Frankfurter zeitgem. Broschiiren (Heft 6. 1907).
3) Summa 11. II. q. 147. a. 3. Cf. Praefatio in Quadragesima (Missale Ro­
manum) »vitia comprimit, mentem elevat, virtutem largitur et praemias.
4) lac. 3, 2.
B) Gal. 5, 17.
°) Cf. Linsenmayer, Entwicklung der kirchlichen Fastendisziplin bis zum
Konzil von Nizàa (München 1877). Wernz-Vidal, Ius can. IV. 1. n. 515 et 520.
Vermcersch-Creusen, Epitome iur. can. II.5 n. 564.

590

De abstinentia et ieiunio

leiunium quadragesimale ortum est ex usu apostolorum et discipulorum in die
parasceves vel etiam sabbati s. nil omnino cibi sumendi; mox ad plures dies
vel- hebdomadam, quamvis non semper continuam extendebatur, et solum
vespere cibus (panis et aqua) sumebatur. Iam in Concilio Nicaeno memoria fit
ieiunii per 40 moraliter dies,· quod praeparabat ad baptismum et poenitentiam.
Leo M. testatur hunc modum et vocat eum institutionem apostolicam. In aliis
locis 7 hebdomadae (Septuagesima) sed exceptis quibusdam diebus observa­
bantur; a saeculo VII. 6 hebdomadae, i. e. 36 dies continui, additis 4 diebus ut
compleretur numerus 40. Usque ad saec. ΧΠ. nemo censebatur ieiunare, qui
ante vesperas cibum sumpsit. Ideo (ad exemplum Caroli M.) tempore quadra­
gesimae vesperae prius recitabantur, ut fideles tempore opportuniore coenam su­
mere possent. Quo magis coena anticipabatur, eo magis vespere mos invaluit,
inter lectionem collationum Cassiani potum, vel herbas, vel etiam pauca electuaria sumendi. Frustulum matutinum successu temporis- usu venit et primo
permissum est per s. Poenitentiariam a. 1843. Romae et alibi non solum a carni­
bus abstinendum erat, sed etiam ab ovis et lacticiniis; cum aliae regiones p’eterent dispensationem ab hoc rigore, eo quod pisces et oleum deessent, Benedic­
tus XIV. concessit esum carnis pro refectione principali, sed prohibuit ne simul
pisces sumerentur. — leiunium vigilae ortum duxit e vigiliis liturgicis et initio
solum a vespere usque ad finem s. officii observabatur; ubi vero liturgicum
officium in diem praecedentem translatum est, etiam ieiunium anticipatum est.
— leiunium quatuor temporum Romae iam exstitit tempore Leonis M. et dice­
batur esse institutionis apostolicae. — Abstinentia feriae VI. orta est ex ieiunio <^i>
hebdomadario, quod Christiani pro devotione observabant, sed in oppositione ad
*
iudaeos, qui fer. III. et V. ieiunabant, fer. IV. et VI. Initio a ferventioribus servatum est, postea obligatio, Sed restricta ad fer. VI. et meram abstinentiam
exoriebatur, cui consuetudo in pluribus locis sabbatum addiderat.
4. Hodierna lex Codicis7) valde temperavit legem; cum antiquitus ieiunium
semper comprehenderet abstinentiam, nunc etiam dies ieiunii sine abstinentia
habentur; sublata est etiam prohibitio esus carnis simul cum piscibus; ova et
lacticinia et usus cuiuslibet condimenti ex adipe animalium conceduntur.

674. Quid praeceptum sit.8).
1. Sola abstinentia servanda est singulis sextis feriis per annum.
2. Abstinentia simul et ieiunium. servari debent:
a. Feria quarta cinerum; b. Feriis sextis et sabbatis quadragesimae;
c. Feriis quatuor temporum; d. Vigiliis Pentecostes, Assumptionis
b. Virginis, Omnium sanctorum, et Nativitatis Domini (nisi hae vigi­
liae incidant in festum de praecepto aut in diem dominicam).
7) Cn. 1250—1254.
s) Cn. 1252. Tempore belli per decretum 19 dec. 1941 S. C. pro Negotiis
ecclesiasticis extraordinariis (A A. S. 33 [1941] 516) mitigata est lex de ab­
stinentia et ieiunio. »Ut saltem ex parte lex ipsa restaureturc. Pius XII. per de­
cretum S. C. Concilii 28 jan. 1949 (A. A S. 41 [1949] 32) omnibus Ordinariis
facultatem concessit dispensandi super legem praedictam, ita tamen, ut in quo­
libet casu a fidelibus ritus latini abstinentia servetur singulis feriis sextis, lex
vero abstinentiae simul et ieiunii feria IV. Cinerum, feria VI. Maioris hebdoma­
dae, pervigiliis Assumptionis B. Μ. V. et Nativitatis D. N. 1. Ch. Cf. Abelian,
Annotationes, Periodica 38 (1949) 73—77. (Vide notam post n. 675!)

(

De lege ieiunii in genere

591

3. Solum ieiunium servandum est reliquis omnibus quadragesimae
diebus.
*
Exsistit obligatio extraordinaria et particularis servandi ieiunium pridie con­
secrationis ecclesiae0). leiunium autem servare debet: a. pontifex consecrans;
β. qui petunt ecclesiam sibi consecrari; i. e. parochus, qui consecrationem sal­
tem implicite petit et ii, qui vi alicuius officii, iuris dominii etc. consecrationem
saltem implicite petunt; non autem populus, nisi ipse ecclesiam aedificasset
eamque sibi consecrandam peteret*10).

4. Addenda, a. Praeceptum abstinentiae vel abstinentiae et ieiunii
vel ieiunii tantum non obligat diebus dominicis sive extra sive intra
quadragesimam, nec obligat diebus festis de praecepto extra quadra­
gesimam11).
b. Vigiliae non amplius anticipantur.
c. Sabbato sancto post meridiem cessat ieiunium et abstinentia (non
vero in vigilia Nat. D. N.)12).

d. Feria quinta in Coena Domini iure communi licet comedere
carnes.

e. Per canones de abstinentia et ieiunio nihil immutatur de induitis
particularibus, de votis, de constitutionibus et regulis cuiusvis religio­
nis vel instituti approbati sive virorum sive mulierum in communi vi­
ventium etiam sine votis13).

675. Subiectum huius praecepti. 1. Abstinentiae lege tenentur om­
nes, qui 7. aetatis annum expleverunt, cr,
Ergo pueri ante 7. aetatis annum hac lege non obstringuntur, etsi usum ra­
tionis iam habeant; sed neque pueri, qui post septimum annum usum rationis
nondum adepti sunt, quippe qui nondum sunt subiectum legis ecclesiasticae14).
Hortandi tamen sunt parentes, ut pueros quam primum ad abstinentiam assu­
escant.

2. Lege ieiunii tenentur omnes ab expleto 21. aetatis anno usque ad
inceptum 6015). Çfrpk
te
mJUum %
a. Non ante 21. Quia homo ante hanc aetatem ordinarie uberiore cibo indi­
get, noluit ecclesia adolescentes cum tanto incommodo obligare; et quia eccle­
sia communiter contingentia respicit, ieiunare non tenentur, qui ante hanc aeta­
tem viribus iam perfecte evolutis pollent.

°) Pont. rom. tit. De eccles. dedicat. Cn. 1166, 2.
10) Comm. i. C. 24. nov. 1920. [A. A. S. 12 (1920) 576.]
11 ) Cone. Bracarense II (a. 561) damnavit Priscillianistas, qui die Nativitatis
D. N. ct diebus dominicis ieiunandum esse dicebant (D. 234). S. C. C. 3. iul. 1909
Cn. 1252 § 4.
î2) Cn. 1252 §4. S. C. Cone. 13 oct. 1938 [A. A. S. 30 (1938) 161].
«) Cn. 1253.
14) Cn. 12.
16) Cn. 1254, 1. 2.

592

De abstinentia et ieiunio

b. Non post 60. Incipiente enim aetate senili fideles a ieiunio eximuntur; sed
ex communiter contingentibus senectus incipit a 60. aetatis anno. Haec eadem
aetas eximit etiam a ieiunio, quod vi regulae in ordinibus religiosis servatur,
vel quod ex voto suscipitur, nisi aliud expresse statutum sit
c. Ratio, ob quam aetas senilis a ieiunio eximat, haec est,
in senectute natura et vires minuuntur ideoque restauratione
inde vero senes ob debilitatem virium et ob calorem paulatim
et semel cibum sufficientem concoquere nequeunt, ideoque
indigent.

quid hinc quidem
saepius indigent,
deficientem simul
cibo frequentiore

d. Cum senes per se a ieiunio eximantur, ieiunare non tenentur non solum ii,
qui reipsa viribus debiles sint, sed etiam ii, qui satis rubusti ad ieiunium feren­
dum videantur: id enim per accidens est.

Nota: Obligatio legis ieiunii et abstinentiae, pervigilio festi Deiparae in
caelum Assumptae statuta, ubique ad pervigilium festi Immaculatae Conceptio­
nis B. Μ. V. translata est. A. A. S. 49 (1957) 638.

593

QUAESTIO SECUNDA.
De praecepto abstinentiae.

Articulus primus.
De ipso praecepto.

676. Praeceptum abstinentiae, quod a praecepto ieiunii hic consi­
deratur seiunctum, duo prohibet: g. carnem; b. ius ex carne (cn. 1250).
ZjLc-A'**-1·· Cum ecclesia hoc praecepto reprimere intendat concupiscentiam carnis, quae
fertur in delectationes cibi et veneris, illos cibos potissimum prohibet, quae
magis sapiunt ac nutriunt corpusque opime nutriendo ad luxuriam excitant.
Caro autem avium atque animalium terrestrium magis sapit et nutrit, ideo haec
potissimum ab ecclesia diebus abstinentiae prohibetur16).

Declaratio. 1. Solum praeceptum abstinentiae (absque ieiunio) ex
lege universali ecclesiae non obligat nisi singulis feriis sextis, exceptis
festis quae de praecepto servanda sunt (n. 261) et patronorum festis,
quae sollemniter et cum magno populi concursu celebrantur, si extra
quadragesimam in feriam sextam incidant17).
Haec relaxatio solum valet quoad festa, quae reipsa in foro celebrantur. In
illis ergo regionibus, in quibus non omnia in foro celebrantur, nec exceptione
uti licet. Ratio enim relaxandi non est ipsa festivitas diei, sed sollemnitas ex­
terna et concursus populi, quibus festum celebratur18). Attamen episcopus ex
causa magni populi concursus dispensare potest.

2. Praeceptum abstinentiae per se obligat sub gravi, quia eius finis
et materia gravis est; admittit autem parvitatem materiae.
a. Omnes in eo conveniunt gravem esse materiam, quae notabiliter nutrit; in
determinanda autem quantitate, quae notabiliter nutriat, auctores valde dissi­
dent; dicendum videtur gravem esse materiam, quae dua^ uncias (60 gr.)
b. Maior quantitas ad peccatum grave constituendum requiritur, si non caro
proprie dicta manducatur. Qui ergo iusculum ex carne confectum manducat,
graviter non peccat19).

3. Toties committitur peccatum contra abstinentiam, quoties actibus
^moraliter distinctis comeditur caro: hoc enim praeceptum, etsi jam lae^
sum, semper denuo violari potest.

677. Quid nomine camis et piscis significetur. 1. Quoad abstinen­
tiam animalia dividuntur in carnem et piscem: diebus enim abstinentiae
prohibentur carnes, permittuntur autem pisces, quia horum caro mi10)
17)
18)
10)

Cf. s. Thomas 11. II. q. 147. a. 8.
Motu proprio Supremi disciplinae 2. iul. 1911 n. 5. Cn. 1252, § 4.
Comm. i. C. 17. febr. 1918. A. A. S. 10 (1918) 170, Cn. 1245, § 2.
Génicot-Salsmans I. n. 443.

38 NoIdin, Vol, II. de praecepti·.

594

De abstinentia et ieiunio

nus nutrit et minus sapit. Quid nomine carnis et piscis sensu ecclesiastico veniat, non ex theoriis physicorum sed potius^x communi aestimatione fidelium et^raesertim ex consuetudine discere debemus.
a. Animalia, quorum caro prohibetur, sunt mammalia (Sâugetiere)
et aves.
b. Nomine piscium intelliguntur non solum pisces stricte tales sed
omnia animalia, quae frigidum sanguinem habent: a. Reptilia et amphibia ut ranae (Frôsche) et testudines (Schildkrôten). β. Molusca
ut Jimaces (Schnecken), conchae (Muscheln), praesertim ostreae
(Austern). y. Crustacea ut cancri (Krebse), cammari (Mcerkrebse).
a. Auctores antiqui carnem prohibitam dicunt carnem animalium terrestrium
seu
terra quiescentium et respirantium*20) (Landtiere), carnem vero
licitam piscium dicunt carnem animalium aquaticorum, quae in aqua vivunt et
respirant (Wassertiere). Ad haec referebantur ex mammalibus (quia ordinarie
in aqua vivunt et piscibus nutriuntur aut nutriri putabantur): lutrae (Fischottern), castores seu fibri (Biber), phocae (Seehunde), tricheci (Walrosse), ex
avibus colymbi (Tauchenten) et probabiliter etiam fulicae (Wasser- und Rohrhiihner)21); nullatenus vero corvi marini (Seeraben).

b. Haec animalia (ab antiquis inter aquatica enumerata) sola permittit con­
suetudo; ubi ergo consuetudo eorum usum licitum reddit, comedi possunt,
quamvis ex errore de rebus naturalibus orta sit; ubi vero haec consuetudo non
exsistit, ad carnes prohibitas pertinent.
c. In dubio, utrum aliquid sit caro an piscis, illud comedere licet: quod enim
j?on certe constat esse carnem, prohibitum non, est.,

_ 2. Nomine carnis sensu ecclesiastico veniunt omnes partes anima­
lium prohibitorum, ergo etiam sanguis, medulla ossium, partes cere­
brales, laridum (Speck), nisi horum quidquam consuetudine vel in­
duito permittatur; non autem (ut olim) adeps nec fructus horum ani­
malium ut ova, lac.
a. Iam pridem ad parandos cibos loco olei permittebatur pinguedo; successu
temporis alia et alia condimenta, etiam artificiose composita, licita declarata
sunt22).
b. Nunc ex lege universali uti licet >quibuscunque condimentis etiam ex adipe
animaliumt23).
20) Thomas II. II, q. 147. a. 8.
21) Ex induito a Pio VII. concesso religiosis ordinis Minimorum s. Francisci
a Paula, qui ex voto carnibus perpetuo abstinere debent, non licet inferre, fuli­
cas per se, non solum ex consuetudine, diebus abstinentiae permitti: eo enim,
quod ad illorum religiosorum petitionem, ut libere uti possint eo (fulicarum)
cibo, s. pontifex benigne annuit pro gratia, esum illius carnis piis religiosis
permisit, quin dirimere intenderet quaestionem theoreticam de natura huius cibi.
Ballerini-Palmieri II. n. 1110.
m) S. Officium 1. maii 1889; 13. maii 1896; S. Poenitent. 17. nov. 1897;
S. Officium 6. sept. 1899. Margarina est butyrum artefactum (Kunstbutter) ex
adipe bovillo et puriore lactis parte confectum.
23) Cn. 1250.

Λ
y

678. A prae
modo a carnib
595
UkcUA
q. Pauperes
aliud habeant.

De praecepto abstinentiae

c. Condimentum est quidquid, sive liquidum sive solidum, quod in modica
a sj paupere
quantitate adhibetur, ut cibus principalis paretur vel torreatur vel etiam sapi­
cibos adhibent a
dior fiat; proinde etiam panem talibus substantiis linire licet.

d. Qtiibuscunque condimentis, i. e. butyro, adipe, margarina, gelatina etc.;
immo etiam minutis frustulis laridi (Speckwürfel) uti licet (non quidem per
meram additionem, sed) ad torrendos super ignem cibos, et quae post liquefactionem remanent solida, non opus est separare, dummodo pergant esse condi­
mentum21).

e. Quoad praeparata‘a Maggi distinguendum est: condimentum iusculi (Suppemvürze) adhibere licet, quia ipso inventore fatente constat non esse ex carne
confectum; at non licet uti extracto carnis (Fleischextrakt), nec illis frustis
massae solidae (Suppenwür/e/), quae continent quasi substantiam iusculi, quia
certe ex carne confecta sunt.
/. Iure ex carne nec per modum condimenti nec alio quovis modo uti licet:
quod enim antea prohibitum erat, idem in novo Codice expresse vetatur.
g. Ad cibos vetitos quidam referunt etiam omnia genera peptonum, cum ex
carnibus ita praeparentur, ut magis nutritivae et facilius digestibiles sint; alii
dicunt ea non comprehendi prohibitione, quia usu vulgari non censentur caro,
nec carnis saporem habent25).

Articulus secundus.
ΓΑ

.

...

De causis excusantibus.

------

7

β. Ergo carnes, quae usque ad diem non prohibitum sine periculo corrup­
tionis conservari nequeunt, dari possunt pauperibus, qui a lege abstinentiae
excusantur.

b. Aegroti, convalescentes, stomachi debilitate laborantes, viribus de­
biles, qui medicinam sumere debent, cuius efficacia cibis esurialibus
impeditur, ac tandem feminae praegnantes et nutrientes: illae quidem,
se debiles sunt vel ex cibis esurialibus sanitatis periculum timent, hae
vero, si puerum infirmum alere debent.
Constat mulieres praegnantes quandoque magna carnis appetentia laborare,
cui si non satisfaciant, foetus nocumentum subire posset. Negant quidem
Olfers26) et Capellmann27) foetui aliquod damnum oriri, eo quod huic appeten24 )
25)
20)
27)
i
*

38*

S. Poen. 17. nov. 1897.
Vermeersch-Crcusen, Epitome II. n. 565. Génicot 1. n. 442.
Pastoralmedizin (Freiburg 1893) S. 51.
Medicina pastoralis18 p. 234.

.ύΑ·

596

De abstinentia et ieiunio

tiae utut magnae resistitur, nihilominus Lehmkuhl (1. η. 1457) eiusmodi muli­
eres praegnantes a peccato excusat, >si quando fastidiendo alios cibos buccel­
lam carnis sumant<.

c. Operarii, qui difficillimis laboribus vel laboribus ciborum appe­
tentiam auferentibus addicti sunt ut operarii in fusoriis, vitrariis vel
ferrariis, in fodinis metallicis vel carbonariis. His aequiparari possunt
etiam ii, qui curare debent fornaces in fabricis vel locomotivis.
*

d. Qui alios cibos habere non possunt:
«. Uxores, filii, famuli, si paterfamilias alios cibos non admittit, quia in mo­
rali impotentia versantur observandi praeceptum; famuli autem per se alium
dominum quaerere tenentur.
β. Viatores, qui alios cibos in cauponis non accipiunt; attamen tunc tantum
excusantur, si cibo ad congruam refectionem indigent et si alios cibos serio
postulaverint. Nunc tamen ii, qui in cauponis prandere debent, in multis dioe­
cesibus prorsus dispensantur.

7. Dispensatio invitantis non extenditur ad invitatos; hospes, qui die absti­
nentiae ad prandium invitatur, quod ex carnibus parari novit, per se invitatio­
nem recusare tenetur eamque tum solum licite acceptare potest, si, remoto scan­
dalo, ex refutatione notabile incommodum ut gravem offensionem, inimicitias
merito timere debet. — Hospes, qui praeter exspectationem integrum prandium
ex carnibus paratum invenit, licite carnes manducat, si neque alios cibos acci­
pere nec sine gravi incommodo discedere potest28).
δ. Si errore prandium paratum est ex cibis vetitis, hoc modo distingui potest.
Si de solo condimento ex carnibus agitur, esus permittitur, cum iam non pro­
hibitum sit; quodsi de integro prandio ex carnibus parato agitur, attendendae
sunt circumstantiae, scilicet num alii cibi mox parari possint, num cibi ex car­
nibus parati sine notabili detrimento asservari possint in sequentem diem etc.:
si enim prandium paratum sine gravi incommodo relinqui non potest, licite
sumitur29).

e. A servanda abstinentia non excusantur, qui non accipiunt nisi cibos peiores
et cariores, excepto casu, quo cibi tam mali sint, ut congruam refectionem non
praebeant, aut tam cari, ut notabile detrimentum in bonis fortunae afferant.

Nota. Animadvertunt medici in hodierna mitigata disciplina quoad abstinen­
tiam rarius adesse causas excusantes etiam pro aegrotis, cum v. g. ova permit­
tantur, quorum 2 aequivalent circiter 400 gr. carnis bovinae et facilius digerun­
tur; econtra a ieiunio facilius excusationes admittendas esse30).

M) Cf. Berardi, Praxis confess.3 (Faventiae 1899) II. η. 1463.
Cf. ibid. 1464 s.
30) Capellmanri1* p. 234.

597
9

QUAESTIO TERTIA.
De praecepto ieiunii.

Articulus primus.
De ipso praecepto ieiunii.

679. Quid praeceptum sit. 1. Praeceptum, ieiunii statuit, ut nonnisi
unica per diem comestio (i. e. refectio satians) fiat; sed non vetat ali­
quid cibi mane et vespere sumere, servato tamen circa ciborum quanti­
tatem et qualitatem probata locorum consuetudine31). Ad declarandum
hoc praeceptum tria explicanda sunt: a. unica refectio; b. collatio
vespertina; c. ientaculum matutinum.
Praeceptum ieiunii per se duplex est, alterum ad quantitatem, alterum ad
qualitatem ciborum refertur; illud unicam refectionem, permittit, hoc etiam in
qualitate ciborum consuetudinem loci sequi praecipit.

2. Praeceptum ieiunii ex genere suo grave est, quia de re gravi agi­
mur, quae scilicet ad bonum spirituale fidelium notabiliter conducit.
Constat etiam ex declaratione ecclesiae32) ; admittit autem parvitatem
materiae.
Dissentiunt auctores in assignanda quantitate cibi, quae materiam gravem
constituat. Dicendum videtur materiam gravem constituere quantitatem, quae
quatuor uncias (120 gr.) excedat. Nihil autem refert, utrum haec quantitas si­
mul una comestione, an divisim pluries per diem sumatur, quia parvae come­
stiones per diem sumptae coalescunt et simul materiam gravem constituunt, id
quod habetur ex propositione 29. ab Alexandro VII. damnata33). Grave igitur
peccatum contra ieiunium non ille solum committit, qui essentiam ieiunii per
secundam refectionem solvit, sed etiam ille, qui ieiunium in materia gravi violat,
i. e. qui ad quantitatem cibi, quae diebus ieiunii ad ientaculum et collationem
vespertinam licite sumi potest, addit quantitatem gravem quatuor unciarum
sive ad ientaculum sive ad collationem sive alias per decursum diei.

680. Essentia ieiunii. 1. Essentia ieiunii in unica tantum refectione
diurno consistit. Qui ergo ieiunium sive advertenter sive inadvertenter
per secundam refectionem iam essentialiter laesit, eo die ieiunare
piius non tenetur: essentiâ enim ieiunii semel laesâ praeceptum ieiunii
servari amplius non potest.
a. Nihil refert, utrum aliquis unica comestione iterum plene se reficiat an
pluries per diem comedendo, quia singulae comestiones coalescunt. Qui ergo
praeter unam plenam refectionem tantum cibi per diem sumit, ut totum simul
alteram plenam refectionem efficiat, essentiam ieiunii solvit.

31) Cn. 1251, 1.
32) Frangens ieiunium ecclesiae non peccat mortaliter, nisi ex contemptu
vel inoboedientia hoc faciat... (D. 1123).
33) In dic ieiunii, qui saepius modicum quid comedit, etsi notabilem quanti­
tatem in [me comederit, non frangit ieiunium (D. 1129).

598

De abstinentia et ieiunio

Ad quaestionem ergo, num pluries mortaliter peccet, qui plures refectiones
sumit, responderi debet, illum semel tantum graviter peccare, quia ieiunium,
quatenus in unica refectione consistit, semel tantum frangi potest, sicut ieiunium
naturale vel votum hac die non bibendi vinum semel tantum violari potest; nam
ex mente theologorum ieiunium ita ab ecclesia institutum est, ut altera refectio
solvat essentiam ieiunii; fracta autem essentia ieiunium nec servari nec frangi
amplius potest.
_c. Ex his deducitur, quid facere debeat, qui die ieiunii ex oblivione integrum
jentaculum sumpsit Si nimirum· ientaculo plene se refecit, a secunda refectione,
et si non plene se refecit, a collatione vespertina abstinere debet Sumpto enim
ientaculo praeceptum adhuc servari potest et debet, a cuius observatione solum
grave incommodum excusat.

2. Abstinentia a carnibus ad essentiam ieiunii non pertinet, ex quo
sequitur, ieiunium ab abstinentia separari posse i. e, ieiunium quoad
essentiam servari posse, etsi non servetur abstinentia.
Diu inter theologos disceptabatur, num abstinentia a carnibus ad essentiam
ieiunii requireretur, ita ut abstinentia sublata essentia proindeque etiam prae­
ceptum ieiunii cessaret. Qui putabant abstinentiam a carnibus ad essentiam
ieiunii pertinere, dispensatis circa carnes ideo etiam plures refectiones conce­
debant. Controversiam tandem sustulit Benedictus XIV., qui constitutione Non
ambigimus (30. maii 1741) statuit, dispensatos circa esum carnium diebus
ieiunii ad unicam refectionem teneri.

Articulus secundus.
De unica refectione.

681. De ipsa refectione. 1. Diebus ieiunii una tantum refectio plena
permittitur. Jn hac refectione quoad qualitatem ciborum, nisi etiam,,
dies abstinentiae sit, carnes permittuntur; circa quantitatem autem lex
ecclesiastica pro coena34) nihil praecipit; servanda est lex naturalis
temperantiae. Hinc fieri potest, ut quis in illa unica refectione violet
legem naturalem temperantiae, praeceptum autem ecclesiasticum ieiunii
non laedat.
2. Refectio debet esse moraliter continua: si enim per interruptionem
moralis continuatio solveretur, non una esset refectio, sed plures. Ma­
net una refectio, tum si inter unam alteramque comestionem non inter­
cedit nisi horae spatium, tum longiore spatio intercedente, si quis cum
intentione explicita vel implicita redeundi ad comestionem a mensa
recedit.
Quaeritur, quantum temporis spatium inter unam alteramque comestionem
licite intercedere, seu quanta prandii interruptio licite fieri possit.
34 ) Nomine coenae, ubi de ieiunio sermo est, plerumque refectio principalis
significatur.

De praecepto ieiunii

599

a. Prandium leviter interrumpere etiam sine causa licet; levis interruptio cen­
setur, quae dimidiam horam non excedit. Hinc si quis iam a mensa surrexit cum
animo non amplius redeundi, potest iterum comedere, si intra dimidium horae
aliquid praeter exspectationem afferatur, quia hoc moraliter ad prandium
pertinet.

b. Prandium notabiliter i. e. ad horam interrumpere ex rationabili causa licet,
modo interrumpens intentionem redeundi habuerit et prius non se refecerit; si
,
id sine causa fiat, leve peccatum est. Ideo licite ante prandium aliquid cibi su- \
mere possunt, qui, ut fieri solet in communitatibus religiosis, ad mensam legunt:
cum enim ex iusta causa fiat et cum intentione postea prandendi, sumptio mora­
liter cum prandio cohaeret.
c. Prandium sine iusta causa valde notabiliter (multum ultra horam) inter­
rumpere grave peccatum est, quia comestiones adeo interruptae ad unam re­
fectionem non uniuntur. Si quis autem nondum plene refectus cogeretur pran­
dium intermittere, etiam post duas horas ad illud redire posset, quia ecclesia
non exigit, ut quis sine sufficienti refectione diem transigat.

682. De ientaculo et de collatione. Diebus ieiunii Codex tum mane
tum vespere aliquid cibi comedere permittit, attamen nec quantitatem
nec qualitatem ciborum determinat, sed ad probatam locorum consue•tProbata locorum consuetudo* hic non designare potest consuetudinem sensu
iuridico legitime praescriptam, sed potius receptum usum, qui in variis regioni­
bus ex diversis occasionibus varius est. Ubi ergo hucusque carnes non sumebantur, nec abhinc sumi possunt35
36).

a. Ad ientaculiim ex universali consuetudine sumi potest cofea, thea,
chocolatum cum modico lacte et panis frustulo; sed in parva quantitate
tantum, quae scilicet quoad cibum nutritivum duas uncias seu circiter
60 gramm. non excedat. Cum tamen plerique inter ientaculum et pran­
dium adhuc aliquam refectionem sumere consuescant, haec autem die­
bus ieiunii prohibita sit, quantitas ientaculi indulgentius determinari
potest, ut fideles per decursum temporis matutini ieiunium servare et
suos labores peragere valeant.

b. Ad collationem consuetudo pro diversitate locorum diversa est tum
quoad quantitatem tum quoad qualitatem ciborum, quia corporis indi­
gentia alia est in calidioribus alia in frigidioribus regionibus. Itaque in
calidioribus ad meridiem regionibus cibi esuriales tantum sumuntur et
plerumque leviores, non exclusis tamen offa, caseo et piscibus; in re­
gionibus autem frigidioribus cibi graviores i. e. quivis cibi esuriales,
imuno in nonnullis locis etiam caro comedi solet.
Si quaeritur, quidnam iis qui ad ieiunium obligati non sunt, liceat quoad ab­
stinentiam, cum distinctione respondendum est: a. Diebus quibus solum ieiuni­
um praescriptum est, qui quocunque modo ad ieiunium non tenentur, carnes
35) Cn. 1251.
30) Comm. i. C. 29. oct. 1919. A.A.S. 11 (1919), 480.

/-ut

600

De abstinentia et ieiunio

toties quoties volunt comedere possunt; cessante enim ieiunio quidquid ad
leiunium pertinet, cessat, b. Diebus quibus abstinentia simat cum ieiunio prae­
cipitur, qui liber est a ieiunio, non eo ipso liber est ab abstinentia. Ubi ergo
his diebus per indultum episcopi carnes permittuntur, videndum est, an simpli­
citer permittantur, an solum pro refectione principali. In hoc ultimo casu, qui
solummodo dispensatus est a ieiunio, sine ulteriore dispensatione non posset
pluries carnes comedere. Qui vero ratione aetatis vel gravis laboris vel infirmi­
tatis non tenentur, diebus quibus per indultum caro conceditur, pluries iis uti
possunt37).

Ad quantitatem quod attinet, ex consuetudine iam ubique recepta
quarta pars prandi vel octo unciae (circiter 240 gramim.) licite sumi
possunt, etiam ab iis, qui hac quantitate plene reficerentur: nam mere
per accidens est, quod haec aliquem satient.
a. Prior determinatio quantitatis licitae relativa est: cum enim quantitas
prandii seu plenae refectionis pro diversa ciborum qualitate ad sustentationem
in singulis necessaria valde diversa sit, etiam quarta eius pars pro diversis di­
versa est. Posterior autem determinatio absoluta est et in genere plus concedit,
quam prior illa relativa.

b. Ex iusta causa amplior cibi quantitas permitti potest, si quis nimirum ob
complexionem corporis, genus laboris, durationem ieiunii, temperiem regionis
etc. ampliore cibo indigeat, ut officia sua convenienter implere possit.
c. Universalis viget consuetudo in vigilia nativitatis Domini sumendi quanti­
tatem duplo maiorem (ieiunium gaudiosum)38). In aliquibus locis eadem
quantitas duplo maior etiam in aliis vigiliis sollemniorum festorum sumitur.
Ubi haec consuetudo viget, licite servari potest.

Nota. Quantitas cibi, quae diebus ieiunii vespere licita est, ex instructione,
quam nonnulli episcopi in induito quadragesimali fidelibus proponunt, ita deter­
minari potest, ut dicatur praeter unicam refectionem circiter dimidiam partem
ordinariae coenae licite sumi posse. Cum hisce determinetur quantitas, quae
praeter unicam refectionem — ergo ad ientaculum et collationem — licite sumi
possit, haec regula non multum differt ab ea, quae supra statuitur.

@

685. De tempore refectionis. 1. Ex universali consuetudine tempus
yM^unicae refectionis est circa meridiem; ubi tamen unos est prandendi
hora undecima ante meridiem, non est necesse, ut diebus ieiunii ab
, 4-------hac -hora
recedatur.
— -----------------------------

0-·"“^

a. Pro lentaculo et pro collatione vespertina determinatum tempus neque lex
neque consuetudo praescribit, quare generatim illud mane, haec autem vespere
sumi potest. Confirmatur Cn. 1251, 1: lex ieiunii non vetat aliquid cibi mane et
vespere sumere.
b. Tempus refectionis eatenus determinatum est, quatenus refectio ex antiqua
consuetudine non rationem prandii sed coenae habere debet. Ideo tempus re­
fectionis antiquitus erat tempus vespertinum vel hora post meridiem tertia;
unde sequitur differre refectionem in serius tempus semper licitum esse, illud
autem anticipare sine causa non licere.
S. Poenit. 24. febr. 1819; 16. ian. 1834 ; 27. mai 1863.
38) S. Alphonsus n. 1025,

De praecepto ieiunii

„ G

601

2. Tempus refectionis etiam notabiliter anticipare grave peccatum
/ion est, quia circumstantia temporis respectu ieiunii accidentalis est:
i enim unica tantum refectio sumatur, finis a praecepto intentus quoad
ubstantiam non frustratur. Anticipatio notabilis censetur, quae hoam excedit. Ideo infra horam refectionem anticipare etiam sme pecuiari causa, ultra horam autem solum ex iusta causa licitum est.
Iusta et rationabilis causa notabiliter anticipandi prandium esset e. g. iter
nchoandum, urgens negotium expediendum, debilitas complexionis, consuetudo
ali hora prandendi etc.

3. Permutatio serotinae refectionis (collationis) cum prandio ex­
presse permittitur30); permutare vero jentaculum matutinum cum pran­
dio vel collatione solum ex causa rationabili et proportionata licet*0).

4. Certe non licet tempus refectionis immoderate protrahere, quin
praeceptum ieiunii violetur; potest autem absque ulla culpa ad duas
horas protrahi, et si peculiaris causa adesset, etiam ultra hoc tempus.
5. Alphonsus (n. 1020 in fine) haec habet: *Elbel cum Gobato concedit us­
que ad tres vel quatuor horas, saltem pro· Germania iuxta eorum morem; sed
Croix merito dubitat, an haec consuetudo sit approbata, nisi, ut ait, post duas
circiter horas apponantur sola bellaria vel cibi leviores, maxime si postea ve­
spere omittatur refectiuncula. Hocque ego nec approbo nec reprobo.*

684. Quid extra plenam refectionem (cum collatione et jentaculo)
sumere liceat, quin frxmgaUujieiunium, Quod rationem cibi habet, die­
bus ieiunii prohibetur, quod autem rationem potus habet, diebus ieiunii
licite sumi potest; unde axioma invaluit: liquidum (i. e. potus) non
frangit ieiunium. Rationem cibi habet, quod principaliter nutritioni in­
servit, sive solidum est sive liquidum; rationem potus habet liquidum,
quod ex usu communi sumitur ad depellendam sitim vel ut vehiculum
cibi ad iuvandam digestionem.
a. Rationem potus non solum aqua habet, sed etiam vinum, cerevisia, varii
liquores ut limonata, aqua Saccharata, cofeum, thea cum parva quantitate
sacchari admixta, licet per accidens haec etiam nutriant ut cerevisia. Rationem
potus autem non habet iusculum, oleum, mei, saccharum, chocolata neque per
se lac, quamvis haec liquida sint et potando sumantur. Notandum est autem in
nonnullis regionibus (tirolensibus) ex usu et consuetudine lac (flore depura­
tum) sumi ad depellendam sitim ut alibi vinum vel cofeum; ibi ergo huiusmodi
lac sine dubio ad liquida pertinet, quae non frangunt ieiunium. Immo per medi­
cos confirmatur, lac magis habere rationem potus, quam chocolata praeparata
secundum auctores39
*41).

b. Poma, pira, uvae et eiusmodi fructus potius rationem cibi habent, ideoque
non permittuntur, nisi forte in modica quantitate ad exstinguendam sitim su­
mantur: ea enim non bibere sed comedere dicimus. S. Alphonsus permittit elec39) Cn. 1251 § 2.
40) . D’Annibale III. η. 134.
41) Capellmann13 p. 230.

602

De abstinentia et ieiunio

tuaria (Pastillen) et liquorem congelatum, sed utrumque in parva tantum
quantitate.
c. Extra horam refectionis et collationis liquidum (vinum, cerevisiam etc.) et,
ne noceat potus, frustulum panis sumere, per se non frangit ieiunium, quia pa­
nis per modum medicinae sumitur. Verum panem certe non licet toties sumere,
quoties bibere lubet, sed ad summum semel aut iterum in die; praesertim vero
iis permitti id potest, qui alias ieiunium ferre non possent, maxime si prandium
diu differri contingat.

Articulus tertius.
De causis a ieiunio excusantibus.

685. Quinam excusentur. Ut quis a ieiunio excusetur, requiritur
causa gravis gravitati praecepti proportionata. Ad tres revocari pos­
sunt causae a ieiunio excusantes, quae sunt: a. debilitas corporis;
b. paupertas; c. gravis labor sive corporis sive mentis.
.1. Propter debilitatem corporis excusantur:

a. Infirmi, convalescentes, debiles; item qui una vice alimentum, suf, νζ, ficiens sumere nequeunt; insuper omnes, qui ex ieiunio notabilem capitis dolorem aut vertiginem patiuntur vel qui sine coena per notabilem
'
noctis partem dormire nequeunt.
b. Praegnantes, nutrientes, etsi ob vires robustas ex ieiunio detri­
mentum pati non videantur; his medici accensent mulieres, quae flu­
xum menstruum patiuntur.
c. Qui ex nervis laborant: ex iudicio enim medicorum »nervosi« ci­
bum in minore quantitate sed frequentius sumere debent; hinc illi, quo­
rum morbus (nervositas) notabilis est, a lege ieiunii excusantur, vel
saltem adest sufficiens ratio petendi et concedendi dispensationem.

2. Propter paupertatem omnes illi excusantur, qui non habent, unde
plenam refectionem sibi comparent ut ostiatim mendicantes, et qui non
habent tales cibos, ut una plena refectio ad nutritionem eis sufficiat:
panis enim et legumina vel alii cibi parum nutritivi ad iustam totius
diei nutritionem non sufficiunt.

‘

_3. Propter laborem corporis excusantur: Operarii, qui artem mecha.Z
nicam cum magno corporis labore exercent: agricolae, fabri ferrarii,
? Xr -lignarii, murarii, textores, lapicidae, nautae, baiuli, cursores, sutores,
coqui, qui p lures cib'os pro multis personis parare debent etc., et hi
quidem (ratione consuetudinis) per se excusantur, adeo ut nec illi
ieiunare debeant, qui ob vires sat robustas sine gravi incommodo ieiunare possent, quia artem exercent, quae per se cum magna corporis
defatigatione coniungitur.

De praecepto ieiunii

603

Itinérantes, si iter sine incommodo differri non potest vei si iam
coeptum est, et quidem: a. Longius iter pedestre i. e. quatuor vel quin­
que horarum a ieiunio per se excusat, et si via ardua est vel tempestas
maligna vel viator debilis, etiam brevius, b. Qui equo vel curru iter
agunt, excusantur, si per plures dies in itinere versantur; iter unius
diei excusat solum, si cum magna defatigatione agendum est42).
c. Iter autem in viis ferreis, cum laboriosum non sit, solum per accidens
excusare potest, si nimirum itinérantes congruo alimento carent vel ob
stomachum vacuum aegrotare incipiunt.
a. Qui ratione laboris corporalis a ieiunio excusantur, non tenentur ieiunare
iis diebus, quibus laborem intermittunt, si uno tantum alterove die id faciunt:
namque excusantur, ut vires proximis laboribus necessarias reficiant et conser­
vent. Sed ut reipsa excusati censeantur, qui artem cum gravi labore coniunctam
exercent, saltem ordinarie per maiorem diei partem laborare debent: etenim si
ordinarie solum per duas tresve horas in eiusmodi laboribus occuparentur, per
se excusati non essent.
β. Nemo tenetur, ut ieiunare possit, intermittere labores cum ieiunio insocia­
biles, quos ordinarie exercet, etsi labore non indigeat, cum etiam propter labo­
rem non necessarium a ieiunio excusetur: ecclesia enim non intendit fideles ab
ordinariis occupationibus impedire.
γ. Non licet tamen laborem cum ieiunio insociabilem, qui alias non exercetur,
die ieiunii sine iusta causa i. e. mere recreationis causa assumere, nisi valde
raro id fiat; licet autem ad finem utilem, etsi non necessarium. Ideo licet die
ieiunii suscipere piam peregrinationem, si adsit specialis ratio eo die illam sus­
cipiendi e. g. specialis utilitas spiritualis peregrinantium; quodsi desit specialis
eiusmodi ratio, in alium diem differenda est peregrinatio.
Nota. Admitti nequit, eos omnes per se a ieiunio excusari, qui serium laborgm
praesertim corporeum exercent: complures enim sunt operarii et artifices, quo­
rum occupatio non adeo laboriosa est, ut per se a ieiunio excusentur, cuiusmodi
sunt pictores, scribae, typos collocantes aliique in typographies laborantes, qui
prelum non ipsi versare debent, barbitonsores, sartores, famuli, ancillae, quae
leviora tantum servitia domestica peragunt43). Ob magnam autem hominum
debilitatem nunc temporis horum complures praesertim in oppidis per accidens
a ieiunio excusantur.

686. 4. Propter laborem mentis, qui cum corporali defatigatione
saepe conjunctus est.
Labor mentis non excusat per se, sed solum per accidens, si scilicet ratione
alicuius circumstantiae exigentis plus cibi (debilitas personae, peculiaris gra­
vitas laboris etc.) ieiunantes sua officia obire non possent. Facile autem habent
rationem sufficientem, propter quam dispensationem petere et accipere possunt.

Lectores scientiarum, etsi semel tantum in die lectionem habeant,
quando magno studio et labore indigent ad lectiones praeparandas,
non autem ii, qui tradunt lectiones iam prius praeparatas et saepius
repetit as44).
42) Cf. sententiam (31) ab Alexandro VII. damnatum (D. 1131).
«) Cf. ibid. D. 1130.
44) S. Alphonsus n. 1094.

I

604

De abstinentia et ieiunio

Professores grammaticae et ludimagtstri, qui per quatuor vel quin­
que horas quotidie cum magna defatigatione docere debent.

Studiosi, qui per maiorem diei partem (per novem vel decem circiter
horas) scholas frequentant et serio studiis et orationi incumbunt.

Contionatores, qui quotidie vel fere quotidie concionem habent; et
a fortiore missionarii, qui maiore adhuc defatigatione in missionibus
exercentur; at generatim non excusantur concionatores, qui ter aut
quater tantum in hebdomada sermonem habent, nisi notabile incommo­
dum in ieiunio servando subeant.
Confessorii excusantur, si poenitentes audire et simul ieiunare sine
gravi incommodo nequeant; id autem ordinarie solum contingit, si
fere per totam diem i. e. per septem vel octo horas confessiones exci­
piunt.
Nota. 1. Omnes, qui a lege ieiunii vel abstinentiae se excusari existimant,
propter periculum hallucinationis monendi sunt, ut, ubi causa excusans non est
omnino manifesta, petant declarationem parochi vel medici, et ut petant dispen­
sationem, ubi propter levitatem causae non sufficiat sola declaratio.

2. In concedenda dispensatione ne sint difficiles superiores ecclesiastici; me­
minerint autem solam hanc rationem, quod dispensatione negata praeceptum
violetur, non esse causam sufficientem concedendae dispensationis. Attamen
fideles, qui dispensationem petunt, ordinarie aliquam causam rationabilem ha­
bere praesumi possunt ut debilitatem, laborem defatigantem etc.; immo fun­
datus timor, ne dispensatione non concessa debiles in fide et in vita Christiana
ab ecclesia alienentur, ipse constituit aliqualem causam concedendae dispensa­
tionis.

3. Caveant confessarii, ne de praecepto abstinentiae et ieiunii ad apicem theo­
logiae moralis observando moneant eos, qui in bona fide sunt et non obtempe­
raturi praevidentur, ne moniti peccata formalia committant et a sacramentis
absterreantur.
4. Non quaevis molestia, quae ex ieiunio sequitur, ab eo observando excusat,
sed solum gravis molestia externa, quae cum ipsa natura praecepti non cohae­
ret: aliqua enim corporis debilitatio et aliquis capitis dolor, item difficultas in
munere exercendo aliquantulum solita maior, necessario ex ieiunio sequuntur,
et proinde ad incommoda huic praecepto interna pertinent.

Articulus quartus.
De dispensatione ab abstinentia et iehin io.

^1^5"

j687. Quis dispensare possit: a. Summus pontifex^ro tota ecclesia.
Eius dispensatio ex notis principiis semper valida et exsistente iusta
causa etiam licita est.
/ b. Ordinarii dispensare possunt: a. ab abstinentia et ieiunio vel etiam
ab utroque in casibus particularibus et iusta de causa subditorum suo-

De praecepto ieiunii

ruin singulos fideles vel singulas familias etiam extra territorium et in
suo territorio etiam peregrinos, β. Ab utroque praecepto ex causa peculiari magni populi concursus (etiam unius tantum paroeciae) aut
^publicae valetudinis etiam totam dioecesim seu locum45
46). r
c. Parochi dispensare possunt ab abstinentia et ieiunio vel etiam ab
utroque in casibus particularibus et iusta de causa subditorum suorum
singulos fideles vel singulas familias etiam extra territorium et in suo
territorio etiam peregrinos46).
d. Superiores regulares religionis exemptae dispensare possunt sicut
parochi non solum omnes professos et novitios, sed etiam alios in reli­
giosa domo diu noctuque degentes causa famulatus aut educationis
aut hospitii aut infirmae valetudinis47).

e. Confessorii, nisi sint expresse delegati, nullam habent faculta
dispensandi, sed solum declarare possunt, num adsit causa
quod de cetero etiam medici possunt et superiorissae monialium.
a. In declaranda impotentia ieiunandi, praesertim si causa excusans non sit
plane certa, superiores et confessarii attendant, quod sapienter monet Sanchez,
ut necessitati provideant cum minima legis iactura; sic ubi sufficiat ientaculum
matutinum vel collationem vespertinam indulgentius sumere, hoc concedant,
nullatenus vero ex toto ieiunium relaxent4*).

b. Si causa per se excusans moraliter certa est, licet absque ulteriore decla­
ratione praecepti observantiam praeterire. Idem dicendum est, si causa per se
excusans dubia quidem est, sed si agitur de infirmo, qui ex observatione prae­
cepti damnum sanitatis vere timet.
Nota. Si quando pro pluribus indeterminate petitur aut conceditur generalis
dispensatio a lege abstinentiae, causa dispensationis aliquo modo omnes affi­
cere debet, pro quibus petitur ut concedatur; sic in locis balneorum ratione in­
firmitatis concedi posset dispensatio pro omnibus, qui in diversorio balneantibus destinato habitant
-λ-...

688. Nonnulla documenta, quae ex variis decretis s. Officii et prae-X^^-<—
sertim s. Poenitentiariae colliguntur48*
).
a. Dispensatio concessa patrifamilias per se non extenditur ad to­
tam familiam; quare si filiis permittitur, ut in eiusmodi casu carnes
manducent, id non fit propter dispensationem patris, sed propter im­
possibilitatem, in qua versantur, observandi abstinentiam50).

b. Episcopi ex induito pontificio in esu carnium dispensantes quan­
doque solent iniungere fidelibus, qui dispensatione utuntur, aliquod
Cn. 1245 Comm. i. C. 12. mart. 1929 [A. A. S. 21 (1929) 170].
4«) Cn. 1245 § 1.
47) Cn. 1245 § 3.
48) Consil. I. 5. c. 1. dub. 4. n. 3s.
4θ) Decreta ipsa confer apud Lehmkuhl I. 1466, Nota 1; n. 1473 ss.
e°) S. Poenitentiaria 16. ian. 1834; 19. dec. 1862; 20. apr. 1865.

45)

606

De abstinentia et ieitinio

opus pium (aut certas preces aut eleemosynam). Hoc praeceptum sub
levi obligat et affixum est diei, quare elapso die cessat.

689. De bulla cruciatae5152
).
1. Ad similitudinem illorum indultorum, quae olim occasione recuperandae
terrae sanctae concedebantur, Regi Hispaniae pro labore contra infideles iam
diu conceditur diploma pontificium, plura indulta complectens, quod vocatur
bulla cruciatae. Quae hodie vigent continentur litt. Apost. Pii XI.152).

2. Frui possunt his privilegiis omnes qui versantur in territorio Hispaniarum,
vel ditionum subiectarum. Subditi Hispani iis uti possunt etiam extra territo­
rium, vitato scandalo.
3. Ad usum requiritur et sufficit, ut quis bullam accipiat et èleemosynam prae­
scriptam solvat.
4. Valet pro anno a die publicationis usque ad novam publicationem; dein
denuo accipi debet.

5. Continet: a. Indultum quoad indulgentias, quo plures indulgentiae conce­
duntur; b. Indultum quoad divina officia et sepulturam, scilicet tempore inter­
dicti s. officia celebrandi, sepeliendi mortuos excommunicatos, statim post me­
ridiem anticipandi (recitatis vesperis et completorio); c. Indultum quoad con­
fessionem et votorum commutationem: eligendi confessarium ex approbatis,
qui semel in vita et semel in morte (vel bis, si duplex summarium sumitur) ab
omnibus peccatis et censuris quocunque modo exceptis specialissime reservatis
absolvere et vota privata non reservata commutare possit; d. Indultum quoad
dispensationem ab irregularitate et impedimentis affinitatis et criminis ab executore harum litterarum obtinendam; e. Indultum quoad beneficiorum convalidationem et compositionem cum S. Sede. f. Indultum quoad legem abstinentiae
et ieiunii, quo restringitur abstinentia sola ad ferias VI. Quadragesimae, IV.
temporum et 3 vigilias (Pent., Assumpt. B. V. et Nativ. D.), ieiunium ad ferias
IV., VI. et sabb. Quadragesimae et 3. vigilias, g. Indultum de oratoriis privatis.
Accuratiora videbis in citato loco.

51) Cf. Arregui, Summarium theol. mor. n. 959 ss.
52) 15. aug. 1928. A. A. S. 21 (1929) 12 ss.

LIBER SECUNDUS.
De annua confessione et de communione paschali.

QUAESTIO PRIMA.
De annua confessione.

690. De ipso praecepto. Statuit ecclesia, ut omnes fideles, qui ad
annos discretionis pervenerunt, saltem semel in anno peccata sua fide­
liter confiteantur.
a. Confessio annua primo praescripta est a concilio lateranensi IV. c. 21.:
>0mnis utriusque sexus fidelis, postquam ad annos discretionis pervenerit, om­
nia sua solus peccata saltem semel in anno fideliter confiteatur proprio sacer­
doti ... suscipiens reverenter ad minus in pascha eucharistiae sacramentum, nisi
forte de consilio proprii sacerdotis ob aliquam rationabilem causam ad tempus
ab eius perceptione duxerit abstinendum.* (D. 437.) Idem praeceptum a con­
cilio tridentino et nuper a Codice iur. can. innovatum est, cuius haec sunt verba:
2>0mnis utriusque sexus fidelis, postquam ad annos discretionis i. e. ad rationis
usum pervenerit tenetur omnia peccata sua saltem semel in anno fideliter con­
fiteri*1).

b. Cum certum anni tempus, quo ex praescripto ecclesiae peragenda sit con­
fessio, determinari non possit, praecepto annuae confessionis satisfit, quocun­
que anni tempore instituatur confessio. Quomodo ex voluntate ecclesiae compu­
tandus sit annus, intra quem instituenda sit confessio praescripta, certo non
constat. De Lugo2) quidem tuetur annum iuxta usum civilem a ianuario ad
ianuarium computandum esse, quia vox anni naturaliter hunc sensum habet;
nihilominus praeferenda videtur sententia, quam cum aliis tenet Suarez3), an­
num computandum esse a paschate ad pascha, tum quia universalis consuetudo
legem in hunc sensum interpretata est, tum quia ecclesia communionem in
paschate praecipiens eodem tempore etiam confessionem tamquam necessariam
praeparationem praecipere videtur.

691. Eius declaratio. 1. Praeceptum annuae confessionis sub gravi
obligat, id quod ex gravitate materiae colligitur.
2. Praeceptum istud per se obligat omnes fideles, qui ad annos dis­
cretionis (ad usum rationis) pervenerunt i. e. gravis peccati capaces
sunt.
Etsi septennium nondum attigissent, ad confessionem praeparentur pueri, qui
peccati mortalis sunt capaces h. e. qui mysteria fidei necessitate medii necessaria
pro captu suo percipiunt atque inter bonum et malum discernere possunt; prac­
tice, qui apprehendunt, malum esse mendacium vel inoboedientiam aut de im1) Cf. sess. 13. can. 9. (D. 891) sess. 14. cap. 5. et cn. 8. (D. 901. 918.)
Cn. 906.
2) Lugo, De poenitent. disp. 15. n. 157.
3) Suarez, De poenitent. disp. 35.

608

De annua confessione

puris quibusdam actionibus erubescunt, absolvi possunt; qui mortale commise­
runt, absolvi debent. Pueri igitur sensim ad confessionem praeparandi sunt, et
si confessarius deprehendit peccatum mortale, absolvantur saltem intra annum.
Sunt, qui solidis argumentis fulti dicant’) pueros ante annum aetates 10 vel
14 per accidens tantum committere posse peccatum subiective grave; intellegunt
verba legis: »ad annos discretionisc de gradu usus rationis, qui necessarius est
ad committendum peccatum grave. Secundum hanc sententiam impuberes vi
legis non obligantur ad confessionem annuam, attamen ex rationibus paedagogicis inducendi sunt ad frequentem confessionem.

3. Praeceptum confessionis annuae illos tantum obligat, qui grave
peccatum commiserunt: ad confessionem enim venialium neque iure
divino tenemur, quia secundum concilium tridentinum venialia in con­
fessione citra culpam taceri possunt456), neque iure ecclesiastico, quia
ecclesia hoc praecepto non intendit novam quoad materiam confessio­
nis obligationem imponere, sed solum tempus instituendae confessionis
praescribere®).
Praecepto annuae confessionis ille tantum satisfacit, qui confitetur materiam
necessariam, quae sola cadit sub praecepto, non autem, qui solum venialia con­
fitetur (aut mortalia iam remissa), quia haec non cadunt sub praecepto. Qui
ergo e. g. in paschate venialia tantum confessus est et dein labente anno pecca­
tum mortale committit, eo ipso anno ad alteram confessionem, tenetur. Hanc
doctrinam complures auctores cum Lugo tuentur7) ; Ballerini autem cum multis
aliis censet eum, qui solum venialia commisit, non obligari quidem ad cqnfessionem, per ipsam autem confessionem venialium satisfieri praecepto. Et sane
usus et persuasio fidelium hanc opinionem certe confirmat: qui enim tempore
paschali sua venialia confitetur cum animo satisfaciendi praecepto, huic se satis­
fecisse existimat, nec putat se obligari ad confessionem eodem anno denuo in­
stituendam, si forte peccatum mortale commiserit8). Insuper aequum non est,
ut melioris condicionis sit, qui eodem anno peccata mortalia, quam qui solum
venialia confessus sit. Unde merito suadet Lehmkuhl (I. n. 1450) fideles de ulte­
riore obligatione non esse monendos.

4. Huic praecepto non satisfit per confessionen} sacrilegam vel vo­
luntarie nullam9): nam praeceptum divinum exigit confessionem, qua
peccator reconcilietur cum Deo, quod solum per confessionem validam
fieri potest.
5. Confessio fieri potest cuicunque sacerdoti approbato etiam alieni
ritus, nec requiritur amplius, ut fiat parocho vel in ecclesia parochiali
(cn. 905).
4) Cf. Tillmann, Handbuch der kath. Sittenlehre, 11. Müncker, Psychologische
Grundlagen, pg. 114.
6) Sess. 14. c.5. (D. 899.)
«) Cn. 906 coli. 901.
7) Cf. Lugo, De poenitent. disp. 15. n. 162 ss.
8) Ballerini-Palmieri V. n. 696.
®) Propositio 14. ab Alexandro VII. damnata: Quifacit confessionem volun­
tarie nullam, satisfacit praecepto ecclesiae. (D. 1114) Cn. 901.

De annua confessione

609

6. Utrum obligatio confitendi affixa sit tempori unius anni ad finien­
dam, an vero ad urgendam obligationem, non consentiunt auctores;
verum omnino dicendum videtur cum s. Alphonse tempus ab ecclesia
determinari ad urgendam impletionem praecepti divini10).
Qui ergo praeceptum intra annum non implevit, tenetur postea quamprimum
confiteri ad implendum praeceptum, quia adhuc urget obligatio anni praece­
dentis. Quae confessio sufficit etiam pro hoc anno, ita ut eodem anno non tenea­
tur ad aliam confessionem.

10) Cf. Lugo, De poenitentia disp. 15. n. 177 ss.
59 Noldin, Vol. II. de proeceptli.

610

QUAESTIO SECUNDA.
De communione paschali.

692. De ipso praecepto. Praecipit ecclesia, ut omnes fideles post­
quam ad annos discretionis i. e. ad usum rationis pervenerint, semel in
anno saltem in paschate s. communionem recipiant11). Quoad impu­
beres haec obligatio in eos quoque et praecipue recidit, qui ipsorum
curam habere debent (parentes, tutores, confessarios, institutores, pa­
rochum).
Hoc praeceptum quoad rem divinum, quoad determinationem autem temporis
ecclesiasticum est. Reipsa hoc praeceptum duo continet, alterum divino-ecclesiasticum, scilicet praeceptum divinum de manducanda carne Christi quoad tem­
pus indeterminatum ab ecclesia ita determinatum, ut saltem semel in anno s.
communio sumenda sit; alterum mere ecclesiasticum de communione sumenda
tempore paschali, quia tempus paschale ad implendum hoc praeceptum maxime
conveniens est propter memoriam, quae tunc recolitur, institutionis huius sacra­
menti et passionis dominicae.

695. Eius declaratio. 1. Annus, intra quem sumenda est s. commu­
nio, ex universali consuetudine ab ecclesia probata computatur a
paschate ad pasbha12), ita ut annus incipiat a fine unius temporis
paschalis et desinat cum fine sequentis temporis paschalis.
Tempus paschale ex universali lege ecclesiae complectitur solum
quindecim dies a dominica palmarum usque ad dominicam in albis in­
clusive13). Episcopi tamen illud anticipare possunt, non tamen ante
quartam dominicam quadragesimae, vel prorogare, non tamen ultra.
festum ss. Trinitatis"14). Parochi et confessarii exsistente legitimo im­
pedimento pro singulari persona communionem paschalem ad tempus
differre possunt ex concilio lateranensi et ex Codice.
Ergo tempus paschale, quod in plerisque locis ultra quindenam paschalem
prorogatur, considerari debet tamquam privilegium locale, quo fruuntur tum ii,
qui in ipso loco domicilium aut quasi-domicilium habent, tum vagi et peregrini.

2. Praeceptum hoc etiam quoad determinationem temporis grave est;
qui ergo s. communionem ultra tempus paschale vel ad diem culpabi­
liter differt, per se grave peccatum committit, nisi confessarius ex ra­
tionabili causa consilium dedisset ad tempus abstinendi (cn. 859).
3. Determinatio temporis apponitur non ad finiendam obligationem,
sed ad urgendam observationem.
1X) Cf. concilium lateranense IV. c.21. Omnis utriusque sexus. (D. 437).
Cone. trid. sess. 13. can. 9 (D. 891). Cn. 859, 1., cn. 860.
12) Eugenius IV. const. Fide digna 8. iul. 1440.
13) Eugenius IV. in cit. constit.
14) Cn. 859, 2. Concessum tamen est per facultates speciales pluribus epis­
copis, ut etiam ab initio quadragesimae anticipare possint.

De communione paschali

611

a. Ratio huius sententiae, quam recentiores praesertim post s. Alphonsum
(1. 6. n. 297) fere unanimiter statuunt, ex verbis concilii lateranensis et tridentini desumitur: cum enim dicatur fideles teneri ad minus in pascha vel saltem
in paschate, manifesto statuitur duplex obligatio, altera primaria communicandi
semel in anno, et altera secundaria id faciendi tempore paschali. Idem expresse
monet cn. 859, 4.
b. Qui ergo non communicavit tempore paschali, tenetur postea per decur­
sum anni (usque ad sequens tempus paschale) communicare; necesse autem
non est, ut id quamprimum fiat: cum enim, ut monet de Lugo, communio
paschalis facta sit impossibilis, non manet nisi praeceptum communicandi semel
in anno, cui quovis anni tempore satisfieri potest15).
c. Si quis praevideret, se tempore paschali communicare non posse, non tene­
tur antea communicare, quia praeceptum impleri non potest, antequam obligat;
attamen si quis coepto iam tempore paschali praevideat, se postea communicare
non posse, tenetur statim communicare, quia praeceptum toto tempore paschali
obligat; ergo impleri debet, quando fieri potest.

4. Huic praecepto non satisfit per sacrilegam, sed solum per dignam
communionem; sicut enim solum digna communione satisfieri potest
praecepto divino, ita ex voluntate ecclesiae etiam praecepto ecclesia­
stico solum digna communione satisfit, ut constat ex propositione (55)
ab Innocent io XI. damnata et ex Codice16).

694. De loco communionis paschalis. Nullum amplius exsistit
ecclesiae praeceptum communionem paschalem sumendi in propria
parochia. Codex de hac re duo continet: a. Suadendum fidelibus, ut
huic praecepto satisfaciant in sua quisque parochia; b. qui in aliena
parochia satisfecerint, curent proprium parochum de adimpleto prae­
cepto certiorem facere17).
a. Ratio antiqui praecepti et recentis suasionis haec est, ut pastor proprias
oves cognoscere possit, hae vero suam erga ipsum subiectionem contestentur.
β. Praecepto satisfacit, qui tempore paschali s. communionem per modum
viatici recipit: nam una actione diversa praecepta impleri possunt, si fini utriusque praecepti satisfit. Et quoniam viaticum de manu proprii parochi vel eius
delegati recipit, simul etiam submissionem erga suum pastorem ostendit.
γ. Infirmus, qui ante tempus paschale viaticum suscepit, tempore paschali
communicare debet, quia praeceptum impleri non potest, antequam urget. Sus­
ceptio autem communionis paschalis pro eiusmodi infirmo ultra tempus paschale,
si opus esset, differri potest: Ecclesia enim consentit in dilationem, ubi quis
legitime impeditus fuerit (cn. 859, § 1).

Expedit ut feria V maioris hebdomadae in Coena Domini omnes
clerici, etiam sacerdotes, qui eo die a Sacro litando abstinent, ss. Christi
Corpore in Missa sollemni seu conventuali reficiantur18).
15) Cf. Lugo, De euchar. disp. 16. n. 69.
16) Propositio 55. ab Innocentio XI. damnata: Praecepto communionis annuae
satisfit per sacrilegam Dei manducationem (D. 1205). Cn. 861.
17) Cn. 859, 3.
18) Cn. 862.
39

612

LIBER TERTIUS.
De prohibitione librorum1).

Triplex distinguenda est prohibitio legendi libros pravos: a. ex lege
naturae; b. ex lege ecclesiastica simpliciter prohibente; c. ex lege
ecclesiastica prohibente cum censura. De tertia agendum est, ubi de
poenis ecclesiasticis dicitur, de secunda hoc loco agendum est, ita ta­
men, ut etiam de prima pauca praemittantur.

695. De prohibitione librorum ex lege naturae. 1. Lege naturae
prohibita est lectio cuiusvis libri, qui fidei vel bonis moribus periculum
affert: cum igitur ratio prohibendi sit periculum spirituale, quod ex
lectione timendum est, consequitur a. omne id prohibitum esse, quod
legenti damnum afferre potest, cuiusvis formae vel magnitudinis sive
typis impressum sive manu descriptum est; pari modo nihil referre,
utrum aliquis librum ipse legat, an legentem audiat; b. prohibitionem
hanc cessare, ubi omne periculum perversionis cesset; ideo uni pro­
hibitum esse potest, quod alteri licet.
2. Gravitas peccati, quod legens librum iure naturae prohibitum
committit, non a qualitate vel magnitudine libri, sed unice a periculo
dependet, quod ex lectione enascitur; si igitur periculum· proximum
gravis damni spiritualis timendum est, erit grave, si autem vel pericu­
lum remotum gravis damni vel periculum proximum levis damni ex
lectione oritur, leve peccatum erit. Quocirca ex causa proportionate
gravi licitum est libros legere, ex quibus nonnisi leve aut remotum peri­
culum timendum est.
• c

Ergo prava folia (Zeitungen) legere grave peccatum est, si ex lectione pro­
ximum periculum gravis damni spiritualis timetur; et quoniam frequens lectio
ordinarie eiusmodi periculum affert, ipsa ordinarie grave peccatum est.

3. Retinere libros pravos lege naturae eatenus prohibitum est, qua­
tenus ex retentione periculum damni spiritualis proprii vel alieni oritur.

«

’) ]. Hollweck, Das kirchl. Biicherverbot2 (Mainz 1897); J. Pennachi, Com­
mentarium in Constit. Officiorum ac munerum (Rom 1898); A. Boudinhon, La
nouvelle législation de l’index (Paris 1899); J. Hilgers, Der Index der verbotenen Bûcher (Freiburg/Br. 1904); Wernz, lus decretalium III. η. 95—131, De
prohibitione, censura et divulgatione librorum (Rom 1901); Â. Vermeersch, De
prohibitione et censura librorum4 (Rom 1906). — Post Codicis promulgationem:
Wernz-Vidal, Ius canonicum IV. 2. n. 704—734 (Rom 1935); VermeerschCreusen, Epitome iur. can. II. η. 720—738; Indice dei libri proibiti p. o. ss.
Pio XII. (Rom 1948); Steumer, Index Romanus10 (Osnabrück 1951).

613

QUAESTIO PRIMA.
De prohibitione librorum in genere.

696. Declarationes. 1. Ecclesiae ius competit exigendi a fidelibus
ne libros edant, quos ipsa antea non recognoverit, et libros a quibus­
vis editos ex i usta causa prohibendi2). Ipsi enim a divino suo funda­
tore demandatum est officium custodiendi atque intactam servandi
veritatem Christianam et tuendi bonos mores suorum subditorum.
Inter documenta circa editionem et lectionem librorum ab ecclesia edita emi­
net constitutio Officiorum ac munerum Leonis XIJL (25. ian. 1897) et Index
librorum prohibitorum iussu eiusdem constitutionis editus. Cum tamen Codex
ï-totam de integro ordinet legis prioris materiam*3), abrogata est lex prior.

2. Decreta Codicis de prohibitione librorum universalia sunt, quae
omnes totius orbis fideles afficiunt, ait enim: >Libri ab apostolica sede
damnati ubique locorum et in quodcunque idioma vertantur prohibiti
censeantur«4) ; soli cardinales, episcopi, etiam titulares, aliique ordi­
narii hac prohibitione non adstringuntur5).
3. Obligatio canonum de hac re tractantium in materia gravi gravis
est: finis enim legis arcendi a fidelibus periculum, quod ex pravorum
librorum lectione fidei et moribus imminet, gravis est et ad hunc finem
obtinendum lex ipsa multum confert.
Ergo tum praecepta ex se gravia in materia levi, tum nonnulla horum cano­
num p'raecepta leviora ob materiae parvitatem sub levi tantum obligant. Sic
liber, qui propter materiam, quam tractat, prohibetur, sub gravi prohibitus cen­
setur, liber autem in se aut nullatenus aut non multum periculosus, qui propter
defectum approbationis prohibetur, ordinarie non censetur sub gravi prohibitus.

4. Obiectum huius legis. Codex distinguit quidem et ipse inter libros
aliasque publicationes, monet autem, ea, quae de libris praescribuntur,
applicanda esse etiam publicationibus diariis, periodicis et aliis editis
scriptis quibuslibet, nisi aliud constet*).
Liber in teli igitur scriptum editum, quod constat certa mole (cc. 10
folia integra veJ 160 paginae in 8°) et certa unitate, quae potest ha­
beri etiam, si plures minores libelli (Lieferungen) ob materiae unitatem
ad unum volumen destinantur. Quoad periodica videndum est, an vo­
lumina maiora in quodam genere hanc unitatem habeant.
Ergo quodvis scriptum, quod edatur, etsi unico tantum folio constet, obiec­
tum est horum canonum, nisi constet, aliquem canonem ad determinatum genus
scriptorum tantum referri.

Codex duplici distincto capite agit 1. de censura librorum et 2. de
prohibitione librorum.
2) Cn. 1384, 1. Cf. Hilgers, Der Index der verbotenen Bûcher (Freiburg 1904).
3) Cn. 22.
4) Cn. 1396.
e) Cn. 1401.
®) Cn. 1384, 2. (Cn. autem poenalis 2318 applicandus est solis libris.)

614

QUAESTIO SECUNDA.
De praevia censura librorum.

Praeceptum de non edendo libro absque praevia licentia tum ad edi­
torem tum ad auctorem refertur. Huic licentiae praecedit censura, i. e.
iudicium auctoritatis ecclesiasticae, quod afficit librum. Praeceptum
per se grave est; sed facile a gravi excusatur voluntaria omissio solius
licentiae, dummodo censura favorabilis praecesserit; vel etiam utriusque omissio in nova editione, excluso contemptu et scandalo. Eo gra­
vius autem peccatur omissione, quo maioris momenti argumentum libri
est.
Duo pertractanda sunt: a. De obiecto censurae et b. de modo per­
agendi censuram.

Articulus primus.
De obiecto censurae.

697. Censura et licentia ordinaria. Sine praevia censura neque a
laicis edantur:
1. Libri sacrarum scripturarum vel eorundem adnotationes et com­
mentaria.
2. Libri, qui divinas scripturas, sacram theologiam, historiam eccle­
siasticam, ius canonicum, theologiam naturalem, ethicen aliasve huiusmodi religiosas ac morales disciplinas spectant, libri ac libelli precum,
devotionis vel doctrinae institutionisque religiosae, moralis, asceticae,
mysticae aliique huiusmodi, quamvis ad fovendam pietatem conducere
videantur; ac generaliter scripta, in quibus aliquid sit, quod religionis
ac morum honestatis peculiariter intersit.
a. Cum in secunda parte huius numeri expresse nominentur libri, libelli et
scripta, terminus liber in prima parte stricte sumendus erit
b. Illud, quod religionis ac inorum honestatis peculiariter intersit, saepe ex
adiunctis loci et temporis patebit.

3. Imagines sacrae quovis modo imprimendae, sive preces adiunctas
habeant sive sine illis edantur7).
Imagines sacrae sunt, quae aliquo modo cultui destinantur; insuper aliquo
modo mechanico multiplicari et in lucem edi debent. Proinde censurae non
subjacent imagines manu parvo numero confectae, neque quae multiplicantur
ad artem propagandam vel ephemerides illustrandas.

T) Cn. 1385.

De praevia censura librorum

615

698. Quis licentiam edendi dare possit 1. Pro laicis vel clericis
saecularibus licentiam edendi libros vel imagines, de quibus supra,
dare potest vel Ordinari is proprius auctoris, vel Ordinarius loci, in
quo libri vel imagines publici iuris fiunt, vel Ordinarius loci, in quo
imprimuntur, ita tamen, ut si quis ex iis Ordinariis licentiam negaverit,
eam auctor ab alio petere nequeat, nisi eundem de negata ab alio li­
centia certiorem fecerit8).
2. Pro religiosis. Praeter licentiam unius ex Ordinariis locorum, ut
supra dictum est, religiosi etiam licentiam sui superioris maioris antea
consequi debent9).
Religiosi: ergo omnes, qui vota publica emittunt, sive sollemnia in aliquo or­
dine sive simplicia in aliqua congregatione.
Antea: ergo licentiam a suo superiore consequi debent, antequam ab Ordi­
nario loci eam sibi procurent.

699. Scripta de re profana. 1. Clerici saeculares vetantur sine con­
sensu suorum Ordinariorum et religiosi sine licentia sui superioris
maioris et Ordinarii loci etiam libros edere, qui de rebus profanis trac­
tant, et in diariis, foliis vel libellis periodicis scribere vel eadem mo­
derari10) .
2. Nec laid catholici in diariis, foliis vel libellis periodicis, qui reli­
gionem catholicam aut bonos mores impetere solent, quidquam con­
scribant, nisi ex iusta ac rationabili causa ab Ordinario loci probata11).
Haec licentia, cum non praerequirat censuram, in casu urgenti praesumi
potest.

Hisce non prohibetur, quominus mercatores merces suas in pravis diariis
annuntient atque commendent aliive nuntia venditionum, locationum etc., inse­
rant, si iusta causa hanc cooperationem excuset (n. 124).

700. Extraordinaria licentia. 1. Quae ad causas beatificationum et
canonizationum servorum Dei quoquo modo pertinent, edi nequeunt
sine licentia S. C. Rituum12).
De iis servis Dei sermo est, quorum causae nondum sunt absolutae,- proba­
tiones igitur a defensore allatae, observationes a promotore fidei factae etc.
sine licentia S. R. C. publicari nequeunt.

2. Quoad scripta, quae de indulgentiis agunt, a. Earum libri omnes,
summaria, libelli, folia etc. in quibus earum concessiones continentur,
ne edantur sine licentia Ordinarii loci. b. Licentia s. Sedis requiritur,
8)
°)
i°)
11)
12)

Cn. 1385,2.
Cn. 1385, 3.
Cn. 1386, 1.
Cn. 1386, 2.
Cn. 1387.

616

De prohibitione librorum

ut typis edere liceat quovis idiomate a. collectionem authenticam pre­
cum piorumque operum, quibus Ap. Sedes indulgentias adnexuit,
β. elenchum indulgentiarum apostolicarum, y. summarium indulgen­
tiarum sive antea collectum sed nunquam approbatum sive nunc pri­
mum ex diversis concessionibus colligendum13).
Imagines (dummodo tanquam imagines sacrae approbatae sint) in memo­
riam defuncti vel neosacerdotis distribuendae, non sunt folia indulgentiarum,
etsi aliquas orationes indulgentiis ditatas contineant.

3. Collectiones decretorum romanarum congregationum rursus edi
nequeunt, nisi impetrata prius licentia et servatis condicionibus a mo­
deratoribus uniuscuiusque congregationis praescriptis14).
Ipsi Codici iuris canonici praefixa est haec prohibitio: »Nemini liceat
sine venia s. sedis hunc Codicem denuo imprimere aut in aliam linguam
vertere. «

4. In edendis libris liturgicis earumque partibus itemque litaniis a
s. sede approbatis, constare debet de concordantia cum editionibus
approbatis ex attestatione Ordinarii loci, in quo imprimuntur aut pu­
blici iuris fiunt
a. Editio approbata est editio typica, quae solum a typographia vaticana vel
a typographo pontificio, qui a S. R. Congregatione veniam obtinuerat, excudi
potest et decretum refert declarans ipsam esse typicam15). Cum hac igitur libri
liturgici concordare debent.
b. Litaniae a. s. sede approbatae sunt: litaniae omnium sanctorum, agonizantium, b. Virginis lauretanae, ss. Nominis lesu, sacratissimi Cordis lesu,
s. loseph.

Novas litanias publice recitandas loci ordinarius approbare nequit16). Lita­
niae, quae cum ordinarii approbatione publicantur, privatim tantum recitari
possunt.

701. Versiones novaequae editiones. 1. Versiones s. Scripturarum in
linguam vernaculum typis imprimi nequeunt, nisi probatae sint a Sede
ap. aut nisi edantur sub vigilantia episcoporum et cum adnotationibus
praecipue excerptis ex ss. ecclesiae Patribus atque ex doctis catholicis­
que scriptoribus17).
Praecipue: Non interdicitur, quominus adnotationes, quae non fidem et mo­
res, sed res profans respiciunt, ut geographiam, archaeologiam, ethnographiam
etc. ex doctis operibus acatholicorum possint esse desumptae, dummodo ab
Episcopo approbentur. Neque necessarium est, ut adnotationes immediate ex
ss. Patribus desumantur.
«)
K)
16)
ιβ)
™)

Cn. 1388.
1389.
S. R. C. Decretum 1Ü aug. 1946 [A. A. S. 28 (1946) 371 s.].
Cn. 1259, 2.
Cn. 1391.

De praevia censura librorum

617

Libri precum, in quibus partes s. scripturae e. g. epistolae et evangelia officii
ecclesiastici sine notis continentur, item historiae bibliae, quae dicuntur, ex usu
iam recepto sine speciali approsatione s. Sedis cum sola approbatione Episcopi
publicari possunt.

2. Versiones operum generatim. Translationes et novae editiones
operis approbati nova approbatione indigent.
a. Et nova quidem editio, quia solet esse emendata et aucta, versio autem,
quia in versiones facile errores irrepunt, et quod innocuum est in uno loco, pot­
est esse nocivum in alio, id quod auctoritas ecclesiastica discernet.
b. Excerpta e periodicis capita seorsim edita (Sonderabdruck) non censentur
novae editiones nec proinde nova approbatione indigent18).

Nota. Quia approbatione solum indigent libri, libelli etc. qui typis
imprimuntur atque eduntur, scripta, quae usui privato destinantur,
approbatione non indigent.

Articulus secundus.
De modo peragendi censuram.

702. De censoribus deque censura19). 1. Censores a Superioribus
ecclesiasticis constituti.
a. Aetate, eruditione, prudentia sint commendati qui in doctrinis
probandis improbandisve medio tutoque itinere procedant.
b. In obeundo officio, omni personarum acceptione deposita, prae
oculis habeant tantum ecclesiae dogmata et communem catholicorum
doctrinam, quae conciliorum generalium decretis, Sedis apostolicae
constitutionibus seu praescriptionibus et probatorum consensu docto­
rum continetur.

c. Sententiam scripto dare debent.
d. Eorum nomen auctoribus non pateat, antequam faventem senten­
tiam ediderint.
Huius rei rationem innuit Encyclica Pascendi Pii X. his verbis: Ne quid mo­
lestiae censori exhibeatur vel dum scripta cognoscit vel si editionem non pro­
baverit.

e. Professionem fidei emittere tenentur, saltem initio suscepti mu­
neris (cn. 1406, § 1, 7).
ιβ) Qn 1392.
10) Cf. cn. 1393 s. Vide etiam Monita S. Officii A. A. S. 33 (1941) 121; 34
(1942) 149; Censores in librorum pietatis censura non tantum ad doctrinae
puritatem, sed etiam ad sacri cultus gravitatem attendant. Cf. Hürth, Annota­
tiones, Periodica 31 (1942) 291—294.

618

Dc prohibitione librorum

2. Censura, a. Si censoris sententia fayerit, Ordinarius potestatem
edendi faciat, cui praeponatur censoris iudicium, inscripto eius nomine.
Extraordinariis tantum in adi unctis et perquam raro prudenti Ordi­
narii arbitrio censoris mentio omitti poterit.
b. Licentia edendi in scriptis concedatur, in principio aut in fine libri,
folii aut imaginis imprimenda, expresso nomine concedentis itemque
loco et tempore concessionis.
Stricte sola haec licentia in principio vel fine imprimenda est, quamvis aliqui
auctores etiam censoris iudicium addendum putent. In cn. 1394 § 1, ubi impres­
sio praescribitur, sermo est solum de licentia ordinarii, et quod praeter nomen
concedentis nil requiritur nisi locus et tempus, dum antea ex Const, officiorum
ac munerum etiam nomen et cognomen auctoris, editoris postulabatur. Utique
cn. 1393 § 4 postulat, ut licentiae ab ordinario subscribendae etiam censoris
iudicium praeponatur, sed ibi non agitur de impressione in ipso libro, sed de
documento, quod asservari solet in curia20). Sufficit ergo: ^Imprimatur* cum
loco, tempore et nomine ordinarii.

c. Si licentia deneganda videatur, roganti auctori rariones indicentur,
nisi gravis causa aliud exigat.

20) Vermeersch-Creusen, Epitome II. n. 727.

619

QUAESTIO TERTIA.
De prohibitione librorum
Agendum est a. de auctoritate competente; b. de denuntiatione pra­
vorum librorum; c. de effectu probitionis; d. de libris ipsis prohibitis;
e. de licentia utendi libris prohibitis.
Declarandus est duplex terminus, qui in hac parte passim occurrit: ex pro­
fesso et data opera de aliqua re agere.
Liber de aliqua re e. g. de religione ex professo agit, si in eo non solum
obiter et per accidens, sed copiose et notabiliter seu in magna eius parte de
ea sermo est, etsi non sit praecipuum libri argumentum.

Liber de aliqua re data opera agit, si consulto, de industria de ea agit; ergo
aut saepius per decursum libri aut in notabili eius parte e. g. integro capite, et
id cum intentione lectorem ea de re instruendi.

Articulus primus.
De auctoritate competente.

705. Quis libros prohibere possit21). 1. Suprema auctoritas eccle­
siastica pro universa ecclesia, et ita quidem, ut libri ab ipsa damnati
ubique locorum et in quodcunque idiom a vertantur, prohibiti sint22).
2. Concilia particularia et locorum ordinarii pro suis subditis.
a. Ab horum prohibitione datur recursus ad s. sedem, non tamen in suspen­
sive; observanda est ergo prohibitio, donec s. sedes rem definierit.
b. Quia prohibitio respicit suos subditos, ea per se non tenentur religiosi
exempti, per accidens tamen ea aliquando teneri possunt ad praecavendum
scandalum.

3. Abbas monasterii sui iuris ct supremus religionis clericalis
exemptae moderator cum suo capitulo vel consilio; immo, si pericu­
lum sit in mora, etiam alii superiores maiores cum suo consilio, ea
tamen lege, ut rem quantocius deferant ad supremum moderatorem23).

Articulus secundus.
De denuntiatione pravorum librorum.

704. Quis denuntiare debeat24). 1. Omnibus quidem fidelibus,.ma­
xime vero clericis et in dignitate ecclesiastica constitutis eisque, qui
doctrina praecellunt, incumbit obligatio libros, quos perniciosos iudi21) Cn. 1395.
22) Cn. 1396.
23) Cn. 1395, 2.
w) Cn. 1397. S. Officium, 17. apr. 1943. A. A. S. 35 (1943) 144.

620

De prohibitione librorum

caverint, denuntiandi locorum ordinariis aut Ap. Sedi. Peculiari autem
titulo id pertinet ad legatos Ap. Sedis, locorum Ordinarios atque rec­
tores universitatum catholicarum.

2. In pravorum librorum denuntiatione non solum librorum inscrip­
tionem, sed quantum fieri potest, etiam causas, cur liber prohibendus
videatur, indicare expedit.
3. Illi, ad quos denuntiatio defertur, denuntiantium nomina secreta
servare stricte tenentur.
4. Locorum Ordinarii aut per se aut per sacerdotes idoneos invigi­
lent in libros, qui in proprio territorio edantur aut venales prostent.
5. Ordinarii tum libros, qui subtilius examen exigant, tum libros, de
quibus ad salutarem effectum consequendum supremae auctoritatis
sententia requiri videatur, ad ap. sedis iudicium deferant.

Articulus tertius.
De effectu prohibitionis.

705. Quid efficiat25). 1. Prohibitione libri sex actiones directe inter­
dicuntur: librum edere, legere, retinere, vendere, in aliam linguam
vertere, cum alio quomodocunque communicare. Liber quoquo modo
prohibitus rursum in lucem edi nequit, nisi factis correctionibus licen­
tiam is dederit, qui librum prohibuerat eiusve superior vel successor.
a. Librum edere dicuntur, qui librum vulgandum curant, qui proinde
vulgationis exstant causa primaria et principalis, scilicet auctor, qui
opus conscripsit, si tamen eo fine, ut edatur, illud tradidit; typographus, qui opus imprimendum suscipit; editor, qui opus impressum di­
vulgandum curat.
Non raro typographus ab editore distinctus est, quo in casu typographic ad
eos pertinet, qui editori proxime cooperantur, idque plerumque formaliter, quam­
vis etiam materialiter tantum cooperari possit.

b. Librum legere dicuntur, qui propriis ipsi oculis librum perlustran­
tes intelligunt, quae scripta sunt.
Ergo legere non dicuntur, qui alium legentem audiunt, nec qui memoriter ex
libro aliquid recitant, nec qui propriis oculis librum lustrantes ex ignorantia
idiomatis, quae legunt, non intelligunt. Qui alium legentem audit, quem ipse
precibus vel iussione ad legendum induxerit, vere moraliter legit, scilicet, per
alium. Etsi iuxta s. Alphonsi sententiam (n. 292) inter legentes non numeretur,
quia lex ad physice legentes restringenda sit, tamen legem laedit, quia mandat
alteri vetitam communicationem libri prohibiti (cf. d.).26

26) Cn. 1398.

De prohibitione librorum

621

c. Librum retinere dicuntur, qui librum sive proprium sive alienum
apud se servant aut retento dominio apud alium deponunt, nisi is fa­
cultatem habeat legendi retinendique libros prohibitos et librum ser­
vet, donec tradens legendi facultatem obtinuerit.
a. Librum retinere ne ei quidem licet, qui illum ob ignorantiam idiomatis non
intelligit.
β. Custos bibliothecae non dicitur retinere libros, quia non in propria domo
neque in proprio cubiculo neque proprio nomine eos asservat.
γ. Compactor librorum, qui libros prohibitos compingit, eos retinere dicendus
est; si tamen eos compingit pro habente facultatem legendi, per epikiam ex­
cusatur; si pro non habente facultatem legendi compingit, investigandum est,
num rationem excusantem habeat proportionate gravem; plerumque qui se
sustentat ex hoc negotio excusatus erit.
5. Qui habet librum prohibitum, hunc aut destruere aut habenti facultatem
retinendi tradere aut sibi facultatem illum retinendi comparare debet.

d. Librum cum aliis communicare non is tantum dicitur, qui librum
alteri commodat, sed etiam is, qui librum coram alio legit vel eius par­
tem pro alio exscribit. Licet autem ex iusta causa materiam libri pro­
hibiti aliis exponere vel unam alteramve sentenbam praelegere, id
quod in scholis catholicis, praesertim theologicis, usu venit.
Operis prohibiti compendium non est nova eiusdem operis editio, sed consi­
derari debet ut novum opus a priore distinctum.

706. Quae materia gravis, a. Quoad editionem libri ordinarie grave
peccatum committit, qui edit librum ideo prohibitum, quia pravus eius­
que lectio nociva est: etenim indefinite multos in periculum damni spi­
ritualis inducere potest. Quodsi liber ideo prohibitus est, quia debita
approbatione caret, grave peccatum facilius abesse poterit.
b. Quoad lectionem grave peccatum committit, qui legit notabilem
partem libri prohibiti; atqui in libro (parte libri) sive propter mate­
riam, quam tractat, sive propter modum tractandi vere periculoso tres
quatuorve paginae, in libro vero vel potius in parte libri, quam con­
stat non esse graviter periculosam, circiter 30 (si liber sit parvae for­
mae 60) paginae partem notabilem constituunt.
Antiquorum hac de re sententia fere haec erat, paucas lineas ad gravem
materiam sufficere, si ibi continetur error contra fidem, et paucas paginas gra­
vem materiam constituere, si in illis tractetur materia indifferens26). Gravis
materia ex hoc principio determinanda est: materia, quae legenti per se seu
ordinarie grave periculum inducit, gravis est, etsi per accidens in casu parti­
culari maius vel minus periculum afferat; ex quo principio, consideratis adiunc­
tis nostri temporis et ratione constitutionis Officiorum ac munerum, norma supra
exposita sequi videtur.

c. Quoad retentionem grave peccatum committit, qui librum prohi­
bitum ultra mensem retinet. Si quis tamen librum prohibitum ex ratio20 ) Cf. Lugo, De fide disp. 21. n. 85. S. Alphonsus 1. 7. n. 284. 292.

622

De prohibitione librorum

nabi'li causa retinet, e. g. donec advenerit licentia vel donec occasio­
nem tradendi librum alicui habenti facultatem nactus sit, non est dam­
nandus de peccato, quamvis diutius illum retineat, non tamen notabi­
liter ultra mensem: nam intra hoc tempus petita licentia vel exspectata
occasio facile adesse potest.

Articulus quartus.
De ipsis libris prohibitis27).
Libri duplici modo prohibentur, aut ipso iure (per decreta gene­
ralia) genera librorum aut per decreta particularia singuli libri.

§ 1. Libri ipso iure prohibiti.

707. Ipso iure prohibentur28): 1. Editiones textus originalis et anti­
quarum versionum catholicarum sacrae scripturae, etiam ecclesiae
orientalis, ab acatholicis quibuslibet publicatae; itemque eiusdem versiones in quamvis linguam ab eisdem confectae vel editae.
Ergo versiones bibliorum in lingua vulgari ab acatholicis confectae et per
societates biblicas editae per se prohibitae sunt

2. Libri quorumvis scriptorum haeresim vel schisma propugnantium
aut ipsa religionis fundamenta quoquo modo evertere nitentes.
a. Haeresim propugnare dicitur, non qui haeresim simpliciter proponit, sed
illam additis rationibus tuetur et defendit.

b. Religionis fundamenta intelliguntur veritates ordinis naturalis, quae sciri
debent, ut quis fidem amplecti possit, cuiusmodi sunt exsistentia Dei, creatio
mundi, immortalitas animae, possibilitas miraculorum, vis probandi, quae mira­
culis inest, possibilitas et exsistentia revelationis etc.

c. Quoquo modo evertere sive directe sive indirecte sive rationibus sive con­
viciis ea impugnando; quare hoc decreto prohibiti sunt etiam libri, qui materialismum aut scepticismum aut theosophiam29) tuentur, quia illis theoriis admis­
sis exsistentia Dei demonstrari nequit.

3. Libri, qui religionem aut bonos mores data opera impetunt.
a. Nomen religionis significare videtur religionem veram, tum naturalem tum
revelatam (catholicam), adeo ut hoc decreto prohibeantur tum folia liberalia
et socialistica, tum atheistica et materialistica.

i

b. Publicationes istae periodica etiam lege positiva prohibentur, si data opera
impugnant religionem aut bonos mores i. e. si ex frequentia et copia, qua res
impiae aut turpes in illis tractantur, apparet earum intentio impugnandi religio­
nem aut bonos mores. Ergo lege positiva non prohibentur publicationes periodicae, in quibus hinc inde, obiter et per accidens aliquid contra religionem aut
bonos mores continetur, nec illae, in quibus solum semel aut iterum eiusmodi
articulus, etsi longior, reperitur.
2T) Quid nomine libri Cod. intelligat, dictum supra (n. 696, 4).
M) Cn. 1399.
29) S. Off. 16. iul. 1919.

626

De prohibitione librorum

623

4. Libri quorumvis acatholicorum, qui ex professo de religione trac­
tant, nisi constet nihil in eis contra fidem catholicam contineri.
a. Acatholici non solum haeretici et schismatici, qui usu theologico hoc no­
mine significantur, sed etiam iudaei et infideles intelliguntur.
b. De religione tractare censentur non solum libri, qui stricte de dogmatibus
revelatis agunt, sed omnes, qui de disciplinis theologicis agunt: de s. scriptura,
de iure canonico, de historia ecclesiastica, de disciplinis moralibus, de rebus
liturgicis, de ascesi Christiana et libri pietatis30).
c. Libri acatholicorum ex professo de religione tractantes prohibiti sunt, etsi
solum hinc inde contra fidem aliquid contineant; econtra libri acatholicorum de
religione ex professo non tractantes prohibiti non sunt, etsi hinc inde aliquid
contra fidem misceant.

5. Ob defectum praescriptae approbationis prohibentur:
a. Libri sacrarum scripturarum vel earundem adnotationes et com­
mentaria;
b. Versiones sacrae scripturae in linguam vernaculam sine notis,
quae approbatione s. sedis, vel versiones cum notis, quae approbatione
episcopi carent;
c. Libri ac libelli, qui novas apparitiones, revelationes, visiones, pro­
phetias, miracula narrant, vel qui novas inducunt devotiones, etiam sub
praetextu, quod sint privatae.
«. Quia hic (c) expresse nominantur libri ac libelli, non vetantur ephemerides,
quae eiusmodi narrationes continent.

β. Novae dicuntur devotiones, quarum aut obiectum novum est, ut cor s. Jo­
seph, cor s. Theresiae, aut modus colendi novus est, ut cingulum s. Antonii etc.
γ. Non omnes libri, qui sine approbatione editi sunt, eo ipso etiam prohibiti
sunt. Cf. Cn. 1399, 5 et Cn. 1385, 2. Si ergo alicubi sine approbatione edantur
libri, qui tamquam utiles ad fovendam fidelium pietatem passim noti sunt (e. g.
liber de imitatione Christi) necesse non est, ut fideles ab eorum lectione absti­
neant, dummodo integre et fideliter editi sint.

6. Libri, qui a. quodlibet ex catholicis dogmatibus impugnant vel
derident (si negant, ad n. 2. reducuntur); b. errores ab ap. sede
proscriptos tuentur; c. cultui divino detrahunt; d. disciplinam eccle­
siasticam evertere contendunt; e. data opera ecclesiasticam hierarchiam aut statum clericalem vel religiosum probris afficiunt.
7. Libri, qui cuiusvis generis superstitionem, sortilegia, divinationem,
magiam, evocationem spirituum (spiritismum) aliaque id genus do­
cent vel commendant.
Hoc numero prohibentur libri superstitioso modo somnia explicantes, de
magia et spiritismo vel alia huiusmodi superstitione ut de magnetismo animali
etc. agentes; non tamen libri, qui facta superstitiosa simpliciter narrant, sed
qui artem magicam aut spiritisticam docent vel commendant.
30) Cf. Cn. 1385 § 1,2.

624

De prohibitione librorum

8. Libri, qui a. duellum vel suicidium vel divortium licita statuunt;
b. de sectis massonicis vel aliis eiusdem generis societatibus agentes
eas utiles et non perniciosas ecclesiae vel civili societati esse conten­
dunt.
Divortium intelligitur perfectum, quod in solutione vinculi matrimonialis
consistit.

Statuunt i. e. qui liceitatem non solum affirmant, sed rationibus demonstrare
conantur.
Sectis massonicis similes dicuntur sectae, quae contra ecclesiam et societa­
tem civilem machinantur. Eiusmodi sunt sectae anarchisticae, nihilisticae, fenianae, carbonariae, aliae.

9. Libri, qui res lascivas seu obscoenas ex professo tractant, narrant
aut docent.
Ut prohibitus sit liber, requiritur, ut ex tota eius indole appareat intentio
scribentis lectorem de peccatis turpibus instruendi et ad libidinem excitandi,
cuiusmodi sunt multi libri romanenses, qui illicitos amores narrant et descri­
bunt. Alii huiusmodi, quamvis lege positiva non sint prohibiti, possunt lege na­
turali vetiti esse. Ergo non prohibentur libri, qui de rebus quidem incitantibus
agunt, sed eo fine, ut de illis necessariam institutionem suppeditent, ut libri ana­
tomici, medicinales, scientiae moralis.
In priore legislatione libri obscoeni, qui simul classici dicuntur, permissi erant
iis, qui ratione officii vel magisterii iis uti debebant; nunc haec clausula restric­
tiva suppressa est. Ergo etiam illi, qui ratione magisterii vel officii talia legere
debent, licentiam petant; in casu urgenti haec licentia praesumi posset.

10. Editiones librorum liturgicorum a Sede Ap. approbatorum, in
quibus quidpiam immutatum fuerit, ita ut cum authenticis editionibus
a S. Sede approbatis non congruant.
Novae editiones prohibitae sunt, etsi in rebus minoris momenti tantum mu­
tatae fuerint, sive transponendo sive omittendo. At non censetur immutata nova
editio eo, quod in commodum utentium suis locis quaedam repetantur.

11. Libri, quibus divulgantur indulgentiae apocryphae vel a S. Sede
proscriptae aut revocatae.
12. Imagines quoquo modo impressae Domini nostri lesu Christi,
B. Mariae V., Angelorum atque Sanctorum vel aliorum servorum Dei
ab ecclesiae sensu et decretis alienae.
a. Terminus imagines (Bilder) stricte accipiendus videtur, adeo ut nec nu­
mismata nec statuae aut picturae hac prohibitione comprehendantur, licet pro­
hibitione tridentina continerentur31); cn. 1399, 12 enim loquitur de imaginibus
impressis, quae publicantur. De ceteris agit Cn. 1279.
b. Ecclesiae sensui et decretis difformes sunt imprimis imagines, quae occa­
sionem erroris in fide praebent aut quae sensuali venustate ad libidinem pro­
vocant. Ceterum normas in approbandis vel reprobandis imaginibus servandas
exponit Benedictus XIV. constit. Sollicitudini (1. oct. 1745).

31) Cf. Concil. trident, sess. 25. De sacr. imag.

De prohibitione librorum

625

c. Si ergo imagines novae publicentur absque ecclesiastica licentia, editor
quidem peccat, imaginum vero usus fidelibus non interdicitur, dummodo ab
ecclesiae sensu et decretis non sint difformes.
Nota. Num liber determinatus ipso iure per decreta generalia prohibitus sit,
iudicio singulorum descernendum permittitur, nisi adsit S. Sedis declaratio.
Quare liber de quo non constat ipsum esse prohibitum, in tantum legi potest,
quantum ad hoc indicium ferendum requiritur. Qui rem discernere nequit, tene­
tur se ipso peritiorem interrogare, praesertim parochum vel confessarium.

§ 2. Libri per decreta particularia prohibiti.

708. Quinam sint. Libri per decreta particularia prohibiti sunt libri,
qui a S. Sede in particulari expresso titulo libri et nomine auctoris
proscribuntur. Libri a S. Sede nominatim proscripti referuntur in In­
dicem librorum prohibitorum, qui i ussu Leonis XIII. recognitus,
17. Septembris 1900 promulgatus et repetitis vicibus (ut 1917, 1929
ultima vice vero 1948) editus est.
Libri in Indicem referuntur aut litteris apost. ipsius Romani Ponti­
ficis aut decretis congr. s. Officii, quae in hoc munere a. 1917 in locum
suppressae Congreg. Indicis successit.

709. De libro prohibito, a. Liber totus prohibetur, non sola pars,
quae errorem continet vel legenti periculum affert; si tamen haec pars
quomodocunque removetur, ita ut legi non possit, cessat prohibitio.
Libri ergo prohibiti ne partes quidem innocuae licite legi possunt, etsi quis
proponat omittere partem, quae ansam dederat prohibitioni, quia considerata
hominum indole imminet periculum, ne etiam partem prohibitam legant, qui
semel aliam partem legere coeperint. Hinc etiam fit, ut amota parte, quae an­
sam dederat prohibitioni, cesset prohibitio libri, quia cessat omne periculum le­
gendi partem nocivam.

b. Si opus prohibitum pluribus tomis constat, omnes prohibentur, si
de eodem argumento eoque indivisibili agunt; solus tomus, qui errorem
seu partem periculosam continet, prohibetur, si diversi tomi agant de
argumento diverso, vel de eodem quidem sed divisibili, ut est e. g.
historia universalis, quia in hoc casu diversi tomi plures diversi libri
censentur.
c. Si alicuius auctoris opera omnia prohibentur, a. prohibita censen­
tur opera, quae de religione agunt, eorum vero, quae de religione non
agunt, ea tantum, quae vel ex speciali vel ex generali decreto interdi­
cuntur; β. opera eiusdem auctoris postea edita non sunt quidem pro­
hibita, sed praesumenda sunt per generale decretum prohibita; quam
ob rem licite legi non possunt, nisi constet ea nullo decreto prohiberi;
γ. prohibitio de solis libris intelligcnda videtur, non item de scriptis
minoris molis, nisi ratione materae etiam haec per generale decretum
prohibeantur.
40 Noldin, »ol. II. de praeceptis.

626

Articulus quintus.
De usu librorum prohibitorum.

Facultatem utendi libris prohibitis alii habent ipso iure, alii ex spe­
ciali concessione.

710. Ipso iure. 1. Cardinales, Episcopi etiam titulares, aliique Or­
dinarii, qui ecclesiastica librorum prohibitione non adstringuntur32).
2. Iis, iisque solis, qui studiis theologicis vel biblicis quovis modo
operam dant, permittitur usus editionum sacrae scripturae prohibita­
rum, dummodo iidem Ibri fideliter et integro editi sint neque impug­
nentur in eorum prolegomenis aut adnotationibus catholicae fidei dog­
mata33).
a. Quovis modo: Non solum iis, qui in universitatibus, collegiis aut semi­
nariis s. theologiae student, sed omnibus, sive laicis, qui studiis theologicis vel
biblicis vere per aliquod saltem tempus e. g. ad parandum examen, ad exaran­
dam elucubrationem dant operam, haec permittuntur31).

b. Licentia legendi etiam libros classicos, qui res obscoenas ex professeo trac­
tant vel narrant, in constitutione Officiorum ac munerum (n. 10) iis concessa,
qui ratione officii aut magisterii circa opera auctorum, quos classicos vocant,
occupari debent, in Codice non continetur. Quare tum magistris tum discipulis
non licet uti nisi editionibus auctorum classicorum, quae solerti cura expurgatae
sint. Quodsi leges publicae scholarum editiones non purgatas praescribunt, per
epikiam eis uti licebit, at partes obscoenae coram discipulis legendae non sunt,
nisi forte id minus malum existimetur, ubi iuvenes, licet moniti, earum lectionem
tamen non praetermittunt.
c. lis exceptis, qui supra recensentur, ab obligatione impetrandi licentiam
legendi librum prohibitum non excusat nec peculiaris status nec singularis doc­
trina. Necessitas tamen aut magna utilitas legendi librum prohibitum ab obser­
vatione legis excusat, saltem ubi non suppetit occasio petendi licentiam.

711. Ex speciali concessione. Declarandum est a. quis licentiam
utendi libris prohibitis dare possit; b. de usu licentiae acceptae; c. ad
quid teneantur venditores librorum.
712. De auctoritate competente. 1. Summus Pontifex quoad omnes
fideles et quoad omnes libros, etiam ab inferioribus praelatis prohi­
bitos. Ipse hanc facultatem concedere solet per Congregationem S.
Officii.
2. Ordinarii suis subditis licentiam concedere possunt legendi libros
ipso iure vel per decreta s. sedis prohibitos, sed pro singulis tantum
libris et in casibus dumtaxat urgentibus.
**) Cn. 1401.
33) Cn. 1400.
34) S. C. Ind. 23. mai 1898.

De prohibitione librorum

627

Quodsi a s. sede generalem facultatem impetraverint permittendi suis subdi­
tis, ut libros prohibitos retineant et legant, eam solum cum delectu et ex iusta
ac rationabili çausa concedant36).

3. Superiores maiores in religione clericali exempta potestatem ha­
bent, quae episcopis competit, concedendi suis subditis licentiam le­
gendi libros prohibitos pro singularibus libris et in casibus urgentibus.
Facultates episcopis (et superioribus regularium) antea concessae compluri­
bus limitibus circumscriptae erant; haec facultas a novo Codice concessa nullas
patitur exceptiones; quare exsistente iusta causa quemcunque librum cuicunque
ex subditis suis permittere possunt.

715. De usu licentiae acceptae. 1. Qui facultatem habet legendi
libros prohibitos, eo ipso etiam diaria, folia et libellos periodicos
(ephemerides) legere potest: minus enim in maiore continetur, non
autem vice versa.
2. Qui hanc facultatem a S. Sede accepit, ubique ea uti potest, quod
pari modo dicendum est de facultate ab Ordinario accepta: haec enim
facultas est indultum personale, quo ubique uti licet.
3. Licentia a quovis obtenta non eximit a prohibitione legis natu­
ralis legendi libros, qui spirituale periculum afferunt.
4. Qui facultatem Apostolicam obtinuerunt legendi ac retinendi
libros prohibitos,
a. nequeunt ideo legere ac retinere libros a suis Ordinariis proscrip­
tos, nisi in Apostolico induito facta fuerit potestas legendi et retinendi
libros a quibuslibet damnatos.
b. lidem gravi praecepto tenentur libros prohibitos ita custodiendi,
ut hi ad aliorum manus non perveniant36).

714. De librorum venditoribus. 1. Libros de obscoenis ex professo
tractantes ne vendant, commodent, retineant.
2. Alios libros prohibitos venales ne habeant, nisi debitam licentiam
a S. Sede impetraverint, neve cuiquam vendant, nisi prudenter existi­
mare possint eos ab emptore legitime peti37).
a. Ut libri prohibiti licite vendi possint, sufficit, ut ratione habita libri et emen­
tis non certo moraliter appareat, ipsum licentia legendi carere. Sub iisdem con­
dicionibus bibliopola etiam librum, quem venalem non habet, petenti procurare
potest.
b. Cuiusvis generis venditio libri pravi (sive in officina sive in plateis sive
per subhastationem fit) ex his non solum lege naturae sed etiam lege positiva
prohibetur. Attamen licentia obtineri potest libros prohibitos retinendi et quo­
vis modo vendendi, exceptis libris de obscoenis ex professo tractantibus.
36) Cn. 1402.
3«) Cn. 1403.
37) Cn. 1404.
40’

628

De prohibitione librorum

c. Vendentes scripta vel folia periodica, lege ecclesiastica prohibita, propria
actione ad malum cooperantur. Iam vero haec actio prorsus illicita est, si liber
vel folium omnino pravum est, ut scripta pornographica vel plane impia, reliqua
autem scripta vel folia prohibita ex causa proportionate gravi vendi possunt.
Monendi autem sunt eiusmodi venditores, ut etiam ephemerides bonas venales
habeant atque emptoribus offerant

Nota. Excommunicatio speciali modo S. Apost. reservata statuitur quoad du­
plicem classem librorum: a. libri apostatarum, haereticorum, schismaticorum
(atheistarum), qui apostasiam, haeresim, schisma propugnant; b. libri qui per
Apostolicas litteras (ergo per ipsum ss. Pontificem, non per Congregationem)
nominatim (sub excommunicatione) prohibentur. Hanc poenam incurrunt: de­
fendentes hos libros, scienter sine debita licentia legentes vel retinentes, quoad
a. etiam editores.
Excommunicationem nemini reservatam incurrunt auctores et editores, qui
sine debita licentia libros S. Scripturae vel earum annotationes aut commentarios
imprimi curant38).

a») Cn. 2318. Ulteriora cf. De poenis ecclesiasticis n. 60s. et 94.

629

LIBER QUARTUS.
De sustentatione pastorum et crematione cadaverum.

QUAESTIO PRIMA.
De praecepto sustentandi pastores1).

715. De ipso praecepto. 1. Iure naturali et divino tenentur fideles
necessaria ad victum suppeditare pastoribus. Hanc legem quoad mo­
dum et quantitatem Ecclesia determinat
a. Lex naturae exigit, ut ii, qui operam suam impendunt in utilitatem spiri­
tualem fidelium, sustentationi necessaria a fidelibus accipiant, sicut ii, qui feli­
citatem temporalem civium procurant ut principes et milites, sustentari debent
a civibus2): Quis enim militat suis stipendiis unquam3)?
b. Legem divinam continent haec verba Domini, qui de iis, qui in salutem
animarum operantur, ait: Dignus est operarius cibo suo4)’, atque in eundem
sensum scribit apostolus: Nescitis, quoniam, qui in sacrario operantur, quae de
sacrario sunt, edunt; et qui altari deserviunt, cum altari participant? Ita et Do­
minus ordinavit iis, qui evangclium annuntiant, de evangelio vivere5).
c. Primis ecclesiae saeculis clerici curae animarum addicti alebantur spon­
taneis fidelium oblationibus; postea vero, praesertim inde a saeculo nono, ex
praecepto ecclesiae solvendae erant decimae6). Eodem saeculo nono coeptum
est clericis provideri per beneficia ecclesiastica ad mentem hodierni iuris (cn.
1473), eleemosynis missarum (cn. 824 - 844), oblationibus fidelium pro variis
actibus jurisdictionis voluntariae vel occasione ministrationis sacramentorum et
sacramentplium (cf. cn. 1507). Cum vero res publica civilis multis in regionibus
(Austriae, Galliae, Germaniae etc.) bona beneficialia usurpasset, interdum Con­
cordatis cum S. Sede initis se obligavit pensionibus a Gubernio solvendis (loco
redituum beneficiorum saecularisatorum) pastores sustentare. Si res publica
moderna neque hanc obligationem implere vult, Ecclesia coacta est exigere
»a fidelibus, quae ad cultum divinum, ad honestam clericorum aliorumque mini­
strorum sustentationem et ed reliquos fines sibi proprios sint necessariae (cn.
1496) per tributa ecclesiastica (Kirchensteuer, Kirchenbeitrâge).

2. Ex doctrina et praxi Ecclesiae7) certum est praeceptum ecclesia­
sticum sustentandi pastores. Quae lex obligat ex virtute religionis et
iustitiae legalis, et quidem per se sub gravi; multum enim confert ad
finem Ecclesiae consequendum.
Ί) Gury-Sabctti, Compendium theol. moralis (Ratisbonae 1897) n. 343 s.
Génicot 1. c. I. n. 434. Cn. 1496.
2) Cf. s. Thomas II. II. q. 87. a. 1.
3) 1. Cor. 9, 7.
4) Matth. 10, 10. cf. Luc. 10, 7.
6) 1. Cor. 9, 13. 14.
®.) Cf. de praecepto solvendi decimas Ballerini-Palmieri II. n. 1157. Kirchenlexikon2. Zehnt. cf. cn. 1502.
’) Cf. Professio fidei Waldensibus praescripta (D. 427). Errores ]o. Wicleff
(18) D. 598. Concit. Baltimor. III. n. 292 s. ci. 1696.

630

De sustentatione pastorum

in praxi tamen fideles non sunt arguendi gravis culpae, nisi sine ratione re­
nuant subsidia, quibus negatis causa fiunt, ut sacerdotes magnam patiuntur ege­
statem vel alii fideles nimis graventur8*).

3. Si lex ecclesiastica modum et quantitatem subsidii conferendi
accuratius non determinet, dicendum est, singulis fidelibus generatim
incumbere obligationem pro suis facultatibus ad sustentationem pasto­
rum aliquid contribuendi.
Si vero per leges particulares (»Kirchenibeitragsordnung«)0) obli­
gatio fidelium quoad quantitatem et modum implendi stricte definitur,
praescripta legis in conscientia observanda sunt (quamvis forte in lege
condenda Ecclesia non fuit omnino libera).
Etiamsi Ecclesiae ius competat leges suas poenis urgendi10), tamen etiam si
usus huius iuris a républica civili non impeditur, Cavendum est, ne per modum
exsecutionis legum Ecclesia eiusque ministri extraneis (per duritiam vel suspi­
cionem avaritiae) fiant contemptibiles, fidelibus odiosi.

8) Kenrick, Theol. moral.2, (Mechliniae 1860). Merkelbach, II.8 n. 708.
°) Cf. Knecht, Staatslexikon5 s. v. Kirchensteuer. Pro Austria: Holbôck,
Handbuch des Kirchenrechts, II. (Innsbruck-Wien 1951), pg. 902 ss.
io) Cn. 2221.

631

QUAESTIO SECUNDA.
De prohibitione cremandi cadavera11).

716. De ipsa prohibitione. 1. Mos cremandi defunctorum corpora
teste historia etiam inter gentiles populos non ordinarius vel saltem
non constans fuit; ecclesia vero a suis primordiis morem humandi ca­
davera tamquam proprium Christianorum morem ubique servavit, sicut
eum servaverant Israelitae.
Rationes, ob quas ecclesia hunc morem inviolabiliter servat: a. Humatio est
aptissimum medium fidelibus complures veritates religionis Christianae in me­
moriam revocandi atque altius eorum cordibus infigendi, praesertim vero dogma
immortalitatis animae et futurae cum Christo resurrectionis, b. Exemplum
Christi, cuius corpus in sepulcro conditum est. c. Pietas religiosa in eo cernitur,
quod corpus humanum, cui tum in se tum prae religione Christiana tanta digni­
tas competit, non modo violento per ignem, sed per vires naturae lento processu
resolvatur. Corpus enim humanum, peculiari modo a Deo conditum12), pars
essentialis substantiae rationalis est, ipsum insuper a Filio Dei assumptum est,
ut in eo redemptio perficeretur, et post gloriosam resurrectionem ad dexteram
Patris collocaretur, ipsum tandem tot sacramentis sanctificatum templum est
Spiritus Sancti1314
*), membrum corporis Christi11) et futuram eamque gloriosam
exspectat resurrectionem, d. Humatio verbis s. scripturae unice consentanea est:
In sudore vultus tui vesceris pane, donec revertaris in terram, de qua sumptus
es, quia pulvis es et in pulverem reverteris16). Seminatur (corpus) in corrup­
tione, surget in incorruptione10) et alia huiusmodi.

2. S. Officium vero non solum tumulationem magis convenientem,
sed et cremationem illicitam esse demonstrat ex triplici ratione:
a. repugnat sensui pietatis non solum Christianae sed etiam naturalis;
b. a fautoribus promovetur eo consilio, ut animos avertant a spe resur­
rectionis et ad materialismum viam sternant; c. repugnat constanti
disciplinae Ecclesiae et ideo simulatque ex professo promovebatur ab
inimicis ecclesiae, etiam positiva lege reprobata est17).
a. Ratio primi est: Si iam res, quae personae propinquae usui erant, cum
quadam pietate tractantur, ita a fortiori corpus defuncti ex rationibus supra

u) Lehmkuhl II. n. 1171 ss; Génicot-Salsmans II. n. 628. L. Ruland, Die Geschichte der kirchlichen Leichenfeier (Regensburg 1901); Idem, Die Leichenverbrennung vom Standpunkt der christlichen Weltanschauung (Koln 1910);
Cohausz, Idole des 20. Jahrhunderts. Urnenruhe pg. 113 ss. (Koln 1914);
A. Wilsch, Christliches Grab und Feuerbestattung (München 1929). WernzVidal, Ius can. IV. 1. n. 573—575 (Rom 1934).
12) Gen. 1, 26.
1:‘) 1. Cor. 3, 16.
14 ) 1. Cor. 6, 15.
1B) Gen. 3, 19.
10) 1. Cor. 15, 42.
17) S. Officium 19. iun. 1926 (A. A. S. 18 [19261 282). Cn. 1203 1: Fidelium
corpora sepelienda sunt, reprobata eorundem crematione.

632

De prohibitione cremandi cadavera

allatis pia veneratione dignum est. — Atqui crematio est destructio violenta,
quam adhibere non solemus erga res, quas pietate colimus; insuper ipse pro­
cessus cremationis quandam quasi-repugnantiam contra violentiam ostendit.
Etiam naturali sensui repugnat, quidquid adversarii dicant et qui ab iis seducti
sunt. Ita refertur in ultimo bello a conatibus cremandi cadavera iterum desisten­
dum fuisse ob resistentiam militum1®). Ideo S. Officium hunc morem dicit
>barbarum*. Econtra in sepultura magis servatur haec pietas, eo quod solum
permittimus, quod impedire non possumus, scilicet lentam dissolutionem na­
turalem18
19).

Quae ratio utique non. absolute malam probat cremationem; haec enim per
se non negat immortalitatem animae nec resurrectionem corporis, sed solum
non tam apte significat; ideo postulante bono communi, v. g. tempore conta­
gionis officium pietatis cessat et nil impedit, quominus cadavera comburantur.
»Communiter tamen ac veluti ex regula ordinaria eidem operam vel favorem
praestare, impium et scandalosum ideoque graviter illicitum esse nemo non
videt.c (S. Off. 1. c.)
b. Ratio secundi est, quia conatus humationi substituendi cadaverum crema­
tionem recenti tempore prodierunt ab adversariis ecclesiae hac expressa volun­
tate instaurandi morem ethnicum. Hac instauratione intendunt hinc quidem re­
movere ea, quae fidem catholicam conservant et promovent, ritum nempe eccle­
siasticum in humatione servandum et coemeteria Christiana signa paene innu­
mera fidei et pietatis exhibentia; inde vero profiteri totius hominis annihilationem, quam crematio significet. Cum ergo crematio in his adiunctis electa invol­
vat approbationem impiae huius intentionis atque haereticae professionis, di­
cenda esset mala, etsi ab ecclesia non esset prohibita.
c. Ratio tertii est, quia non licet mutare usum et ritum ab ecclesia in sepe­
liendis corporibus introductum et ubique servatum: sepultura enim corporis
exanimati actus religiosus est; sed ecclesia morem humandi servat et ritus reli­
giosus a ministris peragendus humationem ubique supponit. Accedit explicita
prohibitio ecclesiae, ut ex declarationibus mox citandis magis apparebit.

717. Declarationes ecclesiae. De hac re complures editae sunt
declarationes, quibus principia modo exposita apprime confirmantur:
a. Illicitum est tum mandare, ut propria aliorumve cadavera com­
burantur, tum nomen dare societatibus, quae ad promovendam crema­
tionem cadaverum institutae sunt; ct si agatur de societatibus sectae
massonicae filiabus incurruntur poenae contra hanc latae20).
Hanc declarationem approbans summus Pontifex mandavit, ut ordinarii fide­
les circa detestabilem abusum humana corpora cremandi edocendos ab coque
totis viribus deterrendos curent

b. Nunquam licet cremationem exsequi vel ei cooperari mandato vel
consilio, tolerari autem aliquando potest materialis cooperatio, dum­
modo a. crematio non habeatur pro signo protestativo massonicae
sectae; β. nihil in ipsa contineatur, quod per se directe atque unice
18) Vcrmecrsch-Creusen, Epitome, II. n. 511. Collât. Brugens. 1925. p. 41.
19) Periodica 18 (1929) 62* ss.
20) S. Officium 19. maii. 1886.

De prohibitione cremandi cadavera

6.33

exprimat reprobationem catholicae doctrinae et approbationem sectae;
γ. neque constet officiales et operarios catholicos ad opus vocari in
contemptum catholicae religionis21).
c. Non licet sacramenta morientium ministrare fidelibus, qui corpora
suo post mortem cremanda mandarunt, si hoc mandatum retractare
nolint22).

d. Non licet sepultura ecclesiastica donare eos, qui propria volun­
tate cremationem elegerunt et in hac voluntate certo et notorie usque
ad mortem perseverarunt23); nec licet pro eis missam publice appli­
care, sed privatim tantum24) ; hoc valet etiamsi de facto voluntas exe­
cution! non data essel25), vel si antea Christiane vixissent et inde prae­
sumptio haberetur, eos revocasse; mera praesumptio non sufficit26).
Quoties vero agitur de iis, quorum corpora non propria sed aliena vo­
luntate cremationi subiciuntur, ecclesiae ritus et suffragia adhiberi
possunt remoto scandalo tum domi tum in ecclesia, non autem usque
ad cremationis locum. Scandalum vero removeri poterit, si notum fiat
cremationem non propria defuncti voluntate electam fuisse27).
Non tamen videntur necessario privandi sepultura ecclesiastica, qui bona fide
ignorantes prohibitionem ecclesiae cadaver suum cremandum mandarunt; item
qui mandatum, quod serio retractare volebant, ob qualemcunque rationem re­
tractare amplius non poterant: hi enim voluntatem graviter peccaminosam aut
nunquam habuerunt aut saltem in ea usque ad mortem non perseverarunt.

e. Tandem Codice declaratur, si mandatum cremandi corpus adiectum fuerit contractui, testamento aut alii cuilibet actui; illud habendum
esse tamquam non adiechim28).
Etiam membra amputata catholicorum non sunt comburenda, nisi medicus
praescripserit. Si fieri potest, in proprio horto nososocomii deputetur parvum
spatium terrae ad sepelienda membra catholicorum amputata, postquam fuerit
benedictum28).

Nota pro praxi. 1. Ut homini qui corpus cremandum mandavit sacramenta
moribundorum et sepultura ecclesiastica concedi possit, non sufficit retractatio
interna propositi, sed requiritur etiam revocatio externa efficax, scilicet quae
influxum in effectum et scandalum publicum inde consequens tollit. Qui ergo
solum poenitet de proposito, sed externe non impedit cremationem, quamvis
posset, indignus manet.

21) S. Officium 27. iul. 1892.
22) S. Officium 27. iul. 1892. Cn. 1203, 2.
23) S. Officium 15. dec. 1886. Cn. 1240 § 1, 6.
24) Cn. 1241. S. Officium 27. iul. 1892.
25) Comm. i. C. 10. nov. 1925; A. A. S. 17 (1925) 593.
2θ) S. Officium 19. iun. 1926. A. A. S. 18 (1926) 283.
si) S. Officium 15. dec. 1886. A. S. S. XXV, 63.
2») Cn. 1203, 2.
2θ) S. Officium 3. aug. 1897; A. S. S. XXX, 630.

634

De prohibitione cremandi cadavera

2. Ideo, praesertim in locis ubi crematio valde propagatur, ante confessionem
sacerdos interrogare debet, an aegrotus forse cremationem mandaverit; debet,
quia scandalum publicum impedire debet, quod sequeretur, si sacramenta mini­
straret et tamen crematio postea fieret; ante confessionem, quia secus sigillo
impeditur.
3. Possunt autem casus accidere, in quibus sacramenta dari quidem possunt,
saltem occulte, sepultura vero non conceditur: a. in iis, qui propria voluntate
cremationem mandarunt: si interne retractant, sed externa retractatio efficax
est physice vel moraliter ita impossibilis, ut hoc etiam coram aliis aliquo modo
appareat; (si ratio impossibilitatis non esset talis, ut scandalum tollat, ad sum­
mum absolutio et unctio prorsus occulte dari possent) ; si sensibus sunt desti­
tuti, et saltem positiva probabilitas retractationis habetur (dubium negativum
veh mera possibilitas non sufficit) ; b. in iis, qui non propria voluntate crematio­
nem elegerunt: si saltem aliqualem retractationem, quamvis non aequivalentem
posuerunt, vel si sensibus destituti sunt et aliqua positiva ratio adest eos non
propria voluntate cremari. Iisdem vero, si saltem aequivalentem retractionem
externam posuerunt, vel si positiva ratio probat sensibus destituros antea re­
tractasse, sacramenta etiam coram aliis administrari possunt, immo sepultura
concedi, nisi scandalum publicum immineat. In dubio consulatur Ordinarius.
4. Retractatio externa et efficax aptissime fit per actum ultimae voluntatis
talem, qui etiam civiliter valeat.

635

PARS QUARTA.
De praeceptis particularibus1).

I

718. 1. A praeceptis universalibus, quae omnibus hominibus vel sal­
tem omnibus fidelibus communia sunt, distingui debent praecepta sive
Dei sive ecclesiae particularia, quae ad quosdam tantum referuntur,
ad eos nempe, qui determinatum vitae statum amplexi sunt.
2. Status in genere dicitur vivendi modus constans. Duo ergo ele­
menta ad statum constituendum concurrunt, certus vivendi modus at­
que in eo constantia.

;

a. Ut certus vivendi modus stricto et proprio sensu status dicatur,
requiritur, ut sit immobilis seu immutabilis, et quidem ex obligatione,
quam is, qui in eo statu vivit, ex arbitrio suo abicere nequit.
Huiusmodi est status matrimonialis, qui ratione vinculi matrimonialis, status
sacerdotalis, qui ratione characteris sacramentalis et ratione voti sollemnis ca­
stitatis, status religiosus, qui ratione professionis religiosae immutabilis est.

b. Sensu latiore et improprio certa vitae condicio status dicitur,
quam homo ex arbitrio suo facile mutare non potest. Eius aliqualis
immutabilitas non ex obligatione, sed ex circumstantiis externis oritur.
Huiusmodi est status mercatorum, officialium, medicorum, opificum, qui, etsi
vitae condicionem, ex qua ordinarie necessariam sustentationem capiunt, facile
mutare nequeant, absolute tamen ei renuntiare possunt.

Nota 1. Loqui solemus etiam de statu iustorum et peccatorum, beatorum et dam­
natorum; verum non modus vivendi, sed modus exsistendi in hoc casu status
vocatur. Ideo germanice eorum condicionem non tam Stand sed potius Zustand
appellamus.
Nota 2. Status differt ab officio, quod non dicitur ab habituali obligatione vel
libertate personae, sed ab actibus a determinata persona exercendis ut officium
confessarii etc.2).

Praecepta particularia hoc loco explananda referuntur ad statum
laicorum atque ad statum clericorum: de aliis enim statibus vel in iure
canonico ex instituto agitur ut de statu religioso, vel in aliis theologiae
moralis partibus ut de coniugatis.

*) S. Alphonsus 1. 4. n. 140—292. Lugo, De iustitia et iure disp. 37—41.
Elbel-Bierbaum, Theologia moralis2 (Paderbornae 1894) II. pr. 7. BalleriniPalmieri, Opus theolog. mor.3 1900. IV. n. 224—641. Génicot-Salsmans, Theo­
logiae moralis institut.13, II. n. 1—62. Berardi, Praxis confessariorum3 (Faven­
tiae 1898) III. n. 1—186. Hürth, De statibus (Romae 1946).
2) Cf. Ballerini^Palmieri IV. n. 9.

|

636

LIBER PRIMUS.
De praeceptis laicorum.

Praecepta, quae huc spectant, non omnes laicos afficiunt, sed quos
dam tantum ob speciale officium, quod exercent. Haec praecepta obli­
gationes status (Standespflichten) vocari solent. Non tamen de omni­
bus officiis particularibus, sed de praecipius tantum ex iis, quae ad
bonum publicum spectant, hic sermo esse potest, cuiusmodi sunt offi­
cia iudicis, actoris, rei, advocati, testis, medici.

QUAESTIO PRIMA.

De iudice et duratis.
719. Notiones. 1. ludex est persona publica ab auctoritate legitima
ad ius dicendum constituta.
Ius dicit aut eo, quod in processu civili rem inter partes controversam dirimit,
aut eo, quod in processu criminali aut accusatum liberat, aut delinquenti poe­
nam congruam imponit.

2. Distinguitur index ecclesiasticus et index saecularis pro diversa
auctoritate, a qua constituitur; index civilis (contentiosus) et index
criminalis pro diversa materia, in qua indicat1).
a. ludex, qui aut ex dispositione legis aut ab ipsis litigantibus ad dirimendam
controversiam inter eos vigentem constituitur, vocatur arbiter.

b. Ex iure moderno in causis criminalibus adhiberi solent iudices iurati, qui
non sunt nisi iudices facti: nam solum de veritate criminis, quod reo obicitur,
sive de eius culpabilitate sententiam dicunt; iudices iuris deinde poenam de­
cernunt.
Agendum est a. de qualitatibus iudicis; b. de obligationibus iudicis; c. de
sententia iudiciali.

720. Qualitates iudicis. Ut iudex rite fungi possit officio suo, ha­
bere debet scientiam, iurisdictionem atque integritatem.
a. Scientiam sufficientem habere debet, ne exponatur periculo no­
cendi eis, quorum causas agit. Ideo cognoscere debet leges vigentes,
secundum quas in causis, quae ad eius tribunal deferri solent, iudicium
instituendum est.
a. ludex sufficienti scientia destitutus non potest absolvi, nisi aut officium
dimittat aut debitam scientiam sibi acquirat et interim a munere abstineat, si
potest, vel saltem damna aliorum, consilium doctioris exquirendo, praecavere
studeat, si prorsus abstinere non possit.
D Cf. cn. 1552. S. Thomas II. II. q. 67.

De iudice et iuratis

637

β. ludex, qui suam imperitiam cognoscens causam gerit, tenetur damna
reparare, quae pars laesa passa est.
γ. Si in damnum litigantis errorem commisit (etsi inculpabiliter), tenetur (si
absque infamia potest) eum monere, ut sibi appellatione aut alia via consulat.
•·

b. Jurisdictionem: hac enim deficiente sententiam invalidam dicit
(nisi iurisdictio suppleatur2)) et graviter peccare potest, quia laedit
ius iudicis competentis, cuius potestatem usurpat, et ius rei, contra
quem vim coactivam iniuste adhibet.
ludex saecularis clericum ante suum tribunal admittere nequit, nisi in casibus
sequentibus: a. in iis locis, ubi privilegio fori per concordata derogatum est;
b. si licentia obtenta est ab auctoritate ecclesiastica; c. si adsit necessitas ca­
vendi grave damnum, ad quod subeundum iudex non tenetur, ut si alias munus
suum deponere deberet3).
Si ergo iudex saecularis causas ecclesiasticas in suo foro pertractat aut per­
sonas ecclesiasticas ad suum tribunal trahit, invalide agit, graviter peccat tum
contra iustitiam tum contra religionem et quandoque excommunicationem
incurrit1)· Ubi per concordata facultas non est concessa, in singulis casibus
petenda est, ut clericus conveniri possit, ab Ordinario; ut episcopus etc. con­
veniri possit, a sede apostolica5). Merito censet Génicot iudicem, qui hanc li­
centiam petere omittat, ordinarie graviter non peccare, ubi a lege eivili eiusmodi
causas agere iubetur. Pari modo iudex ecclesiasticus peccat ob usurpatam
alienam potestatem, si de causis mere temporalibus iudicat.

c. Integritatem, qua in omnibus iustitiam servet, nec acceptione per­
sonarum, aut passione odii vel amoris, aut precibus vel muneribus ad
ius laedendum flectatur.

721. De acceptatione munerum. 1. Non licet iudici a litigantibus
munera exigere tamquam stipendium pro actione iudiciali vel pro sen­
tentia ferenda: iudex enim ex officio causas ad suum tribunal delatas
expedire et iustam sententiam ferre tenetur; repugnat autem iustitiae
commutativae, ut pretium accipiatur pro re aliunde iam ex iustitia
debita.
Si iudex ex contractu pro iniusta sententia ferenda munus accepit, ante
sententiam latam illud restituere tenetur, sed post sententiam latam illud retinere
potest, nisi aut lex positiva contractum de munere accipiendo irritum declara­
verit, aut ipse ad restitutionem condemnatus fuerit, quia rem promissam reipsa
praestitit (n. 538). Quodsi ex contractu pro sententia iusta ferenda munus
accepit, illud etiam post sententiam latam reddere debet.

2. Non licet iudici a litigantibus munera accipere tamquam dona ex
mera liberalitate oblata, nisi sint parvi momenti. Nam ut omne pericu­
lum corruptionis in iudice praecidatur, tum lege naturae tum positiva
Ut pro iudice ecclesiastico in errore communi Cn. 209.
3) Cf. Cn. 2205, 2.
4) Cf. Cn. 2341; Cn. 120.
B) Officium 23. ian. 1886. Cn. 120.

638

De praeceptis laiconim

acceptatio inuneru.ni prohibetur. Lege naturae prohibetur, quia accep­
tans munera se exponit periculo iniustam sententiam ferendi: nam
xenia et dona excaecant oculos iudicum0). In iure positivo autem tum
ecclesiastico tum civili disertis verbis haec prohibitio continetur1).
Parva autem munera non censentur habere vim alliciendi iudicem ad
iniustam sententiam.
Si iudex munus prohibitum ex mere liberalitate oblatum accepit, illud tum
ex lege naturae tum ex lege positiva retinere potest, quia neutra donationem
irritat. Lex positiva est quidem praeceptiva, ideo acceptans munera prohibita
peccat, ad restitutionem autem non tenetur, nisi ad eam faciendam per senten­
tiam iudicis condemnatus fuerit.

722. Iudicis obligationes. Iudex ex iustitia tum legali tum commu­
tativa causas agere debet cum debita diligentia et cum iustitia: etenim
per quasi-contractum, quem suscipiens officium cum potestate politica
et acceptans causam cum partibus init, ad hoc se obligat.
1. Diligentia, quae in causis agendis adhiberi debet, postulat impri­
mis, ut eam curam adhibeat, quae pro causae gravitate prudentium
iudicio necessaria est, deinde ne causas absque necessitate tamdiu pro­
trahat, ut partibus damna oriantur.
Si ex nimia causae dilatione, eaque graviter culpabili, parti orta sunt damna,
ea reparare tenetur; et si ex negligentia graviter culpabili falsam sententiam
dixit, tenetur ad restitutionem erga partem laesam.

2. Iustitia, quam in causis agendis servare debet, postulat, ut pro­
cessum instituat et sententiam ferat iuxta leges vigentes, modo sint
iustae: etenim ad sententiam iuxta legem ferendam constitutus est.
Si leges violat, peccat contra iustitiam legalem, nisi simul contra ius
strictum alterius agat.
a. Ideo iustitiam commutativam laedit et ad restitutionem tenetur, si in causis
civilibus litigantibus non tribuit ius, quod ex lege eis competit; item si in causis
criminalibus poenas legalibus maiores imponit. Sed si reum iniuste a mulcta
pecuniaria liberat non iustitiam commutativam sed solum iustitiam legalem
violat.
b. Non licet iudici uni ex partibus litigantibus suggerere id, quod ipsa pro
se allegare possit, quia hoc esset agere partes advocati, quod iudici non licet,
qui ex proprio officio suo solum secundum allegata et probata iudicare debet.

725. De sententia iudiciali. Iudex sententiam ferre debet secundum
scientiam iuridicam, quam ex actis iudicialibus acquisivit, seu secun­
dum allegata et probata, non secundum scientiam privatam: agit enim
e) Eccli. 20, 31.
~) Cn. 1624; cum iure canonico omnes codices recentes iudicibus accepta­
tionem munerum prohibent.

De iudice et iuratis

639

personam publicam-, ideoque secundum scientiam publicam ipsi pro­
cedendum est8*).
a. Ideo absolvere debet eum, quem privata scientia cognoscit reum, si iuridice
non sit convictus, adeo ut contra iustitiam agat et ad restitutionem teneatur, si
eum condemnet.
b. Quodsi privata scientia cognoscit innocentem, qui iuridice comprobatus
est reus:
a. Imprimis tenetur omnia tentare, quae potest, ut innocentem a subeunda
poena liberet, quia ex caritate tenetur avertere grave malum proximi praesertim
iniustum, et rarissime, ait Lugo, potest contingere, ut iudex non possit liberare
eum, quem certo novit innocentem0). Quodsi eum nulla ratione eripere potest,
practice, pro libitu eum absolvat vel condemnet, cum res sit inter theologos
valde controversa.
β. Alii enim docent licere iudici contra innocentem sententiam ferre in om­
nibus causis, in quibus agitur de imponenda poena in bonis externis, ut est
poena pecuniaria vel privationis officii, in quae bona auctoritas publica intuitu
boni communis potestatem habet. In hoc enim casu auctoritas publica subditum
privat suis bonis propter bonum commune, quod exigit, ut servetur ordo
iudicialis, nisi violetur ius naturae, et iudici potestatem facit condemnandi inno­
centem. Si autem agitur de imponenda poena in bonis, in quae societas pote­
statem non habet, ut est poena capitis vel careens, non licet iudici contra inno­
centem sententiam dicere: cum enim societas in vitam vel libertatem innocentis
potestatem non habeat, non potest iudici conferre potestatem condemnandi
innocentem10). Alii autem cum s. Thoma tenent, iudicem semper posse proferre
sententiam iuxta allegata et probata; etiamsi agatur de imponenda poena gra­
vissima mortis, quia iudex est persona publica, quae procedere debet iuxta
scientiam publicam11). — Verum demonstrandum est non esse contra ius
naturae, atque ideo non esse intrinsecus malum condemnare innocentem, etsi
legitime probetur nocens. Ceterum haec quaestio nunc temporis non est magni
momenti: cum enim fere ubique habeantur indices iurati, casus iste tum solum
accidere potest, ubi iurati aliquem affirmant reum, quem iudex novit esse inno­
centem.

724. De vi sententiae iudicialis. 1. Sententia iudicis certo iusta
producit obligationem in conscientia: etenim est veluti praeceptum
legitimi superioris in casu particulari, quod in conscientia obligat.
a. Sententia iudicis in causa poenali obligationem oboedientiae producit, quia
leges poenales ex oboedientia, quae iustae legi debetur (ex iustitia legali),
servandae sunt; quare mulcta per sententiam iudicis imposita ex oboedientia
solvenda est.
8) Pius XII. (Allocutio ad S. R. Rotam, 2 oct. 1942 c. Periodica 31 (1942)
352—358 cum annotationibus 358—366) monet normas processibles esse sancte
servandas ad certitudinem sententiae fundandam, attamen eas non esse finem,
sed media ad finem i. e. ad veritatem iuveniendam; ultimam viam, qua iniustitia
ex formalismi iuridici observatione per accidens proveniens evitetur, esse re­
cursum ad ipsum legislatorem.
°) Lugo, De iustitia disp. 37. n. 41.
10) Cf. Lugo disp. 37. n. 42 ss., quocum idem sentiunt Laymann, Lessius,
s. Alphonsus (n. 208) et alii.
n) Cf. s. Thomas II. 11. q. 64. a. 6. ad 3. q. 67. a. 2.

640

De praeceptis laicorum

b. Sententia iudicis, quae ius strictum definit, e. g. heredem solvere debere
legatum, obligationem iustitiae commutativae cum onere restitutionis imponit,

c. In causa dubia, sive dubium est facti sive iuris, quilibet sententiae iudicis
tuta conscientia stare potest: iudicis enim est dubia solvere12).

2. Sententia certo iniusta nequit producere obligationem in con­
scientia. Atque id valet in omni casu, sive sententia solum in se sive
etiam iuridice ex non servato ordine iudiciali falsa est, sive iudex bona
sive mala fide sententiam pronuntiavit.
Qui ergo per sententiam iudicis certo iniustam re sua privatus est, potest, si
aliud non suppetat medium nec alter iuste praescripserit, occulta compensatione
rem suam recuperare. Qui vero rem e. g. hereditatem per sententiam iudicis
certo iniustam obtinuit, et bona fide litigavit, tenetur eam, cognita sententiae
iniustitia, restituere, nisi interim tempus ad rem praescribendam elapsum sit;
expensas autem compensare non tenetur, quia bona fide egit13). Quodsi mala
fide litigavit, restituere tenetur tum rem acceptam tum damna parti laesae illata.

3. Si sententia dubie iusta est, interpellatio quidem interponi potest,
sententia autem ipsa servari debet, non solum in foro externo sed etiam
in conscientia: in dubio enim sententia iudicis praesumi debet iusta.

725. De sententia iudiciali in causa dubia. S/ causa dubia est, sive
dubio facti sive dubio iuris, distingui debet.
Dubium Jacti habetur, si dubitatur, num reus crimen commiserit, debitum
contraxerit etc., quia ex utraque parte non habentur nisi rationes probabiles;
dubium iuris habetur, si dubitatur, qua ratione lex, secundum quam iudicium
ferendum est, intelligenda sit, quia a doctoribus in utramque partem probabiliter
explicatur.

a. In causis criminalibus et in causis, in quibus imponenda est poena,
favendum est reo i. e. reus semper absolvendus est, quia puniri non
potest, nisi de crimine certo constet.
b. In causis civilibus autem de re controversa iterum distinguendum
est: si unus est in certa possessione rei controversae, res ipsi adiudicanda est, donec altera pars sufficienter probet ius suum. Quodsi
neutra pars est in certa possessione rei controversae et a. probabilitas
ex utraque parte est inaequalis, res ei adiudicanda est, cui favet maior
probabilitas ex propositione (2.) ab Innocentio XI. damnata14). Si
β. probabilitas ex utraque parte est aequalis, iudex amicam composi­
tionem suadere vel etiam rem uni adiudicare potest, cui maluerit; nun­
quam autem a sententia ferenda ei abstinere licet.
t

a. Est sententia communior, quam tenet s. Alphonsus (n. 210), rem adiudicandam esse possessori, donec altera pars certo probet ius suum, eo quod

12) Marres, De iustitia2 (Ruraemundae 1889) 1. n. 18.
13) Lu go disp. 37. η. 187.
14) Probabiliter existimo iudicem posse iudicare iuxta opinionem etiam minus
probabilem. (D. 1152).

De iudice et iuratis

641

ius certum possessionis elidi nequeat nisi alio iure certo. Alii autem censent
rem adiudicandam esse possessori, quamdiu ex utraque parte habentur rationes
aeque probabiles: nam in aequali causa melius est ius possessoris; quodsi
actor maiorem probabilitatem habet, res ei adjudicari potest, quia ius maius
pro se habet, quod elidit praesumptionem, quam factum possessionis alteri
praebet15).
β. Ratio, ob quam iudex rem ei adiudicare debet, cui favet maior probabilitas,
haec est, quia iudex a suprema auctoritate constitutus est, ut meliore, quo
potest, modo investiget et sequatur veritatem et proinde partibus ius tribuat
secundum meritum causae; huic autem officio deesset, si ei parti faveret, quae
minorem speciem veritatis et maius errandi periculum habet16). Quodsi in hoc
casu ius alterius minus probabile tamen laedatur, suprema potestas ratione boni
communis (ut finiantur lites) exigit, ut laesus de iure suo cedat
γ. Ex iure naturae nihil prohibet, quominus iudex rem pro rata probabilitatis
inter litigantes dividat, sive utrimque est aequalis sive inaequalis probabilitas;
ex iure autem positivo sequi debet leges positivas tribunalium, quae rem
controversam alterutri parti adiudicandam statuunt.
5. Si litigantium causae sunt aeque probabiles, non licet iudici pecuniam
accipere, ut uni prae altera faveat11); quin immo haec agendi ratio etiam iniusta
est, quia iudex haec agens nihil praestat praeter id, quod ex iustitia iam prae­
stare debet18).

726. De sententia iudiciali secundum legem iniustam lata. 1. Si
lex iniusta est, quia contraria legibus immunitatis ecclesiasticae, a
quibus ecclesia dispensare potest, iudex facultatem petere debet ab
auctoritate ecclesiastica talem causam diiudicandi, nisi iam concessa
sit. Facultas petita facile conceditur, ne iudex bonus ac probus coga­
tur officium dimittere; praecavere autem debet scandalum publicum,
quod ex usu facultatis oriri possit.
2. Si lex iniusta est, quia contraria legibus divinis vel naturalibus,
non licet secundum illam legem sententiam ferre, quia res intrinsecus
mala est; quare iudex potius officium dimittere quam eiusmodi causam
agere deberet.
a. Sententia secundum legem iniustam lata vel praecipit rem inhonestam, ut
si pronuntiat eos cohabitare debere, qui solum civiliter iuncti sunt, vel poenam
imponit innocenti. Iam vero eiusmodi sententia dicenda est intrincesus mala,
etsi solum de poena imponenda agatur; quare non licet iudici ad proprium grave
damnum evitandum ne levem quidem poenam innocenti imponere, nisi ex con­
sensu saltem praesumpto eius, qui poenam subire debet. Ex hac ratione licitum
dici potest, quod iudex, qui sine proprio gravi damno a sententia abstinere
nequit, mulctam imponat sacerdoti, qui ante civile matrimonium nupturientibus
assistit in ecclesia10).

1δ) Lugo disp. 16. η. 99. Ballerini-Palmieri IV. η. 578.
1β) Lugo disp. 37. η. 114 s.
ιτ) Damnata propositio (26) ab Alexandro Vll: Quando litigantes pro se
habent opiniones aeque probabilis, potest iudex pecuniam accipere pro ferenda
sententia in favorem unius prae alio. (D. 1126).
18) Cf. Lehmkuhl, Casus consc. I. 496.
10) Génicot II. n. 5.
41 Noldin. Vol. II. de procccpîis.

642

De praeceptis laicorum

b. Non desunt, qui sententiam latam secundum legem iniustam demonstrare
conentur licitam, eo quod iudex sententiam ferens solum declaret, quid lex iniqua
statuat; id autem declarare non sit malum. Verumtamen vis sententiae judici­
alis alia est: ipsa enim novam obligationem vel novum ius parit antea non
exsistens, adeo ut sententia iudicialis vocari soleat lex particularis20).

727. Obligatio iudicis, qui sententiam iniustam tulit.
a. Si cum gravi culpa id fecit (sive ex iniquitate sive ex imperitia),
tenetur sententiam revocare, si potest, etiam cum magno incommodo,
et, si non potest, damna reparare debet.
b. Si inculpabiliter id fecit (ex errore vel oblivione), tenetur senten­
tiam revocare, si sine magno incommodo potest, quia tenetur impe­
dire malum, quod ex sua actione alteri obventurum est; si non potest,
ad nihil tenetur. Quodsi ex negligentia graviter culpabili non revocat
sententiam iniustam, quam commode revocare potest, totum damnum
ipsi imputandum est illudque reparare tenetur.
c. Si poenam iusta maiorem imposuit, iustitiam commuta tivam laesit
et ad restitutionem tenetur. Iusta maior etiam illa poena censetur quae
intra limites legis quidem continetur, sed tamen consideratis causae
ad iu netis et praxi tribunalium manifesto modum excedit21).
d. Si iudex aliquem indebite a mulcta pecuniaria in poenam· delicti
ex lege solvenda liberavit, non tenetur ad restitutionem erga eum, cui
mulcta solvenda erat: etenim ille, cui ex lege mulcta solvenda est, ante
sententiam iudicis non habet ius strictum in mu Ictam, sive fiscus sive
aliquis privatus est22).
728. De iuratis. Institutio iudicum iu ratorum in nonnullis regionibus
invecta est in gratiam reorum. Sunt viri ex civibus electi ad partem
aliquam iudicum propriam obeundam. Indices iurati vocantur a iura­
mento, quod emittunt, se rite functuros esse officio suo. Non adhiben­
tur nisi in causis criminalibus. Officium eorum est, ex intima persua­
sione sua iudicandi de exsistentia criminis et de culpa vel innocentia
accusati; iudex proprie dictus deinde poenam iuxta legem decernit.
Culpabilisas autem, quam affirmare vel negare debent, intelligitur
culpabilitas formalis, scilicet crimen cum culpa morali commissum.
Sententiae, quam pronuntiant, nunquam rationem reddere tenentur;
quare periculum abusus patet, misi iurati sint viri integerrimae con­
scientiae.
1. Quid ad munus iudicis iurati assumitur, tuta conscientia sequi
potest, dummodo voluntatem habeat nunquam affirmandi culpam, nisi
de ea certo constet.
*°) S. Thomas Π. II. q. 67. a. 1.
21 ) Génicot Π. n. 5.
22) S. Alphonsus 1. 4. n. 196.

De indice et iuratis

643

Cum indices iurati ordinarie sint cives scientia iuridica non instructi, qui
nihilominus quandoque indicium ferre debeant in causa difficili et intricata,
quaeri potest, num ipsis hoc munere fungi liceat. Verum si studeant habere
animum ab inordinatis affectibus vacuum et in actionibus iudicialibus diligenter
attendant, vix fieri potest, ut innocentem iudicent sontem. Quia vero iuratis non
licet affirmare culpam, nisi de ea certo constet, facilius evenire potest, ut delin­
quentem absolvant; verum id non iuratis sed potius modo judicandi per iudices
iuratos ab auctoritate civili instituto imputandum est.

2. Cum iuratus ex lege id tantum affirmare debeat, de quo intime
persuasum sibi est, ipsi non licet affirmare culpam, nisi de ea certo
constet, etsi hac ratione quandoque delinquens absolvatur.

3. Intimam persuasionem, secundum quam sententiam suam dicant,
ex actis iudicialibus sibi comparare debent, nec tamen prohibentur uti
etiam notitiis privatis.
Ratio primi est, quia de ratione sententiae judicialis est, ut innitatur allegatis
et probatis in iudicio; ratio secundi est, quia lex ipsa hanc facultatem eis prae­
bet, eo quod sententiam secundum intimam persuasionem ferre iubeat: intima
enim persuasio oriri nequit, quamdiu privata scientia adversatur.

4. Si ergo privata scientia certo sciunt accusatum esse innocentem,
eum liberare debent, quia persuasionem habere non possunt eum esse
culpabilem; et si solum privata scientia sciunt ipsum esse nocentem,
eum pariter liberare debent, quia ex actis iudicialibus, a quibus prae­
scindi non potest, non probatur reus.
Huic ultimae sententiae, quam tuenter Lehmkuhl (I. n. 964), Hürth (De stati­
bus n. 141), Ballerini-Palmieri (IV. n. 593), quia lex criminalis non permittit nec
permittere potest, ut iuratus intimam persuasionem ex sola scientia privata
hauriat, contradicit Berardi (III. η. 108), existimans legem codicis criminalis ita
esse intelligendam, ut iuratus eum sontem declarare possit, de cuius culpa in­
timam persuasionem habeat, etsi hanc solum ex privata sua scientia hausisset.

41

644

QUAESTIO SECUNDA.
De actore et accusatore.

729.Praenotiones, a. Actor dicitur, qui in causa civili alterum in
iudicium vocat, e. g. ut debiti solutionem obtineat. Ad petitionem ac­
toris instituitur iudicium, in quo ipse causam probare tenetur.
b. Accusator dicitur, qui in causis criminalibus crimen ad compe­
tentem iudicem defert. Facta accusatione pariter ad iudicium procedi­
tur, et accusator item obligationem in se suscipit delatum crimen pro­
bandi.
c. Denuntiator dicitur, qui delictum ad superiorem vel iudicem de­
fert, nec tamen obligationem illud probandi in se suscipit, sed officio
et prudentiae iudicis committit, num ipse velit causam prosequi, quo
in casu denuntiator testis erit.
In civitate bene ordinata constitutus esse debet, qui iura et bona communia
tueatur et ideo crimina persequatur ea in iudicium adducendo. Diversis tem­
poribus hoc munus diversis demandatum erat, vel privato unicuique civi, vel
publico officiali, vel officiali et civibus. Ex iure hodierno non admittitur accusatio
iudicialis a privatis facta, sed ea fieri debet a persona publica ad id constituta,
quae vocari solet procurator fiscalis seu regius (Staatsanwalt) : ipsa enim auc­
toritas publica munus delinquentes accusandi in se suscipit. Privatis ergo hodie
non relinquitur nisi criminum denuntiatio, quae quidem semper fieri potest, ubi
de crimine commisso sufficienter constat; quandoque etiam fieri debet, ut mox
dicetur.

730. Obligatio accusandi et denuntiandi. 1. Ex iustitia cornmutativa accusare tenentur, qui ex officio ad id constituti sunt. Eiusmodi
sunt officiales publici, custodes silvarum, agrorum et vinearum, prae­
fecti vectigalium etc.; et hi quidem omnes etiam cum gravi suo incom­
modo accusare debent, quia non solum ex caritate, sed ex iustitia ad
id tenentur.
a. Ipse procurator regius tenetur sine acceptione personarum accusare vel
poena mulctare eos, qui in crimine deprehensi vel a privatis hominibus propter
crimen denuntiati sunt, dummodo lex criminalis vel poenalis iusta sit. Attamen
non prohibetur mitius agere cum iis, qui ex mera levitate deliquissent.

b. Qui officio suo in re gravi desunt, reparare tenentur damna, quae com­
munitati vel dominis ex omissa accusatione obveniunt; immo etiam mercedem
pro ratione neglecti officii restituere debent.

c. Custodibus agrorum etc. in hac re mitius agere licet, si damna sunt minoris
momenti nec saepius repetita, si prudenter praesumi potest domini consensus
in omissam accusationem, si delinquens est valde pauper nec assuetus furtis.
Ad accusationem faciendam non tenentur custodes, si delinquentes se sponte
offerunt ad damnum secreto compensandum.

2. Ex caritate vel ex lege denuntiare tenentur homines privati in his
casibus:

De actore et accusatore

645

a. Si agitur de crimine, quod vergit in damnum commune; quo in
casu denuntiatio etiam cum gravi incommodo fieri debet.
b. Si agitur de gravi damno a tertio innocenti avertendo vel ei repa­
rando, non tamen cum gravi incommodo.
c. Si denuntiatio lege positiva praecipitur.
Tum lex civilis tum lex ecclesiastica praecipit quandoque denuntiationem
faciendam; illa privatum hominem vix unquam in conscientia obligat, haec
frequentius; sic denuntiandi sunt: a. sacerdotes sollicitantes23); β. clerici et
religiosi nomen dantes sectae massonicae aliisque similibus associationibus24).
d. Nemo obligatur seipsum denuntiare, nisi denuntiatio sui ipsius sit unicum
medium restitutionis alienae famae, quam quis per falsam denuntiationem vel
falsum testimonium scienter laesit.

3. Ut delinquens licite denuntiari possit, requiritur, ut eius crimen
sit certum, vel saltem ut gravia indicia aliquem de crimine suspectum
reddant, sed in hoc casu crimen non est denuntiandum ut certum: alias
enim ius ad famam laederetur. Licet aliquando denuntiare etiam cri­
men occultum: illi enim delinquentes non habent ius ad famam, quo­
rum occultum crimen cedit in damnum commune vel in damnum tertii
innocentis.

M) Cn. 904.
24) Cn. 2336 § 2.

646

QUAESTIO TERTIA.
De reo.

751. Declaratio. 1. Reus is dicitur, contra quem in iudicio agitur;
in causis ergo civilibus is, a quo aliquid tamquam debitum exigitur, in
causis criminalibus ille, qui de crimine commisso accusatus est.
2. In actione iudiciali contra reum instituta iura boni communis
puniendi crimina collidunt cum iure.rei in propriam famam; quem
iurium conflictum alio modo solvunt iura antiqua, alio recentia. Sed
ubi agitur de subeunda poena, eadem iura boni communis collidunt
cum ingenito iure rei conservandi libertatem et vitam.

752. Ius et obligatio rei in processu iudiciali. 1. In causis conten­
tiosis obligantur partes respondere iudici et veritatem dicere; nam
a. ipsae partes voluntarie recurrunt ad iudicem ut iura sua defendant;
b. iudex legitima potestate instructus est ad interrogandum.
2. In causis criminalibus vero ex iure moderno tum ecclesiastico25)
tum civili reus non est obligatus ad confessionem proprii criminis, nec
ad danda responsa quibus convincatur. Ratio est, quia in causa crimi­
nali reo concedi debet ius defensionis; defensio autem in eo est, quod
negando crimen vel argumenta contraria proferendo onus probationis
in iudicem devolvit; quare haec stratagemata non habent rationem
mendacii sed restrictionis late mentalis: »Inquantum apparet ex ac­
tione indiciali, hoc crimen non commisi.* Sicubi autem convictus est,
hac restrictione non iam uti potest, sed fateri debet veritatem. — Uti­
que reus resignare potest huic iuri et statim fateri, quod consulendum
est, si in tali casu mitius punitur.
3. Ad fidem testium infirmandam ideoque ad vim testimonii minuen­
dam reus licite manifestare potest eorum crimina occulta, si id ad
hunc finem necessarium est: nemo enim tenetur servare famam alte­
rius cum gravi suo incommodo.
a. Atque id quidem licet, sive reus crimen commisit sive non commisit, sive
testis ultro testatur sive coactus id facit. Attamen sub duplici tantum condicione
reo id licet: «. Si manifestatio ad sui defensionem necessaria est, quia solum
iure defensionis occulta crimina manifestare potest. Si ergo alia via se defen­
dere potest, vel si manifestatio ad hunc effectum inutilis est, illicita evadit;
β. Si testi vel accusatori non oritur damnum notabiliter maius quam ipse per
revelationem a se avertere conatur: id enim oostulat ordo caritatis.
b. Revelatio occulti criminis, quae ex defectu harum condicionum illicita est,
offendit tum contra caritatem tum contra iustitiam: testis enim ius habet, ne
occulta ipsius crimina absque iusta causa revelentur.

“) Cn. 1743.

De reo

647

4. Nunquam vero licet reo, ne innocenti quidem, etsi de gravissima
poena mortis ageretur, ad sui defensionem testi per calumniam falsum
crimen imponere, etsi alia via damnum evitari non possit: est enim
mendacium, quod insuper cedit in damnum alterius26).

735. Ius et obligatio rei in subeunda poena. 1. Reus innocens, qui
comprehenditur vel iniusta sententia ad subeundam poenam condem­
natur, comparandus est ei, qui contra iniustum aggressorem se defen­
dere potest: in innocentem enim nec iudex nec ministri iustitiae ius
ullum habent. Scandalum tamen praecavere debet reus, si quod me­
rito timendum sit.
Non solum e satellitum ipsum comprehendentium manibus se eripere et
fugere, sed etiam positive restitere potest e. g. satellites repellendo, armis ter­
rendo; attamen vim inferre et satellites laedere non licet, quia servare debet
moderamen inculpatae tutelae27).

2. Reus, qui crimen commisit, ministris iustitiae, qui ius habent eum
comprehendendi et sententiam exsequendi, oboedire tenetur, ita ut eis
positive non resistat et poenam iniunctam luat.
a. Reus itaque, qui iuste comprehenditur, fugere quidem potest ex innato iure
conservandi libertatem, satellitibus autem resistere non potest, quia ius habent
eum comprehendendi.
b.Reus, iuste captus, qui ante sententiam iudicis in custodia detinetur, e
carcere aufugere potest, quia, cum sententia in eum nondum lata sit, non tenetur
subire poenam. Id valet etiam de reo, qui post iudicis sententiam carcere detine­
tur non ad luendam poenam, sed ut ad poenam e. g. mortis postea infligendam
servetur, quia sententia iudicis eum non obligat ad non fugiendum.

c. Post sententiam iudicis, qua iuste condemnatus est. in conscientia
tenetur poenam iniunctam pati (i. e. non positive resistere), quia iuxta
principium etiam in iure civili admissum >nemo tenetur poenam ageret
(i. e. positive cooperari). Si poena sit atrox seu gravissima ut valde
durus vel perpetuus career, fugere potest, quia lex humana praecipere
nequit nimis dura. Iuxta alios simpliciter aufugere potest, sive poena
atrox est sive non, quia non tenetur in carcere manere, sed tantum
pati, ut in carcere contineatur28).
Is, cui fugere licet, etiam carceres effringere potest, quia licite fugae impe­
dimenta removere et honesta media, quae ad fugam conducunt, adhibere potest
Periculum tamen incurrendi graviora mala prohibet, ne rei hoc iure utantur.

3. Qui licite fugere potest, potest etiam custodes decipere, praecisa
tamen vi et iniuria; at custodes pecunia vel aliis mediis corrumpere
2e) Prop. 44 ab Innocentio XI. damnata: Probabile est non peccare mortaliter,
qui imponit falsum crimen alicui, ut suam iustitiam ct honorem defendat.
(D. 1194).
Cf. propositio 18. ab Alexandro VII. damnata: Licet interficere falsum
accusatorem, falsos testes ac etiam iudicem, a quo iniqua certo imminet sentenlia, si alia via non potest innocens damnum evitare. (D. 1118).
28) Cf. Ballerini-Palmieri IV. n. 632. D’Annibale II. n. 601.

648

De praeceptis laicorum

non licet, quia non licet inducere quemquam, ut desit officio suo. Sed
iniuste condemnatus custodem praemonitum (de injustitia sententiae
ad peccatum eius subiectivum praecavendum) oblata pecunia perdu­
cere posset ad hoc, ut nori cooperetur iniustitiae.
Non tenetur fugiens damnum custodum reparare nec damnum civium, quod
forte ideo patiuntur, quia alii quoque captivi effugiant: horum enim damnorum
ipse non est causa iniusta, cum utatur iure suo et damna solum permittat, non
inferat. Damna autem effracti carceris ex communi sententia reparare tenetur,
quia horum est causa nec ius habet sine compensatione ea inferendi29).

754. De obligatione rei in causa civili, a. Reus non potest litem
inchoare, si actionem petitoris certo iustam habet.

b. Reus, qui certo debitor est, in conscientia debito suo satisfacere
tenetur, etsi in indicio fuerit absolutus; nec excusatur ab hac obliga­
tione »eo quod altera pars consenserit sententiae nec appellaverit: nam
totum hoc censetur involuntarium, nec praesumitur voluisse renuntiare
iuri suo in foro interiori*30).

c. Si reus certo debitor, in iudicio autem absolutus est, litis expen­
sas compensare debet, si in sui defensione usus est mediis iniustis et
proptera absolutus est; quodsi mediis iniustis aut usus non est aut non
propter illa absolutus est, sed propter defectum probationum, ad com­
pensandas expensas non tenetur.

»
2«) Cf. Lugo disp. 40. n. 47. Ballerini-Palmieri IV. n. 633.
30) Lugo disp. 37. n. 187.

1

649

QUAESTIO QUARTA.
De advocato31).

735. Advocatus (causidicus) est, qui alicuius partis causam in iudicio defendendam suscipit. Simile est munus procuratoris, qui nomine
litigantis causam in iudicio tuetur.
a. Advocati obligationes quoad sufficientem scientiam et debitam diligentiam
in causis agendis conveniunt cum iis, quae supra de iudice dicta sunt. Si ergo
causam suscipit, cui gerendae se imparem novit, atque imperitia aut incuria
suo clienti damnum infert, ad restitutionem tenetur, nisi cliens huius imperitiae
conscius nihilominus ad eum confugerit. Restant obligationes, quae ad iustitiam
causae, ad fidelitatem erga clientem et ad iustum pretium referuntur.
b. Advocato non licet causam dicere coram iudice laico contra clericum, sine
licentia auctoritatis ecclesiasticae, nisi in casibus supra (n. 720) recensitis.

736. De iustitia causae defendendae. 1. De causa civili, a. Causam
civilem, quam certo cognoscit iniustam, suscipere non potest; potest
autem suscipere causam dubiam, etiam illam, pro qua stat minor pro­
babilitas: saepe enim fit, ut causa, quae initio dubia aut minus proba­
bilis videbatur, in decursu processus magis probabilis au4 etiam certa
evincatur.
b. Si in decursu processus susceptae causae iniustitiam certo cog­
noscit, eam deserere debet; nec potest in hoc casu compositionem sua­
dere, quae locum habere nequit, nisi in causa dubia: damnum enim
inferret adversae parti. Si ex clientis voluntate causam iniustam nihi­
lominus prosequitur, tenetur reparare damnum alteri parti illatum, si­
cut mandatarius actionis iniustae.
c. In causa defendenda non potest uti nisi mediis iustis, ne indicem
ad falsam sententiam ferendam inducat; potest autem occultare ea,
quibus causa sua impediri posset, quia aliam partem non decipit, sed
permittit, ut decipiatur. Si mediis iniustis vincit e. g. afferendo leges
falsas aut abrogatas, producendo falsos testes, afferendo falsa docu­
menta etc., parti laesae damnum illatum reparare tenetur; primario
quidem, si absque mandato clientis, secundario vero, si ex mandato
clientis egit.
Adversam partem de adiunctis, quae eius causam iuvare possent, quae tamen
ipsa aut ignorat aut non attendit, monere ex caritate teneri potest, ex iustitia
nullatenus tenetur.

Falso documento uti in iudicio nunquam licet. Ad determinandam
huius rei malitiam distinguendum est.
31) S. Thomas II. II. q. 71. cf. etiam cn. 1655 ss.

650

De praeceptis laicoruni

a. Si ius clientis nondum est certum, peccatum est contra voracita­
tem et contra iustitiam, quia alteram partem iniusto medio impedit,
quominus sententiam sibi faventem obtineat.
b. Si ius clientis certum est et documentum antea exsistens amissum
fuit, substitutio novi documenti est mendacium, at non est peccatum
contra iustitiam. Immo si ius clientis certum est, etsi documentum,
quod ad ius certum defendendum profertur, prorsus confictum sit, non
committitur peccatum contra iustitiam sed contra veracitatem per men­
dacium.
c. In utroque autem casu peccari potest contra caritatem, quia sic
agentes se exponunt periculo subeundae gravissimae poenae, si fraus
detegatur32) ; quin etiam mendacium auctore Lehmkuhl (I. n. 824)
graviter damnosum est contra bonum publicum.
2. In causa criminali reum defendere potest, etsi illum certo cog­
noscat nocentem', modo ab omni fraude, dolo et medio illicito absti­
neat: cum enim non teneatur ad poenam nisi convictus, iure defensio­
nis curare potest, ut probationum vis infringatur et certa criminis de­
monstratio impediatur.

•«

757. De fidelitate erga clientem, a. Tenetur causam diligenter exa­
minare et clientem de causa, de eius scilicet iniustitia, certitudine, pro­
babilitate monere eique statum causae, si ipse hoc exigit aut si ea
notabiliter mutatur, declarare, ne ad sumptus inutiles inducatur; quod
si cum gravi culpa omittit, tenetur de damnis, quae ex hac omissione
clienti obveniunt.
Advocatus, qui de causa dubia clientem non monet eamque amittit, damnum
clientis reparare debet, si constat eum causam dubiam prosecuturum non fuisse;
damnum autem reparare non tenetur, si dubium est, an causam acturus fuisset,
quia de damno efficaciter illato in hoc casu non constat.

b. Tenetur ordinariam saltem industriam adhibere, tum ut in causa
vincat tum ut cito eam finiat; et si ex negligentia graviter culpabili
clienti damnum oritur, illud resarcire tenetur.
c. Non licet in eadem causa adversae parti succurrere, e. g. testium
depositiones aut alia acta ei communicare, vel secreta clientis ei mani­
festare.

•

758. De taxis exigendis, a. Pro causa, quam egit, iustum stipen­
dium accipere potest, at ultra iustum stipendium nihil ei exigere licet.
Quare si stipendium a competenti auctoritate taxatum sit, ei standum
est, si vero nullum taxatum fuerit, iudicio prudentum determinandum
est.
32) Ballerini-Palmieri IV. n. 608.

De advocato

651

b. Lex, c|ua stipendium taxatur, potest esse poenalis aut praeceptiva
ex iustitia legali aut praeceptiva ex iustitia commutativa. Solum in hoc
ultimo casu ad restitutionem tenetur, qui'sumendo taxam iusta mai­
orem legem violavit.
c. Causas pauperum gratis agere tenetur secundum praeceptum
caritatis; itaque a. iis, qui in extrema necessitate versantur, sub gravi
et cum gravi suo incommodo; β. iis, qui in gravi necessitate versan­
tur, sub gravi quidem, sed non cum gravi incommodo; γ. iis tandem,
qui in communi necessitate versantur, sub levi, si commode potest,
succurrere tenetur. Sufficit ergo, si his aliquid auxilii vel consilii im­
pendat, quando ab aliis laboribus vacat.

d. Non tenetur sponte auxilium praebere, sed iis tantum, qui eius
auxilium implorant; petentes repellens contra caritatem peccat, si
praevidet eos propterea grave damnum passuros esse.

652

QUAESTIO QUINTA.
De testibus.

759. Praenotiones. 1. Testes dicuntur personae aptae, quae ad fidem
alicuius rei adst ruendam adhibeantur. Quinam possint esse testes, qui­
nam non possint, docent iura.
2. De ratione testis est, ut factum, de quo testatur, sciat; scire autem
testis illud tantum censetur, quod suis ipse sensibus percepit.

3. Testis in causa civili et plerumque etiam in causa criminali iuramento se obligare debet ad solam veritatem eamque integre dicendam.

4. Leges antiquae determinatum numerum testium· (saltem duos)
ad crimen probandum requirebant; iura vero moderna certum nume­
rum testium non exigunt, adeo ut etiam unus testis ad reum condem­
nandum sufficiat; non tamen nudum eius testimonium,, nisi alia indi­
cia contra reum accedunt, ad hoc sufficit.
5. Testis non tenetur testimonium, dicere nisi in legitimo iudicio, i. e.
nisi iudex legitime et iuridice interroget33).
Clericus, qui sine licentia auctoritatis ecclesiasticae in iudicium laicum citatur,
a iudice civili illegitime interrogatur, item testis, qui contra clericum citatus
est34).

740. De obligatione comparendi in iudicio. 1. Nulla exsistit obliga­
tio sponte se offerendi ad testandum nisi in duplici casu: a. si id ne­
cessarium est ad grave damnum reipublicae avertendum; ex iustitia
legali etiam cum gravi incommodo ad id obligamur; b. si necessarium
est ad grave damnum proximi avertendum: ex caritate ad id tenemur,
si absque gravi incommodo fieri potest.
a. Ubi tamen de sola punitione criminis praeteriti agitur, nemo sponte ad
testandum se offerre debet, quia ex omissa tali punitione respublica vix leve
damnum patitur.

β. Si quis condemnatus est ob crimen, quod scias patratum ab alio, non
teneris prodere malefactorem ad liberandum innocentem, modo malefactor non
sit causa iniusta, ob quam condemnatus sit innocens: nemo enim tenetur suc­
currere proximo cum gravissimo alterius damno, si hic se prodere non tenetur35)·

2. Qui a legitima auctoritate ad testandum citatus est, ex iustitia
legali comparere tenetur: superiori enim legitime praecipienti paren33) Iudex legitime interrogat, si est legitimus iudex i. e. si non solum in genere,
sed in specie pro hac causa potestate judiciali instructus est: iuridice interro­
gat, si in processu iudiciali ad normam iuris instituto interrogat. Cf. cn. 1755.
34) Cn. 120.
35) Cf. Lugo disp. 39. η. 1 s.

De testibus

653

dum est. Haec obligatio per se gravis est, nisi de re levis momenti aga­
tur vel testimonium non sit necessarium.
3. Testis, qui se abscondit, ne citetur a iudice a. non peccat contra
oboedientiam., quia praeceptum iudicis ei nondum intimatum est;
b. nec contra iustitiam, quia alter ius ad eius testimonium non habet;
c. potest autem peccare contra caritatem proximi, si eius testimonium
necessarium est ad aliquod grave damnum avertendum.
4. Testis, qui post citationem fugit a. peccat contra oboedientiam
iudici debitam; b. non peccat contra iustitiam commutativam, quia
citatio non imponit obligationem iustitiae commutativae, sed ad sum­
mum quandoque iustitiae legalis.

741. De obligatione testandi. 1. Tenetur testis ex iustitia legali
iudici interroganti simpliciter iuxta conscientiam suam respondere, nisi
legitime excusetur. Etiam haec obligatio per se gravis est.
a. Testis, qui in iudicio falsum testimonium dicit, peccat; a. contra veracitatem
mentiendo; β. contra religionem, si, ut fieri solet, iuramento promisit se verum
dicturum esse; γ. etiam contra iustitiam commutativam, si falso suo testimonio
alteri damnum infert.
b. Aliud est veritatem occultare, aliud falsum testari; qui negando se quid­
quam scire veritatem occultat, positive damnum non infert, sed solum illud non
impedit, quare non peccat contra iustitiam commutativam excepto casu, quo
ex officio vel ex contractu testari tenetur.
c. Si testis ex prolato falso testimonio causa est, ob quam reus absolvatur
et hac ratione fiscus mulcta pecuniaria privetur, non tenetur ad reparationem
damni erga fiscum. Iudex enim non tenetur reparare damna, quae ex non
imposita mulcta pecuniaria fisco obvenerunt, ergo neque testis36).

2. A testimonio dicendo, etsi iudex legitime et iuridice interroget,
excusantur31) :
a. Confessorius, qui rem novit ex confessione sacramentali, idque
in omni prorsus casu.
b. Qui rem solum novit sub secreto naturali vel commisso, exceptis
illis casibus, in quibus etiam secretum naturale vel commissum obli­
gare cessat.
Ideo a delicto manifestando excusantur (immo prohibentur) consiliarii, ad­
vocati, medici, nisi eadem res aliunde eis innotuerit, item nisi revelatio necessaria
sit ad grave damnum commune vel grave damnum innocentis avertendum.

c. Qui ex testimonio sibi vel suis rationabiliter timet grave damnum,
nisi tamen damnum publicum vel privatum, quod ex negato testimonio
sequitur, notabiliter praevaleat. Ideo contra cognatos ordinarie nemo
tenetur testari, nisi agatur de praecavendo damno publico, quia prae­
ceptum iudicis non obligat cum tanto incommodo.
3e) Cf. Lessius, De iustitia I. 2. c. 13. n. 70 ss.
37) Cf. cn. 1755 § 2. S. Thomas II. 11. q. 70. a 1. et 4.

654

De praeceptis laîcorum

d. Qui per iniuriam in cognitionem rei pervenit e. g. aperiendo litte­
ras alienas vel per vim aut fraudem alium inducendo ad revelationem.
e. Qui factum, de quo testari debet, non certo cognoscit, si e. g. illud
accepit ab hominibus non satis fide dignis.
Si ergo iubetur dicere, quae scit, celare potest ea, quae ab aliis audivit; et
si iubetur dicere, quae ab aliis audivit, celare potest ea, quae accepit ab ho­
minibus non omnino fide dignis.

/. Qui scit reum in conscientia non peccasse, si e. g. is de furto accu­
satur, qui rem sumpsit ad occulte se compensandum.· testis enim re­
spondere potest ad mentem interrogantis; mens autem iudicis est in­
quirere in delicta. In causa tamen civili, in qua de sola culpa iuridica
agitur, testari debet, etsi reus culpam theologicam non commiserit.
g. Qui solus delictum vel delicti auctorem cognoscit: nisi enim
aliud testimonium vel saltem alia delicti indicia afferri possint, reus
condemnari nequit.
Nota. In omnibus hisce casibus testis, qui iustam celandae veritatis causam
habet, dicere potest se nescire: haec enim verba ex adiunctis intelligi possunt
de scientia, de qua in praesenti interrogatur38).

742. De obligatione falsi testis. Qui falsum testimonium dixit,
tenetur:
a. Ad revocationem testimonii; si materialiter seu ex errore illud
dixit, tenetur, quando revocatio alteri utilis est, sibi vero grave dam­
num non affert; si autem formaliter seu scienter illud dixit, tenetur,
quando alteri utilis est, sibi vero non maius damnum affert, quam al­
teri ex falso testimonio oriri potest; ergo etiam cum periculo vitae, si
in idem periculum alterum coniecerit, quia in aequali damno potius
ratio habenda est innocentis.
b. Ad restitutionem sub hac triplici condicione: a. si alteri suo falso
testimonio vere damnum intulit (causa efficax); β. si sciens id fecit,
i. e. si scivit se falsum testimonium dare et se de effectibus illius teneri
(culpa theologica) ; γ. si bona fide quidem falsum testimonium dedit,
sed postea illud non revocavit, etsi commode potuisset et revocatio
alteri utilis fuisset, quia damnum non impedivit, quod ex sua actione
materialiter iniusta alteri secuturum praevidit.

38) Génicot II. n. 17.

655

QUAESTIO SEXTA.
De medicis38).
De obligatione habendi sufficientem scientiam et adhibendi diligentiam rei
gravitati proportionatam constat ex iis, quae supra (n. 720) dicta sunt; de
obligatione vero succurrendi pauperibus huc transferenda sunt, quae supra
(n. 738) de advocatis dicuntur.

745. De cura infirmi suscipienda. 1. Medicus, qui stipendio con­
ductus non est, infirmos iuvare solum ex caritate tenetur.
Hinc grave peccatum committit, si gravi morbo laborantem iuvare renuit,
ubi alius medicus non adsit neque ipse propter grave incommodum excusetur.

2. Medicus, qui infirmi curam suscepit, ex contractu cum hoc tacite
inito ex iustitia tenetur: a. meliore et certiore modo, quo moraliter pot­
est, infirmum iuvare; b. eum non deserere, etsi morbus evadat conta­
giosus, nisi alius inveniatur, qui eius curam agat.
3. Medicus, qui stipendio conductus est, ex iustitia tenetur: a. qua­
vis hora etiam noctis et cum gravi suo incommodo accurrere, nisi certo
sciat ex dilatione nullum damnum infirmo secuturum esse; b. etiam
tempore morbi contagiosi infirmos iuvare.

744. De remediis adhibendis. 1. Tenetur medicus adhibere reme­
dium, quod existimat tutius; si ergo habet certum, illud adhibere de­
bet omisso dubio; si non habet nisi dubia, adhibere debet probabilius,
quia aegro meliore, quo potest, modo consulere debet.
a. Si desperata est salus infirmi nec adest nisi remedium dubium, quod scilicet
prodesse et nullo modo nocere potest, illud adhibere potest et debet, quia hac
ratione succurrit infirmo meliore, quo potest, modo.
b. Si desperata est salus infirmi nec adest nisi remedium dubium, quod
scilicet sanitatem afferre sed etiam mortem accelerare potest, illud adhibere licet,
modo aliquam vel levem rationem habeat putandi illud esse profuturum, quia
haec ratio efficit, ut nocumentum ex remedio evadat minus, et spes emolumenti
maior10).

c. Si aegroti salus desperata non est, non licet adhibere remedium dubium,
quod scilicet prodesse et nocere potest, quia fieri potest, ut mors dubia reddatur
certa. In hoc casu naturae committendum est, ut ipsa se sublevet, praesertim
si aegrotus esset invitus; si ergo inscio aegroto adhibetur remedium hoc sensu
dubium, saltem de interpretative eius consensu constare debet.

2. Cum vitam alienam periculo exponere sit in se malum, nunquam
licet explorare remedium cum periculo sanitatis aut vitae, ne cum con­
sensu quidem infirmi, quippe qui vitae suae non sit dominus. Nec valet
ratio, quod remedium, semel cognita eius virtute, aliis futurum sit sa30) Pius XII. Allocutio 19. X. 1953 (A. A. S. 45 [1953] 744—754). S. Payen,
Déontologie medicale (Zi-ka-wei 1935). E. F. Healy, Medical Ethics (Chicago
1956).
40) Cf. Burghaber, Centuriae casuum I. n. 12.

656

De praeceptis laicorum

lutare, quia non licet facere malum, ut aliis eveniant bona. Liceret ta­
men remedium explorare cum consensu infirmi, si ageretur de damno
levi, quod facile reparari potest.

3. Omnino abstinere debet ab adhibendis remediis et operationibus
illicitis, cuiusmodi sunt: a. procuratio abortus; β. remedia vel opera­
tiones quae directe ad sterilitatem procurandam adihibentur; γ. craniotomia; δ. usus morphii, opii, cocaini etc. eo modo et gradu, quo haec
menti et corpori nocent, et eiusmodi41). Num liceat adhibere hypnotismum, inferius dicetur.
a. Illicitae enim et iniustae dicendae sunt tum operationes, quibus infirmus
sine suo consensu exponitur periculo vitae, tum illae, quibus infirmus illicite
consentiens vitae periculo se exponit. Iam vero gravi periculo vitae solum ad
auferendum notabile vel periculosum incommodum se exponere licet. In tanta
proclivitate, quae nunc exsitit, temere peragendi quascunque operationes chirur­
gicas adhibendique remedia nociva vel dubia, praesertim in nosocomiis pauperum
atque infantium, medici facile contra iustitiam delinquunt, ut etiam ad repa­
randa damna teneantur.

b. Ad auferendos partus dolores hypnosim vel narcotica adhibere non vide­
tur illicitum, dummodo sanitas matris et infantis non exponatur periculo et
mater pluries inter pariendum ad breve tempus ex anaesthesia excitetur, ne eius
affectus erga infantem damnum patiatur. Methodus psycho-prophylactica, quae
per aptam matris instructionem auferre vult falsam opinionem de partu et
timores dolorum in partu, nihil peccaminosi in se continet. Sententia divina: »In
dolore paries filios* (Gen. 3, 16) non vetat dolorem subicere potestati hominis
(Gen. 1, 28) et cum maternitas semper difficultates afferat, vera manet. Miti­
gatio dolorum in partu potest etiam diminuere periculum abusus in matri­
monio42).

4. Graviter contra castitatem peccat medicus, qui sine vera necessi­
tate vel manifesta utilitate inspicit vel tangit organa genitalia mulierum
cum periculo vel proprio vel alieno; et gravius ille, qui consilia dat in­
firmis, quae legi morali directe adversantur, ut procurandi abortum,
peragendi onanismum, pollutionem.

745. Obligatio quoad infirmum. 1. hire naturali medici tenentur
infirmum, qui in proximo mortis periculo versatur, vel per se vel per
alium monere de gravi periculo, ut sacramenta suscipiat et res suas
temporales componat, si monitio ad gravia damna evitanda necessaria
est: ex caritate enim tenentur grave malum a proximo removere, si
absque gravi incommodo possunt.
a. Si alii infirmum monere aut non vellent aut non possent, item si infirmus
aliis de periculo monentibus non crederet, ipse medicus eum monere tenetur.

41) Cf. Capellmann-Bergniann, Medicina pastor1” p. 32 ss.; 76 ss.
42) Pius XII. Allocutio 8. 1. 1956, A. A. S. 48 (1956) 82—93.

De medicis

657

In duplici tamen casu ab hac monitione facienda accedente incommodo excu­
satur: «. si morali certitudine sciret aegrotum esse in statu gratiae resque
temporales iam composuisse; β. si eadem certitudine sciret, eum adeo in sua
impietate obfirmatum esse, ut etiam monitus saqramenta respueret.

b. Concilium Lateranense IV. sub Innocentio 111. (1215) decreverat, ne medi­
cus infirmi (periculose decumbentis) curam susciperet, nisi confessus fuerit.
S. Pius V. constit. Supra gregem (8. mart. 1566) hoc decretum confirmavit et
simul praecepit, ut medici, antequam ad doctoratum promoverentur, iuramento
promitterent se infirmum gravi morbo laborantem, antequam eius curam sus­
ciperent, de confessione facienda monituros et eum, qui intra tres dies confessus
non fuerit, non amplius invisuros esse. Attamen leges istae in plerisque regio­
nibus nunquam sunt receptae, ubi vero receptae erant, in desuetudinem abierunt.
Pius Xll. (Allocutio ad medicos Italiae in societate, ut aiunt S. Lucae, coadu­
natos die 12. nov. 1944) legem caritatis urgens dicit, ^graviter errare* medicum
utentem restrictione (etsi late mentali), quae etiam intelligi possit ac si mortis
periculum absit, et putantem semper ita loquendum esse, ut valetudini quam
minime noceatur.

2. Tenentur servare secretum de iis, quae solum in cura infirmi per­
ceperunt, et quidem
a. secretum naturale tum de iis, quae ex ipsa cura, tum de iis, quae
occasione curae perceperunt, si eorum revelatio aut aegroto aut aliis
displicentiam vel damnum afferret;

b. secretum commissum de iis omnibus, quae ex cura infirmi circa
aegrotum aliosve cognoverunt. A servando secreto excusantur, si adest
causa proportionate gravis illud revelandi. Eiusmodi causa est praeprimis bonum commune, ut si agitur de denuntiando morbo contagioso,
ne tota communitas inficiatur.
Non tamen quaevis ratio boni communis sufficit, ut medicus secretum revelare
possit, sed considerandum est, quodnam bonum praeponderet, num bonum com­
mune an bonum, quod in servando secreto medicorum continetur. Quoad ius
immo et obligationem revelandi secretum ad grave damnum proximi innocentis
avertendum e. g. revelandi sponsi occultum morbum, ne matrimonium contra­
hatur cum periculo inficiendi futuram uxorem, auctores dissentiunt cf. n. 670;
alii enim censent custodiam, alii revelationem secreti bono communi magis
prodesse. Non peccabit medicus, qui sponsum monet, ut aut morbum manifestet
aut a matrimonio desistat et, si noluerit, sponsae aut parentibus eius rem ma­
nifestet.

746. Obligatio quoad expensas. 1. Tenentur ex iustitia cavere in­
utiles expensas.
Ideo peccant, si sine necessitate alios medicos advocant; si lucri causa visi­
tationes sine utilitate multiplicant; si pro visitationibus nimium stipendium
exigunt; si curationem diutius protrahunt; si remedia inutilia vel superflua
praescribunt.

2. Iniuste agunt, si pretium ordinario maius exigant: qui enim me­
dici operam in communi infirmitate petit, implicite cum eo de ordi42 Noldln. Vol. II. de praccepli».

658

De praeceptis laicorum

nario pretio convenire censetur. Pretium ordinarium usu determinatum
et pro diversa hominum condicione diversum est.
Si servitia extraordinaria a medico petuntur e. g. difficilis operatio chirurgica,
quae singularem peritiam supponit, et pactum de pretio solvendo non praecessit,
non licet ei quodvis pretium pro lubitu exigere, sed illud, in quod infirmus tacite
consentire censetur; tacite autem consentit in pretium, quod ratione habita la­
boris, difficultatis etc. proportionem habet cum stipendio, quod iidem peritissimi
pro ordinariis servitiis a personis eiusdem condicionis exigere solent13).

Num liceat infirmo, cuius desperata est salus, praebere remedia in­
noxia quidem, sed etiam inutilia.
Licet cum consensu praesumpto infirmi et monitis eiusdem cognatis, modo
expensae non sint magnae. Si enim infirmus hinc quidem turbatur, eo quod nihil
ei praescribitur, inde vero solatio afficitur, eo quod aliquid ei praebetur, remedia
non sunt dicenda prorsus inutilia, adeo ut consensus infirmi in hoc casu facile
nraesumi possit.

De hypnotismo43
44)

747. Eius natura. 1. Hypnotismus active significat artem produ­
cendi in alio somnum artificialem et peculiaria phaenomena cum hoc
somno connexa; passive significat complexum phaenomenorum, quae
durante somno hypnotico producuntur.
Nomen hypnotismi recenter inventum est (a lac. Braid t I860). Res hoc
nomine significata iam pridem cognita erat, praesertim vero a magnetismo ani­
mali seu mesmerismo, qui initio soliim ad morbos curandos inserviebat, hypnotis­
mus quoad rem vix differt, nisi in modo inducendi statum somni.

2. Hypnosis est status somni plus minusve profundi, a quo totus
complexus phaenomenorum nomen hypnotismi accepit. De natura hypnoseos auctores diversa quidem opinantur, illis tamen assentiendum
videtur, qui censent hypnosin cum somno naturali essentialiter quidem
convenire, eo vero potissimum differre, quod hypnotizatus sit »suggestibilis« i. e. ab hypnotizante dependeat eiusque influxui pateat, deli­
berata vero intellectus et voluntatis activitas cesset.
3. Hypnotismi phaenomena haec duo potissimum distinguuntur:
a. Hypnosis seu status somni. Ex hoc somno, in quem ab hypnotizante variis
modis conicitur, hypnotizatus ordinarie a solo hypnotizante revocatur; quodsi
non revocetur, post aliquod tempus sponte ad se redit. Durante hoc somno cum
hypnotizante conversari potest, ac si esset in statu vigiliae, expergefactus autem
vix ullam eorum memoriam tenet, quae tempore hypnoseos acciderant.
b. Suggestio, quae est influxus, quem hypnotizans in personam hypnotizatam
exercet ita, ut personae hypnotizata in omnibus subiciatur voluntati et imperio

43) Génicot-Salsmans 11. n. 21.
**) Pius XII. Allocutio (24. 11. 1957) de anaesthesiologia A. A. S. 49
(1957) 140 ss. coli, allocutione habita 8. 1. 1956 A. A. S. 48 (1956) 82 ss.
Capellmann- Bergmann, Pastoralmedizin10, 141 ss; L. Ruland, Handbuch der
praktischen Seelsorge, I. 346—353 (München 1935); A. Niedcrmeycr, Hand­
buch der speziellen Pastoralmedizin, V. 399 ss (Wien 1952).

De medicis

659

hypnotizantis, et non solum tempore somni, sed etiam postea accurate exsequa­
tur, quae sibi iniuncta sunt. Sensibus nihil aliud percipit, videt tamen et audit
hypnotizantem, intellectus, praesertim vero voluntas, ab hypnotizante dependet
ita ut eius nutui-fere in omnibus caece obtemperet; aliam autem activitatem de­
liberatam hae potentiae non exercent. Attamen si somnus non est profundus, per­
sona hypnotizata non recipit suggestiones, quae sunt contrariae eius conscien­
tiae, sed servat suam voluntatem.

4. Finis propter quem hypnotismus exercetur, multiplex est. a. a medicis
adhibetur ad varios morbos praesertim nervorum curandos et ad sensus ante
operationem chirurgicam sopiendos; b. ab artificibus (e. g. a pictoribus) ad
comparandum sibi exemplar (Modell), quod diu eundem situm retineat et eun­
dem affectum internum compositione oris exprimat; c. a iudicibus in causis
criminalibus, ut a reis vel testibus confessiones sibi utiles expiscari possint, d. a
parentibus et magistris ad iuvandam educationem: quae enim tempore hypnosis
hypnotizato suggeruntur, ea ipse postea in statu vigiliae vi cuiusdam propen­
sionis ex hypnosi retentae saltem per aliquod tempus sedulo exsequitur, e. Tan­
dem hypnotismus publice coram multis recreationis causa ad pascendam curiosi­
tatem exercetur.

748. Eius phaenomena naturalia esse videntur. 1. Non desunt, qui
opinentur hypnotismi phaenomena viribus naturalibus produci non
posse, sed praeternaturalibus effici; et cum nefas sit influxum divi­
num in hac re praesumere, totum hypnotismum daemoni tribuunt
Nomine hypnotismi quandoque etiam phaenomena spiritistiea comprehen­
duntur: cum enim a phaenomenis hypnoticis pronus sit transitus ad spiritistiea.
haec reipsa cum illis non raro connectuntur, praesertim cum daemon eiusmodi
rebus facile se immisceat et homines a naturalibus ad superstitiosa propellat
Auctores, qui hypnotismum superstitiosum ac diabolicum dicunt, etiam phae­
nomena spiritistiea nomine hypnotismi significare videntur.

2. Etsi ecclesia quaestionem de origine horum phaenomenorum non
solvit, constat tamen ecclesiae iudicio haec non esse certo superstitiosa.
Ex responsione enim s. Officii 26. iul. 1899 patet s. sedem quaestionem de
liceitate hypnotismi et suggestionis hypnoticae solvere noluisse; ideo solum con­
diciones determinat, sub quibus eiusmodi experimenta fieri possunt, praemissa
scilicet protestatione, quod agentes in factis praeternaturalibus nullam partem
habere volunt.

3. Tum ipsa phaenomena in se considerata tum media, quibus pro­
ducuntur, vires naturae transcendere non videntur.
a. Ipsa enim phaenomena vel prorsus eadem vel eis saltem apprime similia
sunt, quae etiam extra hypnosim in infirmis, dormientibus, somnambulis, hallucinantibus vel delirantibus deprehenduntur; haec vero, etsi magnam partem
extraordinaria, certo tamen naturalia sunt.

b. Media, quae adhibentur ad producendam sive hypnosim sive phaenomena
hypnotica, sunt naturalia eorumque mediorum vires ad hos effectus producendos
sufficiunt: horum enim effectum potissimus est suggestio, quae in influxu
hypnotizantis in phantasiam personae hypnotizatae potissimum consistit. Ima­
ginationes phantasiae naturali necessitate consequuntur inclinationes appetitus
sensitivi aliarumque potentiarum atque activitates externae, quae illis consen42*

660

De praeceptis laicorum

taneae sunt, lam vero in statu vigiliae omnes istae activitates reguntur intellectu
et voluntate, in hypnotizato autem, in quo potentiae superiores deliberatam ope­
rationem non exercent, sequuntur spontaneos impulsus atque influxum hypnotizantis, prout similia etiam in somnambulis deprehendimus.

749. De eius liceitate. 1. Hypnotismus per se illicitus est. a. Nocet
sanitati: ex testimonio enim medicorum exercitio hypnotismi, praeser­
tim si exercetur a non peritis, periculum sanitatis inducitur; frequenter
autem sanitas sive mentis sive corporis reipsa detrimentum patitur,
cum totum systema nervorum hypnosi plus minusve afficiatur45).
b. Adversatur per se naturali honestati idque multipliciter: a. non
licet sine iusta causa modo violento se privare usu rationis; β. non
licet voluntatem suam alieno arbitrio plane subicere, adeo ut quis alte­
rius voluntate uti atque abuti pro lubito possit; γ. non licet alteri prae­
bere occasionem peccandi; hypnotizans autem potest abuti persona
hypnotizata ad peccandum, potest secreta cordis eius indagare, per
suasionem criminis ei suggerere etc.; δ. hypnotizans potest crimen
committendum hypnotizato suggerere, quod ipse deinde in statu vigi­
liae, vix servata libertafe, committet.
2. Ad morbos tamen curandos (et ad scientiam promovendam) sub
certis condicionibus licite adhiberi posse videtur.
a. Condiciones autem sunt sequentes: «. Ut detrimentum sanitatis, quantum
fieri potest, praecaveatur, ideoque hypnotismus solum a medico in hac arte
perito exerceatur.

β. Ut aliud medium aptius recuperandae sanitatis non supersit: cum enim
hypnotismus ex se periculosus sit, licite adhiberi non potest, nisi ad excluden­
dum maius malum, quam illud est, quod hypnotismus inducere potest.
γ. Ut certo constet hypnotizantem non esse abusurum sua potestate, quam
in voluntatem hypnotizati exercere potest: neque enim ad breve tempus licitum
est voluntatem suam alieno arbitrio submittere, nisi constet exclusum esse peri­
culum cuiusvis abusus.

δ. Ut adsit consensus infirmi, qui sine consensu citra iniuriam nec usu rationis
et liberi arbitrii privari nec periculo valetudinis exponi potest.
b. Ad morbos curandos. Sine iusta causa non licet nec se nec alios periculo
damni corporis vel animae exponere; sed praeter sanitatem (et scientiam)
nullus alius finis continet causam sufficientem, propter quam periculum damni
spiritualis vel corporalis induci possit.

Nota. Salutares effectus per hypnosin producti a recentioribus medicis in dies
magis in dubium vocantur. Quod hocce remedio non morbi organici, sed solum
affectae atque impeditae functiones nervorum sanari possint, medici iam diu
affirmarunt; nunc vero experientia edocti concedunt etiam nervorum malas
affectiones solum ex parte atque ad tempus aliquatenus leniri, morbum vero
ipsum fere semper iterum redire
45) Ideo factum est, ut hypnotismus publicus a plerisque guberniis penitus
interdiceretur, usus hypnotismi privati restringeretur. Cf. A. A. S. 49 (1957)
141 s.

De medicis

661

c. Plerique auctores usum hypnotismi absolute interdicunt ut Ballerini-Palmieri, Villada, Franco, Bucceroni, Marc etc.; Capellmann4*) tamen, Aer toys,
Berardi qt Génicot non solum ut Lehmkuhl et D’Annibale ad morbos sanyidos,
sed etiam >ad explorandas vires naturaec, ergo ad fines scientihcos illum per­
mittunt. Quod concedendum est supposito consensu personae hypnotizandae, si
moraliter certo ex hypnosi non imminet nisi periculum damni, quod facile re­
parari potest
Nota. Haec omnia dicta sint de suggestione, quae in statu hypnosis seu somni
artificialis fiat: suggestio enim, quae vel in statu vigiliae vel tempore sommi
naturalis fit, a damnis de quibus supra sermo erat, immunis ist, proindeque
licite adhiberi potest, dummodo ea, quae suggeruntur, honesta atque utilia sind.

«) Cf. p. 155.

662

LIBER SECUNDUS.
De praeceptis clericorum.

750. Clericus (κλήρος — sors), in sortem seu partem Domini elec­
tus, est homo Christianus, qui servitio et cultui divino specialiter depu­
tatus est. Nomen clerici latius et strictius accipitur. Latius significat
quemvis hominem Christianum, qui cultui et servitio divino specialiter
deputatus est, sive haec deputatio fit per susceptionem ordinum sive
per professionem religiosam. Hoc igitur sensu nomine clerici compre­
henduntur etiam omnes religiosi, fratribus iaicis et monial i bus non
exceptis. Strictius significat illos tantum, qui aliquo ordine ecclesiastico
vel saltem prima tonsura divinis ministeriis deputati sunt.
In favorabilibus nomen clerici primo, in odiosis autem altero sensu accipitur,
quo eodem strictiore sensu etiam hic de praeceptis seu de obligationibus cleri­
corum sermo est.

Nota. Quum de obligationibus clericorum ex instituto agant canonistae, suf­
ficiat hoc loco dicere: a. de vocatione ad statum clericalem; b. de officio divino;
c. de obligatione erogandi bona superflua pauperibus.

QUAESTIO PRIMA.
De vocatione ad statum clericalem1).

751. De ipsa vocatione eiusque necessitate. 1, Nomine status cleri­
calis hic intelligitur condicio eorum, qui ordinem sacrum suceperunt:
cum enim condicio eorum, qui solum ordinibus minoribus initiati sunt,
nondum sit ex obligatione constans atque immobilis, clerici ordinum
minorum nondum habent statum proprie dictum.
2. Duplex distinguitur vocatio: externa, canonica, quae in eo consistit, quod ordinandus probatus et electus ab episcopo ad statum '
clericalem admittitur(in vocato), quae consistit in talibus
qualitatibus candidati, quales requiruntur, ut episcopus eum rite vo­
care vel admittere possit; quae utique comprehendit etiam gratias supernaturales a Deo datas in hunc finem2).
D Ballerini-Palmieri IV. n. 224 ss. Génicot 11. n. 24 ss. Aem. Berardi, De
clerico ad ordines sacros initiando (Faventiae 1888). Vermeersch, De vocatione
religiosa et sacerdotali (Brugis 1903). Van Acken, Der Priesterberuf (Essen
1952), Quatember Matth., De vocatione sacerdotali animadversiones (Turin
1950). Epist Card. Secr. St. 2. iul. 1912. A. A. S. 4 (1912) 485. Mulders, La vo­
cation au sacerdoce (Bruges 1925). Enc. Ad cathol. sacerdotii A. A. S. 28
(1936) 24—53.
2) De hac loquitur Cn. 1353, 1357.

\

De vocatione ad statum clericalem

663

3. Requiri vocationem externam ex eo patet, quod episcopus probare
debeat, quos ad statum ecclesiasticum admittat, antequam eis ordines
conferat. Antecedenter ad hanc vocationem nemo ius habet ad ordi­
nationem.
Hoc sensu intclligenda sunt verba: Nec quisquam sumit sibi honorem, sed
qui vocatur a Deo tamquam Aaron2): et alibi ait apostolus: Manus cito nemini
imposueris'). Hi autem (diaconi) probentur primum et sic ministrent nullum
crimen habentes3
*5*).

4. Requiri vocationem internam ad statum clericalem ex his elucet:
eadem voluntate, qua Christus sacrificium et sacramenta in ecclesia
voluit esse perennia, eadem voluit etiam semper adesse idoneos mini­
stros; cum autem non omnes sint ministri in ecclesia, sed solum qui­
dam a laicis distincti, non omnibus proponitur invitatio ad hunc sta­
tum; nec propria voluntate aliquis sacerdos fieri potest.
Signa vel condiciones huius vocationis sunt: recta intentio, qua ipse ultro et
non ex rationibus mere humanis vel respectu parentum hunc statum amplecti
velit; et idoneitas, quae praeter naturae dotes, ut ingenium sufficiens et scien­
tiam, comprehendit gratiae dotes, elucentes ex vita sancta et probata, ita ut
spes fundata habeatur candidatum munus recte obiturum et obligationes
sancte servaturum. Non autem postulatur, saltem necessario et de lege ordi­
naria, quaedam interna locutio vel invitamentum Dei. Quicunque ergo idoneus
et recta intentione aspirat ad sacerdotium, episcopo se praesentare potest13).

5. Qui vocationem divinam ad statum clericalem certo cognitam non '"but
sequitur, peccare non videtur, nisi cx contemptu vèl aliis motivis peccaminosis agat.
a. Cum haec vocatio solum sit invitatio ad altiorem statum, quae strictum
praeceptum non involvat, is, qui eam non sequitur, propter hoc peccatum proprie
dictum non iommittit. Insuper eatenus hoc esset peccatum, quatenus is, qui
Deum vocantem non sequitur, se privat gratiis ad salutem obtinendam neces­
sariis; Deus antem nemini negat gratias ad salutem sufficientes, immo ope
orationis obtineri possunt etiam gratiae efficaces.

6. Qui sciens sc non habere eam intentionem vel idoneitatem, de qua
supra, ordines maiores suscipit, antequam intentionem correxerit et
experimento probaverit se sine nimia difficultate obligationes vitae sa­
cerdotalis explere posse, graviter peccat.
Ratio est, quia lex naturalis prohibet, quominus quis statum (praesertim
altiorem et non mutabilem) aggrediatur, qui se non moraliter idoneum existi­
mat ad onera eiusdem ferenda. Secus seipsum periculo graviorum peccatorum
et statum sacerdotalem despectui et inefficaciae exponit7).
3) Hcbr. 5, 4. De vocatione externa hoc loco sermo est. Ideo Catechismus
romanus (p. 2. c 7. q. 3): >Vocari autem a Deo dicuntur qui a legitimis Eccle­
siae ministris voeentur.<
’) 1. Tim. 5, 22.
c) Ibid. 3, 10. Cf. Concilium trid. sess. 23. c. 5. De reform.
“) Enc. Ad c. saccrd. 1. c. p. 40, cf. etiam approbationem libri /. Lahitton, La
vocation sacerdotale. (A. A. S. 4 [1912] 485.)
7) Catcch. Rom. 1 c.

664

De praeceptis clericorum

752. De probandis clericis ad sacros ordines promovendis. 1. Ex
multis ecclesiae legibus episcopo gravis obligatio incumbit sedulo pro­
bandi clericos sacris ordinibus initiandos atque arcendi indignos, qui
pravis moribus imbuti sunt. Quamvis habitus cuiusvis peccati gravis
ordinandum reddat indignum, id tamen maxime valet de vitio luxuriae,
quocirca leges ecclesiae explicite exigunt, ut ordinandi sint probatae
castitatis.
a. Et hi autem (diaconi) probentur primum et sic ministrent8*).
b. Nemo ad sacrum ordinem permittatur accedere, nisi aut virgo aut probatae
castitatis exsistat®).
c. Subdiaconi et diaconi ordinentur habentes bonum testimonium et in mi­
noribus ordinibus probati ... qui sperent Deo auctore se continere posse10).
d. Codex necessitatem vocationis tum internae tum externae atque statui
clericali convenientem educationem considerans complura praecepta tum pro
minoribus tum pro maioribus seminariis statuit, quibus pueri et clerici in scientia
et pietate sedulo informentur11), insuper explicite statuit, illicite ordinari, qui
convenientibus moribus praeditus non est.
e. Huc pertinent etiam quae praescribuntur de scrutinio instituendo et de
attestatione sub iuramento facienda ab ordinando, se recte intellexisse legem
coelibatus et integre servaturum12).

2. Contra antiquiores auctores omnino urgendum est has leges non
solum episcopum, sed etiam rectores seminarii, ordinandum eiusque
confessarium afficere, adeo ut ordinandus vi harum legum sub gravi
prohibeatur ad ordines accedere, nisi ab habitu peccandi praesertim
contra castitatem iam se emendaverit, confessarius vero sub gravi tene­
atur absolutionem negare clerico cum pravo habitu ad sacros ordines
accedere volenti, etsi alias dispositus sit, quia ipsa haec voluntas gra­
viter peccaminosa sit, nisi a Deo tanta compunctione donetur, quae de
vitae mutatione securitatem praebeat13).

Hanc obligationem inculcans Pius X/.14) addit »eaque in causa
pertractanda tutiorem semper sententiam amplectantur, quae quidem,
ad rem quod attinet, multo magis sacrorum alumnis favet, cum eos
ab itinere avertat, per quod ad aeternam ruinam adduci possent«.
Requiritur ergo moralis certitudo de idoneitate canditati. Inepti quam pri­
mum, non immediate ante ordinationem, recedant; neque dubie apti ad s. ordi­
nationem admittantur.

8) 1. Tim. 3, 10.
®) C. Nemo 12. d. 32.
10) Concilium trid. sess. 23. c. 13. De reform.
11 ) Cf. Cn. 124 ss. 1353ss. 974.
12) S. C. Sacr. 27. dec. 1930 et S. C. Relig. l.dec. 1931 (A. A. S. 23 (1931)
120; 24 (1932) 74.
13) Hanc sententiam propugnat S Alphonsus in dissertatione: De clerico ha­
bituate in vitio turpi cupienti statim initiari in sacris I. 6. n. 63—77.
14) Pius XI. Enc. Ad cath. sacerd. A. A. S. 18 (1936) 41.

De vocatione ad statum clericalem

665

3. De clerico habituato. Dicendum videtur quoad peccata interna
legem ecclesiasticam specialem non exsistere, sed obligari ordinan­
dum et confessariuin ex lege naturae, qua non licet statum suscipere,
cuius requisitis impar est.
Ex rei natura clericus ad sacros ordines tuta conscientia accedere
nequit, nisi fundatam spem teneat se habitualiter saltem caste victu­
rum esse, prout in ordinatione Deo promissurus est; sed qui pravo ha­
bitu irretitus est, hanc spem (excepto casu extraordinarii auxilii) ha­
bere nequit. Potest quidem cum gratiae auxilio quaslibet tentationes
superare, at considerata indole cordis humani et ordinaria operatione
gratiae divinae eas non superabit, sed manifesto periculo se exponit
contra votum peccandi et quam plurima sacrilegia cumulandi.
Obligatio erit gravior, quo gravius est periculum lapsus et scandali; quod
pendet etiam a qualitate propensionis; sic propensio ad sodomiam gravius peri­
culum creat quam ad fornicationem, et haec periculosior est quam lapsus soli­
tarius15).
In nonnullis dioecesibus etiam lex particularis postulat, ut candidatus, qui
post annum 16 aetatis copulam perfectam (vel sodomiam) peregit, a s. ordi­
natione recedere cogatur, imprimis si peccans iam habuerat intentionem am­
plectendi statum clericalem10). Minus severe diiudicandi videntur casus candi­
dati in iuvenili aetate seducti aut peccati ante conversionem ad Deum (ut pecca­
tum S. Augustini) vel extraordinariis circumstantiis (e. g. tempore belli) com­
missi, quia non necessario probant nimiam inclinationem in sexualia.
Imprimis attendi debet ad indolem sexualem et ad voluntatis dispositionem
quoad sexualia17). Hyperaesthesia sexualis, perversitas sexualis (imprimis homosexualitas), imo infirmitas voluntatis, qui non vult plene renuntiare omnibus,
quae per se inducunt ad actus venereos (e. g. tenerae amicitiae cum mulieribus)
ineptum reddit ad statum clericalem.
Saepe illa nimia inclinatio ad sexualia se prodit habitu pravo.
Quamdiu a pravo habitu liber esse debeat clericus, ut tuto i. e. cum spe fun­
data servandi in posterum castitatem ad sacrum ordinem accedere possit. Ve­
teres theologi cum S.Alphonso putabant sufficere, ut circiter per sex menses
liber fuerit; attamen consideratis severis praescriptis S. Sedis de scrutiniis iam
ante tonsuram habendis et attentis nostrae aetatis periculis internis et externis,
iam cum pluribus auctoribus postulandum est, ut post ingressum in seminarium
vel saltem post biennium philosophicum canditatus liber fuerit a peccato ex­
terno perfecte deliberato.

Caveat confessarius, ne mechanice determinatum tempus probationis exigat,
sed attendat ad legem naturae omnibus consideratis circumstantiis particu­
laribus18).

1B)
10)
17)
1S)

Vermeersch Ill. 32.
Van Acken, Der Priesterberuf, 104.
Hürth, De statibus, n. 18. ad e.
Quatember, 1. c 75 ss.

666

QUAESTJO SECUNDA.
De obligatione recitandi officium divinum.

Articulus primus.
De officio divino.

755. Eius ratio. Officium divinum est oratio publica ecclesiae. Oratio
publica ecclesiae duplici modo fieri potest, aut eo quod ecclesia per se
ipsa orat, aut eo quod orat per determinatas personas. *Per se ipsa
orat, quando membra ecclesiae in tali numero et condicione convenien­
tes, ut ecclesiam repraesentent, orant,determinatas personas orat,
quando ministri ab ecclesia ad hoc deputati eius nomine orant. In hoc
casu orationis formula ab ipsa ecclesia praescribitur.
Primis temporibus ecclesia publicam orationem per se ipsa fundebat: fideles^
enim ad orationem in communi peragendam (ad psalmos et hymnos cantandos
et sacras Scripturas legendas) convenire solebant; postea vero, cum aucto fide­
lium numero id impossibile esset, ministros suos, personas nempe ecclesiasticas,
deputavit, quae nomine totius -corporis ecclesiae preces funderent; officium
autem divinum est formula precandi ab ecclesia ad hunc finem praescripta19).

«754. Eius fructus. 1. Ex recitatione officii divini duplex provenit
fructus, alter ex opere operantis ministri seu personae recitantis,\alter
ex opere operantis ecclesiae, pro qua minister legatione apud Deum
fungitur et cuius nomine orat.
2. Fructus iste impetratorius, propitiatorius et satisfactorius est et
quoad substantiam idem est, sive officium recitatur a ministro sancto
sive improbo: malitia enim ministri non obest efficaciae orationis ipsius
ecclesiae.
3. Quatuor genera personarurp fructum ex opere operantis ecclesiae
provenientem percipiunt: a. ipse recitans; b. illi, pro quibus recitans
specialiter orare intendit; c. fideles, qui beneficia cum onere recitandi
officii fundarunt; d. omnes fideles, pro quibus ecclesia orare intendit").

755. Eius partes. Officium divinum hoc nomine vocatur, quia ad
laudandum Deum ab ecclesia institutum est. Vocatur etiam horae ca­
nonicae, quia per sacros canones pro certis diei horis praescriptum est.
Horae canonicae numerantur septem: Matutinum cum Laudibus, Prima,
Tertia, Sexta, Nona, Vesperae, Completorium; quarum quidem matuln) Cf. Bouquillon, Institutiones theologiae moralis specialis (Brugis 1880)
1. n. 226 ss. Suarez, De virtute religionis tract. 4. I. 4. c. 1. n. 11. S. Baeumer,
Geschichte des Breviers (Freiburg 1895). Pius XII. Enc. Mediator Dei A. A. S.
39 (1947) 521—595, praesertim 572 ss.
*’) Cf. Bonacina, Operum tom. 1. tract. De horis canonicis disp. 1. q. 4.
punct. 2. n. 1 ss.

De obligatione recitandi officium divinum

667

tinum cum laudibus et vesperae dicuntur horae maiores, ceterae autem
horae parvae. Insuper distinguitur officium nocturnum, quod constat
ex matutino cum laudibus, et officium diurnum, quod constat ex parvis
horis, vesperis et completorio.

Articulus secundus.
De obligatione recitandi officium divinum.
Obligatio recitandi officium divinum ex triplici titulo oritur: a. ex
ordine . sacro; \ b. ex professione religiosa in ordine ad chorum adstricto;\c, ex beneficio ecclesiastico. Quare ad officium divinum reci­
tandum tenentur
clerici sacris ordinibus initiati; \b. religiosi utrius%que sexus vota sollemnia professi et ad chorum adstricti21 ) ;\ c. beneJiciarii post adeptam beneficii possessionem, dummodo fructus ferat22).
De obligatione clericorum tantum hoc loco dicendum est.

756. De ipsa obligatione. Omnes clerici in maioribus constituti ex
praecepto ecclesiae tenentur quotidie aut publice aut privatim officium
divinum recitare23*
).
1. Clerici in sacris constituti omnes tenentur, etiam suspensi, excommunicati, interdicti etc.: ratio enim obligationis, scilicet ordo sacer,
semper in eis manet. In minoribus autem constituti non tenentur ad
officium divinum, nisi beneficium ecclesiasticum obtinuerint, quia nulla
lege aut consuetudine ad id obligantur.
Clerici in maioribus constituti, qui per dispensationem summi pontificis ad
statum laicalem redeunt, ab obligatione recitandi officium eximuntur21). —
Quamvis excommunicati etc. non possint nomine ecclesiae orare, tamen ad re­
citationem officii tenentur, ne commodum referant ex sua malitia et quia sta­
tum clericalem non amittunt.

2. Lex scripta antiquitus solos parochos ad recitandum officium
obligabat; per consuetudinem obligatio ad omnes clericos in maioribus
constitutos extensa est25).
3. Obligatio incipit eo dic, quo suscipitur subdiaconatus, et quidem
ab illa parte officii, quae (moraliter) respondet tempori, quo ordo
suscipitur: etenim cumprimum sacer ordo suscipitur, adest ratio obli­
gationis ideoque ipsa obligatio.
a. Qui ergo ordinatur mane ante horam nonam, incipere debet a Tertia; qui
ordinatur post horam nonam vel circa meridiem, tenetur officium illius diei
recitare inde a Sexta.

21)
22)
23)
2‘)
25)

Cn. 610.
Cn. 1475.
Cn. 135.
Cn. 213 s.
Lessius, De iust. et iure 1. 2. c. 37. n. 45.

668

De praeceptis clericorum

b. Qui horas ante ordinationem recitat, ad quas recitandas post ordinationem
demum tenetur, obligationi suae satisfacit nec tenetur eas iterum recitare. Etsi
enim in genere verum sit principium: non potest satisfieri praecepto eo tempore,
quo nondum urget, sunt tamen nonnulla praecepta, quae impleri possunt paulo
antequam urgent, illa nimirum, quae eiusmodi sunt, ut opus praeceptum poni
possit, antequam urget praeceptum26).

757. Quanta et qualis sit 1. Obligatio recitandi officium divinum
ex genere suo gravis est, quia eius finis, cui tus nempe divinus, gravis
est et res praecepta ad finem intentum magnopere conducit. Qui ergo
integrum officium unius diei vel notabilem eius partem sine causa ex­
cusante omittit, graviter peccat.
2. Pars notabilis censetur integra hora parva aut quantitas officii ei
aequivalens ;r pars levis censetur, quae parva hora minor est. Nam reci­
tatio integrae horae ex prudentum iudicio ad finem ab ecclesia inten­
tum notabiliter conducere censetur. Insuper intendit ecclesia, ut inte­
grum tempus diei eo sit divinae maiestati dicatum·, quod determinatis
diei horis peculians cultus Deo exhibeatur; sed integrae horae omis­
sione finis iste ab ecclesia pie intentus graviter laeditur27).
a. Integra, id quod stricte accipiendum est, ut ideo non peccet graviter, qui
horam omnino integre non omittat. Qui tamen valde modicam horae partem
tantum recitat, e. g. solum Deus in adiutorium etc. vel solam orationem vel so­
lum hymnum, integram omisisse censetur: parum enim pro nihilo reputatur.

b. Ergo grave est: a. integrum nocturnum cum suis lectionibus omittere;
β. unius parvae horae ceteris omissis valde modicam partem tantum recitare;
y. novem lectiones cum suis responsoriis omittere; non autem, ut videtur, tres
lectiones cum suis responsoriis omittere; δ. ex pluribus horis tantum omittere,
ut partes omissae adaequent parvam horam, modo partes omissae sint ex prin­
cipalibus officii, quia partes omissae unius officii diurni in unum coalescunt.
Hinc Pater, Ave et Credo per decursum officii omittere, quoties ea recitanda
essent, non videtur esse grave; at in quavis hora tertiam partem psalmi omit­
tere grave est.
c. Vesperas sabbati sancti omittere mortale non est, quia haec materia levis
est tum in se tum respectu totius officii.

3. Integrum officium unius diei uno praecepto ab ecclesia injungitur ;
qui ergo integrum officium omittere decernit, hoc actu voluntatis et
subséquente omissione unum peccatum committit.
4. Obligatio recitandi officium est affixa diei et cum die exspirat, ita
ut postea suppleri nec debeat nec possit.

758. Obligatio restituendi fructus ob neglectam recitationem. Beneficiarius, qui nullo legitimo detentus impedimento obligationi recitandi
horas canonicas non satisfecerit, fructus pro rata omissionis non facit
2β)
decal.
27)
tr. 9.

Cf. Lugo, De eucharistia disp. 16 sect. 2. n. 39 s. Tamburini, Explicatio
1. 2. c. 5. § 5. n. 9.
Cf. Vermeersch, Theol. mor. III. 40 (qui citat Palmieri, Opus theol. t. 4.
n. 357).

De obligatione recitandi officium divinum

669

suos eosque fabricae ecclesiae aut seminario dioecesano tradat vel in
pauperes eroget28).
a. Obligatio restituendi non oritur immediate ex iure naturae; ante
concilium Lateranense V. sub Leone X.20) non videtur exstitisse obli­
gatio. Attamen eo quod beneficiarius officio suo deest, ius naturae
suppeditat rationem sufficientem, ut ecclesia eum privet fructibus, quos
tamquam rem alienam restituere debet.
b. Obligat ante sententiam iudicis: sine recitatione enim »non facit
fructus suos«. Iure positivo his verbis impeditur, quominus fructus fa­
ciat suos; hoc ergo tamquam rem alienam iure naturae restituere
debet30).
Num restitutio suppleri possit per eleemosynas, quas beneficialus de fructi­
bus beneficii facit. — Suppleri non potest per eleemosynas, quas antea fecerat,
suppleri autem potest per eleemosynas, quas post omissionem fecit, etsi obli­
gationis immemor vel inscius fuerit.

c. Si pars omissa non attingit gravem materiam, non es.t. obligatio
.restituendi nisi sub levi, etsi fructus parti omissae respondentes mate­
riam gravem constituant: cum enim obligatio restituendi rationem
poenae habeat, gravis non contrahitur nisi ob culpam theologicam eamque gravem (n. 433).
d. Beneficiatus simplex, qui aliam obligationem praeter recitationem
officii non habet, restituere debet omnes fructus; beneficiatus autem
curatus i. e. curam gerens animarum, vel qui aliam insuper obligatio­
nem habet et implet e. g. celebrationem missae aut servitium ecclesiae,
restituere debet partem, quae respondet obligationi officii divini.
Quia in beneficiis curatis maior pars redituum percipitur in compensationem
aliorum officiorum, non pro recitatione breviarii, episcopus vel parochus, qui
officia sua pastoralia adimplet, vix decimam partem redituum ob neglectam
recitationem breviarii restituere debebit; immo si fructus sunt adeo tenues, ut
neque ad sustentationem sufficiant, omnino excusari potest.

e. Pro rata. Obligatio restituendi urget pro singulis diebus, immo
pro singulis horis omissis. Qui ergo uno die totum officium omittit
tenetur restituere fructus illi diei respondentes; qui omittit matutinum
et laudes tantum, mediam partem fructuum unius diei, qui reliquas
horas omittit, aliam mediani partem, qui vero harum horarum unam
omittit, huius mediae partis sextam seu fructuum unius diei duodeci­
mam partem restituere debet31).
-8) Cn. 1475, § 2.
-°) Constitutio Supernae 5. maii. 1514.
30) Propositio 20. ab Alexandro VII. damnata: Restitutio a Pio V. imposita
bcneficiatis non recitantibus non debetur in conscientia ante sententiam decla­
ra for iam indicis, eo quod sit poena. (D. 1120.)
31) Cf constitutio Ex proximo Pii V. 20. sept. 1571. Mazzolta I. tr. 2. disp. I.
q.2. c. 1.

670

De praeceptis clericorum

Ergo admitti nequit quorundam doctorum sententia, quae statuit eum, qui
intra annum per octo aut decem dies officium omittat, non teneri ad restitu­
tionem, quia haec levia sint, quae Deus, quippe dominus liberalissimus, non
attendat.

Articulus tertius.
De forma officii divini.

759. De ipsa forma officii. 1. Officium divinum recitari debet iuxta
formam ab ecclesia praescriptam (n. 753), quae est forma Breviarii
Romani, adeo ut non satisfaciat obligationi suae, qui alio utatur bre­
viario.
Per constitutionem Pii V. Quod a nobis (9. iul. 1568) praescribitur pro tota
Ecclesia latina Breviarium Romanum, quod ab eiusdem successoribus recogni­
tum, a Pio X. autem multiplici modo reformatum est32). Pius V. citata consti­
tutione declarat, neminem, nisi hac sola forma satisfacere posse, et constitu­
tione Ex proximo (20. sept. 1571) statuit, beneficiarios non facere fructus suos,
qui alio utantur breviario quam Romano. Ergo sacerdos saecularis, qui non
habet breviarium romanum, sed solum breviarium proprium e. g. benedictinum,
non tenetur ex eo recitare officium, quia hac recitatione obligationi suae satis­
facere nequit.

2. A lege recitandi divinum officium iuxta formam Breviarii Romani
excipiuntur illae ecclesiae et religiones, quarum breviaria vel a prima
institutione ab ecclesia approbata vel a consuetudine inducta et iam
a ducentis annis in usu erant.
Eiusmodi breviaria propria habent Benedictini, Praemonstratenses, Domini­
cam, ecclesia Mediolanensis, Trevirensis, Leodiensis etc.

3. Iis, quibus licet uti proprio breviario, summus Pontifex Pius V.
dat optionem aut sua breviaria retinendi aut romanum acceptandi, quo
semel acceptato non possunt absque licentia eiusdem Pontificis ad pro­
prium breviarium redire, quia ipsa acceptatione concessioni pontificiae
renuntiasse censentur. Hanc acceptationem breviarii romani sibi gra­
tam fore summi Pontifices nullo non tempore aperte demonstrarunt.
/C

y (y
Jx'

' '

-

Sacerdotes et religiosi, qui in choro uti debent proprio, non Romano breviario, privatim officium recitare possunt iuxta Breviarium Romanum. Sic sacerdos Mediolanensis vel monachus Benedictinus, qui studiorum causa extra
dioecesim vel monasterium moratur, uti potest Breviario Romano. Attamen
eorum superiores usum Breviarii Romani etiam in privata recitatione prohibere
possunt.

760. Partes accessoriae officii. 1. Hodie nulla exsistit obligatio sive
publice sive privatim recitandi officium B. Mariae Virginis, officium
defunctorum, psalmos poenitentiales et psalmos graduates, nisi alicubi
vigeat consuetudo, quae tamen ad privatam recitationem extra chorum
non obligat.
32) Const. Divino afflatu (1. nov. 1911); Motu proprio Abhinc duos annos
(23. oct. 1913).

De obligatione recitandi officium divinum

671

Pro iis enim, qui utuntur Breviario Romano, citatis Constitutionibus Ponti­
ficiis ablata est obligatio recitandi quovis mense designatis per rubricas diebus
has partes accidentales officii.

2. Est obligatio pro omnibus, qui ad officium tenentur, recitandi
litanias maiores die 25. apr. (festo s. Marci) et triduo rogationum, hae
autem anticipari non possunt.
a. De litaniis maioribus, etsi sit obligatio eas recitandi, nonnulli tamen cen­
sent eam non esse gravem, non quod materia gravis non sit, sed quod ipsa
ex verbis rubricae videtur sub gravi non obligare33).
b. Litaniae non sunt anticipandae, quia non sunt connexae cum matutino et
laudibus, sed cum processionibus, in quarum supplementum privatim recitantur
ab iis, qui processioni non intererant; processiones autem diei naturali affixae
sunt.

.761. Quodnam officium recitandum sit. Quotidie recitari debet offi­
cium quod in calendario seu directorio dioecesis (vel religionis) pro
eo die assignatum est.
Officia in calendario assignata vel sunt officia totius dioecesis com­
munia vel officia alicuius ecclesiae propria. Officia propria recitare
tenentur: a. canonici et bénéficiât! choro illius ecclesiae addicti;
b. clerici, qui in illa ecclesia beneficium habent; c. clerici illi ecclesiae
adscript!.
a. Officia propria illius ecclesiae possunt esse haec: officium titularis eccle­
siae, officium dedicationis ecclesiae, officium insignis reliquiae, officium spe­
ciali induito illi ecclesiae concessum.

β. Ecclesiae adscripti illi tantum dicuntur, qui auctoritate episcopi in ea ex
officio curam animarum exercent: parochi et eorum coadiutores, minime vero
sacerdotes, qui in ea missam celebrant, confessiones excipiunt aut aliud sacrum
ministerium exercent3435
). Hi officia propria recitare nec debent nec licite possunt.
γ. In seminario dioeccsano magistri et alumni censentur adscripti ecclesiae
seminarii (quamvis alibi missam celebrent); tenentur ergo ad officia propria
ecclesiae seminarii. In seminario quod est sub directione religiosorum alumni
possunt sequi directorium aut propriae dioeceseos aut moderatorum, nisi per
privilegium habeatur obligatio ad sequendum directorium moderatorum33).

1. Qui caret officio illo die praescripto e. g. de Sancto, debet reci­
tare officium correspondens commune; qui enim praeceptum recitandi
officium diei particulare servare nequit, saltem servare debet praecep­
tum generale quotidie recitandi officium. Pari modo qui non habet
lectiones proprias officii occurrentis, legere debet lectiones communes.
2. a. Titulo canonico alicui ecclesiae adscripti semper sequuntur
directorium huius ecclesiae, etiamsi alibi commorentur.
33) Cf. Ballerini-Palmieri IV. n. 382.
34) S. C. R. 7. dec. 1844 (n. 2872).
35) M. Gattcrcr, Annus liturgicus8, n. 104.

672

De praeceptis clericorum

b. Clerici saeculares nulli ecclesiae adscript! sequuntur directorium
dioeceseos; extra eam versantes aut propriae aut dioecesis, in qua
versentur.
c. Religiosi choro addicti sequi tenentur directorium domus cui ad­
script! sunt; diutius (i. e. per mensem) in aliena domo eiusdem reli­
gionis versantes possunt uti directorio aut domus propriae, aut com­
morationis, aut provinciae; si actu choro intersunt habent directorium
chori, quod valere videtur de omnibus religiosis.
d. Religiosi sine choro extra domum sequi possunt directorium aut
propriae domus, aut commorationis, aut provinciae36).
3. Qui ad officium iuxta calendarium dioecesis recitandum obligati
sunt, tenentur etiam propria dioecesis recitare, prout in calendario
assignantur: etsi enim concessio horum officiorum sit privilegium
communitati datum, quae non tenetur uti privilegio, singuli tamen eo
uti tenentur, ubi communitas eo utitur, quia communitati se confor­
mare debent.
Officium recitari debet, prout in calendario indicatur, etsi quis probabilius
iudicet calendarium errare37); si tamen evidenter constat calendarium errare,
error corrigendus est
Novae lectiones vel mutationes in novis breviariis inserendae sunt; sed non
videtur esse obligatio statim implenda pro iis, qui utuntur breviario antea usi­
tato38) .

762» Qui de industria commutat officium unius eum officio a 1 terius
diei:
Graviter peccat, si illud mutat in officium sive ratione qualitatis
sive ratione quantitatis notabiliter diversum^ quia non servat formam
.substantialem sub gravi obligantem.
a. Forma substantialis divini officii, quae sub gravi obligat, tria exigit: a. ut
officium recitetur iuxta breviarium romanum; b. ut recitetur lingua latina;
c. ne officium recitetur sive quoad quantitatem sive quoad qualitatem notabi­
liter diversum a praescripto.
β. Ab Alexandro VH. damnata est haec propositio (34): In die palmarum
recitans officium paschale satisfacit praecepto (D. 1134). Auctore Viva duplex
est ratio, ob quam graviter peccet, qui loco officii de die palmarum recitet offi­
cium paschale: tum quia obiectum huius officii (laetitia resurrectionis) prorsus
diversum est ab eo, quod Ecclesia die palmarum recolendum proponit (memoria
passionis), tum quia unum altero notabiliter brevius est, aliis verbis quia nota­
bilis est diversitas utriusque officii tum ratione qualitatis tum ratione quanti­
tatis.

i

b. Leviter peccat, si illud sine rationabili causa mutat in officium
aequale vel fere aequale ut officium confessoris in officium martyris,
quia est accidentalis tantum laesio formae praescriptae.
30) Ib.
38) S. C. R. 14. dec. 1893.

37) S. C. R. 13. iun. 1899 (n. 4031).

;

De obligatione recitandi officium divinum

673

c. Nullatenus peccat, si illud ex rationabili causa mutat in officium
aequale vel fere aequale vel exsistente gravi causa etiam in brevius.
Non est sufficiens causa mutandi officium, ut illud cum socio vel cum choro,
qui aliud officium habet, recitari possit38); nec est relinquendum officium bre­
viarii pro officio devotionis40), licite autem mutari potest, si officium diei sine
incommodo haberi non possit, modo aliud officium non sit notabiliter brevius.

I
I

1

765. Quid agere debeat, qui ex errore mutavit officium.
a. Si errorem advertit officio iam absoluto, non tenetur aliud reel·
tare, quia ecclesia non obligat ad officium eodem die bis recitandum.
Ideo invaluit axioma: officium pro officio.

·
I

Si tamen dictum fuit officium notabiliter brevius e. g. officium trium lectio­
num pro officio novem lectionum, debet compensatio fieri, eo quod recitentur
lectiones omissae secundi et tertii nocturni.

b.

'

$i errorem advertit officio nondum absoluto, pro lubitu aut officium inceptum absolvere potest, ne partes difformes in unum officium
coniungantur, aut reliqua de officio praescripto recitare potest, ut ser­
vet formam ab ecclesia eo die praescriptam. Hoc alterum s. Alphonso
melius probatur (n. 161) iuxta axioma: error corrigitur, ubi depre­
henditur.
——

c. Qui e. g. loco horae nonae sextam bis recitavit, horam nonam
recitare tenetur, nam adagium Officium pro officio valet quidem, si
servata quantitate et forma solum mutatur qualitas officii, ut si pro
officio unius sancti recitatur officium alterius; at non valet, si non
servatur forma officii, eo quod pro una hora alia substituitur. Nec pot­
est una hora per aliam suppleri: nam defectus quantitatis solum supp­
leri potest, si quoad formam integrum officium recitatum fuit; at de­
fectus quoad formam suppleri non potest, eo quod e. g. pro nocturno
omisso alius bis recitatur.
d. Qui ex errore recitavit officium nondum occurrens, potest hoc
ipso dein occurrente pro arbitrio aut recitare officium eo die prae­
scriptum, ut se conformet communi ritui Ecclesiae41), aut potest reci­
tare officium omissum, ne officium aliquod eo anno praetermittat.
Hanc resolutionem insuper alia ratio commendat: etenim ex rationa­
bili causa licet officium eo die praescriptum mutare; sed est rationa­
bilis haec causa mutandi officium, ne idem officium bis recitetur neve
aliud penitus omittatur42).
®») S. C. R. 27. ian. 1899 (n. 4011).
40) S. C. R. 13. febr. 1666. Non tamen videtur esse officium merae >dcvot'to­
nis* subieefivae, si quis recitat officium patroni sui baptismalis, de quo secus
numquam fit officium (Lehmkuhl 11. n. 790).
«) S. C. R. 17. iun. 1673 (n. 1474).
42) S. Alphonsus n. 161. Ballerini-Palniicri IV. n. 383. Lehmkuhl II. n. 790.

I

674

Articulus quartus.
De modo recitandi officium divinum.
Ad plene satisfaciendum praecepto ecclesiae officium divinum rccitari debeta. oreb. cum debita intentione^ c. cum debita attentione;
\d. integre;xe. continue^ f. ordinate; \g. debito loco et situ;\h. tempore
praefixo.

764. Ore seu vocaliter, quia officium natura sua non est oratio pure
mentalis, sed oralis seu vocalis. Verba igitur ore seu labiis et lingua
formari debent, at non requiritur, ut audiantur ab aliis, nec requiritur,
ut recitans se ipse audiat, neque ut se audire posset, si nullum obsta­
ret impedimentum externum (sicut fieri debet in canone Missae): ad
essentiam enim orationis oralis non requiritur, ut recitans se possit
audire, quia verba ore proferri possunt, quin sonus edatur.
Ergo non sufficit officium mente legere, vel solis oculis percurrere, sed for­
mando vocem distincte recitari debet. Privilegium, quod regularibus a Leone X.
concessum est, officium divinum in choro quoad partes, quae secreto dicuntur,
mentaliter sine prolatione verborum recitandi, a Gregorio XV. per bullam Ro­
manus pontifex (2. iul. 1622) iterum revocatum est13).

765. De recitatione cum socio vel in choro. 1. Licitum est cum socio
recitare officium divinum, etsi ille ad officium non teneatur.
Recitatio cum socio imitari debet recitationem in choro; ideo a. requiritur ut
alternis, non ternis vicibus recitent, i. e. ut hinc sint unus vel plures et inde
pariter unus vel plures; at non licet ita recitare, ut unus dicat primum, alter
secundum, tertius tertium versum; b. antiphonae et versiculi psalmorum alternatim dicendi sunt, prout ordo exigit; c. lectiones omnes ab uno legi possunt
ceteris audientibus vel etiam alternatim; d. capitula et orationes ab uno dicun­
tur, qui fungitur veluti munere officiatoris.
,

2. Requiritur, ut se mutuo distincte audiant: nam ut quis obligationi
satisfaciat, aut ipse recitare aut recitantem audire debet. Si socius ad
officium non tenetur, requiritur quidem, ut ille, qui non tenetur, ab
altero audiatur, at non requiritur, ut ipse alterum recitantem audiat.
a. Ideo surdus, qui nihil audit, non potest valide cum socio officium recitare:
et qui socium recitantem, etsi posset, tamen non audit, obligationi suae non
satisfacit, quaecunque sit causa, ob quam socium non audiat, sive strepitus sive
surditas. Ideo officium repetere aut saltem partem non perceptam supplere
tenetur.
b. Qui solum aliqua non percipit (unum vel alterum versum vel lectionem),
satisfacit obligationi nec quidquam supplere tenetur, modo alterum audire conetur, quia, ait s. Alphonsus (n. 163), per societatem et simul per illam suam
applicationem censetur moraliter communicare in oratione, ut sua sit etiam
oratio, quam alter fundit.
43) Cf. Ferraris, Bibliotheca s. v. Officium divinum n. 100.

De obligatione recitandi officium divinum

675

Hinc recitans in choro, qui aliis recitantibus aliquid in choro parare debet
(transferre libros, perquirere psalmos), non tenetur repetere, quae non perce­
pit, etsi integrum psalmum non audisset. Nec tenetur omissa supplere, qui in
choro perlegit lectionem, ne erret.

c. Ut surdus, qui obligatur ad chorum, satisfaciat obligationi recitandi offi­
cium, partem omissam, quam scilicet non percepit, vel postea supplere vel me­
lius, dum ab altera parte canitur, submisse recitare debet.
d. Qui organum pulsat, dum in choro cantatur divinum officium, non satis­
facit obligationi, nisi saltem unius partis versum recitet vel cantet Et ubi offi­
cium ita cantatur, ut ad versum, quem totus chorus cantat, alternatim respon­
deat solum organum, totus chorus non satisfacit obligationi, nisi aliquis ex
choro clara voce pronuntiet vel cantet id, quod ab organo respondendum est44).

3. Recitatio ita comparata esse debet, ut unus suum versum non in­
cipiat, nisi alter absolverit suum: oratio enim ab ecclesia praescripta
natura sua successiva est.
a. Si ergo ea, quae simul proferuntur, notabilem partem constituunt, grave
peccatum committitur, nisi totum officium repetatur aut saltem pars aequivalens suppleatur.
b. Officium recitans cum socio, qui ultimas syllabas obtruncat, quin tamen
sensus notabiliter corrumpatur, satisfacit obligationi nec tenetur repetere, etsi
venialiter peccet; quodsi obtruncatio magna est, ita ut sensus in notabili quan­
titate corrumpatur, grave peccatum est et repeti debet vel pars vitiose prolata
vel pars aequivalens, si illa per se non fundit sensum.

4. Recitatio socii nimis citata et praeceps, praesertim vero cantus
in choro nimis concita.tus, ita ut alii non possint omnia distincte perci­
pere, ordinarie veniale peccatum est, quia obligationi quoad substan­
tiam satisfacit, qui aliqua tantum non percipit.

766. Devote, id est cum intentione recitandi officium praescriptum
^eu Deum per recitationem officii laudandi et orandi, quae quidem
intentio eo ipso habetur, quod quis deliberate sumit breviarium, ut
recitet officium.
Etsi intentio orandi actualis initio saltem implicite elicita, quae deinde per
decursum orationis virtualiter perduret, omnino necessaria sit, ut recitatio officii
sit oratio, non solum lectio, de intentionis tamen debitae exsistentia dubitandum
non est, modo recitatio explicite non ordinetur in alium finem.

Attentio requisita est attentio externa: neque enim ex natura
rei neque ex praecepto Ecclesiae perfectior attentio requiritur quam
externa seu exclusio cuiusvis actionis externae impedientis attentio­
nem internam materialem46).
a. Sunt actiones externae, quae attentionem internam graviter seu notabiliter
impediunt, et aliae, quae eam leviter tantum impediunt. Illae sub gravi, hae

44 ) Caerem. ep. 1. 1. c. 28. n. 6.
<*) Cf. n. 135.
43*

676

De praeceptis clericorum

sub levi inter divini officii recitationem excludi debent; ex iusta vero causa
actiones leviter impedientes licite admitti possunt. Actiones prioris generis sunt:
pingere, scribere, alios cum magna attentione audire loquentes, attente legere,
imagines vel statuas attente considerare etc. Actiones posterioris generis sunt:
vestibus se induere vel exuere, manus lavare, regionem, agros, prata, montes,
aedificia aspicere, focum instruere etc. Si quis tamen experientia sciret se actio­
nibus prioris generis graviter non distrahi, eas excluso scandalo sub gravi vi­
tare non teneretur; et pari modo si quis experientia sciret se actionibus poste­
rioris generis notabiliter distrahi, eas sub gravi vitare teneretur.
b. Cum oratio sine attentione interna quoad substantiam exsistere possit,
obligatio attentionis internae ad valorem recitationis ex gravi praecepto Eccle­
siae oriri deberet. Qui hanc obligationem affirmant, reapse provocant ad con­
cilium Lateranense sub Innocentio 111., quod clericis in virtute oboedientiae
praecipit, ut divinum officium sstudiose celebrent pariter et devotee. Verum le­
genti citatum caput statim patebit summum Pontificem aliud non praecipere
nisi devotionem seu attentionem externam contra eos, qui inter recitandum in
choro fabulabantur cum saecularibus16). — Patet internam attentionem requiri
ad licitam officii recitationem.

768. Integre. Ut officium integre recitetur, cluo requiruntur: a. ut
totum officium nulla eius parte omissa recitetur;\ b. ut singula verba
sine mutilatione seu truncatione proferantur.
a. Ad integritatem officii pertinet Pater, Ave et Credo in principio et fine
officii, ad eam autem non pertinet oratio Aperi nec Sacrosanctae, quae oratio­
nes tamen pie et utiliter adduntur.
b. Qui ergo partem notabilem omittit, graviter, qui partem non notabilem
omittit, leviter peccat. Quaenam pars censeatur notabilis, supra definitum est
(757).

c. Si truncatio verborum tanta est, ut sensus varietur, idque in notabili parte,
culpa gravis committitur et pars integre non recitata repetenda est; raro tamen
truncatio verborum culpam gravem involvit, omni vero culpa caret, si ex vitio
naturali oris balbutientis vel linguae praecipitantis, aut si ex consuetudine in­
veterata fiat.

769. Continue i. e. sine interruptione. Duplex distinguenda est inter­
ruptio, altera inter unam et alteram horam, altera inter partes eiusdem
horae. Nulla interruptio quantumvis magna grave peccatum est, modo
intra spatium eiusdem diei totum officium recitetur, quia interruptio
etiam notabilis non impedit, quominus substantiae obligationis satisfiat.
Interruptio tamen notabilis, quae sine causa inter certas officii partes
fit, veniale peccatum est; interruptio autem, quae ex iusta causa fit,
etsi notabilis et in eadem hora, omni culpa vacat, nec priora in hoc
casu repetenda sunt, quia singuli psalmi et versus completam signifi­
cationem habent et per intentionem continuandi satis uniuntur.
a. Ergo nulla est obligatio post interruptionem repetendi psalmum vel lectio­
nem ab eius initio, etsi interruptio sine causa, ad longum tempus vel cum in-

•|e) Cf. Lehmkuhl II. n. 802. Burghaber, Casuum conscientiae centuriae tres
cent. I. n. 21.

De obligatione recitandi officium divinum

677

tentione priora repetendi facta fuisset, sed ibi continuari potest recitatio, ubi
fuerat intermissa, modo versus vel integra propositio ante interruptionem fu­
erint absoluta.
b, Quia recitatio horarum debet esse continua, per se non licet horam incipere cum praevisione futurae interruptionis: eiusmodi enim interruptio in causa
voluntaria esset. Cum tamen rationabilis causa ab hoc praecepto excuset, non
peccant confessarii, qui in confessionali partem horae recitant, dum exspectant
poenitentem, ut tempori parcant.

1. Laudes a matutino etiam sine causa et longiore tempore separari
possunt.
a. Ergo nihil impedit, quominus matutinum a laudibus separetur etiam in­
tegra nocte: quamvis enim matutinum et laudes unam horam constituant, con­
suetudo tamen licitum effecit, ut inter laudes et matutinum integrum noctis sor­
tium etiam sine causa intercedere possit. Ratio esse videtur, quia laudes per
fectiore modo partem in se completam constituunt quam singuli nocturni, ideo­
que inter hos maior est connexio quam inter matutinum et laudes.
b. Ex praescripto rubricae addendum est Pater, quoties absoluta hora a reci­
tatione cessatur. Quodsi in privata recitatione matutinum a laudibus separatur,
matutinum ita concludendum est, ut post orationem addatur: Dominus vobisciirn, Benedicamus, Fidelium et Pater. Ante laudes a matutino separatas dicitur
Pater et Ave. Ita ex rubrica novi breviarii.

2. Nocturni saltem spatio trium horarum sine causa ab invicem se­
parari possunt, quia antiquitus ita separari solebant, nunc autem
nulla exstat lex, quae id prohibeat. Et sane quilibet nocturnus consti­
tuit officii partem in se completam ad instar parvae horae, quarum
una ab altera licite separari potest. Ex rationabili causa etiam longiore
tempore e. g. integra nocte nocturnus a nocturno separari potest.
3. Parvae horae etiam sine causa et longiore tempore ab invicem
separari possunt, quia singulae earum partem in se completam con­
stituunt.
lustae causae interrumpendi horam vel psalmum ex s. Alphonso (n. 168)
sunt: utilitas propria vel aliena, urbanitas, devotio, exsecutio mandatorum
superioris, auditio confessionis etc. Ergo licite officium interrumpi potest ad
aliquid adnotandum, ut causa distractionum tollatur, vel ad eliciendum pium
cordis affectum, vel ad recitandam parvam (non autem longiorem) precem

770. Ordinate i. e. sine inversione ordinis praescripti. Duplex ordo
in recitatione officii servandus est: ordo officiorum supra iam expo­
situs, quem describit calendarium, et ordo horarum. Ordo horarum
praescriptus is est, ut primo recitentur matutinum et laudes, deinde
prima, tertia, sexta et nona ac demum vesperae et completorium.
1. Hoc praeceptum non obligat sub gravi, quia non refertur ad sub­
stantiam officii, sed ad accidentalem tantum circumstantiam. Ideo in­
versio ordinis inter diversas horas eiusdem officii, quin etiam inversio
ordinis inter partes eiusdem horae non est nisi veniale, et si ex ratio­
nabili causa fiat,, nullum est peccatum.

f*,
*

678

De praeceptis clericorum

Eiusmodi causa rationabilis adesse censetur: a. si quis non habens ad manus
breviarium recitet horas ante matutinum; b. si quis non habens ad manum
lectiones, recitet interim psalmos matutini et laudes, immo etiam horas parvas,
et differat lectiones; c. si quis ab alio invitetur ad recitandas horas, cum non­
dum recitaverit matutinum; d. si quis sero veniat in chorum una hora iam in­
tegre finita vel iam incepta. In hoc casu licite, immo laudabiliter pergit cum
aliis in choro psallere, postea horam vel partem horae omissam recitaturus4’).

2. Recitare matutinum diei sequentis nondum persolutis vesperis
diei praesentis ex quorundam sententia veniale, et si fiat ex rationa­
bili causa, nullum peccatum est; ex aliorum autem sententia nunquam
peccatum est, quia officium unius diei nullum ordinem habet cum of­
ficio alterius diei. (Sed cf. n. 773 nota 1.)
3. Commemorationes non recitare ordine a rubrica designato non
est peccatum, quia haec rubrica non praeceptiva, sed directiva est.

771, Loco et situ debito. 1. Publica officii recitatio fieri debet in
choro; pro privata autem recitatione ab ecclesia non praescribitur
determinatus locus; ideo quilibet eligi potest, qui debitae officii reci­
tationi aptus censeatur, etsi locus sacer ceteris sit magis conveniens.
Ideo veniali culpa non caret, qui sine iusta causa officium recitat in loco, qui
ob populi frequentiam, strepitum vel alias circumstantias debitam attentionem
impedit.

2. Nullus pariter pro privata officii recitatione ab ecclesia praescri­
bitur corporis silus. Ideo non requiritur, ut officium flexis genibus re­
citetur, sed stando vel sedendo vel ambulando vel etiam, exsistente
rationabili causa, in lecto cubando recitari potest. Ideo non solum in­
firmus, sed etiam sanus, qui noctem ducit insomnem, decumbendo in
lecto officium recitare potest.
Rubricae, quae certos corporis situs praescribunt, ad recitationem officii in
choro referuntur. Idem dicendum est de rubricis, quae alia signa ut inclinatio­
nes, genuflexiones, signum crucis etc. praescribunt. Quamvis ergo nulla sit ob­
ligatio haec in privata recitatione observandi, laudabiliter tamen etiam extra
chorum observantur.
- ---

772. Tempore praefixo, quod vel lege scripta vel cons uetudinedeterminatum est.
1. Praecepto quoad substantiam satisfacit, qui integrum officium
recitat intra spatium unius diei naturalis i e. a media nocte unius diei
usque ad mediam noctem diei sequentis. Hoc tempore elapso nemo
amplius obligationi suae satisfacere potest: officium enim est onus
diei, cuius obligatio cum die naturali incipit et desinit.
Ex mente Ecclesiae in recitatione officii unusquisque pro arbitrio sequi potest
aut tempus verum solare aut tempus sui loci, sive tempus medium est sive tem-47
47) De Herdt, Prax. pontif. t. 1. n. 242.

De obligatione recitandi officium divinum

679

pus legale43). Cum igitur tempus legale, quod fere ubique introductum est, in
nonnullis regionibus dimidia hora et amplius tempus verum subsequatur, licet
ibi saltem dimidia hora ante horam legalem anticipare matutinum.

2. Singulis officii partibus ita tempus assignatum est, ut matutinum
cum laudibus, prima et tertia ante meridiem, vesperae et completorium
post meridiem recitari debeant, sexta vero et nona tum ante tum post
meridiem recitari possint. Haec tamen temporis designatio, quippe
quae ad substantiam officii non pertinet, non obligat sub gravi; quare
ex rationabili causa recitatio licite etiam hoc tempus praevertere vel in
serius tempus differri potest.
a. Tempore quadragesimae (excepto primo triduo et diebus dominicis) in
choro vesperae, non item completorium, dicendae sunt ante meridiem in me­
moriam antiquae disciplinae, iuxta quam ante recitationem vesperarum non
frangebatur ieiunium. In privata autem recitatione pro lubitu vel ante vel post
meridiem recitari possunt. Quodsi ante meridiem recitentur, nulla est ratio
affirmandi eas non esse recitandas ante horam undecimam. Certe recitari pos­
sunt eo tempore, quo in choro recitari solent i. e. post missam conventualem,
quae tamen non ubique eodem tempore celebratur. Immo nihil impedit, quo­
minus iam mane ante missam privatim recitentur.
•

b. Singulae horae olim hoc tempore recitabantur: matutinum post mediam
noctem, laudes ad auroram, prima post solis ortum, tertia mane ad horam no­
nam, sexta ad meridiem, nona post horam tertiam pomeridianam, vesperae ad
solis occasum, completorium ad noctis crepusculum49).
c. Qui ergo sine causa matutinum aut primam vel tertiam differt ad tempus
pomeridianum, vel vesperas et completorium sine causa recitat ante meridiem,
venialiter peccat. Rationabilis causa recitationem aut praevertendi aut differendi
est periculum superventurae occupationis, maior devotio, tempus aptius pro
studiis, immo etiam maior commoditas; ideo totum officium ad tempus pomeri­
dianum differri potest, si antemeridianum est aptius ad studia continuanda.

3. Matutinum Gum--laudibus privatim ex legitima consuetudine anti­
cipari i. e. die praecedenti recitari potest; at non licet anticipare pu­
blice in choro. Quodsi recitetur ante tempus pro anticipatione assigna­
tum, repetendum est, quia praecepto satisfieri nequit, antequam obligat.
a. Facultas anticipandi officium est privilegium, et cum per se nemo teneatur
uti privilegio, is non tenetur anticipare matutinum cum laudibus, qui praevidet
se postero die impeditum iri, quominus recitet officium.
b. Ut matutinum in choro habitualiter anticipari possit, requiritur indultum
s. sedis, quod multis ecclesiis concessum est; episcopus solum permittere potest,
ut ex iusta causa ad tempus anticipetur.

4. Ex rubrica missalis matutinum cum laudibus recitandum est ante
missam™).
l

5. Alphonsus censet hanc rubricam obligare sub levi, alii vero docent eam
esse praeceptivam pro recitatione in choro, directivam pro recitatione privata.

<8) S. Poenitent. 29. nov. 1882. S. C. C. 23. iul. 1893. Cn. 33.
«®) Cf. Baeumker 1. c. pag. 180.
&>) Missale rom. Rit. serv. I. n. 1. De def. X. η. I.

680

De praeceptis clericorum

775. Qua hora matutinum anticipari possit. Hodie valide et licite
matutinum cum laudibus quovis anni tempore etiam sine privilegio
privatim recitari potest hora secunda pomeridiana™).
a. Rationem internam huius sententiae auctores in hunc modum assignant.
Lapsu temporis factum est, ut matutinum cum laudibus, quod initio nocturno
tempore recitari solebat, iam die praecedenti recitaretur vespere seu post occa­
sum solis. Paulatim vero consuetudo invaluit anticipandi officium, non quando
desinit sed quando incipit tempus vespertinum i. e. quando sol medium cursum
habens inter meridiem et occasum incipit vergere ad occasum. Tandem consue­
tudo efficit, ut matutinum recitaretur, quando incipit tempus vespertinum non
diei naturalis sed ecclesiastici; tempus autem vespertinum diei ecclesiastici in­
cipit hora, qua solent vesperae recitari in choro; atqui nunc in choro vesperae
recitari solent, aut saltem possunt, hora circiter secunda pomeridiana; ergo
iuxta computationem ecclesiasticam tempus, quod currit post recitatas vesperas
in choro seu post horam secundam, iam pertinet ad diem sequentem, quo pri­
vatim valide et licite anticipari potest matutinum cum laudibus. Huius consue­
tudinis testis est s. Thomas scribens: >Quantum ad ecclesiasticum officium, in­
cipit dies a vesperis; unde si aliquis post dictas vesperas et completorium dicat
matutinum, iam hoc pertinet ad diem sequentem*51
52).
b. Accedit modus agendi S. R. C. Nam ad quaesitum: »Utrum in privata reci­
tatione matutinum pro insequenti die incipi possit hora secunda pomeridiana,
aut standum sit tabellae directorii dioecesani omni tempore*, respondit: »Consulantur probati auctores53). Quod responsum in authentica editione (n. 4158)
his verbis refertur: ^Affirmative ad 1. partem, negative ad 2.«
c. Concordat etiam usus computandi diem ecclesiasticum v. g. pro indulgen­
tiis lucrandis a meridie diei praecedentis.

Articulus quintus.
De causis a recitatione officii excusantibus.

774. De ipsis causis excusantibus. Causae a recitatione excusantes
sunt quatuor: a. impotentia physica; b. dispensatio; c. infirmitas;
d. occupatio.
'

t

775. Praenotiones generales. 1. Qui non potest recitare totum tene­
tur ad partem, si in ea ratio finis salvatur51). Qui ergo recitare potest
integram parvam horam, ad eam recitandam sub gravi tenetur; qui ne
parvam quidem horam recitare potest, ad nihil tenetur, quia pars, quae
-

- —

—L1M _

-, -

- - _________ -

51) Non raro conceditur privilegium anticipandi matutinum cum laudibus
immediate post meridiem, dummodo tamen officium praecedentis diei iam per­
solverint; similiter pro habentibus bullam cruciatae (»recitatis vesperis et com­
pletorio*): idipsum Legati S. Sedis concedere possunt S. C. Prop. 6. dec. 1935.
A. A. S. 27 (1935) 489. Conditio ^dummodo officium praecedentis diei iam per­
solverint* videtur esse de valore ex cn. 39
52) Quodlib. V. a. 28. ad 1.
53) S. C. R. 12. maii. 1905.
M) Huc pertinet propositio 54. ab Innocentia XI. damnata: Qui non potest
recitare matutinum et laudes, potest autem reliquas horas, ad nihil tenetur, quia
maior pars trahit ad se minorem. (D. 1204.)

De obligatione recitandi officium divinum

681

parva hora minor est, non censetur notabiliter conducere ad finem a
lege intentum.
2. Qui a recitatione officii legitime excusatus est, non tenetur loco
officii alias preces fundere nec per alium supplere, quia officium divi­
num est onus personale.
3. Qui non potest solus officium recitare, potest autem cum socio,
tenetur socium adhibere (etiam eum, qui ad officium non tenetur), si
eum gratis et facile habere potest; at non tenetur, si illum pretio con­
ducere debet aut solum cum magna difficultate reperire potest. Ratio
primi est, quia recitatio cum socio pertinet ad media ordinaria recitandi
officii, quod proinde adhiberi debet, si commode haberi potest. Ratio
secundi est, quia hoc incommodum satis grave est, ut a recitatione
excuset.
Quaerunt auctores, num beneficiatus ex fructibus beneficii teneatur pretio
conducere socium, ut officium recitare possit. — Statui potest haec obligatio:
beneficiatus, qui continuo impeditus est, quominus solus recitet officium, et ra­
tione beneficii aliam obligationem praeter officium divinum non habet, tenetur
aut socium conducere aut dispensationem petere65).

776. Impotentia physica. Qui caret breviario, quia e. g. in itinere
illud amisit nec aliud habere potest; item caecus, qui legere non potest,
ad officium recitandum non tenentur. Quodsi aliquam horam (comple­
torium) vel officii partem notabilem, quae scilicet quantitati parvae
horae aequivaleat, memoriter recitare possunt, ad eam recitandam sub
gravi tenentur.
Qui caret officio proprio diei, habet autem officium commune, tenetur offi­
cium ex communi recitare (n. 761, 1).

777. Dispensatio. 1. Summum Pontificem in divino officio dispen­
sare posse, etiam beneficia tum, patet, quia tota obligatio divini officii
est iuris ecclesiastici.
2. Episcopus, qui ampliorem potestatem non obtinuerit, dispensare
solum potest, si difficilis sit recursus ad s. sedem et simul in mora sit
periculum gravis damni5”) et in dubio facti, num causa excusans suf­
ficiat67).
3. Superiores maiores religionis exemptae relate ad subditos suos in
sacris constitutos idem possunt, quod episcopi. Ordinarie autem vi
privilegii ampliorem potestatem habent. Cum iis, qui nondum sunt in
sacris, ex iusta causa (c. g. studiorum) dispensare possunt.
778. Infirnntas, tum infirmitas actu exsistens, quae tanta est, ut offi­
cium sine notabili difficultate recitari non possit, tum fundatus timor,
β°) Cf. s. Alphonsus n. 158. Lehmkuhl II. n. 811.
r>e) Cn. 81.
M) Cn. 15.

682

De praeceptis clericorum

ne ex recitatione officii augeatur vel contrahatur infirmitas. Excusatur
erg°:
1. Aegrotus, qui gravi morbo laborat qualicunque.

<1

a. Excusatur ergo, qui notabili capitis dolore laborat, ita ut consuetas suas
occupationes obire non possit; — qui ex morbo interno adeo debilitatus est, ut
in lecto decumbere cogatur; atque id quidem valet, etiamsi unam alteramve
horam in colloquiis cum invisentibus transigere vel ephemerides legere possit:
recitatio enim breviarii ex se potius defatigat, non sublevat; illae autem occu­
pationes ex se potius sublevant, non gravant08).
b. Aegrotus, qui recitare non potest totum officium, dubitat autem, an possit
partem, ad nihil tenetur, ne ansa detur dubiis et anxietatibus.
c. Qui dubitat, num infirmitas sufficiat ad excusandum, stare potest iudicio
superioris vel prudentis medici vel alterius viri prudentis vel etiam proprio
iudicio.

2, Convalescens, qui ex recitatione officii merito timet grave incom­
modum ut notabilem defatigationem, virium lassitudinem, capitis gra­
vedinem, stomachi cruditatem, magnum dolorem etc.
[

χ

Convalescens per aliquod tempus excusatur a recitatione officii, etsi per diem
cum aliis colloqui vel aliquid profani legere possit: hoc enim, ut dictum est,
recreationis causa fit et reficit vires, recitatio autem officii maiorem attentionem
exigit et ideo magis defatigat viriumque impedit refectionem. Ceterum non om­
nes aequali modo sed pro ratione indolis et dispositionis alii aliis magis reci­
tatione officii defatigantur.

779» Occupatio ex officioJvef caritate suscepta phiéserHnT repentma
vel extraordinaria, quae cum recitatione officii componi et in aliud
tempus differri non potest sine proprio vel alieno notabili detrimento.
Notandum est neminem teneri refectione corporis aut necessario somnio
-c^se privare, ut officium recitare possit.
Excusatur ergo vel in toto vel ex parte:
1. Qui vespere nondum persoluto officio ex improviso vocatur ad aegrotum,
neque eo die ullum amplius nanciscitur aptum tempus ad illud persolvendum.
Nec tenetur, si parum ante mediam noctem redeat, differre quietem nocturnam,
ut officium persolvat.
2. Qui toto die occupatur in audiendis confessionibus, quae in alium diem
commode differri non possunt, ut tempore exercitiorum vel missionum; idem
valet de aliis eiusmodi laboribus e. g. de visitatione infirmorum tempore con­
tagionis etc.
Falsum est eum a recitatione officii excusari, qui interdiu per septem horas
gravibus laboribus ordinariis occupatur, immo ne ille quidem per se a recita­
tione excusatur, qui interdiu per decem horas gravibus laboribus occupatur, nisi
forte adeo defatigatus sit, ut officium sine notabili difficultate recitare non
possit. Nam ordinarii labores ita ordinandi sunt, ut possis breviarium recitare;
secus vel labor quidam dimittendus, vel dispensatio petenda est.
3. Qui toto tempore indiget ad parandam concionem, quam sine scandalo
omittere non potest. Si tamen has angustias temporis praevidens concionem
opportuno tempore non paravit, hac negligentia utique peccatum commisit.
°8) Cf. Elbel II. pr. 7. n 177.

683

QUAESTIO TERTIA.
De obligatione erogandi bona superflua.

780. De ipsa obligatione. Clericis incumbit gravis obligatio religioin ranm
hp.rwfirinlîa
nis erogandi yanrfi
in causas
pias nîn^,
bona hr>na
beneficialia,
quae honestae susten­
tationi supersunt59).
1. Clericos sub gravi teneri ad eroganda bona superflua in usus pios
constat ex voluntate Ecclesiae explicite prohibentis, ne beneficiarii qui­
cunque ex reditibus ecclesiae consanguineos aut familiares suos auge­
ant, nisi pauperes sint, quibus idcirco tamquam pauperibus res eccle­
siasticas, quae Dei sunt, distribuant60).
Ipsa ratio bonorum exigit, ut ecclesia clericis beneficiariis hanc obligationem
imponat: bona enim a fidelibus Deo offeruntur, ut in eius cultum expendantur;
ab ecclesia autem nomine Dei accipiuntur atque ut bona Dei administrari de­
bent; ecclesia ergo illa bona accipit cum obligatione ea administrandi tamquam
bona Dei ad eum finem, propter quem a fidelibus donata sunt.

2. Dari in hoc praecepto parvitatem materiae manifestum est; quae­
nam autem materia in usus profanos erogata gravis sit, prudentium
iudicio, ratione habita redituum beneficii et personae bénéficiât!*, deter­
minari debet.
Illud tamen certum est multo maiorem quantitatem hic requiri ad grave pecca­
tum quam in furto, cum clerici non aliena auferant, sed propria male expendant.

781. De honesta sustentatione. 1. Ad honestam sustentationem
determinandam attendendum est ad qualitatem personae, ratione officii
vel dignitatis, valetudinis, consuetudinis etc.
Ut clericus tuta conscientia in hac re procedat, ad usum aliorum in eodem
gradu consistentium, qui timoratae sunt conscientiae, attendat.

2. Ad congruam sustentationem non solum victus, vestitus et habi­
tatio referuntur, sed ea omnia quae titulo sustentationis moderatae ex­
pendi solent. Potest ergo clericus ex bonis beneficialibus:
a. Convenientem hospitalitatem exercere, non solum erga pauperes peregri­
nos, sed etiam erga amicos et advenas, b. Tum sua tum consanguineorum
debita solvere, quamvis contracta ob finem profanum, si nec ipse nec consan­
guinei ea aliunde solvere possunt, c. Consanguineis et familiaribus suis pau­
peribus succurrere, ut iuxta statum suum decenter vivere possint, d. Consan­
guineo subministrare media ad discendas litteras vel alias artes, e. Dotare
sorores pauperes, ut honeste secundum statum suum nubere possint, f. Alere
prolem suam tum legitimam, quam forte ante ingressum in statum clericalem
susceperat, tum spuriam, quam postea suscepit61).

6t)) Cf. Benedictus XIV. De synode 1. 7. c. 2. Hollweck, Das Testament des
Geistlichen (Mainz 1901) S. 27 ff.
eo) Concil. trid. sess. 25. c. 1. De reform, cf. supra n. 380 s.
ei) Laymann, I. 4. tr. 2. c. 3. n. 3ss. Ballerini-Palmieri IV. n. 432 ss.

/

684

De praeceptis clericorum

782. Ex virtute religionis. 1. Obligatio haec oritur ex praecepto
Ecclesiae, et cum clericis hoc praeceptum ex motivo religionis impo­
natur, ipsi peccatum sacrilegii contra religionem committunt, si super­
flua in usus profanos impendant.
a. Bona ipsa beneficialia amittunt quidem propriam suam sanctitatem, ubi
ex dominio Ecclesiae in dominium clericorum transeunt, et evadunt bona pro­
fana; Ecclesia vero actionem, quam praecipit, transfert ad illam virtutem, e
cuius motivo eam praecipit; atqui ratione habita originis horum bonorum cle­
ricis ex motivo religionis iniungit praeceptum, ne in alios nisi in pios usus illa
expendantur.

b. Sunt, qui dicant teneri clericos bona superflua erogare cx iustitia02). Verum
haec obligatio aut eo oriretur, quod clerici non acquirant dominium in bona
beneficialia, aut eo, quod Ecclesia clericos ex iustitia ad ea eroganda obliget;
atqui neutrum demonstrari potest*63).

2. Si constat clericum male expendisse bona superflua, de obliga­
tione clerici et eorum, qui bona illicite acceperunt, haec notanda sunt:
a. Clericus non tenetur ad restitutionem eorum, quae male expendit,
quia expendens iustitiam non laesit.

b. Donatarius non tenetur erogare in pauperes, quae a clerico
illicite accepit, etsi ipse clericum (quamvis mala fide) ad donationem
faciendam induxisset, quia nec ipse nec clericus iustitiam violavit, nisi
mediis iniustis clericum ad donationem faciendam induxit.
c. Heres vel legatarius bona ecclesiastica, quae a clerico accepit,
pariter non tenetur erogare in pias causas, nisi clericum a condendo
testamento impedivit vel mediis iniustis ad testamentum in suum fa­
vorem condendum induxit, quia obligatio erogandi bona superflua non
est realis, sed personalis, quae ad heredes non transit01).
Nota. Quae modo notata sunt, valent de bonis, quae certo ecclesiastica sunt.
Plerumque autem difficulter demonstratur, num bona clericorum, praesertim
hereditate relicta, vere ecclesiastica sint. Quid in dubio praesumendum sit, supra
(n. 381. c.) dictum est.

783. Quoad modum erogandi, a. Non requiritur, ut clericus statim
ea bona in pios usus expendat, quia nulla lege id praecipitur; sed eo
modo illa expendere potest, quem indicat fini aptiorem atque utiliorem.
Quandoque enim utilius erit bona conservare ad aliquod opus insigne
perficiendum, quod in gloriam Dei et in salutem animarum cedit.
c2) Navarrus, Roncaglia, Laymann etc.
63) Cf. Lehmkuhl I. n. 900.
°4) In Austria codex civilis § 761 statuit, ut bona clerici sine testamento de­
functi in tres partes aequales dividantur, quarum una cedit ecclesiae, altera
pauperibus, tertia consanguineis.

De obligatione erogandi bona superflua

685

Attamen quando urget necessitas, si nempe adsint pauperes in extrema vel
gravi necessitate constituti, non licet bona conservare, sed indigentibus sub­
veniendum est. Pari modo tempore vitae expendenda sunt, quando adest peri­
culum, ne post mortem a fisco vel ab amicis et consanguineis diripiantur.

b. Nec tenetur clericus ea expendere in pauperes vel in utilitatem
illius loci, ubi situm est beneficium, nisi ibi sint pauperes in extrema
vel gravi necessitate constituti, quia nulla apparet ratio, ob quam extra
casum necessitatis illius loci pauperibus distribui debeant.

686

Index rerum.
Numerus marginalis indicatur.

A.
Abortus: quid ct quotuplex sit 342; quomodo differat ab acceleratione partus 342;
quatenus illicitus sit 343.
Abstinentia: a carnibus ad essentiam ieiunii non pertinet 680; praeceptum ab­
stinentiae quid prohibeat 676; quibus diebus et quos obliget 676; quando
graviter laedatur 676; quinam ab ea excusentur 678; quis a praecepto
abstinentiae dispensare possit 687.
Accessio: quid sit et quotuplex 394; cuius sit res, quae per accessionem alteri
rei adiungitur 394 ss.
Accusator: quis sit 729; quando exsistat obligatio accusandi 730.

Actio Catholica: 99.
Actor: quis sit 729; ei incumbit probatio 729.
Adiuratio: quid sit 253; quotuplex sit 254; num obligationem inducat 255;
quae condiciones ad eam requirantur 255.
Adoratio: quid sit 135; quatenus praecepta sit 137.
Adulterium: quis damna ex eo orta reparare debeat 472; quaenam damna re­
parare debeat 473; quomodo ea reparare debeat 474.
Advocatus: quatenus causas pauperum gratis defendere teneatur 91; eius obli­
gationes 735; quid ei liceat in causis criminalibus et civilibus 736; qua­
tenus possit ficto documento uti 736; ad quid teneatur erga clientem 737;
quantam taxam exigere possit 738.
Aggressor iniustus: quis sit 332; num infans, qui egredi conatur, nec potest,
iniustus aggressor sit 340; quatenus occidi possit 332 ss.; v. Occisio.
Amor: quid significet, quo differat a caritate 53. 54; benevolentiae, concu­
piscentiae, amicitiae 54.
Apostasia: a fide, a religione, ab ordine, ab oboedientia: quid sit 28.
Assecuratio: quid sit 627; quid ad eius iustitiam requiratur 628; quae damna
assecurans compensare debeat 629; quomodo restituendum sit societati
assecurationis 512.
— vitae: duplici modo iniri solet 630; quid ad eius iustitiam requiratur 630;
quatenus assecuratus manifestare debeat defectus suos 631; opera­
riorum 631*.
Assumptio vana nominis Dei: eius malitia 197.
Auctor: quis sit 379; eius ius in publicas suas lectiones et orationes, in opus
suum vulgatum, nondum vulgatum 379.
Auctoritas civilis: quid possit in materia iustitiae 356.

B.
Bellum: quid et quotuplex sit 351; quatenus licitum sit 352; quae licita vel pro­
hibita sint in iusto bello 352; condiciones requisitae ad iustitiam belli 353.
Bibliopolae: quatenus coeperentur ad peccatum vendendo pravos libros 126;
quid eis quoad libros pravos praecipiatur 714.
Blasphemia: quid sit 198; quotuplex sit 199; eius malitia 200; condiciones ad
veram blasphemiam requisitae 201; quot modis committatur 202; quae
formulae blasphemiam contineant 203.

I

687
Bona: quotuplex ordinis sint 74, 303; familiae 376; filiorum libera, non libera 373;
uxorum dotalia, practerdotalia, communia 376; clericorum ecclesiastica,
quasi-ecclesiastica, patrimonialia 380.
— superflua, necessaria: vitae, statui 90.
— ecclesiae: quae sint 179.
Bona fides: quid sit in praescriptione 403; quae ad praescribendum requiratur 403;
v. Possessor.
Boykott: quid sit; per se nec contra iustitiam nec contra caritatem est 306.
Breviarium: quo in recitatione officii divini utendum sit 760.
Bulla cruciatae: quid contineat 689.
Bursa: quid et quotuplex sit 632; speculationes bursae ad terminum, ad prae­
mium 632; num speculationes bursae licitae sint 633; peccata, quae cum
iis solent esse coniuncta 633.

C.
Calumnia v. Detractio.
Cambium: quid sit contractus cambii et quomodo differat a mutuo 616; quo­
tuplex sit 616; condiciones ad eius iustitiam requisitae 617.
Caritas: quid sit 53; caritatis signa specialia et communia 81; caritatis ordo
v. Ordo.

Caritas Dei: ut virtus, actus quid sit 53; quotuplex sit 54; eius gradus 54; eius
praxis 56; eius efficacia 57; peccata contra caritatem Dei 62 ss.
— sui: quid et quotuplex sit 65; quid exigat 66ss.; peccata contra caritatem
sui 70.
— proximi: quid et quotuplex sit 71; quatenus praecepta 72; externa 86;
quatenus exigat, ut ex ignorantia peccans moneatur 98; peccata contra
caritatem proximi 100 ss.
Caritatis Dei obiectum: materiale, formale 55.
— necessitas: medii et praecepti 58.
— praeceptum: quando obliget per se 59; quando per accidens 60.
Caritatis proximi praeceptum: num exsistat 72; quid exigat 72.
Caro: quid nomine carnis veniat sensu ecclesiastico 677.
Castratio: nqm licita sit 328.
Caupones: quatenus cooperentur ad peccatum praebendo cibos vetitos, mini­
strando vinum, proponendo pravas ephemerides 125; receptantes 493.
Causa damni: per se, per accidens 456; quatenus differat a condicione et occa­
sione 456.
Causae piae: quae dicantur 557; quomodo a profanis discerni possint 557.
Censura librorum: quae scripta praevia censura indigeant 697 ss; qui et quo­
modo eam ferre debeant 702; religiosi quoad censuram librorum 698.
Census emptio: 580.
Cessio bonorum: quid et quotuplex sit 518; quid cessionem faciens sibi reti­
nere possit 519; num obligationem debiti solvendi penitus extinguat 519.
Choreae: quatenus sint cooperatio ad peccata aliena 128.
Christian science: 162.
Cives: eorum obligationes erga principem et rempublicam 311; quatenus tenean­
tur eligere deputatos 322; quos eligere debeant 323; num indignum eligere
possint 324.

688
Clerici: qui sint 750; eorum diversa bona 380; quodnam bonorum habeant
dominium 381; ne libros inconsultis ordinariis publicent 698; ne diaria aut
folia absque ordinarii licentia suscipiant moderanda 699; quatenus pro­
bandi sint ad ordines admittendi 752; habituati in peccato turpi num pos­
sint sacrum ordinem suscipere 752; quatenus teneantur bona superflua
erogare in causas pias 780; ex qua virtute ad id teneantur 782; quomodo
ea erogare debeant 783; quid titulo congruae sustentationis expendere
possint 781.
Codicillus: quid sit 557.
Collatio vespertina: quantitas et qualitas ciborum in ea permissa 682.
Commodatum: quid sit 568; quomodo differat a precario 568; obligationes commodatarii 569; commodantis 570.
Communicatio: civilis, religiosa; activa, passiva; formalis, materialis; publica,
privata 34; quatenus cum infidelibus prohibita 35; cum iudaeis 36; cum
haereticis 37. 38; in eodem templo, in baptismo, in nuptiis, in ritibus, in
sepultura 39.
Communio paschalis: quos obliget praeceptum communionis paschalis 692;
quando urgeat et quomodo implendum 693; ubi implendum sit 694; num
satisfaciat, qui tempore paschali sumit viaticum 694.
Compensatio occulta: quid sit 426; num licita sit 426; condiciones ad eam requi­
sitae 427; famulorum 428.
Compositio: quid sit 520; ad extinguenda debita incerta 521; ad retinenda bona
ecclesiastica 522.
Concursus ad beneficia: quotuplex sit 455; num ius ad beneficium conferat 455.
Condonatio: quatenus a restitutione facienda excuset 515; quando praesumi
possit 515.
Conductio: quid sit et quatenus differat a mandato 609; quatenus licita et prae­
cepta sit 609; ad quid teneatur conductor operis 613; v. Merces.
Confessarius: quatenus ad restitutionem teneatur, qui poenitentem de ea faci­
enda non monuit vel indebite ad eam faciendam obligavit 497.
Confessio annua: quos obliget praeceptum annuae confessionis 690; quomodo
implendum sit 691.
Coniuges: .eorum mtituae obligationes 280; eorum dominium 376ss.
Conscriptio: universalis et particularis 318; quatenus iusta 318.
Consentiens: quis sit 489; ad quid teneatur quoad iniustum suffragium 491;
quoad damnificatum 491.
Consilium: quotuplex sit 483; ad quid teneatur, qui iniquum dederit 484; qua­
tenus reparari debeant damna ex consilio doctrinali orta 488.
Consulens: quis sit 483; quatenus differat a mandante 483; ad quid teneatur,
qui consilium nocivum dederit 484; ad quid teneatur erga damnificatum
485; erga exsecutorem 486.
Contractus: quid sit 523; requisita essentialia 523; quotuplex sit 524; quid
quasi-contractus 524; condiciones ex parte materiae requisitae 525; de re
aliunde iam debita 527; de re turpi 538; qUae personae contractum inire
possint 528; quatenus valeant contractus minorum 529; ex errore initus
536; ex metu initus 537; contractus aleatorii quid sint et quomodo diffe­
rant a condicionatis 618.
Contractus consensus: quae et quotuplex sit causa consensus 538; qualis esse
debeat 530; quatenus esse debeat simultaneus 532; num taciturnitas sit
signum consensus 533; quo momento perficiantur contractus inter absen­
tes 533; quae vitia consensus 534; v. Error. Metus.

689
Contractus obligatio: quotuplex distinguatur 539; eius qualitas et gravitas 539;
quam producant contractus, quos irritat lex civilis 356; quid efficiat iura­
mentum contractui additum 540; quatenus valeat contractus initus sub con­
dicione 541; sub modo 542; sub causa 543; sub demonstratione 544; in
diem 545; contractus trinus 580; v. singulos contractus.
Contumelia: quid sit et quomodo irrogari possit 662; eius malitia 663; quomodo
materiae gravitas determinanda sit 664.
Cooperatio ad bonum: 99.
— ad peccatum: quid sit 116; quomodo differat a scandalo et inductione 116;
quotuplex sit 117; quaenam licita, quaenam illicita 118; condiciones ad
liceitatem cooperationis materialis requisitae 119ss.; cooperatio ad falsos
ritus 122; artificum et mercatorum 123; ad pravas ephemerides 124; cau­
ponum 125; bibliopolae 126; typographorum 127; famulorum 128; ad
illicitas actiones medicorum 129.
— ad iniustitiam: quotuplex sit 477; quatenus licita 118; inducit obligationem
restituendi 478; quae sint cooperationes positivae et negativae 479. 495 ss
Cor: quatenus punctio cordis licita sit 339.
Correptio fraterna: quid sit 94; quomodo differat a paterna et iudiciali 94; eius
obligatio 95; condiciones requisitae, ut obliget 96; ordo in ea servandus 97;
num monendus, qui ex ignorantia peccat 98.
Craniotomia: num licita sit 340.
Crematio cadaverum: ab ecclesia prohibita 716; cur humationem introduxerit 716;
quatenus rationem praebeat negandi sacramenta et sepulturam ecclesia­
sticam 717.
Crimen: occultum, publicum 649; quando liceat revelare occultum 650; quae
condiciones servandae 650; quatenus liceat revelare crimen publicum 651.
Cristallomantia: quid sit 154.
Culpa: theologica, iuridica 458; iuridica lata, levis, levissima 458; ad obligatio­
nem restitutionis requiritur culpa theologica 459; quando sufficiat culpa
iuridica 459; quam obligationem inducat culpa levis 434 ss.
Cultus: quid sit 135; quotuplex sit 136; falsus 149; superfluus 150.

D.
Daemon: quale peccatum sit pactum cum ipso 155; usurpatio nominis eius 197.
Damnificatio: quid sit et quomodo compensetur 81.
— iniusta: quotuplex sit 429; quatenus peccet, qui alium impedit a conse­
quendo bono 430; quid ob damnificationem restituendum sit 453; sub qui­
bus condicionibus obligationem restitutionis inducat 454; ob damnificatio­
nem ex errore profectam 462; ob damnificationem dubiam 460; ob damni­
ficationem in bonis spiritualibus 464; propter homicidium 465; propter
struprum vel fornicationem 469; propter adulterium 472; propter laesam
legem militarem 475; propter defraudata tributa 476; quatenus ad restitu­
tionem teneatur, qui eam non impedivit 496.
Debita: a patre relicta num a filio solvenda sint 286.
Decalogus: eius partitio et momentum 130.
Defectus: substantialis, accidentalis 590; qui in venditione manifestandi 590; in
assecuratione vitae 630.
Defraudator tributi: num ad restitutionem teneatur 476.
Denuntiatio: evangelica quid sit 94; num ad eam teneantur alumni 97; quando
existât obligatio denuntiationis judicialis 730.
Depositum: quid sit 564; obligationes depositarii 565; deponentis 566.
44 NoIdin. Vol. II de praecepli».

690
Deputati: eorum obligationes 310; quatenus eligi debeant 322; qui eligendi sint
323; num eligi possint indigni 324; v. Cives.
Desiderium: mortis num sit peccatum 47. 329; perpetuo vivendi, num sit contra
spem 48.
Desperatio: quid sit 49; simplex, qualificata 52; eius malitia 50; non admittit
parvitatem materiae 50.
Detractio, calumnia: quid et quotuplex sit 644; eius malitia 645; quomodo deter­
minanda sit eius gravitas 646; quatenus specifice differat a calumnia 648;
quot peccata committat coram pluribus detrahens 648; quatenus peccet
audiens detractionem 654.
Discipuli: eorum obligationes erga magistros 307.
Disputatio cum haereticis: quatenus licita 40.
Divinatio: quid et quotuplex sit 153; eius malitia 155; quatenus licita sit virga
divinatoria 158.
Domini, heri: eorum obligationes erga famulos vel operarios 301 ss.
Dominium: notiones praeviae 355; quid possit auctoritas civilis 356; definitio
357; principia deducta 358; quotuplex sit 359; imperfectum (usus, fructus,
servitus) 360 s.; d. in bona interna 366; in mixta 367; in res externas 368;
subiectum 369; origo 370; obligationes 371; d. filiorum 372 ss.; uxorum
376 ss.; auctorum 379; clericorum 380; modi d. acquirendi 382 ss.
Donatio: quid sit 548; quotuplex sit 549; quatenus valeat a debitore facta 548;
sub quibus condicionibus valeat 550. 93; quos effectus producat 551;
quando revocari possit 541; donatio mortis causa quid sit et quatenus
valeat 559.
Dubium in fide: cur possibile, cur illicitum sit 33; cur haereticis licitum sit 33;
num haeresis sit 33; dubitantes de fide quomodo tractandi sint 33;
v. Haeresis.
Duellum: quid sit 347; quotuplex sit 348; num liceat privata vel publica aucto­
ritate 349; academicum verum duellum 350; poenae in duellantes latae 350;
obligatio restituendi ex duello orta 468.

E.
Ecclesia: quibus peccatis violetur 178; quatenus ei conveniat sanctitas, immu­
nitas 178.
Eleemosyna: quid sit 89; eius praeceptum 90; quomodo obliget in extrema, gravi,
communi necessitate 91 ss.; num tributa valeant pro eleemosyna 93.
Emancipatio: quando et quomodo fiat 372; feminarum 283.
Emphyteusis: 361.
Emptio-venditio: quid sit et quo tempore dominium transferat 587; quotuplex
sit 588; ad quid teneatur venditor quoad rem vendendam 589; quoad mani­
festationem defectuum 590; quoad rei traditionem 591; quoad assecurationem 592; num valeat venditio rei alienae, adulteratae 589; ad quid tenea­
tur emptor 593; census 580.
Ephemerides pravae: num eas legere, articulis vel nuntiis insertis iuvare, ven­
dere, hospitibus proponere liceat 124. 125; lege positiva prohibentur 696;
viri ecclesiastici indigent licentia ad ephemerides moderandas 699; qua­
tenus ephemeridum Scriptoribus liceat aliorum crimina revelare 652.
Error: quotuplex sit 535; quatenus irridet contractus 536.
Exactores tributi: ad quid teneantur 317; quatenus restituere debeant 476.

Fama: quid sit ct quotuplex 66. 642; ius in famam veram et falsam 643; quinam
ius in famam habeant 643; num liceat seipsum infamare 66; quomodo lae­
datur 644.
Λ
Famae restitutio: facienda a detractore et calumniatore 655; quomodo ab iis
facienda sit 656; quae causae ab ea excusent 657.
Familia: quibus societatibus constituatur; obligationes intra familiam 279.
Famuli: quatenus cooperari possint peccatis dominorum 129; eorum relatio ad
dominum 300; num teneantur impedire damna dominis inferenda 300;
quando eorum furta dominis facta sint gravia 417; num eis liceat occulta
compensatio erga dominos 428; eorum obligatio erga dominum aere alieno
gravatum 508.
Feminae: earum emancipatio 283 s; iusta merces 612.
Festa: quatenus praeceptum sanctificandi festa naturale, divinum, ecclesiasticum
sit 256; ad quid obliget 257.
Fidelitas: quid sit, unde eius obligatio oriatur, quomodo obliget 635.
Fides: quid sit, quo differat ab opinione, a scientia 3; ut virtus, ut actus quid
sit 3; debet esse universalis 4; formata, informis; interna, externa; divina,
catholica; explicita, implicita; formalis, virtualis 6; interna quando obliget
14; peccata contra fidem 25 ss.; dubium in fide 33.
— actualis: necessitate medii et praecepti necessaria 7 s. ; quarum veritatum
necessaria necessitate medii 10; necessitate praecepti 11.
Fidei obiectum: materiale, formale 4.
— sublectum: quod sit 3.
— habitus: quando amittatur 3.
— genesis: 5.
— internae praeceptum: quando obliget per se 14; quando per accidens 15.
— externae praeceptum: quando obliget 16.
— erubescentia: quid sit 19.
— negatio: directa, indirecta 19; non licet directe negare fidem 20; licet
quandoque indirecte 23; quot modis fides negari possit 21; licet fidem oc­
cultare 22. 23.
— persecutio: num in ea fugere liceat 24.
— propagatio: an praecepta sit 18.
Fideicommissum: quid sit 558; quomodo differat a fideicommisso familiae 558.
Filii: eorum obligationes 285 ss.; num parentibus in necessitate constitutis pos­
sint religionem ingredi 286; num teneantur patris debita solvere 286; qua­
tenus parentibus oboedire teneantur 287; in eligendo vitae statu 288.
Filii illegitimi: qui dicantur 297; eorum relatio ad parentes 297.
Filiifamilias: qui sint 372; in quae bona dominium habeant 373; num domi labo­
rantes mercedem exigere possint 374; quatenus de bonis sibi concessis
disponere possint 375; quoad furta parentibus facta 417.
Foenus: quid sit 578. 583; tituli extrinseci 579; recens lex ecclesiae 581; quo­
tuplex 583; quae sit liciti foeneris mensura 584; antiquitus ab ecclesia pro­
hibitum 586; cur nunc licitum 582.
Foetus: quis dicatur 342; maturus, praematurus, immaturus; animatus, inanima­
tus 342; extopicus 341.
Fornicatio: quatenus inducat obligationem restitutionis 471.
Fructus: quid sint et quotuplices 363; fructus industriales non restituendi, natu­
rales et civiles quando restituendi 447.

692
Functiones sacrae: num sit simonia pro eis pretium accipere 194.
Funera civilia: num eis interesse liceat 109.
Furtum: quid sit 414; quatenus differat a rapina 413; eius malitia 414; materia
furti relative et absolute gravis 415 s.; furta domestica 417; rerum expo­
sitarum 418; rerum ad plures pertinentium 423; furta minuta 419; quando
materia furtis ablata coalescat 420 ss.; quid a furto excuset 424 ss.

G.
Gestio negotiorum: quid sit 574.
Gratia sanitatum: a vana observantia discernenda 162.

H.
Habitatio: ad quid inserviat 66.
Haeresis: quid sit 29; materialis, formalis 30; eius malitia 31; num fides negari
possit sine formali haeresi 33; num negare propositionem ab ecclesia dam­
natam haeresis sit 32; num revelationem privatam 32; num dubium de
fide 33.
Haeretici: num liceat cum eis communicare 37; eorum templa ingredi, eorum
functionibus, nuptiis interesse 39; comitari eorum funera 39; cum eis dis­
putare 40; ad moribundum vocare ministrum haereticum 122.
Haereditas: quid sit, quot modis acquiri possit 552; duplici modo acceptari pot­
est 555.
Heres: quis dicatur 553; universalis, particularis 403; ab intestato, ex testamento;
necessarius; legitimus 553; tenetur acceptare hereditatem 554; eius obli­
gationes 554; debet implere vota defuncti 220; num teneatur restituere
bona ecclesiastica a clerico accepta 782.
Historiographi: quatenus eis liceat defunctorum crimina litteris consignare et
propalare 653.
Homicidium: quid sit 336; quotuplex sit 337; eius diversae species 337; quatenus
ex eo oriatur obligatio restituendi 466 ss.; erga creditores occisi 467;
v. Occisio.
Honor: quid sit 66. 642; quomodo differat a cultu 131; ius in honorem 643; qua­
tenus et quomodo reparandus sit honor laesus 665; num ad reparandum
honorem sit venia petenda 665.
Hypnotismus: quid sit 747; eius phaenomena 747; num viribus naturalibus pro­
ducantur 748; per se illicitus est 749; quatenus licite exerceri possit 749.
Hypotheca: 361.

I.
Idololatria: quid et quotuplex sit 151; eius malitia 152.
Ieiunium: quotuplex distinguatur 673; utrum iuris divini an ecclesiastici sit 673;
ad quid et quos obliget 674 s.; quando committatur grave peccatum contra
ieiunium 676; quibus diebus obliget 674; quae sit essentia ieiunii 680; tem­
pus refectionis diebus ieiunii 683; num anticipare, invertere liceat 683;
quinam a ieiunio excusentur 685; quis in eo dispensare possit 687.
Ientaculum: num diebus ieiunii liceat 682; quantitas et qualitas cibi in eo per­
missi 682.
Imagines sacrae: cultus, quid praeceptum sit 137**
Indifferentismus: cur malus sit 33.
Inductio: quid sit 110; quomodo differat a scandalo directo et indirecto 110; eius
malitia 111; num liceat petere, quod alter non praestat sine peccato 112;
num liceat suadere minus malum ei, qui ad maius patrandum determinatus
est 113; num liceat apponere occasionem peccandi 114.

693
Indumentum: ad quid inserviat 66.
Infidelitas: quid sit; negativa, privativa, positiva 26; eius malitia 27.
Inflatio: quid reddendum 577.
Inimicus: quis dicatur 81; praecipitur diligendus 82; quatenus ipsi exhibenda
signa caritatis communia et specialia 82; praeceptnm reconciliationis 84;
modus reconciliationis 85.
Iniuria: quid sit et quomodo compensetur 81. 409; quotuplex sit 409; eius ma­
litia 410; quatenus scienti et consentienti non fiat iniuria 411.
Instructio religiosa: num sit res sacra 39; haeretica frequentari non potest 39;
num sit simonia pro ea pretium accipere 193.
Inventio v. Res. amissae. Thesaurus.
Inventor novi operis: eius iura v. Auctor.
— rei amissae: eius obligationes et iura 393.
ludaei: quatenus communicatio cum eis prohibita sit 36.
Iudex: quid sit et quotuplex 719; quam scientiam et jurisdictionem habere de­
beat 720; quatenus peccet iudex saecularis causas ecclesiasticas ad suum
tribunal trahens 720; num liceat iudici exigere dona vel sponte oblata
acceptare 721; diligentia in eo requisita 722; sententiam iuxta legem ferre
debet 721; iuxta scientiam iuridicam 723; quid, si scientia iuridica et pri­
vata discrepent 723; quid ei agendum, si causa maneat dubia 725; num
sententiam secundum legem iniustam ferre possit 725; ad quid teneatur,
qui sententiam iniustam tulit 726; quam obligationem producat sententia
iudicialis 723.
Iudex iuratus: quis dicatur 728; ad quid teneatur 728; quid, si scientia iuridica
et privata discrepent 728.
Iudicium temerarium: quid sit 658; quomodo differat ab opinione temeraria,
suspicione, dubitatione temeraria 658; eius malitia 659; suspicionis teme­
rariae malitia 660; quando grave peccatum sit 661; num liceat ita se ge­
rere, ac si alter malus esset 661; in dubio de morali aestimatione pro­
ximi 661*
luramentum: quid sit 239; eius liceitas 240; quotuplex sit 241; condiciones va­
lidi iuramenti 242; quae sint formulae iuramenti 243; condiciones liciti iura­
menti 244; num liceat iurare cum restrictione mentali 244; quale peccatum
sit iuramentum falsum 250; carens iustitia 251; iuramentum fictum 252;
num sint juramenta reservata 235.
— promissorium: quid et quotuplex sit 245; eius obligatio 246; num valeat
de re mala, inutili, minus bona 246; quomodo interpretandum sit 247; quo­
modo cesset 249; quatenus obliget iuramentum fidelitatis 248; num obliget
iuramentum metu extortum 246. 248; ad quid obliget iuramentum additum
contractui 540.
Ius: ad laborem 69; in quae bona homo ius habeat 364s.; quatenus in famam
ius habeat 642.
Iustitia: socialis 355; 610 ss.

L.
Labor: quid sit 67; cius momentum 67; quatenus exsistat obligatio laborandi 68;
quodnam sit ius ad laborem 69; quatenus sit modus acquirendi dominii
397s.; eius naturalis destinatio, contractus 609.
Legatum: quid sit 558; quando legatarius eius dominium acquirat 558, pium,
quo iure regatur 556. 558.

694
Lex civilis: eius valor in materia iustitiae 356.
— militaris: num condi possit 318; quid ad eius iustitiam requiratur 318;
quatenus in conscientia obliget 319; qui ab ea immunes sint 321; num ex
eius laesione obligatio restitutionis oriatur 475.
Liber: quid nomine libri 697; quis licentiam edendi librum dare possit laicis,
clericis saecularibus, religiosis 702 s.
Libri pravi: lege naturae qui prohibeantur 695; lege ecclesiastica prohibiti, unde
cognoscantur 696; quando eorum lectione, retentione grave peccatum
committatur 696; quid nomine libri intelligatur 696; quis eos prohibere
possit 703; quis facultatem legendi concedat 712; qui libri sint ipso iure
prohibiti 707.
Litterae: alienas litteras legere quantum peccatum sit 671; quando id licitum
fiat 672.
Locatio: quid sit, quotuplex 607; quas obligationes inducat 608; obligationes
quoad locationem agrorum 608; v. Conductio.
Locus sacer, religiosus, pius: quid sit 178.
Loteria: quid sit 625; requisita ad eius iustitiam 626.
Ludus: quid sit sensu iuridico, sensu morali 622; requisita ad eius iustitiam 623;
ad eius liceitatem 624; num lucrum retinere possit, qui alium ad ludendum
coëgit 623; qui rem alienam exposuit 623; v. Bursa.

M.
Magia: quid et quotuplex sit 163; eius malitia 164; magia recens 166 ss.; v. Ta­
bulae rotantes, Magnetismus animalis, Spiritismus.
Magistri: eorum obligationes erga discipulos 307; num in scholis acatholicis
docere possint 296.
Magnetismus animalis: quatenus eo uti liceat 168.
Maledictio: quomodo peccet maledicens proximo 101; creaturis ratione carenti­
bus, sanctis, diabolo 204.
Maleficium: num sit 165; quid et quotuplex sit 163; quomodo tolli possit 166.
Mandans: quis sit 480; quatenus ad restitutionem teneatur 480; eius obligationes
erga damnificatum 481 ; erga mandatarium 482; num restituere debeat, si
mandatum revocavit 481.
Mandatum: quid sit contractus mandati 571; obligationes mandatarii 572; man­
dantis 573.
Maritus: eius obligationes erga uxorem 281 ; eius iura et obligationes quoad bona
communia 377.
Mater: num prolem proprio lacte nutrire debeat 293; num teneatur subire sec­
tionem Caesaream ad servandam prolem 344.
Medicina magica: quid sit, num superstitiosa sit 159.
Medicus: eius obligatio 743; quatenus peccet aegrotorum curam respuens 744;
num possit praebere remedium ad explorandam eius virtutem 744; num
licite adhibeat hypnotismum 749; quatenus teneatur monere aegrotum de
mortis periculo 745; quatenus stipendium exigere possit 746; quatenus
liceat praebere remedia inutilia 746.
Mendacium: quid sit 636; quotuplex sit 637; eius malitia 638.
Mercatus: quatenus diebus festis prohibiti sint 269.
Merces iusta: individualis, familialis 610; operario debetur merces familialis 611;
minime vero pars lucri 611; feminarum 612.
Metus: quotuplex sit, quatenus irritet contractus 537.

695
Milites: conducti, conscripti 318; eorum obligationes 320; num fugere possint
321; num desertores redire teneantur 321; num eis militare liceat in bello
iniusto 354; num bona hostium auferre 354.
Militia v. Lex militaris.
Misericordia: quid sit 86; eius obiectum 86; eius praeceptum 87; eius opera 88.
Missa: quo iure audienda praecipiatur 257; qua intentione audienda 258; qua
attentione 259; quid sit missam integram audire 260; cum praesentia cor­
porali 261; quo loco audiri debeat 262; causae ab hoc praecepto excu­
santes 263; dispensatio 264.
Moderamen inculpatae tutelae: quid sit 333; quatenus in defensione sui necessa­
rium 333.
Monopolium: quid et quotuplex sit 603; quodnam licitum sit 604; num licitum
sit monopolium per conventionem venditorum constitutum 604.
Montes pietatis: 586.
Mutilatio sui: quatenus illicita 328; num liceat se castrare 328.
Mutuum: quid sit contractus mutui 575; non licet ratione mutui lucrum percipere
578; licet ratione tituli externi 579; num liceat ratione tituli legis civilis
580; quid reddere tenetur, qui pecuniam mutuo acceperat, si valor pecu­
niae valde minutus sit 577; quando gratis concedi debeat 576. Alii con­
tractus mutuo similes 580; recens lex ecclesiae 581; cur hodie foenus lici­
tum 582.

N.
Necessitas: medii et praecepti quae sit 7; corporalis, spiritualis 75; levis, gravis,
extrema 75; quae necessitas a furto excuset 424; ad quid teneatur extreme
indigens 425; ad quid dominus quoad extreme indigentem 425.
Notarii.· qui diebus festis documenta authentica conficiunt 269; qui in documentis
venditionis etc. minus pretium declarant 317.
Nundinae: quae diebus festis prohibitae 268.

O.
Oboedientia: quid sit 278; eius obiectum materiale et formale 278; num oboe­
dientia praeceptum supponat 278; quando peccatum specificum inoboe­
dientiae committatur 278.
Obligatio: quomodo differant obligatio fidelitatis et iustitiae 547.
Observantia: quid et quotuplex sit 277; quatenus a pietate differat 277; eius
obiectum materiale et formale 277.
— vana: quid sit 159; quotuplex sit 159; sanitatum 159; eius malitia 160;
quomodo dignosci possit 161 ss.
Occisio sui: quatenus illicita 326.
— malefactoris: a quo et sub quibus codicionibus fieri possit 330.
— iniuçti aggressoris: sub quibus condicionibus licita sit 332; num praecepta
sit 332; ad quae bona tuenda liceat 334 s.
— innocentis: quatenus sit illicita 338; quando permitti possit 338.
— foetus: v. Abortus, Craniotomia.
Occultatio veritatis: varia media excogitata 639; ex iusta causa licita est 640.
Occupatio: quid sit 383; condiciones ad eam requisitae 383; quatenus occupari
possint animalia mansueta 385; mansuefacta 386; fera 387.
Odium: quid sit 63; abominationis, inimicitae 63.
Odium Dei: quatenus adversetur spei 48; caritati 63 ss.
— proximi: quantum peccatum sit 100.

696
Offensa: quid sit et quomodo compensetur 81.
Officium divinum: quid sit 753; eius fructus 754; eius partes 755; unde oriatur
eius obligatio 756; quando gravitèr peccet illud negligens 757; quatenus
debeant restitui fructus ob neglectam recitationem 758; eius forma 759;
num recitandum sit officium Mariae virginis, defunctorum etc. 760; quod­
nam officium recitandum sit 761; quatenus peccet commutans officium 762;
quomodo recitandum sit 764ss.; num recitari possit cum socio 765; qua­
tenus liceat recitationem interrumpere 769; quatenus peccet ordinem ho­
rarum invertens 770; quo tempore singulae partes recitandae sint 772; qua
hora anticipari possit matutinum 773; quae causae a recitatione excu­
sent 774 ss.
Opera: quae servilia, liberalia, communia, forensia 265. 267; quae diebus festis
prohibita 266; quomodo peccet opera prohibita peragens 266; quatenus
prohibitae sint actiones iudiciales 268; actiones civiles 269; quae causae
ab hac prohibitione excusent 270ss.; num excuset ratio vitandi otii 272;
contractus operae 609 ss.
Operarii: quatenus differant a famulis 298; eorum obligationes erga heros 303;
num possint cessare ab opera ex condicto 304 s; quae sit iusta merces 610 s.
Operatio chirurgica: quatenus eam subire teneamur ad servandam vitam 325;
num superior eam praecipere possit 325; num licita sit castratio, Porrensis 328; craniotomia 340; sectio caesarea 344; vasectomia 328.
Operistitia: quando iusta 304; quando licita 305.
Oratio: quid sit 138; num attentio ad eius essentiam requiratur 139; quotuplex
sit 140; ad quos dirigi possit 141; pro quibus fundenda sit 142; quid pe­
tendum sit 143; num infallibiliter exaudiatur 144; eius condiciones 145;
qua necessitate requiratur 146; quando eius praeceptum obliget 147.
Ordo: servandus inter personas diligendas 73; inter bona diligenda 74; inter
necessitates proximi 75; inter nos et proximum 76 ss.; inter diversos pro­
ximos 80; inter creditores quoad restitutionem 505 ss.
Ornatus mulierem: quatenus peccaminosus sit 107.

P.
Palpo: quis sit et quatenus ad restitutionem teneatur 492.
Parentes: eorum obligationes erga liberos 290 ss.; num teneantur consensum
dare filiis religionem ingredi vel matrimonium inire volentibus 288; tenen­
tur filiis procurare alimentum 292; instructionem 294; v. Scholae.
Participans: quis sit et quatenus ad restitutionem teneatur 494; num liceat in
actione iniusta immediate participare 118.
Partus acceleratio: quo differat ab abortu 342; sub certis condicionibus licita 342.
Pauperes: quatenus in diversis necessitatibus iuvandi sint 91; cura pauperum
a quo et quomodo exercenda sit 93.
Pecunia: utrum sterilis an frugifera 580; cur nunc dicenda sit actu frugifera 582;
contractus lucrativi circa pecuniam 580.
Periculum vitae: remotum, proximum 327; num liceat se periculo vitae exponere
327; ad salvandum proximum 77.
Periurium: quid sit et quotuplex 250; quale peccatum sit periurium stricte accep­
tum 250; late acceptum 251.
Pertinacia: ad haeresim requisita 29.
Pietas: quid sit 276; eius obiectum materiale et formale 276; peccata contra pie­
tatem 276.
Pignus: 361.
Piscatio v. Venatio.

Piscis: quid nomine piscis veniat sensu ecclesiastico 677.
Poena conventionalis: mulcta contractui addita 539; titulus percipiendi lucrum
ex mutuo 578.
Possessio: quid sit 363; quotuplex sit 364; quatenus ius conferat in rem posses­
sam 365; qualis ad praescribendum requiratur 405.
Possessor bonae fidei: ad quid teneatur quoad rem alienam 437 ss.; quoad fruc­
tus 441; quoad expensas 442.
— malae fidei: ad quid teneatur quoad rem alienam 443ss.; quoad fructus
447; quoad damnum emergens et lucrum cessans 448; quoad expensas 449;
si res secus apud dominum periisset 445; si res varum valorem habuit 446.
— dubiae fidei: ad quid teneatur in casu dubii supervenientis 451; in casu
dubii antecedentis 452.
Potestas dominativa: quid et quotuplex sit 224.
Praeceptum: conspectus praeceptorum in theologia morali tractandorum 2, prae­
cepta particularia tractanda 718.
Praescriptio: quid sit 399; quotuplex sit 400; quatenus sit modus acquirendi do­
minii 401; condiciones ad eam requisitae 402; quatenus valeat praescriptio
liberativa 407; praescriptio in iure canonico 480.
Praesumptio: quid et quotuplex sit 51; peccare propter spem veniae, num sit
praesumptio 51; praesumptio simplex, qualificata 52.
Pretium: quid et quotuplex sit pretium iustum 594; quatenus obliget pretium
legale 595; quotuplex sit et quomodo determinetur pretium vulgare 596;
quando liceat vendere supra pretium summum et emere infra infimum 598;
quatenus iustum sit pretium conventionale 599; num iuste ematur parvo
pretio res pretiosa, si unus vel uterque contrahens eius pretium ignoret 599.
Principes: qui dicantur 308; eorum obligationes erga rempublicam 309; num
imponere possint tributa 314; condere leges militares 318.
Promissio: quid sit et quatenus differat a proposito 546; sub quibus condicioni­
bus valeat 546; quam obligationem producat 547; quando cesset 547.
Proxeneta: quis sit 605; eius obligationes 606; num retinere possit, quod mer­
catores de iusto pretio remittunt 606.
Proximus: quis dicatur 71; quotuplici caritate diligi possit 71 ; quando nobis prae­
ferendus 76.

R.
Rebellio: quid sit; nunquam licita est 311.
Receptans: quid sit et quatenus restituere debeat 493.
Recreatio: quae licita, utilis sit 66.
Religio: quid sit 131; eius obiectum materiale et formale 132; est virtus mo­
ralis 133; eius actus 134; peccata religioni contraria 148 ss.
Reliquiae: quaenam dicantur, earum distinctio 137*; Codicis de iis statuta 137*·
Res sacrae 174. 179; spirituales et spirituales annexae 183; fungibilis, non fungibilis; usu consumptibilis, usu non consumptibilis 366; vacantes, derelictae,
amissae, incertae 382; cuius sint res vacantes 391; res derelictae 392; res
amissae 393; res expositae quoad furta 418.
Resistentia passiva: quid sit, quando licita, quando praecepta 312.
Restitutio: quid sit 431; quomodo differat a satisfactione 431; eius necessitas 433;
eius obligatio 435 s.; eius radices 432; si quis possideat rem alienam bona
fide 437 ss.; mala fide 443 ss.; dubia fide 450 ss.; eius condiciones ob iniustam damnificationem 454 ss.; num urgeat, si quis inculpabiliter damni
causam posuit 454; si dominus re sua abutitur 454; si quis offici^ indebite
distribuit 454; si quis occasio damni est 456; si quis pravo exemplo alium

698
ad damnificandum impulit 457; si alicuius actio alteri imputatur 457; prop­
ter laesa bona spiritualia 464; propter homicidium 465; propter duellum 468;
propter stuprum 469; propter fornicationem 471; propter adulterium 472;
propter laesam militiae legem 475; propter fraudata tributa 476; in soli­
dum 498; qui ad eam teneantur 499; quid in dubio restitutionis faciendae
499; de ordine restitutionis 500 s.; obligatio restitutionis ob neglectam
recitationem officii divini 758; v. Confessarius. Fama. Simonia.
Restitutionis circumstantiae: cui facienda sit restitutio, si dominus notus est 502;
si ignotus est 503; si incertus est 504; quo ordine facienda sit a coopera­
toribus 500; quo ordine facienda sit creditoribus 505 ss.; quomodo facienda
sit 509; cuius expensis facienda sit 510; quid si res restituenda commissa
tertio periit, antequam ad dominum pervenit 511; quomodo facienda sit
fisco vel societati assecurationis 512; quando facienda sit 513; quae causae
ab ea facienda excusent 514; num ingressus in religionem ab ea facienda
excuset 517.
Restrictio mentalis: quid sit et quotuplex 639; nunquaip licita pure mentalis 640;
ex iusta causa licita late mentalis 640; num liceat eam juramento firmare
640.
Reus: num teneatur crimen fateri 732; num possit crimina occulta testium mani­
festare 650. 732; num possit a carcere fugere, custodes decipere, carcerem
effringere 733.
Revelatio privata: quatenus eam negare peccatum sit 32.

S.
Sacrilegium: quid sit 174; eius species 175; eius malitia 176; quomodo com­
mittatur sacrilegium personale 177; locale 178; reale 179; num violatio
voti privati sit sacrilegium 177.
Sanctificatio: festorum v. Festa.
Satisfactio: differt a restitutione 431.
Scandalum: quid sit 102; quotuplex sit 103; eius malitia 104; num scandalum
indirectum soli caritati adversetur 104; num opera bona omittere possimus
vel debeamus ad vitandum scandalum 106; num et quomodo reparandum
scandalum 115.
—
Schisma: quid sit, quale peccatum sit 32.
Scholae: quatenus parentibus liceat mittere filios ad scholas acatholicas 295 s.
Secretum: quid sit et quotuplex 666; quatenus laedatur ius secreti 666; quando
manifestari possit secretum naturale 667; secretum promissum 668; secre­
tum commissum 669; quatenus uti liceat secreti notitia 670; secretum
litterarum 671; secretum commissum ceteris strictius obligat 669.
Sepultura haereticorum etc.: num ei liceat interesse 39. 109; quando per eam
committatur sacrilegium 178.
— ecclesiastica: quibus interdicatur 350. 717.
Sequestrum: quid sit 567; conventionale, iudiciale 567.
Servitus: quid et quotuplex sit 362.
Simonia: quid sit 181; quotuplex sit 181; eius malitia 182; num simonia iuris
divini et ecclesiastici eiusdem sit speciei 182; de materia simoniae 183 s.;
quomodo committatur simonia iuris ecclesiastici 184; de pacto simoniae
185 s.; de pretio simoniae 187 s.; quatenus ex simonia oriatur obligatio
restitutionis 189 ss.; num sit simonia dare temporale, ut omittatur res spi­
ritualis 191; vendere ius patronatus 192; aliquid accipere pro instructione
aliorum in doctrina sacra 193; pro functionibus sacris 194; pro ingressu °
in religionem oretium accipere 195.

699
Societas: civilis quid sit, eius elementa 308; quid et quotuplex sit contractus
societatis 615; quatenus lucra et damna inter socios dividenda sint 615.
Somnia: eorum origo 156; num eis credere eisque se dirigere liceat 156.
Sortes: num licitae sint sortes divisoriae, consultoriae, divinatoriae 157.
Sortilegium: quid sit 157.
Speculationes: in bursa 632 s.
Spes: ut virtus, ut actus quid sit 41; certa et incerta 42; motivum actionum
moralium 46; peccata contra spem 47 ss.
Spei obiectum: materiale, formale 43.
— necessitas: medii et praecepti 44.
— praeceptum: quando obliget 45.
— habitus: quando amittatur 52.
Spiritismus: eius phaenomena 169; num eius exercitium licitum sit 170; num
eius exercito interesse liceat 170.
Sponsio: quid sit contractus sponsionis 619; condiciones requisitae ad eius
iustitiam 620; ad eius liceitatem 621; num liceat ei, qui de eventu certus
sit 620; num valeat facta cum animo non solvendi 619.
Statuae obscocnae: quatenus sint scandalum 108.
— idololatricae: num fabricari vel vendi possint 120.
Status vitae: quid sit 67. 719;. num aliquem eligere debeamus 67; clericalis 750.
Sterilizatio: 328.
Stuprum: quatenus inducat obligationem restituendi erga mulierem violatam 469;
erga prolem 470.
Subditi v. Cives.
Successio haereditaria: quotuplex sit 554; quatenus derivetur a iure naturae 552.
Successor: universalis, particularis; immediatus, mediatus 403.
Suffragium: obligatio dandi suffragium dignis, negandi indignis 322s.; quatenus
ad restitutionem teneatur, qui dederit suffragium iniustum 491; qui a
suffragio abstinuerit 496.
Superficies: 361.
Superstitio: quid sit 148; superstitio cultus falsi 149; superstitio cultus super­
flui 150.
Sustentatio pastorum: quatenus fidelibus praecepta 715; quando graviter in hac
re peccetur 715.

T.
Tabulae rotantes: num earum experimentum licitum sit 167.
Templa haereticorum: num liceat aedificare, ornare, ad ea aedificanda pecuniam
conferre 122; ingredi 39.
Tentatio Dei: quid sit et unde procedat 171; quotuplex sit 172; eius malitia 173.
Testamentum: quotuplex sit 560; si desint formalitates a lege requisitae, num
valeat 561; num sit obligatio testandi 562; in quorum favorem condi de­
beat 562; num detrahi debeant expensae in studiis factae 562; quatenus
revocari possit testamentum 563.
Testis: quot testes ad probandam causam requirantur 739; num quis sponte
teneatur ad testandum se offerre 740; num citatus comparere teneatur 740;
quando a testimonio dicendo excusetur 741; ad quid teneatur, qui falsum
testimonium dixit 742.
Thesaurus: quid sit 389; quis sit eius inventor 389; ad quem pertineat 390.
Timor: quid sit 46; servilis, filialis, initialis 46; motivum actionum moralium 46.
Titulus: quid et quotuplex sit 404; qualis in praescriptione requiratur 404.

700
Tributum: quid sit et quotiiplex 313; quid in dubio de iustitia tributi 314; qua­
tenus leges tributariae in conscientia obligent 315; quatenus boita tributis
subiecta indicari debeant 316; v. Exactor. Defraudator.
Typography quatenus cooperentur ad peccatum 127; quid eis quoad editionem
librorum praecipiatur 705.
Tyrannus: quis dicatur; quatenus ei fidelitas exhibenda 312.

U.
Usura: quid sit et quo differat a foenere 584; est contra iustitiam 584; quovis
iure prohibita 585.
Usurpator: quis sit, quatenus ei oboediendum 311.
Usus: quid sit 360; quae iura conferat 360.
Ususfructus: quid sit 361; quae iura conferat 361.
Uxor: eius obligationes erga maritum 282; eius bona 376; eius iura et obliga­
tiones quoad bona mariti vel communia 378.

V.
Vasa sacra: quis ea tangere possit 180.
Vasectomia: operatio chirurgica ex se illicita; reddit impotentem 328.
Vestes: num liceat uti vestibus infidelium vel haereticorum 22.
Venatio: quatenus peccet, qui venatur (piscatur) contra legem civilem, ius
alterius in fundo alieno 388 s.
Venditio v. Emptio. Proxeneta.
— sub hasta: quid sit et quod sit iustum in ea pretium 600; num venditor
possit fictos licitatores mittere 601 ; num emptor cum aliis pacisci possit,
ut a licitando abstineant 602.
Venditor: eius obligationes 589 ss.; num peccet infra pretium infimum ven­
dendo ad alliciendos emptores 598; num carius vendere possit ob pecu­
liarem affectum suum erga rem vendendam vel ob specialem emptoris ne­
cessitatem 598; num liceat infra infimum emere ob necessitatem vendi­
toris 598; quid venditori quoad libros pravos praecipiatur 705. 714.
Veracitas: quid sit, eius obiectum materiale et formale, eius officia 634.
Verberatio: cui competat potestatas verberandi 345.
Vexatio animalium: quatenus et quale peccatum sit 346
Vindicta popularis: illicita 331.
Virga divinatoria: quatenus eius usus licitus sit 158.
Virtus: quatenus in theologia morali de virtutibus tractandum sit 1 ; virtutum
theologicarum valor 61.
Vita: obligatio eam conservandi 325; quatenus eam abbreviare liceat 326; num
ad salvandum proximum eam periculo exponere liceat 77; num liceat mor­
tem sibi optare 47. 329.
Vocatio ad statum clericalem: quotuplex sit 751; num necessaria sit 751; qua­
tenus peccet, qui sine vocatione statum clericalem ingreditur 751.
Voluntates ultimae: quid sint 556; quo iure transferant dominium 556; in fa­
vorem causae piae qua lege regantur 556*; num s. Pontifex vel episcopus
eas commutare possit 556*; quae sint 557 ss.
Votum: quid sit 205; quotuplex sit 206; intentio et deliberatio ad vovendum
requisita 207 s.; num valeat votum ex errore emissum 209; ex metu emis­
sum 210; materia ad /otum requisita 211 ss.; num valeat votum ex fine
malo 212; votum vitandi peccata venialia 215; votum non nubendi 213;
votum de re praecepta 213: quae sint vota reservata 234.

Voti obligatio : quae sit 214; unde determinetur 215; quatenus sit personalis
216; quos obliget votum a communitate factum 216; quae sit obligatio
voti condicionati 217; disiunctivi 218; dubii 219; quando votum impleri
debeat 221; quomodo interpretandum sit 222; quando obligatio voti ex
se cesset 223.
— irritatio: quid sit et quotuplex 224; a quo fieri possit directa 225ss.; a
quo indirecta 228.
— dispensatio: quid sit 229; quo differat ab irritatione 229; quando valide
et licite fieri possit 230; num in voto facto in utilitatem tertii 232; a quo
fieri possit 233; in votis reservatis 234.
— commutatio: quid sit et quotupliciter fieri possit 236; a quo fieri poss;t
237; condiciones ad eam requisitae 238.

A. M. D. G.